^HS

/

L E. MILT.ÄRD.

m mrrn

L Ui

ff ;

A. qu.

192

m

■wm

lücani sentbntia de beis et pato.

^ s^m^y^U-\' -r\'-

. r

r ■■, •. ■ . .

-4\'

i Sill

DISSERTATIO LITTERARIA

quAX

EX AUCTORITATB RECTORIS M.AGNIFICI

lOHANNIS HENRICI QALLÉE

Phü. Theor. Mag. Litt. Hum. Doct. in Fac. Litter. Prof.,
AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU,
NOBILISSIMAE FACULTATIS
PHILOSOPIIIAE ET LITTERARUM DECRETO,

PRO GRADU DOCTORATUS

SUMMISQUE IN

LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA HONORIBUS ET PRIVILEGIIS

U ACADEMIA EHENO-TRAIECTINA

RITE ET LEGITIME CON8EQUEND18,

FAOUtTATIS HAMIHI MOPOKIT

lOSEPHUS ENGLANDUS MILLARD

^TUTTGARTENSIS.

D. XV. M. Junii A. MDCCCXCI, Hora i.

-jssu^—I-

TRAIECTI AD HUENUM,

APUD P. n. IIEYERS.

MDCCCXCI.

I.

i

.1 .A ïi^yil M .VK :e

"ift \'t

»

• r-\'^c

\' 4

PARENTIBUS OPTIMIS CARISSIMIS
SACRUM.

W\'

■fc\'

.m

■■ , ^ i. ! Ki , \'

Via est perfecta, mox aderit ille dies, quo demum cives Aca-
demiae, ut verbis clarissimi hominis utar, sui iuris fiunt!

Mihi illud spatium temporis praeteriti, quo in Academia ver-
satus sum, memoria repetenti suhit in mentem imprimis ilia bene-
volentia et eruditio clarissimorum hominum, qua per illos annos
frui mihi contigit.

Semper gaudebo quod primis [annis tuis lectionibus interesse
potui, clarissime Opzoomor, tam multos annos gloria tiostrae
Academiae. Tua doctrina et tu ipse firmiter in dtscipnlorum
memoria semper haerebis.

Tibi autem, clarissime van Ilorworilon, optimas et maximas
gratias ago tuae eruditionis, qua tu quasi ipsam animam linguae
Graecae discipulis tradas. ^iumquam obliviscar, quam multa tibi
debeam.

Tibi quoque, clarissime Wijnno, valde obligatus sum propter
illas lectiones, quibus summa comitate et iniegro iudicio res lio-
manas factus mihi tradidisti. Utinam ego quoque eadem aequitate,
sine ira et studio res humanas iudicem!

Omnium maximum Privilegium semper ducam, quod Fortuna me
permisit te, clarissime F r n n c k o n, promotore uti, antequam munere
Academico abdicas. Nam »ion modo summam voluptatem et maxi-
ms fructus e tuia lectionibus percepi, quibus spiritum intimum

antiquitatis, et philosophiam elegantiamque litterarum Latînarum
tradis, sed tua benignitas et tua humanitas singularis semper me
stimulavit et confirmavit.

Neque umquam tuum consilium, tua amicitia, tua opera mihi
defuit in hoe opere confidendo, ne ad extremum quidem, cum
valetudine affectus esses, Multos per annos, homo venerdbilis, Ulo
otio cum dignitate fruaris, semper amore et honore tuorum cultus.

Et semper animo grata, doctissime Morell, recordabor illas
egregias lectiones de arte Graecorum, quibus tu me a studio magis
austero avocasti.

Vos omnes autem, cuius amicitia hos per annos frui mihi licuit,
vale. Imprimis vos, quattuor veterani, cara membra nostrae soda-
litatis, quae magna arrogantia se cohortem praetoriam facultatis
nostrae appeUare audebat, cuius ego quinta et parva pars fut,
persuasum habeatis, quamvis procul saeva necessitas vitae humanae
nos didueat, mea vota et meam amicitiam sinceram vos semper
sectaturum esse.

PRO O EM I UM.

lam Heraclitus de rerum natura asseveravit: „\'ttxvt»
pel" et Stoicorum dogma erat, vitam animanlium nihil
aliud esse, nisi perpeluam corporum mutationem, ita ut
omne corpus ex confusione (jjyx^ji:) aut colligatione
(xpxiTi;) aut permixtione {fiï^t?) aliorum corporum ortum
sit 1). Quod dogma imprimis dissortationibus academicis
probari videtur! Nam quid aliud quam confusio, colli-
gatio, pcrmixtio aliorum operum, de eodem argumento
scriplorum, videntur? Qiiod, lam multis praecedenlibus,
paene necessarium est. Nam alicui novam malcriam Irac-
landam qiiaerenti, non facile est inveniro, neque in lil-
leris classicis, neque in alia disciplina. Sed adhuc neme
operam praecipuam et propriam in Lucani sentenliam
de rebus divinis invesligandam navavil. Nonnulli auctores
quidem operam et oleum — non perdiderunt cerlc, sed
coiisumpserunt in vila et scriplis Lucani oxponcndls
alii in fide historica, senlenlia dc republica, fontibus
eius carminis indagandis 3), alii rursus de linguae pro-

1) Cf. Stob. Ed. 1: 37G.

2) II. G0ntho: „de M. Annaei Lucani Vita et Scrintis." Bcrl. 1850.
A. Pro i me: do Lucani Pharsalia. Marburg 1855).

D. N isard: Etudes sur les Poètes Latins do la Dccadouco. T. II.
pg. 73—394: Lucain.
II. Diols: Scneca und Lucan. Abh. Kön. Prouss. Akad. 1885.

3) J. A. du Mosnil: do Rebus Pliarsalicis. Bcrl. 18G0.

A. R. Friedrich: do Lucani Pharsalia Dissortatio. Progr. Gymn.
Bautzen. 1875.

A. Schaubach: Lucan\'s Pharsalia & ihr Vcrlillltniss zur Ge-
schichte. Meiningen. 1869.

1

prietatibus, de lectionibus, de codicibus disseruerunt i),
sed quid Lucanus de dels, de immortalitate, de fato
senserit, restât ut quis accurate perscrutetur 2).

Si autem in dies crescit studium historiae culturae
Romanae, qualis primis saeculis p. G. n. fuerit, si verum
est nostram culturam ex illius radicibus ortam esse,
iisque teraporibus penitus inhaerere, maximi certe inter-
est cognoscere, quid senserint de rebus divinis et hu-
manis scriptores eius temporis; et unius ex illis auctor-
ibus sententia investigata, laudabile videbitur, pro viribus
baud validis aliquantillum ad maximum aedificium attulisse.

Nobis autem opiniones aequalium ex illis auctoribus
efficere studentibus, imprimis poema Lucani satis claram
lucem dare poterit. Lucanus enim non erat homo doclus,
studiis subtilioribus et litteris abstrusis deditus, procul a
populo Romano et hominum societate vitam degens, sed

J. Girard : Un poète républicain sous Néron. Rev. d. Deux-Mondes.
JuiU. 1875.

N. J. S ingels: de Lucani fontibus ac fide. L. B. 1884.

G. Boissier: l\'Opposition sous les Césars pg. 289 sq.

1) C. M. Francken: Miscella, Mnemosyne 1888. pg. 371 sq.

C. M. Francken: Miscella: Mnem. 1889. pg. 53 sq.

C. M. Francken: Do Lucani versibus, propterVossianum. 2. B.
et Montepessulanum suspectis. Mnem. 1890. pg. 5—22.

C. M. Francken: Selecta de Montepessulano et Asbburnhamensi
Lucani. Mnem. 1891. pg. 16—40.

G. Steinhart: De Emendationo Lucani. Bonnae. 1854.

G. Hundt: De Lucani Gomparationibus. Cotlien. Anbalt. 1880.

C. E. SandstrOm: Emendationes in Lucanum etc. Upsal. 1878.

H. Genthe: Scholia Vetera in Lucanum. Berl. 1868.

IL Usener: Scholia Bernensia in Lucani Bellum Civile. Leipz.
1869.

P. IL Damsté: Ad Pharsalica. Mnemos. 1890. pg. 342 sq.

2) Proximae editioni Brittanicae Pbarsaliae, curante C. E. II a s-
kins, satis magno et optimo prooemio praefixo, a W. Ileit-
1 audio hae res quidem attinguntur, sed tantummodo est brevissima
synopsis, cf. D, Matter of the Pharsalia. 34) Contemporary Relations
to Philosophy, pg.* XLII—XLIX.35) to Religion, pg. XLIX—LI.

contra, iuvenis ingenio vehemenli et fervido, nobili loco
natus, amicus intimus Neronis, discipulus et filius fratris
Senecae, in vitam turbulentam Romae se praecipitans,
sine dubio facillime ab aliis commotus, opinionibus
aequalium imbutus est. lam in Pharsalia legenda in
oculos incurrit, ut Lucanus poema baud epicum et tran-
quillum, sed historicum et summis animi perturbationibus
refertum panxerit. Nonne igitur valde probabile est carmen
a tali poeta confectum, claram imaginera aequalium sen-
tenliarum praebere?

Primo et secundo saeculo p. G. n. sententiae hominum
de deis et rebus divinis paulatim immutari videntur. lam
temporibus Giceronis opinione de deis antiqua subrula
el labante hominum quidem excultorum vacillavit fides,
primo autem saeculo p. G. n. dubitatio eliam in homines
infimos penetravisse videtur, quod multis epigrammatis
sepulcralibus probatur i). Sed si mores et ingenium
Romanum in menlem revocaveris, omnia antiqua mire
diligens el conservans, nil mirum si philosophiae Stoi-
corum et Epicureorum, quam homines exculli amplexa-
bantur, multos per annos immo persaecula, cum super-
slilione vulgari cerlandum fuit, donee ipsa in vicem a
religione Ghrisliana vicia est. El ut Sloici mullis in rebus
nolionibus priscis se accommodaverant, sic doctores Ghrisl-
ianae religionis ^saepius philosophiae vim experiebanlur.

Sed fieri non potest ul accurate conslitualur el deler-
minelur, qualenus ilia dubilatio philosophica veleres
opinioncs populi summoveril; nam si difficillimum esl
his temporibus acqualibus, quae sit de divinis rebus sen-
lenlia alicuius populi, cognoscere, quanlo difficilius sen-
lenliam Romanorum primi saeculi, ox aucloribus per-
spicere! Ad quam rem efficiendam scriptores illius lem-

1) Cf. Fried Hinder: Sittongcscbichtc. III. pg. G82.
Cf. his do rebus: G. Boissior: La Religion Roinaino d\'Auguste
aux Antonins. Par. 1884.
P. Montée: le Stoicismo à Rome. Par. 1865.

i"

4

poris, e.g. Juvenalem, Persium, Taciturn, Lucanum,
accuratissime inspicias, necesse erit.

Doctissimus vir Friediaenderus, in opere clarissimo i)
putat dubitationem et impietatem eius temporis, de quo
agimus, non tam universam fuisse, ac vulgo credatur;
et comparatione inter populum Romanum primi saeculi
et populum Franco-Gallicum saeculi duodevicisimi, insti-
tuta 2), ostendit etiam tune magnam partem multitu-
dinis in fide Ecclesiae perseveravisse, quamquam Voltarius,
Rossavius aliique, qui Encyclopaedistae vocantur, sine
dubio satis multum valebant.

Nos malimus tempus Lucani cum nostra ipsorum aelate
comparare ; ut tune superstitie vulgaris, nunc illud triste
genus religionis, in quod Medium Aevum religionem
Ghristianam detorsit, animam agere videtur; ut tunc
homines prisci moris regnum philosophorum et Ghristi-
anonim in dies crescere clamabant, nunc doctores qui-
dam regnum impietatis et diaboli in dies crescere clamant;
ut tune, etiam nunc, primi effectus maioris culturae sunt,
ab una parte impietas stolida et superbia puerilis hominum
quorumdam, qui sapientiam suam maledictis et irrisione
omnis religionis demonstrandam putent: ab altera parte
animus durus et torpida neglegentia plebis hebetis, incertae
quid credat; ut tune Epicurei, nunc ii qui atbei appel-
lantur, impietatem iactant; ut tune religio cl ethica
excelsa Ghristiana iam procul dilucescebat, quae toti
societati humanae nova fundamenta subiceret, nunc „hu-
manismus" et religio Ghristiana, nova et mullo ampliorc
specie, dilucescere videtur; ut primum saeculum, etiam
nostra aetas modo transitus ad alia tempora videtur.

Nobis iam, sententias primi saeculi indagantibus, im-
primis Lucanus se offert, quod non poema philosophicum,
ut Lucretius e. g., scripsit, ex quo tantummodo praecepta

1) Cf. „Sittengeschichte Roms, von August bis zum Ausgang der\'
Antonine." III. pg. 479 sq.

2) Cf. ibid. pg.\' 499.

alicuius scholae efficere liceret, sed carmen historicum,
ut iam supra dictum, sententias aequalium ostendens:
Lucanus enim, quamquam scholis philosophorum et
rhetorum eruditus, ul omnes iuvenes nobili loco nali,
lamen ipse philosophus non erat, sed modo „pauloinfir-
mior, unus multorum", ut Horatius dixit. Conemur igitur,
„confusione, colligatione, permixtione" versuum Lucani
el aliorum scriplorum, efficere quantum religio elphilo-
sophia in Pharsalia valuerit, quaestionibus elhicis lamen
omissis i).

1) Hac disscrtationc iam scripta, duo libolli, fore dc codcm
argumcnto, nobis in manus pcrvencrunt. Perspicuitatis causa eoruni
conclusioiics in fine huius libclli coinmemorabimus.

CAPUT 1.

Quid Lucanus de dels senserit.

Sententia poetae non statim elucet. — Quas partes a^ant
dei. — Dei in rerum natura dominantur. — Dei res
humanas gubemant. — Dei praesentes dicuntur. — Dei
saepissime invocantur. — Qnales sint dei: hominibus
saevi atque irati. — Nnm poeta de potentia deorum
dubitet. — Uno loco poeta deos esse negat. — XJnde
poetae ira in deos orta esse videatur, — Nam poeta
providentiae credat. — Num ira poetae in deos expli-
cari possit. — Sintne dei Pharsaliae dei vulgares. —
Quare poeta deos Olympicos non adbibuerit. — Num
dei Pharsaliae sint dei Epicurei. — Num dei Pharsaliae
cum philosophia Stoica conveniant. — Vestigia doctrinae
Stoicae. — Num doctrina Stoicorum cum odio in deos
congruat. — Conclusio: quae sententia poetae sit. —
Quomodo Lucanus fabulas insérât. — Quomodo poeta
deos abrogates compenset.

n\'nitenteiucet\' AUcui Pharsaliaiii legenti, ut Lucani de deis, de falo,
de rerum humanarum administratione sentenliam indagel
atque investiget, prima lectio sine dubio maximam con-
fusionem turbationemque alTeret, neque primo aspectu,
quid revera poeta his de rebus senserit, elucebit. In
vicem del, inevitabile fatum, caeca fortuna mundum
resque humanas gubernare atque regnare videntur, neque
iisdem de rebus semper idem sentlre videtur poeta; quae
confusio ut tollatur non fieri potest, nisi lector semper
recordetur, Lucanum fuisse poetam, non philosophum,
neque philosophiae enchiridion, sed poema scripsissc,
rationem autem severae philosophiae non semper cum
postulatis artis poeticae congruere.
qom parte. Vidcamus primum quas partes del in Pharsalia agere,
Rgant del. ^^ quam vim in vita hominum quotidiana habere vide-

antur. Deinde autem, quales illi dei sint, quaeramus.
Statim summas difficultates movet poetae inconstantia,
ut ita dicamus: modo dei omnia valent, modo nihil pos-
sunt; modo dei homines curant atque diligunt, modo
delectantur eorum calamitatibus, et in eos saeviunt ! Quae
discrepantia, aliqua ex parte quidem, tollitur, distinguendo
verba ipsius poetae ab iis, quae personae cuipiam adscri-
buntur. Nam etsi poeta, admodum rhetor, sub aliéna
persona, plerumque ipse loquitur, tamen saepius homines,
suas ipsorum sententias praedicantes, inducit, nec Lu-
canus tam ineptus esse videtur, ut homini e. g. exsecra-
bili Pothino suas ipsius opiniones attribuat. In universum,
Pompeius, Cato, aliique ab eorum partibus stantes, (quas,
ut satis notum, Lucanus vehementer amplexus est) quasi
poetae ore loqui videntur, studet autem aliquomodo ora-
tiones ab adversariis habitas Gaesari el Gaesarianis accom-
modare, sed non aegre ferendum, si hoc ingenio lam
fervido el rhetorico parum successil. Hinc igitur saepius
confusio atque discrepantia oritur, cuius ratio in singulis
disceptandis haberi debet.

Est opinio vulgaris Lucanum decs omnino e medio
sustulisse; et profecto in Phai-salia dei, quales apud
Ilomerum el Vergilium depingunlur, ipsi in scaenam
prodeuntes, cum hominibus agentes el loquenles, saepius
inter se rixanles, non comparent; quin ne Olympicum
quidem deum, perpaucis locis exceplis, de quibus paullo
post, poeta alloquitur aul inducit. Niliilo minus sexcen-
liens in Pharsalia de deis, de superis, do numinibus
sermo est: non modo dei in rerum nalura dominanlur,
sod omnibus rebus humanis se immiscent, hominibus
consulunl aut invidenl, saepissimcque ab iis invocanlur.

Dei mundum creavisse videntur, nam a militibus Galonis d« m rerum

, T •! 1 . nïlurn domi-

plaga Libyae calcalur: namur.

. . . . „quam nullam superi morlalibus ullra
a medio (ecerc die" \')

1) Phars. IX: 605—6.

8 •

Gaesare Italiam invadente:
. . . . „Seu sponte (leiim, seu turbidus Auster
impulerat, maestam tenuerunt nubila lucem." i)
Olympus autem „nubes excedit lege deum." s)
De causa disserens, qua Belgica modo a lluclibus
obruatur, modo destiluatur, dicit poeta:
. . . . „at mihi semper
tu, quaecumque moves tam crebros causa meatus, ut
superi voluere, late". 3)
Dei rfs humanas Sod etiam in rebus humanis dei multum valent, homines
gu ernan. ^^^^^^ persuasum habent omnia eorum nutu fieri. Pom-
peius imprimis, homo pius at miser, deorum potentiae
et iustitiae credit, nam ante pugnam Pharsalicam initam,
milites sic alloquitur:

. . . . „medio posuit deus omnia campo,
causa iubet melior superos. sperare secundos"
et iam antea, Brundisium recedens, gavisus erat quod,
prior iniuria afïectus, deorum favore innocentior sit quam
Caesar; nam:

„di melius, belli tulimus quod damna priores." ß)
Pompeium foede occisum atque inhumatum, sic pathe-
tice alloquitur poeta:

„forsitan aut sulco sterili cum poscere finem
a superis, aut Roma volet feralibus Austris
ignibu^ aut nlmiis, aut terrae tecta moventi,
consilio iussuque deum transibis in urbem,
Magne, tuam."
Dei res humanas regunt, nam dies quidam superis
placuit?), alibique:

. . . . „Latium sic scindere corpiis
dis placitum" 8).
Vulteius, milites adhortans, minime de deis dubitat;
nam:

1) Phars. 1:234—6. 2) Phars. II: 271—2.

3) .. 1:417-19. 4) „ VII : 348-9.

5) „ 11:537. 6) „ VIII: 846-50.

7) „ VII: 3â9, 8) „ X:416.

9

„nos in conspicua sociis hostique carina
constituere dei", i)
Lentuius consul autera, in Epiro cum Senalu agens,
aflirmat „superos totis viribus orbis llesperiam pensare"
sive compensare.

Pompeius dolens, quod Caesar bellum civile moveat,
sua victoria frelus, exclamat:

„te quoque si superi titulis accedere noslris
iusserunt, valet in torquendo dextera pilo."
Ipse Pothinus, nefarius Pompeii caedis suasor, Acliil-
1am adhortans, ut etiam Caesarem iugulet, auxilium
deorum sperat; nam his verbis eum admonet:

„Tu parce morari:
Plenum epulis madidumque mero Venerique paratum
Invenies: audo: superi tot vota Gatonum
Brutorumque tibi tribuont."^)
Quae verba, in ore Polhini parum probabilia, satis
demonstrant, Lucanum saepo, alio loquentc, suam ipsius
sententiam proferre.

Quin dei fere personales inducuntur: „parque suum
videre dei." ß)

Saepius aulem praesenlia poteiitiaquo deoruni in Phar-
salia affirmalur. Ipse poeta, mililibus Gacsaris foedc a
Pelreio interfectis, sie illum ducem alloquitur:

„Iii Gaesar, quamvis spoliatus milite mullo,
agnoscis superos."
Pompeio autem haec verba tribuit:

„accipe numen,
si quod a d h u c mecum es." 7)
idem Pompeius, auxiliiiin Partliorum desidorans, dlcil:
„fata movent RIedos, mullumquo in gcutc deorum est."
Etiam Gaesar deos esse porsuasum habet, nam exclamai :

1) Phars. IV: 492. 2) Phars. V : 87.

3) „ II:555 sq. 4) „ X : 39G sq.

5) „ VI: 3. 6) „ lV:254 sq.

7) VIII: 142. 8) „ Vm:308.

10

„haud unquam vidi tam magna daturos
tam prope me superos." \')
Svlcant«.™® Dieet fortasse aliquis, ex verbis Gaesaris aut Pompeii,
sententiam Lucani non satis apparere; quid autem, si
ipse poeta saepissime deos invocat, et precatur? Num
deos allocutus esset, quos esse negaret? Curione aluba
fugato, poeta exclamat:

„Romanam, Superi, Libyca tellure ruinam
Pompeio prodesse nefas votisque senatus:
Africa nos potius vincat sibi."
Et alibi, militibus Pompeii ante Pharsalicam pugnam
magno tumultu proelium poscentibus, summo maerore
rogat deos : 3)

„hoe placet, O Superi, cum vobis vertere cuncta
propositum, nostris erroribus addere crimen?
cladibus irruimus, nocituraque poscimus arma."
iterumque, consilio ab Aegyptiis Pompeii interficiendi
capto, indignabundus quaerit:

„O Superi, Nilusne et barbara Memphis
et Pelusiaci tam mollis turba Ganopi
hos animos ?"

Illae preces igitur nonnunquam fere imprecationes viden-
tur. Sed vis eius exclamationis non nimis urgenda: est
saepius ornamentum rhetoricum.

In toto carmine fere nihil ullius momenti accidit, quin
homines deos testentur atque eorum auxilium implorent.
Post cladem Pharsalicam Pompeius, deos precatus:
„Parcite, ait, Superi, cunctas prosternere gentes." 6)
Brutus autem, Gatonem de bello gerendo consulens,
deis supplicat, ne ,,feralibus armis liceat etiam Gatonem
innocentem bello implicuisse." ")

1) Phars. VII : 298 sq. 2) Pliars. IV : 791 sq.

3) „ VII : 58.

4) VIII: 542 sq. cf. ctiam 1:36, V:297, VII: 869,
VII: 38, VIII: 739.

5) Phars. Vn : 659. 6) Phars. II : 260 sq.

il

Pompeius iterum sic implorât:

.... „pro cul hune arcete furorem
0 superi, motura Dahas ut clade Getasque
securo me, Roma cadat." . . . . i)
Et homines, in periculo versantes, aut aliquid deside-
rantes sive e more et consuetudine, sive pietate, semper
deos invocant et imprecantur 2) ; persuasum igitur habere
videntur, eos omnia posse et pollere. Sed statim ani-
madvertendum, deos perraro preces audire videri : semel
tantummodo dei vota Caesaris, eaque iniqua, votis Pompeii
anteponunt 3) ; Cornelia autem quodammodo dubitare vi-
detur, num a deis audiatur\'*), Gaesar contra diserte
affirmat, „sua vota deis secundis caruisso" 5). Notandum
est, quam magni cum Caesar tum Pompeius Corneliaque
favorem auxiliumque faciant deorum. Cornelia post mariti
mortem, acerrime se ipsam accusat, quod sit causa om-
nium calamitatum, et „cunctos fugaverit a causa meliore
deos""). Uterque dux autem identidem suam causam
esse iustam testatur 7) putatquc numina sibi imprimis
favero. Quin Gaesar credit, „non sibi numina, sed so
ipsum deis deesse." 8) Milites autem eum ex itincro in
Italiam periculosissimo redeuntem, rogant, num eo modo
favoro deorum uti velit"), et Pompeius, Romam allo-
cutus, exclamat:

. . . . „quid enim tibi laetius unquam
praestiterint superi, quam si civilia Partho
milite belia géras." i") . . . .
Iiis locis omnibus perspectis, plane apparel, deos, non

1) Phars. II: 295.

2) Cf. Ph. 11:47, 11:57, VII: 311, VIII: 860, IX : 848, VIII: 84G,
V:G95, VIII: 728, IX : 860.

3) Phars. VII: 113. 4) Phars. V:779.
5) IX: 1098. G) „ VIII: 93.

7) VII: 349 cf. V:351. 8) Phars. V:499.

9) „ V:698 cf. verba Caosaris VII: 311 ct V:536.
10) „ VIII: 323.

\'12

modo e sententia poetae ipsius, sed etiam Caesaris,
Pompeii aliorumque, negotiïs omnibus humanis interesse,
eosque omnibus in rebus invocari atque implorari. Sine
dubio igitur poeta deos esse agnoscit.
h\'"m!^bùs\'\'saeti Nuuc autom quaeramus, quae natura et quae proprie-

alque irali. ^g^gg Jjg (JgJg gggg yideautur.

Pharsaliam legenti sine dubio cuique statim in oculos
incurret, quam vehementer et furiose poeta noster in deos
invehatur atque saeviat. Omnibus criminibus deos onerat
neque lassatur eos incusare odioque persequi; neque apud
ulhmi auctorem Latinum invenietur tam acer impetus,
tam vehemens exsecratio et contemptus deorum atque
apud Lucanum. Nunc quidem, inquit, Roma misera
est, sed:

„felix Roma quidem civesque habitura beatos,
si libertatis superis tam cura placeret,
quam vindicta placet" . . . . i)
Quibus verbis nihil clarius ostendere potest, quam
homines illius temporis persuasum habeant deos Romanis
infensos esse et adversari; quin clarissimus rerum scriptor,
dicimus Taciturn, baud ita multis annis post, fere iisdem
verbis in Historiis I : 3 utitur : „Nee enim umquam atro-
cioribus populi Romani cladibus magisve iustis indiciis
adprobatum est, non esse curae deis sccuritatem
nostram, esse ultionem." Quod est argumentum
firmum, Lucanum opinionem vulgarem expressisse.

Hominem probum, Gatonem, non dubitat deis prae-
ponere, nam:

„victrix causa deis placuit, sed victa Gatoni" 3)
nie ipse Gato, vir tam religiosus et sanctus, cum sc
purgat, quod in bello civili alterutrius partibus faveat,
culpam omnem in deos conlert:

„crimen orit Superis, et me fecissc nocenlem"^)
Dei omnes illas calamitates constituerunt, ut Figulo

i; Phars. 1V:80J. 2) Phars. I: 128.
3) „ II : 288.

13

videtur, „oui deos secretaque coeli nösse cura fuit" qui
triste, stellis consultis, exclamat: „quod cladis genus,
0 Superi, qua peste paratis saevitiam." \')

Et poeta numen Delphicum cur mala fulura aperire
timeat, rogat:

. . . . „an nondum numina tantum
decrevere nefas?" . . . . s)
Et ne miserorum quidem miserentur:

„Servat multos Fortuna nocentes,
et tantum miseris irasci numina possunt."
Quamdiu Pompeius felix erat, a nullo deorum turba-
balur, sed simulac miser factus est, non dubitarunt eum
possum dare, iisque placet Romanorum „erroribus addere
crimen," i)

Consulto extremum remedium liominibus non aperiunt,
„victurosque dei celant, ut vivere durent,
felix esse mori" . , , ,
Dei etiam maxime delectantur homines ominibus terrere,
quam ob rem summo dolore quaerit poeta :

. . . , „Cur hanc tibi rector Olympi
sollicitis visum morlalibus addere curam,
noscanl venluras ul dira per omina clades?" ")
Triste Figulus augur rogal:

. . . . „et superos quid prodest poscere fmem." \')
Alibi dixit poeta deos, hominibus surdos, carmina impia
magarum slalim audire 8). Quid mirum igitur, si deos
saevos ") vocal, et inmiles et adverses el minaces, si
idenlidem d(î eorum ira atque invidia agil, si
......viri

1) IMiai-s, I : G49, 2) Pliars. V : 203—1,

3) „ 111:448-9. 4) „ Vlll : 7ÜÜ, VII : 59.

» IV: 519. .G) ,. II:4-G, cf. 1:523.

7) „ I : GG9, lincm sc. belli.

8) „ VI: 443 sq., IV: 387, VI: 527.

9) „ 11:44, 111:742, VII: 725, 11:304, VI: 314, III: 3G.
10) „ IX : Gö, I : G17, II : 85, III : 448, III : 439, II : 1.

44

effundunt iustas in numina saeva querelas." O
et saepius convicia in deos ingerunt 2). Quin Pompeium
hominem tam religiosum morientem „faciem deis ira-
tam" habuisse, fatentur qui lacerum videre caput.

Saxa ipsa, quae Pompeii corpus tegunt, sunt „plena
crimine deum", Pompeiusque Lesbum rediens, „cri-
men deum crudele notavit" , Ptolemaeus autem,
saevus et nefarius rex Aegypti, est „pudor crimenque
deorum" s).

Gaedem Pompeii poeta, graviter commotus, appellat
„victoribus ipsis dedecus, et nunquam superum cari-
turam pu dore fabulam." «)

Pudor deorum! Quid acerbius dici potest?

Non rtiodo Romani intellegunt ante bellum civile initum,
quas calamitates dei in animo habeant 7) sed ipse Pom-
peius „dolos deorum" sentit s). Quin semel poeta acer-
rime deos accusat quod beneficia erga Pompeium non
servent, promissisque stent, neque ignavos Roma fugientes
sistant; summoque contemptu exclamat:

„O faciles dare summa deos, eademque tueri
difficiles." »)

Dei igitur nocentes et damnandi sunt, sed nonnunquam
homines, vicibus mutatis, iis ignoscunt.

Gaesar, caput Pompeii decisum intuens, multa questus,
affirmat;

„fecissem ut victus posses ignoscere divis." \'o)

Gaesari aliquamdiu dei obstant, deinde magis solito
favent,

„et veniam meruere dei" . . . . i\')

1) Phars. 11:44. 2) Phars. VII: 725, IX: 18G.

3) „ VIII: 800. 4) VIII: 55.

5) „ V : 59. cf. VIII : 597. G) Phars. VIII : G05.
7) „ 11:18. 8) Phars. VII : 8G.
9) „ 1:510. 10) „ IX: 1103.
11) „ IV: 123. Est otiam locus mirus, ubi do venia deorum
agitur, SC. II : 91. Karthago Mariusquc, utcrquo victus, alter alteram

15

Dei igitur, e sententia certe poetae, homines vehe-
menter oderunt, eorum miseria cuius ipsi auctores sunt,
delectantur, sunt duri et dolosi, saevi et invidi, et tam
ira infensus est poeta, ut nullam aliam deorum proprie-
tatem nisi animum inimicum commemoret. Imprimis
notandum est, fere omnes illos locos, supra de deorum
odio allatös, verba ipsius poetae, non alicuius personae
carminis, continere.

At nonnunquam Annaeus non modo deis irascitur, ^„""„tiJ^wrum
sed etiam eorum potentiam in dubitationem vocare videtur, Suwttt.
sed hac in re quidem causa cognita, reus innocens e
periculo evadet. Nam ubicunque illius dubitationis aliquo-
modo ratio reddi potest.

Milites Caesaris enim seditiosi et bello lassi sic ducem,
cjui semper se delicias esse deorum et fortunae iactat,
alloquuntur :

.... „licet omne deorum
obsequium speres, irato milite. Caesar,
pax erit."

IIoc loco autem milites, non Lucanus verba facit, neque
aequum erat cum in ius vocare, propter milites, qui
putant ne deos quidem sine militibus posse bellum gerere.

Nec quisquam, nec Pompeius nec Lucanus, impietalis
accusandus est, quod deo potestatem praeteriti mutandi
abiudicat, quae sententia sic exprimitur a Pompeio : „Sum
tamen, 0 Superi, felix, nullique potestas hoc auferre deo." -)

consolantur: „pariterquc iaccntcs ignovcrc dois." Miruin cssct, si
haec 0 Vcllcio Patcrculo (II: 19) non sumpta csscnt, qui scripscrat:
„Cum Marius ospicicns Karthagincni, illa intuons Marium, alter
alten possent csse solacio."

1) Phars. V : 293.

2) Phars. VIII : G30. Plane convenit hic locus cum Plinii Maioris
verbis: „Imperfectae vero in homine naturae praecipua solatia, no
deum quidem posse omuia — namque nec sibi potest mortem con-

sciscere----nec faeere ut qui vixit, non vixerit, qui honores gessit

non gesserit — nullumque habere in praeterita ius, praeterquam
oblivionis" etc. Nat. Ilist. 11:7, 27.

16

Alibi poeta dicit reges vetuisse deos loqui, oraculo
Delphico prohibito ne futura aperiret. Sed non reicit
deorum potestatem suam voluntatem communicandi, reges
modo sacerdotes vetare possunt loqui. Ipse Gato, homo
sanctus, de deis dubitare videtur, nam bellum civile
deplorans, sie optat ut ipse, quasi alter Decius, culpam
populorum redimere possit:

„0 utinam coeli deisque Erebique liceret
hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas." 2)
Deis igitur aliquid non licet? Num hoc convenit cum
verbis eiusdem hominis : „nil agimus nisi sponte dei". Sunt
qui, hac difficultate permoti, putent illum dativum „deis"
pendere e vocabulo damnatum; 3) ne Gato erga deos,
ipsi in linguam Latinam peccant! — Quid autem, si
legimus „lib er et"? Tum omnia recte se habent, salva
pietate et grammatica!

Alibi rursus, tam {persuasum est poetae, mala vitae
humanae esse necessaria, ut roget quis deorum, morte
excepta, quietem et beatitudinem hominibus praestare
possit*). At ilia longa digressio, ubi Sextus Pompeius
sagam Thessalam de futuris consulit, omnino a re aliéna
est, modo ad lectorem delectandum inserta et mirificis
referta, quibus constat poetam ipsum nullam fidem adhi-
buisse, Gontendimus igitur, hic Lucani sentenliam omnino
non apparere, omnesque eos deos, a saga incanlalos el
parere coaclo\'s, modo hac occasione a poeta creates atque
induclos esse, ut narrationem de magis atque artibus
magicis oculis subiciat et mirabilem reddal,

Ex his omnibus locis igitur, nobis quidem poeta polen-
liam deorum in dubitationem vocasse non videtur.
Uno loco poHa AI uuü loco, coquc maxime conclamalo, poeta secum
Ute. e..e negat. jj^ aniuio Tcputans, quas diras calamitales, quam servi-

1) Pbars. V: 113, 2) Pliars. II : 306.
3) Cf. edit. Ilaskins pg. 54. 4) Phars, V : 229—30.
5) Cf, Ph. V : 440. „ibi plurima surgunt vim factura deis."
Cf, Phars. VI :49a—99, 606, 685, 446,

17

tutem intolerabilem pugna Pharsalica, Pompeio fugato.
Romanis attulerit, tandem summa desperatione atque
summo furore exclamat:

......„Sunt nobis nulla profecto

numina: cum caeco rapiantur saecula casu,
menti mur regnare lovem. Speet abit ab alto
aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes?

..........Mortalia nulli

sunt curata deo." \')
Num unquam quisquam poeta, etiam recentiorum tem-
porum, vehementius aut acerbius, verbis magis alrocibus
aut diris, significavit, se de deis, de providentia, de tota
mundi administratione dubitare? Nonne etiam inviti,
hominis miseremur, eo desperationis rerum omnium
adducti, ut de cunctis dubitet

Sed unde illa ira, unde illa impietas? Num revera poeta unde poetae i™
doos regnare negat? Ad haec expedienda primo pauca rVît\'ir!
e vita Lucani repetenda sunt. Ut satis notum e com-
mentariis de vita poetae, Lucanus iuvenis in locum ami-
corum a Nerone assumptus, non diu in gratia permansit,
nam Imperator, sive ehis lingua libera laesus, sive gloriae
poeticae invidens, Lucano declamationibus publicis inter-
dixit, aliisque modis eum sibi infensissimum reddidit.
Tribus libris Pharsaliae iam scriptis, alios post illud disci-
dium perfecisse videtur. Quid mirum igitur, si antiquam
rempuhlicam liberam vehementer desiderat, si.Gaesarcm ut
tyrannum et libertatis inunicissinumi odio prosequitur,
Pompeium autem, utSenatus reipublicaequc liberae propug-
natorem summis laudibus elTert? Iloc loco disserore non
licet, num poeta idque summa iniuria putavcrit, principa-
tum imperatonun, non per se inevitabilem, sed modo c
victoria Caesaris ortum esse, num revera, non antiquam
libertatem, sed Senatus sive optunatium dominalioncm
desideraverit: sed forlassc alibi locus erit his de rebus
disserendi.

1) Phars. VII: 445—448, 454—5.

18

Perraro homines sua ipsorum tempora eventusque suae
aelatis revera cognoscere et penitus perspicere possunt;
ita non aegre ferendum, quod Romani primi et secundi
saeculi p. G. n., parum intellegentes mores hominum ip-
sorum statumque rerum omnino mutatum esse, semper
opinabantur cum libertate recuperata etiam felicitatem
antiquorum temporum redituram esse, quasi libertas
omissa esset sola causa omnium calamitatum.

Si autem constat, poetam arbitratum esse, victoriam
Pompeii maxime e republica futuram fuisse, deos tamen.
dedita opera, tyranni imperio populum Romanum pro-
stravisse, non mirandum est quod acerbe superos omnis
malignitatis odiique in Romanos accusat, quod deos homi-
nibus infensissimos informat.

Sed contra optime nobis fmgere possumus, aliquem
tristitia et dolore rerum Romanarum commotum, om-
nesque calamitates miseriamque intuentem, quas clades
Pharsalica Romae attulerit, tandem furibundum excla-
mare: „Minime fieri potest, ut dei revera sint, isti qui
tam crudelia et immania in homines innocentes permit-
tant, aut ipsi efficiant!" Nonnunquam accidit ut etiam
aliquis nostrum, qui Ghristiani dicamur, malis et ictibus
fortunae adversae ad summam desperationem adductus,
incredulus a se ipso quaerat, num revera esse possit
Providentia, quae talia fieri patiatur. Uli versus graves
igitur, suóimam animi perturbationem tristitiamque sig-
nificantes hominis desperati atque demissi plane „ho-
minem sonant."

Sed admodum dubitamus, num ex eo uno loco efficere
liceat, Lucanum prorsus negaro deos esse ot regnaro.

Portasse iudex severus de tali inconstantia indigna-
bitur, sed in mentem revocet, Lucanum esse poetam,
non philosophum, ut iam antea dictum, ad poetae autem
sententiam saepe animi affectionem habitumque permul-
tum valere, ita ut modo hoc, modo aliud sentiat. Sunt,
tamen aliquot loci, ubi poeta alicui providontiae credere
videtur; sed sipgulos inspiciamus.

19

Aliauot versibus pulcherrimis, verae bumanitatis refer-Num poeta pro-

-r^ . 1 Ti videntiae eredat.

tis, Pompeium Pharsalia fugatum consolans diserte eum
adliortatur, ut providentiae, omnia bene vertenti; fidat.
„Quidquid in ignotis solus regionibus exsul,
quidquid sub Phario positus paliere tyranno,
01 ede deis, longo fatorum crede favori,
vincere peius erat, prohibe lamenta sonare,
fiere veta populos, lacrimas luctusque remitte." \')

Putat igitur deos Pompeium defendere, sed haudqua-
quam affirmai eos curare omnes homines, quae esl
vera Providentia.

De saga Thessala aulem, mulla mira neque venusla
disserens, dicit eius verba cogenlia ad numen invilum
penelrare, „quod non cura poli caelique volubilis unquam
avocal." 2) Deis igitur curam coeli tribuit: sed slatim
addit preces pessimarum sagarum eos avocare! Bene
curalis, deil

Miserabili fuga Pompeii ex Italia narrata, nonnullis
pulcherrimis versibus asseverat poeta, deos non odio in
Pompeium, sed Ilaliae misericordia commolos, slaluisse
ul procul a palria, in terris remolis homo tam religiosus
sepelirelur, ne Italia scilicet eius sanguine macularetur.
Trislis Providentia, profecto! Sed est Providentia. Magis
aulem hoe loco poeta in animo habel significarc aerum-
nas Pompeii el miseralionem lectoris commovere, quam
deorum curam in luce collocare. 3)

Nonnullis aliis locis el Caesar el Cicero castra sua
deis cordi esse affirmant. Caesar neinpe exclamai:

„Sunt isla profecto
curae castra deis, qui mo commillere tantis
non nisi mulalo voluerunt milite bellis."
el ante Pharsaliam deos sic invocat:

1) Phars. VII : 703—7.

2) Phars. VI: 447, avocat, ncmpo a Thcssalis.

3) „ liib. II sub fin.

4) „

2*

20

„Di, quorum curas abduxit ah aethere tellus,
Romanusque labor." i)

Ciceronem autem Pompeio his verbis suadentem ut
pugnam committat, inducit, quamquam ex eius epistulis
satis constat hoc plane a veritate abhorrere: „De superis,
ingrate, times ? causamque senatus credere dis dubitas ?" 2)

Sed his locis verba tarn arete cum rerum nexu cohae-
rent, tam manifestum est ea verba esse „argumentum
ad hominem", ut aiunt, animis militum aut Pompeii
accommodata, ut hie quidem sententiae Caesaris et
Giceronis, non poetae ipsius expositae videantur, neque
ex his certe concludere liceat poetam providentiae credere;
putat quidem deos esse resque humanas regere, sed
hominibus infensissimos, non igitur providentes eos sibi
informat.

Forsitan alicui mirabile videbitur, quod quisquam dels
saevis et iratis credere iisque mundi administrationem
attribuere possit. Religio Christiana enim nolioneDeiomnes
amantis, omnibus consulentis, cuncta providentis, lam
imbuta est, ut nobis quidem Deus invidusatque malignus
revera „contradictio in terminis" esse vidoatur. Sed qui
miratur, modo in memoriam revocet illos homines ou-
steros, qui putent se esse revera pios Ghristianos, at
multo magis delectari videantur poena aelerna exponcnda,
qua Deus^ eos, qui peccaverint, affecturus sit, quam
amore et dementia Dei praedicanda. Non magis fjuain
Lucanus hi miseri Doum sibi informare possunl, (jui
homines ut pater diligit^), (jui mavult ignoscere quam
punire, sed imprimis talibus vcrsibus partim c Vetere
Foederc sumptis nituntur: „Ego Deus luus Deus forlis
zelotes sum, visitans iniquitatem patrum in filios, in
nepotes abnepotesque" et acerbe rogant: „quomodo
eiîugere possitis condemnationem gchcnnae?" el impri-

1) Pbars. VII: 311.
3) Cf. 2 Thcss. 1 :0.
5) Matb. 23 :83.

2) Phars. Vll : 76—7.
4) Exodus 20:5 ct alibi.

21

mis lis in deliciis sunt: „qui poenam pendent aeterni
exitii" \') „qui abibunt ad aeternum supplicium" 2) aut
„tenentur aeterno iudicio"^).

Nil mirum igitur, si Lucanus paganus (ut illi omnes,
qui a se dissentiant, appellant,) qui ante religionem \'
Ghristianam propagatam, ideam tam subUmem, tam
excelsam Dei amantis nondum ante oculos habere poterat
(ut homines pii nostrae aetatis), statum rerum et miseriam
sui temporis contemplans, eo irae atque tristitiae adductus
est, ut deos crudeles et iniustos esse asseveraverit. Quin
ea ira ipsa quodam modo, quamquam fortasse para-
doxum videbitur, pietatem Lucani demonstrat. Ex ea ira
enim satis apparet, eum deos iustos et dementes deside-
rare. Nemo saevitiam tigris aut alius ferae reprehendat,
quod nihil aliud in tigri exspectatur. At quisque regi
irascetur, potestate sua ad bene regendum data male
abutenti, quod iure probitas iustitiaque ab eo postulatur.

Sic etiam poeta deis non exprobravisset, quod non
interveniant probisque auxilio sint, si putasset eos ex
ipsorum natura saevos et crudeles esse. Ex totocarminc
autem desiderium quoddam repressum resonat numinis
iusti et benevoli.

Dei Phai-saliae iam, suntne dei vulgares, qualibus mul-sinmc dci mr-
titudo credere solebat? An dei e philosophia Epicurea
aut Stoica, utraque eo tempore Romae llorenle, petiti?

Ex locis supra allatis vidimus poetam nostrum sae-
pissime de deis, de numinibus agere, permulta iis attri-
buere, saepo eos invocare; at nunquam dei ipsi in
scaenam prodeunt, nunquam ullus deus Olympicus nomi-
natim allatus rebus humanis intervenit. At fortasse quis-
piam dicet, complures Olympicorum apud Lucanum
commemorari, Venerem, Plutonem, Phoebum, Pallada,
Ilecaten, Erinyasque; quin etiam Patriam ut deam in-
ducit! Sed locos ipsos inspiciamus, ct vidcamus quo modo

1) \'2 ïhcss. 1: 9. 2) Math. 25 : 46. 3) Marc. 3 : 29.

22

et quo consilio poeta eos adhibeat. Gonsilio habito post
Pharsalicam pugnam victaque Pompeii sententia Pom-
peiani Aegyptum petere constituunt:

„Tum Gilicum liquere solum, Gyproque citatas
inmisere rates, nullas oui praetulit aras
undae diva memor Paphiae, si numina nasci
credimus aut quemquam fas est coepisse deorum". \')
Ecce dea una omnium potentissima, in transitu com-
memorata ! Et eodem versu, quo Venerem alTert, dubitat
poeta, num revera eo modo sit nata, quo fabula Iradat!
Nihil de eius pulchritudine et venustate, nihil de eius
imperio omnium hominum! Homerus multis versibus
depingit ut cum Marte cubuerit, ut Alexandrum pelliciat,
qui ipse vidit:

„ôêxç TTspiKaXXê» hipviv

(JTVjhx ô"fjUpÔSVTX KXl OUfiXTX fiXpf^,xlpCVTX."

Omnes homines voluptate et desiderio afficit, iam eius
cingulum est praepotens:

„(vôx ri ot ôsXnTVjpix ttxvtx TtriiKTO
hô\'èv) (lev iv y{[jt.spQç, h l\'èxpivTÙi;

Txp^pxffiç, j; TÏxXl\\p£ VÓOV TTIJXX TTSp (ppOVeÔVTUV,"

et ipsa consulte ad Olympum it:

„Koóp^j ah^TOvjx ré^oi; ùxXspolo yxizoto."
Apud Vergilium autem, „lacrimis oculos suffusa ni-
lentes", patrem suum lovem precatur, semperque deliciis
suis Aeneae magnopere favet, et:
. . . . „media se obtuUt obvia silva
virginis os habitumque gerens et virginis arma." s)
filiumque suum Gupidinem ut Aeneae amorem incendat
mittit.

Apud Lucanum autem omnino nihil de hac allegoria
Graeca, tam vivida ac poëtica: nihil nisi perfrigida
mentio „Veneris, memoris undae Paphiae, si quidem
ullam fidem fabulis tam anilibus habere debemus!" Si

1) Phars. VIII : 456 sq. 2) Ilias III : 396. 3) II. H : 215 sq.
4) Odyss. 20 : 74<- 5) Acn. 1: 314 sq.

23

tamen deae personal!, ut aiunt, et potenti credidisset,
ut vulgus credebat, num modo uno loco, idque obiter,
Venerem commemorasset ?

At de hoc loco imprimis „ex ungue leonem" dicere
possumus : nam alii dei Olympici non pulchrius discedunt !

Alibi enim matrona furibunda et attonita in scaenam
prodit: i)

„vocibus his prodens urgentem pectora Phoebum:
quo feror, o Paean: qua me super aethera raptam
constituis terra!"

Phoebus autem surdus videtur, nec matronam aliquo
response dignatur, ul sine dubio malronae Homericae
gratificatus esset, sed „matrona haec ait, et lasso iacuit
defecta furore", et cum matrona tum Phoebo desertis,
Uber subito explicit! Quamquam Phoebus invocatur, poeta
non edocet quae sit Phoebi potentia neque quo modo
illam feminam inspiraverit : deus tantummodo mera vox
videtur, ad rem amplificandam, non ut quidquam efficiat,
adhibitus.

Eliam alio loco Phoebum commémorai, quo imprimis
perspicuum est, quantum nosier dignilati polenliaeque
deorum Olympicorum derogel. Primo lanquam heros ex
aliqua fabula inducilur; nam:
„Ultor ibi expulsae premerei cum viscera partus
matris adhuc rudibus Paean Pylhona sagillis
explicuil, cum regna Themis Iripodasque tenerol."^)
Iuvenis slrenuus et impiger fuisse videtur, Pythone enim
vix inlerfeclo,

„ut vidil Paean vastos telluris hiatus
divinam spirare fidem, venlosque loquaces
exhalaro solum, sacris so condidil antris
incubuitque adylo, vales ibi faclus Apollo."^)
Num origo oraculi Delphici causaque polentiae falidicae
magis frigide el ieiune Iradi potest? Sed quae sequuntur,
illum miserum iuvenem paene ridiculum reddunl! Satis

1) Phars. 1: 677. 2) Phars. V : 79 sq. 3) Phars. V : 83 sq.

24

evidens enim est, poetam ipsum non magnam fidem illi
Paeani habere; nam postquam affirmavit Apollinem adyto
incubuisse vatemque ibi factum esse, statim, quasi sibi
dixisset: „iam satis de his anilibus", quaerit: sed quis
revera, ludo amoto, latet hie superum?

. . . . „quod numen ab aethere pressum,
dignatur caecas inclusum habitare cavernas?
quis terram coeli patitur deus", etc. i).
Nonne satis apparet hunc Apollinem miserum, non
modo toto coelo distare ab Apolline Homeri et Vergilii,
sed etiam ipso coelo pulsum esse?

Porro etiam Pallada bis commémorât, sed ne haec
quidem est dea efficax, quae, ut apud Homerum, cui-
quam dicere auderet: „êyu rà toi ahl iv ^âvT«j7t vcvoi7i
TTxphrxfixi jjJf cpu^xaru", neque ullus homo in Pharsalia
eius auxilium flocci faceret! Caesar tantummodo, Troiam
antiquitatis causa adiens votaque solvens, cam invocat:
„di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas
.... nullique adspecta virorum
Pallas". ... 3)
Caesari igitur Minerva se non obtulit, ut olim Achilli
et Ulixi, sed modo simul cum deis cinerum Troiae com-
memoratur. Nonne profecto haec Pallas est quasi cinis
illius Minervae bellicosae et efficacis, qualis apud Home-
rum in cedit?
De palude quadam autem dicit poeta:
„hanc, ut fama, deus. . . .
banc et Pallas amat, palris quae vertice nata
terrarum primam Libyen .... tetigit,"
O misera Pallas, quippe quae non amplius heroas ut
Achillem et Ulixem diligis, proeliisquo te misces sed —
paludem amas!

Maga Thessala deos inferos invocat, Eumenides, Perse-
phonen Hecatenque: sed his deis Iritis et vulgaribus

1) Phars. V:86. 2) Odyss. 13:300.

3) „ IX : 990 sq. 4) Phars. IX : 348 sq.

25

subito admiscet notionem philosophicam: „Chaos, innu-
meros avidum confundere mundos" i)\' hi quidem
Erichthonem audire aut curare videntur, sed tota narratio
friget, et magis ad infantes terrendos quam ad fidem
Tartari inspirandam apta! At totus ille excursus, quo
saga Thessala Sexto Pompeio operam ad rerum cursutn
praedicendum navat, modo ornamenti causa narrationi
insertus esse videtur.

Etiam Erinyes aliquotiens in transitu commemorantur^),
sed ita, ut parum probabile sit eas quemquam terruisse.
Semel de deis Olympicis cunctis agere videtur, sed
quisque, eis versibus perlectis, exclamabit „risum teneatis,
amici!" Massiiienses enim Gaesarem bellum civile mo-
ventem, suis moenibus recipere aut ullo modo adiuvare
recusant, nam malunt a neutris partibus stare, nec sc
peregrinos immiscere rebus Romanorum, quasi divinis,
quod sie excusant: .... „Si caelicolis furor arma de-
dissel, aul si terrigenae templarenl astra Giganles, non
lamen auderet pietas humana vel armis vel votis pro-
desse lovi: sorlisque deorum ignarum mortale genus, per
iulmina tantum scirel adhuc coelo solum regnare Tonan-
lem."3) Nonne haec imago hominum pavenlium coc-
lumquo speculantium, ut e fulmine cognoscant, num
luppiter deos vicerit, paene risum movel? Nonne totum
Olympum in obscoenos risus dellectil poeta?

Ubiubi igitur Lucanus deorum vulgarium nominatim
mentionem facit, semper (love solo excepto, de (]uo
paullo post) eos aut in transitu, aul (juasi iocans com-
mémorai: nihil minus divinum quam illi dei! Nullarum
rerum procurationem habent, quam vis invocati nihil efli-
ciunt, neque in bonam, noquc in malam partem: non
amplius sunt numina, sed mera nomina!

Neque quidquam commune habent cum „superis", et
»numinibus", saepissime commemoratis.

I) Phars. VI : G9B. 2) Phars. II : 80, VII : 168, X : 337.

3) „ m:315 6q.

26

Quare poeta deos Sed cuF tandem deos Olvmpicos omni potentia abiu-

Oiympicos non ... i •

adhibuerit. dicata, nonnumquam adhibuit poeta? Omnia carmma,
ab Ennio usque ad Lucanum scripta, deis fabulosis referta
sunt, quin in carminibus epicis, ut in Aeneide, primas
partes agunt. Hac in re autem ille iuvenis vix viginti
annorum valde admirandus est, quod non dubitans rece-
dere a ratione poësis epicae tradita, qua Homerus et
Vergilius gloriam aeternam adepti erant, audacter novum
genus poësis pangere ausus sit. Deos quidem saepissime in-
ducit, sed „quantum mutatos ab illis" ab Homero et
Vergilio celebratis! HU apud Maeoniden suo interventu
homines curant, et dirigunt, ipsi tantum non alïectibus
humanis praediti; conloquunter cum hominibus, inter
se rixantur et conviciantur, mortahbus auxilium laturi
arma induunt, se invicem fallunt, victimis conciliantur,
iniurias ulciscuntur, itinera faciunt, domos habitant,
epulis delectantur, — quid multa? Omnino „hominem
sonant" et mortalibus plane similes sunt.

Nee bonus et pius Vergilius aliter deos vulgares
sibi fingere poterat, quamquam admodum dubitamus,
num revera lunonem Aeolum adiisse atque precatam
esse, Venerem filio se obtulisse, lovem filiam osculatum
et consolatum esse crediderit! At mos erat in carminibus
epicis deos intervenientes inducere — ergo inducit. Sed
haec omniar temporibus antiquissimis, ubi de incuna-
bulis generis humani agitur, salis placent, temporibus
excultis quodammodo arlificiosa videntur. Poeta noster
autem plus sapiebat melius(iue iudicium habebat quam
ut ministeria talium deorum adhiberet. Primo enim iis
deis fidem non adhibebat, secundo autem intellegebat
perridiculum futurum esse lunone, Minervà aliisquo
deis inductis, si cum avis suorum aequalium lo(iuercntur !
Deos heroibus fabulosis auxilium ferre, se miscere rebus
ante multa saecula aut in torris longe remotis gestis aut
naturam humanam excedentibus, haec omnia vulgus
delectant, et certe aliquomodo verisimilia videri possunt.
Sic apud Valerium Flaccum interventus deorum, aliqua

27

ex parte potest condonari, quod Argonantica est fabula,
e temporibus mythicis sumpta. Sed aliter res se habet,
cum aliqui heros est avus meus, si locus, ubi illa mirifica
geri dicuntur, quotidie a me spectatur, si optime scio
omnes eas res omnino non deis auctoribus, sed e causis
humanis, prorsus ut etiam hodie quotidie fiant, gestas
esse. Num ullus Romanus credidisset, deam Discordiam
ex inferis descendisse seque in Gapitolio collocasse, ut
avum suum ad bellum civile adhortaretur ? Num veri-
simile visum fuisset, Caesarem, ut alterum Achillem,
matrem Venerem adiisse, auxilium contra Pompeium
precantem? Num fortitude Vulteii et Scaevae magis
mirabilis esset, si poeta asseveravisset, Martern reapse
eorum figuras induisse?

Sine dubio taies fabellae non modo taedium, sed eliam
risum lecluris movissent. Quam ridiculus e. g. ille longus
serino Hannibalis et Marlis apud Silium Italicum (in
Punicis) videtur, post pugnam Gannensem factam, quid
sit faciendum, deliberantium. Made virtute. Lucane,
quod tam aniles et ineptas fabulas elTugeris!

Summo iure deis, non coelo et aethere, sed a(iua et
igni interdixisti !

Nihilo minus poeta noster non prorsus do via trita rece-
dere potuil, quin nonnumquam, e consuctudine poëtica,
quasi ad carmen ornandum, deos Olympicos afîeral. El
slatim in mentem venit ille clarissimus locus Lucretii, Vene-
rem Matrem invocanlis. Quis aulem magis deis omnem
mundi curam abiudicat quam Lucretius\'? At non dubi-
lavil deos vulgares ad poema amplificandum commemorare.

Quid aulem ipso Lucanus senseril, luce clarius ex hoc
uno vei\'su dubilalionis pleno apparel:

„Si (|ua fidem meruit superos mirala veluslas"

Deis Olympicis igitur, qui in Pharsalia commemorantur,
descriplis, constat,iLucanum iis deis vulgaribus fidem non
adhibuisse.

2) Phars. Ul : iOG.

28

Sed ét homo mortalis ét carmen epicum aliquam vim
divinam res humanas regentem desiderat: cum tempor-
ibus etiam moribus et opinionibus mutatis, Romani ex-
culti et eruditi primi saeculi p. C. n. non amplius deos
vulgares, sed novam philosopbiam colebant. Sic etiam
in Pharsalia numen divinum omnia gubernans, est notio
philosophica, nempe Fatum sive Fortuna, de quibus
plura in capitibus sequentibus.

Deis vulgaribus autem reiectis, videamus, num dei in
Pharsalia commémorât! ex aliqua philosophia petiti sint.
faïi^e \'\'sini^\'dd ^^^ supra dictum, omnibusque notum, Lucani tem-
Epicurei? porihus imprimis duae philosophorum scholae Romae
tlorebant, nempe Epicureorum et Stoicorum. Sunt
qui, parum diligenter iudicio adhibito, putent, mirabile
dictu, nostrum, tam acerbe in deos invehentem, sine
dubio castra Epicuri petiisse i), et cum ipsi intellegant,
satis mirabile videri si Lucanus, filius fratris Senecae,
clarissimi philosophi Stoici, el Gornuti Stoici discipulus,
philosophiam Epicuream complexus esset, primo conten-
(lunt deos Pharsalicos omnino repugnare a doctrina Stoi-
corum, deinde ipsum Senecam saepius cum Epicuro
convenire. Non est nostri propositi vestigia philosopbiae
Epicureae apud Senecam indagare, baec tamen dicamus:
saepius, cum quadam admiralione Epicuro commemoralo,
Seneca dicla Epicuri de rebus elhicis alTerl 2) sed diserte
negal se eam ob rem Epicureis adnumerandum esse 3),
Sed, ne aberremus a proposilo, Epicurus deos res hu-

1) Cf. Boissicr: La Religion Romaine.

2) Cf. Seneca: do Vita Bcata. 13. 1. Epist. 21 :9.

3) Cf. Sen. Epist. 8: 6 „potest fieri, ut me interroges qnarc
ab Epicuro tarn multa bene dicta referam, potius quam nostrorum ?
Quid est tamen quare tu istas Epicuri vocos pûtes esse, non
publicas?" iterumquc quibusdam plane cum Epicuro congrucntibus
allatis, addit: „Nolo illas Epicuri esse cxistimes: publicae sunt, ct
maxime nostrae." cf. Epist. 33:1. cf. F. Ogcrcau: Système Philos,
des Stoïciens pg.\'\'291.

632

humanas curare, omnino negat. Lucretius enim, doc-
trinam Epicuri exponens, dixit .

„omnis enim per se divom natura necessest
immortali aevo summa cum pace fruatur
semota ab nostris rebus seiunctaque longe" i)
alibique agit de iis:

„bene qui didicere deos securum agere aevom." 2)
Dei igitur, omnibus curis soluti et beati habitant in inter-
mundiis, neque ab hominibus metuuntur: „nam non
metuimus eos, quos intellegimus nec sibi fmgere ullam
molestiam, nec alteri quaerere: et pie sancteque colimus
naturam excellentem atque praestantem" inquit Velleius
Epicureus, apud Giceronem At contra „quis non
timeat omnia providentem atque cogitantem, et anim-
advertentem et omnia ad so pertinere putantem, curiosum
et plenum negotii Deum!"®) Deus tamen venerandus
„propter maiestatem eiuseximiam, singularemque natu-
ram." Paullo ante de deis dixerat A^elleius: „vero e.vpo-
sita ilia sententia est ab Epicuro: quod beatum aeter-
numque sit, id nec habere negotii quicquam, nec exhibere
alteri: itaque neque iia neque gratia teneri, quod, quae
talia essent, imbecilla essent omnia." ") Ex his el pci--
multis locis apparet Lucretium ct Epicureos minus deos
ipsos quam religionem impugnare.

Nonne autem haec omnia cum informatione deorum
Pharsaliae pugnant? Quid his deis Epicureis, bealis
el otiosis, qui neque hominibus provident neque
molestiam anbrunt, quid commune cum deis Lucani
invidis, omnibus rebus se miscentibus, qui homines
oderunt iisque odio sunt? Modo uno loco aliqua verba
in Phai-salia invenhmtur, quae aliquomodo in sententiam
Epicureain detorqueri possint. Caesar apud mililes sedi-

1) Lucrct. II:64G sq. 2) Lucrct. VI: 58.

3) Lucrct. Ill: 18, V : UG. Cic. do N. I). 1: 1\'): 51.

4) Cic. do N. D. 1: 20 : 5G. 5) Cic. do N. 1). 1: 20 : 54.
6) „ do N. D. 1:18: 45.

30

tiosos concionans, affirmat sibi eorum auxilio omnino
non opus esse; nam non magis quam mare siccaretur,
si flumina ei aquas subducerent, suam causam eorum
defectione detrimentum capturam esse. Ne milites arbi-
trarentur, deos fortunam prosperam aut adversam homi-
num tam humilium curare.

. . . . „An vos momenta putatis
ulla dedisse mihi? Numquam sic cura deorum
se promit ut vestrae morti vestraeque saluti
fata vacent." i)
Sed statim sententiam addit Caesar, quam etiam hodie
multi optimales sequi et laudare videntur:
.... „Procorum motus haec cuncta sequuntur:
humanum paucis vivit genus" . . . . 2)
Dei igitur non hominibus infimis certe, sed magnis
ducibus consulunt! At dei Epicurei in intermundiis habi-
lantes ne hos quidem curant: dei Epicurei igitur hoe
loco non designantur. Sine ulla dubitatione igilur affir-
mare audemus, Lucanum in Pharsalia non sibi deos,
quales Epicurus aut Lucretius depingit, informare.
Num Dei piiar- Vidoamus iam, num forsitan illi dei cum Stoicorum
wlhfa^stoi«\'"^ doctrina congruant. lam a priori satis probabile videtur,
poetam nostrum, cuius patruus Seneca Philosophus,
magister Cornutus Stoicus fuerit, castra Stoicorum petivisse,
sed praestat in poemate ipso vestigia eius philosophiae
scrutari. „Quid?" exclamabit fortasse aliquis, „Num
quidquam dei Lucani paene personales commune habent
cum deo Stoicorum, toti naturae infuso, cum mundi
anima, mente universa, principio et ratione omnia mo-
vente, ut dicunt Stoici?" 3) At ut iam ante dictum
poeta noster non in animo habcbat, pliilosopliicam doc-
trinam exponere et illustrare, ut Lucretius, qui optime

1) Phars. V : 339.

2) Phars. V : 342 „vivit paucis" significat „in paucorum com-
modum."

3) Cf. pg. 35. ♦

31

meruit de schola Epicurea: tantummodo deos atque res
divinas commémorât, ut ei aequalibusque videntur, nulla
quaestione de eorum natura instituta.

Constat autem Stoicos Romanos, et imprimis Senecam,
summo opere conatos esse, placita philosopbiae conciliare
cum religione vulgari. Verba et appellationes vulgaris super-
stitionis adoptando, specie philosophia Stoica, a quo mag-
num intererat ne vulgus abalienaretur, cum ilia consentire
videbatur, revera toto coelo distabat. Ipse Seneca, qui
deum animum mundi esse credit, modo de deis, modo
de deo agit, sed maximum discrimen inter eos facit,
nam putat „Deum eos genuisse regni sui ministres." \')
Sic iam Valerius Soranus, poeta Stoicus, Sulla dicta-
tore, deum his verbis alloquitur:
„Tuppiter omnipotens, rerum rex, ipse deusquo,
progenitor genetrixque, deum Deus unus et omnes."^)
El apud Servium 3) poeta Stoicus ignolus, lovem alios
deos inducit alloquentem:
„Coélicolae, mea membra, deis quos nostra potcstas
officiis divisa facit." ....

Quibus verbis nihil aperiius senlentiam Stoicam de
Deo deisque illustrare potest. Seneca igitur, cum de
deis agit, verba vulgari religioni accommodans, revera
proprietalos, sivo paries illius omnipotenlis Dei, qui
paler el creator omnium appellatur, significal, quod loti-
(lem verbis Aurelius Cotla sic (licit, Sloicos compellans:
„illud profeclo confitcmini, longe aliter se rem habere

1) Cf. Sen. frgt. 16 edit. Ilaoso: „Deus cum prima fuudanicnta
molis pulclicrrimao iaccrct ct hoc ordirctur quo ncquo maius quid-
quam novit natura, ncc melius, ut omnia sub ducibus suis irent,
quamvis ipso per totuni so corpus intondcrat, tamen
mi nis tros rogni sui gonuit." Cf. frgt. 26: „Non intcllcgis
auctoritatcm ac maicstatem iudicis tui, rcctoris orbis terrarum
cocliquo ct (Icorum omnium dci, a quo ista numina, quae singula
aUoramus ct colimiis, suspcnsa sunt."

2) Cf. August. 7:9. 3) Sorv. ad Acn. 4 :638.

. 32

atque hominum opinio sit: eos enim, qui di appellanlur,
rerum naturas esse, non figuras deorum," \') Si autem
ipse Seneca saepissime de deis, qui fere convenire cum
deis personalibus videntur, non tantummodo de Deo unico
loquitur, non potest argumento esse, Lucanum non
Stoicum agere, quod semper deos, superos, numina,
plurali numero igitur, commemoret, nulla autem forma
aut corpore iis attribute. Sic ille adversarius noster
fictus hac de re refutetur!
wnae sto^cae Ldcauus saepius illum lovem Stoicorum, omnipo-

tentem, omnium creatorem, plane Stoice affert: uno
loco enim fere eadem verba ac patruus adhibet:
„nunc quoque tanta maris moles crevisset in astra
ni superum rector pressisset nubibus undas." 2)
Sed etiam alibi lovem mundi creatorem vocat:
„Sive parens rerum, cum primum informia regna
materiemque rüdem, flamma cedente, recepit,
fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet." 3)
Quod prorsus cum doctrina Stoica de mundi origine
congruit Seneca autem lovem appellat: „omnium
conditorem ac rectorem." Et alio loco lovem sic
invocat:

„Saeve parens, utrasque simul partesque ducesque
dum nondum meruere, feri." ")

Hic luppiter certeest luppiter Stoicorum, sed nonnum-
quam etiam ille antiquus luppiter Olympicus in scaenam
prodit! Itinere enim Catonis per Libyae deserta narrato,
templum lovis Ammonis describit?), sed statim (juodam-
modo hunc lovem, ut alios Olympicos, in dubitationem
vocat, nam verbis „stal sorlifer islic luppiter," slalim
addit: „ut memorant;" ipse igitur nescill Sed totus

1) Cic. do N, D. Ill: 24 : G3.

2) Phars. V : 626—6 cf. Sciieca frg. 26. 3) Phars. II: 6 sq.

4) Zcller: „Die Philosophic dcr Gricchen" III, pg. 149 sq.

5) Sen. Dial. 1:5:8. 6) Phars. II: 59.
7) Phars. IX: 511 sq.

33

locus modo inseritur, ut Cato occasionem habeat ad illud
clarissimum responsum Labieno dandum, de quo paullo post.

Imprimis notandum est, ut se invito Stoicum agat,
nam cum dolore et desperatione commotus totam provi-
dentiam negat, exclamat:

„Mentimur lovem regnare," \')
Sed aliud etiam dogma Stoicis peculiare apud Luca-
num pronuntiatur. Discipuli Zenonis enim putant ali-
quando eos deos, lovis ministres, cum conflagratione
totius mundi perituros, lovem solum immortalem esse:
etiam hac in re igitur modo verbis, non revera cum
religione vulgari consentiunt. ") Lucanus autem bis de
morte deorum agit. Nam illa node qua Caesar, summo
periculo solus, parvo navigio Italiam ex Epiro petiit,
„rupisse videntur
concordes elementa moras, rursusque redire
nox manes mixtura deis." 3)
Alibi autem Pluto afflictatus dicitur, <piod dei nondum
moriantur :

„et rector terrae, quem longa in saecula torquet
mors dilata deum." •!■)
Si autem constat tantummodo Stoicos deos mortales
informare, (ut ex eorum physica sequatur etiam necessc
est,) pei\'spicuum est nostrum, his locis quidem, Stoissare.

Quo modo autem ille locus ubi deos esse omnino
negat, accipiendus videatur, supra iam diximus.

Quamquam Stoici modo unum deum esse credebant,
toto m\\mdo omnibusque eius partibus infusum, tamen,
nt magis cum religione vulgari consentire vidcrentur,

1) Phars. VII: 4-17.

2) Dc hoc dogmate cf. Chrysippum (npd. Phit. de Stoic. Uep.
38: ö) (jui asseverat Solem et lunam et ccteros dcos, et natos et
perituros esse, lovem vero actcrnum esso, cf. Philo. Aetern. ni.
c. 9. Orig. c. Cols. IV :G8. Plut, def. orac, 19. cf. Zeiler III. pg. 151,

3) Phars, V:G34sq. cf. Sen. Here. Oct. 1119: „omnes pariter
deos perdet mors aliqua et chaos." 4) Ph. VI: G97 sq.

3

34

„quod erat a deo natum, nomine ipsius dei nuncupabant,
tum autem res ipsa, in qua vis inest maior aliqua sic
appellatur, ut ea ipsa nominetur deus, ut Fides, ut
Mens. . . . Earum omnium rerum quia vis inerat tanta,
ut sine deo regi non posset, ipsa res deorum nomen
oblinuit."!) Etiam apud Lucanum talis dea Stoicorum, ex
ideis assumpta, adhibetur. Nam Pompeianis et Caesa-
rian is inter se amicitiam conciliantibus, quo facto postea
Petreii iussu ilia miserrima clades édita est, poeta
versibus sonoris Concordiam invocat:

„Nunc ades, aeterno complectens omnia nexu
0 rerum mixtique salus, Concordia, mundi
et sacer orbis amor" 2)
Et est valde notandum ut poeta huic deae, notioni
philosophicae, multo maiorem vimetpotentiamattribuat
quam Veneri aut Minervae, obiter, ut supra demon-
stravimus, et ieiune commemoratis, quod rui\'sus argu-
mento est, poetam multo maiorem fidem deis Stoicis,
quam Olympicis habere.

Etiam aliam deam in Pharsalia, ipsam loquentem
mortalemque adhortantem, indicare debemus. Caesar
enim ad Rubiconem pervenit, sed etiam tum Italiae limi-
tem transgredi dubitat, cum:

„Ingens visa duci Patriae trepidantis imago
clara.per obscuram voltu maestissima noctem
turrigero canos elTundens vertice crines
caesarie lacera, nudisque adstare lacertis,
et gemitu permixta loqui: quo tenditis ultra?
quo fertis mea signa, viri? Si iure venitis
si cives hue usque licet."
Sed Patria non est dea e religione vulgari nee e philo-
sophia nota, quin etiam contendere possimus, eam
omnino non ut deam, sed ut feminam Caesari apparore.
ütut res se habet, haee imago, ex imaginatione fervida Lu-

1) Cic. de N. D. 23 : 60—Gl. 2) Pli. IV : 189 sq.
3) Phars 1: 1Ô6 sq.

35

cani ad vim conscientiae illustrandam nata, tantummodo
est ornamentum et inventie poëtica, neque ullam lucem
ad Lucani sententiam de deis affert.

Sed sunt alia vestigia philosophiae Stoicae multo magis
manifesta, quae demonstrant poetam illum lovem tam
saepe commemoratum, sibi ut Deum universum Stoico-
rum informasse. Primo autem quam brevissime pot-
erimus, doctrinam Stoicam de natura Dei exponamus, ut
sententia Lucani dilucida fiat.

Sloici iam, ut plerisque notum, omnia corporalia habe-
bant, duo aulem principia esse constituebanl, alterum
activum, quod aliquid efficit, to ttoioïiv, id esl animus
divinus omnia penetrans, allerum passivum, to ttxct^ov,
(piod materia vocatur \'). Etiam Deum aliquid corporale
liabebant, ul Seneca his verbis expressit : „Quid est
deus? Mens universa. Quid esl deus? quod vides lolum
el quod non vides." 2) Tolam naluram igitur Deum liabe-
bant, Zeno enim „aelhera deum dicil; aliis aulem libris
ralionem quandam, per omnem naluram rerum perti-
nenlem, vi divina esse putal. . . . Cleanthes aulem tum
ipsum mundum deum dicil esse, tum lolius naturae menti
atque animo tribuit hoe nomen, tum ultimum el allissi-
mum atque undique circumfusum el extremum omnia
cingenlem atque complexum ardorem, qui aether nomi-
nelur, cerlissimum deum iudical." 3) Seneca aulem, Dei
naluram exponens, dicit: „Vis illum lovem vocare mun-
dum? non falleris. Ipse enim esl, lolum quod vides.

1) Diog. 7:134: („^««-Jv) àpxii th»t rfly Ba<uv JiJfl, tJ toioCv xai ri r:((r%ov."

Cf. Sext. 3 : 38 ffS/ia rohw Kiyovtrl tivic i oliv ti toiiTv 1) Tierxti*.

Cf. Plut. Pl. Ph. 4 : 20 tSx Ti xaï TO/eCy ffS^a.

Cf. Scncca Epist. GB:2: dicunt, ut seis, Stoici nostri, duo esse
in rcruu» natura, ex quibus omnia fiant : causam et inatcriani ;
materia iaect iners, rcs nd omnia parata, cossatura si nomo movet;
causa autem, id est ratio, materiam format et quocunquo vult,
versât." Cf. Zcller. III pg. iiG sq.

2) Sen. Nat. Qu: I prol. 12. 3) Cic. de N. D. 1:14:36—37.

3*

36

totus suis partibus inditus, et se sustinens vi sua. Vis
illum naturam vocare? Non peccabis. Est enim, ex quo
nata sunt omnia, cuius spiritu vivimus." i)

Et statim in mentem veniunt illi versus Vergilii, ubi
Anchises in iuferis descendenti filio, secreta naturae
aperiens, eandem doctrinam profitetur. 2)

His igitur praemissis, verba poetae nostri hac de re inspi-
ciamus. De origine oraculi Delphici disserens, bella fabella
de Apolline narrata, quaerit quod numen in illis cavernis,
unde exhalationes fatidicae Pythiam inspirent, habitet:
„quis terram caeli patitur deus, omnia cursus
aeterni secreta tenens, mundique futuri
conscius, ac populis sese proferre paratus
contactusque ferens hominum magnusque potensque
sive canit fatum, seu quod iubet ille canendo
fit fatum? forsan terris inserta regendis
aere libratum vacuo quae sustinet orbem
totius pars magna lovis Girrhaea per antra
exit et aetherio trahitur conexa Tonanti." 3)
Quis non videt hanc „partem lovis, insertam terris,
quae sustinet orbem" esse definitionem notionis Stoicae
philosopbiae, nempe animae mundi?

Hoc loco igitur certe sententia Stoica prolata, alibi
etiam apertius hanc doctrinam profitetur. Poeta enim
Gatonem «toto carmine maximis laudibus ad coelum
sublatum, (quo homine nullum nobiliorem el praestan-

1) Sen. N. Q. 11:45: 2.

2) Malnmus verba ipsa affcrrc, ut statim in dculos cadant cf.
Vergil. Aen. VI: 724—34

Principio coclum ac terras camposquo liquentcs
lucentcmque globum lunac Titiniaque astra
spiritus intus alit, totamquc infusa per artus
mens agitat molem, ct magno so corporc miscet ctc.
Etiam aliquot versus in Gcorgicis IV : 219—227 ad banc doc-
trinam rcspiciunt. Cf. Sen. Epist 113:22. Arat. Phaenom s. init.

3) Phars V: 88.

37

tiorem sibi fingere potest, iia ut etiam multi putaverint
eum revera primas partes in Pharsalia agere,) inducit
quasi confessionem Stoicam profitentem, quibus versibus
nulli sunt nobiliores et clariores, nulli pulcbriores in
omnibus litteris Latinis. Deserta Africae transgressus,
atque iter faciens ad lubam, Gato venit ad templum
lovis Hammonis clarissimum, Labienoqüe suadenti, ut
oraculum de eventu belli consuleret^ sic respondit:
„quid quaeri, Labiene, iubes? ....
haeremus cuncti Superis, temploque tacente
nil agimus nisi sponte dei: nec vocibus ullis
numen eget: dixitque semel nascentibus auctor
quidquid scire licet: steriles nec legit harenas
ut caneret paucis, mersitque hoe pulvere verum
estque dei sedes, ubi terra et pontus et aer
et caelum et virtus. Superos quid quaerimus ultra?
luppiter est quodcumque vides quodcumque

moveris." ^

Dicet fortasse aliquis his e verbis, quae fundamenta
et principia Stoicae de Deo doctrinae continent, certe
Gatonis sententiam apparere, non tamen Lucani ipsius.
Si tamen constat poetam per totum carmen ilium Gatonem
ut exemplum hominis sapientis et nobilis, honesti et
probi depingere, sequitur ut a Gatone discrepare et dis-
sentire ei fere turpe visum sit iisque versibus modo
allatis etiam sententia ipsius poetae exponatur.
Omnibus igitur nos adducentibus, ut persuasum habe- Num docthnii

___ T t~i, • .1 SloiCK cum odio

amus Lucanum Stoicum agere, quaeramus quomodo hoe i»«-"nic u«t.
congruat cum odio et ira in deos, cum imprimis Seneca
eius patruus, semper et ubique mansuetudinem et cle-
mentiam deorum pracdicet. Invehitur ille in cos, qui
deum timent; „deos nemo sanus timet; furor est enim
metuere salutaria, nec quisquam amat quos timeL 3)

1) riiars IX : 566—584. Noniio liaec fero cadcm ac Scnccao
verba, supra allata, sunt? cf. pg. 35.

2) Seneca Benef. IV : 19 : l.

38

Alibi quaerit : „quae causa est dis benefaciendi ? Natura.
Errat, si quis illos putet nocere nolle. Non possunt." i)

Et in universum deus, quem Seneca informat, omnes
homines diligens omnibusque favens, plane convenit cum
nobilissima et excelsa imagine Dei, quam religio Chris-
tiana commendat, et satis probabile esse videtur, Stoicos
illis notionibus excelsis, phüosophia ipsa a vulgo non
comprehensa, multum ad religionem Christianam propa-
gandam valuisse. Sed non hic est locus, hanc quaes-
tionem enucleare.

Quid igitur? Lucanus in deos furens num plane ab-
horret a doctrina Stoica? Aliquam difficultatem haec res
quidem movere potest: semper autem recordandum est,
nos minime affirma visse, nostrum esse philosophum Stoi-
cum, sed poetam doctrina Zenonis tinctum. In omnibus
religionibus autem, imprimis in religione Romanorum,
timor quidam deorum quasi inustus videtur. Inde tant-
opere a malis ominibus cavent, inde, deos appellantes,
diversis nominibus invocant, ne fortasse deum laedant!

Neque Homerus sibi deos homines diligentes informasse
videtur, nusquam amorem dei in homines affert,.sed
nulla ratione ingenii aut morum habita, nonnulli mortales
deliciae deorum quorumdam sunt. Homines autem deos
metuunt, et saepius conviciantur, nulla vituperatione
eius impietatis a poeta addita. Menelaos, e. g. exclamat

„Zfy TTcirsp, oil tiç fftîo 6tüv Ô^ourepoi «AAc^."
Asius autem eh eu! Jovem mendacem esse incusat:
Zfô TTccrep, yi px vu xx) ab hirv^o" 3)

Philoitios in universum deos crudeles esse dicit, sic
in Odyssea Eumaium allocutus:

«AA« ôto) 2uÓU(Tt TTüAüTAjtyXTflü? ÙVÙPÛTTOVÇ
OTTTTÓTf xx) ßxfflKftjirtV hlXXÛaUVTXl

ct postea ad ülyssem conversus:

1) Seneca: Epist. S5:49. 2) Ilias 3:365.
3) nias 12 :164.

39

ZfÜ TTÂUp . . .

cùx sÂsxlpsiç av^pxç, irri^v hîj yeivsxi avro:

{Mjyit^svxi xxxoT\'/iTi xx) xX-ytffi ^suy\'x^éoiatv" l)

lam apud Homerum igitur haec notio Graecorum et
Romanorum in medium profertur deos timendos esse,
quod homines laedere possunt.

Etiam Lucano deis e philosophia informatis, haec notio
animo obversari videtur. Cum placido et aequo animo
res gestas secum reputat, semper Stoicum agit: sed cum
subit tristis imago antiquae libertatis amissae, et memoria
omnium calamitatum, quibus post Pharsalicam pugnani
Romani airecti sunt, tum ira acerba omnem philoso-
phiam superat atque fugat, neque poeta se compescerc
potest, quin in deos culpam conférât illius cladis: etiam
in eo valet illud: „naturam furca expellas, lamen usque
recurret." Hac in re igitur imprimis ratio est habenda
indolis poetae, fervidae et vehementis, qui ab imperatore
laesus, principatum exsecretur atque nonnumquam in
\'loos, ut causam miseriae, invehatur.

Omnibus igitur perepectis, Lucanus nobis videtur, deis J^unt\'^pwu.
vulgaribus sive Olympicis reiectis, numina, qualia Stoici
sibi informabant, in animo habuisse, non tamen doctrina
Stoica tam imbutus fuisse, quin saepius, et necessitate
quadam poëtica, et suo dolore dc libera republica amissa
commotus, deos magis personales eosque saevos et homi-
nibus infensissimos fingeret. Quos deos tamen, quam-
(luam magna potenlia praeditos, Lucanus non ipsos intor-
venientes, non ut causam omnia movcntem depingit.

Alio capite alia vestigia philosophiac Zenonis significare
in animo est: haec hactenus de deis!

Liccat autem hoc loco pauca do fabulis in Phai\'salia Ouomo^o l»«-

.. . .. . nui fabulM In-

insertis dissererc. Saepuis poeta aliquam fabulam anti- tenu,
quam in narralionem intcxit ad lectorem deleclandum,
sod simul eum commonere videtur ne credat, nam modo

1) Odyss. 20:195—9 Ct 202—3.

40

„fama est" haec omnia facta esse! Sic de Peneo dicit:

„hunc fama est Stygiis manare paludibus amnem" i)
ipse igitur nescit! Etiam alibi, 2) egressione de palude
Tritonide facta, satis aperte dubitationem ostendit, nam
novem versibus bis illud diffidens „fama est" adhibet,
idque (horribile dictu!) de amore deae! Neque magis
ei crimen Medeae constare videtur, nam:

.....„Sic barbara Colchis

creditur ultorem metuens" etc. 3)
Aliis fabulis, certamine Antaei et Herculis,^-) origine
ïhebanorum 5), bello Gigantum ß) narratis, statim totam
rem in dubiationem vocat, cuius rei insigne exemplum
est narratio Medusae occisae. Primo dixit:
„Cur Libyens tantis exundet pestibus aer
fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti
miscuerit natura solo, non cura laborque
noster scire valet! nisi quod vulgata per orbem
fabula pro vera decepit saecula causa." 7)
Tum procedit causam exponere, nempe venenum stillans
e capite Medusae a Perseo occisae. Sed quid me iuvat
scire eam causam, si modo est „fabula vulgata, quae
„saecula decepit"?

El alibi, traditione antiqua non maiore honore aflecla,
muro immense atque inaudito Gaesaris circum castra
Pompeii descriplo, triumphans exclamat:

„nunc velus Iliacos adtollal fabula muros
adscribalque deis: fragili circumdala testa
moenia mirentur refugi Babylonia Parlhi." 8)
Quid censuerit de caerimoniis el sacris anliquis luce
clarius ex ipsius verbis efficere possumus. Galeis el
sculis mililum Galonis, iter facientium per deserta Africae,
subito a magno venlo ereptis el per inania coeli lalis.

1) Phars. VI : 378. 2) Phars. IX : 348 sq.

3) „ X:4G4. 4) „ IV: 590—655.

5) „ IV:449sq. 6) „ VII : 145.

7) „ IX:«19sq. 8) „ VI:48sq.

M

poeta pernovam sententiam de ancilibus Romanis in
medium profert:

„Illud in externa forsan longeque remota
prodigium tellure fuit: delapsusque coelo
arma timent gentes, hominumque erepta lacertis
a superis demissa putant. Sic illa profecto
sacrifico cecidere Numae, quae lecta inventus
patricia cervice movet: spoliaverat Auster
aut Boreas populos ancilia nostra ferentes." \')
Maud scimus an revera iocetur poeta, sed satis liquet,
origine ancilium Numae sic narrata, eum non magnam
fidem fabulis habere, non magis quam deis antiquis et
vulgaribus. Quare igitur taies fabulas et deos fabulosos
commémorât? Ipse his verbis respondit:

„Invidus annoso qui famam derogat aevo,
qui vates ad vera vocat" s)
Ecce vera opinio noftri poetae! Non semper necesse
est meram veritatem tradere, iuvat nonnumquam etiam
licta referre! Quae causa est cur poeta, quamcpiam ipse
incredulus, tamen saepius tales fabulas de deis in rerum
gestarum historiam intexat.

Etiam operae pretium est animadvertere, quomodo Quoniuilo portH
poeta cos deos epicos abrogates compensare studuerit. comprnict.
Sine dubio unumquemque Pharsaliam attente perle-
gentem, pertaesum est illius exaggeration is atque nimiae
exuberantiae, quae permultis locis Lucanum foedent.
Sunt (jui putent hoc imprimis eius ingenio ardenti el
Hispaniensi esse Iribuendum; nobis aulem poetae illis
narrationibus mirificis et exaggeratis opus fuisse videtur
ad deos mirabilia facientes compensandos. Imprimis duae
longae digressiones statim in mcntem veniunl, libro
(piinlo do oraculo Dclphico, libro sexto de artibus magicis
sagae cuiusdam Erichthonis. Ille Appius aulem, qui
oracu\'um Delphicum sciscilatur, postca in rebus gercndis

1) riiars. IX : 173—480. 2) Phars. IX : 359-60.

42

nnH!

nullas partes agit^), ita üt manifestum sit totam ill am
narrationem, non quod res se obferat, sed sine ulla
necessitate insertam esse. Lector autem Romanus, rebus
mirificis intentus, et miraculorum avidus, summam
voluptatem et delectationem e pavida simulatione, deinde
e divina mentis incitatione et vaticinatione Sibyllae, ex
diris mysteriis Erichthonis et resuscitato cadavere perci-
piebat, quae omnia nobis nimis artificiosa nee satis
verisimilia videntur. Et in locum Martis, aut fluminum
apud Homerum cum hominibus pugnantium, subslituit
homines miraeula fortitudinis perficientes, ut Vulteium
et Scaevam et illos Massilienses, quos poeta fere ludicro
modo morientes depingit.

Eodem consilio, ut rebus mirificis lectorem deleetaret,
eas fabulas modo commemoratas, de Medusa, de certa-
mine Antaei et Herculis aliasque induxisse videtur.
Quod etiam argumento esse potest poetam ipsum intel-
lexisse illud novum poësis genus historicum quodam modo
frigidum et nudum fieri, si nihil nisi res gestas caneret.

Neque poetae facile erat, deis ab antiquis poetis traditis,
ipsis intervenientibus, omniaque agentibus, expulsis, in
rebus exponendis causam cuncta moventem designare.

Quam rem quo modo Lucanus expediat, capitibus se-
(juentibus indagabimus.

1) Erat consul anno 54 ct Pharsalico bcllo Achaiao praccrat
cf. Val. Max. 1: 8 : 10.

2) Dc Vultcio cf. IV: 474—579; do Scaova cf. VI: 140—262;
do Massiliensibus cf. 111:567—751.

CAPUT II.

Quid Lucanus de fato senserit.

Poemati opus est aliqua vis dominaus. — Deis reiectis
fatum dominatur in Pharsalia. — Variae sententia anti-
quorum de mundi administrationc. — Lucanus quoque
dubitare videtur. — Aliquot loci scriptorum antiquorum,
dc fato agentes. — Vis fati in Pharsalia. — Fatum, ut
numen cogitans, in scaenam prodit. — Fatum amorc
ct odio affectum. — Fatum invocatur ct imploratur. —
Poeta a notiono fati philosophica reccdit. — Fatum non
tam dramatico adhibitum ac in fabulis poetarum. —
Fatum sacpo in Pharsalia rerum cursum siguificat. —
Fatonc libcrum arbitrium tollatur. — Quid Lucanus dc
libcrtato morali senserit. — Estnc fatum inmutabilc. —
Fatum morari ct rctincri. — Quomodo fatum a deis
pcndeat. — Sententia Homcri. — Fatum idem ac sors. —
Fatum significaro videtur casum. — Fatum pro morte. —
Aliac significationcs fati. — Fatum quasi tactui subicc-
tum. — Num fatum pracnosci possit. — Conclusio.

Ut iinusquisque in vita quotidiana liabere ali(]nid debet, Foenuti opuirtl
quasi regulam el reclorem, e cuius praeceplis vitae
ralionem instituai, liic religionem, alius plnlosopliiam
aut supei-stilionem, liic hominem, cui servire studeal,
alius studium, quod sectetur, sic etiam in opere poctico
necesse est ut dominetur aliquis aut alicpiid, quo omnia
spectent, cui omnia pareant, per quem aut per quod,
omnes res gerantur, sive homo, sive deus, sive notio,
personae assimilata. Vidimus supra, capito primo, Lu-
canum, deis vulgaribus reiectis, decs, quales Stoici sibi
informabant, certe induxisso, sed fere nihil cfficienles,
non primas, ne secundas quidem partes in rebus geren-
(lis agentes, nec poetam multa alia dc iis exponere nisi hoc,
deos esse infensissimos Romanis. Niliilo minus otiam

44

Lucano aliquo numine, cuncta ducente omnibusque
moderante, opus erat, quod in ius et in crimen vocet,
et in quod omnem culpam conférât.
^ Deis^reiectis, ld numcu autom, deorum iacturam compensans, in
in Fbamlia. Pharsalia est fatum et fortuna, quae notiones, plane
inter se pugnantes, mire confunduntur ; sed de his
plura mox.

variaesententiae Uuusquisque qui coËfitat acnigmata sibi solvere debet,

antiquoram de , ^ ^ • j U . -i u

mundi admini- aut ccrte solverc conari debet, quae vita humana, na-
tura, mundus ab omnibus partibus, et omni vitae mo-
mento nobis proponunt.

lam philosophi antiqui sibi quaestionem proposuerunt
quisnam mundum creaverit, quibusnam praeceptis omnia
ordinentur, quibus legibus cuncta pareant. Seneca a se
quaerit, „quae universi materia sit, quis auctor, quis
custos, quid sit Deiis, totus in se intendat, an ad nos ali-
quando respiciat, facial quotidie aliquid, an semel fecerit,
pars mundi sit, an mundus. . . . Nisi ad haec admit-
terer," inquil, „non fuerat operae pretium nasci. Quid
enim erat, cur in numero viventium me posilum esse
gauderem? An ut cibos el potiones percolarem? . . . .
0 quam contempla res est homo, nisi supra humana
surrexeril!.....Quantum utile exislimas isla cognos-
cere, et rebus lerminos ponere, quantum Deus possit,
materiam ipse sibi formel, an data utalur\'? Ulrum idea
materiae prius superveniat, an materia ideae? Deus
(juidquid vull, official, an in mullis rebus illum Iraclanda
destituant. Ilaec inspicere, haec discere, his incubare,
nonne Iransilire est morlalilatem suam, el .in meliorem
transcribi sorlem?" i)

Lucani iam temporibus, primo saeculo post Christum
natum, duabus imprimis philosophorum scholis, nempe
Sloica et Epicurea, Romae ilorenlibus, homines, qui his
rebus studebanl, et ii qui eorum sermonem imilabantur,
in bina castra dividebanlur, quorum opiniones auctor\'

1) Cf. Seneca: Qu. Nat.: Praef.

45

praestantissimus sua propria brevilate sic exposuit, loco
clarissimo: „Sed mihi haec et talia audienti in incerto
indicium est, fatone res mortalium et necessitate inmu-
tabili, an forte volvantur. Quippe sapientissimos veterum,
quique sectas eorum aemulantur, diverses reperies ac
multis insitam opinionem, non initia nostri, non fmem,
non denique homines dis curae: ideo creberrime tristia
in bonos, laeta apud détériorés esse. Contra alii fatum
quidem ingruere rebus putant, sed non e vagis stellis,
verum apud principia et nexus naluralium causarum." \')
Et poeta fere aequalis illas duas senten lias inter so
discrepantes sic expressit:

„Sunt in fortunae qui casibus omnia ponant
et nullo credant mundum rectore moveri
natura volvente vices et lucis et anni,
atque ideo intrepid! ([uaecumque altaria langunt.
est alius metuens, ne crimen poena sequatur;
hic putat esse deos et pcierat etc. 2)
Mirum autem est, ut poeta noster fere ipsis verbis i\'»"""« i"«"!"®

. . . , ., . diibilnrc videtur.

cum Taciti sententia convenial, qua re nihil evidentius
demonstrat, eum opinionibus sui temporis imbutum esse.
Nam scientiam futurarum rerum, (pia tantac calamitates
Romanis portendebantur, exsecratus, sic poeta lovein
allocutus dubitationem suam exprimit:
„Sive parens rerum, cum primum informia regna
materiemque rudem, flamma cedente, recepit
fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet
se (pioque lege tenens, et saecula iussa ferentem
latoium inmoto divisit limine mundum:
sive nihil posilum est, sed Fors incerta vagatur
fertque refertque vices, et habet mortalia casus:
sit subitum, quodcumque paras. 3)
Et alibi P. Nigidio Figulo, astrologo clarissimo, do
prodigiis, quid significarent, consulto, liaec verba tribiiil :

1) Cf. Tacit. Annal. VI : 22. 2) luven. Sat. XIII : «G.
3) Phars. 11:7-14.

46

„aut hic errat, ait, nulla cum lege per aevum
mundus, et incerto discurrunt sidera motu:
aut si fata movent, urbi generique paratur
humane matura lues" . ...

Sed si quis Pharsaliam perlegerit, non diu dubitabit,
utram opinionem Lucanus amplexus sit: nullum voca-
bulum tam saepe in carmine occurrit, tam saepe in ore
habet poeta, ac fatum.
Aliqnot loci Sed antequam accuratius inquiramus, quid Lucanus
(luônim de fato do fato sonsorit, ut omnia dilucida fiant etiam iis qui
huic philosophiae argumento operam non navarint, prius
Stoicorum de fato doctrinam quam paucissimis expona-
mus, non ut nova allaturi, sed tantummodo res notas
ordinando atque componendo argumentum nostrum illu-
straturi. 2)

Stoici iam censebant cuncta legi aeternae parere, om-
niaque ex antecedentibus necessitate sequi atque fluere,
causa causam ex aeternitate serente.

Nihil igitur aliter fieri potest, quam fit, et factum est,
omnibus pendentibus e causis, quae invicem ex aliis
causis secutae sunt, et sic in aeternum. Hanc nécessi-
tât em autem inevitabilem fatum appellant, sic a Seneca
definitum: „Quid enim intellegis fatum? Existimo neces-

1) Phars. I-:642—45.

2) In hoc dogmate enucleando imprimis hos auctores, operibus
Scnccae, nonnullis operibus philosophicis Ciceronis, saepiusque
philosophis Graecis perlectis et consultis, secuti sumus:

E. Zeller: Die Philosophie der Griechen. III.

F. Ogercau: Essai sur le système philosophique\'des Stoïciens
pg. 51.

0. Heine : Stoicorum dc fato doctrina.

M. Stuart: Over het noodlot by do Ouden. Kon. Nederi. Instit.
III. pg 02.

Le Batteux: Iddes des Stoïciens sur la Nature de Dieu et du
Destin, in opere „ Memoires de l\'Academie des Inscript. et Belles
Lettres." T. 32. pg. 100.

P. Bayle: DictMiist. et Critique, s. v. Chrj\'sippe.

47

sitatem rerum omnium actionumque, qualem nulla vis
rumpat." i)

Cicero autem etiam accuratius circumscribit: „fatum
appello ordinem seriemque-causarum, cum causae causa
nexa, rem ex se gignat. Ea est ex omni aeternitate
tluens Veritas sempiterna .... Ex quo intellegitur, ut
fatum sit, non id quod superstitiose, sed id quod physice
dicitur, causa aeterna rerum, cur et ea, quae praeterie-
runl, facta sint, et quae instant, fiant, et quae sequuntur,
futura sint. Fieri igitur omnia fato ratio cogit fateri."

Et alibi Seneca affirmat: „qualem dicimus esse seriem
causarum, ex quibus nectitur fatum, talem esse cupidi
latum: altera ex fine alterius nascitur." 3) Hanc legem
communem et aeternam Stoici iam putabant esse mundi
universi principium dirigens {rh -^yt^ovixóv), rationem
omnia gubernantem (rhv denique principium omnia

efficiens, (rè \'ttohIv) quod supra (cf. pg. 35) iam comme-
moravimus.

Et imprimis in luce ponebant vim fati ineluctabilem
omnia secum traben tis, comparatione instituta, cuius
vis quotidie etiam apud nos in viis aspici potest: nam
dicebant hominem fato parcre, ut canem, plaustro alli-
gatum, si sequi velit, et trahi et sequi, sua sponte
necessaria facientem, si autem non velit, nihilo minus,
etiam invitum, coactum iri. o) Quin etiam fatum esse
Deum ipsum asseverabant: sed hac de re plura post.

Longius a nostro proposito aberraremus, si indagare
conaremur, quantum valuerit haec notio fati apud scrip-

1) Sen. Nat. Quaest. 2: 3G. 2) Cic. do Divin. I: B5 :125.

3) Son. Epist. 19:5 cf. Diog. Lacrt. VII: 149 ii^fiiivn*

ii ipafi Ti -y/vi^Sait \'dm\', if iln»fixiv>t alrfx riSv iivTWi\' ilfOniv>i, 1)

A^y««. Kar i HirfiCi SiiidyiTci." cf. Goll. Noct. Att. VI: 2.

4) Cf. verba Clcantbis, apud Epictot. Encbir. 52 „Uyev Sé

ZiC, Kiii ci y ^ nixfMnivti, drei xei\' vfuv ilfti Sixrirayiiivot, Hon»!
yHoxvoc ijk Sf liij 0/Aw KaKÓ( yiyd/iH/ot, oitSiv ^ttov ^o/xhi."

G) Cf. Philod. Do Pictat. c. 11. Cic. do Nat. Door. 1:15:39.

6) Cf. Ilippol. Philos. Prooem. 21. (Dox. Gr. 571.)

48

tores Graecos et Latines, inde ab Aescbylo usque ad
Lucanum ; satis constat et Aeschylum et Sophoclem sum-
mam vim fato attribuisse: quis non statim miseram sor-
tem Oidipodis, nulla culpa sed decrelo fati pessumdali,
in mentem revocat? Sed saltem aliquot versus Lucani
aequalium, ad eius ipsius sententiam de fati omnipotentia
illustrandam, afTerre liceat.

In traegoedia, quae vulgo Senecae Philosophe ascri-
bitur, chorus haec canens in scaenam prodit:

„Fatis agimur: cedite fatis
non sollicitae possunt curae
mutare rati stamina fusi.

Quidquid patimur mortale genus
quidquid facimus, venit ex alto,
servatque suae décréta colus
Lachesis, dura revoluta manu.

Omnia recto tramite vadunt
primusque dies dedit extremum.
non illa deo vertisse licet
quae nexa suis currunt causis.

It cuique ratus prece non ulla
mobilis ordo.

multis ipsum metuisse nocet
\' mulli ad fatum venere suum,
dum fato timent." i)

Manilius aulem, poeta Sloicus, sic falum laudal:
„Fata regunt orbem, cerla slant omnia lege,
longaque per eerlos signanlur tempora cursus.
Nascenles morimur, fmisque ab origine pendel,
hinc et opes el regna lluunt, el sao.pius orta
paupertas, arlesque dalae, moresque crealis
el vitia, et clades, damna et compendia rerum.
.... Sors est sua cuique ferenda.

1) Cf. Sencca. Oidip. lOüO sq.

49

Aut, nisi fata darent leges vitaeque necisque
fugissent ignes Aeneam?" etc. i)
Omnem administrationem mundi, totam rerum procu-
rationem igitur, fato hi poetae tribuunt.

Nec minor fati vis apud Lucanum videtur. lam ineunte vu rati in Phar-
carmine, cum causas tantarum rerum expositurus a""\'"^\'
se quaerit, „quid in arma furentem impulerit populum,
quid pacem excusserit orbi," 2) statim respondet :

„invida fatorum series"; 3)
quod reapse „contradictio in terminis" videtur, nam notio
fati est alicuius potestatis caecae atque sensu carentis,
quae quomodo tandem „invida" esse potest? Iam hic «•\'«t«"\'."\'""™®"

^ ^ " rr- coRitiiin, micae-

apparet, ut poeta fatum quasi numen cogitans, affectibus «""» p""«"-
commotum, sibi fingat, et quali vi dramatica fatum in
Pharsalia adhibiturus sit: frustra ille optimus et nobilis-
simus vir Pompeius pro libertate Romana pugnat, frustra
Cato, homo sanctus, el optimus quisque extremis viri-
bus rempublicam conservare contendunt: omnia irrita
reddit fatum saevum et invidum, omnesque illudit: fato
iam diu victoria hominis nefarii, Caesaris, destinata est.
Ut apud poetas superiores aliquis deus, sic in Pharsalia
fatum homines impellit el cogil, ut aliquid gerant aul
subeant. Caesar eliam tune bellum civile incipere du-
bital, sed

„ecce faces belli, dubiaeque in proelia menti
urgenlis addunl stimules, cunclasque pudoris
rumpiml fata moras."

1) Manil. Astrou. IV l i sq. Notabilc est, ut ctiam in Acncidc
fatum multum valcat, ut iam primo libro 0. g. patct: fuga Acncac
fato tribuitur (vrs \'2), Juno tendit ut Cartliago caput orbis terra-
rum fiat, si fata sinant (vrs 18), Troiani multos per annos circum
omnia maria errabant, fatis acti (vrs 33), Juno putat so fatis
vetari (vrs 39), Acneas Latium petit, ubi fata quietxis sedos osten-
dunt (vrs 205) et sic porro; cf. vrs 238, 258, 262, 299, 382, 516.

2) Legendum est: „orbo" cf. C. M. Franckeu Mnem. 1888 pg. 391.

3) Phars 1: 70. 4) Phars. 1: 262.

50

Quamquam nulla praesagia defuerant, quae Pompeium
dubitantem monerent ne se in Aegyplum conferret, tamen:
,,.... fatorum leges intentaque iussu
ordinis aeterni miserae vicinia mortis
damnatum leto trahebant ad litora Magnum." \')
Achillas Aegyptius paene occidisset Gaesarem in summo
discrimine versantem in domo Gleopatrae, sed fatum,
quasi deus intervenions,

„manus a sanguine Gaesaris arcet."
Fatum de rebus humanis deliberare videtur, nam initio
carminis, adulatione Neronis vili et abiecta pleno, poeta
affirmat se non amplius queri, si fata non aliam viam,
quam per bellum civile scilicet, Neroni venturo inve-
nerint 2) ; aperte igitur fatum quasi homo aut deus secum
animo reputans inducitur. Neque fatum dedignatur uni
liomini consulere, nam pugnacem Domitium
„clades fata per omnes
ducebant." 3)

Et Pothinus, regi persuadons ut Pompeium, in Aegyp-
tum advenientem, inlerficiat, his verbis culpam sceleris
in fatum confert, Pompeium quasi praesentem allocutus:
„hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paravi
non tibi, sed victo."

Eadem fata autem „Emathiam bcllo parant" ß), Arabes
Medosque^ sub perpetuis tyrannis tenuerunt. ")

Quin etiam fatum loquens fingitur, nam Erichtho, ilia
maga Thessala, precatur:
„Da vocem, qua mecum fata loquantur." 7)
Etiam alibi fata plane ut dei, cum hominibus agentia
inducuntur, nam Pythiam, ab Appio consultam, inspirant:
„vocemque petentia fata, luctantur."
Et sie per totam Pharsaliam fata agunt atque dueunt.

1) Phars. VIII : 668. X : 420.

VII : 600.
VI : 332.
VU-: 774.

VIII: 520.
VII : 440.
V : 180.

51

homines impellunt rebusque consulunt; fata moras dant,
motus parant 3), homines ad bellum civile trahunt,
in bellum vocant dant recessum s), hominem premunt
res gerendas propius movent, 7) aliquid parant , Alex-
andrum urgent s) : sed plura exempla de fato sic adhibito
enumerare omittamus, ne his perlectis lector pertaesus
suum ipsius fatum exsecrari incipiat!

Nil mirandum igitur si poeta tale fatum, fere ut"
numen inductum, etiam amore aut odio alTectum sibi
informat; et statim in oculos incurrit, ut studium suum
Pompeii et Senatus ostendat, omnibus cladibus fato
attributis. Iam primo capite vidimus, Lucanum deos
Stoicos quod ad physicam attinet, sibi fmgere, sed procul
a sententia Senecae abhorrere, quod ad informationem
eHiicam deorum pertinet, neque eum, ut Seneca, deos
mansuetos hominumque amantes inducere. Sic etiam
res se habet, cum de falo agit. Tum dolor reipublicae
liberae amissae, odium principatus, ira servilulis cum
adducunl, ut, philosophia deserla, clades omnes falo
invido el inviso, malis faventi bonosque premenli, tri-
buat. Rebus ante Pharsalicam pugnam gestis narratis,
sic exclamai:

„lam magis atque magis praeceps agit omnia falum." »o)
Paucis verbis „s-«i/t\'

El res illo funeslo die Pharsali geslas sic narrare in-
cipil:

„Viceral astra iubar, cum mixto murmure lurba
Castrorum fremuil, falisque I rah en lib us orbem,
Signa petit pugnao" etc.

Ubi „trahere" aperte idem significat ac „trahere ad

i*

52

ruinam" sive „ad exitium". Quin de Mario agens, etiam
apertius fatum odio in Romanos commotum significat
his versibus:

„Vir ferus, et Romam cupienti perdere fato
suffi ciens." i)

Milites Pompeii et Caesaris, consanguinei et amici,
per breve tempus in Hispania in gratiam redeunt, quo
facto poeta exclamat:

. . . „pro numine fata sinistro,
exigua requie tantas augentia clades." 2)
nam paullo post proditio et caedes eo saeviores viden-
tur. 3) Cordus autem, corpore Pompeii parum sollemni
modo cremato, a mortuo veniam petit:

. . . . „manes animamque potentem
officiis avorte meis: iniuria fati
hoe fas esse iubet." *)
Et filius Pompeii, fratri nefaria caede narrata, sic
fatum incusat:

. . . „Quaecumque iniuria fati
Abstulit hos artus, superis haec crimina dono."
Ipsa Julia, in somno Pompeium terrens, atqne parum
decoro vocabulo eius uxorem secundam Cornel iam
pellicem vocans, confitetur eam aemulam non sua
sponte sed fato damnatam esse, ,,semper potentes ma-
ritos in Gladem dctrahere" "), et etiam Thessalia est
terra, „fatis damnata". 7) Alibi rursus monet ne quis-
quam „fato felici" fidat s). Etiam ex epithetis satis ap-
paret, quam hostile fatum Romanis vidoatur, saepi.ssinie
enim „triste" vocatur»), „iniquum" series fatorum

n Pilars. II : 87.

2) „ IV: 194. Malimus Icgcrc: cxigua a rcquic.

3) , IV : 203 sq. 4) Phars. VIII : 762—4.
5) „ IX: 143—4. 6) „ 111:22.

7) „ VI: 413. 8) „ YIII:32.
9; Cf. e. g. Phars. V : 57 ; VI : 305; VII : 411.
10) Cf. c. g. thars. X : 452.

53

est „invida," et poeta exclamat. „0 fati durissima soiV ! i)
„0 summi fata pudoris." 2). At Caesari contra, homini
nefario et reipublicae infensissimo, fatum favet et tue-
tur: fatum enim manus sicariorum avertit 3), Caesar ipse
autem milites ad Massiliam oppugnandam sie adhortatur:

„Gaudete cohortes:
Obvia praebentur fatorum munere bella."
Etiam Lentulus consul persuasum habet fatum suo
favore victoriam dare, nam post Pharsalicam pugnam
commissam Pompeio dissuadet ne regis Parthorum auxi-
lium invocet, qui dum victoria incerta erat non venerat.
„Qui solus regum, fato celante favorem,
defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset
auditi victoris opes?" etc. s)
Et in universum omnes res a Caesare feliciter gestae,
Fortunae tribuuntur, quae autem non signiiieatione vul-
gari accipienda videtur, qua de re plura post.
Si autem fatum ut numen iniustum et invidum fm- r.ium inrocuur

.... ... et exor»lur.

gitur, odio aut favore impulsum, liommesque suo arbitrio
premens aut fovens, nil mirum si invocatur et oratur,
plane ut dei averrunci compellantur atque obsecrantur.
Ut vulgus saepissime exclamat: „proh Dii!" (hac in re
cum plebe nostrae aetatis conveniens,) sic Lucanus, ira
aut dolore commotus, semper et ubique exclamat : „proh
fata!" „proh tristia fata!" Et Cleopatra Gaesarem peri-
culi, ab Achilla instantis, sie monet:
„lam tibi, sed procul hoc avortant fata, minatur."")
Paullo post, Pothino suasore caedis Pompeii Gaesarem
quoque petente, perturbatus dicit poeta:
„Poenaque civilis belli vindicta senatus
paene data est famulo. procul hoc avertite, fata,
crimen, ut haec Druto cervix absente secetur."?)

1) Phars. IX : 104G.

3) „ X : 420.

ö) VIII : 359.

7) „ X:340.

2) Phars. VIII : 678.
4) .. 111:361.
6) „ X : 101.

54

Gaesarque, sicut fit in controversiis, suam causam
iustissimam esse praedicans, fatum ut arbitrum non récu-
sât, sed ipse, apud milites concionans, cum in eo est,
ut pugnam Pharsalicam committal, fatum invocat:
„haec est ilia dies, mihi quam Rubiconis ad undas

promissam memini.....

haec fato quae teste probet, quis iustius arma
sumpserit" etc. i)
hti^iioMphica ^^ omnibus locis adhuc allatis satis igitur apparet,
recedit. fatum apud poetam nostrum saepissime in scaenam pro-
dire, prorsus ut numen cogitans, omnia gubernare et im-
plorari ut auxilio veniat, denique deos Olympicos ex-
pulses omnino compensare ; quae omnia satis a notione
fati philosephica recedunt. Nam que mode „erdo seriesque
causarum" ut Gicero, aut „causa causarum," ut Seneca
fatum definiunt, censequentia ex ipsa necessitate aver-
tere, quo mode iusta aut iniusta videri possunt? Sed
poeta adelescens, discipulus Senecae philosophi, doctrina
Stoicorum, non imbutus quidem, at certe tinctus, cum
in carmine epice, altiora spirante, aliquam vim, cuncta
ducentem, res humanas ordinantem, hominesquo regen-
tem, desideraret, paene invitus ee adductus est, ut fatum
Stoicorum in locum vacantem deorum omnia agentium
substitueret.

Fatorn non Um Nüiilo minus Lucauus, nimis accurate singulis rebus

ilramaticeadbibi- , . ,. , ... . ...

tun. acinf.buiii descriptis, et rerum causis nimis copiose expositis, ve-
pocurum. cabulum fati persaepe adhibende, vim ineluctabilem et
obscuram fati, non satis dare nobis ante oculos ponere
petuit, sed aliquomodo saepius aliquid artificiosi et frigidi
in narratione inest. — In fabula, c. g. quae „Oedipus
Rex" inscribitur, Sophocles, ea vi caeca et omnia secum
trahente depicta, animes nostros liorrore concutit; anxii
rerum cursum inevitabilem sequimur, animi suspensi
occultam Oedipodis eriginem suspicari incipimus, trepidi
et fracti ebservamus, ut rex eptimus nobilis identidem

1) Phars. VII : 259.

55

laqueos fati effugere se putet, ut postremo, sicut fera
a venatore agitata et pressa, a fato miserrime pessum-
detur 1) : nihil harum rerum apud Lucanum : affirmai
quidem omnia fato fieri, sed ipsum fatum non dramatice
adhibetur neque poeta suo carmine lectorem tanto amore
Pompeii afficit, ut summa exspectatione, commoto et sus-
penso animo, potentiam et interventum fati Pompeium
petentis, observet.

At non negandum, hoc argumentum esse multo diffi-
cilius ad enucleandum in carmine historico quam in fa-
bula spectatoribus acta. Sed hac de re satis superque;
nihil ad nos, num fortasse parum poetice in Pharsalia
fatum sit adhibitum, sed tantummodo, quid poeta de
fato senserit!

Non modo autem ut numen omnia agens fatum indu- K.tum lacpc

, . ...... ■. 1 in rhanaliâ rc-

cilur, sed saepius nihil aliud quam rerum cursum et mm car.um üg-
eventum significat. Sic Sextus cupivisso dicitur „praeno-
scere fati cursus," s) Pythia autem respondit:

„Tu fatum ne quaere tuum cognoscere." 3)

Et somnio narrato, quo Pompeius extrema nocto ante
Pharsalicam pugnam sibi visus est denuo in theatro suo
Romae sedere, omni populo plaudente, poeta pathctico
precatur:

„donassent utinam superi patriaeque tibiquo
unum, Magne, diem, quo fati certus uterque
extremum tanti fructum capcretis amoris." ♦)
poeta hoc vult: futura calamitas utrumque iunxisset,
utinam neuter alteri esset superstes.

Cuius significationes vulgaris multa exempla alTerri
possunt. 5)

1) IIoc ipso anno, fabula Sophoclis hac in urbc a nouuullis
commilitonibus acta, ipsi vim dramaticam fati, omnium animos pcr-
turbautcm, cognosccro potuimus. — Mactc studio ct ingenio sunto,
imprimis amicus protagonistes 1

2) Phars. VI : 423. 3) Phars. VI : 812. 4) Phars. VII : 80.

5) Cf. ctiam alios locos VII: 75; VII: 181; VIII; G4; 70; 344;

X: 344; V11I:48G.

56

wWrfuJ\'toi""\' ^^ omnia autem fato fiant, fato praedestinantur, si
utur. omnia caecae necessitati parent, nonne arbitrium liberum
omnino tollitur? Estne quidquam bonum aut malum, si
omnia necessaria sunt? Ecce difficultas, quae non
modo Stoicis, sed etiam usque ad nostram aetatem
iis philosophis, qui omnia determinata esse censebant,
maxima negotia exhibuit, neque ad huncine diem nodus
solutus est.

Et imprimis Stoici Romani in ea consequentia sui dog-
matis de fato acquiescere non poterant, nam satis lucet
ethicam, in qua tota Senecae philosophia versatur, om-
nino tolli atque supervacaneam fieri, si actiones humanae
necessitati tribuendae sunt.

Quam repugnantiam cum e medio tollere non possent,
simpliciter animo eximebant, ita ut in ethica quidem,
fato seposito et expulso, docerent liberum esse arbitrium,
hominesque suarum actionum rationem reddere debere,
ut Tacitus, sua brevitate peculiari, diserte testatur his
verbis, partim iam supra allatis: 2) „Alii (nempe Stoici)
fatum quidem ingruere rebus putant, sed non e vagis
stellis, verum apud principia et nexus naturalium causa-
rum ; ac lamen electionem vitae nobis relinquuni, quam
ubi elegeris, cerium imminenlium ordinem" etc. 3) Ci-
cero autem dicil: „Natura mundi omnes molus babel

1) Cf. A. Gcll. Noctcs Att. VI: 2 „Si Chrysippus fato putat
omnia movcri ct rcgi, ncc dcclinari transccndiquc posse agmina
fati ct volumina: pcccata quoque liominum ct dclicta non succcn-
senda ncquc inducenda sunt ipsis voluntatibusquc corum, sed ncccs-
sitati cuidam et instantiae, quae oritur c fato omnium, quae sit
rerum domina et arbitra, per quam ncccsso sit fieri, quidquid fu-
turum est, et proptcrca nocentium poenas legibus inique constitutas,
si homines ad maleficia non spontc veniunt, sed fato trahuntur."

2) Tacit. Ann. VI : 22.

3) Ipse Tacitus magis dubitat. cf. IV: 20: „Unde dubitarc cogor,
fato ct sorte nascpndi, ut cetera, ita principum inclinatio in hos,
offensio in Ulos, an sit aliquid in nostris cousiliis" ctc. Cf. his dc

57

voluntarios , conatusque et appetitiones, quas op,««; Graeci
vocant, et his consentaneas actiones sic adhibet, ut
nosmet ipsi, qui animis movemur el sensibus." i)

Modo unus ex omnibus Stoicis, nempe Ghrysippus,
quaestionem, quo modo fatum cum libertate morali con-
ciliari possil, sibi proposuisse videtur. Brevitatis et per-
spicuitatis causa, totum locum e Gicerone alTeremus.
„Ghrysippus cum et necessitatem inprobaret et nihil vel-
let sine praepositis causis evenire, causarum genera
distinguit, ut et necessitatem eiïugiat, et retineat fatum.
Causarum enim, inquit, aliae sunt perfectae et princi-
pales, aliae adiuvantes et proximae. Quam ob rem cum
dicinius omnia fata fieri causis antecedentibus, non lioc
intellegi volumus: causis perfectis et principalibus, sed
causis adiuvantibus et proximis. Itaque illi rationi, quam
paulo ante conclusi, sic occurrit: si fato omnia fiant,
sequi illud quidem, ut omnia causis fiant antepositis,
verum non principalibus causis et perfectis, sed adiu-
vantibus cl proximis. Quae si ipsae non sunt in nostra
poleslale, non sequitur, ul ne adpelilus quidem sit in
nostra poleslato. At boe sequeretur, si omnia perfectis
ct principalibus causis fieri dicereinus, ul cum eae cau-
sae non essenl in nostra polestale, ne ille quidem esset
in nostra poteslale. Quam ob rem, qui ila fatum intro-
ducanl, ul necessitatem adiungant, in eos valebil illa con-
clusio; qui autem causas anlecedenles non dicent perfec-
tas neque principales, in eos nihil valebil. Quod enim
dicanlur adsensiones fieri causis antepositis, id quale sit,
facile a se explicari putal. Nam quamquam adsensio
non possil fieri nisi commola viso, tamen, cum id visum
proximam causam habcal, non principalem, hanc babel
ralionem, ut Ghrysippus vult, (piam dudum diximus, non

rebus Zeiler III pg. 1G6 et porro D. C. Ploy te: „Praecipua placita
vcterum philosophorum do Libertate Morali". 1839. Cf. Caput
Quartuin : Stoici pg. 86 sq.

1) Cic. de Nat. Door. II : 22.

58

ut ilia quidem fieri possit nulla vi Oxtrinsecus excitata,
(necesse est enim adsensionem viso commoveri), sed
revertitur ad cylindrum et ad turbinem suum, quae
moveri incipere nisi puisa non possunt. Id autem cum
accidit, suapte natura, quod superest, et cylindrum volvi
et versari turbinem putat. „Ut igitur, inquit, qui pro-
trusit cylindrum, dedit ei principium motionis, volubili-
tatem autem non dedit, sie visum obiectum imprimet
illud quidem et quasi signabit in animo suam speciem,
sed adsensio nostra erit in potestate, eaque, quem ad
modum in cylindro dictum est, extrinsecus pulsa, quod
reliquum est, suapte vi et natura movebitur. Quodsi
aliqua res efficeretur sine causa antecedente, falsum esset
omnia fato fieri; sin omnibus, quaecumque fiunt, veri-
simile est causam antecedere, quid adferre poterit, cur
non omnia fato fieri fatendum sit? modo intellegatur,
quae sit causarum distinctio ac dissimilitudo" i).

Paulo ante autem Gicero de Ghrysippo dicit: „delabi-
tur in eas diffieultates, ut necessitatem fati confirmet
invitus." 2)

Et imprimis e Seneca satis multi loci afferri possunt,
e quibus diluceat illum philosophum diserte liberum arbi-
trium homini vindicasse. 3) Sed nostri propositi non
est, sententiam hae de re Stoicorum exponere: satis sit,
si demonstratum erit, Stoicos ipsos intellexisse, doctri-
nam suam de fato plane repugnare cum libertate morali,
frustraque conatos esse eas notiones inter so conciliare.
QuidLucsnuide Nunc autem quaeramus, quid poeta noster de libero
i^eruie n>or.ii yj,bitrio scnsisso vidcatur.

Nemo profecto, qui Pharsaliam perlegerit, per temporis
punctum dubitabit, quin poeta, quaecumque de fato
asseverat, necessitatem omnium actionum humanarum
neget, nam quam ob rem Gaesarem conviciis consec-

1) Cic. de fato 18:41. 2) Ibid. 17:39.

3) Sen. Qu. Nat: 11:39, VII: 24. Epist. 93, 103, 31. De Ira
1:7. De Vita Bcata. c. 15.

59

tatur, cur inimicos Pompeii semper perstringit, si miseri
tantummodo, necessitate coacti, nulla voluntate con-
cessa, fato caeco parent? Quomodo carmen historicum,
res gestas exponens, pangi potest, si nihil reprehendere,
nihil laudare licet, omnibus necessitate factis? Sed sine
ulla dubitatione Lucanus per totum carmen rationem
actionum suarum poscit ab hominibus; in universum
igitur libertatem moralem agnoscit.

Tum autem sunt nonnulli loci, ubi voluntas hominum
fato opponi videtur. Pompeius, in Lesbum ad uxorem
fugiens, pugna apud Pharsalum commissa, Corneliam
consolatur adhortaturque ut animo confirmato fati
calamitatibus résistai:

.... „prohibet succumbere fatis
Magnus, ct immodicos castigat voce dolores", i)
his verbis usus:

„Erige mcntem
et tua cum fatis pietas deceriet." 2)
Pompeius autem maxime laudatur, quod non „deiectus
latis" sit 3), et Lentulus, consilio auxilii a Parthis petendi
pi\'oposito, indignabundus rogat Pompeium:

„tc, quem Romana regentem
horruit auditu, quem captos ducere reges
vidit ab Ilyrcanis, Indoque a litore, silvis,
deicctum fatis humilem fractumque videbit?*)
Iiis locis igitur poeta homines non adhortari videtur,
nt remissi se decretis fati subiciant, quin Massiiienses
contra magnis laudibus elTert, quod, fide erga Pompeium
servata, e portis suae urbis Gaesarem excludant, ncc
liUo cédant.

„Gumque alii famae populi terrore pavcrent,
Phocais in dubiis ausa est servaro inventus,
non Graia levitate, fidem signataque iura,
et causas, non fata sequi." f^)

1) i\'üars. YIII : 70. 2) Phars. VIII : 7G. 3) Phars. VIH : 206.
VIII: 341. 5) Phars. III : 303.

60

Neque minus poeta cives Brundisii vitupérai, quod
hostes recipiant portis:

. . . „quas omnes solverat urbis
cum fato conversa fides." i)
Sed imprimis e verbis, quae poeta illi foedo atque
nefario suasori Ptolemaei, Pothino, regem ad caedem
Pompeii incitanti, tribuit, satis apparet quam turpe illi
vidoatur infelices, a fato pessumdatos, deserere:
„dat poenas laudata fides, cum sustinet, inquit
quos Fortuna premit: fatis accede, deisque
et cole felices : miseros fuge." 2)
At non ad seditionem in fatum excitare homines vide-
tur poeta; sed potius censet hominibus licere in fide
erga aliquem perseverare, quem fatum pessumdat: ethica
cum fato repugnante, praeceptis ethicis parendum putat.

Uno loco autem, ne quidquam omittamus, Gatonem
inducit sententiam promentem, tam evidenter expressam
ea imagine apud Plippolytum (cf. pg. 47), homine cum
cane assimulato plaustro alligato, et invito a fato tracto;
Galo enim, a Bruto consultus, utrum Pompeium an Gae-
sarem in bello civili scqueretur, sie respondit:
„Summum, Brute, nefas civilia bella fatemur,
sed quo fata trahunt, virtus secura sequetur," 3)
ubi igitur asseverat esse sapientis hominis voluntatem
fato submittere.
Sed etiam tum Lucanus hominibus arbitrium liberum

1) Phars. 11: 704.

2) „ VIII : 486 locus etiam supra laudatus.

3) „ II : 286—7. Statim revocant in animum verba Clcan-
tbis, supra allata, sic a Scneca latino convcrsa:

„Due mc, parens, celsiquo dominator poli,
quocumquc placuit : nulla parcndi mora est.
Adsum impigcr: fac nolle: comitabor gcmcns
ducunt volcntcm fata, nolcntcm trahunt
malusquc patiar, quod pati licuit bono".
Cf. verba ScnccJac. „Quid est boni viri? Pracbcrc so fato." do
Provid. 5:5.

61

vindicat. Hic autem alia quaestio se ofTert animoque se
obicit.

Illud fatum, estne inmutabile et inevitabile? Mira Estne wum in-
quidem, defmitione philosophorum inspecta, haec quaestio
videtur, sed homines vulgares eam notionem, omnia
aliqua vi obscura ex omni aeternitate determinata et
fixa esse, animo complecti non poterant, et putabant
nonnulla certe ab hominibus posse mutari. Etiam apud
Lucanum aliqua vestigia talis compromissi fatum inter
et liberum arljitrium invenimus, sed semper reminiscen-
dum, quo sensu singulis locis poeta fatum adhibuerit.

Imprimis unus locus in oculos incurrit, ubi fatum de
rebus eventibusque praedestinatis usurpatur. Filius enim
Pompeii magam quandam infamem de rebus futuris
consulens, adhortatur ut verum exprimat e Manibus,
vel sedes Elysias reserat, atque Mortem ipsam vocatain
cogat futurum aperire. Saga autem Erichtho bis vei-si-
bus valde notandis respondit:

.... „Si fata minora moveres,
pronum erat, o iuvenis, quos velles, inquit, in acius
invitos pracbero deos: conceditur arti,
unam cum radiis prcsscrunt sidera mortem,
inseruisse moras; et quamvis fecerit omnis
Stella senem, medios herbis abrumpinuis annos.
at simul a prima descendit origine mundi
causarum series, atcpie omnia fata laborant
si quicquam mutare volis, unoque sub ictu
stat genus humanum: tum Thessala turba fatemur
plus Fortuna potest." \')

Diserte igitur affirmatur, esse duo genera fati; nam
quaedam ab initio mundi fixa, at(iuc sic causis aeternis
«leterminata esse, ut aliter fieri aut evenire non possint,
alia autem minoris momenti esse et mutabilia, quod cau-
sis aeternis non nectantur, (juao igitur in potestate homi-
num sint. Gum de fato sive morte unius hominis agitur.

1) Phars. VI : 605—Ü15.

62

putat saga se posse interpellare, quod ea una morte
non omnis rerum cursus interrumpitur : sed si omnia
homine intercedente, laborent, tum fatum inevitabile
esse. De fato autem et fortuna promiscue adliibitis, mox
disseremus. Satis perspicuum est, hanc opinionem parum
cum philosophia convenire; illa mors enim unius hominis,
ila ut alia omnia, causis antecedentibus "determinata est :
sed poeta parum curai subtilitates philosophiae, nihil seit
de „causis principalibus et adiuvantibus", sed audacter
sibi fmgit esse fata „m aio ra" et „minora."

Sed etiam alibi de fato quasi mutabili agit. Narrai
Pompeium, cum in eo esset ut Caesaris milites fugarel,
subito suas copias revocasse, quod summa vehementia
poeta dolet, quia omnis series rerum mulata fuisset, si
proelium commisisset: felix ac libera Roma forel, nec
Cato sibi mortem conscivisset, sed:

„ullimus esse dies poluit tibi, Roma, malorum:
exire e mediis potuil Pharsalia falis" i).
Hic quoque igitur, poeta vehemenli desiderio libertatis
et Pompeii victoriae commotus, philosophia deslitula, sibi
fingil Pharsalicam pugnam quasi e media serie rerum,
a fato conslitula, eripi sive eximi poluisse: quod lam
mirum videtur, ut nonnulli homines docli alitjua coniec-
lura, vocabalum „fatis" sanante, philosophiae Lucani
succurrere voluerinl, sed sine ulla necessitate, ul nobis
videtur, Num igitur Lucanus révéra credit pugnam
Pharsalicam, causis ex aeternilale causis nexis, non
inevilabilem fuisse? Admodum dubilamus, num id pu-
laveril, sed, Pharsalo memorata, semper in tales excla-
mationes rhetoricas prorumpil.
Fatum roonri et Poeta aulem pereuasum habere videtur hominem posse
morari fata: nam Pompeium haec de Mithridate a so fugalo,
affirmanlcm inducit:

1) Phars, VI: 312—3. Schradcrus coniccit: „exciderc e mcdiis
potuit Pharsalia fastis".
Ex codicibus Vos&. l habet: exciri. Voss. 2 cxcirc.

63

„Idem ego per Scythici profugum divortia Ponti
indomitum regem, Romanaque fata morantem
ad mortem, Sulla felicior, ire coegi." i)
postea autem multo minus gloriabundus dicit, clade
aflectus:

.... „nil ultra fata morabor." ")
quibus iisdem verbis Caesar, longa oratione apud mi-
lites ante pugnam Pharsalicam initam habita, utitur 3),
Massilia autem Caesarem excludente, atque belli cursum
impediente, triumphans exclamat poeta:

.... „Quantum est quod fata tenentur." )
Est alius locus, ubi amor tener Pompeii erga maritam
Corneliam, tam pulchre a poeta per totum carmen de-
pictus, aliquot vei\'sibus summa humanitate plenis, mi-
serationem nostram movet. Decreverat enim Pompeius
coniugem procul a se, in locum tutum mittere, sed ul-
tima nocte dubium et trepiduni amor eum fecerat, et
clubitat cum cara uxore consilium suum communicare,
nam :

. . . . „mentem iam verba paratam
destituunt, blandaeque iuvat Ventura trahcntem
indulgere morae, et tempus subducere fatis"
Non modo agit poeta de fatis quae retinentur "), sed
etiam putat fata posse arcessi, praecipitari, iesthiari,
rumpi, impelli, rapi : omnibus his locis autem fatum non
proprio sensu philosophico accipiendum videtur, sed po-
tius fatum significat rerum discrimen vel cursum, aul
vitam humanam

Quin uno loco Pompeium, sic alloqucntem Gaesarem,
inducit:

„O rabies miserandn ducis! Gum fata Camillis

1) Phars. II : 680—2. 2) Pliars. VII : 88. 3) Phars. VII : 29B.
4) „ III : 392. G) Phars. V : 782.

«) Cf. ctiam Phars. IV: 851; V:205; V:482; VI : 72G.
7) Phars. VII:252; VII:5l; V:GGO; II: 107; V:41; IX: 639j
111:752; VII: G47.

64

te, Caesar, magnisque velint miscere Metellis,
ad Cinnas Mariosque venis." i)

Et iactanter homini potestatem fati evertendi tribuit,
philosophes Indos laudans, qui vivi rogos ardentes con-
scendant:

. . . . „Pro quanta est gloria genti
iniecisse manum fatis, vitaque repletos
quod superest, donasse deis" 2).

Pompeius ex Italia evadil, quamquara:
. , . . „Vix fata sinunt."

His omnibus perspectis, non dubitandum videtur quin
Lucanus, ut iam multi poetae inde ab Homero, non
semper et ubicumque fatum inexorabile sibi informaverit.

Neque mirum, nam fato omnia regente, hominibus
quasi neurospastis sive nervis alienis ductis, tota vita
humana magno flumini, homines frustra obluctantes au-
ferenti, similis videtur: poesis epica autem evanescit. Quam
ob rem necesse est ut poeta, etiam si castra stoicorum
petat, hominibus maiorem libertatem moralem tribuat,
quam cum doctrina de fato conveniat.

Sed cum hac quaestione arctissimo cohaeret ratio, qua
fatum a dois pendeat; quod nunc nobis considerandum est.

Hie statim maximum discrimen inter sententiam anti-
quorum et recentiorum temporum conspici potest.
Nobis enrni notio fati negare et removere videtur Deum
personalem, homines curantem atque diligentem. Stoici
autem quodammodo fatum et deum assimilant, (piod
nullo modo clarius, quam Senecae ipsius verbis probari
potest; qui sic scripsit: „Quid enim aliud est natura,
quam Deus et divina ratio, tolo mundo et partibus eius
inserta.... hunc eundem si fatum dixeris non mentieris.

1) Phars. 11:544.

2) „ 111:241—3: quod supcrcst: sc. vitae; rcmittunt igitur
liomincs aliquaip partem vitao sibi debitae; cf. Acncid. X : 419.

3) Phars. 11:701.

65

Nam cum fatum nihil aliud sit quam series implexa
causarum, ille est prima omnium causa, ex qua ceterae
pendent" Et paullo post : „Naturam voca ilium, (sc.
Deum) fatum, fortunam : omnia eiusdem Dei nomina sunt,
varie utentis sua potestate" "). Quae verba alibi fere
itérât: „Vis ilium (sc. Deum) fatum vocare? Non erra-
bis, hic est, ex quo suspensa sunt omnia, causa causa-
rum" 3).

Neque Seneca tantummodo, sed ipse Zeno hanc sen-
tentiam exprimit, si Tertuliano fidem adhibemus, dicenti:
„Ilunc enim (sc. Zeno déterminât factitatorem,

qui cuncta in dispositione formaverit, eundem ct fatum
vocari et Deum et animum lovis et necessitatem omnium
rerum"Alibi autem Seneca etiam apertius ostendit,
(juomodo deum et fatum inter so cohaerere sibi fingat:
„nie omnium conditor ac rector scripsit quidem fata,
sed sequitur; semper parol, semel iussit."\'») Alibi rui\'sus,
magis dubitanter, aliquo modo fatum et Deum inter se
opponero videtur: „ld actum est, mihi credo, ab illo,
quisquis formator Univerei fuit, sive ille Deus est poteus
omnium . . . sive fatum et inmutabilis causarum inter so
cohaerentium series." ")

Poeta noster autem etiam hac in re incertain opinio-
nem expnmit. Illo loco enim, iam supra laudato, ubi
de origine oraculi Pythici quaerit, sic dixit:
„Quis terram caeli patitur deus, omnia cursus
aeterni secreta tenons mundiciue futuri
conscius, ac populis sese proferre paratus,
contactusquo forens hominum magnusquo potensque

1) Sen. dc ücncf. 4:7:1.

2) ibid. 4:8:2.

3) Seneca: Qu. Natur. II: 45: 1.

4) Tcrt. Apolog. 21.

5) Sen. : Dialog. 1:5:8.

0) Sen. Cons, ad IIclv. 8: 3.

66

sive canit fatum, seu quod iubet ille canendo
fit fatum." 1)

Quibus verbis nihil clarius potest ostendere poetae du-
bitationem, num fatum e Deo pendeat. Alibi contra,
doctrina Stoica et Epicurea de mundi administratione
inter se oppositis, persuasum habere videtur, Deum sive
rerum conditorem, etiam fatum ipsum ordinasse, nam
sic alteram ex duabus alternationibus exprimit:
„Sive parens rerum, cum primum informia regna
materiemque rudem flamma cedente recepit,
fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet
se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem
fatorum immoto divisit limite mundum." ^
Satis notabile hos versus prorsus convenire cum ver-
bis Senecae, ex primo dialogo supra laudatis.

Etiam aliis locis fatum Deo sive lovi subicere videtur.
Nam filius Pompeii, tristi morte patris narrata, aperte
deos ob fatum iniustum culpandos putat.
. . . . „Quaecumque iniuria fati
abstulit hos artus, superis haec crimina dono."^
Nisi autem dei falum ordinant, (piomodo iis irasci
potest homo?
El palhelice poeta Thessaliam rogat:
. . . . „quo tante crimine tellus
laesisti superos, ut le lol morlibus unam,
lol scelerum fatis premerent ?" Jt)
Ex aliis versibus fere cfficeremus, deos potestatem fati
mulandi habere; nam

„domitis Caesar remeabal Hibçris,
victrices aquilas alium lalurus in orbem:
cum prope fatorum lantos per prospéra cursus
averlere dei." ^
El Caesar contumeliose suos mililes sediliosos sic moncl:

1) Phars. V : 88 sq.

2) „ II : Î sq.
4) „ VII : 847.

3) Phars. IX : 143—4.
5) „ V : 237.

07

„nunquam sic cura deorum
se promit ut vestrae morti, vestraeque saluti
fata vacent,"i)
ex que sequitur, fata e cura deorum pendere.

Alibi commémorât XV vires libris sibyllinis inspiciundis
„qui fata deum secretaque carmina servant."!)
etiam apud Vergilium fata nonnumquam sunt folia, in
quibus sors cuiusque est notata ; hoc loco illa fata a deis
scripta videntur.

Quoad ex bis locis igitur iudicare licet, Lucanus cen-
suisse videtur fatum a deo sive deis constitutum et ordi-
natum esse, quae sententia in summis cum Stoicis con-
venit. 3) Si autem fatum est lex, qua dei mundum regant,
ingenio poetico multo facilius est sibi fingere deos non-
numquam ab ea lege discedere, et homines quoque alitpiid
in rebus constituendis valere. Naturam ipsam de lege
aeterna recedere affirmat poeta:

„Segnior Oceano quam lex aeterna vocabat
luctificus Titan numquam magis aethera contra
egit equos."

Fato aulem a deo conslitulo, lucel quare poeUi eliam
fatum hominibus lam infensum credal: quippe dei irali
saeva et crudelia in homines consliluunl.

Obiter dictum sit, eandem quaestionem, num faluni ScntciiliH llo-
inevitabile liberum arbilrium hominum tollat, num dei*""\'
fatum ordinenl an contra ipsi fato pareant, eliam apud
Ilomerum oriri. Saepius occurrit vocabulum ÙTripiAcpov,
sed fere semper hoc vel illud contra fatum accidissel,
nisi aliquid factum esset, non accidil igitur^). Sed uno
loco Achaei révéra contra fatum victoriam re[)ortanl.

1) Phars. V:340 cf. ctiam VrBSßj IV: 191. Aliis locis dei et
fatum una commcmorantur: cf. V:482; VII: 705; VIII : 48G.

2) Phars. 1 : 599.

3) Ipso poeta nonnumquam vocabulum legis do fato adhibet;
cf. X : 200; VIII: 568; VII: 1. 4) Phars. VII: 1.

5) Cf. Iliad. 2:155, 20:29, 20:335, 21 : 541.

68

„JCÄi TOTS pxjTTÏp xhoiv "A^xio) (pspzepot 1).

Aegisthus autem contra fatum Clytaemnaestram petiit 2),
sed diserte addit poeta, eum poenas dignas dedisse:
homo igitur peccare quidem potest in fati décréta, sed
poenas evitare nequit. Etiam homines Homerici igitur
vix credere poterant se nihil esse nisi caecum instru-
mentum, décréta fati perficientes.

Ex multis locis autem apparet iam tlomerum, plane ut
Stoicos, qui vero, ut iam antea vidimus, multis in rebus
se fidei populari accommodare studebant, voluntatem
Tovis et fatum assimilasse, deos autem iussa fati confi-
cientes sibi fmxisse. 3)

Sed multis locis fatum alio sensu in Pharsalia occurril,
quas significationes, ne quidquam omittatur, nunc ad
extremum exponemus.

Fatum idrm ac Vocabulum fati iam, quod poetae tam in deliciis est,
cum genitivo aut pronomine possessive coniunctum, sae-
pissime eadem significationc atque apud nos usurpatur,
nempe pro rebus gestis aut casibus alicuius hominis aut
gentis. Pompeius e. g. dicit:

„Sed cuncta revolvens
vitae fata meao, semper venerabilis ilia
Orbis parte fui."
Vulteius autem nescit „(|uod exemplum magnum et
memorabile-fatis suis Fortuna parat"
Fatum igitur nihil aliud est (juam sors. Sic Senatus:
„Magno fatum patriaeque suum(pie
imposuit." ")

1) II. 16 : 780. 2) Odyss. 1 : 35.

3) Cf. his de rebus: Nägelsbacli: Ilomcrische Theologie pg. 116—139.

4) Phars. VIII : 316. Multa alia exempla huius significationis
vulgaris afferri possunt. cf. VII: 426; VIII: 347, 533, 415.

5) Phars, IV : 496.

6) Phars. V:48. cf. V1II:49, 138, 360; IX:397; V:683;
IX:4lÓ; VII:51; 11 :239; IV:215; V:776; VI:632; VII:611;
111:604; IX : 735.\'

69

Gaesar milites his verbis reprehendit :
„Vadite, meque meis ad bella relinquite fatis." i)
Tum fatum aliquotiens ea significatione adhibetur,
quae omnino ab ipsa notione abhorrere videtur, pro casu
aut forte! Coniurati in animo habentes Gaesarem in
domo Gleopatrae et Ptolemaei occidere, dubitant; nam:
. . „metuunt belli trepidos in nocte tumultus,
no caedes confusa manu permissaque fatis
to, Ptolemaee, trahat: tanta est fiducia ferri." 3)
In castris Gaesaris magna confusio est:

„Galcatisque ruunt castris: stant ordine nullo
arte ducis nulla ; permittunt omnia fatis."
Quin poeta bis de „alea fati" agit, \'*) (luibus vocabulis
nihil inter se repugnantius esse videtur.

Porro fatum in Pharsalia, ut in tota Latinitate, pro F«iumrroMorte.
morte usurpatur. Sic ille homo, qui corpus Pompeii in-
humati cremat, precatur:

„Si (juid sensus post fata relictum est,
cedis et ipsa rogo." f\')
Et milites qui Vulteio adhortante, mori potius (]uam
hoslibus se tradere statuunl, „mutua fata pacti cadunt."«)
Sed haec significatio magis vulgaris est, cpiam ut necesse
sit omnes locos singulos afferre. 7)

Poeta illud vocabulum tam in ore babebat, ut etiam Aime •iRm««.
alias res, quae nihil cum fato commune habere videntur,
per „fatum" denotet. Pompeius fugiens post cladem
Pharsalicam,

1) Pilars. V:325. Sic M. S. S. Sed verba non admodum pcr-
spicua. Quid sibi vult illud „ad bella." Lcgcndum videtur „ac bella."

2) Phars. X : 426. 3) Phars. Vll: 333.

4) „ VI: 7; VI: 603. Etiam apud Taciturn vocabulum hac
significatione invenitur: cf. Annal. Yl:46: „mox incertus animi,
fesso corporc consilium, cui impnr erat, fato pcrmisit."

6) Phars. VIII: 748. G) Phars. 1V:Ö5G.

7) „ 111:353, G34, G45; IV: 480, 484, 518, 541; V: 283,
688; Vl:244 , 791 ; VII:633, GG8, G79, 463, 471; VIII: 628,
652; IX: 274, 733, 735, 849, 922; VI: 823; IX: 758.

70

. . . . „quamvis summo de culmine lapsus
nondum vile sui pretium seit sanguinis esse,
seque, memor fati, tantae mercedis habere" etc. i)
ubi fatum significat dignitatem sive locum, quem ante
bellum civile habebat.

Cleopatra autem a Caesare auxilium implorât his
verbis :

„Si tua restituât veteri me dextera fato,
complector regina pedes"

Quid aliud quam dignitatem hoc loco significat vetus
fatum?

De Alexandre Magno sic loquitur poeta:
„Qui secum invidia, qua totum ceperat orbem
abstulit imperium, nulloque herede relicto
totius fati, lacerandas praebuit urbes." 3)

Fatum aperte idem est quod imperium nec aliquem,
pro „fati" legentem „regni", a sententia aberrare crcdi-
derimus.

Aegyptum poeta vocat „tellurem noxiam civili fato",
ubi in animo habet : „bellum civile" alibi rursus asse-
verat : „fatum miserabile belli in pedites incubuisse",
fatum igitur est difficillima et maxime periculosa pugnao
pars. Nonnumquam fatum pro successu aut fortuna
ponitur, quamquam hic etiam inest notio alicuius rei
praedestinatac.

Mis el aliis locis igitur, e nexu el verbis cohacrenlibus
semper significatio fati efficienda est.
Fiktum qua»i lac- Denique operae pretium est animadvertere, ul mire
tu. .ob.Kium. j-j^^yjjj^ q^j^gj tactui et visui subiecla, inducalur.

Comparatione inter sibyllam Cumanam el Pylhiam insli-
luta, dicil poeta:

„Talis in Euboico vates Cumana recessu,
indignala suum multis servire furorem

1) Phars. VIII : 8. 2) Phars. X : 88.

3) „ X : 4p. 4) „ VIII : 823.

5) „ IV:7G9. G) „ VIII: 215; 11:726.

71

gentibus, ex tanta fatorum strage superba
excerpsit Romana manu. Sic plena laborat
Phemonoe Phoebo, dum te, consultor operti
Castalia tellure dei, vix invenit, Appi,
inter fata diu quaerens tam magna latentem." \')

Nonne potius putaremus illas feminas quasi rostro ali-
quam stragem sive illuviem perscrutari, aliqua scruta
quaerentes? Satis friget ille locus. Et notandum est
discrimen, quod hoc loco inter fatum Romanorum et
barbarorum poeta facit. Quae sententia omnino non
convenit cum opinione Stoicorum, qui omnes homines
omnium gentium paene ut fratres esse putent. Ipse
poeta invocat alibi „Goncordiam, et sacrum orbis
am or em." 2)

Nunc nobis etiam restât, ut quaeramus, num fatum Nun.fKiumpnic-
ab hominibus praenosci possit. Arctissime cohaeret Stoi-
conim doctrina de divinatione cum eorum sententia de
fato, et in Pharsalia omina et divinatio lam magni mo-
menti sunt, ut malimus alio capite, dedila opera, his de
rebus disserere, quam hoc loco obiter allingere.

Quid igitur Lucanus de fato sensit? Ex locis laudatisconcimio.
apparet cum Stoicum agentem summam vim fato tribu-
isse el credidisse, el in rebus vulgaribus et in intcrilu
Pompeii reipublicaeque liberae, fatum omnia valere. Sed
simul senlenlia vulgaris et poslulala arlis poelicae philo-
sophiam ila superat et detrudit, ut saepius illud fatum
(|uasi deum agentem, nonnumquam consilium suum mu-
tantem, ab hominibus oppugnalum cl retenlum, inducal,
sine dubio eo modo opinione vulgari expressa.

His falis igitur feliciler peraclis, nunc noslram fortunam
in Fortuna lenlemus!

1) Phars. V : 183. Damsté cuin Cortio putat Icgcnduni esse: qualis.

2) „ IV: 190—01.

CAPUT 111.

Quid Lucanus de Fortuna senserit.

Fatum et fortuna iuxta commemorantur. — Fortuna dea
Roraana. — Homines inter fatum et fortunam non semper
distinguunt, — Fortuna vulgo dea casus. — Fortuna
primas partes agit. — Fortuna imprimis Caesari favct. —
Poeta saepissime Fortunae conviciatur. — Fortuna cru-
dclis et maligna. — Homines saepissime Fortunam compcl-
lant. — Fortuna dea personalis. — Fortuna in Phar-
salia consilia sua mutât, non per sc autem inconstans. —
Aliquot locis Fortuna res providct. — Fortuna pracsagia
dat. — Pcrpaucis locis Fortuna pro casu adhibctur. —
Fatum ct Fortuna non inter sc opponuntur. — Sententia
Nisardii mirabilis. — Fortuna idem ac fatum sigui-
ficat. — Sententia Hcitlandii. — Quomodo Fortuna ct
fatum inter sc cohacrcant. — Fortuna quasi ancilla
fati. — Qualis igitur Fortuna in Pharsalia dcpingatur. —
Quam ob rem Fortuna sie inducjitur. — Etiam alii
poctac fatum ct Fortunam assimilavcrunt. — Num dci
Fortunam constituant. — Aliac significationcs Fortu-
nae. — Fortuna quasi genius, homines comitans.

Fatum et For- Fatum et fortuna, auid inter sc renugnanlius atdue

tuna iuita com- .... n • . . « ^ •• • • .

mcmotaniur. mimicms fmgl potcst? Quae notiones magis inter so
discrepant, quam ordo ct series causarum, lex aeterna
mundi, ab inconstantia caecac fortis? Valde mirabilo
igitur, quod in Pliai-salia poeta iuxta fatum, cuncta re-
gens, fere ducenties Fortunam commémorai, ciquo sum-
mam poteslalem tribuit, ita ut lector perturbalus frustra
a se (luaerat, quae vis, fatum an fortuna, plurimum

1) (Incvitabile ƒuit hoc capito plurcs locos iam supra laudatos
itcrum affcrrc.)

73

valeat. Ut hoc expediamus, qua ratione tandem poeta
fatum et fortunam inter se cohaerere fmxerit, primo
inquirendum, qualis fortuna in Pharsalia appareat.
lam a primis saeculis Fortuna ut dea a Romanis co- formna dca ro-

1 , ^ • f-> ■ mana.

lehatur et adorabatur, ita lit Tvx-\'i a Graecis. Servius
Tullius, qui filius servae auxilio fortunae ad regnum
pervenisse videbatur, primus in Monte Gapitolino tem-
plum Fortunae exstruxisse dicitur, cognomine Primigeniae,
quod homini cuique statim ab ortu suam fortunam sive
destinationem dot.

lam ex hoe cognomine quodammodo palet, homines nommo»^
non semper distinxisse inter notiones fati et fortunae, nam non «cmpcr

1 .| 1 dislinguunl.

nam eer ta fortuna, unicuique ab ortu tributa, quo modo
a fato différât, nou ita dare apparet ; sed aliqua ex parte
patet, cur hae notiones confusae sint. Homo ignarus
enim, quid quovis puncto temporis ei accidere possit el
immineat, quasi in monte flammas evomente habitans,
vulgo aliquam vim occullam et supranaturalem, suam
vitam et omnia humana regentem, desiderat, quam vim
fatum aut fortunam appellat. Quamquam illae noliones
ipsa rei natura prorsus inter se oppositae sunt, elîectus
tamen hominibus vulgaribus similes videbantur, ita ul
in usu quolidiano vocabula paene coaloscercnt, utroque
pro futuro ignoto aut caeca vi dominante adlùbito, ct
homines sine magno aut ullo discrimine de suo fato aut
de sua fortuna agerent. Sed sine dubio Fortuna magis
ut dea personalis, fatum ut vis impersonalis a vulgo
fingebatur.

Fortuna autem dea inconstantiae habebatur, ul iam
Gicero, negans se scire, quae divinitas in deis, (juales""""
Concordia et Monos, insit, bis verbis testatur: „Quo in
genere vd maxime est Fortuna adnumoranda, ([uam nemo
ab inconstantia et temeritate seiungit, quae digna certe
non sunt deo." Plinius Maior (juoquo dilucide osten-
flit, quo modo homines Fortunam si))i informavcrint, bis

1) Cic. dc Nat. Dcor. III : 2i : Gl.

74

verbis usus: „Toto quippe mundo et omnibus locis, om-
nibusque horis omnium vocibus Fortuna sola vocatur ac
nominatur, una accusatur, una agitur rea, una cogita-
tur, sola laudatur, sola arguitur et cum conviciis coli-
lur, volubilis, a plerisque vero et caeca existimata, vaga,
inconstans, incerta, varia, indignorumque fautrix; huic
omnia expensa, huic omnia feruntur accepta, et in tota
ratione mortalium sola utramque paginam facit, adeoque
obnoxiae sumus sortis, ut sors ipsa pro deo sit, qua
deus probatur incertus." \')

Constat autem cultum deae Fortunae sub ultima tempora
liberae reipublicae atque initium principatus magis ma-
gisque crevisse: neque mirum, si temporibus tam gravi-
bus et turbulentis, caede cruenta, seditionibus omnique
pravitate repletis, homines vulgares magis deae muta-
bili cunctaque e libidme facienti, quam deis Olympicis
credere incipiebant,
Fortuna primas Siuc dubio hacc opinio de potestate Fortunae etiam
nostrum poetam adduxit, ut cam deam primas partes
agentem in carmine adhiberet, perraro tamen signifi-
catione vulgari, nempe casus et fortis. Saepissime, cum
e more Lucani fatum intercedens exspectaremus, subito
Fortuna in scaenam prodit, dea Romanis infensissima,
Caesari favens, Pompeium opprimons. Loco notabili
acerrime plorat poeta cladem Pharsalicam, (juod ab eo
tempore iugum servitutis Romanis impositum sit : ea
pugna non modo aequalibus, sed etiam posteris, servis
factis, quaerit quo modo Romani sui temporis talem
sortem meriti sint, num pavidi fuerint in proeliis. Tum
vehementer respondet:

.... „alieni poena timoris
in nostra cervice sedet: post proelia natis
si dominum, Fortuna, dabas ct bella dedisses."^)
Fortuna igitur non modo principalum adduxit, sed
etiam suo arbitrio bella dare potuisset.

2) Phars. VII : 644.

75

Incolae Arimini queruntur de situ suae urbis: nam
quotiens Fortuna Romam lacessit, hac est iter bellis, et
asseverant:

„melius, Fortuna, dedisses
orbe sub Eoo sedem" etc. i)
Et Cato acerrime militibus obicit, quod e triumviris
Pompeio et Grasso occisis, non amplius bellum in Gae-
sarem gerere velint, nam:

.... „unum Fortuna reliquit
iam tribus e dominis." 2)
Alibi, sociis post Pompeii mortem dilabentibus, Gato
exclamat:

„O nunquam pacate Gilix! iterumne rapinas
vadis in aequoreas? Magnum Fortuna removit:
iam pelago pirata redis." 3)
Diserte affirmat Pompeius:
»Res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas." 0
Sed etiam persuasum habet suas clades ei tribuendas
esse, nam post pugnam Pharsalicam intrepidus, atcjue
sortis Marii memor, qui proscriptus et exsul, tarnen
^^onsul mortuus est, indignabundus quaerit:

»me pressum leviore manu Fortuna tenebit?"
sed morions, non dubitat, quis eum pessumdet, nam
iib Aegyptiis in insidias inductus:

.... „Ut vidit comminus cnses,
involvit vultus: atque indignata apertuni
l\'^ortunao praostare caput, tunc lumina pressit,
continuitque animam" etc. «)

Raullo post, corpore lacero Pompeii a misericordi
homine quodam in arenis humato, triste rogat poeta:
• . . . „Placet hoc, Fortuna, sepulcrum
dicere Pompeii?" 7)

1) Phars. 1 : 251—57. 2) Phars. IX : 265. 3) Phars. IX : 222.
4) Phars. VII : iio. Cf. verba Lcntuli „si fortuna ferat, rerum nos
summa sequetur." V:26. 5) Phars. VIII; 271, loctioadmoduminccrta.
6) VUI : 613. 7) Phars. VIII : 793. Cf. Pbars. VIII : 94.

76

Fortuna impri- At Caesari, illi humani generis hosti, Fortuna sum mo-

mis caesariiavet. 1 • i • •!• -I

pere patrocmatur, ei semper auxilio veint, eumque quasi
meretrix suas delicias ludit; sed Caesar minime de eius
favore dubitat. Etiam cum milites Afranii se legatis
Caesaris tradunt, est Fortuna, quae iis „hoc quoque securis
oneris remisit," i) quod victorem colere debeant.

Milites seditiosos Caesar non dubitat demittere, sic
eos allocutus:

„Invenient haec arma manus, vobisque repulsis,
tot reddet Fortuna viros, quot tela vacabunt." 2)
Fere risum movet ille locus, ubi Caesar, in maximis
periculis, in procella vehemente versatus, Fortunam, quasi
concubinam suam, sic compellat:
„Nec seiet hoc quisquam, nisi tu, quae sola meorum
conscia votorum es, me, quamvis plenus bonorum
et dictator eam Stygias et consul ad umbras,
privatum, Fortuna, mori." 3)

in Hispania Fortuna eum per iocum paene clade
allecerat, sed nihilo minus eum tuetur, nam:
.... „parvo Fortuna viri contenta pavore
plena redit."

Caesar ipse autem insolenter asseverat „Fortunam tunc
male de se mereri, cum post vota venerit."

Quin ipsa, quasi dea Olympica in scaenam prodiens,
Caesarem Alexandriae ab Aegyptiis circumventum tuetur :
;,murique vicem Fortuna tuetur."
Poeta McplMime Per totum carmen poeta non lassatur in Fortunam
Fortuuae eonvi- (jonvicia ingcrcre : non modo est causa omnium malorum ,

sed etiam calamitatibus delectatur malosque. defendit:
.... „Servat multos Fortuna nocentes."

1) Phars. IV : 399. 2) Phars. V : 327. 3) Phars. V : 665.
4) „ IV: 121. 5) Phars. V: 582. Cf. verba scqucntia

ad piscatorem dicta, qui cum in Italiam transvehit:

. . . . „quaerit pelagi caclique tumultu
quid pracstet Fortuna mihi."
6) Phars. X : 485. 7) Phars. III : 448. Cf. V: 697.

77

et Pompeium Caesaremque ad bellum incitât; neque illos
contentos vult, quo Marius et Sulla contenti fuerint:

„Hos alio, Fortuna, vocas." \')
nempe ad maiora facinora.

Domitio, duce Pompeianorum Gaesari tradito, sed in-
columi demisso, Lucanus illam clementiam Domitio et
Romae summo dedecori ducit, Fortunam obiurgans:
„Heu quanto melius, vel caede peracta,
parcere Romano potuit Fortuna pudori." ")

Quin etiam sanguine et caede Fortuna delectalur, nam Fortuna cruilelii
Romanis pugna cruenta ab luba victis, ei maligna.

„non lam laeta tulit victor spectacula Maurus,
quam Fortuna dabat: fluvios non ille cruoris
membrorumque videt lapsum."

Pompeianos autem, pugnam Phai-salicam comniissuros,
. . . . „undique traxll
in miseram Fortuna necem."

Ne cadaver quidem, a maga Ericbllione ad futurum
praedicendum resuscitatum, de Fortunae malignilate
dubitat, sic homines monens:

„Europam, miseri, Libyamque Asiamcjuc timele,
distribuit tumulos vestris Fortuna triumi)his."

Et sola causa, (piod Pompeius non „sub Fortunae
ictu" velit stare, est coniunx.

IVoi-sus ul hodie Imperalores putanl, .se imprimis Deo
cordi esse, et vicissim eodem bello suas victorias Deo
tribuunt, cpiasi esset e.g. Deus Gallicus et Deus Germa-
nicus, sic etiam Pompeius et Gaesar suae [iropriao For-
tunae credoro videntur.

Nam etiam Pompeius, homo miser, tempore praeterito
semper deliciae Fortunae habitus erat, quam ob rem
Cicero cum ad pugnam committendam sie adhorlatur:
M^Ioe pro tot merilis solum te. Magno precatur
Uli so Forluna volis." ")

i) Pilars. 11:230. 2) Pliars. 11:517. 3) Pliars. IV: 784.
„ Vn:415. ö) „ VI: 817. ß) „ VII: 6!).

78

Sed eheu, Pompei,

„lassata triumphis
destituit Fortuna tuis." i)
Quam Caesar autem Fortunae fidat iam supra demon-
stratum.

Fortuna miseri- Sed non semper est dea saeva. Militibus enim Catonis,
per deserta Africae iter facientibus, post maxima pericula
opem fert:

„Vix miseris serum tanto lassata periclo
auxilium Fortuna dedit." 2)
et occiso Achilla, qui Pompeium nefarie interfecerat,
delectari.videtur, nam sic dixit poeta:
„altera, Magne, tuis iam victima mittitur umbris;
nec satis hoc Fortuna putat." 3)
Fortuna igitur prorsus ut homo, afiectibus commovetur.
Homines saepis- Maximum autem argumentum est, poetam sibi For-
corapeiiani\'""\'" tuuam ut dcam personalem finxisse , quod saepissime
aut ipse eam alloquitur, aut aliquem eam compellanlem
inducit, fere semper verbis deprecantibus.
Morte Pompeii audita, irata Cornelia

„ergo indigna fui, dixit, Fortuna, marito
accendisse rogum." )
Poeta ipse, post Pharsalicam cladem, libertatem anti-
quam detestatus, optât ut Roma numtiuam a regibus
liberata fuerit:

„de Brutis, Fortuna, queror."
El a Caesare in Thessalia viclus, sic Pompeius palhe-
lice Forlunam affatur:

„Civiline parum est bello, si meque meosque
obruis? Exiguao clades sumus orbe remolo?
omnia quid laceras? quid perdere cuncla laboras?
iam nihil est, Fortuna, meum." 0)

1) Phars. II: 727. Cod. Ashb. autem pro „destituit" habet: „dcscivif

2) Phars. IX: 890. 3) Phars. X:524. Cf. X:1060.
4) Phars. IX : Bö. 6) Phars. VII: 440.

6) Phars. VII: 6S3. Sunt multi alii loci, ubi Fortuna ipsa compcllatur.

79

Ex omnibus locis igitur, adhuc laudatis, satis patet, Fortana deaper-
Fortunam in Pharsalia ut deam omnipotentem a poeta
informari, easdemque partes, quos deos apud Homerum
et Vergilium, agere.

Fortuna bellum civile attulit, malos ex summis peri-
culis servat, bonos summa crudelitate opprimit, odio et
amore, ira et misericordia commovetur, ipsaque ab homi-
nibus compellatur atque incusatur: plane easdem partes
igitur, quas fatum, agit, sed sine dubio, multo maiore
vi dramatica depingitur: est quasi femina improba et
ambitiosa, quae vicissim favet, et ludit et pessumdat,
quos velit.

Non fieri potest, ut iis locis poeta in animo l»abeal Poriuna^mP^^^^^^^^
deam caecae fortis, omnia casu perficientem:
Pharsalia non dea per se inconstans el levis videtur, «san.,
sed dea cogitans, humanis alTectibus praedila, quae,
hominum erroribus irrilata, audacia conciliala, pro rebus
et temporibus, ralione quadam consilia sua mutet ac se
converlat.

Ne fatum quidem poeta semper inmutabile sibi finxit,
ut alio capite vidimus; multo minus mirabile igitur, (luod
dea pei\'sonalis nonnumquam sententiam mutat. Nonne
ctiam homo probus et firmus saepius alias alia sentit?
quis aulem eum idcirco levitalis accusarei? Ea ipsa (lc
causa Fortuna multo magis vivida el pollens (juam notio
fati in Phai-salia videtur, quod nuillo maiorem libcrlatem
actionibus humanis tribuit.

l\'t feminae omnibus temporibus et omnibus lerris,
eliam Forluna conciliatur ab hominibus audacibus el
slrenuis, el sinil ut rerum cui-sus ab iis aliqua ex pai\'te
conslitualur. Caesar, homo slrenuus cl impiger, optime
inlellegil eius iavore slalim ulcndum esse, quam ob rem

Cf. Phars. 1: 251; II: 5G8; IV : 49G; VI: r.15; VII: llü; VII: G6G
VIII: 427; VIII: GOO alibi iam lamlalum IX: 212; II: 72; H : 280;
V:668; VII:G45.

80

„Protinus hostili statuit succedere vallo,
dum Fortuna calet." i)
Pompeius contra, Fortuna multo dignior sed semper
haesitans, semper suam occasionem praetermittens, tan-
dem a Fortuna lassata deseritur:

„longi poenas Fortuna favoris
exigit a misero." 2)
Fortuna igitur non ut caeca fors, sed ut femina, fa-
vorem et consilia sua mutât; alibi autem Fortuna res
providere videtur.
Aliquot locii For- Pompeio enim ex Italia cedente, poeta, loco pulclier-
tuna res prondel. ct humanitatis plcuo, putat deos non odio com-

motos eum sepulchro in terra patria privaturos esse, sed :
„Parcitur Hesperiae; procul hoe ut in orbe remoto
abscondat Fortuna nefas Romanaque tellus
Immaculata sui servetur sanguine Magni." 3)
Fortuna iam diu ante nomini Romano prospicit:
num quid igitur cum casu commune habet?

Sed alio loco, iam supra laudato, etiam apertius
significatio et vis Fortunae patet: Erichtlio, illa maga
Tliessalo, ab Appio de futuro consulta, respondet, se
artibus magicis fatum unius hominis quidem posse mutare :
„at simul a prima descendit origine mundi
causarum series, atque omnia fata laborant
si quicquam mutare velis, unoque sub ictu
stat genus humanum : tum Thessala turba fatemur
plus Fortuna potest."

Substituas hoc loco casum: nonne sententia perridi-
cula oritur? Si series causarum, lex aeterna alicjuid
aiïert, tum maga confitetur se nihil posse, sed — casum
dominari !

Alibi rursus tristis rogat poeta, cur Apollo futurum
celet:

1) Phars. VII : 733.

2) „ VIII :2l. Cf. dc Fortuna infula VII : eSf).

3) „ ll:t34. 4) Phars. VI : Gil.

81

„Vindicis an gladii facinus poenasque furoris
regnaque ad ultores iterum redeuntia Brutos
ut peragat Fortuna, taces?"

Fortuna igitur iam multis annis ante destinaverat, ut
Brutus et Gassius, tyranno occiso, rempublicam iilcis-
cerentur. Quid autem fortuiti in tali Fortuna?

Denique omnis dubitatio, qua ratione poeta fortunam p"®"\'
sibi fmxerit, tollitur, cum legimus eam fortunam, mira-
bile dictu, praesagia dedisse, resque futuras per signa
aperuisse. Nam die, quo pugna Pharsalica committeretur,
„non tamen abstinuit ventures prodere casus
per varias Fortuna notas."
et paullo pest exclamat poeta:

„O summos hominum, quorum Fortuna per erbem

signa dedit." 3)

Erat dogma Stoicorum, rebus ab origine universi
constitutis, homines quosdam signis futura posse cog-
noscere. Fortuna autem, dea inconstantiae, in horani
se nrmtans, casibus repentinis laetans, quo mode futura
aperire polest? Quid si, signis datis, interim consilia
mularet? Quis, nisi iocans, non cencederet banc notio-
nem esse „conlradictionem in terminis", fortunam autem
omnibus bis locis esse vim occultam. e lege aeterna
omnia constituentem, nihil aliud, ut une verbo totam
rem dicamus, quam fatum, quasi personam inductum?

Sed statim addamus, fortunam nonnullis at perpaucis
locis etiam pre casu adhibitam esse; parum elegans
certe talis confusie est unius vecabuli, sed in carmine
tam festinanter cenfecte, a poeta vix viginti quinque annos
nato, non miranda. Et iam supra demonstravimus etiam
fatum bis pre casu adhiberi, qua re nihil clarius demon-
straro potest ox perraro usu alicuius vecabuli non in
univei-sum significationcm illius vcrbi effici posse.

1) Phars. V : 206. Cf. etiam VII : 815 : „quocumquc Fortuna
luam animam vocabit" etc.

2) Phars. VII : 151. 3) Phars. VII : 205.

82

Pompeius, e. g. pugnam committere dubitans, mili-
tum clamoribus, proelium desiderantium , invitus cedit,
sic eos allocutus:

.... „Placet haec tam prospéra rerum
tradere Fortunae? gladio permittere mundi
discrimen?" \')
E nexu apparet Pompeium timere casui imperium
committere.

Et gubernatori quaerenti, quae litora peteret, Pom-
peius post cladem fugiens:

„hoc solum toto, respondit, in aequore serva,
ut sit ab Emathiis semper tua longius oris
puppis et Hesperiam pelago caeloque relinquas:
cetera da ventis: comités pignusque recepi
depositum: tum certus cram quae litora vollem;
nunc portum Fortuna dabit."2)
Hic certe fortuna est caeca fors.
In Pharsalica pugna milites recordantur liostes esse
suos ipsorum* cognates familiaresque:
„Vulnera pars optat, pars terrae figere tela,
ac puras servare manus. rapit omnia casus,
atque incerta facit (juos vult Fortuna nocentes."
Ex epitheto incerta et verbis antecedentibus satis
patet, poetam hoc loco casum sine ratione agentem in
animo habuisse. Pompeius autem ipso aliquomodo dubi-
tanter sic Fortunam compellat:

. . . . „non tam caeco trahis omnia cursu,
teque nihil, Fortuna, pudet.
His tribus locis igitur negarc non possumus, forlunam
significare rerum ordinem forluitum sive caecum casum.
F.tumeii\'ortttnt Celcrum nolabilc est, poetam cum dubilanter senlen-
^wlUV " lias de rerum adminisli-atione Stoicorum el Epicurconim
inter se opponit, non falum et fortunam commemorare,
sed altera alternalio sic exprimilur:

1) Phars. VII: 107. 2) Phars. VIII: 187.

3) „ VII: 487. 4) „ 11:567.

83

„sive nihil positum est, sed Fors incerta vagalur
fertque refertque vices, et habet mortalia casus." i)
neque Figulus fortunam commémorât, his verbis sen-
entia Epicurea allata:

„aut bic errat, ait, nulla cum lege per aevum
mundus et incerto discurrunt sidera motu." ")
quod argumentum est poetam fortunam et fortem incer-
tam non assimilasse neque fortunam et fatum ut notiones
inter se oppositas sibi fmxisse.

Satis mirabile igitur, quod scriptor satis clarus, in jif^^rabiii!\'\'"\'
opere delectationis, sed etiam errorum pleno, 3) sono
deceptus, fortunam idem ac fortem esse putavit; sed
operae pretium est eius ipsias verba aflerre.

„LucanusV inquit, „deos Graecorum exciusit: cuius rei
ei gratias agere debemus. Unumquemqne deorum, ab
Vergilio et Ovidio ex Homero sumptonim, taedebat, Statio
excepte, cui semper deis opus erat, ut originem divinam
capillorum eunuciii aut ortum platani amicorum exponeret.
Quid autem Lucanus in deorum locum substituit? Fortuna.
Quam lepide inuentum! Fortuna dea est, quae causas
rerum gestarum exponere spernit, est „dea e machina"
semper adhibita ab iis, qui non res intimas, sed modo
ab exteriore parle videanl, dea, quae semper compensans
et expians vitia et slulliliam hominum, cos in proeliis
superiores aut victos discedere facit: quam doam alternis
vicibus Lucanus sago Pompeii et Gaesaris, aut stola pu-
«lica Gorneliae, aut tunica libidinosa Cleopatrae induit.
Fortuna est quasi meretrix impudica, quam omnes milites
vicissim amplectantur, est quasi ille truncus ficulnus, deus
factus a fabro, qui merdis albis corvorum inquinatur *).

1) Pilars. II : 12. Vocabulum „fors" modo bic ct IX : 12G oc-
currit.

2) Phars. 1: 042.

3) Cf. D. Nisard : Études sur les Poètes Latins de la Dócadcncc.
Par. Uachcttc 1888. Vol. II. pg. 146.

4) Rcspicit auctor ad Ilorat. Satir. I : H.

84

Nihilominus illa Fortuna saepius rivalis et aemula deo-
rum in rebus gubernandis exstat. Dei et Fortuna alternis
in scaenam prodeunt, prout metrum desiderat: plerum-
que a dactylo aut spondeo pendet, num Lucanus deis
an fato fidem adhibeat. At plerumque Fortuna nobis se
offert, plus quam alii dei invocatur et plus tumultuatur."

Num quis hodie hoc iudicium, quamvis lepide et re-
vera franco-gallice prolatum, amplexabitur ? Nescimus
quare ille auctor clarissimus nostro poetae misero tam
infensus sit, quem per totum opus conviciis insectari
non fatigatur, sed vehementer negamus, accurata inqui-
sitione instituta, Lucanum poetam fuisse tam fatuum, ut
in carmine altiora spirante, non in comoedia auribus
plebis apta, simul duobus numinibus, prorsus inter se
repugnantibus, rerum administrationem attribuent.

Immo vero iteramus, e locis iam supra laudatis luce
clarius patere Fortunam ubicumque in Pharsalia, (tribus
locis exceptis) esse aut fatum ipsum, ut deam persona-
lem depictam, aut quasi ministram, fati décréta exse-
quentem.

Antequam hoc etiam accuratius demonslremus, etiam
opinio satis mira auctoris Brittanici commemoranda est, \')
aliqua dubitatione quidem sic expressa: „Si sententiam
satis audacem afferre ausim, dixerim philosophiam Lu-
cani dubitantem eius ancipiti sententia de rerum admi-
nislratione expressam esse. Mihi fatum et forluna notiones
Stoica et Epicurea videnlur: fatum Impersonale est, deis
praesumptis, Fortuna quasi persona inducitur, ut reliquis
deis valedicatur.

Nil mirum igitur, si perraro aut numquam in Phar-
salia inter fatum et Fortunam dislingui polest: sunt duao
informationes diversae eiusdem roi."

Non ila patet, quid auctor doctus dicere velit: si fatum
enim et Fortuna idem significant, ut nobis quoque vi-

0 Cf. prooemium ab Ilcitlandio editioni Brittanicao, curante
Uaskins, pracfixum pg. LI.

85

detur, non expedire possumus. quo modo Fortuna sensu
Epicureo, caeci casus, accipienda sit. Sed etiam scriptor
Brittanicus vidit, satis absurdum esse, si Fortuna in Phar-
salia pro casu accipiatur.

Quaeramus igitur, quo modo fatum et Fortuna, simul
commemorata, inter se cohaerere videantur. i«"t "

Caesar, Rubiconem transiturus, Plutarcho auctore, ex-
clamavit: „alea iacta esto"; Lucanus autem, tali oppor-
tunitate fati et fortunae inducendae non praetermissa,
haec verba ei tribuit:
„Hic ait, hic pacem temerataque iura relinquo:
te, Fortuna, sequor. Procul hinc iam foedera sunto.
Credidimus fatis. Utendum est iudice bello."
Caesar igitur, eratne homo tam stolidus, ut continenti
spiritu duo numina plane abhorrentia memoraret? Immo
perspicuum est forlunam nihil aliud esse nisi favore m
fati: diserte dicit se semper fatis credidisse, atque etiam
tunc ea secuturum esse.

Alibi illa numina eidem rei studere videntur: nam
Caesare patriae bellum civile inferente Romamque potente,
fata rumpunt cunctas pudoris moras, Fortuna autem
laborat ut motus illius nefarii ducis iustos reddat.

Alio loco rursus ambo in scaenam prodeunt, utrumque
suas partes agens. Summo terrore Romae régnante
propter Caesarem appropin(iuantcm, aliquis, (artis con-
solandi peritus, ut videtur!) magno timori exempla sic
quaerit :

„Non alios, inquit, motus tum fata parabant,
cum post Teutonicos victor Libycos(iuc triumphos
exsul limosa ÄLarius caput abdidit ulua.
stagna avidi texerc soli laxaeque paludes
depositum, Fortuna, tuum." 2)
Fatis igitur agentibus, res Romanae mutabantur no-
vusque motus pai-abantur, (juibus Marius in exsilium

1) Phars. 1:225-G.

2) , U : 68 cf. U : 13L

86

pulsus est. Tum autem Fortuna illum unum hominem
in paludibus depositum, tuetur.

Fortuna his locis igitur rebus et negotiis unius hominis,
fatum magis toti generi humano consulit.

Gaesare autem in Aegypto in summo periculo versante,
eius Fortuna cum fato totius Aegypti pugnat , quo loco
evidenter fortuna et fatum sunt „duo informationes eius-
dem rei," sed fatum impersonale, Fortuna personalis
fmgitur.

Fortuna quasi Saepius autem Fortuna quasi ancilla fati videtur, eius
mandata conficiens aut minora negotia, a fato imper-
fecta, ad fmem perducens. Gato e.g. Fortunam precatur,
si ipse fatis in aliéna iura venerit, ut talem victorem
det, qualis luba fuerit. 2) Putat igitur, fato cursum
rerum discernente, Fortunam res minoris momenti,
nempe qualis victor futurus sit, posse constituere.

Alibi rursus Fortunae fatum auxilio venit. Nam pugna
Pharsalica commissa, Fortuna non diu.

.... „rerum tot pondera verlens,
abstulil ingéniés, fato lorrente, ruinas." 3)
El Pompeio falis deiecto acieque fugalo, Forluna lamen
non omnes ministres abstuleral.

Massilia Gaesari resistente, „fata tenentui-", ita ul For-
tuna, „properans unum virum" (nempe Gaesarem,) „loli
mundo im\'ponere", slalim alicjuot dies perdal. i»)

Sed imprimis alius locus notabilis esl, ubi senlenlia
Lucani perspicua fit. Gurio, legalus Gaesaris in Africa,

1) Phars. X : 3.

2) „ IX: 212.

3) „ VII : 504. Postgatc pro „abstulil" coniccit «abstinct",
pro „pondera" ct. „pondère vergens", sic explicans: „Fortuna,
quae tot rerum pondère impulsa nutabat, fati ruenüs et omnia sccum
trahentis violentiam non amplius contincre potuit: Tralatio oet a-
mole rcdundanti a fluvio victa ct aquas iam per se immittente."
Cf. Mncmos. 1886 pg. 440.

4) Phars. Vlll ; 206, 5) Phars. III : 392.

87

a Fortuna deceptus et occaecatus ab amicis monetur,
ut a dolis Africanorum caveat; sed frustra, nam:

. . . . „leti fortuna propinqui
tradiderat fatis iuvenem."

Genetivus leti a fortuna pendere videtur, (juae est quasi
parca sive sors peculiaris Curionis.

Poeta autem hanc fortunam quasi fati ancillam sibi
fmgit, quae victimas selectas domino suo tradat.

Et Pothinus, nefarius satelles Ptolemaei, dat consilium
domino ut Pompeium prodat:

„dat poenas laudata fides, cum sustinet, iuquit,
quos Fortuna premit: fatis accede."

Non licet igitur homini resistere Fortunae, sed fatis
cedere debet. Sunt nonnulli alii loci, ubi fatum et For-
tuna una commemorantur, sed Fortuna ibi aliqua signi-
ficatione peculiari adhibetur, de qua paullo post.

Ex his omnibus locis sequitur, primo: ut Fortuna in quiüiigiturFor-

ni „ !• . .... InnainPhariali«

1 iiarsalia sit vis cogitans, rerum cureum a se constitutum dcpingatur.
nonnumquam iam antea per signa hominibus significans,
dea personalis, humanis affectibus pracdita rescpie im-
primis hominum singulorum curans; secundo: ut Fortuna
et fatum, quamcpiam rei natura notiones plane inter so
abhorrenles, apud Lucanum numquam inter so pugnent,
numquam collidant, sed semper idem studeant, „idem
veile atque idem nolle" videantur.

Ne(jue latet quam ob rem poeta ad lam minim inven- Quam ob rem
tum, ui Fortuna quasi fati ancilla depicta sit, confugerit. ducat"
Deis ipsis, agenlibus et inlervenicntibus, reiectis, omni-
que polentia fato Iribula, poeta statim intellexit, meram
notionem philosophicam ul deum personalem inducere
esse satis frigidum: nihilo minus ingenio rlietorico et
Hispaniensi poetae opus erat aliquo numinc, quod invo-
care et obiurgaro possei, et in (juod culpam Pompei pcs-
sumdati libcraeque reipublicae amissao conferret, ita ut,
hominibus in vita quotidiana sine magno aut ullo dis-

1) rhars. IV : 737. 2) Phars. VUl : 180.

88

crimine de suo fato aut foriuna loquentibus, Fortunae
modo partes fati tribueret, modo quasi ancillam, iussa
fati conficientem inducere t.
Etiam alii poetae Neque Lucanus primus has notiones sic confudit; nam,
nam assimilare- ut usum vulgarem omittamus, iam Vergilius ambo vo-
cabula uno versu sine ullo discrimine adhibuit, his ver-
bis Euandro, conditori Romanae arcis, tributis:

„Me pulsum palria pelagique extrema sequentem
fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
his posuere locis." \')
Manilius autem de Carthagine deleta exclamat:
„Hoe nisi fata darent, numquam Fortuna tulisset."^)
quo loco Fortuna igitur a fato pendet.
Num dei Fortu- Rostat ut quacramus, num quid dei in Fortunam con-
stituendam valeant, necne. Quae sane, primo aspectu,
apud alium auctorem satis mira ([uaestio esset : si vero
constat, Forlunam esse fatum personale, fatum autem a
deis sive a deo conslitui atque ordinari, sequitur ul
aliquomodo certe Fortuna cum deis cohacreal. El con-
tra, si e carmine patet deos Forlunam gubernare, no-
vum argumentum erit fatum el Forlunam promiscue a
poeta adhibila esse.

Nonnumquam Fortuna et dei mire confunduntur. Ille
homo pius, Cordus, qui corpus Pompeii humai ad Su-
peros fatur:

„Non pietiosa petit cumulate turc sepulchra
Pompeius, Fortuna, luus." 3)
Ptolemaeum poeta iralus vocal „pudorem Fortunae
crimenque deorum", et saepius a dois ratio de Fortunae
aclionibus poscitur, culpaque Fortunae in deos confcr-
tur. Militibus Caesaris ct Pompeii invicem in Hispania
amicitiam concilianlibus, sed postca se invicem pcrfi-
diose intcrficienlibus, illud facinus nefarium Fidei crimcn

1) Verg. Aen. VIII : 333. 2) ManU. Astron. IV : 49.

3) Phars. VIII : 729. 4) Phars. V : 59.

89

datur, quod, si Fortuna fecisset, summum odium in
deos attulisset:

.....„et quae Fortuna deorum

invidia caeca bellorum in nocte tulisset,
fecit monstra fides." >)
Et Fortuna Caesarem deserente sed rursus redeunte,
„dei veniam meruere."

Pompeius autem felix erat, quamdiu dei propitii erant,
deis tamen inimicis factis, Fortuna, quasi eorum dele-
gata, saeva manu eum pessumdat 3).

Milites Caesaris quoque putant Fortunam a deis pon-
dère, nam Caesari summis periculis ex Italia redeunti,
post illam noctem memorabilem, sic obiciunt temerita-
tem, qua favorem deorum in discrimen det beneficiisque
abutatur :

.....„Tantum quid numina lassas?

sufficit ad belli summam favor iste laborquo
Fortunae, quod te noslris impegit arenis ?" 3)
Caesar autem Fortunam et deos eodem loco ponere
videtur, sic piscalorem paventem, (jui cum parvo navi-
gio mare Adriaticum lurbulentum transvebit, adborlatus:
• . „sola tibi causa haec est iusta timoris,
vectorem non nosse tuiim, quem numina niimtiuam
destituunt, de (pio maie tune Fortuna meretur,
cum post vota venit*)

Alibi nirsus, Fortuna ut ministra deorum, consilia
atque décréta divina conficiens, depingilur; prorsus ut
aliis locis supra laudatis est fati ancilla. Nam oraculum
Pythium, recusans futura aperire, rogat poeta num con-
sulto taceat, ut Forluna annis labentibus concilia prae-
destinata perficiat, et Brutum Cassiumque ultores reipu-
blicae alTcrat. Fortuna (piociue deis, cpii provident ne

1) Phars. IV : 243. Dc vocabulo „monstra" sic usunnUo cf.
etiam X : 337.

2) Phars. IV : 123. VIII : 705 sq. 3) Phars. V : 695.

, V;581. 5) Phars. V : 200—208.

90

patria sanguine sui Pompeii maculetur, hoe nefas ab
Italia removendo, morem gerit. Uno loco autem munera
inter se partiri videntur; nam militibus Gaesaris silvas
sacras Massiliensium caedentibus, incolae gaudent, opi-
nantes deos non impune laedi, Gaesaremque punituros
esse: sed poeta ipse summa animi perturbatione exclamat:
.... „Servat multos Fortuna nocentes
et tantum miseris irasci numina possunt." 2)

Fortuna i^tur homines strenuos impigrosque, qualis
Gaesar est, servat, etiamsi noxii sunt; sed dei, avidi
victiraarum, miseros et timidos, a Fortuna desertos,
pessumdant !

Ubicumque igitur Fortuna et dei una commemorantur,
hoc uno loco excepto, illa ab iis gubernari, aut iis
praesto esse videtur; ex quo igitur rursus seciuitur, ut
his locis Forluna casus non esse possit, sed aliquod
genus fati sit, ut iam supra demonslralum est.

Quam ob rem aulem poeta lam mire Fortunam cum
deis coniunxit? Salis probabile est eum eliam hac in re
usui vulgari consenlire. Homines fortunam in ore liabe-
bant, vim obscuram omnia regenlem: (juis autem fortu-
nam constituerai? Statim homines, velere supei-slilione
imbuti, confugiebanl ad deos.
Aliae •ipifica- Scd ila ul fatum, etiam Forluna permultis signifi-
üonei Fortunae. cationibus in Pharsalia occurrit. Sic ponilur saepissime
pro successu sive prosperilale, (|ua senlenlia eliam de
„priori fortuna" agi polest. Pompeius e. g. „mullum cre-
debat priori fortunae", et Afranius, eliam viclus, „inier
priorem fortunam et novos casus" sc fortem praebuil
Gato aulem, illa nobilissima cl pulcherrima oralione
funebri habita, Pompeium sie laudal:
„Gasla domus, luxuque carens, corrupla(iue numquam
forluna domini."

1)Phars. II:732—36. 2)Phars. 111:448. 3)Phars. 1:135; IV:342.
4) „ IX*: 201 cf. 11:94, 11:264, III: 21, IV: 402, VIII: 31,
IX : 1084.

91

"Salis holabilia sunl verba, quibus poeta, virlutem
singularem Galonis laudans, conlendit omnia illa facla
fortia et splendida antiquorum lemporum revera magis
fortunae sive rebus secundis Iribuenda esse.
.... „Si veris magna paralur
fama bonis et si successu nuda remolo
inspicitur virlus, quidquid laudamus in ullo
maiorum, Fortuna fuit." \')
Alibi fortuna significari videtur eventus rerum aut
dignitas 3), nam si Annaeus aliquod verbum desiderat,
statim fati aut fortunae auxilium invocat.

Saepissime agitur de fortuna alicui propria, cum
genetivo aut pronomine possessive coniuncta, quibus
locis fortuna aut pro dea personali aut pro successu
accipi potest: nam vocabulum inter utramque signifi-
cationem nutat.

Antiqui, ut notum est, unum (piemciue virum suum rortun«.^juMi
genium vitam curantem et dirigentem, habere putabant. comiuii.
Vicissim Caesar et Pompeius maximam fiduciam in
Fortuna quasi genio suo collocant Caesar, e. g., illa
nocte memorabili transvehitur in Italiam, sola Fortuna
comitatus, ab ea summis in periculis relinqui videtur,
sed tacta tellure, Fortunam suam recepit Milites irali
et seditiosi Caesari palam obiciunt, quod mérita ipsorum
non agnoscat, sed omnem gloriam, ipsorum virtule
parlam, suae Fortunae Iribual

Sed admodum apta ad miscrationem movendam sunt
verba ipsius Pompeii, post cladem Lesbum fugienlis ad
coniugem, quam consolari conalur, quod ipso non sit
occisus :

.... „Vivit post proclia Magnus,
sed Fortuna périt."

1) Phars. IX : 503. a) Phars. 1:393.

3) „ V:50G, VI1:8I8.

4) „ V:302, V:354, VII : 649.

6) „ V : 677. 6) Phars. V : 292. 7) Phars. VIII : 84.

92

Cuius significationis plura exempla occurrunt, quam
aflerre iuvat. \').

His locis igitur poeta, Fortuna ut dea aut genio ali-
(juem comitante informata, plane cum sententia vulgari
convenit: etiam nos saepius loquimur de „nostra fortuna."

Jn universum, opinio vulgaris de Fortuna permultum
apud poetam valuisse videtur, mire confusa et mixta
cum notionibus philosophicis.

1) Phars. 111:169, V:302, VII: 547, VII: 601, VII: 649,
IX : 243.

Nonnumquam Fortuna etiam pro sorte ponitur, ef. V : 752,
VII : 150. IX : 1084.

CAPUT IV.

Quid Lucanus de Divinatione, de Prodigiis,
de Oraculis senserit.

Nam Lucanus de divinatione Stoisset. — Sententia Stoi-
corum de divinatione. — Lucanus res futuras praenosci
posse putat. — Qui prodigia mittant. — Divinatio apud
Lucanum. — Lucanus saepius oracula commémorât. —
Oraculum lovis Ammonis. — Quo modo verba Catonis
accipicnda. — Do somniis in Pharsalia. — Necyoman-
lia in Pharsalia. — Quid Lucanus de divinatione etc.
senserit.

In capitibus antecedentibus demonstrare conati sumus, Num Lucnm
poetam, quod ad Deos fatunuiue pertinet, Sloissare. Si
autem apparuerit, Lucanum summam fidem divinationi
oraculis ominibusque adhibuisso, Epicureis, scopticis
aliisque scholis philosophorum scienliam futurarum rerum
negantibus et deridentibus, ma.ximum argumentum erit,
Nostrum etiam hac in re, in summis certe, castra Stoi-
corum petivisse.

Quippe cum Stoicorum doctrina de fato arctissime CO- SentenliiStol-
haeret divinatio. Sic enim argumentabantiu\', teste Quinto, nSe\'\'"\'""
Giceronis fratre, qui doctrinam Stoicam défendit: Si
omnia, quae fiant, fato praedestinata sunt, nec quicquam
factum est, quod non futurum fuerit, sequitur ut „obser-
vatione notari possit, ijuae res (luamciue causam pleriun-
que consequatur." \') Et alibi dixit illo Quintus: „Ut in

1) Cic. do Divin. 1:55 : 126.

De doctrina Stoicorum, quod ad Divinationem pertinet, sequimur
hos auctores:

C. Wachsmuth: Die Ansichten der Stoiker über Mantik und
Daemünen. Bcri. 1860.

94

seminibus vis inest earum rerum, quae ex iis progignun-
tur, sic in causis conditae sunt res futurae, quas esse
futuras aut concitata mens aut soluta somno cernit aut

ratio aut coniectura praesentit." .....„Haec quidem

et quaedam eiusdem modi argumenta, cur sit divinatio,
ducuntur a fato." \')

Divinatio autem iis maximo argumento erat, deos esse
rebusque humanis consulere, ut Cicero ad fratrem dixit:
„Arcem tu quidem Stoicorum, inquam, Quinte, défen-
dis, siquidem ista sic reciprocantur, ut, et si divinatio
sit, dei sint, et si dei sint, sit divinatio." 2)

Etiam hac in re Stoici placita philosophorum opinio-
nibus vulgaribus accommodare studebant. Non enim, ut
vulgus 3), credebant deos per miracula hominibus qui-
busdam res futuras aperire, sed docebant esse duo ge-
nera divinationis, unum . quod particeps esset artis, al-
terum, quod arte careret: illud genus est divinatio per
extispicium, monstra, fulgura, signa coelestia, astrologiam,
hoc per somnia aut vaticinationes.

Stoici igitur persuasum habent, omnia cum fato fiant,
„si (juis mortalis possit esse, (jui colligationem causarum
omnium perspiciat animo, fore profecto ut nihil eum
fallat. Qui enim teneat causas rerum futurarum, idem
necesse est omnia teneat, quae fulura sinl. Quod cum
nemo lacere nisi deus possil, relinquendum est homini,
ul signis quibusdam consequenlia declaranlibus futura
praesential" etc. s).

Quam mullum aulem revera ab opinione vulgari reces-
serint, iam e Senecae verbis lucel: „Nimis illum deum
oliosum el pusillae rei ministrum facis, si aliis somnia.

E. Zcller: Philos, dcr Griechcn. III. pg. 336—345*
0. Heine: Stoicorum do fato Doctrina. pg. 49—52.

F. Ogereau: Système Philosophique des Stoiciëns. pg. 256—259.
1) Cic. dc Divin. 1:56:128. 2) Cic. de Div. 1:6:10.
3) Xen. Cyrop. 1:6:46. 4) Cic. de Div. 1:6:12.

5) Civ. dc Divin. 1:66: 127.

95

al iis exta disponit; ista nihilominus divina ope geruntur,
sed non a deo pennae avium reguntur, nec pecudum
viscera sub ipsa securi formantur. Alia ratione fatorum
series explicatur, indicia venturi ubique praemittens, ex
quibus nobis quaedam familiaria, quaedam ignola sunt.
Quidquid fit, alicuius rei futurae signum est: forluita,
et sine ratione vaga, divinationem non recipiunt. Cuius
rei ordo est, etiam praedictio est." etc. i) Supra iam
dixerat: „Hoe autem inter nos et Tuscos, quibus summa
persequendorum fulminum est scientia, interest. Nos
putamus quod nubes collisae sunt, ideo fulmina emitti.
ïpsi existimant, nubes collidi, ut fulmina emittantur." 2)
Satis mirabile ut fides oraculorum ominumque animis
Homanorum inbaesisse videatur, nam fere omnes rerum
scriptores, quamvis aliis in rebus increduli, tamen signa
Gt prodigia commémorant; quin ipse Tacitus, qui maxime
^ superstitione abhorret, miraculo aliquo narrate, addit,
ul conquirere fabulosa et fictis oblectarc legentium ani-
inos procul gravitate coepti operis crcdiderit, ita vulgatis
li\'aditisque demere fidem so non audere. 3),

His igitur praemissis, videamus num I^ucanus quocjue
fidem divinationi prodigiisque adliibeal.

in Phai*salia saepissime prodigia, omina, oracuia, som- I.uciniii rei fu-
nlaque commémorai, el diserte affirmai homines res potic putat.
f\'uluras scire posse. Cum enim milites clamoribus proe-
1\'um poposcissenl Pompeiusque invilus pugnam Phai-sa-
licam commitlere decrevisset, Fortuna ventures casus
per multas notas prodere non abslinuil: \'^ totus aether
venienlibus obstilit, signa vix solo révulsa hicrimis rorant,
viclima ab ara fugil, multisque aliis prodigiis enumeralis
rogat poeta:

1) Sen. Quaest. Nat. II: 32. l|

2) Ibidem. Totum caput pcrlcgcrc opcnxc prctium est.

3) Tacit. Hist. II : 50.

4) Phars. VII : 151 sq.

96

„quid mirum populos, quos lux extrema manebat
lymphato trepidasse motu, praesaga maiorum
si data mens homini est." i)

Etiam in terris remotis, in Euganeo colle baud procul
a Patavio, aliquis augur e signis aliquid diri fieri sentit:
„dissimilem certe cunctis quos explicat egit
Thessalicum natura diem: si cuncta perito
augure mens hominum coeli nova signa notasset,
spectari toto potuit Phai\'salia mundo. 2)
Haec omnia plane cum Stoicorum placitis conveniunt,
qui animos quorundam permotos cernere posse consent,
quae alibi, locis remotissimis, fiunt. Etiam initium belli
civilis multis signis nuntiatur, deique irati, ne qua spes
mentes trépidas levet, futurum aperiunt, et „prodigiis
terras, aethera, pontum implent." 3)

Nam polus flammis ardet, cometes, qui imprimis
apud antiques (et etiam hodie apud populos barbares)
mala ominari videbatur, apparet, fulmen micat per coe-
lum serenum, Aetna ignea ilumina eicit, ignisque arae
Vestaiis exstinguitur. ß)
uuipródgia Quis autem illa prodigia mittit? Poeta minime du-
mitt.ni. bitat, nam ominibus narratis dixit:

„lamciue irae patuere deum manifestacpie belli
signa dedit mundus."
Dei igitur suam iram aperiunt et prodigia mittunt
(juae poetae argumentum sunt irae deorum. Sed tum
per breve tempus poeta castra Stoicorum deserit, et
dolore tantarum calamitatum, quae instare videbantiir,
commotus, scientiam futuri cxsecratur: •

.... „Cur banc tibi, rector Olympi,
sollicitis visum mortalibus addere curam
noscant venturas ut dira per omina clades?\' ♦)

1) Phars. VII : 185. 2) Phars. VII : 2ü4.

3) „ I : G26. 4) Plin. Maior. II : 92.

5) „ I:,B26—583. 6) Phars. II : 1.
7) „ II: 4 sq.

97

Mirum quantum illa verba cum sententia nostrae aetatis
conveniant, esse summum bonum res futuras huius vitae
miserae nescire. Sed parum Stoice dictum est, quod
optime demonstrat opiniones Lucani saepissime tluctuare,
cum modo philosophiam amplexatur, modo deserit.

Non modo per prodißia res futuras aperiunt dei, sed ni^nauo apua

... 1 • •! 1 liucanum.

eiiam extis victimarum fulmmibusque voluntatem suam
significant i). Multis versibus Lucanus narrat, quomodo
Aruns, haruspex Tuscus, Romam arcessitus, „fulminis
t-\'doctus motus venasque calentes fibrarum et monitus
volitantis in aere pennae,"^) urbem lustraverit, victimam
sacrificaverit, exla inspexerit, pessimaque signa acceperit.
Tum Figulus astrologus, „cui cura deos secretaque coeli
nosse fuit," e stellis maxima mala praedixit. 3)

l^richtho quoque astrologiam agnoscit, sed iactat suam
artem etiam siderum potentiam jmsse superare

Statim in oculos incurrit, Lucanum, qui omnibus de
rebus divinis lam saepe dubilet, de hac futuri scientia
\'numquam ullum verbum dubitans in medium proferre,
quod argumentum ex silentio apud talem poetam maximi
niomenti est, satistjue probat eum firmam fidem divi-
"ationi adhibuisse.

Neque oracula memorare omittit; immo origine oraculi Lucanui (aeplui
t^clphici tradita, permultis vei\'sibus narrat, quo modo
Oppins Pythiam sciscitetur. Ille vir fortis enim „solus

1) Quo modo Stüici lianc divinationcm cxpliccnt, c verbis Ciccronis
I\'atct: „Sed non pincet Stoicis, singulis iecorum fissis aut avium
cantibus interesse deum; nequo enim decorum est nec dis dignum
HOC fieri ullo pacto potest ; sed ita a principio inchoatum esse mun-
dum, ut certis rebus ccrta signa praecurrerent, alia in extis, alia
in :i\\ibus otc." cf. De Divin. 1: 52 : 118 cf. Senecam supra laudatum.

2) Phars. I : 587.

3) Cf, Phars. 1: 589—072. cf. etiam Tacit. Ann. VI : 22. „Ce-
tcrum plurimis mortalium nou eximitur, quin primo cuiusque ortu
Ventura destincntur." Quae verba Taciti demonstrant quam magnam
fidem vulgus primi saeculi p. C. n. arti astrologiae adhibuerit.

•i) Phars. VI : G07—10.

7

98

in ancipites metuit descendere eventus", quam ob rem
„Delphica penetralia fatidici Phoebi multos per annos
obducta reserit." i)

Tum poeta quaerit, quae vis divina Pythiam spiritu
afflet incitetque ad futura hominibus significanda. Iam
supra, capite primo, demonstratum est hac in re ex-
ponenda Lucanum omnino cum Stoicis convenire: nam
suspicatur illam vim esse „magnam partem lovis, con-
nexam aetherio Tonanti." 2) Ubi virgineo pectore con-
ceptum est hoc numen, humanam ferions animam, ora
vatis solvit.

Hactenus omnia vere philosophica, sed dolet confiteri
ea, quae sequuntur, magis comoedia Plautina, quam
carmine res graves canente, digna esse! Et statim ap-
paret, unde haec discrepantia. Cum enim summopere
poeta cavisset, no, deis vulgaribus cum hominibus agen-
tibus inductis, in probabilitatam peccaret, ipse hac in re
certe normam artis poeticae violavit, iis rebus in praoscnti
tempore narratis, quae omnino cum sua aetate pugna-
bant, idque eo modo, ut prorsus carmine indignum sit.

Appius enim, oraculum consulturus, sacerdotem templi
adit iubetque „pavidam vatcm deis inmittere." Virgo
autem non domi est, sed „Castalios circum latices
nemorumque recessus", curis vacans, ambulat. 3) Post
lam longum otium minime pueliae rursus illum laborom
suscipere libel, non magis quam puer libenler in scholam
revertitur, sed conatur, ut mos est mulierum, Appium
cassa fraude ab ardore futura noscendi absterrere. Fru-
stra autem, nam dolis virginis detectis; misera puella
passis crinibus, et infula ornala, in templum impellitur;
sed etiam tum fallere conatur, nam in prima parte
templi resistit et furore simulato verba ficla quicto pec-
tore refert. Tum Appius furibundus, quod se ludibrio

1) Phars. V : 67 sq.

2) „ V : 95 i. 0. acthcris partem in cavemis terrae inclnsam.
Locus pg. 36 adlatus est. 3) Phars. V : 120 sq.

99

haben animadvertit, virgini poenas méritas minatur, nisi
antra sacra intret. Minis perterrita ad tripoda confugit
et insueto peclore numen concepit, Appolline post tam
multa saecula vati se ingerente. Demons per antrum
bacchatur, horrore repleta: sed parum iuvat, nam non
omnia, quae seit, prodere licet. At post omnem illam
rabiem vaesanam, gemitum maestum ululatumque, Ap-
pius nihil aliud comperit nisi hoc, quod bellum civile
vitaturus et quietem Euboeae obtenturus sit! i). Nonne
poeta fero iocari videtur, mira narratione de fraude et dolis
Pythiae tradita, omnino a gravitate et maiestate oraculi
abhorrente? Attamen bene notandum poetam, qui tain
saepe dubitet, neque hic neque in sequentibus potentiam
et efficacitatem oraculi in ullani dubitationem vocare.
Immo oraculum summis laudibus extollit talibus verbis,
•jualia vix a Lucano exspectaremus.
„Hoc tamen expositum cunctis nullique negatum
numen ab humani solum so labe furoris
vindicat; baud illic tacito mala vota susurro
concipiunt. nam fixa canens mutandaque nulli

mortales optare vetat............

. . . non ullo saecula dono

nostra carent maiore deum quam Dclphica sedes

quod siluit, postquam reges timuere futura

et superos vetuere loipii." 2)

Sexto Pompeio aulem, filio paire indigno, qui stimu-
lante metu fati cursus praenoscero cupil, crimini dat,
(piod Iripodibus Deli el anlris Pylhicis oraculoquo Dodo-
nae sprelis, et coelo servando sideribusijue inspiciendis
abslinens,

„aul si (piid tacilum sed fas oral," 3)
mavelit arcana deleslanda magarum consulere: aperle
igitur divinalio légitima el laudanda opponitur diris el

1) cf. Phars. V: 120—224. 2) Phars. V:102sq, lllsq.
3) Phars. VI : 430.

1*

100

nefastis secretis artis magicae. Turn Sextum illudens,
addit poeta ironice:

.....„miseroque liquebat,

scire parum superos." \')
Oraculam Joris Neque minore religione de oraculo lovis Ammonis
agit. Milites enim Pompeii, Catone duce, per deserta
Africae iter facientes, Catonem orant ut illud oraculum
de futuro consulat Verba Labieni, „maximi hortatoris
scrutandi voce deorum eventus", quamquam satis multa,
digna sunt quae afferantur, quod sententiam vulgarem
optime exprimunt.

......„Sors obtulit, inquit,

et fortuna viae tam magni numinis ora
consiliumque dei: tanto duce possumus uti
per Syrtes bellique datos cognoscere casus,
nam cui crediderim superos arcana daturos
dicturosque magis quam sancto vera Caloni?
certe vita tibi semper directa supernas
ad leges sequerisque deum. datur ecce loquendi
cum love libertas: inquire in fata nefandi
Caesaris et patriae venturos excutc mores:

quaere (luid est virtus et posce exemplar boncsti."^)
uuomodo mb* Summam admirationem movet responsum Catonis: ille
eX"princeps Stoicorum, quo nemo magis placitis Zenonis
imbutus erat, et magis rationem vitae ad cius philoso-
phiam instituerat, ille Cato totidem verbis oracuia sper-
nit, omni auctoritate iis abiudicata!

Locus est concelebratus et omnibus \'temporibus ab
unoquoque laudatus, c tota Pharsalia sine dubio claris-
simus. Quamquam supra, alio nexu, partim iam lau-
dali sunt, liceat bos versus, pei\'spicuitatis causa rursus liic
afferre. Cato respondct :
„quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis -
occubuisse velim potius quam régna videre?

1) Phars. VI: 433.

101

an sit vita nihil, et longa? an différai aetas?
an noceat vis ulla bono? Fortunaque perdat
opposita virtute minas? laudandaque velle
sit satis, et numquam successu crescat honestum?
scimus et haec nobis non altius inseret Hammon.
haeremus cuncti superis, temploque tacente
nil agimus nisi sponte dei: nec vocibus ullis
numen eget: dixitque semel nascentibus auctor
quidquid scire licet: sleriles nec legit arenas
ut caneret paucis, mersitque hoc pulverc verum:
estque dei sedes, ubi terra et pontus et aer
et caelum et virtus. Superos quid quaerimus ultra?
luppiter est quodcumque vides, quodcumque moveris.
sortilegis egeant dubii semperque futuris
casibus ancipites: me non oracula certum,
sed mors certa facit, pavido fortique cadendum est:
hoc satis est dixisse lovem." i)

Quid igilur? Num Stoici oraculis fidem abiudicabant?
At et multis aliis et locis iam supra laudatis apparet,
Stoicos divinationem et oracula maximi fecisse. An Cato
hac in re sententiam Epicureorum et scepticorum, ora-
cula contemnentium, seculus est? Quid autem magis
absurdum et ridiculum fingi potest, quam illa suspicio,
Gatonem castra Epicuri petivisse? Sed tertium datur:
per totum carmen enim Lucanus illum Sloicum durum
el austerum sic depingit, ut nonnulli scriptores a so
quacsiverint, ecquid Gato fortasse tamquam lieros Phar-
saliae primas parles agat, carmenque ad eum laudandum
confectum sit. 2) Quamquam illa sententia baud pro-
banda videtur, non negandum est Gatonem a poela deis
ipsis anteponi;3) et paullo post illud responsum Gatonis,
de oraculo datum, exclamat Noster:

„ccce parens verus patriae, dignissimus aris

n Pbars. IX : 56G sq. vrs. 580 fortasse leg. „quocumque moveris."

2) cf. Ilcitland pg. LX.

3) Cf. locum iam laudatum ; „victrix causadcisplacuit,scd victaCatoni."

102

Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit
et quem, si steteris umquam cervice soluta,
nunc olim factura deum." i)
Quid igitur? Catone depingitur ut Stoicus gregarius?
Minime, sed ille vir, „deo plenus, quem tacita mente gere-
bat", poetae tam excelsus videtur, tanto superior homi-
nibus vulgaribus, ut oracula, quibus dubii et timidi
egent, ille respuere possit. Putat illum virum, qui iam
per se virtutem amet honestumque colat, indicia deorum
reicientem, etiam magis ceteris hominibus praestare
videri, eiusque virtutem eo modo etiam magis oculis in-
currere. Haec igitur causa esse videtur, cur Lucanus
illam opinionem de oraculis Gatoni attribuent eumque
a sua ipsius doctrina dissentientem induxerit. Hac in re
certe poetae non obiciendum, quod de oraculis sibi non
constet.

D«ioii.niiiin Sed praeter prodigia, omina oraculaque, quae omnia
etiam in Pharsalia commemorantur, Stoici, vulgo assen-
tientes, putabant somniis quoque futura posse praenosci. 2)
Quod sine dubio Lucanum adduxit ut somnium, res
futuras significans, narrationi intexeret; sed imprimis
hoc loco ingenium Hispanum, horrida atque inaudita
caplans, apparet.

Pompeius enim Italia décodons et in Epirum fugiens,
oculis in patriam fixis, quam numquam rursus aspccturus
esset, paullatim somno soporifcro opprimitur. Tum lulia,
filia Gaesaris priorque uxor, ex inferis surgere visa, ut
altera Erinys maritum verbis minacibus terret E campis
Elysiis ad Stygias tenebras tracta, enumcrat; quae tcrribilia
in inferis viderit, monet eius fortunam toris esse mutatam,
et verbis, luIia omnino indignis, ei maligne obiciens.

1) Phars. IX: 601 sq.

2) Cic. de Divin 1 : 6: 12. 1:57:129, Aristoteles, quin etiam
Plinius Maior vim fatidicam somniorum agnovenint. Cf. Fried-
ländcr: Sittengeschichte III pg. 532—38, qui multa valde notanda
affert.

403

quod pelleX Cornelia, fato semper damnata maritos in
cladem detrahere, (prius quam Gaesari nupserat, fuerat
uxor Grassi,) torum occupet, sic imprecatur:

„haereat illa tuis per bella per aequora signis,
dum non secures liceat mihi rumpere somnos,
et nullum vestro vacuum sit tempus amori,
sed teneat Gaesarque dies et lulia noctes." i)
Tum, omnibus malis praedictis, evanescit imago.
Nonne statim in mentem veniunt verba Didonis, cum
moriens Aeneae minatur:

„omnibus umbra locis adero." 2)
Quamquam non negandum ea visione optime esse
depictam invidiam et aemulationem uxoris, etiam post
mortem amantis, tamen totus locus admodum displicet,
femina nobili in maritum infelicem furente, idque sermone
magis alicui meretrici reiectae e Suburra accommodate,
quam matronae Romanae, etiamsi inferis reccpta est!

At historia ipsa docet illud somnium, a Lucano Ac-
tum, quo animus Pompeii turbatus et poenitentia prae-
teriti temporis optime significatur, maxime cum proba-
bilitate convenire. Nam statim recordamur illius visionis,
qua losephina, misera uxor repudiata Napoleonlis primi,
ultima node ante proelium apud Waterloo commissum,
marilo in somno apparere, ci(jue praeterila obiciens,
exilum funestum praedicere videbalur. Mirum ut haec
somnia, alterum saeculo primo, alterum saeculo unde-
vicesimo narralum, inter se congruant! 3)

Denique aliud genus divinationis a Lucano comme- Neryoœ.mi« in

rharwli».

moratur, nempe necyomantia, longissima digressione
plus (piam quadringenlorum versuum de artibus magicis
sagae cuiusdam Thessalae inserla. Sexlus enim, nefarius

1) Phars. Ill: 24—27 , cf. 1—35. 2) Vergil. Acn. IV : 386.

3) Etiam aliud somnium Pompeii in Pharsalia occurrit, fortasso
imus 0 pulcherrimis locis totius carminis; sed nulla re praedicta,
nihil cum argumento nostro commune habet; cf. VII: 7—44. Etiam
rerum scriptores hoc somnium commcmoraut cf. Plut. V. Pomp. c. 68.

104

filius Pompeii, omnibus modis divinationis legitimis
spretis, magam Erichthonem, quae vim deis facere possit,
adit, ut futura sibi aperiat. Multis et mirificis sed parum
venustis de saga narratis, Erichtho respondit se facile
hominem mortuum ab inferis excitaturam esse, quifuturas
res aperiret.

Aliquod cadaver eligit, per scopulum in antrum suum
trahit, pectora mortui sanguine supplet, large virus
lunare ministrat, multis aliis rebus, spuma canum,
visceribus lyncis, medulla cervi mixtis, deosque dire
excantat, ita ul mortuus paulatim sed invilus in vitam
redeat, cl a saga iussus futura significare, singulatim
narret quae in inferis viderit; fuluris rebus praedictis,
ilerum moritoK

Quid iam póelae proposilum his rebus narrandis erat ?
Suamnc ipsius sententiam de inferis promit ? Illa necyo-
manlia certe non cum doctrina Stoicorum, qui hac de
re nihil docebant, sed cum opinione vulgari cohacrel:
nam satis constat sub Imperaloribus saepissime illam
deleslabilem ex inferis evocalionem secreto faclani esse;
(juin homines, imprimis servi el parvi liberi cam ob
rem necali esse dicebanlur, quod ars magica plurimum
in eos valcrel, qui violenta aut matura morte pcrierant.
Prorsus ut hodie nonnulli o praesligiis hominum quo-
rundam,\'qui simulent se commercium habere cum umbris
mortuoi um , summam delectalionem percipiunl, eliam
Romani libenter lalibus arcanis diris el exsccrabilibus
credebant.

Suetonius -) narrat Neroncm, sacro per Magos facto,
matris manes cvocare el cxorarc tcmplasse; etiam ex
aliis locis apparel cum, ab Tiridalc iniliatum, summa
libidine so arlibus magicis dedisse. Doclissimus Kricd-

1) Cf. dc Erichthonc VI:529sq , 556—61, 705—10, „cxauditc
prcccs, si quis, cum vestris caput cxtaquc lancibus, infans, imposuiti
victurus erat."/

2) Cf. Suet. Y. Ncr. C. 34.

105

laenderus \') eam ob rem putat Lucanum totum hunc
excursum ad odium in Neronem conflandum inseruisse,
expositis illis sacris, quibus constabat Imperatorem
summopere delectari.

Nobis quidem, digressione diligentius perlecta, haec
suspicio satis longe petita esse, et res longe aliter
se habere videtur. Nam ut iam supra dictum est, deis
miracula facientibus abrogatis, poeta aliis mirificis sibi
opus esse intellexit, ut lectorem Romanum, talibus
assuetum, deleetaret: hoc consilio et illas convulsiones
et rabiem Pythiae, ab Appio consultae, et bas diras artes
magicas Erichthonis, horrorem ineutientes, et illam mira-
bilem mortem Scaevae centurionis tam multis versibus
depinxit. Ex illa narratione igitur de anima ex inferis
ovoeata, non putamus quidquam de Lucani ipsius sen-
tentia posse effici; nam est amplificatie poëtica.

Quae igitur poetae sententia de divinatione est?
totum carmen prodigia, omina, oracula, uno loco som-\'cment.
nium, commémorât, neque umquam ea in dubita-
tionem vocat. Lucanus igitur seientiam rei\'um futurarum
efficacitatemque divinationis et oraculorum sine dubio
agnoscit, omnino etiam hae in re cum Stoicis convenions,
qui specie opinionibus vulgaribus se accommodantes,
revera res ipsas aliter aceipiebant.

1) „Sittcngcscbichto" III pg. 710 sq. ct locos ab co laudatos.

CAPUT V.

Quid Lucanus de morte, de rerum fine, de inferis senserit.

Mors aenigma vitac mortalis. — Sententia Stoicorum dc
morte. — Senecae et aliorum sententia. — Lucanus cum
vulgo convenire videtur. — Saepissime poeta de manibus,
de umbris agit. — Informationem vulgarem de inferis sae-
pius commémorât. — Sententia poetae de fine rerum. —
Nonnumquam Lucanus de vita post mortem dubitat. —
Migratio animae Pompeii. — Saepius mors summum
bonum videtur. — Lucani sententia de mortis felicitate. —
Poetae sententia de morte voluntaria. — Conclusio. —
Quid Lucanus de rebus divinis et bumanis senserit

Mom >enigm» CoHstat ctiam antiquis, ut nobis quoque tarn multis
.iiM fflomiii. gjjeçyjjg postea viventibus, maximum aenigma fuisse nos-
trae vitae mortalis, quis sit status hominum post mortem.
Et multi homines, de die in diem viventes, quamquam
fere quotidie aliquis cognatus aut amicus aut familiaris a
saeva morte eripitur, banc quaestionem tam praescntem
parum curare videntur: immo stomacbantur alicui banc
rem proponenti, sententiam Horatii probantes: „quid
eras futurum sit, fuge quaerere."

Etiam Lucani acquales, miscria et saevitia lemporum
obruli, leviter stalum post mortem conlemplati esse vi-
dentur, teste Tacilo, Plinio, Suetonio aliisque; n.am ratio-
cinabantur aut post mortem nihil esse, quod, si ita esset,
quics maiorum iis videbatur, aut vitam futuram cerlo
non miseriorem esse quam banc terrestrem.
^ntentiie Stoici ipsi hac de re tam gravi inter sc di.ssensisse
eorum de morte, yjjßj^jyp quidem dogma Stoicum hunc mundum ct

totum universum alitiuando igni periturum esse, lovem

107

tantummodo, id est animam mundi esse immortalem,
putabant autem animas mortuorum, quippe quae pars
animae mundi essent, usque ad illam „sxz-ófxaiv" durare:
sed ipsis nescientibus, quot saeculis post illa eonflagratio
futura esset, fere idem erat, ac si hominibus timidis
immorlalitatem pollicerentur. 2) Alii rursus censebant
modo sapientis animam post corporis mortem vivere,
reliquorum animis statim exstinctis, alii denique omnino
mortuis vitam abiudicabant, hac in re cum atheis
sentientes.

Seneca imprimis sibi non constat, rnultis locis immer-senewc et aii-

\' r/\' 1 """" »cnlenti».

talitatem credere videtur et affirmat „hoc corpus non
domum, sed hospitium et breve quidem hospitium esse,"
„diem extremum esse aeterni natalern," neque his verbis
clarius sententiam exprimere possit: „Cum venerit dies
ille, qui me mixtum divini humanique secernat, corpus
hic, ubi inveni, relinquam, ipse me Dis reddam, per
has mortalis vitae moras illi meliori vitae longioriquo
proluditur;" ne Ghristianus quidem matrem dolentem
verbis magis excelsis consolari posset, quam Seneca
Marciam de filio amisso lugentem: „Imago dumtaxat filii
tui periit, ipse quidem aeternus meliorisque nunc status
est, despoliatus oneribus alienis et sibi relictus, ....
excessit filius tuus termines, intra quos servitur, excepit
ilium magna et aeterna pax." 3)

1) Seneca. Dial. VI:26:G. „Cum tempus advcnerit, quo so
mundus renovaturus exslinguat, viribus ista so suis caedent, et
sidera sideribus incurrent ct omni flagrante materia uno igno quid-
quid nunc ex disposito lucet ardebit." Cf. Nat. Quacst. Ill: 13:2.

2) Cf. Cic. Tusc. 1:31:77 „Stoici autem usuram (sc. vitae)
nobis largiuntur tamquam cornicibus; diu mansuros aiunt animos,
semper nogant."

3; Cf. Seneca Epist. 120: H, 102:26, 102:22, 92:13; ad
Helv. 11 :7. Cons, ad Marc. 24:5, 19:6. Notabilo est iam Se-
necam, plane ut Christianos, summo cum contemptu corpus appel-
•are „carnem", quo anima immortalis multo pluris babenda sit.
Cf. EpUt. 65:22, 74:16, 92:10, 57 :9.

108

Valde mirum igitur, quod idem^ philosophus aliis locis
totidem verbis immortalitatem negat. Nam in fabula
Troadum, fere ab omnibus doctis Senecae adscripta,
versibus gravibus et pulchris, summam dubitalionem
movet :

„Quicquid sol oriens quicquid et occidens
novit, caeruleis Ocean us fretis
quicquid bis venions bis fugiens lavat,
aetas pegaseo conripiet gradu.
post mortem nihil est ipsaque mors nihil,
spem ponant avidi, solliciti metum." \')
Ne Lucretius quidem fortius et apertius vitam futuram
negat, quin ipsa verba conveniunt: mors nihil est.
Etiam verba clarissima Caesaris, quibus probare conatur
Catilinarios extremo supplicio non afficiendos esse, quod
mors sit quies, non poena 3), satis ostendunt ut haec
opinio tristis homines eius temporis incesserit. Eo magis
autem his versibus magnificis Manilii vehementer com-
movemur, qui mirabili modo cum spiritu poelarum re-
centiorum conspirans, homini aliquid divinum atque
immortale arrogat:
„An dubium est, habitare deum sub pectore nostro
in coelumque redire animas, coeloque venire?

. . . . Quid mirum, noscere mundum
si possunt homines, quibus est et mundus in ipsis,
exemplumque dei quisque est in imagine parva?

1) Cf. Sen. Troad. edit. Peiper. vrs. 391—4, 406—8. I.,cgcndus
est chorus 380—418.

2) Lucrct. III: 797 sq. 830. Imprimis Plinius Maior VII : 188—
191 hac do ro legendus; nullus atheos hodio fortius immortalitatem
nogarc possit Alii rursus rem in medio ponunt, ut ille tristis
Stoicus, Tacitus, sic Agricolam mortuum allocutus: „Si quis piorum
manibus locus, si, ut sapientibus placet, non cum corpore exstin-
guuntur magnac\'animao, placide quiescas", etc.

3) SaU. Catil. 51:20.

109

aut cuiquam genitos, nisi coelo, credere fas est
esse homines ?" etc. i)

Lucani aequalibus igitur prorsus inter so de morte Lucanu» cum
dissentientibus, poeta quoque plane dubitare videtur,
iuxta sententiam philosophicam saepissime opinione vul-
gari prolata; etiam hac in re apparet Annaeum, tam multa
nova fmgentem, tamen non eo audaciae pervenisse, ut
omnia illa trita et obsoleta de inferis e medio tolleret.
Permultis locis enim de morte, de manibus, de inferis
agit, prorsus est primus quisque homo e plebe. Nam
quoad ex aliis auctoribus et imprimis ex inscriptionibus
epitaphiis, nobis invidia temporum relictis, efficere licet,
philosophia Epicuri, vitam post mortem negans, apud
plebem certe parum valuit. At satis probabile videtur,
ut otiam nostra aetate modo pauci homines doctrina
ecclesiae Christianae imbuti sunt, alii pauci se his de
rebus omnino nescire affirmant, sed multo maxima pars
hominum, quibus cogitare molestum est, satis securi opi-
nionibus parentum se accommodant, sic etiam „profa-
num vulgus" Romanorum, etiam si de dois dubitarent,
sententiam maiorum de morte probasse.
Sed locos ipsos inspiciamus. saeiuume poc^«

Cornelia, a marito Lesbum secedero iussa, ul procul umb"ÏVi.\'
a belli periculo sit, apud Pompeuim manere mavult,
hls verbis usa:

. . . . „morle parata,
le sequar ad manes."
Poeta autem mortem luliae, filiao Caesaris el Pompeii
uxoris, sic commémorât:

.... ,,pignora hmcti
sanguinis el diro ferales omine laedas
abslulil ad manos Parcarum lulia saeva
intercepta manu."

1) Manil. Astr. IV:88Gsq. 8ÎI3 sq.

2) Cf. Phars. V : 773 ct 1:111.

110

Putat igitur Lucanus homines post mortem in inferis
vivere; sed alibi rursus manes in tumulo aut in aliqua
terra degentes fmguntur. Gleopatrae aula e. g., a Pom-
peianis manibus habitatur, et corpore Pompei truncato
in arenis Aegypti sepulto, exclamat poeta:

. . . . „Satis 0 nimiumque beatus,
si mihi contingat manes transferre revolsos
Ausoniam."

Quin etiam manes ab aratore turbantur, nam sic
Thessaliam alloquitur poeta:

„Quo non Romanos violabis vomere manes." \')
Quod cum notione antiquissimorum hominum convenit,
mortuos in tumulo ipso aetatem degere, ut permultis
inscriptionibus et moribus Romanorum probatur. 2)

Saepius etiam aliud vocabulum, nempe umbras, ad-
hibet poeta, sed sine ullo discrimine, et saepius manes et
umbrae una commemorantur; s) in his omnibus igitur
Lucanus plane cum sententia vulgari congruit.
Informilionrin Neque eius informatio inferorum a tritis notionibus
fminepiuicim- recedit. Imago e. g. luliao Pompeium dormientem his

nirtnonil. . . , ,

verbis alloqui videtur:

„Sedibus Elysiis campoque expulsa piorum
ad Stygias, inquit, tenebras manesque nocentes
post bellum civile trahor." ♦)
Tum sequitur talis descriptio, quas res in inferis viderit,
qualem apud Vergilium expectaremus ; sed etiam in illa longa
digressione de necyomantia omnia illa obsoleta, Eumc-
nides, Styx, Cerberus, Charon, Ilecate, Tisiplione aliaque

1) Phars. X:73, VIII: 844, VII: 852, cf. VIII: 834, 795.

2) Inde illud „Sit übi terra levis." Cf. C. I. L. 1:1108; de
tumulo: „domus aetema, ubi aevum degunt.*\' Inde ctiam mos
mortuos praeter vias sepcliendi, ut scpultl practervchcntes vidèrent
et alloqnercntur.

3) Phars. VII:612, IX: 123, 817, VI:512, 157, X:391,
VIII:857, X:5a4, IV:788, VI: 378, 1:570, X:336, V1II:90.

4) Phars. III: 12sq.

IH

trita adhibentur: sed satis probabile est in hoc excursu
narrationem Aeneae, patrem in inferis adeuntis, poetae
ante oculos obversatam esse, quam aliquo modo imitatur,
minime autem eius ipsius sententiam hoc loco expressam
esse.\') Nam non modo tota narratio artificiosa, tenui
fdo annexa, friget, sed satis multis locis opinionem philo-
sophicam, longe recedentem ab illis vulgaribus, promit.

Fide enim inferis et omnibus illis tritis abiudicata, Senicntia pneUe
philosophum agit et bis illud dogma Stoicorum confla-
grationis mundi universi commémorât, his verbis fine
reipublicae cum fine totius mundi comparator

.... „Sic, cum compage soluta
saecula tot mundi suprema coegerit hora,
antiquum repetent iterum chaos omnia ; mixlis
sidera sideribus concurrent; ignea pontum
aslra pelenl: tellus extendere litora nolel

exculielque fretum.....lotaque discors

machina divolsi lurbabil foedera mundi." 2)
Alibi acerbissime Caesari obicil, quod post pugnam
Pharsalicam Pompeianis occisis sepulchrum honestum
denegaveril, quae res autem a verilale historica recedere
videtur. Iiis verbis admodum nolandis alloquitur inimi-
cum poeta:

„Nil agis hac ira: labesne cadavcra solval
an rogus, baud referl: placido natura receplat
cuncla sinu finemque sui sibi corpora debenl.
hos, Gaesar, populos si nunc non usserit ignis,
urel cum terris, urel cum gurgite ponli.
communia mundo superesl rogus ossibus aslra

mlxlurus......capit omnia tellus,

quae genuit." 3)
His locis eerie, ubi poeta ipso loquitur, animarum
uon menlionem facit, sed cum e sententia Sloicoium

1) Cf. pg. 41—2.

2) Phars. 1:72—80.

3) Phars. VII: 809—815, 818—19. Cf. ctiam VII: 134 sq.

112

anima hominis inodo pars animi mundi esset, putabant
eam quoque cum mundo perituram esse.

Etiam apud Ghristianos haec notio permansisse videtur,
quippe qui supremo iudicio ultimi diei malos etiam
terrere bonosque consolari soient, quo die, teste apostolo
Petro, ,,coeli cum Stridore praeteribunt, elementa calore
solventur, terra autem et quae in ea sunt opera ex-
urentur." \') Quae verba, parum a Lucano discrepantia,
argumento esse possunt, multis in rebus Stoicos fuisse
praecursores Ghristianorum. At etiam maximum dis-
crimen inter utrosque notandum: ille dies, quo Stoici
cum omni materia etiam animas perituras esse crede-
bant, Ghristianis est dies resurrectionis; quod ab eodem
apostolo, loco supra laudato, sic exprimilur: „sed coelos
novos exspectamus et terram novam, secundum eius
promissum."

Nonnumquim His locis igitur Lucauus cum Stoicis immortalitatem
Lucannt de nogat ; quin nonnumquam omnino de ulla vita post

mortem dubitare videtur; nam Pompeio imagine primae
uxoris in somno territo haec verba tribuit:

. . „quid, ail, vani terremur imagine visus?
aut niiiil est sensus animis a morte relictum,
aut mors ipsa nihil."
Quam sententiam totidem verbis iam Seneca expres-
serat: „post mortem nihil est, ipsaque mors nihil." 2)

Et operae pretium est haec verba cum Momero com-
parare: anima Patrocli in somno apparente Achilli, eum-
que adhortanto, ut amicum sepeliat, ille heros, longe
aliter ac Pompeius, non exclamat hanc visionom tantum-

1) Petr. Epist. 11:3:10 ct satis multis locis in scriptis sacris
(le mundi fine agitur. De hoc dogmate Stoicorum imprimis legendi
sunt versus notabiles fabulae, quae Senecae attribuitur, Ilercul.
Oct. 1105—1131: „iamiam legibus obrutis mundo cum venict dies,

.....coeli regia concidens ortus atque obitus trahet, atque onines

pariter deos perdet mors aliqua et chaos." et seq.

2) Phars. Ill : 38. Sen. Troad. 406.

143

modo lußum videri, sed contra ei est argumentum ani-
mam post mortem manere.

„W TTOTTOt, yj pi TtÇ etFTl Kx) sh \'èÓ[jt.Ql(TlV

\'•puxh el^uXcv." l)
Etiam Cornelia mariti dubitatione aflecta videtur, nam
Pompeium occisum acerbissime deplorans, subito addit;
„iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx,
si sunt ulla, sequar." 2)

Et ipse poeta uno loco aperte doclarat post mortem
nullum sensum esse hominibus, unde miram atque di-
ram exsecrationem in hominem quondam detorquet.
Crastinus enim primus in Pliarsalica pugna telum in
parentes et propinquos iaculatus erat, quam ob rem
Annaeus ei non mortem imprecatur, quae, omni sensu
amisso, poena hominibus paratur, sed eliam maiorem
poenam ei exoplat, nempo sensum post mortem, ul
conscienlia culpac in sc admissae, cum etiam mortuum
cruciet. 3) Perraro autem apud antiques illam notio-
nem, mortem esse poenam, invenies,*) sed contra im-
primis Stoici eam sumnuim esse bonum i)ulabanl: ile
qua re paullo post.

Alio loco nirsus, omni dubitatione remota, corpore Migntio nniDue
Pompeii truncalo in Aegypto a Cordo cremato, aliquot
pulcherrimis versibus eius aniinae migrationoni in astra
depingit, nequo facile clarior vitae futurae imago apud
auctorem antiquum invenictur. Anima Pompeii enim,
e corpore lacerato evolans, petit coclum immensum:

1) II. 23:103. Ncquo Acncas dubitat do Ilcctoris pracscntia in
somniis ci apparcntis. Cf. Acn. II : 272 sq.

2) Phars. IX: 101—2. Cf. verba Cordi, Pompeium mortuum
compcliantis: „da veniam, si quid sonsus post fata rolictum
C6L" VIII: 749.

8) Phars. VII: 470 sq.

4) Cf. Ilaskins. pg. 250, qui Sonoc. Dial. XII : 13:2 alfcrt, „Si
ultimum dicm non quasi poenam sed quasi naturao legem adspicis",
etc. Cf. Phars. VIII ;39ß: „tua sors Icvior, quoniam mors ultima
poena est."

8

114

„quaque patet terras inter lunaeque meatus,\'
(semidei manes habitant, quos ignea virtus
innoeuos vita patientis aetheris imi
fecit) et aeternos animam collegit in orbes,
non illuc auro positi nec ture sepulti
perveniunt. illic postquam se lumine vero
implevit, stellasque vagas miratur et astra
fixa polis, vidit quanta sub nocte iaceret
nostra dies, risitque sui ludibria trunci." i)
Mirum quam haec sententia, sine dubio e doctrina
Senecae sumpta, recedit ab imagine vitae futurae, qua-
lem Homerus, maximus poeta, sibi informat; Achillem
enim depingit in inferis acerrime de sua sorte querentem
et exclamantem se multo praeferre esse famulum alicuius
domini pauperis in terra, si iterum vivere liceret, quam
omnibus umbris in Hade degentibus imperare. 2) Quan-
to nobiliorem imaginem noster poeta nobis ante ocu-
los ponit Pompeii, in coelo „lumine impleti," studia
humana sordida atque viles curas despicientis ! His ver-
bis utriusque poetae comparatis in oculos incurrit, quo
modo philosophia quasi caliginem ab hominum animis
dispulerit.

Fuere qui, fortasse a Micylo commoti, putarent totam
hanc imaginem e Platonica doctrina de immortalitate
esse sumptam, neque negare possumus illa verba
„lumine vero implevit" „Platonem sonare." Fortasse
etiam Vergilius, qui de morte tam sollemniter agit, ali-
quid valuit. Sed ab alia parte constat muitos Stoicos
docuisse animas bonorum corpus mortale relinquentes
statim aerem sive coelum petere, atque sub luna ha-

1) Phars. IX: 6—14. Lectio satis incerta. Priscian., et Cod.
Ashburnh. habent „quodque." Gronovius autem (Observ. I pg. 13)
coniecit vrs 6 pro patet: „patens", (accusative pendente ab „habi-
tant,") satis feliciter.

2) Odyss. 11: 488. 3) Cf. Ilaskins ad hunc locum.

4) Cic. Tusc. 1:18:42; Lactant. VII: 20 Tertull. dc au, 54.

115

bitare, et Manilius quoque, poeta sine dubio philosophia
Stoicorum imbutus, eandem doctrinam de vita futura
profitetur. Inquisitione de via, quae lactea dicitur, in-
stituta, quaerit ille poeta:

„An fortes animae dignataque numina coelo
corporibus resoluta suis, terraque remissa
hue migrant ex orbe?"
Et paullo post respondet:

„Illa deum sedes, haec illis proxima, divum
qui virtute sua similes vestigia tangunt." 0
Probabile igitur Lucanum hanc migrationem e sen-
tentia Stoicorum informasse.

Num igitur Annaeus firmiter persuasum habebat ani-
mas omnium bonorum via recta in regiones lunares mi-
grare? Admodum id dubitamus: sed homine amplissimo,
quo nobiliorem nullum sibi fmgere potest, misere pes-
sumdato, poeta a notione, talem hominem tali morte in
aeternum esse exstinctum, rcfugit. Et satis probabile
videtur, honorem divinum, quo imperatores mortui affi-
ciebantur, eum adduxisse, ut etiam Pompeium in nume-
rum deorum referret, non sordidis hominum adulatio-
nibus divum factum, sed suo iure domum beatorum
potentem. Lucanus poeta, non Lucanus philosophus eos
versus scripsit, ita ut ex illa Pompeii apotheosi eius
certa sententia effici non possit, ut nobis quidem videtur.

Sed identidem in Pharsalia doctrina Stoica, mortem Saepiai mon
esse summum bonum summopere petendum, in medium \'XSr
profertur. Sunt multi, (imprimis ii qui, nulla opera in
studium temporis praeteriti data, sibi firmissimum indi-
cium de rebus hodiernis arrogant) qui putent illud
odium et taedium vitae, quod etiam hodie lam multos
ad mortem vohmlariam adducit, esse proprium et pecu-
liare nostrae aetatis; quin Galli lepide haec omnia, ut
signa cullurae labantis, slalim „fini saeculi" Iribuunl.

i) Maoil. Astron. 1:758—60, 803—4,

116

Sed multi scriptores veteres probant etiam temporibus
antiquissimis homines, phüosophia quidem eruditos,
vitam mortalem, curis et laboribus, inimicitns et spe
frustrata refertam, nihil aliud esse nisi onus, plerisque
certe animantium, putasse.

Iam Herodotus, lepida fabula de Gleobi et Bitone
narrata, affirmat deum illis iuvenibus praemium pietatis
mortem dedisse, ut maximum donum, quod deus homini
dare posset, i) Menander autem dicit, quem di diligant,
iuvenem mori. Sed imprimis cum opinionibus ethicis
Stoicorum Romanorum convenit illud desiderium vehe-
mens mortis, ut liberationis et perfugii omnium calami-
tatum , quod praesertim Senecaè scripta notât. 2) Dolemus
quod locus et argumentum nobis non sinit disserere de
sententiis antiquorum imprimis Stoicorum, de morte
voluntaria et quatenus a nostris opinionibus recedant : 3)
at videamus quo modo Lucanus aequalium opiniones his
de rebus expresserit.

Incani sententia Pompeius, omnibus rebus perditis, extremo momento,
de moiiMfeiici- ^ ggptij^io ictus, moricns secum loquitur:

„mutantur prospéra vitae:
non fit morte miser."

1) Ilcrod. 1:31. Cic. Tusc. 1:47:113 cf. Mimncrm. frg. 2.

„avjUx TsQvxi^cvxi (3i\\Tiov ij (Slorog."

2) Sen. Epist. XXIV, LXX, LVIH. Cons, ad Marc.-CXX. de
Ira III: 15.

3) Sed cf. W. E. II. Lecky: Hist, of European Morals." Lond.
1869; imprimis legendum pg. 223—238, ubi etiam multos alios
locos affert.

Cf. Lipsius: „Manducatio ad Stoicam Philosophiam", lib III
diss. 22; 23.

Cf. M. M. Baumhauer: „de Morte Voluntaria." Traiect. ad
Rhen. 1843, qui pg. 219—256 dat tabulam chronologicam 455 scrip-
torum recentiomm de morte voluntaria! 0 hominem miserum, qui
eos omnes perlegeris!

4) Phars. VIU: 631.

117

; Putat igitur res secundas et prospéras quidem Imius
vitae miserae esse mutabiles, mortem autem summum
bonum, quod huic instabilitati fmem faciat.

Pythia autem, ab Appio consulta, asseverat nemi-
nem deorum nisi mortem posse efficere ut malis vacet.
Neque ille locus communis apud Lucanum desideratur,
neminem ante mortem esse felicem, nam „fortuna prior
est dedecori, nisi summa dies cum fme bonorum adfuit."
Homo enim numquam fortunae potest fidere, ita ut se
felicem praedicare non possit, nisi fortuna usque ad
ultimum diem vitae permanserit. Mors fere ut liberatio
videtur periculorum , quibus Fortuna hominibus minatur.

Alibi rursus poeta mortem laudai, quae omne dis-
crimen inter homines tollit: nam „libera fortunae mors
est." 1) Ille miles ex inferis revocatus magicis artibus
Thessalae sagae, non gaudet, quod rursus vita fruatur,
sed contra maestus homines adhortatur, ut „mori pro-
perent, manesque Romanorum deoium calcent." s) Et
postquam fata peregit, mortem reposcit. Manes deorum
Romanorum autem, qui sunt? Satis liquet poetam Im-
peratores in animo habere, in quos tam acerbe invehitur.
Sed ille miles est aequalis Caesaris, mortuus el revocatus
multis annis ante Imperatores! Non videmus quo modo
poetam hoc loco gravis temporis lapsus absolvere possimus.

Cum igitur Lucanus omnino cum Caesare convenire Poetae aenuniia

. , .1,1 ... , <lo morte Tolun-

videatur, „in luctu atque miseriis mortem aerumnarum tnria.
esse requiem, non crucem," non mirum, si eos lau-
dibus ad coelum tollit, qui sibi mortem consciscere
audeant. More Indorum narrate, qui vivi rogos ca-
lentes conscendant, exclamat cum admiralione:
. . . . „Pro quanta est gloria genii
iniecisse manum fatis, vitaque repletos
quod superest, donasse deis."

1) Phars. V : 229, VIII: 29, VU : 818, cf. VIII: 395 verba Lcn-
tuli: „mors ultima poena nec mctucnda viris."

2) Phars. VI: 807 sq. 3) Phars. Ill: 240 sq.

118

Quin Cato oratione funebri pro Pompeio habita, diserte
affirmat, mortem esse petendam, his verbis usus:
„scire mori sors prima viris, sed proxima cogi." i)

Vulteius autem, dux navis ab hostibus interceptae,
milites suos adhortatur ut se ipsi interficiant, mire deis
conviciatus, qui „homines celant felix esse mori," ne
omnes scilicet morte sibi fmem aemmnarum parent!
Neque frustra dux militibus mortem voluntariam probat,
nam summo gaudio se morti appropinquanti olTerunt,
quam „sentire iuvat."

Utinam poeta ipse, sua ipsius morte hanc sententiam
probasset! Sed coniurationis Pisonianae accusatus, teste
Suetonio, „ad humillimas preces devolutus, matrem
quoque innoxiam inter socios nominavit," ut Neronis
veniam expeteret. Caveamus autem, ne severius de
Lucano iudicemus, nam quis homines optimos et suae
immortalitatis beatitudinisque futurae certissimos non
novit, qui in periculo versantes aut morbo affecti sum-
mopere vitam producere studuerint ? Immo ipse „populos
quos despicit Arctos", beatos praedicat, „quos ille maxi-
mus timqrum, leti metus, baud urget." 3) Optimo igitur
sciebat poeta non omnes homines mortem ita contem-
nere ut Stoicos, neque omnibus eam vitam „inter stel-
las, lumine impletam" iucundam videri! Etiam apud
nostrum poetam natura plus quam doctrina valuisse
videtur.

Quae iam est Lucani sententia de fine rerum et de
morte? Non magis quam nostra aetas, quidquam certum
scire aut pro certo affirmare videtur. Commémorât quidem

1) Phars, IX: 211.

2) „ IV : 519. cf. totam Vulteii orationem milites ad mortem
incitantis IV : 477—520.

3) Phars. I:458sq. Doctissimus Nisardius (II pg. 95), hoc loco
laudato, exclamat: „lUe, qui hoc scripscrat, matrem delaturus erat."
Vae generi humano, si sequatur ut omnes, qui mortem metuant,
etiam suas matres criminis accusent!

119

campos Elysios et Tartara, manes et umbras, omniaque
illa trita et obsoleta, quibus vulgus fidem adhibebat,
sed eum suam ipsius sentenliam promit, sine dubio
Stoicum agit, nam putat aliquando mundum univer-
sum periturum esse; imprimis de morte voluntaria,
opinionibus Senecae et aequalium imbutus, Sloissare
videtur.

Quid igitur e „confusione et permixtione et colliga- quw goeta de
tione" versuum Pharsaliae de sententia Lucani de rebus humanis senseri t.
divinis et humanis efficere possumus? Deos esse sine
dubio poeta agiioscit, sed plerumque sunt magis notiones
philosophicae quam dei personales, nulla re iis attributa
nisi ira vehementi in Romanos. "Vis autem ipsa in
scaenam prodiens, omnia humana gubernans, est fatum,
quod saepe fere ut deus personalis et cogitans in poemate
incedit. Sed necessitate poëtica coactus, poeta fato assi-
milât Fortunam, quae personaliter depicta, fere partes
deorum Homeri agit. Permultis locis autem poeta sibi
non constat et fatum Fortunamque rursus alio sensu
adhibet, carmine sine dubio nimis fcstinanter confecto, ut
iam an tea doctor doctissimus, omniumque „Lucanissimus",
de lectionibus Pharsaliae agens his verbis affirniavit:
„Lucanum constat non perfectum neque expolitum

carmen suum reliquisse.....[Septem reliqui libri]

festinanter in chartam coniecti, passim iam ante con-
fectum carmen aliquam retractationem a properante poe-
tae manu experti sint, necesse est."

Omnibus rebus a fato constitutis, maximam fidem
adhibet Lucanus oraculis et portentis; de morte autem
admodum dubitat. In universum poeta, doctrina Stoica
tinctus, his in rebus opinionibus hominum aequalium,
aliquo modo excultorum, convenire videtur, eorem qui-

1) Cf. dar. C. M. Franckcn: Mncm. 1890 pg. 19.

120

dem, qui neque homines plebei, neque philosophi erant.
Sed non raro postulatis artis poeticae obsecutus, phüoso-
phia deserta, novam et peculiarem opinionem, imprimis
de ira deorum, promit.

His igitur peractis, speramus fore ut tu, candide
lector, addas: non nimis infeliciter! i).

1) Hoe loco pauca addere volumus de duobus hbeliis, iam pg. 5
commemoratis, quos sero in nostras manus delatos, non prius afferre
potuimus. Primus est „Fr. Ottl. : Lucans philosophische Weltan-
schauung", et originem Germanam ratione scribendi accurata et
praestantissima prodit. At paginis tredecim vix summas res attin-
gere potuit: sed gaudemus quod ille quoque Lucanum plerumque
Stoissare putat. Aliis septem paginis agit de sententia poetae de
rebus ethicis.

Alter libellus est aemulus nostri, nempe thesis a M. Souriau pro-
posita, quae inscribitur: „de deorum ministeriis in Pharsalia", et
sua venustate audaciaque originem Gallicam demonstrat. Sed eheu!
quam multum homines duo eadem dc re dissentire possunt 1 Dolemus
enim quod doctissimus Souriau novam philosophiam Romanam exco-
gitavit, aut potius misero Senecae invcntionem tribuit, (cf. Souriau
pg. 85), „societatem monstrüosam" inter Epicureos et Stoicos pan-
gens! Admodum dubitamus, num ullus Romanus talc minutai doc-
trinarum philosophicarum professus sit! Sententia, quae iam pg. 28 sq.
refutare conati sumus, probata, accusat adversarius Gallicus poetam,
ubicunque per punctum temporis, castris Stoicorum desertis, suam
ipsius viara ingreditur, quod castra Epicurea petivcrit! Et dum
quaestionem, quam vim fatum et Fortuna in Pharsalia habcat, vix
una pagina attingit, permulta disseruit deCatone, et de quaestione,
num Pctronius in animo habuerit illis trecentis versibus in Satyri-
con Lucanum imitari an rcprchendere. Quae quaestio cum ad
nostrum argumentum non necessaria sit, lectores nostros ad librum
ipsum perelegantem amandamus.

THESES.

I.

Luc. VI : 725 : „eripitur, non posse mori", leg. „eripi-
tur nunc (nc), posse mori."

. II.

Luc. VII: 168: „scelerum superos", leg. „scelerans."

III.

Luc. X:408: „maxima merces," praeferenda est lectio
Cod. Ashburnh. „proxima."

IV.

Tacit. Ann. VI : 38 : „Non enim Tiberium . . . tempus
preces salias mitigabant, quin incerta vol abolita pro
gravissimis et recentibus puniret," leg. „oblita."

V.

Tacit. Ann. XV : 51 : „Epicharis quaedam accendere et
arguere coniuratos," leg. „acuere."

VI.

Lucanus magis in principatum quam in Neroncm in-
vehitur.

122

VII.

Lex Villia Annalis modo legitimam aetatem, non in-
tervallum inter duos magistratus constituit.

VIII.

Hodie non amplius licet cognoscere, quo modo comitia
centuriata et tributa post ann. 241. a. G. n. cohaeserint,
sententia autem Pantagathi est reicienda.

IX.

Immerito Horatius sales Plautinos vituperat.

X.

Xen. Hell. II : 3 : 48: „to ßsvtoi trhv toI/; ^uvx/zmig . . .

u0t\\(7v, ^la toutuy t>>v ttoKitsIxv, Trpövösv ccptcTOv ^yovßvjv

iJvjci," leg. ^ioiksTv. Infinit, post Th aegre desideratur.

XL

Aesch. Prom. 480:

„OüJC i^V «Af^JJ/ti\' OuTtV, OUT£ ßpcllfftfZOV
OU Xpi7T0V, OÜtS TTlffTOV X. t. a." .

leg. oute TTXCTÓV.

XIL

Sopb. Oed. Gol. 842: „ttóm? ifia aöèvei\', leg. „ttöA/;

XßXXXVSt.

xni.

Plato. Phaed. pg. 62 A: fiévTOi Qotvfix^TÖv aoi cpxveJ-

TXl , fl TOUTO (iÓVOV TÜV Xh\\CCV XTTXVTUV XTThOVV ioTtV Kx) öuSi-
ttfltf tü XVÖpUTrcp, wvjrfp Kx) täAA«, (JTIV 0T£ xx) oJf

123

(3£>itlov Tsôvxvxt Üj ^îjv" leg. „OÙ hzXoÛV ov" pro „OüSfVöTf" et
verba alicuius interpretis „hnv ots kx) ojg" sunt delenda.

XIV. \'

Caput XVII libri tertii Thucydidi abiudicandum est.

I

XV.

Narratio Plutarchi (Cim. c. 8) de decern strategis, qui
Sopliocli primam fabulam docenti palmam addixerint,
est reicienda.

XVI.

In fabula Sophoclis, quae Antigone inscribitur, Creon
revera primas partes agit.

XVII.

Solon, non Draco, quattuor classes Athenienses insti-
tuit. Quam ob rem in opere Aristotelis nuper invenlo,
de civitate Atheniensi, post verba ,,Tt(Jt.y)iJt,xTx ^léîKtv eîç
TÎTTxpx réKyi", (c. 7) delenda sunt verba sequentia inter-
polata: Kxôxrcp ^I^pyiro xx) Trpkepov."

XVIII.

Maior fides " habenda est Xenophonti (Heil. II : 3 : 51)
quam Aristoteli, (Ath. polit, c. 37) de ratione qua Critias
adversarium Theramenem pessumdederit. In universum
primae parti operis Aristotelis (cap. I—XLII) non nimis
credendum.

XIX.

Sententia Aristotelis de legibus Draconis magis proba-
bilis est quam sententia vulgaris.

124

XX.

Leges duodeeim tabularum magis e re patriciorum
quam e re plebis erant.

XXL

Tib. Gracchus, homo ambitiosus et turbulentus, nimis
laudatur a plerisque scriptoribus recentioribus.

XXII.

Suetonius tantummodo opera Latina, non Graeca
scripsit.

XXIII.

Philosophia Stoica multum valuit ad religionem Ghristi-
anam apud Romanos propagandam.

XXIV.

Ineptissime dixit Carlyle (Hero Worship Lect. V) „The
true University of these days is a collection of books",
et ibid.: „All that a University can do for us is to teach
us to read."

XXV. •

In litteris Graecis et Latinis in scholis tradendis, non
minus argumento rebusque ipsis et elegantiae orationis,

quam rebus grammaticis studium dandum est.

•

XXVI.

♦

Studium abrogandi litteras Graecas in scholis docendas,
est indicium culturae labantis.

«\'î\'ï\'.w.V

m