p. BLAAÜW

PK

Ist" r W/

S\'

\' 1
-i

V

. /

■

. \' I

I

.-.„Sä./

ƒ ■,

i . :
, V

ïü\' \'f

\\

■ :-j
< \'m

m-

\' \' r. \'■

mmmM\'m.

I

è \' \'\'

F. D. /MAURICE

ZUN LEVEN EN WERKEN

F. D. /MAURICE

ZUN LEVEN EN WERKEN

PROEFSCHRIFT

TER VEUKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN

DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID

AAN DK RIJKS-UNIVEBSITEIT TE UTRPXHT
NA MACHTIGING VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr. W. H. JULIUS

HOOGLEERAAU IN DE FACULTErr DER WIS- KN NATQUUKUNDE
VOr/ÏENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSrJ\'Kri"

TEGEN DE BEDENKINGEN VAN
I) H FACULTEIT DER O O ü Cl E L E E R l) H R I l)
TE VERDEDIGEN
op l>oiiil(>r(liiK .Mjuirl to 4 luo

DOOR

PIETER BLAAUW

(JKBOREX TE WAHKIIUI/EN

AMSTERDAM

Dhukkkiuj N. V. „Concohdia"
1908.

I ■

ïÈ \' "

AAN MIJNE OUDERS.

r,\' .

■ - ^V -\'Ä

r-

X [
\' 1 \' .

■fjW

J

vd

Bij de voltooiing van mijn proefschrift gedenk ik dankbaar het
voorrecht, dat de studie daarvoor mij een man als Maurice heeft
doen kennen en mij heeft ingeleid in een tijdperk van zoo krachtig en
veelzijdig leven, als Engeland ons in die dagen te zien geeft.

U, Hooggeleerde Chantepie de la Saussayc, ben ik ten zeerste
dankbaar voor de leiding, die Gij mij bij de samenstelling van dit
werk gegeven hebt. Gij deedt dat niet dan op sterken aandrang van
mijn zijde, en in de verwachting, dat ik mij zou houden aan mijn plan,
om op het terrein der Ethiek te blijven. Maar het feit, dat onze ge-
liefde leermeester, Prof. Lamers, juist overleden iras, gaf bij U den
doorslag, om mij de hulp te bieden, die ik anders, althans voorloopig,
had moeten missen.

Gij weet, dat het meer dan een formaliteit is, wanneer ik het hier
uitspreek, dat ik die bereidvaardigheid en heel Uw steun ten zeerste
op prijs gesteld heb en nog stel. Het was mij steeds een voorrecht
over deze en andere dingen met U te mogen spreken.

Tijdens de bewerking kwam ik er toe aan mijn proefschrift een
eenigszins andere gedaante te geven, dan oorspronkelijk mijn bedoeling
u\'fls. Tengevolge daarvan zult dan Gij, Hooggeleerde van Veen, mijn
Promotor zijn. Het is voor U een ondankbaar werk. Aiaar ik ben
U dankbaar, dat Gij door Uwe inschikkelijkheid het mij gemakkelijk
gemaakt hebt, om naar mijn wensch aan mijn eigen Academie te pro-
moveeren. Moge het U althans eenige voldoening geven, dat U mij
hierin van zeer grooten dienst geweest zijt.

Dc „praktijk" heeft mij niet ongevoelig gemaakt voor de waarde
eener Academische opleiding. Integendeel, bij toeneming gevoel ik de
beteekenis van het onderwijs, dat ik van velen Uwer, hooggeleerde
Heeren, leden der Theologische Faculteit en Hoogleeraren vanwege de
Ned. Herv. Kerk, en van hen, die reeds zijn heengegaan, mocht ont-
vangen. Ook enkele Colleges buiten mijn eigen Faculteit, en die, welke
ik een korten tijd te Leiden volgde, blijven bij mij in dankbare her-
innering.

Ik kan niet nalaten daarnaast iets anders te noemen, dat de
Academie mij gegeven heeft: een kring van vrienden, met wie ik door
genieenschap in de hoogere dingen verbonden ben.

Allen, die op eenigerlei wijze behulpzaam zijn geweest bij het
vervaardigen van dit werk, bedank ik van harte. Daarbij gedenk ik
ook de Bibliotheek van het Britsch -Muzeuni, waar ik toegang kreeg
tot de bronnen, die voor de vervaardiging van enkele gedeelten onmis-
baar waren.

EERSTE DEEL.

HOOFDSTUK I.

(1805—1834)

John Frederick Denison Maurice werd den 29sten AugusUis 1805
geboren te Normanstone. Zijn vollen naam, zooals wij dien hier geven,
hooren wij later zelden meer. Hij was gewoon zich enkel Frederick
Denison Maurice te schrijven.

Zijn vader, Michael Maurice, stamde af van een familie, die door
de Act of Uniformity in 1662 was getroffen en om des gewetens wil
gedwongen was de Engelsche Kerk te verlaten. De familie behoorde
van toen af tot de Presbyterianen. Deze Presbyterianen waren evenwel
van een heel ander soort dan de Schotsche. Om allerlei verschillende
redenen onwillig om zich aan de Act of Uniformity te onderwerpen,
vormden zij een lichaam, dat eigenlijk geen lichaam te noemen is. Zelfs
niet het verzet tegen het episcopale stelsel was gemeenschappelijk. Ge-
meenschappelijke belijdenis ontbrak. Zij wilden niet „a Declaration
in other Words than those of Scripture".

Het verloop was, dat het Unitarianisme machtig werd onder deze
Presbyterianen. Michael Maurices ouders schijnen niet door dien geest
te zijn aangegrepen. Zij waren orthodox. Maar aan Hoxton Academy,
waarheen hij door zijn vader gezonden was, kwam Michael Maurice
onder Unitarischen invloed. Als Unitariër verliet hij de Academie.
Maar het schijnt, dat politisch liberalisme, conform de tijdstrooming,
nog veel meer bij hem op den voorgrond trad.

Hij was een man, bij wien wij van religieuze diepte niet veel
bemerken. Hij was welwillend, edelmoedig. Hij schijnt vooral gehad
te hebben de deugden van de breedte en de ruimte, meer dan die van
de diepte. Hij wilde allen laten gelooven datgene, waartoe „their

\') Waar ik in of buiten den tekst niot anders vermeld heb, gebruik ik
hior als bron „The life of Fredehick Denison Maukick, chiefly told in hls owu
lettors, edltod by his son Frodorlck Maurice". 2 vols.-een goudm\\]n niot alleen
voor do kennis van Maurices leven en gedeeltelik van zyn tyd, maar bovendien
ook van z^jn boginselén. Het is zoo uit allerlei oogpunt oen werk van groote
waarde.

— 10 —

conscientious convictions led them". Als preeker — in 1792 werd hij
„afternoon preacher" in Priestley\'s Chapel — was hi] vooral mora-
liseerend. Bij al zijn ruimte ontbrak het hem evenwel niet aan een
zekere bekrompenheid van goedmoedig-hoogmoedige soort: hij was
overtuigd, dat als men hem maar de gelegenheid gaf om zijn „standpunt"
uiteen te zetten, hij ieder wel zou kunnen overhalen! Toch was hij
zeer prikkelbaar, wannéér er oppositie kwam. Toen in zijn eigen
familie de strijd uitbrak, nam dat toe. Zeker kwam dit wel voor een
groot deel voort uit een gevoel van onmacht, om vat te krijgen op
geesten, die hem intellectueel maar vooral ook religieus ontwassen
waren.

Hij stond bekend als ernstig preeker, had inderdaad naar men
zegt wel invloed; opvoeding was bij hem, gelijk later bij zijn zoon,
een groote factor.

Men prijst hem als een man van karakter. Dat willen wij niet
in twijfel trekken. Men haalt daarvoor wel als bewijs aan, dat hij
een inkomen weigerde, dat hem, ware hij orthodox geworden, zou ten
deel gevallen zijn. Maar dat is toch een zeer negatieve loftuiting!
Iemand, die zijn geweten niet voor geld te koop heeft, toont daarmee
op zichzelf eenvoudig, dat hij ten minste niet alle karakter mist.

Te Normanstone hield Michael Maurice pupillen, zelfs van ortho-
doxe ouders, die hun zoons hem wel durfden toevertrouwen, omdat
hij" vooreerst als kundig man bekend stond, maar ook als gematigd.

In elk geval was hij zeer scrupuleus in het invloed oefenen op
leerlingen, die van hem afweken. Bovendien was de tijd in zijn
geheel „gematigd". In Maurices huis werd aan allerlei gedaan: de
gezichtskring was niet eng. Frederick was later dankbaar, dat hij
Unitarisch en in dat huis was opgevoed: zeker heeft hij blijvend de
ruimte gewaardeerd, en zooveel anders, dat hem in een specifiek
orthodoxe opvoeding, gelijk die menigmaal is, zou ontbroken hebben.

Wat wij in Michael Maurice blijven missen, is diepte en kracht
van geest. Dat geldt vooral het religieuze. Het moreele en intellectu-
eele en dat in de breedte hadden de overhand.

Hij trouwde in 1794 met Priscilla Hurry, dochter van een koopman
uit Yarmouth. Zij schijnt, hoewel ook Unitarisch, een veel sterker
religieus leven gehad te hebben, een veel meer innerlijk en innig
persoonlijk bestaan. Zij had klaarder verstand, sterker verbeeldings-
kracht, en machtiger individueele sympathie. Maar zij had iets zwaar-
moedigs. Zij kon in stilte zwijgend jaren lang met haar leed omgaan.

Straks zullen in het familieleven deze elementen van den vader
en de moeder in wrijving komen. Dit gaf aanleiding tot de tragedie
der familie en uit deze kunnen wij voor het grootste gedeelte den

— 11 —

strijd verklaren, die moest uitgestreden worden in het hart althans
van Frederick, eer hij „geheel" was.

Vóór de komst der familie in Nornianstone waren drie dochters
geboren: in 1795 Elizabeth, in 1797 Mary, in 1799 Anne. Daarna
William, die overleed. Na Frederick in 1807 Emma en in 1810 Priscilla.

Sinds ± 1806 waren er bovendien in huis twee kinderen Hurry,
van den oudsten broer van Mrs. Maurice.

In 1812 verhuisde men naar Cüfton, in 1813 naar Frenchay, later
naar Southampton.

Uit de kinderverhalen, zooals er van elk kind zijn, blijkt ons
Frederick te zijn een kind met een niet alleen braaf, maar ook altruïs-
tisch hart. Als knaap was hij moedig, waar hij meende een plicht te
vervullen te hebben. Hij las veel, o.a. Shakespeare al zeer vroeg. Het
dramatische trok hem erg aan. Een tijdlang schijnen hem ficties ont-
houden te zijn. Reeds vroeg openbaarde zich bij hem de dorst naar
waarheid en werkelijkheid beide, die voor heel zijn leven karakteris-
tiek is.

Hij had de eenzaamheid lief, peinsde graag of las als hij alleen
was, dikwijls den Bijbel. Hij zocht de stille plekjes in den tuin bij
voorkeur. Neals History of the Puritans was een van zijn geliefkoosde
boeken. Er was Puritcinsch bloed in zijn aderen, cn hij gevoelde zich
altijd als een man van „a dry. Protestant, Hollandish temperament."
Het is natuurlijk niet alleen geweest door dit temperament en nog
minder uitsluitend door dit boek, hoeveel indruk het ook op hem
moge gemaakt hebben, maar in elk geval is ecu sterk Tlicokratisch
element hem altijd eigen geweest.

Hem ontbrak gevoel voor de natuur. Hij kon niet zoo onmiddellijk
en volkomen opgaan in indrukken van de buitenwereld, die tot hem
kwamen. Hij miste volstrekt niet alle aesthetisch gevoel, maar hij was
toch verreweg overwegend ethisch van karakter. Hij had een veel
meer speculatieve naar binnen gerichte natuur. En zijn hart werd
veel meer bewogen door vragen van socialen en politieken aard,
door al wat de menschenwereld in haar samenleving betrof.

Maurice heeft dit gebrek altijd gevoeld en betreurd. Het heeft
zeker aan zijn leven veel zonnigs onthouden cn de dingen niet gemak-
kelijker gemaakt om te dragen. Van zijn jeugd af aan is hem dit eigen
geweest. Zoo kunnen wij in velerlei opzichten het kind de profetie
van den man noemen.

Intusschen begon in het gezin die pijnlijke geschiedenis, die,
half duister in oorsprong en werking, toch klaar genoeg is in haar
tragiek. Er lag voor Frederick Maurice zooveel pijnlijks in, dat
hij nooit ten volle alles kon uitspreken, ook niet precies welken invloed

- 12 —

deze dingen, op hem zelf gehad hebben. Maar het laat zich hier en
daar, ook waar het juist niet uitgesproken wordt, duidelijk genoeg
voelen. Over heel deze geschiedenis ligt een zelfde waas van zwaar-
moedigheid en diepen ernst, die wij vinden in de „Memorials of two
sisters" opgesteld door Anne en Emma Maurice en in 1832 uitgegeven.
Die bladen spreken van een geest, die zoekend alleen in religie rust
kan vinden.

Voorjaar 1814 stierf de neef en huisgenoot Edmund Hurry, eenigen
tijd na een bloedspuwing. Zijn zuster Anne, die hem gedurende zijn
ziekte verpleegde, was onder invloed van de Moravische Mevr. Schim-
melpenninck. Zij leerde door haar vooral kennen de behoefte aan
een persoonlijken Verlosser. In deze dagen scheen haar noch het
gemoedelijk Unitarianisme van haar oom, noch het felle aggressieve
van haar nichten Elizabeth en Mary voldaan te hebben. Dit laatste
zeker wel het allerminst. De Hurry\'s schijnen altijd in deze dingen
diepere behoeften gehad te hebben. Anne Hurry en met haar steeds
meer Anne Maurice begon naar orthodoxe zijde over te hellen. Dat
bleek bij de disputen, die er in den familiekring gevoerd werden over
de „Godheid van Christus" en dergelijke. De vader schijnt in dezen
niet den minsten invloed gehad te hebben.

Na een reis in 1815, waarop zij verschillende menschen bezocht,
keerde Elizabeth heel onvoldaan met het Unitarianisme huiswaarts.
Zij was reeds te voren aan haar vader aangekondigd door zijn vrien-
den als „treurig orthodox".

Als zij thuis is, schrijft Anne aan haar vader, dat zij en haar
zuster Elizabeth het voor Gods aangezicht niet meer geoorloofd achten
met de Unitariërs te communiceeren. Daar was de slag gevallen! Er
ligt iets .zwaars en drukkends in de atmosfeer van dat gezin, waar
men elkaar zulke dingen schreef. Karakteristiek voor den man en tegelijk
innig tragisch is Michael Maurices antwoord:

My dear Anne,

„The sensation your letter has excited in my mind is beyond my
powers to describe. I am totally unable to answer it. May God enable
me to perform my duty. I certainly was unprepared for such a stroke.
I should have been thankful if any previous intimation had been given.
I have not acted as a father to whom no confidence aught to be
shown. Nor have I refused to argue or state my reasons of belief in
such a way as might have apprised me somewhat of what\' I expect
from those who are dearer to me than they can imagine. But if ever
they are parents, they may then conceive the distress of

M. MAURICE.

— 13 —

Daar behoeven wij niets aan toe te voegen.
Ook Mary volgde de zusters op den duur, vooral nadat zij bij
het sterfbed van haar nicht Anne Hurry, nu gehuwd met Hardcastle,
had gestaan. Eerst Wesleyaansch werden alle drie ten slotte Calvi-
nist. Erger kon het Michael Maurice niet treffen. Maar — zij schijnen
fel en argumenteerend gebleven te zijn, totdat eindelijk „a distinct
and singular experience (?) had softened it in each of them",

Zijn vrouw, die hem in \'16 schriftelijk trachtte te troosten, kwam
in \'17, toen zij den dood vóór zich zag, ook tot andere overtuiging.
Zij herstelde evenwel. In 1819 wilde zij per brief haar man trachten
te overtuigen. Maar zij hield het geschrift terug, totdat zij in 1821
hem schriftelijk meedeelde, dat zij niet meer met hem mee kon gaan.
Geen wonder, dat haar man nu geheel verslagen was. Hij wilde nu
tegenover de jongeren scherper maatregelen nemen, dan hij tegenover
de oudere kinderen gedaan had: „1 will require their attendance on
my ministrations and their assembling at my domestic altar till they
can assign a satisfactory reason for their own separation". Toch bemer-
ken wij van deze beperking van vrijheid weinig of niets.

Ook Mrs. Maurice werd Calvinist. Evenwel op deze wijze, dat zij
overtuigd was: „Calvinism is truc". Maar, terwijl de dochters er van
overtuigd waren, dat zij bij de „uitverkorenen" behoorden, meende
de moeder voor zich daarvoor geen bewijsbricven te hebben. Deze
strijd in het hart zijner moeder heeft op Frederick Maurice diepen
indruk gemaakt.

Frederick groeide op in grooten strijd. Hij zag zijn weg niet.
Hoeveel hij ook van zijn vader leerde en in hem waardeerde, hij
kreeg bezwaren tegen het Unitarianisme! Eigenlijk is het Unitaria-
nisme nooit een aanvechting voor hem geweest. Zijn vader — en
dat wil ook zeggen het Unitarianisme — voldeed hem niet. Hij
voelde iets van „incohcrency" en „narrowness" in diens geest. Hij
stond sinds 1815 bijzonder onder zijns vaders leiding, die hem mee-
nam bij zijn bezigheden veelal van socialen aard. Maar gesprekken
over godsdienst werden zooveel mogelijk vermeden. Zijn bezwaren
waren eerst vooral van intellectueelcn aard. Het religieuze zou eerst
later meer op den voorgrond komen. Naast al wal er in zijn omgeving
voorviel en waardoor hij diep getroffen, maar ook verward werd, was
in zijn eigen hart het conflict van het algemeenc, de breedte en
ruimte die hem aantrokken, en van het persoonlijke en de diepte. Hij
zag geen vrede tusschen die beide. Nu hebben noch zijn vader, noch
zijn moeder hem hierin veel geholpen. Zijn oudere zusters stootten
hem door haar hardheid veelszins af.

De sterkste invloed is uitgegaan van zijn zuster Ennna. Wij

- 14 —

komen daarvan nooit het juiste te w^eten. Maar het blijkt, dat hij
altijd bij haar en zij bij hem was in den tijd, toen innerlijke verdeeld-
heid in huis uitbrak. Emma was ziekelijk. Zij had een heel ander
karakter dan haar oudere zusters. Zij vormde een familiemiddelpunt,
en het schijnt wel, dat allen, hoezeer vervreemd van elkaar, in haar
elkaar eenigszins weervonden. Zij was van nature niet-Unitarisch. Zij
werd Calvinist, maar was het ineen heel anderen toon dan de anderen,
veel meer piëtistisch. Bij haar begon Frederick een afkeer te krijgen van
zijn „sham creed and pretentious toleration." Haar invloed op hem
kwam van haar devotie. Zij heeft het geloof m hem verdiept, inniger
gemaakt. Daarbij wist zij boven allen hem, die zoo gesloten en
teruggetrokken was, los te krijgen en met wijsheid te leiden. Toch
kunnen wij niet zeggen, dat Emma hem gevormd heeft. Zij heeft
vooral dat inniger, dieper, religieuze element in hem versterkt, en het
werk verricht, dat Ananias voor Paulus moest doen.

In de familiegeschiedenis zelve lag een der groote factoren tot
Maurices vorming, ook van zijn latere beschouwingen. Hij zag, dat
„bekeering" van de eene tot de andere godsdienstige „opinie" nog
geen ware bekeering was; hij zag het ellendig verdeelende van het
sectarisme. Die scheidingen in zijn familie deden hem zoo pijnlijk aan,
terwijl hij toch aan den anderen kant den band bleef gevoelen, die
allen tezamen bond, dat hij ging verstaan, hoe heerlijk eenheid is. Hij
ging gevoelen voor het gezin zelf als een eenheid. Een Godsdienst,
die deze eenheid niet erkende en heiligde, stuitte hem tegen de borst,
was voor hem geen dienst van God.

Toch, en dat is weer het tragische ook in zijn leven, heeft hij èn
tegenover zijn vader èn tegenover velen zijner vrienden het moeten
zien, dat er om Gods wil juist ook scheiding en verwijdering komen.

In de stilte schijnt hij toch wel idealen gekoesterd te hebben, om
iets groots te worden. Hij wilde schitteren als jurist of in het Parlement.

In dien tijd was hij bovenal warm voor de radicalen als Brougham,
Hij sloot met twee vrienden een verbond: „We pledge each other to
distinguish ourselves in after life, and to promote as far as lies in
our power the good of mankind." Dat laatste heeft hij in elk geval
trouw vervuld.

Predikant wilde hij niet worden: deels om gewetensbezwaren;
maar ook voor een deel, omdat hij niet bijster ingenomen was met
het vooruitzicht van den kring der toekomstige collega\'s!

Ik bemerk niet, dat zooals dc Biografie wil, Maurice eerst toen
het verschil m zijn familie uitbrak, de gedachte zou opgegeven hebben,
om predikant te worden.

Zijn vader, die weinig schijnt geweten te hebben van den strijd

— 15 —

in zijn zoon, had hem liever predikant gezien, maar gaf toch zijn
toestemming voor de juristerij.

In 1821—22 zou Frederick nu 3 maanden doorbrengen bij de
Hardcastles te Londen. Daar wilde een vriend van zijn vader, Mr.
Clarkson, met hem werken, ter voorbereiding voor zijn studie. Zijn
moeder had verdriet over zijn keuze. Maar zij kon niet anders dan
het verblijf van haar zoon bij de Hardcastles uit een ander oogpunt
beschouwen. Zij hoopte, dat hij daar kennis zou krijgen over het
„all-important subject" nl. de „Evangelische" waarheid.») Hier ontmoette
Maurice een Vrouw, door zijn moeder „dear Lucy" genoemd, voor
wie hij, gelijk het meer met gesloten naturen gaal, zijn hart gemak-
kelijker scheen te kunnen uitstorten.

Inderdaad, zijn verblijf daar is van beteekenis geweest, maar in
een richting, die zijn moeder misschien niet in alles welköni zal
geweest zijn. Hij schijnt tot nog toe wel geneigd geweest te zijn, om
het Calvinisme aan te nemen. Ik zeg: „aannemen," want Calvinist kan
men hem niet noemen, hoeveel tendenzen in die richting hem ook
van nature mogen eigen zijn geweest en hoezeer die ook versterkt
zijn door zijn zusters en moeder. Hij had nog zeer weinig een vast
eigen godsdienstig leven.

Hij schrijft in dezen tijd — en dat heeft hij schijnbaar als een van
zelf sprekende fataliteit aangenomen — dat hij is „a being destined to
a few short years of misery here, as an earnest of and preparation
for that more enduring state of wretchedness and woe". Lady „Lucy"
antwoordt daarop, dat hij zoo God voorstelt, alsof Hij een tyran ware.
Maurice schrikt er van, dat hij dit ooit zou bedoeld hebben. Lady
Lucy wil hem nu leeren in den trant van Thomas Erskine van

\') Hot is eigoniyk overbodig, maar om mlsvoratand to voorkomen,
wijs ik terloops op do betookonis van „Evangelisch" zooals dat hier
bedoeld wordt. Hot is hot Engelscho Evangolical. Nadat in do nuchtere,
rationalistlscho 180 eeuw, èn links ün rochts rationalitiscli, do Methodis-
tischo bowoging was opgekomen, bloof or, ook in do Engolsche kork, oen
noorslag hiervan en wol in do zoogen. Evangoiicala. 7j\\\\ achtten zich do
eonig ware dragors van hot Protestantisme, en ruimer gezegd van het
Evangollü. Hun beschouwingen komen hierop neer; do mensch is door don
zondeval absoluut verdorven; persoonlijke bokooring is daarom noodzakelijk;
er is alleen vorzooning door hot bloed van Christus. Dajvrnaast word do
Bijbel als het onfeilbare Woord Gods als hot oonige en volkomono richtsnoer
orkend. Zy zijn vertegenwoordigd in do zoogen. „lowchurch-party", do
spocifiok-Proteslantsche strooming in do Engolsche Kork. Vgl. over do
prediking der Evangolicals in dezen tijd o. a. T. Mozi.ky, Kominisconcos
Vol. 1, p. 18(5.

— 16 —

Linlathen om „God is liefde" in vollen omvang te doen gelden.
Niemand heeft recht zich als verworpen te beschouwen. Deze zijde-
lingsche invloed van Erskine liet Maurice niet los. Hij is op deze
lijn voortgegaan. Gelijk hij den God der Universalisten, „a mere image
of good nature", niet kon aanbidden, evenmin den „mere sovereign"
van de Calvinisten. Dit laatste werd zoo, was nog niet zoo; althans
het was nog niet tot klaar bewustzijn gekomen.

. Dat woord van Erskine was als een nieuwe openbaring voor
hem, een helder licht.

Behoefte aan licht had hij sterk; hij voelde zich nu en ook later
zoo vaak eenzaam. Hij was het dikwijls inderdaad; maar zeker zat
hem ook zijn eigen moeilijke aanleg in den weg.

Uit Londen teruggekeerd gevoelde hij een sterk verlangen naaf
het ruimere universiteitsleven. Hij had in zijn eigen kring met allerlei
stroomingen kennis gemaakt, vooral op godsdienstig gebied. Hij heeft
hieruit velerlei geleerd, dat hem later te stade kwam. Van zijn jeugd
aan had hij leeren nadenken over allerlei richtingen en secten. Het
zou op den duur blijken, dat deze dingen niet ledig aan hem voorbij
gegaan waren. Nu aan de Universiteit zou hij weer midden in een
nog ruimer wereld van denken en wrijving geplaatst worden. Hij
vertrok naar Trinity College, Cambridge, Oct. 1823, via Londen,
waar hij een bezoek bracht bij de Hardcastles. Hij begon zijn
loopbaan als student, verward door de velerlei ernstige overtuigingen
in zijn huis, schuw, en daarom blijde, dat hij nu tot zelf-handelen
en optreden genoopt werd. Hij wilde zijn taak ernstig opvatten, om
zich voor een werkkring voor te bereiden.

De klassieken en wiskunde vormden het hoofddeel van zijn studie.
Van zijn leermeesters maakte den meesten indruk op hem de bekende
J. C. Hare =■), die later met een van Maurices zusters trouwde. Per-

Thomas Erskine, Schotsch Theoloog,schroef o.a. „The nncoditlonal froonosa
of the Gospel". De titel spreekt voor den inhoud. Iiy on zü» landgenoot
J. M. Campbell braken met hot Schotsch Cal vinisnio on werden uitgeworpen,
maar krogon o.a. in Engeland voel invloed; zoo ook op Maurice.

JuLms Charles Hare, later Archdeacon Hare, gob. l.\'JSept. 179ö, kwam
gedurende zyn verbl\\jf to Cambridge onder invloed van Wordsworth eu
Coleridge. In 1832 kwam hü als rector te Herstmonceux en leidde daar
oon stil, schrijvend leven. Van hem z\\jn o.a. „The Victory of Faith"; mot
zijn broeder, Francis Hare, schreef Inj „Guesses at Truth". Verder „The
Mission of the Comforter", en tegenover do auti-Protestantsche uitlatingen
van de Oxford-beweging „Vindication of Luther." Hij wordt ook wel bij
de Eroad-Church-partiJ gerekend, maar deze naam is misleidend. Hij was
blijkbaar in diori kring toch een van de meest Evangolical-gezinden. Herst-
monceux is voor Maurice en velen zijner vrienden dikwijls een welkom
middelpunt geweest.

— 17 —

soonlljke aanraking was er toen tusschen hen beiden nog niet. Eerst
later zou dat komen. Oorzaak hiervan was vooral Maurices schuwheid.
Terwijl Hare in zijn leerling de groote „metaphysical powers" be-
wonderde, kwam Maurice door Hare vooral met Plato in aanraking.
Dit op zichzelf en vooral ook de wijze, waarop Hare Plato en de
andere klassieken leerde lezen, was van grooten invloed op Maurice.
Hare leerde hem in de woorden realia zien. Hij sprak niet oi»^/-Plato,
maar beoogde niets anders dan Plato\'s stem uit Plato zoo duidelijk
en zuiver mogelijk te laten spreken. Hij maakte niets gereed voor zijn
studenten, maar liet hen zelf alles uit de eerste hand bij de bron
zoeken. Deze wijze van doen is Maurice in heel zijn leven eigen
geweest. Hij kon met recht zeggen „to his lectures on Sophocles and
Plato I can trace the most permanent effect on my character, and on
all my modes of contemplating subjects, natural, human, and divine".
Plato zelf met zijn realisme heeft zeker van toen af beslag gelegd op
Maurice. Van Plato heeft hij o.a. ook dit geleerd: om de absolute
waarheid te zoeken en niet te zweren bij eenige partij of leuze.

Van materieelen invloed van Hare bemerken wij niets. Maurice
schijnt zich onafhankelijk van hem — uitgezonderd dan het boven-
genoemde — ontwikkeld te hebben. Wel deed Hare hen allen ge-
voelen, dat er een ideaal is niet alleen voor de „godsdienstigen",
maar voor de menschheid, en verder dat er ontkomen mogelijk is aan
partijschap niet door een compromis tusschen alle partijen, maar
door een dieper grond van alle te zoeken. Meer en meer openbaart
zich bij Maurice nu een groei in realistische richting. Plato werkte
daartoe mee. Maar ook had hij reeds in dozen tijd met veel instemming
Coleridge gelezen.

Onder zijn studievrienden van dezen tijd behooren Mr, Stock,
die gedeeltelijk onder invloed van Fredericks zusters het Unitarianisme
verloochend had; Whitmore; maar vooral moeten wij noemen John
Sterling. Deze rijk begaafde, geniale geest, die met zoo groot gemak
de geestelijke dingen hanteerde en van wien altijd licht en bezieling
uitging, was toentertijde zeker al onder Coleridges invloed. Hij behoorde
tot den kring van de „ingewijden" van den grooten denker, die door
Carlyle zoo geniaal, maar tegelijk grof en eenzijdig bespot is. Sterling
was toen nog, en dat heeft hij zeker ook voor een groot deel aan
Coleridge te danken, op weg, om in de Engelsche kerk vrede
te vinden. Hij heeft zelfs een tijdje voor Hare dienst gedaan in
Herstmoncéux. \')

\') Caui,yi,k. liifo of .Tohn Sterling. Essays and Talos by John Sterling, wltii
a memoir of his Life, b\\j J. G. Hare. 2 vols. London 1848.

- 18 —

Sterling zelf zeide, dat hij zijn tijd doorbracht „in picking up
pebbles beside the ocean of Maurice\'s genius". Hij had naast Coleridge
het meest aan Maurice te danken. Het is mee een gebrek van Carlyles
biografie, dat de verhoudig Sterling—Carlyle bijna het een en al
wordt en Sterlings kerkelijke neigingen als een soort abnormaliteit
worden voorgesteld, die men maar zoo gauw mogelijk vergeten moet.

Later zou het verschil tusschen Maurice en Sterling groot worden.
Gelijk wij zullen zien, is dit een der droevigste bladzijden uit Maurices
geschiedenis. Met anderen richtte Maurice in Cambridge op de „Aposlles\'
Club". Daar kwam hij nu meer en meer uit zijn schuilhoek te voor-
schijn. Blijkbaar was hem het uitspreken van zijn gedachten hier
gemakkelijker, dan in den huiselijken kring, waar elke uitgesproken
opinie wel iemand der huisgenoolen moest kwetsen. In de Club werd
hij als meester erkend, hoewel Sterling de meer schitterende bekwaam-
heden bezat. Carlyle deelt mee, dat Sterling was „the acknowledged
chief" nl. „in speaking and arguing". Hij noemt als medeleden van de
Club, door hem „The Union" genaamd, o.a. R. Trench, John Kemble
en Charles Buller. Hier, evenals later, noemt hij Sterlings richting
„college-radicalism". Zoowel Maurices originaliteit, als zijn moreele
en intellectueele gaven dwongen eerbied af. Maar ook hier, gelijk
altijd, bleef hij toch immer zooveel hij kon op den achtergrond staan.
Hij was een leider, die telkens door zijn volgelingen voorop gesteld
moest worden. Hij ging niet gemakkelijk uit eigen beweging aan
het hoofd staan. Dat deed hij alleen, maar dan ook zeker, wanneer
hij zag, dat zijn plicht het hem gebood. In dit geval was het vooral
Sterling, die hem uitlokte. Zijn zuster Emma en Sterling hebben
vooral meegewerkt, om zoo meer van het hoognoodige zelfbewustzijn
en zelfvertrouwen in hem te wekken en zijn diep gevoel van geringheid
en zijn schuchterheid te overwinnen. Dit had hij noodig, niet maar
om zijn eigen ik tot grootheid te brengen, doch om met grooter kracht
de plaats in te nemen, die God hem in zijn menigvuldige gaven van
intellect en karakter a. h. w. had aangewezen. Maar tot het einde is
hem iets van dien afkeer, om zich voorop te plaatsen, eigen gebleven.
Dikwijls hadden zijn medestrijders moeite genoeg, om hem aan hun
spits te houden. \'■\') „Ambition" in den gewonen wereldschen zin
ontbrak hem geheel. Trouwens, heel zijn karakter en leven zijn abso-
luut „onwereldsch". Wel trad hij uit eigen beweging voorop, waar
op eenigerlei wijze smaadheid te deelen was. Hij had een ambitie,
zoo nobel mogelijk, om zijn stem voor den verdrukte en den verwor-

\') Lifo of Johu Sterling pp. 218, 219.

Friend.sliip of Books, rrefaco by Thomas Hucuiks.

- 235 —

pene te verheffen, ook al was hij het volstrekt niet volkomen met
hem eens; een ambitie om te staan waar God hem riep.

Een eigen biografische brief van Maurice toont ons, dat hij reeds
vóór zijn gaan naar Cambridge Coleridge had gelezen. Doch niet
alleen dit: in de Apostles\' Club trad hij op als verdediger van
Wordsworth en van Coleridges metaphysica. Hij heeft Coleridge nooit
gesproken. Zijn vriend Sterling zooveel te meer. Het is niet te ver-
wonderen, dat een geest als Maurice door Coleridge werd aange-
trokken. Het scheen wel sinds de vorige eeuw een noodzakelijkheid,
dat religie en denken, het religieus terrein en het kosmisch terrein,
gescheiden moesten zijn. Rekent men de High-Church er buiten, die
toch eigenlijk niet anders toonde dan een naast elkaar laten, onver-
zoend, ook in eigen leven van den „godsdienst" en de „wereld", dan ziet
men levend geloof slechts bij de Evangelicals, die den kosmos prijs
gaven, en is er levend, vrij denken en werken in de ruimte van de kosmos
slechts in „ongeloovige" richting, waar het positiève geloof, vooral het
„kerkelijke" geloof werd losgelaten. Zoo was er een naast elkaar staan van
religieus en kosmisch bewustzijn. Voor den een was de hemel „ontvolkt",
voor den ander beteekende de „hemel" niets voor de „aarde". Zoo waren
belijdenis en dogmatiek, zoo was de kerk met haar getuigenis buiten
de „wereld" komen te staan. Aan de eene zijde won het niaterialisinc,
waartegenover schrap stond het Evangelicalisme, dat het „geestelijke"
wel erkende, maar alleen als specifiek eigendom van den geloovige.

Nu komt in Coleridge de machtige geest aan het begin der eeuw,
die nieuwe lijnen heeft aangewezen, en aan wien niet alleen Sterling,
Maurice en velen der zijnen, maar ook Newman en anderen veel te
danken hebben. Men kan Coleridge van vele kanten bezien: o. a. als
getuige tegen den geest der 18e eeuw, als Kantiaan enz. Op Maurice
is hij van invloed geweest, naast Plato, als realist. Wel gevoelde
Maurice, dat terwijl Coleridge tegenover vereering van bloote feiten
waarheden had geiiandhaafd, er nu noodzakelijk was weer een sterker
nadruk leggen op feiten, zonder welke de waarheden niet zijn. Daar
was bij Maurice zelfstandigheid, ook invloed nog van anderen als b.v.
Erskine van Linlatlien. Maar naast het realisme, of liever in en met
dit realisme, is voor Maurice van groote betcekenis geweest, dat hij
in Coleridge kan vinden de verbinding van de twee: het religieuze
en het kosmische. De goddelijke wereld, de hemel, is niet maar een
toevluchtsoord voor de enkelen, die behouden worden, maar het
complement, de bron en tevens de kroon van den kosmos. De godde-
lijke waarheid is niet een specifiek iets, dat alleen geldt voor hen
aan wie ze geopenbaard is, maar haar mysteriën zijn een verklaring
juist van al het denken en doen op aarde. De kerk en haar belijdenis

— 20 —

hebben dus het antwoord op het zoeken en vragen. Zij hebben boven-
dien beteekenis voor elk mensch: want elk mensch is, daar hij wil-
lend wezen is, een geestelijk wezen.

Een geschrift van Coleridge lezend gevoelt men eerst in toon een
ontzaglijk verschil met Maurice, Doch — hoewel er verschilpunten
blijven — men ontdekt toch, hoe machtige en blijvende verwantschap
er is tusschen den een en den ander, zeker omdat beiden aan Plato
veel te danken hadden, maar ook, omdat Coleridge rechtstreeks invloed
uitoefende op Maurice,

Het is evenwel, niettegenstaande Coleridges wassenden invloed,
duidelijk merkbaar, dat hij nog niet geheel klaar is voor zichzelf,
vooral niet op wat ik nu maar zal noemen religieus en theologisch
gebied. Hij had een zwaren strijd over de kwesties, die reeds vroeg
zijn leven bewogen hadden. Maar, misschien juist omdat ze hem zoo
na ter harte gingen, krijgen wij er weinig bepaalds van te hooren.
Hij heeft in deze jaren — nog in 1828 blijkt het —deels geleefd in
een wereld, die de zijne niet zou blijven. Hij verheerlijkt „religion,"
vooral als het bijzondere eigendom van de Vrouw — het beeld van
zijn zuster Emma moet hem daarbij wel voor den geest gezweefd
hebben. In de persoonlijke vroomheid ziet hij eigenlijk het. Want
wat daarnaast staat, is Theologie, niet anders dan „systematised reli-
gion", een zaak des harten dus in formules gebracht.

Nu bracht Maurices studie hem niet bepaald tot Theologie — ook
al bleef die hem niet vreemd. Maar nog te meer na zijn gegeven
definitie kunnen wij begrijpen, dat zijn hart trok naar de ruimte, naar
kennis van velerlei, en niet naar de Theologie, zoo geformuleerd.
„Religion" — de later door hem zoo verworpen term — en daarnaast
de „kosmós" en haar leven, ze stonden nog vreemd naast elkaar. De
geest moest nog komen, die eenheid zou brengen.

Hiernaast is eenigszins een neiging merkbaar, om zich in de
Engelsche kerk te begeven. Maar, in Oct. \'25 naar Trinity Hall
overgegaan, en in \'26 studeerend in Londen, stelt hij die vraag
toch vooral met het oog op het verkrijgen van zijn graad, die hem
niet kon gegeven worden, ofschoon hij de vereischte examens had
afgelegd. Toen hem bleek, dat hij om dien te verkrijgen de 36e canon
moest onderteekenen, liet hij onmiddellijk zijn naam uit de boeken
schrappen. Hij wilde dien zelfs niet laten staan uit angst, dat het

Zio o.a. J. T. OüLEiuDdK. Aids Lo rofloction, Tui.i.ocn. Movomont.s of
roligious thought. Pflfjdeueu. Dio Entwicklung dor Protest. Theologie in
Deutschland solt Kant, und in Grossbritannion soit 1825. Froiburg i. B.
1891. F. D. Maurice. Kingdom of Christ. Dedication.

— 21 —

belang soms invloed kon hebben, om de kracht en zuiverheid van
zijn geweten te schaden. Reeds voor zijn vertrek uit Cambridge,
was hij zijn eerste werk als auteur begonnen. Met zijn vriend Whitmore
werd hij redacteur van „The Metropolitan Quarterly Magazine", dat
Nov. 1825 voor het eerst verscheen. Het had een kort leven : slechts
3 nummers verschenen. De inhoud van Maurices artikelen geeft ons
eenigszins een kijk op geest en streven van den twintig-jarigen redacteur.

Jong zijn de artikels in menig opzicht. Het streven was, om aan
„The Age of Folly", waarin men leefde, haar dwaasheden te laten
zien, om „with much plain sense and more (!) plain speaking" bloot
te leggen, ook waar men niet kan hervormen. In elk geval maken de
redacteurs aanspraak op „originality". Vooral ook in dit opzicht, dat
zij „beginselloos" zijn — gelijk hun verweten wordt — in zoover zij
niemand — geen partij of mensch — hun „Meester" noemen. Maurice
erkent met fijne ironie, dat zij in dit opzicht niet zoo „beginselvast"
zijn, als de gewone periodieken ! Hij wil dwaling aanwijzen en het
goede en ware prijzen, waar het ook voorkomt. Dit formeele beginsel,
dit nobele verzet — al is het hier niet zonder jeugdigen overmoed en
nog te formeel — is karakteristiek gebleven voor Maurice. Hij was
absoluut wars van alle partijschap en alle sectarisnie. Hij vond
nergens rust, voordat hij een plaats had gevonden, waar hem toege-
staan werd het goede en ware, omdat het goed en waar is, te erkennen
en na te jagen. Hij kou geen „program" onderteekenen, dat niet aan
al het goede en ware recht liet wedervaren. En voorloopig vond hij
noch die plaats noch dat program. Aanwijzingen van dezen aard zijn
in het Metr. Qu. Mag. het belangrijkst. Een aanval op Benthams
„Book of fallacies", een parodie, was hem later"■\') een oorzaak van
groote schaamte, omdat hij daarin het gewaagd had spottend op te
treden tegen een ernstige overtuiging. Behalve Bentham moet de
strooming van zijn tijd, die hij betitelt als „egotism", nauw verwant
aan het „Cockneyisme", zooals hij het opvatte, het ontgelden. Het
was de overtuiging van eigen „intrinsic superiority to the rest of
mankind", en van de groote waarde van het eigen ik boven al het
andere. Zoo keerde hij zich tegen het subjectivisme en individualisme.

Coleridge wordt zeer geprezen; en ook Wordsworth, omdat hij
is een man „greater, and purer from vulgar meannes than to belong
exclusively to our generation." Maurices kritiek geldt voortdurend

\') Tho Metropolitan Quarterly Magazine. 3 numbers. Nov. 1825. Jan.
April 182G. (Zio vorder Bibliografio.)

\') Zio „The Conscionco."

— 22 —

meer den inhoud en den schrijver dan den vorm van wat hij onder
handen heeft. Hoezeer hij zich ook in de Hteratuur begaf, toch heeft
de aesthetische waardeering niet de overhand.

JV\\aurice wilde staan daar, waar het goede en ware is. Geen
wonder, dat hij op die wijze zich eenigszins eenzaam gevoelde. Hij
vond het nergens volkomen. Nu heeft hij die eenzaamheid eigenlijk
heel zijn leven gevoeld als een kruis hem door zijn beginsel opgelegd
en voor een deel ook door zijn niet gemakkelijken, ontoeschietelijken
aanleg. Maar nu had hij nog veel meer te lijden; was het later een-
zaamheid, omdat hij die meende te moeten dragen ter wille van de
waarheid, die hij voorstond, nu wilde hij wel overal waarheid erkennen,
maar voelde zich nog niet in het bezit van de waarheid. Los van
Cambridge en in Londen gekomen, zonder vooruitzicht zijn graad te
kunnen verkrijgen en geen lust hebbend in een bepaalde rechts-
professie, komen nu de moeilijke jaren voor hem, en die beslissend
zijn geworden voor heel zijn leven.

Wij kunnen niet juist aanwijzen, hoe hij groeide wat betreft zijn
persoonlijke verhouding tegenover Theologie en Kerk.

Wij krijgen daar wel de resultaten van te zien en te hooren, als
zij er zijn, maar de strijd is grootendeels verborgen. Wachtend, totdat
wij die resultaten kunnen aanwijzen, houdt ons nu vooral bezig wat
tijdens zijn Londensch verblijf aan den dag komt. Zijn studie en
werkzaamheid bewogen zich vooral in de richting van de literatuur
van den tijd en het sociaal-politische. Dit komt uit in zijn lidmaatschap
van de Debating-Society en zijn voortgezette werkzaamheid als schrijver
en redacteur van het Athenaeum.

In een bijdrage aan de Westminster Review stond hij vrij sterk
aan liberale zijde. Hij was in de periode, waarin hij meer dan later
het liberalisme naderde. Maar reeds in Cambridge ging hij eigenlijk
alleen in practische kwesties met hen mee, terwijl iiij nooit volkomen
de „liberale liverei" droeg. Hij, en Sterling nog meer, voelden afkeer
van den liberalen toon.

In de Debating-Society nam hij een bijzondere plaats in. Van
deze Society, oorspronkelijk door Owenisten opgericht, die er evenwel
in Maurices tijd niet meer aan deel genomen schijnen te hebben, was
ook J. St. Mill lid. Deze heeft, hoe hij ook van Maurice later afweek,
steeds groote syriipathie voor Maurice gehouden. En Maurice heeft
naast Coleridge en Carlyle op Mills „wedergeboorte" van een eng

Tulloch..- Movomonta of religious Tliought pp. 224—22(5. Lottors of
Thomas Carlyle 1826-1836. ed. by C. E. Norton. 2 vols. London, 1888.
Vol. I p. 336 en Vol. I en II passim.

— 23 —

bekrompen bestaan tot een ruimer leven een grooten invloed gehad.
Dat alles en de gaven en het karakter van Maurice bleef Mill hoog-
stellen, hoezeer hij ook achtte, „that there was more intellectual power
wasted in Maurice than in any other of my contemporaries."

Sinds \'29 verliet Mill de Club. Hij deelt mee, dat zij bestond uit
Benthamisten en Tories. Nu vormden Maurice, die weinig, en Sterling,
die veel sprak, een derde nuance.\') Zeker kunnen wij hierop beter
afgaan, dan op Carlyles uitlating\'-\'), dat Maurice c.s. in deze periode
niets anders voorstonden dan „Radicalisme." Er moge veel sympathie
geweest zijn voor de Radicalen, gelijk Maurice hen in zijn jeugd
bewonderde, maar veeleer geloof ik toch aan een andere „nuance,"
een die niet volkomen bij een of andere partijkleur past. Ik kan niet
anders denken, dan dat de nuance, waarvan Mill spreekt, moet zijn
die van Coleridge, of nader van het „realisme," want niet alleen
Coleridge, ook Plato heeft hier rechtstreeks zijn invloed in gehad.
De maatschappij is een realiteit. Die realiteit bewaren is niet het
Tory-conservatisme, dat vormen bewaren wil; maar evenmin is dat
het zoeken van het mit der meesten; veeleer het zoeken en hand-
haven van het ware bestaan der maatschappij. Zoo stonden zij op
een anderen grond dan beide andere partijen, gaven hun beurtelings
gelijk en ongelijk. Zij waren radicaal en conservatief tegelijk, maar
uit geliecl andere motieven en in een geheel anderen geest.

Het jaar \'28 werd verder in beslag genomen door zijn mede-
werking aan het „Athenaeum""), terwijl hij sinds 1 Mei redacteur
was van de „London Literary Chronicle," en sinds 30 Juli van het
„Atiienaeum," waarmee de Chronicle was samengesmolten. \')

Hij schreef voor het Athenaeum in den beginne „Shetches of
contemporary authors". Wij gevoelen ccn nog wat dieper en zuiverder
geest, dan in de Metr. Qu. Mag. Hij stelt weer als beginsel, dat hij
zich door niets anders wil laten leiden dan „free love of truth."
Waarheid stelt hij als eersten eisch ook voor den dichterAl wat
ruim, diep, goed is, draagt zijn bewondering weg; engheid, domheid
kan hij niet verdragen; allernn\'nst het „egotisme", dat roept: „Un

1) .L «t. Mill. Aiilobiography. London, 187;}. O.u. pp. 152-lö-t, 15(5.
\') Life of John Sterling, p. 229.

Zio over Storling\'s on Maurico\'s betrekking tot hot „Athonaeuni"
0.\\klylhs Life oi John Sterling.

\') Athonaoum 1828. The London Litorary Chroniclo. Moi, Juli 1828.
(Zio verder Bibliografie.)

\') Vgl. Caklyle: „ïhank Heaven 1 know my trado: it is to write inuh."
Lettors 182C-1836. Vol. II p. 4.

— 24 —

siècle tel que moi!" Voor Hares „Guesses at truth" heeft hij groote
sympathie; het zal nooit populair worden, en wel om de groote
deugd, „that it does not fall in with the views of any party or sect"

Hij spreekt nog veel over „religion", en zegt, dat zedelijkheid en
godsdienst zijn „individual concerns." Dat is nog het oude standpunt,
hl de latere nummers spreekt hij ook over datgene, wat hem verder
steeds na aan het hart heeft gelegen: onderwijs en opvoeding. Ook
hier mist hij nog de volheid. Eerst later zou hij in de Kerk een
vasten grond vinden, ook voor deze dingen. Het is dan evenwel
juist als vervulling van wat hij hier reeds stelt als ideaal van opvoeding:
geen africhting, maar een „cultivating all the mental faculties." Hij
maakt een onderscheid tusschen sensual, intellectual en religious
faculties van het kind; die ontplooien zich niet tegelijk. Inderdaad,
dit is een heel ander dialect, dan hij later zou spreken, \'t Is of deze
lijn van beschouwing later plotseling wordt afgebroken, a. h. w. over-
wonnen door een andere, veel minder subjectief-psychologisch, veel
meer objectief-theologisch. Het is evenwel jammer, dat elementen,
gelijk wij die hier bemerken, toen bijna geheel zijn zoek geraakt.

Het blijkt, dat hij Coleridge leest en bewondert; maar in hoever
hij Maurices denken beheerscht, zal eerst later in alle opzichten
duidelijk worden. Hij schreef artikels voor „Lardner\'s Biographies",
en was einde \'28 reeds begonnen aan zijn eenigen roman. Hij,
Sterling en Whitmore hadden afgesproken ieder een boek te schrijven.

Met Sterling, die in dezen een eenigszins wonderlijke rol ver-
vulde, ijverde hij in dezen tijd voor de Spaansche politieke ballingen,
verdreven uit Spanje om hun strijd voor de constitutie. Carlyle geeft
een treffende beschrijving van hun ervaringen. Maar overigens be-
merken wij van practisch optreden niets. In gezelschap — anders dan
van zijn vrienden — kwam hij weinig. Zijn natuurlijke schuchterheid
stond hem in den weg. Sterling wist hem te brengen in den familie-
kring der Bartons en nam hem mee naar zijn eigen ouderlijk huis.

Maurice was niet gelukkig. Voor een practische loopbaan voelde
hij niet de minste neiging. Zijn gaven, ook in het Athenaeum schitte-
rend, werden erkend; maar het blad kon toch geen stand houden.
De gedruktheid, waaronder hij leed, werd nog vermeerderd, toen in
1828 zijn vader, intusschen naar Southampton verhuisd, o.a. ten gevolge
van het verlies der constitutioneelen in Spanje, financieel sterk ach-
teruitging. Anne was reeds in 1826 gestorven. Maar de overige zus-
ters, voor zoo ver zij konden, en ook Frederick, achtten zich geroepen

Hierin heeft Maurice steeds warme sympathie gevoeld voor Hare.

Caklyle. Life of John Sterling.

— 25 —

hun vader te steunen. Maar wat zou hij? Hij klaagt aan zijn moeder over
„inactivity of mind", zijn „indolence". Het feit was, dat hij zijn weg
niet zag. En toch, hij gevoelde meer en meer: hij moest iets zijn,
iets beginnen. Zijn zuster Emma spoorde hem vooral aan, om zijn
roman te schrijven. Zij hoopte, dat het tot stand brengen van zulk een
werk hem meer zelfvertrouwen zou geven. Zelf in deze maanden
ernstig lijdend deed zij al het mogelijke, om haar broer tot een steun
te zijn. Die ziekte zelf was mee een der bezwaren, die Maurice drukten.

Tegen het einde van \'28 begon hij zich nu voor \'t eerst met ernst
voor oogen te stellen, of hij Predikant zou worden. In de Kerst-
vacantie thuis sprak hij eenigszins vrijmoediger over zijn gedachten
met zijn moeder en Emma. In elk geval dacht hij er over, om weer
naar Cambridge te gaan, een gedachte door zijn moeder en Emma
in hem opgewekt.

Dit duidt reeds op eenige meerdere conclusie in zijn strijd. Hij
begon er steeds meer toe te neigen, om zich bij de Engelsche Kerk
aan te sluiten. Strijd over zijn godsdienstig-theologisch standpunt
stond nu vooraan. En voor \'t eerst eigenlijk begon zijn vader tot zijn
groot verdriet te gevoelen, dat Frederick hem ook ontgroeid was.
Wat Maurice hieromtrent schrijft aan zijn vader, is niet alleen weer
een bijdrage tot de pijnlijke familiegeschiedenis, maar geeft ook een
duidelijken blik op zijn innerlijk leven, wat ons jnist in dit stadium
zoo welkom is. En bovendien zien wij hierin zijn getuigenis tegenover
het Unitarianisme en een lijn van beschouwing, die bij hem tot het
meest eigene behoort. In dit schrijven bemerken wij, naast hetgeen wij
reeds noemden, het best, wat hem geleidelijk gedreven had tot vol-
komen vervreemding van de Unitarische sfeer. Later, in \'31, zal hij
in een brief aan zijn moeder doen zien, wat hem scheidt van het
Evangelicalisme. Deze beide brieven zijn van het hoogste be-
lang. Ik laat daarom een gedeelte uit den eersten hier volgen —
en verwijs naar het tweede gedeelte van dit werk als een uitwerking
en conunentaar daarvan.

Hij spreekt eerst over de „painful inability to converse even
with those who loved me best upon the workings of my mind." Hij
zegt wel Predikant te willen worden, doch voelt zich weerhouden
door zijn ongeschiktheid. Hij zegt, dat er een groot verschil is
tusschen zijn vader en hem: hij gevoelt in zijn eigen hart, dat zonde
ligt aan den wortel zelfs van het schijnbaar mooie gedrag. „And
this conviction, 1 believe, occasions the principal difference between
my opinions and yours. I believe with you that if we are sincerely
devoted to God, He will not be strict to mark occasional deviation,
or rather that He will give us repentance for them; but then it is

— 26 —

exactly here that 1 found I was deceiving myself. My heart was not
sincerely devoted to Ood. I fancied so till I had searched it, but then
I saw very clearly that self and the world had far the greatest part
of it. If 1 could have conceived of God as anything less than perfect
love, I might have found less difficulty in satisfying myself that 1
was conformed to the standard which He requires me to attain. But
believing Him to be love in the most absolute, unqualified sense, I
felt the difficulty of approaching Him, or even of comprehending
His nature, almost infinite, because love divided my heart with a
thousand evil passions, and was itself tainted with evil and corruption
like them. The perfect spirituality of God\'s character I found 1 had
no idea of, though from habit 1 might bend my knees to Him and
use all the phrases which expressed it. Hence the necessity of that
perfect spirituality being embodied to me in a human form; hence
the necessity of being able to contemplate Him, in whom and through
whom only I could contemplate God, as the pardoner and remover
of that evil in my heart which prevented any spiritual idea of God
from being entertained by it: and hence the necessity, when that
obstacle, that disease was removed, of the Spirit of God dwelling
in my heart to enable it to think rightly of and pray righthly to Him".
Had hij zich vroeger van het Unitarianisme en Universalisme afgekeerd
als „weak" deels uit intellectual pride, deels omdat hij niet kon be-
vredigd worden door een God, die niet Liefde, maar slechts „good
nature" was, nu wendt hij zich uit meer zuiver.persoonlijke religieuse be-
hoefte daarvan af en heeft iets positiefs gevonden. Hij komt op tegen
het Unitarisme, juist door ten volle te laten gelden de verkondiging
van de Unitariërs: God is Liefde. Het is opmerkelijk, langs welken
weg hij\'Trinitariër werd: vooreerst wijs ik er op, dat dit niet volko-
men is de Evangelical lijn; verder dat Oods Openbaring in Christus
hoofdzaak is. Zelfzucht is de zonde, daar ook immers God als Liefde
standaard is voor het leven. En eindelijk zien wij hier nog sterk den
persoonlijken subjectieven factor overwegen: een Christus, die beant-
woordt aan de behoeften en nooden van het hart.

Geen wonder trouwens, dat dit hier vooral op den voorgrond
gesteld wordt, waar het immers zulk een geheel persoonlijk iets geldt.

In deze sfeer van gedachten kon hij zich vanzelf niet zoogansch
en al meer vreemd gevoelen aan de Engelsche Kerk, die hem natuurlijk
ook om haar onsectarisch karakter moet getrokken hebben. In 1829
geruinien tijd thuis, zeer gedrukt, maar opgewekt door zijn moeder
en vooral door Emma, besloot hij dan eindelijk te Oxford zich te
gaan voorbereiden voor den geestelijken stand. Dit besluit viel in het
einde van het jaar. Hare wilde hem voor Cambridge bewaren, waar

— 243 —

hij misschien fellow had kunnen worden in Trinity Hall. Maar Mau-
rice antwoordde, dat hij tot nog toe was geweest „loose and inco-
herent" in zijn speculaties. Hij vreest niet, dat de „mere barren ortho-
doxy", waarvoor Oxford bekend staat, voor hem gevaar zal opleveren.
Wat hij voor zich noodig acht en hoopt van Oxford, schrijft hij aldus
aan Hare: „If I could hope to combine in myself something of the
freedom and courage for which the young men whom I knew at Cam-
bridge were remarkable, with something more of solidity and reve-
rence for what is established, I should begin to fancy that I had some
useful qualities for a member of the English Church". Inderdaad,
door hoevelerlei invloeden zij ook gewerkt moge zijn, er kwam bij
Maurice een sterke „conservatieve" wending, doch in den besten zin.
Er kwam over hem iets van tegenzin in zijn vroegere periode, en
hoewel deze vooral betrof zijn eigen persoonlijke tekortkomingen
wat betreft studie enz., toch gold het ook zijn denken van dien tijd.
Hij wenscht alles nieuw.

Het eerste groote feit, toen hij in Exeter College was, is het
gereedkomen van zijn roman „Eustace Conway", Febr. 1830, tot
groote vreugde van Emma. Het werd evenwel eerst in \'34, na nog
eens bekort te zijn, in 3 deelen uitgegeven. Het zou zijn eenige roman
blijven. Reeds begon een andere loopbaan, dan een literaire en poli-
tische, voor hem aan te breken.

Coleridge bleek, gelijk Sterling schrijft aan Maurice, zeer met het boek
ingenomen te zijn. Iets van een der Kingsley-motieven, de strijd en
wedergeboorte van een jongen man, gelijk wij dat b.v. in Yeast hebben,
vinden wij ook hier, maar niet zoo haastig uitgewerkt als Yeast. Het
boek is overigens soms romantisch genoeg, en wel wat overvol van
schurkenstreken of niet veel beter dan dit. Inderdaad, het verbaast ons,
gelijk gezegd werd bij de verschijning van dit boek, dat iemand als
Maurice zulke ellendige sujetten kon teekenen! Hoofdpersonen zijn
een broeder en zuster. De zuster wordt kemielijk verheerlijkt, zoowel
om haar echt en persoonlijk godsdienstig leven, als haar stille toewij-
ding, om een geliefkoosd woord van Maurice te noemen, haar „offer".
De broeder komt in aanraking met kringen en gedachten, die Mau-
rices eigen leven bewogen, met Quakers, Benthamisten, Pantheïsten.
Hij heeft met die alle zijn strijd, hij heeft allerlei teleurstellende erva-
ringen, zoowel wat de individuen betreft in die kringen, als wat aan-
gaat de beginselen. Maar, terwijl nu alle gesprekken en gedachten
daarover en o.a. over opvoeding niet weinige, menige bladzij van dit
boek vullen, ligt de „oplossing" toch wel hierin, dat niet een theorie,
maar de mensch en het mensch-zijn als hoofdzaak verkondigd wordt.
Het „ik" moet vrij zijn, maar wordt niet vrij door een of andere

— 28 —

theorie, maar door gehoorzaamheid aan gestelde wetten. En dit nu
is de oplossing, die Eustace bevredigt na het dwepen nu eens met
de eenzijdige Spiritualisten (Quakers, Sectariërs), dan weer met de
eenzijdige Utilitariërs, die de „Society" alles in alles maakten. Dit
„ik" met al zijn „faculties", maar culmineerend in den wil, dat is
het wat Coleridge eveneens tegenover Sectariërs en Materialisten hand-
haafde. En was het alleen reeds daarom, dan is het begrijpelijk, dat
Coleridge behagen had in het boek. Ik voor mij geloof, dat er zich
een groot deel in afspiegelt van Maurices eigen strijd; veel van Emma
heeft hij zeker in Honoria, de zuster uit het boek geteekend; en
de oplossing is een blijvend kenmerk geweest van de gedachtensfeer
van Maurice.

Hij heeft een werk als dit niet meer gegeven. Zijn stijl hier
en elders is niet vloeiend, gewoonlijk stroef. Men moet telkens eens
herlezen, eer men goed met hem op streek is. Eenigszins zwaar zijn
de zinswendingen dikwijls. Als het getuigende element komt, dan is
er kracht en gloed in zijn woord, dan komt er gang in. En vooral
gelukt hem de dialoogvorm; het dramatische was hem eigen, en
telkens als hij kan, kiest hij — en terecht — dezen vorm van
schrijven, die het hem mogelijk maakt al argumenteerend en pleitend
toch het levende te bewaren.

Naar Oxford was zijn roem hem van uit Cambridge reeds vooruit-
geloopen. Hij maakte daar kennis o.a. met Gladstone en Bruce (later
Lord Elgin). Met Gladstone maakte hij deel uit van een „Essay
Society". Hij bleek ook daar te zijn een man strikt van geweten,
met een nauwgezet, ik zou zeggen af en toe bijna pijnlijk verant-
woordelijkheidsgevoel. In dezen tijd moet hij ook Newman, die gedu-
rende Maurices verblijf te Oxford ook daar was, gehoord hebben.
Ook Keble hoorde hij preeken. Maar opvallend weinig spreekt hij
over hen, zoodat het niet te zeggen is, of zij iets voor hem geweest
zijn, en zoo ja, wat. Groot zal vermoedelijk die invloed.— althans
bewust — toen niet geweest zijn. Hij zag in Newman, gelijk uit een
veel later schrijven blijkt, een Aristotelicus,, met Keble vol viuir
voor Karei I en het Anglicaansche Episcopalisme.

Volgens Maurice is elk kind van nature Platonicus, de opvoeding
alleen maakt de menschen Aristotelici. En dus is naar zijn ge-
dachte een Platonicus zeker dichter bij het Koninkrijk der Hemelen,
dan een Aristotelicus. In Maurices strijd met Newman is het m. i.
ook onloochenbaar, dat Maurice, om zoo te zeggen, veel meer „onbe-
vangen" is en veel meer heeft de heilige onmiddellijkheid van het
geloof. Hij is meer „als de kinderkens".

Erskine, met wiens geschriften hij nu door Bruce nader in aan-

- -

j/

raking kwam, maakte grooten indruk op hem; in deze dagen vooal
de Brazen Serpent. Nog afgezien van Erskines bijzondere gedachten
(van welke wij intusschen ook weten, dat zij Maurice niet ledig zijn
voorbijgegaan), was Maurice hem dankbaar voor het licht, dat hij op
de Schrift liet vallen. In eenzelfde Theologische richting influenceerden
op hem ook de preeken van J. M. Campbell, Erskines geestverwant, i)

Maar eigenaardig is in deze periode vooral zijn verhouding tegen-
over Irvings wonderen. Kenschetsend is juist, dat hij daartegenover
zich niet durft uit te spreken. Hij is zoozeer doordrongen van de
diepte van zijn vroeger scepticisme, en zijn gemis aan waar geloof^
aan echte liefde, dat hij geheel met zichzelf wil breken. Hij w/Zniels
van het oude meer macht over zich geven. Allèen daarom zou hij
de wonderen uit reactie wel aan willen nemen; en toch dat gaat
natuurlijk niet; en het is ook verkeerd, ja onmogelijk, iets te gelooven,
omdat men besluit het andere niet te willen. Het is de bekende phase:
de geest heeft zichzelf en al het zijne willen van zich zetten, zonder
er nog geheel los van te zijn, en wil nu wel alles aannemen, omdat
hij niet sceptisch wil zijn. Maar hij weet niet wat wel, wat niet aan
te nemen; hij heeft geen toetssteen, hij is nl. nu sceptisch ten op-
zichte van zichzelf en al zijn conclusies.

Het spreekt van zelf, dat wij in zulk een tijd weinig van zijn
wording hooren, ook al maken verschillende invloeden in een derge-
lijke periode dikwijls des te dieper en blijvender indruk. Wat Irving
en Erskine betreft, zien wij dan ook eerst later Maurice duidelijk
rekenschap geven van wat hij aan hen te danken heeft. Van Irving
en Erskine beiden leerde hij de Schotsche Theokraten eerbiedigen.
Het feit, dat God alle dingen doet, en dat Hij is de Koning, de
Rechter der natie, dit was het Theokratiscli element, dat een groote
factor werd voor Maurice, naast de erve, die hij van Coleridgc ont-
vangen had. Bovendien was het beginsel: God het begin en alle
dingen doende, voor hem het eenig juiste uitgangspunt voor Theo-
logie. Van geen geringe beteekenis was het voor Maurice verder,
dat Erskine hem leerde iets van wat hij later manlijk Calvinisme zou

\') Zio o.a. Tlio Doctrine of Sacrifice. Dedicatory Lottor.

■■\') Zio do lioogst bolangryko inloiding by „Tlio Doctrine of Sacrifice\'",
on do opdracht van „I\'rophots and Kings" aan Erakino. Vordor: Lkttkks
01.\' Thomas Ehskin\'e ok Lini.athkn edited by William I lanna. Edinburgh, 1877
2 vols Vol. r pp. 127 — 129. O.a. doze woordon van Maurice in oon brief;
I did think it a duty to express what 1 fool towards you, in connection
with tiio task whicli (lOd has shown mo that I am to perform for His
Church, tiiat of testifying that the grace of God has appeared to all nioii".

— 30 —

noemen: God is, zooals Hij zich aan het kruis door den Zoonopen-
baart: Liefde, en enkel Liefde.

Het is onmogelijk in geestesontwikkeling een vaste chronologie te
geven. Maar van de gedachten, die nu Maurice bezighouden, zien wij
al spoedig in deze periode of onmiddellijk daarna de resultaten. En
daarom noem ik ze hier, omdat ze ook onmiddellijk zich aansluiten
bij het positieve, dat Irving en Erskine hem geven. Zij zijn een aan-
vulling van het gemis, dat hij bij hen gevoelde; en tevens ligt er in
de eindelijke overwinning in de worsteling van jaren.

Ik wijs dan hoofdzakelijk op twee punten. Vooreerst zijn einde-
lijke volkomen afrekening met het Evangelicalisme, zooals dat mach-
tigen invloed op hém gehad had. Had hij met groot gemak het Uni-
tarianisme op zij gezet en zijn bezwaren daartegen aan zijn vader
blootgelegd, veel zwaarder was zijn strijd tegen het Evangelicalisme.
Hij had om zoo te zeggen in zijn karakter een natuurlijken hang daarnaar.

Het ontbrak hem niet aan eerbied voor de oudere Evangelicals,
door wie de kracht des Geestes weer openbaar werd onder de doods-
beenderen, evenzeer als hij bij toeneming van het systeem der jongere
Evangelicals afkeer toonde. Bovendien, zijn meest geliefde zuster,
Emma, deed hem het Evangelicalisme in een bekoorlijke gedaante
zien; haar piëtisme, juist ook omdat het van haar was, had invloed op
hem. Aan den anderen kant schijnt zijn zuster Elizabeth, die in de
Engelsche Kerk was gegaan, zooveel zij kon op ruimer baan hem
gestuurd of gesteund te hebben. Wat wij hier noemen, ligt voor
een groot deel verborgen. Maar af en toe komt er iets van naar
boven, dat hij met deze dingen in zijn binnenste een zwaren strijd
heeft gevoerd. Wat bij hem naar buiten treedt, draagt hiervan weinig het
kenmerk. Ik herinner evenwel aan zijn reeds genoemde verheerlijking
van „religion" tegenover Theologie, als een specifiek vrouwelijk bezit.

Dit kunnen wij des te beter begrijpen, als wij bedenken, dat er
in hem was de mensch van de ruimte en die andere mensch meer
van de diepte. Wat nu die laatste doormaakte, dat werd niet zoo
openlijk uitgesproken.

Aan zijne moeder schrijft hij nu eindelijk in \'33 — en het is,
alsof dit voor hemzelf eene openbaring is: — Wat vragen wij naar
waarborgen, of wij Christus wel hebben of ons moeten rekenen als
buiten Hem staande? Christus is in ieder mensch, en ieder mensch
is in Christus. „Is there no difference between the believer and the
unbeliever? Yes, the greatest difference. But the difference is not about
the fact, but precisely in the belief of the fact". Het is niet de vraag
dus: mogen wij gelooven, dat wij in Christus zijn ? Neen, het is jiu\'st
de zonde dit niet te gelooven.

— 31 —

Daarnaast moeten wij wijzen op een gemis, dat hij ook bij de
Tlieokraten gevoelde, een gebrek aan erkenning van jiet mensch-zijn.
„Humanity" ontbrak. Dat was ook het geval in het sectarisme. Het
is . in de Engelsche kerk, dat hij nu, tegelijk met een ruimer Theologie
en waar universalisme, zocht een heiligverklaring van het leven,
van het mensch-zijn als zoodanig. Hij hoopt daar te vinden een
erkenning van de banden, waardoor niet enkel geloovige aan ge-
loovige, maar naar Gods bestel mensch aan mensch gebonden is; een
heilig-verklaring van den kosmos; de getuigenis, dat de aarde en al
haar volheid des Heeren is. Zoo zullen dan in het „allen in Christus,"
in de. „Kerk", de „religieuze" en de „kosmische" behoefte vervuld
worden, diepte en ruimte. Elk der beide komt daar tot zijn recht.
En dat wel niet elk afzonderlijk, maar tezamen in éénheid. Dan eerst
kan Maurice èn voor zijn eigen ik èn voor zijn levens- en wereld-
beschouwing klaar zijn. Dan komt de rust en wordt alles „geheel"
in hem!

Zoo besluit hij dan eindelijk zich in de Engelsche kerk te
laten opnemen. En op 29 Maart 1831 liet hij zichherdoopen. Daarbij waren
getuigen zijn vrienden Acland en Jacobson, welke laatste hem vooral
naar Oxford getrokken en daar vastgehouden had. Hij liet zich
doopen, hoewel zijn vader hem gedoopt had met de fornnile van
het Evangelie. In de Kerk zocht Maurice tegenover de miskeiming
van het gezin als zoodanig door desecte een volle erkenning daarvan.
En toch, tegelijkertijd gevoelt hij, in die Kerk zich begevend, zich
geroepen ter eere Gods zijn vader diep te grieven. Deze handelwijze
kunnen wij niet verdedigen; maar in anderen, hoogeren vorm zal
straks Maurice gedrongen worden telkens en telkens weer te erkennen,
hoe om Gods wil alle banden, die mensch aan mensch binden, voort-
durend verbroken worden. Hij, die verkondigde, dat Christus lief-
hebben ook is Vader en Moeder liefhebben, heeft ook gevoeld: „Wie
Vader en Moeder liefheeft boven Mij, is Mijns niet waardig."

Maar, hoewel wij moeten bedenken „Oordeelt niet", naar een
van Maurices grootste levensspreuken, en hijzelf schrijft: „I think 1
was directcd to do it by the Holy Spirit", toch gevoelen wij in dien
herdoop meer den verkeerden ijver van den bekeerling, en kunnen
wij er geen werk des Heiligen Geestes in zien. De drang, om al het
oude af te schudden en alles opnieuw te beginnen, gepaard met de
onzekerheid ten opzichte van eigen oordeel aan zulk een stadium
eigen, zal bovendien ook hierin zich hebben doen gelden.

Straks zal hij als apologeet voor zijn Kerk optreden, maar dan
zoo nobel en hoog, dat wij in zijn werk duidelijk den Geest Gods
speuren. De schuchtere, consciëntieuze man, die steeds twijfelde aan

- 32 —

zichzelf, zal daar spreken met een beslistheid en vastheid, die daaruit
voortkomen, dat_hij „het" gevonden heeft, waarnaar zijn geest zocht.
Op de lijnen zijner Kerk, zooals hij zich die althans voorstelde, is hij
tot den einde toe gebleven. En, hoewel hij zijne gansche volheid
nog niet had, zijn er van nu aan toch zekerheid en rust in zijn leven
als ondergrond, hoeveel stormen er ook door hem en over hem zijn
gegaan. iVlet vreugde zien wij nu dit leven meer „geheel" worden,
terwijl tegelijk het ongestadige plaats maakt voor het afgaan op een
vast doel, een bepaalde loopbaan. Al deze elementen werkten zeker
mee, om zijn energie te sterken en hem meer te bewaren voor neer-
slachtigheid, die hem telkens bekropen had eensdeels zeker uit een
hang naar zwaarmoedigheid, die hem altijd eenigszins bijbleef, ander-
deels uit een gevoel van onzekerheid en onvoldaanheid, vooral omtrent
zichzelf. Toch is dit laatste nooit geheel en al van hem geweken. Het
maakt voor een deel zijn grootheid uit: een man van ontzaglijke,
oprechte nederigheid en bescheidenheid, waar het zijn eigen ik betrof.
Aan de oprechtheid hiervan is geen oogenblik te twijfelen in deze
klare ziel.

Maar, mee door de omstandigheden en ervaringen van zijn leven,
zoo vol miskenning en bestrijding, spreekt hij zijn geringheid en achter-
staan bij anderen soms wat al te veel uit. En, terwijl hij krachtig,
onbuigzaam was, waar het betrof waarheid en beginselen, schroomde
hij soms — naar het oordeel althans van een zijner warme vrienden
— zich te doen gelden, ook waar het beginselen betrof, uit vrees,
dat hij toch meer zich-zelf dan een beginsel handhaafde. \')

Na zijn doop bracht hij drie maanden bijna aanhoudend door
aan het ziekbed van Emma, waaromheen heel de familie elkaar weer-
vond. Zij stierf 9 Juli 1831. Zij had nog de vreugde beleefd, dat zij
haar broer zag komen tot vastheid en rust. Maurice bezorgde korten
tijd daarna de uitgave van de „Memorials of two sisters", gedachten
en beschouwingen van Emma en zijn reeds in 1826 overleden zuster
Anne. Dit was vacantiewerk geweest. Zijne studie zette hij nu geregeld
door, zoodat hij einde \'31 zijn B. A. graad ontving. Van Mei tot
Augustus \'32 met zijn moeder doorbrengend te Ryde, waar hij pupillen
aan huis had, begon hij er steeds meer gedecideerd over te denken,
om zich te laten wijden. Nu wilde hij het wel ran, maar heilige
schroom weerhield hem; wie is tot deze dingen bekwaam? Zijn nederig-
heid deed hem althans gevoelen een gebrek aan nederigheid\'en liefde,
die hem toch op die loopbaan onontbeerlijk schenen. Hij kon nog
niet tot een beslissing komen. Weer ging hij naar Oxford, om ook

>) Tiioma.s IIuguks in Prefac-o by Mauricos „Friondship of Books.\'"

— 33 —

daar pupillen te houden. Misschien zou de zaak nog meer verschoven
zijn, ware er niet, gelijk Maurice meer schijnt noodig gehad te hebben,
een stoot van buiten af gekomen, die hielp alle overdenkingen en
gebeden in een daad om te zetten. In dit geval was het Mr. Stephenson
van Lympsham, die, Maurice kennend, hem op weg wilde helpen en
hem vroeg bij hem te komen. Maurice groeide meer door vertrouwen
en sympathie van anderen, dan door zelfvertrouwen. Hij zou hulp-
prediker kunnen worden en zoo het recht verkrijgen om zich te laten
wijden. Zijn moeder en zusters beijverden zich, om hem in deze
roepstem een leiding Gods te doen zien. Inderdaad besluit hij te gaan.

Zijn gedachten werden in dien tijd beziggehouden, blijkens brieven
aan Acland met de kwestie van Protestantisme en Katoholicismc.
Het was in den tijd — zegt de biograaf — toen Engeland met Frank-
rijk onzen Willem I verhinderde „on the ground of populär rights...
to suppress by force of arms the rebellion of Catholic Bclgium". Deze
kwestie zal hem, ook onafhankelijk van deze geschiedenis, wel meerbezig-
geliouden hebben. De Engelsche Kerk met haar in dezen zoo eigenaardig
— volgens velen dubbelzinnig — karakter heeft hem telkens voor die
kwestie gesteld. Bovendien stond de tijd, die nu weldra aanbrak, in
het teeken van den strijd voor en tegen de Oxford-beweging. Daarin
was de vraag van Protestantisme en Katholicisme bij uitstek van gewicht.

Hij heeft van den beginne af er naar gestreefd, om ook binnen
de grenzen zijner kerk het positieve, dat hij in elk van beide zag, tc
leven. Hij meende, dat juist de beginselen zijner kerk dat niet alleen
gedoogden, maar zelfs insloten. Reeds nu zet hij aan Acland uiteen,
welke gedachte hem hierin leidde. Hij betoonde zich warm, zoowel
voor het Protestantsche als voor het Katholieke beginsel. Maar hij
achtte in zijn tijdsverband vooral noodig het ware Katholieke element
op den voorgrond te plaatsen. De individueele en nationale elementen
van het Protestantisme wilde hij ook erkend hebben. Hijzelf heeft
bij uitstek op het Katholieke en in het Protestantisme, op het natio-
nale den nadruk gelegd. Wat hij nader onder deze dingen verstond,
hebben wij later te bespreken.

Het schijnt, dat gedurende zijn verblijf te Lympsham, het grootste
gedeelte van \'33, zijn gedachten in andere richting geleid werden. Het
is opvallend, dat ieder Stephenson zag in ongekende kracht in den
tijd, toen Maurice bij hem was. Dat is weder een bewijs van den
grooten invloed, dien Maurice heel zijn leven oefende op ieder, met
wien hij in aanraking kwam. Hoewel lang niet altijd het meest „her-
vorragend" in de kringen, waarin hij verkeerde, was zijn invloed
gewoonlijk de sterkste. Daarbij was hem alle hecrschzucht vreemd.
En eveneens is het karakteristiek voor den aard van Maurices invloed,

— 34 —

dat hij niet zichzelf aan Mr. Stephenson of iemand oplegde, nooit van
iemand een tweede editie van zichzelf wilde maken; daarvan had hij
een diepgewortelden afkeer. Maar met Maurice naast zich was Mr.
Stephenson „absolutely at his best".

Toch heeft Maurice van Lympsham ook iets van beteekenis
meegenomen. Het is moeilijk uit te maken, wat de een en wat de
ander meedeelde. Maar wat Maurice van Stephenson hoorde en ont-
ving, dat heeft hij neergeschreven in een mémoire van Mr. Stephenson
omstreeks 1838. Ook brieven uit later tijd geven daar nog blijk van.

Het was een invloed, dien Maurice later vooral bij zijn preeken
dankbaar zich bewust werd. Het betreft de wijze, waarop Mr.
Stephenson meer en meer O. en N. T. beide beschouwde als open-
baringen van het Koninkrijk van Christus. Het „Koninkrijk", de
gedachte, of liever de realiteit, die niet minder voor Maurice zou
worden — voor zoover zij het niet reeds was — het middelpunt van
de geschiedenis niet alleen van O. en N. T. maar van heel de kos-
mos. Mr. Stephenson zag als eindpunt niet het individueele behoud,
maar „een nieuwen hemel en een nieuwe aarde". De „vrede en eenheid",
waarnaar hij heel zijn leven dorstte, vond hij hoe langer hoe minder
in eenig maaksel van menschen, maar hij getuigde steeds sterker van
de door God gegeven „Katholieke Kerk", de door God-zelf gevestigde
„great and universal fellowship". Hij legde niet den nadruk op de
uitverkiezing, maar op het verbond, in Christus gevestigd en voor
allen bestemd.

Christus geeft in Zijn heilsfeiten de heilsfeiten van Zijn Koninkrijk.
Het probleem liggend in het wel en niet gelooven schijnt hij voor
zich een probleem gelaten te hebben. Althans hij liet het verbond
gelden universeel en hield zich aan de uitspraak, dat in Christus het
Koninkrijk is geopend voor alle geloovigen.

In Maurices oogen scheen hij „not to differ in his positive asser-
tions from the Calvinistic school of Churchmen". Ik noem dit alles,
omdat het is, alsof wij in deze woorden, door Maurice over Stephenson
neergeschreven, eigenlijk Maurice zelf zijn eigen opinies hooren uit-
spreken, zooals wij ze later leeren kennen uit zijn geschriften. Er is
hierin niets, dat wij niet ook bij Maurice vinden als fundamenteele
beginselen in Bijbelbeschouwing, prediking, zijn opvatting omtrent de
Kerk, enz. En buiten deze dingen, maar deze dan ook krachtig en
naar alle kanten veelvuldig uitgewerkt, vinden wij weiin\'g anders bij
Maurice. Ook dit eigenaardige zien wij hier: Maurice voelde zich
hier aangetrokken door een Calvinisme, dat het positieve op den
voorgrond stelt, en dat wel het verbond. Later zou hij zelf een
„manlijk Calvinisme" geven; maar zoowél in deze beschrijving van

- 35 -

Stephenson, als later bij hem zelf, is in dit „positieve" of „manlijke"
toch niet het „karakteristieke" van het Calvinisme gegeven. Evenwel,
de nadere uitwerking hiervan dient niet hier gegeven te worden.

Ik laat in het midden, hoeveel deelen invloed er zijn van
Stephenson op Maurice en omgekeerd, misschien juist in die dingen,
die Maurice in Stephenson roemde. Het doet er ten slotte ook weinig
toe. Zeker was Maurice èn door de ervaringen van zijn leven èn door
den strijd van zijn eigen hart, ten slotte door God-zelf op deze wegen
geleid. Coleridge, Erskine en Campbell stuwden in deze richting,
ieder op zijn wijze. Maar zeker is, dat Maurice in dezen gedachtenkring
als het meest eigene geleefd heeft, en dat de concentratie van alles
in het „Koninkrijk van Christus" het voor hem meest karakteristieke
is. Een geest is geen chemische verbinding van verschillende bestand-
deelen. M. a. w. wij komen er niet alleen met invloeden aan te
wijzen. Hij had veel van anderen, veel ook van zijn eigen ondervin-
dingen geleerd. Hij was met allerlei soort van menschen, van heel
verschillende richting in aanraking gekomen gedurende verschillende
perioden van zijn leven. Maar eindelijk vond hij in het „Koninkrijk
van Christus" niet alleen vrede voor zichzelf, maar tevens een ant-
woord op alle levensvragen, het licht dat inderdaad alle dingen ver-
licht. Dit is hem het nn\'ddelpunt.

Wij kunnen begrijpen, dat hij tot meerdere vastheid gekomen,
nu de wijding tot zijn werk beter aandurfde, hoewel, gelijk wij zagen,
ook hier een stoot van buiten den doorslag moest geven.

In de maand Juli van dit jaar was hij met zijn moeder en twee
zusters in zijn oude woonplaats Frenchay en sprak daar in de huizen.
In Lympsham teruggekeerd ontmoette hij daar Mr. Harding, incum-
bent van Bubbenhall, een gemeente van ± 250 zielen in Warwick-
shire. Hij bood Maurice het hulppredikerschap daar aan; deze was
bereid het te aanvaarden. Voor zijn wijding nam hij met een zijner
zusters zijn intrek in Leamington, dicht bij Bubbenhall, om alvast
met zijn gemeente in kennis te komen. Deze bleek gansch en al niet
verheugd te zijn over het vooruitzicht een predikant in haar midden
te hebben. Zij was dat niet gewoon geweest en begeerde het ook
nu niet. Men weigerde een woning voor hem beschikbaar te stellen.
Maar deels, omdat Maurice zich niet af liet schrikken en zeide, dat
hij dan een tent zou opslaan op het kerkhof, deels, omdat hij de
menschen reeds eenigszins voor zich gewonnen had, werd er ten
slotte toch een leegstaand huis voor hem klaar gemaakt.

Intusschen wachtte hem nog vóór zijn wijding het Kerkelijk
examen, dat hij Januari \'34 met goed gevolg aflegde te Eccleshal.
Door een bijzonderen loop van omstandigheden zijn Maurices examen-

— 36 —

stukken later weer voor den dag gekomen. Kenmerkend voor zijn
gedachtengang is het antwoord, dat hij gaf op de volgende opgave:
„Specify some of those erroneous and strange doctrines, which, on
your admission to the priesthood, you promise to banish and put
away".

Het antwoord:

1, The doctrine that there is any merit in the creature which
can entitle it to God\'s love; or any goodness in the creature at all
disunited from God,

2, The doctrine that there is now any bar to the admission of a
sinner into God\'s presence, except that which his own unbelief creates.

3. The doctrine that there is in God „any darkness at all", that
there is in Him least particle of selfishness, that He is merely a supe-
rior will, and not absolute righteousness and absolute love.

4. The doctrine that men are more anxious to attain the knowledge
of God than he is anxious to bring them to that knowledge.

5. The doctrine that it is possible for the perfect God to behold
any one except in the perfect Man, Christ Jesus, or that it is possible
for man to behold God, except as revealed and manifested in Him,

6, The doctrine of Antinomianism in all its shapes; that the end
of God in bringing men to the faith of Christ is not to make them
holy as He is holy; that it is a privilege to be allowed to commit
iniquity; that there is any reward so great or glorious which God
can offer to His creatures as that of making them partakers of His
divine character, •

7. The doctrine that man can worship God except in the spi-
rit; and

8, The doctrine that the Fatliei, Son, and Holy Ghost arc not
„in glory equal, in majesty co-eternal,"

Den 26sten Januari werd hij gewijd door den Bisschop van Lich-
field, Onmiddellijk daarna deed hij zijn intree te Bubbenliall.

Zoo had hij dan eindelijk ook in dit opzicht rust gevonden, dat
hem een vaste werkkring was aangewezen. Zijn leven was meer en
meer in vaste banen geleid, en als hij in Bubbenliall komt, ligt zijn
eigenlijke innerlijke strijd, ligt de bittere onzekerheid achter hem.
Dan is hij, moge het hier en daar dan nog slechts in kiem zijn, wat
hij gedurende heel zijn leven wezen zal. Zoo kunnen wij met zijn
komst in Bubbenliall een oude periode zien eindigen en een\' nieuwe
aanbreken.

HOOFDSTUK II.

(1834-1854.)

Gedurende twee jaren Jan. \'34—Jan. \'36 is Maurice in Bubbenliall
geweest. Zijn verblijf en werk daar, voorzoover het het meer uiterlijke
betreft, vragen een oogenblik onze aandacht. Doch van veel meer
beteekenis is zijn meeleven in de groote bewegingen van zijn tijd en
zijn eigen innerlijk leven. Wat dit laatste betreft hebben wij nu op
heel andere wijze te spreken dan tot hier. Immers, tot nu toe was
hoofdzaak, dat wij zagen, hoe verschillende omstandigheden en erva-
ringen, stroomingen en personen invloed op hem oefenden. Van nu
af neemt hij een eigen plaats in in het Kerkelijk en Maatschappelijk
leven; hij staat afzonderlijk naast of tegenover de geestelijke machten
van zijn dagen. Hij spreekt nu zelf, cn straks zal de tijd komen, dat
hij een eigenaardige sfeer van gedachten vertegenwoordigt. Hier cn
daar begint die opgemerkt, bestreden te worden, of zij wordt veel
misverstaan; maar ook hier en daar met groote ingenomenheid begroet.
In elk geval, er wordt langzamerhand met hem gerekend, hij begint
een factor te worden. Natuurlijk heeft dit alles niet op cén dag, zelfs
niet in één jaar zijn beslag gekregen. Maar Bubbenhall kannen wij
toch in dezen als een keerpunt aanmerken.

Wat nu zijn levenswijze in Bubbenhall aangaat, knnnen wij
opmerken, dat zijn zuster Priscilla daar zijn huishouding waarnam. Zij
deed dit tot zijn huwelijk. Hij had een pupil in huis. Bij zijn preeken,
waarvan er mij slechts een uit dien tijd bekend is, bepaalde hij zich
hoofdzakelijk bij het Onze Vader, de Belijdenis cn de pericopen van
den dag uit Evangelie en Brieven. Aan Mr. Stephenson schrijft
hij nu, dat hij voortdurend in eigen overdenkingen en in preeken
gedrongen wordt „to speak of Chri^ as a King, and His Church as
a Kingdom; and whenever I depart from this method, I feel much
less clearness and satisfaction, much less harmony between my own
feelings and the Word of God."

Die ecne preek, opgenomen in den bundel „Christmas-Day"
dateert van Aug. \'35, uitgesproken te Southampton. Merkwaardigis
zij vooreerst hierom, dat zij, als een profetie van wat komen zal,
handelt over „The Kingdom that cannot be moved" en verder, omdat

\') Chnstuuia Day and other Sermons, pp. 65-81.

— 38 —

zij naar de traditioneele orde heeft inleiding en drie punten, iets dat
Maurice al zeer spoedig opgaf.

Hij gevoelde zich evenwel ongeschikt, om in alle behoeften van
een dorpsgemeente te voorzien. D, w. z. hij kon niet zoo komen in
de „little concerns and business of the poor", als hij beslist noodig
achtte in zijn ambt. Mrs. Augustus Hare, schoonzuster van J. C. Hare,
die hem in zijn werk zag, dacht er anders over. Maar, hoe het zij,
in elk geval gevoelen wij het, dat in andere omgeving, althans in
ander werk, deze geest meer zijn vollen rijkdom kon geven. Onder
de oude vrienden, die hem in Bubbenhall niet vergaten, noemen wij
Sterling. Deze was toen ter tijd nog in de door Carlyle zoo ver-
achte Kerk-periode. Hij preekte voor Maurice. Maar toch, nu reeds is
er iets tusschen hen ingeschoven. Maurice beschuldigt zichzelf, dat
hij niet meer open is tegenover Sterling. Maar hij gevoelde zich in
zooveel „graces and virtues", en vooral niet minder intellectueel zoo-
ver de mindere, dat hij zich schaamde, om tegen Sterling in te gaan,
Dan weer, een enkele maal tegen hem argumenteerend, gevoelde hij
zich klein over zijn eigen heftigheid. Hij vreesde voor rhetoriek in
Sterlings preeken en den geest van contradictie, die telkens vaardig
over hem was. In de geestelijke dingen beginnen deze twee uiteen
te loopen. Sterling zal eindelijk geheel de Kerk loslaten.

Van groote beteekenis is voor hem ook geweest de aanraking
met Rev, Hugh Rose. Deze was een bestrijder van het Duitsche
Rationalisme en werd aanstonds een der beweegkrachten in de
Oxford-beweging, Hij verzocht aan Maurice een artikel te schrijven
over „Moral and Metaphysical Philosophy" voor de Encyclopaedia
Metropolitana, waarvan hij redacteur was, Maurice nam het op zich
en begon- in Bubbenhall er aan te werken. Met de voortdurende om-
werking en uitbreiding van dat artikel tot het groote werk „Moral
and Metaphysical Philosophy" is Maurice een groot deel van zijn
leven bezig geweest. In 1862 was het in vier deelen compleet, terwijl
het in 1872, Maurices sterfjaar, van een nieuwe voorrede voorzien in
twee deelen verscheen. Men ziet het werk zélden of nooit genoemd.
Toch houdt het zijn groote waarde naast andere meer bekende werken
over de geschiedenis der Philosofie, juist om de eigenaardigheid
ervan. Het beoogt niet zoozeer te geven elk stelsel lot in onder-
deden compleet; daarom zal altijd aanvulling door een ander werk
noodig blijven. In het minutieuze lag Maurices kracht niet. Maar het
geeft ons een inzicht in den strijd der Philosofen, niet het minst als
levende en dan ook denkende menschen, met de groote problemen

Prof. Kruijf. Geschiedonia van hot Anglo-Katholicismo. blz. 31-33.

— 39 —

van hemel en aarde, en het antwoord dat zij daarop vonden. Op die
wijze worden ons de Philosofen en hun stelsels nader gebracht, zien
wij, gevoelen wij den man en zijn stelsel levend, reëel. Bijna zouden
wij kunnen zeggen: het is geen abstract-logische maar een drama-
tische geschiedenis der Philosofie. Daarin ligt een groote aantrekkings-
kracht van dit werk, waaruit trouwens ook uitgebreide en diepe
kennis en teekenen van een ontzaglijken geestesarbeid tot ons spreken.

Met Acland blijft hij correspondeeren. Deze maakte een reis o.a.
naar Rome, waar hij Bunsen ontmoette, die toen bezig was aan zijn
liturgie, waarin hij verschillende waarheden, erkend door de Katho-
lieke Kerk, maar door de Duitsche Protestanten te veel vergeten,
wilde neerleggen, hi Berlijn hoorde hij Neander, hem te vee\' geneigd
naar het Neologisme. Aan Acland beval Maurice aan ter introductie
bij Bunsen R. C. Trench, wiens naam wij in de dagen van Bubben-
hall ook vernemen. Schrijver van verschillende werken over het N. T.,
later Aartsbisschop van Dublin, is hij steeds met Maurice bevriend
gebleven.

In het Liberalisme gevoelt Maurice zich meer en meer teleurgesteld.
Hij schrijft aan Acland: „Of our Liberals I suppose we nnist not ven-
ture to hope good any longer, though I think there are still among
them a better seed, a nobler generation, who only want tho have
that charity, of which Liberality is at once the counterpart and the
greatest contradiction, truly presented to them in order to embrace it,
and cast away the miserable idol that they have been worshipping".

Nog belangrijker dan dit, m. I. het belangrijkste in de dagen van
Bubbenhall, was voor Maurice het bezoek van Acland na diens reis.
Bij die gelegenheid bespraken zij de kwestie van de voorgestelde
afschaffing van den eisch tot onderteekening der 39 Art. aan de Uni-
versiteit. Acland gaf later aan Maurice op verzoek der Oxford-mannen
een wenk, om zijn gedachten daarover openlijk uit te spreken. Op
deze wijze kwam hij nader in contact met die beweging, wier oor-
sprong en beteekenis nu een oogenblik onze aandacht vragen.Zij staat
in nauw verband met de stroomingen der tijden, waarin ook Maurice
leefde, en Maurice is met haaf ook herhaaldelijk in aanraking geweest.
Dat kon in die dagen wel niet anders. Deze beweging toch was op
Kerkelijk-theologisch gebied een der machtigste, en althans de meest
opzienbarende van Maurices tijd. \')

Waarachtig leven op Christelijk gebied pulseerde vooral bij de

\') Ik sprook oni vorschillcndo rodenon liefst van „Oxford-boweging"
on niot van „Angio-Katholicisnio", „Tractarianismo", „Pusoyismo" of „Ritiia-
lismo".Vgl. Pkof. Kkuif, Geschiedenis van het Anglo-Katholicismo. Blz. 39 v.v.

— 40 —

Evangelicals. Zij vormden ook het meer „levend" gedeelte van de
Church of England. De „High Curch", spottend genoemd de „high-
and-dry Church" verdiende dien naam, hoewel eenzijdig, toch in menig
opzicht. Nu evenwel zou zij in een nieuwe opbloeiïng, een weder-
opstanding en vernieuwing, dezen naam op schitterende wijze te
schande maken.

Onder het reform-ministerie van Lord Grey was in 1832 de Reform-
bill aangenomen, die den weg baande tot een zuiverder representatie
van het volk en daartoe o.a. vele oude voorrechten bij de afvaardiging
naar het Parlement afschafte. De hervormingspartij zette haar werk
voort en wist de afschaffing van tiert lersche bisdommen te verkrijgen.
En nog rustte men niet. iVlaar reeds deze laatste daad, in veler oog
van gansch en al destructief karakter, had bij velen de maat doen
overloopen. John Keble, de bekende dichter van „The Christian year",
achtte het nu den tijd, om uit te spreken, wat er in het hart van
mannen als Newman, Pusey, Froude, Palmer, Rose en anderen om-
ging. In zijn preek, 14 Juli \'33 te Oxford gehouden, over „National
Apostasy" brandmerkte hij deze daad als een inbreuk van den Staat
op het recht der Kerk, en een verkrachting van de leer der Aposto-
lische Successie. Van dezen datum dateerde Newman het begin der
Oxford-beweging. In een bijeenkomst van Froude, Keble, Newman
en Perceval in Roses pastorie te Hadleigh werd nu een voorloopig
program opgemaakt, een plan de campagne ontworpen, en men trok
gemeenschappelijk op, hoewel er reeds verschil bleek te bestaan o.a.
over de vraag naar de verhouding van Kerk en Staat. Er gingen
meerdere gedachten om in het hart dier verschillende mannen, zeer
veelzijdige idealen stonden hun voor oogen, meer nog dan wat Keble
in zijn preek had uitgesproken. Maar dit eene moment was het sein
geweest voor een meer besliste en nader omschreven actie, waarin
al de verschillende sympathieën en antipathieën nu langzamerhand aan
den dag zouden komen, in geschriften en in de practijk. Onder die
antipathieën kunnen wij dan vooral rekenen het Liberalisme, het
Rationalisme en het ultra-Protestantisme, soms zelfs het Protestan-
tisme zonder ultra. Het positieve streven, dat natuurlijk zeer verschil-
lend in uitwerking kan zijn en ook zou worden, was de handhaving
van het gezag der Kerk, en van de beteekenis van haar Sacramenten,
Belijdenis en Liturgie. Men begeerde naar ware Katholiciteit en
wenschte, dat de Kerk volkomen vrij zou zijn, om haar roeping in
het midden der natie te vervullen. Velen, die in deze beweging
meegingen, hebben ook inderdaad getoond, dat het hun niet alleen
te doen was om de erkenning van een rccht der Kerk, maar dat wer-
kelijk haar roeping hun na aan het hart lag.

— 41 —

AI deze elementen kwamen langzamerhïind in het licht in de
„Tracts for the Times", waarvan de eerste 9 Sept. \'33 verscheen van
de hand van Newman. Bovendien in vele andere geschriften, in tallooze
kwesties, en in de practijk der beweging, over al welke dingen wij
hier nu niet verder kunnen spreken.

Nu in het eerste stadium gevoelde Maurice zich sterk aange-
trokken tot de beginselen der Oxford-beweging. Deels, omdat hij met haar
voor een goed deel werkelijk overeenkwam in haar positieve gedach-
ten, deels zeker ook nog, omdat die beweging nog niet in alles tot
een vaste formuleering gekomen was.

Toen die nadere formuleering daar was en iets meer gezien werd
van de consequentie der lijnen, gelijk die nu begonnen getrokken te
worden, kwam Maurice tot een besliste positie tegenover deze stroo-
ming. Ik wil niet zeggen, dat haar getuigenis toen voor hem niets
meer was; volstrekt niet. Zij trok hem, boeide hem. Het is eigenlijk
de laatste strooming geweest, waarmee hij geworsteld heeft. Maar zij
heeft hem niet in nieuwe richting gestuurd. Veeleer, toen hij haar maar
zag ten volle gelijk zij was, en haar negatieve zijde, vooral tegen het
Protestantisme, steeds sterker werd, wist hij, dat hij daar niet hoorde,
en was de aanvankelijke bekoring, die hij ondervond, gebroken.
Erskine schrijft nog in \'38 van Maurice; „he goes a good deal in with
Pusey and the other Oxford people, though they do not sanctlon all
that he says." Maar op dat oogenblik was het zeker, niettegenstaande
alle punten van aanraking, toch meer „uit" tusschen hen, dan Erskine
scheen te vermoeden.

Blijkens het verzoek door Acland aan Maurice overgebracht in
zake dc afschaffing van de onderteekening der 39 Artikelen aan dc
Universiteiten, een maatregel, dien de triomfeerende Liberalen nu
wilden doorvoeren, zagen de Oxford-mannen in hem iemand van hun
gading, op grond van hetgeen Acland luni omtrent zijn opinie gezegd
had. Hij schreef zijn gedachlen neer in een geschrift, getiteld:
„Subscription no Bondage". Daarin verdedigde hij, voor wien deze

>) Ik vorwijs o. a. naar Trof Kkuijf. Ooschiodonia van hot Anglo-
Katholicismo. Loidon, 1873. Prof. v. Vkhn. Mono oouw van worstoling. Oro-
ningon, 1904. John Tuli.och. Movomonts of roligious thought in Hritaiii
during tho lO^\'i coutury. London, 1885. T. Mozi.ky, Kominisconcos chiofly
of Oriol Collogo and tho Oxford Movomont. 2 vols. London, 1882. Voor hot
historisch dool is roods hior, on ook vordor, van groot nut Justin Mc. Cauthy.
A History of our own timoa (d. w. z. do goschiodonid van Engoland tydona
Quoon Victoria). 5 vols. Tauchnitz, 1880.

\') Lottora of Thomas Ekskinr of Linlathon, od. by William Ilauna.
2 vols. Edinburgh. 1877. Vol. 1 p. 800.

— 42 —

onderteekeningskwestie in de practijk van zoo groot gewicht geweest
was, deze onderteekening. Evenwel niet in den zin van persoonlijke
belijdenis van den onderteekenaar, maar als aanvaarding van de con-
dities, waaronder leeraars en leerlingen aannemen te zullen leeren en
zich te laten leeren. Gelijk wij zullen zien, nam Maurice later een
ander standpunt in, niét omdat hij van beginsel veranderd was, maar
omdat hij zwichtte voor de practijk, die geheel anders was, dan hij
haar wilde hebben. Newman en Pusey spraken hun instemming uit
met dit geschrift. En toch zien wij hier reeds iets, dat later mee de
scheiding tusschen hen en Maurice zou doen komen. Het is bij Maurice
niet een verdediging van het gezag der Kerk; niet „ecclesia locuta
est". Hij wil niet op deze wijze de Kerk eeren door haar gezag te
stellen als wapen tegenover het liberalisme en het rationalisme. Al
zou men ook nog zooveel kunnen pleiten voor het redelijke en het
rechtmatige, om dit gezag der Kerk hooger te stellen, dan een inzicht
der rede of den individueelen wil, Maurice gaat van een heel andere ge-
dachte uit. Zijn vlucht gaat hooger. Hij vindt een overwinning van het
rationalisme in de Belijdenis, in heel de Openbaring Gods, omdat
daarin ligt een Goddelijk antwoord op de vragen van den geest en
de verschillende problemen. En van dat antwoord is de Kerk de
draagster. Hij staat dus eenerzijds nader aan het rationalisme, inzoo-
verre hij begint met de erkenniHg van een positief recht en positieve
waarheid in de mensclielijke rede. Hij wil niet vernietigen. Hij gelooft
aan een Openbaring, die aan al het menschelijke, ook het redelijke, a.Ii.w.
haar beteekenis doet zien, het vervult en verheft. Zoo zoekt hij een betere
overwinning van het rationalisme, een positieve overwinning, die niet
berust op een miskenning van de rechten der rede, maar bestaat in
een heiliging daarvan.

De verschillen met Oxford zouden eerst langzamerhand volkomen
gevoeld worden.

Maurice zelf „droomde" van een samengaan met de Oxford-be-
weging vooral om den nadruk, dien zij met hem op den Doo/; wilde
gelegd zien, nog meer dan op individueel geloof. Maar juist op dit
punt werd nu ook de breuk beslist. Hoogstwaarschijnlijk gebeurde
het op een wandeling naar een van de bijeenkomsten van de Wilber-
forces c.s., toen Clapham-secte genoemd. Hij ging daarheen bij gele-
genheid van een bezoek aan Londen. Pusey\'s tractaat over den Doop,
dat in \'t najaar van \'35 verscheen, had hij bij zich. Hij las het met
toenemende antipathie. Eindelijk in het toen daar nog open veld op
een hek gezeten kwam hij tot het besluit, dat zijn droom ijdel was
gebleken. Hij zag zich geheel en al teleurgesteld. Van nu af zou hij
nog in sterker mate alleen zijn weg moeten gaan. Ook tusschen hem

— 43 —

en de Oxford-groep kon er geen eenheid zijn. Zoo is hij heel zijn
leven een strijder geweest, en bijna altijd een eenzaam strijder. Steeds
moedig in den strijd, stemde hem de eenzaamheid toch menigmaal
droevig.

In het najaar van \'35 begonnen J. L. Hare, Sterling en Rose
moeite te doen, om Maurice benoemd te krijgen als „chaplain" aan
Guy\'s hospitaal te Londen. Dit gelukte. Maurice was daar zeer mee
ingenomen; en ofschoon hij eerst in Maart \'36 zijn officieele benoe-
ming kreeg, vestigde hij er zich reeds in Januari. Het was een ontzaglijke
verandering, van het stille dorp overgebracht midden in de groote
wereld. Het viel hem des te gemakkelijker zich van zijn gemeente los
te maken, omdat hij naar zijn gedachte haar niet alles kon geven, wat
zij hebben moest. Zijn werk in Guy\'s hospitaal omvatte preeken, ziel-
zorg, terwijl hij in den zomer tweemaal per week lezingen hield voor
de medici over Moral Philosophy. Hij gevoelde er zich veel beter op
zijn plaats, dan in Bubbenhall, hoewel hij niet de man was, om ooit
over zichzelf tevreden te zijn. Tien jaar is hij er geweest.

Van zijn preeken, hier gehouden, hebben wij verschillende proeven
in den „CIiristmas-Day"-bundel. Niet alleen de bewoners van het
hospitaal kwamen er onder zijn gehoor. Carlyle vermeldt het, dat
Sterling, die in dezen tijd — voorjaar \'36 — lijdend begon te
worden, \') geregeld Maurice ging hooren. Hij merkt tevens op, dat
zij beiden begonnen te verschillen") Ook Buiisen verscheen soms
in Guy\'s en geeft een overzicht van wat hij daar hoorde, dat zijn
hooge ingenomenheid wegdroeg.")

Over den inhoud spreek ik hier niet veel. Men vindt daar uitge-
sproken de dingen, die wij in hem hebben zien worden cn veel, wat
wij eerst in een beschouwing van zijn werken ons voor oogen kunnen
stellen. Maar een enkel woord zij hier gesproken over zijn preeken
in het algemeen. Gepreekt heeft hij bijna tot in het laatst van zijn
leven. Tijden lang was het een van zijn voornaamste bezigheden. In
zijn preeken leeft hij. Hij hoopte na zijn dood op „andere werelden",
waarin hij ook zou mogen preeken! Wat zijn optreden betreft, dit
maakte den grootsten indruk doordat men gevoekle een betuiging van
geest en kracht. Het lag niet in datgene, wat men wel „talent" pleegt
te noemen. Noode mist men, schrijft zijne vrouw bij een uitgave van

\') T. Mozlkv. Uoniisconcos. Vol. 1. p. 51.

\') Lifo of John Sterling, p. 289.

\') Zio Cnii. C. J. Bunsen. Ilippolytns und soino Zoit, 1852. Bd. I Ss.
270-272. Bunsen aus seinen Briofon und naoh eigonor Erinnornng geschil-
dort von seinor Wittwo. 1869. Bd. II. Ss. 48, 50, 02.

— 44 —

dorps-preeken na zijn dood, „the voice and the face which made th^m
so precions to those who heard them spoken". Om dat te begrijpen
behoeven wij maar te zien op de voorstelh\'ng, die Lawrence van hem
geeft, meer een Johannes-type, of zooals Dickinson hem geschilderd
heeft, een man van geestkracht en wil met den gesloten mond en
een nobel gelaat, een man, die op u aandringt. Deze beide elementen
waren in hem: wijding en kracht. Hij is een man des Geestes. En
bij zijn woorden van getuigenis hoort de man, die een getuige, door
en door een getuige is.

Vergelijkt men deze oudste verzameling preeken met het buiten-
gewoon groote aantal grootere en kleinere, die later verschenen, dan
heeft deze eerste zeker iets voor, vooral uit een formeel oogpunt. Zij
zijn, over \'t algemeen genomen, met meer zorg bewerkt en uitge-
werkt. In later tijd maakte Maurice het tot gewoonte een of ander
Bijbelboek doorloopend te behandelen. Zijn gulden stelregel: een
tekst is geen motto, maar mag alleen in en uit het verband beschouwd
worden — dreef hem er zeker toe, om meer en meer tot die behan-
deling over te gaan. Maar, nu verdwijnt de tekst dikwijls te veel,
om plaats te maken voor een reeks van opmerkingen in één preek
over de achtereenvolgens ter sprake komende pericopen. Natuurlijk
is daarin dan wel meer of minder eenheid, en Maurice geeft die ons
dikwijls treffend te zien; maar de preek als preek komt op die wijze
toch niet tot haar recht.

Vergelijken wij eens Maurices preeken met die van zijn beroemden
tijdgenoot F, W. Robertson, dan voelen wij een hemelsbreed ver-
schil. Die gratie, die overstelpende rijkdom van beelden en voor-
beelden, dat gemak, waarmee Robertson den tekst hanteert en hem
toelicht uit het bonte leven, zij ontbreken bij Maurice of komen althans
in veel minder mate voor. Populair in den goeden zin, zooals
Robertson als prediker was en nog steeds is, nu in het gedrukte
woord, is Maurice nooit geweest en zal hij nooit zijn. Maurice heeft
niet, gelijk Robertson, in zijn preeken een rijke psychologie; zeer
weinig bewegen zij zich op het gebied van het innerlijk persoonlijk
leven. Maar Maurice is in zijn prediking „verkondigend". Hij zoekt
de eeuwige beginselen en waarheden, die in het gegeven woord of
n de geschiedenis aan den dag komen. Deze staan als eeuwig buiten
den tijd, doch openbaren zich in eiken tijd. Maurice verstaat het,
om meer nog dan het persoonlijk leven de geschiedenis en de samen-
leving, de kwesties van den dag in het licht van den Bijbel te stellen.
Menige schitterende preek heeft hij gegeven, niet de minste in „Christmas

\') F. W. Rouehtson. Sermons. Fivo Series.

— 45 —

Day", o.a. die over de verzoeking in de woestijn. In alle, gelijk heel zijn
persoon en al zijn werken het deden, wordt God dichter bij ons
gebracht en gevoelen wij ons voor Hem gesteld.

In preeken, hoe meer zij tot in onderdeden uitgewerkt zijn en
de tekst wordt „toegepast", ligt het gevaar, dat zij ons een preek,
niet den tekst, niet het Woord Gods doen zien; de tekst kan onder-
gaan in de preek. In commentaren gaat menigmaal het eigenlijke,
het eeuwige in den tekst te loor voor het grammatische enz. Beide
verbergen voor ons dikwijls, ieder op eigen wijze, het Woord Gods.
Wie nu verlangt het Woord Gods te zien, maar in Zijn levende reali-
teit, hij zal bij Maurice vinden, wat hij zoekt. M. i. ligt hierin het
groote, wat Maurice tracht te geven, en ook weet te geven. Niet het
minst zullen zijn commentaarpreeken van groote waarde blijken te
zijn, suggestief en verlichtend, voor hen, die moeten doceeren. Want
het woord van Daniël Macmillan is voor een groot deel waar: dat
Maurices taak scheen te zijn „to teach those who have to teach others." >)
Zoodra hij in Guy\'s hospitaal gevestigd was, zag Maurice uit naar
een „pupil". Door „Subscription no Bondage" aangetrokken meldde
zich door Sterlings bemiddeling Mr. E. Strachey (later Sir E. Slracliey)
aan. Hij bracht geriu\'men tijd bij Maurice door en de band hier
gelegd, bleef bestaan tot Maurices dood.

Van beteekenis is, wat Strachey, die Maurice van zoo nabij zag en in
al zijn denken en doen werd Ingeleid, over hem schrijft. Hij spreekt
van de „gentle, shy, depressed manner, which he had through life; the
shyness and depression! being, as may be supposed, far greater then
than afterwards". Vol bewondering voor zijn groote intellectueele gaven,
zijn „clear, bright, active intellect," acht hij hem „morally and spiri-
tually" zelfs nog grooter. Dit is cene waarheid door zoovelcn betuigd,
die met Maurice in aanraking kwamen. Strachey tcekent hem alsccii
groote werkkracht. Macmillan zcgt, dat hij met 5 a ö uur slaap volstoiul;
overdag bezig aan allerlei, werkte hij \'t meest in de vroege morgen-
uren •\'). Aan \'t ontbijt of andere maaltijden ontving hij meest zijne
vele kennissen of allen, die hem raad en leiding kwamen vragen.
Eigenlijk was hij bijna geregeld overwerkt. Dat werkte natuurlijk op
zijn physick, maakte hcni geestelijk uitgeput, waarvan hij zichzelf dan
beschuldigde, alsof het gebrek aan energie was. Toch heeft zijn lichaam

\') Momoiro of D.uuöl.Micmillan byTuoMAs llu(iui:s. Popular od. London,
1883. p. Ü84. Üok lator uitgosprokon in „F. D. Maurico at Voro Stroot", by
A. J. C. Si\'KCTATOH, April 13, 1872.

\') Momoir of Daniël Macmillan. p. 281.

— 46 —

het nog langer uitgehouden dan Kingsley, wiens ijzersterk gestel nog
spoediger vooral door overwerking versleten was.

Strachey doet ons in hem ook zien den man van gebed. En,
wat van Maurice zoo volkomen gezegd kan worden, Strachey wijst
er reeds eenigszins op: hij was een man van kracht, maar: „the
strength was not his own but that of a higher will than his own
working through his weakness". Wij zagen reeds, dat de depressie
met de jaren verminderde. Zeker is dit voor een deel toe te schrijven
aan de meerdere zekerheid omtrent de vragen, waarop een mensch
een antwoord moet hebben, als hij zijn leven behouden zal. Maar
dit was zeker ook vrucht van strijd en gebed. Ja, wij kunnen zeggen:
alles wat Maurice geworden is, is hij door strijd en gebed geworden.
Hij was van nature geen kind der zon. Wij zouden van zijn liefde,
trouw, rechtvaardigheid, grooten zedelijken moed en wat al niet meer
vele voorbeelden kunnen noemen, en wij zullen ze hier en daar nog
wel tegenkomen. Maar als wij in een paar woorden willen zeggen,
wie en wat hij eigenlijk was, dan ligt voor ons de beteekenis en
waarde van zijn persoon hierin, dat hij even heilig als sympathetisch
was. Dit sympathetische was niet het meer „natuurlijke", zooals
Kingsley het had, wiens hart .als van nature naar alles uitging en door
alle dingen aangetrokken werd. Dit juist — vooral waar het de
natuur betrof — ontbrak Maurice eenigszins. Maar het was meer
het sympathetische der liefde, in geestelijke sfeer. Hij wilde alles,
allen omvatten, hij wilde eenheid met allen. Maar het heilige in hem
deed hem dan telkens weer gevoelen verwijdering en maakte het hem
onmogelijk, om werkelijke diepe „sympathie" te hebben, waar die
niet in de goddelijke sfeer mogelijk was. Dit komt o. a. zoo sterk
uit j\'n zijn verhouding tot Sterling: Sterling verwijdert zich geestelijk
van hem. En toen is voor Maurice onmogelijk geweest ooit weer
gemeenschap te gevoelen met Sterling, zooals het vroeger was. Hij
deed tot het laatst toe veel voor Sterling. Sterling zelf gevoelde dat.
Maar Maurice verwijt zich altijd en altijd weer, dat hij tegenover
Sterling te kort kwam. En zeker, innerlijk was hij niet nièt hem,
zooals hij wezen wilde. Dat was hem opgelegd, omdat hij alleen
ten volle sympathie kon hebben in heiligheid. Uit de botsing van
beide elementen kwam het voortdurende conflict in zijn binnenste,
zooals wij het èn tegenover zijn vader èn tegenover Sterling, maar
telkens ook in andere verhoudingen zien. Uit de aanwezigheid van
deze beide sproot ook voort zijn herhaaldelijk conflict met de wer-
kelijkheid van de wereld en den mensch. Had hij één van beiden
gemist, hij zou niet zoo zwaren strijd gehad hebben. Maar hij zou
ook nooit geworden zijn de man, zooals hij stond te midden van zijn

- 47 -

tijdgenooten, een machtige figuur vol liefde en onbuigzame krachten
heiligheid, zooals zijn beeld ook nu nog voor ons oprijst en tot ons blijft
spreken. In groote en kleine dingen was hij altijd zooveel mogelijk in stilte
de zelfverloochenende, die het zwaarste voor zich koos en anderen steeds
zocht te sparen. Hij en zijne werken zijn één. Verstaan wij zijn
persoon, zooals wij die hier teekenden, dan is ons tevens een der
grootste geheimen, misschien wel het geheim van zijn werken geopen-
baard. Het is alles zoo ruim en zoo eng, zoo vol sympathie en zoo
vol heiligheid tegelijk; de extensiteit van het een in het al en de
intensiteit van het al in het een.

Karakters als van Maurice, het zijn op aarde de schoonste, maar
die ook gedoemd zijn tot den zwaarsten strijd. Als hij genoemd wordt
„Christ-like" „saint-like", dan verstaan wij dit nu ten volle. Moge aan
een man als Maurice iets ontbreken van den rijkdom, van de bekoring,
die iemand van Kingsley\'s temperament eigen is, bij Maurice treedt
het specifieke „karakter" meer op den achtergrond. Heeft hij niet
in zich, gelijk allen, die zijn als hij, de goddelijke elementen, die --
s. v. v. — het goddelijk karakter vormen, dat juist eigenlijk geen
specifiek karakter is? „Een man van God gezonden", dat heeft men
terecht gezegd met het oog op zijn werk in de wereld als een ge-
tuige Gods. „Een man in God" zouden wij met het volste recht
kunnen zeggen, wat zijn persoon betreft.

Noode laten wij vele getuigenissen omtrent Maurice weg. Alleen
nog memoreer ik uit vele dit woord van Strachey: „A man sent from

God____the same came for a witness to bear witness of the Light". With

all his humility, with all his consciousness of his weakness for the work,
he never doubted his mission, but felt and knew that he was sent
from God, to bear witness of the light. Here he was strong, and the
source of strength to others. To how many of us has that saintly life
and presence borne witness of the light even when we have been
unable to see it for ourselves. If he, so wise and good beyond other
men, could live and die in the assurance of the reality of this Light,
he has borne a witness of its reality of which they who knew him
best, know best the power".

Intusschen was Maurice al spoedig na zijn vestiging in Guy\'s
begonnen te werken aan tracts over den Doop. Hij wilde daarin de
resultaten geven, waartoe zijn nadenken hem geleid had. Hij ver-
anderde evenwel eenigszins van plan, zeker meer wat den vorm dan
den inhoud betreft, en gaf lui „Letters to a Member of the
Society of Friends" (1837,38), later (1838) uitgebreid tot „The Kingdom
of Christ; or. Hints on the Principles, Ordinances, and Constution of
the Catholic Church". Daarin heeft hij alles neergelegd, wat hij toen

- 48 -

klaar voor zich zag en wat feitelijk zijn heele léven verder beheerscht
heeft. De eigenaardige opzet in den vorm van brieven aan een
Quaker werd hem oorspronkelijk aan de hand gedaan door zijn ont-
moeting met Samuel Clark, een Quaker, die later aan het hoofd stond
van Battersea Training College, Rector van Bredwardine. Deze, in
Southampton aan huis komend bij Michael Maurice, en in 1836 ver-
huisd naar Londen, kwam daar met Maurice in contact.^) Hij kon
zich niet meer volkomen vinden in het sectarisch wezen van het
Quakerdom. Hij werd heengetrokken naar het Unitarianisme, en was
geheel met zichzelf in de war. Maurice had in veel opzichten den-
zelfden strijd doorgemaakt als Clark, en wist hem den weg te wijzen.
Deze weg zou, evenals die van Maurice, uitloopen op de Engelsche
kerk. Maurice had het voorrecht hem den 16en April \'37 te mogen
doopen. Zij bleven warme vrienden, al waren zij ook niet altijd
eenstemmig. In Maurices Christelijk-Sociale strooming kon Clark
zich niet thuis gevoelen.

„The Kingdom of Christ" zou er anders ook wel gekomen zijn.
Doch het genoemde feit gaf den stoot en verklaart den eersten opzet.
De brieven werden eerst gepubliceerd, toen Clark reeds gedoopt was.
Het is ontzaglijk veel, wat Maurice in dit werk geeft. Dit alles is
meerendeels resultaat van eigen strijd, geschreven met een inzicht in
de verschillende stroomingen, richtingen, groepen door hem geteekend,
dat voortkomt uit eigen kennis zeer van nabij; soms uit eigen wor-
steling er mee. Een Apologie voor de Kerk, tot welke hij was over-
gegaan en waarin hij nu ziet en wil aanwijzen haar waarlijk Katholiek
karakter. Het is hier de plaats niet, om den inhoud te bespreken.
Wel kunnen wij zeggen, dat het op velen invloed heeft gehad, en in
dit opzich\'t ook van groote beteekenis was, dat Maurice van nu af met en
door dit boek een eigen plaats innam. Hij behoorde lot geen van de
partijen zijner Kerk, in geen enkele strooming was hij volkomen op zijn
plaats. Evenmin kon hij zich voegen bij een der bestaande partijen op
maatschappelijk en politiek gebied. Bovendien veroordeelde hij het partij-
wezen principieel. Het gevolg was, dat èn hier èn voortaan aller hand
tegen hem was, en zijn hand tegen allen. Hij is feitelijk alleen iets ge-
weest voor hen, die ook nergens zich thuis gevoelden, die op iets anders
wachtten. Hij heeft zijn getrouwen en volgelingen (voorzoover men
daarvan spreken kan) niet gevonden, maar gevormd. Dat gaf een warmte
en hechtheid, die moesten vergoeden wat er aan het getal ontbrak.

\') Zio over dozo on moordoro bijzondorhndon: Mkmouiai.s khom .Touk-
nai.s and lkttkk3 of Samuki, Clahk. Kditod, witli an Introduction by his Wife.
London, 1878. Vooral do Introduction on verder p.p. 2:5, :{9, 41, 48, 52, 70,
79, 94, 112, 150, 104, 185, 189, 208, 209, .\'il.\'J.

_ 49 —

Twee onmiddellijke gevolgen van de verschijning van dit werk
moeten wij nu vooral memoreeren. Vooreerst, dat de Oxford-mannen
Maurice nu loslieten. Wij zagen reeds, dat voor Maurice zelf, hoeveel
hem ook in de nieuwe beweging bleef aantrekken, de breuk reeds
gekomen was. Maar dit was in het verborgen gebleven; en de voor-
mannen van Oxford leefden nog in de gedachte aan „Subscription
no Bondage", dat zij toejuichten. Een aanbieding, om aan het
Downing College te Cambridge „tutor" te worden had Maurice
Oct. \'36 afgeslagen. Nu evenwel werd hij tegen het einde van \'37
bewogen, om zich candidaat te stellen voor een professoraat in de
oeconomie te Oxford. Zijn vroegere juristery was natuurlijk een aan-
beveling; en zelf ging hij er toe over met de gedachte, door anderen
vooral in hem versterkt, dat hij hier een roeping had te vervullen.
Hij wilde n.1. het inzicht verkondigen „ that political economy is not
the foundation of morals and politics, but must have them for its
foundation or be worth nothing".\'

Maurice wist toen evenwel nog niet, dat hij sterk gepousseerd werd
door de Oxford-partij, die er naar streefde, zooveel mogelijk leerstoelen
in Oxford door geestverwanten bezet te krijgen.

Nu evenwel verscheen juist Maurices Tract on Baptism, een der
serie, die Kingdom of Christ vormde. Daarin sprak hij met kracht
zijn principieel verschil met Pusey uit. Dr. Pusey was verontwaar-
digd. Het gevolg was natuurlijk, dat de partij hem losliet, en hij
werd niet benoemd. Veel meer nog dan dit feit op zichzelf is
natuurlijk die breuk met Oxford van beteekenis. Begrijpelijkerwijze,
als wij bedenken, dat Maurice eerst groote verwachtingen gekoesterd
had, ging hij onder een en ander zeer gebukt. Meer en meer zag
hij nu ook de Oxford-mannen van hun positief Katholiek getuigenis
vervallen in een negatief on- of anti-Protestantsch ageeren.

Een tweede feit was, dat op dit boek volgde een besliste oorlogs-
verklaring van de zijde der Evangelicals. Zij hebben Maurice tot het
eind van zijn leven het heftigst en vinnigst bestreden. Ook Maurice
van zijn kant heeft m. i. niet altijd hun volkomen recht laten weder-
varen en de waarde van eenige hunner beginselen miskend. Zeker
gevoelde hij meer sympathie voor Oxford, dan voor de Evangelicals,
nl. die van zijn tijd. Voor de oudere Evangelicals had hij veel meer
eerbied. Vooral de Record, een hunner bladen, werd niet moede
hem voortdurend te bestrijden. Nu eens werd hij met de eene secte of
partij, dan met de andere vereenzelvigd. Mogen wij den geest en
toon van dit blad eenigszins afleiden uit de wijze, waarop Rigg, i)

\') Zio zijn Modern Anplican Tlieology.

- 50 -

een van de voormannen der Evangelicals, over Maurice schrijft, dan
zijn die zeker bekrompen, dikwijls onjuist en vol bitterheid geweest.
Dr. Rigg ontziet zich zelfs niet te insinueerenDit alles vinden wij
geméngd onder de ware argumenten, die tegen Maurice van hun zijde
waren in te brengen.

Intusschen was er i;i het leven van Maurice een gelukkige ver-
andering gekomen. Anna Barton, zuster van Sterlings vrouw, nam
in Londen een tijdlang Sterlings huishouding waar. Reeds vroeger
had Maurice haar wel ontmoet, doch onder Sterlings auspiciën werd
die kennismaking nu hernieuwd en bevestigd. Maar Sterling en de
zijnen gingen voor zijn gezondheid een tijd naar Bordeaux. Juni
\'37 teruggekeerd wist hij vooral door te zetten, dat Maurice en zijn
schoonzuster elkaar nog eens ontmoetten te Herstmonceux, Hares
plaats. Een engagement kwam tot stand, en 7 Oct. \'37 werd hun
huwelijk te Clifton gesloten, ingezegend door Sterling.

Zijn vrouw bracht meer zonnigheid in zijn leven, dan hij ooit gekend
had. Voor het eerst begon hij zich eigenlijk gelukkig te gevoelen.
Zij maakte zijn hart open en gaf hem moed en zelfvertrouwen. Trouw
stond zij hem ter zijde bij zijn werk. Zij was, gelijk iemand het gezegd
heeft, „the most transparently truthful person I ever knew, the most
fresh and informal".

Terwijl Maurice vervreemd was van vele zijner oude Londensche
kennissen, of althans hen niet meer zag, werden er nu nieuwe banden aan-
geknoopt. Onder hen, die in deze dagen bij Maurice aan huis kwamen,
noemen wij behalve Sterling, een trouw huisvriend, voor zoover hij
niet buiten Londen moest zijn voor zijn gezondheid, o. a. Carlyle»
A. J. Scott, Rose en Acland. Niet het minst valt ons oog natuurlijk
op Carlyle. Ja, wij kunnen zeggen, dat Maurices gedachtenleven
in menig opzicht in het teeken van Carlyle kwam te staan, inzooverre
hij telkens zich gedrongen gevoelde, om zich van Carlyle en zijn
verhouding tegenover hem rekenschap te geven. Alleen reeds het
feit, dat Sterling steeds meer van hem afging en onder Carlyles invloed
kwam, was voor Maurice iets, dat hem tot nadenken stemde. Maar
ook buitendien was Carlyle nu eenmaal iemand, dien men niet voorbij
kon gaan. Hij kon het in sommige dingen wel met Carlyle eens
worden. Hij gevoelde, dat hij veel van Carlyle leerde. Toch verdween
het gevoel van gemeenschap meer en meer. Nog wel kon hij
hem tegenover miskenning van Christelijke zijde verdedigen^ en achtte

1) Hü waagt nl. do gissing, dat Maurico na z\\]u ontslag van Kings
College veel duidelijker z\\jn ware opinies durfde uit te spieken, omdat or
nu niot langer reden was, om ze te verbergen! 3d edition, p. 275.

— 51 —

hij het reeds een goed ding, dat Carlyle wees op de fouten van den
tijd en niet het minst van de Kerk. Maar, toen hij Carlyles lezingen
van \'38 en de bekende Hero-lezingen van \'40 hoorde, werd hij meer
en meer teleurgesteld en begon hij zelfs een gevaar in Carlyle te
zien. Maurice vreest voor zijn pantheïstisch naturalisme, zijn gebrek
aan een middelpunt . Uit dat laatste verklaarde Maurice ook de
eigenaardige tegenstrijdigheden bij Carlyle. Carlyle scheen tegenover
Maurice de verschilpunten zooveel mogelijk ter zijde te laten, maar
Maurice kon dit niet, al gevoelde hij zich ook telkens weer tot Carlyle
aangetrokken. Geen wonder, dat deze geesten uiteenliepen. De man
van het „all things are possible to all men, if they but will them
stoutly" is van anderen geest, dan Maurice. Carlyle is zoo oneindig
meer individualistisch getint. Persoonlijke kracht, daad, wil, denken
nemen bij hem een veel grooter plaats in, dan bij Maurice. ja, in dit opzicht
kunnen wij zeggen, dat Carlyle iets goeds en waars heeft, dat te veel
buiten den gezichtskring van Maurice lag. Carlyle was een man van
veel meer geprononceerd eigenaardig karakter dan Maurice. De Hero-
lezingen geven zoo duidelijk het groote verschil te zien, dat Maurice
juist ook onder het hooren daarvan zoo sterk gevoelde.

Bij Carlyle is het: the Hero. En die as Divinity, as Prophet, as
King enz. Bij Maurice zijn er niet vele heroes als zoovele middelpunten,
is er maar één, en dat wel c/e Koning. Bij Carlyle is het de lijn der
apotheose; en hij acht „the hero as Divinity" „verouderd" Maurice
begint van boven: de Koning middelpunt, en wel de „Divinity as
King". Dat is het diametrale verschil.

Wij moeten hier evenwel aan toevoegen, dat Maurice vele jaren
later, in \'62, Carlyle nog weer eens opzocht. Het was met vreezen
cn beven. Maar een lang gesprek overtuigde hem, dat in Carlyles
weifeling tusschen demokratie en absolutisme lag opgesloten een al
of niet bewuste hunkering naar Theokratie. En hij zegt aangaande
de aan Carlyle verweten „mere worship of might": „That comcs
uppermost at times; often he recoils from it with the intensest horror,
and affirms and feels justice to be the one ruler in heaven and earth."
Hiermee verdedigt hij Carlyle tegenover Ludlow.

\') Letters of Th. Carlyle 1820 -18.% od. by C. E. Nouton, 2 vols, London,
1888. Vol. 1 p. 188 on passim. Vorder: Heroes.

■■"I „The Hero as Divinity, tho Hero as Prophet, are productions of old
agoH; not to bo repeated in the new. They presuppose a certain rudenosa
of conception, which tho progress of more scientilic knowlodgo puts an
end to". Enz. Lecture 111. Tho Hero as Poet.

Hunsen geeft in „Hippolytua und soino Zeit" Leipzig, 1802. Hd. I K.
270-272-eon vorgeiyking van Maurice on Carlyle. Zy is van beteekenis,
inuar hot zou ons (e ver voeren haar hier mede to dooien.

— 52 —

Sinds \'38 kwam op aanstichting van Sterling maandelijks aan een
maaltijd een kring bijeen, volstrekt niet allen geestverwanten, maar —
zooals Carlyle zegt — enkel te omschrijven „as persons to whom it
was pleasant to talk together"^) Ook Maurice, hoewel zijn naam niet
staat in de lijst, die Carlyle geeft, nam daaraan deel. Ook Carlyle,
J. C. Hare, Mill, Tennyson en vele anderen. Eerst genaamd „the
Anonymous Club", werd zij later ter eere van den stichter, toen hij
naar Italië vertrokken was, „the Sterling Club" genoemd. Die naam
gaf later, in \'49, aanleiding tot een heftigen aanval begonnen door
de High-Church en overgenomen door de Evangelicals tegen Maurice.
Immers, het lag zoo voor de hand! Hij hoorde bij de Sterling Club —
en dus Maurice = Sterling! Wat men van Sterlings standpunt wist,
dat werd nu natuurlijk Maurice toegedacht. Ter wille van de „zwakke
broeders", zegt Carlyle, werd toen de naam weer veranderd. Maurice —
men versta dit wel — behoorde niet tot de zwakkere!

Gedurende September en October \'38 was Maurice als predikant
werkzaam te Hannington. In het begin van \'39 was zijn vrouw
gedurende een maand te Hastings bij haar zuster Mrs. Sterling. Dat
voorjaar was voor Maurices huiselijk leven niet gelukkig. De Paasch-
tijd is heel zijn leven door een ongelukstijd voor hem geweest. Zoo
ook nu. Begin April werd hun een dood kind geboren, terwijl in
dezelfde dagen zijn oudste zuster Elizabeth stierf.

Hem werden later nog twee zonen geboren: Frederick, die zijn
biograaf zou worden, en Edmund.

Intusschen namen Maurices bezigheden hoe langer hoe meer toe.
Alleen een werkkracht als de zijne kon er tegen opgewassen zijn. Dc
kwestie van onderwijs, of liever de ruimere van opvoeding, had hem
telkens beziggehouden. Meer en meer werd het een vraag, die van
alle kanten behandeld werd. „Secular" of „Christelijk" onderwijs, al of
niet bemoeiing van den Staat, al of niet Staatssubsidie en Staatsinspectie.
Dit alles kwam naast de methode enz. van opvoeding en onderwijs
aan de orde van den dag. Al wat er langzamerhand aan het licht
kwam van maatschappelijke ellende; ook de wijze, waarop Chartisten
en Socialisten de kwesties wilden opgelost zien, al deze dingen werkten,
althans voor Maurice, mee, om het groote belang van opvoeding, maar
dan ook van ware opvoeding in te zien en te bepleiten. Sinds Sept.\'39
nam hij met enkele vrienden de uitgave op zich van „The Educational
Magazine and Journal of Scholastic Literature", sinds \'40 alleen ge-
titeld „The Educational Magazine"-

\') Life of John Sterling pp. Memoir of Daniül Macmilhm pp.

230-232.

— 53 —

Hij en de zijnen stonden toen min of meer in verbinding met
de „National Society", opgericht 1811, en gecharterd voor „the pro-
motion of the education of the poor in the principles of the Esta-
blished Church". Maurice schreef hierin zeer veel en zette, met
toenemende klaarheid voor zichzelf en voor anderen, zijn standpunt
uiteen.

Dat deed hij bovenal ook in 6 lezingen, die hij in juni en Juli
\'39 hield, over de vraag: „Has the Church, or the State, the Power to
educate the People?" Nog hetzelfde jaar werden ze uitgegeven. Hij
bepleitte daarin het onvermogen van den Staat, het vermogen en den
plicht der Kerk, om het volk „op te voeden". Wij raken hier kwesties
aan, die eerst iu\'erna uitvoerig kunnen uiteengezet worden.

Het was evenwel op den duur te veel voor hem. Hij raakte
weldra overwerkt. Later had hij wel last van heeschheid en — zooals
hij zeide — van jicht. Het was evenwel veeleer een toestand van over-
werking, waaruit die zoogenaamde jicht voortkwam, iets, dat zich ook
in flauwten openbaarde. Alleen goede zorg en af en toe rust schijnen
hem op de been gehouden te hebben, hoezeer hij ook sterk leek en
zich sterk noemde.

Ook zijn vrouw was zwak; en zoo maakten zij in de zomermaanden
van \'40 een reis naar Zwitserland. Strachey, Clark en Acland be-
zorgden intusschen de uitgave van het Magazine.

Op zijn reis ontmoet hij te Bern Bunsen, schrijft in zijn brieven
ook over Vinet, docli beiden vermeldt hij met slechts weinige woorden.
In zijn afwezigheid trof intusschen de Regeering een regeling met de
National Society, die geheel vrijheid van beweging liet aan de Kerk
en dus volkomen was in Maurices geest.

Reeds vóór zijn reis naar Zwitserland iiad hij gesolliciteerd naar
het professoraat in Engelsche Literatuur en Nieuwe Geschiedenis aan
King\'s College te Londen. Werkelijk werd hij den 12den Juni met
algemeene stenunen benoemd. In October begon hij daar zijn colleges.
Korte aanteekeningen dienden hem daarbij als leiddraad. Zijn bedoeling
was te geven „a series of general remarks and hints, with suggestions
about books in which the subject may be followed up". Hij begon
met Chaucer; vervolgens gaf iiij een serie over „The growth of the
English nation and its literature". Wij hebben geen bewerking van
deze colleges in druk. Uit enkele gegevens kunnen wij wel opmaken^
dat hij, gelijk altijd, het verband van literatuur met het volksleven
vooral niet vergat, en dat hij ook etymologisch te werk ging, daarin
zeker geleerd door zijn ouden leermeester Hare. Er waren onder de
„studenten" zestien-jarigen. Canon Farrar schrijft over zijn herinneringen
aan Maurices colleges, dat" ze voor knapen dikwijls veel te hoog gingen.

— 54 —

Bovendien ontbrak, in aanmerking genomen de jeugd der „studenten",
te veel het schooische element. De orde liet wel eens wat te wenschen
over. Zoo hebben er alleen de besten van geprofiteerd. Maar deze
ontvingen er ook ontzaglijk veel, iets dat voor hun heele leven van
waarde was. Die besten ook werkten zoo hard zij konden, ofschoon
er eigenlijk geen werkplicht was. Zij leerden niet slechts iets over
geschiedenis en over literatuur, zij leerden de dingen zelf te zien en
na te gaan. En behalve wat hij gaf, leerden zij vooral ook den man
zelf te eeren, vol „admiration and reverence".

Altijd bezig aan zijn geschiedenis der Philosofie had h j in dezen tijd
na het eerste verschijnen van „Kingdom of Christ" ook reeds spoedig
de herziening onderhanden voor een tweeden druk. Hij schreef: „Reasons
for not joining a Party in the Church", waarin hij den eisch, dat
men in de beweging der Kerk nu bepaald „partij" moest kiezen, gelijk
Wilberforce het gezegd had, afwees. Bovendien bracht een nieuwe
kwestie hem aan het schrijven. Het was die van het bisdom te
Jeruzalem. Hij pleitte met kracht in geschrifte voor de samenwerking
van Engeland en Duitschland in dezen, om, gelijk was voorgesteld,
gezamenlijk een bisschopszetel in Jeruzalem te vestigen, ter behartiging
van de belangen der Protestanten in het Heilige land. Bunsen was
er de ziel van en Hare was er warm voor, terwijl Maurice hoopte
zoo een ware Katholieke daad te zien. De Oxford-mannen waren er
zeer tegen. Het Duitsch Protestantisme had hun sympathie niet en
zij vreesden voor den on-Katholieken indruk, dien het maken zou,
wanneer de Engelsche Kerk met deze Protestanten samenging en
tegelijk de gedachte vestigde, dat zij de Grieksch-Katholleken in het
Oosten niet als broeders beschouwden. Wat moesten die wel gaan
denken vaii de Engelsche Kerk? Met Bunsen, nu te Londen, besprak
hij de zaak persoonlijk.

Deze kwestie en de overige teekenen der tijden, de Oxfort-actie
voor het Katholicisme, en nu hoe langer hoe scherper ook tegen het
Protestantisme, gaven hem gedurig aanleiding, om over de beteekenis
van Katholicisme en Protestantisme te schrijven. Meest zijn het ge-
schriften van niet te grooten omvang, „brieven", „pamfletten", zooals
Maurice ze meer gaf in verband met de vragen van den dag. Zoo
„Three letters to the Rev. W. Palmer on te name Protestant; on the
seemingly ambiguous character of the English Church; and on the
Bishopric at Jerusalem", enz. in \'42; en in \'43 „On Right and Wrong
Methods of Supporting Protestantism". Na de verschijning van No. 90,
het laatste, der „Tracts for the Times", de serie door de Oxford-
mannen uitgegeven, was het verzet tegen de beweging met kracht
losgebroken. Pusey\'s preek, in \'43 gehouden, over de Eucharistie, waarin

— 55 —

hij verkondigde, dat brood en v^ijn werkelijk en waarlijk het lichaam
en bloed des Heeren worden, wekte nieuwe ergernis. En nu werd
aan Pusey voor twee jaren het preeken verboden. Lord Ashley, een
Evangelical, had zeer voor een vonnis tegen de Oxford-mannen ge-
ijverd. Maurice bestreed dit standpunt in het genoemde geschrift. Niet
onderdrukken moest men, maar het Protestansch positief en het
Katholiek positief beginsel vrijheid van beweging laten. Vragen van
denzelfden aard behandelde hij later nog telkens, o.a. toen in \'45 de
oprichting van drie nieuwe colleges in Ierland werd voorgesteld, en
men meende dat daarbij het Protestantisme veronachtzaamd werd.
Maurice schreef „A Few Words on the New Irish Colleges" by Nemo.
Zoo ook bij een verkiezing te Oxford in \'47, waar als candidaten
tegenover elkaar stonden Gladstone en Round. De laatste was de
specifiek „Protestantsche" candidaat, omdat hij was tegen dc Maynooth-
grant d.w.z. een gift jaarlijks door de regeering geschonken aan een
Roomsch instituut. Hij zette zijn standpunt uiteen in „Thoughts on
the Duty of a Protestant in the Present Oxford Election" en koos
daarin partij voor Gladstone.

Een kampioen voor het Protestantisme, zijn positieve beginselen
bepleitend in Kingdom of Christ en andere geschriften en eveneens
sterk doordrongen van het groote belang dezer beginselen voor de
practijk van het volksleven, kwam hij toch altijd op tegen het Ultra-
Protestantisme, zooals hij het bij de Evangelicals, de „ware" Protes-
tanten vond. Hij ijverde tegen een Protestantisme, dat zijn leven vond
in beginselen, die geheel on-Katholiek zijn (in den zin. waarin Maurice
Katholiek opvat). Evenzeer was hij tegen het „Protestantsch" optreden
in de practijk, waar dit in strijd was met wat hij de positieve ge-
tuigenis van het Protestantisme achtte. Hij vreesde, dat men ook met
het Protestantisme in de practijk, zoo on-Protestantsch mogelijk, op
imperialistische lijn zou komen. Dit geschiedt overal, waar het Pro-
testantisme macht gebruikt, om te ovcrhecrschcn, zich door macht
doet gelden.

Een nieuwe Kerkelijke kwestie in deze rumoerige dagen deed
hem weer zich mengen in den strijd. Het was, toen Ward in zijn
„Ideal of a Christian Church" dc mogelijkheid van de onderteekening
der 39 artikels verdedigde, ook al stemde men, gelijk hij, in \'t geheel
niet met den letterlijken zin daarvan in. Maurice was het in \'t geheel
niet met hem eens. Nu stelde men evenwel in Oxford voor, dat
voortaan de Vice-Chancellor het recht zou hebben niet te berusten
in de eenvoudige onderteekening der Artikelen, maar van elk lid der
Universiteit de verklaring kon eischen „that ... he took them in the
sense in which from his soul he believed they were originally com-

— 56 —

posed or promulgated, and in which from his soul he believed that
they were now imposed." Toen kwam Maurice daartegen op als on-
rechtmatig en zette zijn standpunt aangaande onderteekening uiteen
in „The New Statute and Mr. Ward", dat in \'45 verscheen.

In \'t bijzonder was ook nu de Paaschtijd hem noodlottig. Op
Paaschmaandag \'43 was Sterlings moeder gestorven, twee dagen later
zeer plotseling zijn vrouw. Dit was een harde slag ook voor haar
zuster, Maurices vrouw. Wel werd hun een tweede zoon geboren,
maar de vele slagen maakten het leven niet blijmoediger. Maurice en
zijn vrouw trokken zich nu bijzonder het lot van Sterling aan. Zij
brachten een groot deel van den zomer van \'48 bij hem door te
Bonchurch. Maurice bleef, hoezeer hij ook van Sterling in geestelijke
dingen vervreemdde, tot het laatste trouw. Niettegenstaande alle zelf-
verwijt in dit opzicht, blijkt het naar aller getuigenis, dat hij in geen
enkel opzicht te kort kwam; integendeel. Maar het verschil was er
eenmaal; dat werd diep gevoeld; en Maurice was er de man niet
naar, om daar gemakkelijk over heen te kunnen stappen.

Sterling ging zijn laatste levensjaar in. Nu hier dan daar genezing
of althans verlenging van het leven zoekend, werd hij toch steeds
minder. Op Goeden Vrijdag \'44 stortte hij in. Te Ventnor werd hij
gedurende den geheelen zomer verpleegd door Mrs. Maurice, terwijl
Maurice zelf, zoo dikwijls als hij kon, ook daar was. Hem werd het
geluk geschonken nog in één punt Sterling te ontmoeten. Sterling gaf hem
Law\'s Answer to Mandeville\'s Fable of the Bees. Hij hoopte, dat
deze handhaving van moraliteit zou herdrukt worden. Met blijdschap
begaf Maurice zich hiervoor aan het werk, schreef er een voorrede
bij. Doch, hoe hij zich ook haastte. Sterling zou de voltooiing van den
druk niet\'meer beleven. Hij stierf 18 Sept. \'44.

„Vou know" —• schrijft Maurice — „it was his temptation to mag-
nify the intellect, and on that, as it seems to me, the greatest cloud
rested; but 1 think those who know their exceeding sinfulness and
yet can believe in the love of God in Christ will be the least inclined
to doubt that this love may be imparting its warmth to the spirit
through all these clouds".

Als een wolk bleef in Maurices leven de gedachte aan zijn
verhouding tot Sterling. Zoo zelfs, dat hij, gevoelig als hij was,
een angst had voor alles, wat de gedachte aan Sterling opwekte.
Overigens zoo moedig, was hij hierin nooit tot overwinning over
zichzelf gekomen. Hare beschreef Sterlings leven bij een uitgave
zijner werken : hij sprak er geen woord over met Maurice, die hem daar-

Zio hierby o.a,: Prof. Kruvf. Geschiedenis van hot Anglo-Katholicismo.

— 57 —

voor zeer dankbaar was; en Maurice las het werk nooit! Vreeselijk
pijn deed het hem, toen later Carlyle op zijne wijze Sterling nog eens
voor het publiek bracht. Dit is een van de tragische bladzijden uit Maurices
geschiedenis. Wij gevoelen hierin iets van den geest zijner familie.
Het over-gevoelige, dat zijn teere zijde heeft, die wij niet ontleden
willen. Maar in dat overgevoelige ligt ook de verklaring van de
prikkelbaarheid, die Maurice niet ontbrak.

Julius Hare, juist in deze dagen geëngageerd met Maurices zuster
Esther, hoopte met haar nog Sterlings zegen te ontvangen. Maar zij
vonden hem overleden.

Nieuwe banden waren intusschen aangeknoopt, die voor den koers
van Maurices leven van beteekenis waren: ik noem hier Daniël Mac-
millan. In Sterlings sterfjaar werd bovendien een nieuwe vriendschap
gesloten, de meest volkomen vriendschap van zijn leven in zoover
hier ook bijna volkomen geestesverwantschap was; ik heb het oog op
Charles Kingsley, wiens naam voor altijd aart dien van Maurice ver-
bonden is.

Daniël Macmillan, een Schot, zwak van lichaam, maar sterk van
geest, een plaats zoekend in den Engelschen boekhandel, heeft zich
met groote energie door ontzaglijke moeilijkheden heen opgewerkt.
Hij begreep, dat „uitgeven" ook een „roeping" is, en toen hij zelf-
standig geworden was, stelde hij er zijn eer in van zijn pers boeken
te laten verschijnen als van Maurice en Kingsley. Hij nam op den duur,
in \'55, ook de oudere werken van Maurice van Parker over. Nog
altijd zijn zijn werken in handen van de nu alom bekende firma.

Maar in de dagen, waarin Maurice met hem in aanraking kwam,
was hij nog èn geestelijk èn maatschappelijk in grooten strijd. Hij had,
vooral ook door Maurices Kingdom of Christ, een tegenzin gekregen
in het Dissenterschap. Zoo werd Maurice naast Dr. Binney, en bij
voortduring meer, zijn geestelijke vader. Macmillan roemt hem als
„lofty" en „lowly", en prijst zijn werken hemelhoog. Voor Maurice
was het o. a. van beteekenis, dat hij vooral door Macmillan — doch niet
alleen door hem — gewezen werd op den ellendigen geestelijken
toestand van de kringen, waarin Macmillan toen verkeerde. Het is
niet zoozeer gebrek en armoede, waarop Macmillan wijst, als wel het
dolen zonder herder. Reeds in \'40 en nog eens in \'42 had Macmillan over
deze dingen geschreven aan J. C. Hare, met wien hij in aanraking was
gekomen. Hare had hem op Maurice gewezen als den man, wiens

\') Behalvo naar hotgeen in Maurices Lifo over hom vermeld staat,
verwijs ik naar het boek van Thomas Hughks. Memoir of Daniöl Macmillan,
Londen 1883.

— 58 —

oog en hart open waren voor deze nooden. Eindelijk in Sept. \'42 had
de kennismaking plaats, die van zooveel beteekenis zou worden èn
voor Maurice èn voor Macmillan persoonlijk en in hunne werk-
zaamheden. Maar behalve dit ligt in het verkeer tusschen hen beiden
een factor van belang voor de wording der Christelijk-Sodale beweging.
Maurice kreeg nu nader onder de oogen, wat er alzoo omging in
zoovele kringen, waar de Kerk geen woord meer te spreken had of
sprak, en allerlei leiders gemakkelijk hun slag sloegen, en allerlei
voorlichting grifweg met graagte werd aangenomen. Dit alles liet
Maurice geen rust, totdat eindelijk de vele gedachten en plannen in
daden werden omgezet.

Als uitgever bemerkte Macmillan, dat Maurice betrekkelijk weinig,
of althans in niet grooten kring gelezen werd, Maurice is ook eigenlijk
in \'t geheel geen „populair" schrijver. Aan een „goedkoope uitgave", hoe-
zeer hij haar ook soms begeerde, waagde Macmillan zich daarom niet.
Maar hij geloofde „that his books will seil when England can bear them."
Hij gevoelde er het profetische van.

Gedurende de laatste ziekte van Sterling was Maurice in de
Pastorie van Chelsea, de woning van Charles Kingsley\'s vader. Vandaar
ging hij dagelijks naar Guy\'s en zooveel mogelijk naar Ventnor.
Charles Kingsley,») die reeds aan Coleridge en Carlyle zooveel te
danken had, was afkeerig van al wat „partij\'\' en „kring" en „secte"
was. Hij dorstte naar het waarachtig „Katholieke". Dat was ook
reeds zoo bij Clark en Macmillan. Zij hadden, niet meegaande
met het „katholieke", dat de Oxford-beweging beloofde, het nu
bij Maurice gevonden, die aan zoovelen door de Oxford-beweging
niet bevredigden of teleurgestelden den weg heeft gewezen.")
Ook Kingsley, overtuigd, dat de consequentie van Oxford Rome was,
en afkeerig van de Roomsch ascetisch getinte opvatting van „heilig"
in de Oxford-strooming, waarin het huwelijk minderwaardig geacht
werd, vond nu in Maurices geschriften, wat hij zocht. In \'42 heeft
hij deze reeds druk gelezen. In den zomer van \'44 schrijft Maurice
aan hem een antwoord op velerlei vragen, en de kennismaking volgde
weldra. Zij waren mannen van zeer verschillend temperament. Kingsley

\') Zie vooral Kingsley\'s Lettors and Memories of his Lifo, od. by his
Wife, waarvan de verkorte editie verscheen b\\j Tauchnitz. Vorder verw^ja
ik naar Kingsley\'s voorrede by Alton Locke en z\\jn „In Memoriam" tor
nagedachtenis van Maurice in Macmillans Magazine, ook opgenomen inde
collected works Vol. 20: Literary and General Lectures. Tullooii. Movementa
of religious Thought. Dr. Rigo. Modern Anglican Theology. 3d od., with a
Memoir of Canon Kingsley. En vole andere!

\') Tullocii. Movements.

— 59 —

was de levendige, bewegelijke, altijd open voor eiken indruk en door
alle dingen om zich heen geïnfluenceerd. Maurice was de man van
Puriteinsch karakter. Kingsley veel meer aesthetisch aangelegd met al
het rijke en al de gevaren zulk een natuur eigen; Maurice de man
van beginsel; Kingsley ook wel dit, maar oneindig sterker dan Maurice
ook een man van impulzen.

Trouw zouden zij van nu af in bijna alle dingen samengaan, in
actie en denken, waarbij de 14 jaar jongere Kingsley tegen Maurice
steeds opzag als zijn „Masten" Zij bleven voortdurend in aanraking
en correspondentie, ook over hun geschriften, en daarbij heeft Maurice
meestentijds het leidende deel. Maurice is hem „like a man surveying
a tropic forest, which he can onley do by hewing his path yard by
yard, unable to see a rood before him; other men will follow him,
till and plant, and build, while he dies in faith, not having received
the promises." En hij begeert niets anders, dan de gedachten uit te
werken, die hij van Maurice ontvangen heeft; from „The Saints Tra-
gedy" to "Glaucus" heeft hij dit gedaan, „l have no other work on
earth and want none."

Veel ware en warme sympathie, die Maurice dikwijls en toch
zoo noode miste, heeft hij van Kingsley ontvangen. In deze vriendschap
was hem een vreugde bereid, zooals hij die in zijn omgang met
Sterling niet had kunnen genieten. Terwijl Maurice inderdaad nieuwe,
eigen wegen ging, en hij al den last daarvan had te dragen: inner-
lijken strijd, strijd met zijn tijd, met alle partijen en richtingen;
eenzaamheid, opzettelijke en onopzettelijke miskenning, en wat al niet
meer, was Kingsley de trouwe, die hem begreep cn volgde. Een
„school" heeft Maurice nooit gevormd. Hij was wars daarvan. Hij
had zeker ook te weinig belijnd „systeem", om een „school" te kunnen
vormen. Beginselen en geesteswerkingen gingen er van hem uit, en
hij wees wegen aan. Maar in de verbinding Maurice-Kingsley, de zoo
bekende verbinding, is toch in Theologicis, maar ook op kerkelijk en
maatschappelijk gebied, een bepaalde richting aangegeven.

Kingsley is verreweg de meest bekende; de oorzaken daarvan zijn
voor het grijpen. Maar het is billijk en noodig, willen wij Kingsley
goed zien, om terug te gaan tot den „Master," die achter hem staat,
Elia, wiens Eliza Kingsley zich achtte.

Was dit een lichtpunt in zijn leven, een zware slag trof Maurice,
toen hij 25 Maart \'45 zijn vrouw verloor, te Hastings, waar zij vergeefs
herstel had gezocht. Te Herstmonceux werd zij begraven. Een gevoel
van eenzaamheid maakte zich van hem meester. Zijn huishouden werd
nu eenigen tijd later weer waargenomen door zijn zuster Priscilla.

Van Herstmonceux tijdelijk naar Kensington gegaan, bij een

— 60 —

zijner zusters, voordat hij Guy\'s weer betrok, werd hem door Hare
aangeraden zich candidaat te stellen voor de opengevallen plaats van
JVlaster of the Temple. Hij wilde evenwel een zoo hooge plaats niet
zoeken, in de overtuiging, dat hij, als iemand van weinig positie en
reputatie in de Kerk, er niet de man voor was, hoeveel hem ook in
in dit werk aantrok. Men heeft het der Kerk wel verweten, dat zij
een harer grootste mannen niet met een bijzondere waardigheid bekleed
heeft. Moge dit voor de Kerk een verwijt blijven, in elk geval was
hij geen man, dien men met de grootste rust tot een eereambt be-
noemen kon. Zeker heeft hij ook, hoe minder hoog-officiëel zijn positie
was, des te voller kunnen zijn, die hij was, en doen, waartoe hij zich
geroepen achtte.

Andere onderscheidingen vielen hem in hetzelfde jaar, waarin
hij geweigerd had in aanmerking te kcmen voor het Masterschap,
onverwachts ten deel,

In juli \'45 werd hij door den Aartsbisschop van York en den bisschop
van Londen benoemd als Boyle-lecturer, en in Augustus van hetzelfde
jaar als Warburton-lecturer door den Aartsbisschop van Canterbury.
Dit zijn de dagen geweest, waarin hij in zijn Kerk de meeste erkenning
heeft gevonden.

Als Boyle-lecturer gaf hij in 1846 het voorgeschreven achttal
voorlezingen, die in druk verschenen als „The Religions of the World
and their relations to Christianity" (1847). Dit werk, ook ten onzent
vertaald, is blijkbaar van al Maurices geschriften in den ruimsten kring
bekend geworden. De Warburton-lezingen omvatten een serie van een
drietal jaarlijks gedurende 4 jaren. Het eerste, wat hij daarvoor gaf,
was een behandeling van den brief aan de Hebreeën in 3 lezingen,
gehouden\' in de kapel van Lincoln\'s Inn. Toen hij ze in druk gaf,
liet hij er een uitvoerige bespreking van Newmans „Theory of Deve-
lopment" aan voorafgaan. Daarin bestreed hij den Theologisch-
dogmatischen denk- en werktrant van Newman, gelijk hij in Kingdom
of Christ vooral de Sacramentsbeschouwing der Oxford-beweging had
aangevallen. Later gaf hij o. a. nog lezingen, die uitgewerkt verschenen
in twee deelen onder den titel van „The Unity of the New Testament"
(1854), waarin hij de eenheid in de Synoptici, Handelingen en Brieven
aanwijst. Overtuigd, dat de oude „orthodoxe" zienswijze gereedelijk
aanleiding gaf tot de destructieve kritiek van Baur enz., en dus aller-
minst wapens aanbood, om die kritiek te overwinnen, geeft hij een
andere zienswijze van den inhoud en strekking dezer N. T.ische
geschriften. Hij acht ze meer bestand tegen de aanvallen dier kritiek,
dan ze wel schijnen te zijn, wanneer men zich plaatst op het orthodoxe
standpunt in dezen. Met volkomen zekerheid gaat hij zijn weg.

- 61 -

Eerst later zou hem de kritiek in grooter innerlijken strijd brengen.

Dit werk omvat eigenlijk twee lezingen; als derde wilde hij een
bespreking van de johanneïsche geschriften geven. Hij heeft die
geschriften besproken; doch ik durf niet te zeggen, of zij inderdaad
als Warburtonlecture behandeld zijn. (Gospel of St. John, 1856. The
Epistles of St. John, gegeven voor het Working Men\'s College. 1857.
Lectures on the Apocalypse. 1861).

De dagen naderden, dat hij van Guy\'s hospitaal zou scheiden.
Aan Kings College te Londen werd een Theologische afdeeling op-
gericht. Op verzoek van Dr. Jelf nam Maurice een professoraat daar
aan. In \'46 werd hij benoemd. Hij doceerde kerkgeschiedenis, waarvan
wij de vruchten bezitten in een deel lezingen over de kerkgeschiedenis
van de Ie en 2e eeuw, een levend werk, waarin de bewegingen en
feiten naar Maurices trant zooveel mogelijk van binnen uit gezien
worden.

In Februari van hetzelfde jaar werd hij benoemd als chaplain
van Lincoln\'s Inn. Hij verliet nu Guy\'s, en deed d^it gaarne,
omdat hij altijd op deze post een gevoel van tekortkoming had.
Waar had Maurice dat trouwens niet? Hij ging wonen Blooms-
bury, 21 Queen Square, vanwaar hij in \'56 verhuisde naar Russel
Square.

Alsof al deze arbeid nog niet voldoende was, had Maurice reeds weer
den doorslag gegeven tot een ander werk. Zijn oog was gevestigd
op de noodzakelijkheid van een degelijke opleiding voor gou-
vernantes. Hij was daarvan doordrongen vooral ook op grond van
de ervaring, opgedaan door middel van zijn zuster, die een school
hield te Southampton. Allereerst begon hij in \'47 uit professoren van
King\'s College, maar ook anderen, o.a. Kingsley en Clark, een exa-
men-commissic voor dit doel te vormen. Doch deze commissie
ontwierp een jjlan, om ook de opleiding te behartigen, en zoo
ontstond Queen\'s College. Maurice opende het 29 Maart \'48 met
een overzicht van het ontstaan en uiteenzetting van het doel. Doel
was niet alleen „information" mee te deelen, maar veeleer „prin-
ciples", iels dat „substantial" en „elementary" is. Deze dingen
zijn juist bij het opvoedingswerk, door de gouvernantes te verrichten,
zoo noodig.

Hij gaf er meerdere lezingen o. a. over de beteekenis van „Theo-
logie", een der leervakken. Met warmte pleitte hij voor haar betee-
kenis, ook aan een inrichting als Queen\'s College. Later had hij
Queen\'s College te verdedigen tegen een aanval van de Quarterly
Review. Daarin was de beschuldiging uitgesproken van Pantheïsme en
Latitudinarisme op grond van het feit, dat men alles wilde beschou-

- 62 -

wen als „religious" en dus het specifieke van „religion" uitwrischte.»)

Die aanklacht was gegrond op hetgeen vooral ook Maurice, maar
met hem anderen, hadden neergelegd in hun lezingen en beginselver-
klaring. Naar Maurices opvatting van Theologie kon hij deze niet
beschouwen als wetenschap van „religieuze" feiten. Noch ook wilde
hij op het wetenschappelijk onderzoek in allerlei richtingen gedaan
vooruitloopen, door in de Theologie al vast der wetenschap enkele
resultaten, waaraan zij zich te houden had, zoo zij „geloovige" we-
tenschap wilde heeten, voor te schrijven. Maar Theologie doet alle
dingen en alle waarheid zien, in het Goddelijk licht. Dit en de heele
Theologische denktrant van Maurice, waarbij wij nu nog niet uitvoe-
rig stilstaan, konden gereedelijk leiden tot de hier genoemde be-
schuldiging.

Intusschen begonnen er reeds teekenen te komen, dat hij als
Theologisch Professor aan King\'s College minder gewenscht werd.
Reeds had zijn verdediging van de toelating der Joden in het Parle-
ment het ongenoegen gewekt van Dr. Jelf, zijn principal. Dat werd
nog erger, toen hij het verzet tegen de benoeming van Dr. Hampden
tot bisschop bestreed. Hoewel hij het met dezen rationalist niet eens
was, kon hij dat werken van partijen in de Kerk, die een officieële
benoeming weer te niet wilden maken, uit allerlei hoofde niet goed-
keuren. Zoo was zijn wijze van doen. Telkens koos hij partij voor
den man of de partij, welke, naar hij meende, onrecht werd aangedaan,
en hij wilde eigenlijk geen stem door overmacht tot zwijgen brengen.
Het mogelijke en wenschelijke van dit optreden van Maurice in
kerkelijke aangelegenheden zal niet ieder verdedigen.

Niet alleen de behoefte, om voor den verdrukte op te komen
dreef. hem. Wel was dit een nobele trek in zijn karakter, die zich
heel zijn leven door op allerlei wijze openbaart. Maar hierbij kwam
in dit geval een beginsel. Hij keurde het nl. beslist af, dat een partij
in de Kerk iets zou doen, wat alleen der Kerk competeert. Geen
partij mocht zich in de Kerk opwerpen als wachter op Sions muren.
Geen partij mocht in de Kerk heerschappij voeren en zoo vernietigen
al het goede, dat juist in een Kerk boven partij- en sectewezen te
prijzen is.

Zie over Queen\'s College en hot hier gezegde: Introductohy Lectures,
delivered at Queen\'s College, London 1819, o.a. Loot. I, XIL Queen\'s
College, London. A Letter to tho Right Hon. and Rev. tho Lord Bishop of
London. 1850.,. Ovor do ontwikkeling van Queen\'s College: Nineteenth
Century. Augustus \'79. Quarterly Review. Juli \'78.

A Letter on the Attempt to defeat the Nomination of Dr. Hampden. 18-1:7.

— 63 —

Het standpunt van Maurice in dezen Is alleen eenigszins begrijpelijk,
wanneer men zich indenkt in zijn realistische, eigenaardig objectieve
opvatting van de Kerk, gelijk wij die later zullen uiteenzetten.

Ik wijs er nu vooral op, hoe dat pleiten van Maurice voor onpopu-
laire personen den principal van King\'s college zorg baarde voor het
vertrouwen van het godsdienstig publiek in zijn college. Maar ook in
ander opzicht heeft deze gewoonte hem in allerlei moeilijkheden ge-
bracht. O.a. hierin, dat hij steeds verkeerd beoordeeld werd.

Hij werd en wordt vereenzelvigd met menschen, voor wie hij het
soms opnam, ofschoon hij het in \'t geheel niet met hen eens was.
Zoo is het zeker ook gebeurd, dat hij wel met jowett op één lijn
gesteld wordt, ofschoon hij zeer veel van hem verschilde en slechts
uit andere overwegingen naliet hem te bestrijden.

Wat King\'s college betreft, gevoelde hij een nieuwe waarschuwing
in het feit, dat de autoriteiten Kingsley, die door hem was voorgesteld
als professor, verklaarden „niet te willen hebben."

Des te meer kreeg hij evenwel vasten voet onder de juristen van
Lincoln\'s Inn. De kapel werd hoe langer hoe meer gevuld. Behalve
dat vond hij er warme vereerders en, wat meer zegt, vrienden. Een
man als j. M. Ludlow kwam er met Maurice in aanraking. De eerste
ontmoeting had plaats einde \'46, toen Ludlow met hem kwam spreken
over plannen, om van Lidcoln\'s Inn uit in de ellendige omgeving tc
gaan werken. Hij vond Maurice toen evenwel zeer terneergeslagen
en ging heen met den indruk „a good man but very unpractical".
Ook Thomas Hughes, de schrijver van Toni Brown, meldde zich eens
bij Maurice aan, om zijn sympathie uit te spreken voor Maurices
maatschappelijk werk. Het eindigde hiermee, dat Hughes uitgenoodigd
werd mee te werken. En, terwijl het oordeel der andere vrienden
luidde: „O, die is goed voor cricket, maar niet meer" is het altijd
een trotsche vreugde voor Maurice geweest, dat toch Hughes bleek
te zijn, wat hij geweest is, een aanwinst voor den kring en een werk-
kracht bij uitnemendheid. Ook buiten Lincoln\'s Inn vond hij mede-
werking, o.a. van C. B. Mansfield, Furnivall en vele anderen.

Maar dit leidt ons reeds tot het jaar \'48, welks gebeurtenissen
voor het oogenblik al het andere in de schaduw stelden, Maurice
geheel in beslag namen en den beslissenden stoot gaven, om met
kracht op te treden in socialen arbeid. Èn met de pen èn met
de daad is er toen aangegrepen. Reeds was men begonnen met
werk in de parochie en een avondschool in een achterbuurt. Ter-
wijl nu Maurice in zijn preeken over het „Onze Vader" de
schokkende gebeurtenissen als op den voet volgde en stelde in
het licht van Gods Koninkrijk, zou het bij prediking alleen in\'et

- 64 -

blijven, i) In den kring van enkele getrouwen werden de verschillende
dingen besproken. Socialisten en Chartisten hadden sinds korter of
langer tijd Maurice en de zijnen bezig gehouden. Macmillan had telkens
Maurice gewezen op wat er omging in de lagere kringen van Londen.
In het jaar \'48 kwamen de verschillende bewegingen tot een geweldige
uitbarsting, maar nu kregen ook de gedachten en plannen bij Maurice
c. s. een vasten vorm. Dit vooral, toen 10 April\'48 de groote Chartisten-
meeting plaats had, uiteen viel en verregende. Toen kwam Kingsley
opgewonden naar Londen en plakte alom aan zijn woord aan de
arbeiders. Maurice gaf zich in de woelige dagen op als „special con-
stable". Maar hij had meer te doen. Midden in deze ernstige tijden trad
de kring van mannen op, waarvan Maurice de bezielende en leidende
geest was. Korten tijd daarna zouden zij den naam van „Christen-
Socialisten" aannemen. En zoo werd, als men een bepaald jaar wil noe-
men, in \'48 de Christelijk-Sociale beweging geboren. Wij wijden daaraan
later een afzonderlijk hoofdstuk en geven hier dus slechts enkele feiten.

Men wilde tot het volk spreken en besloot daartoe een weekblad
uit te geven. Zoo verscheen 6 Mei het eerste nummer van „Politics
for the People", waarin Maurice het streven uiteenzette in het eerste
artikel „Fraternity". Hij en Ludlow waren redacteurs. In Juli \'48,
nadat 17 nummers verschenen waren met vele artikels van Maurice,
werd deze uitgave gestaakt, omdat zij niet opnam. Het werk hiervoor,
de lezingen aan Queen\'s College en zijn preeken in Lincoln\'s Inn
naast het practisch werk namen dezen tijd geheel in beslag. In den
druk verschenen nog in \'48 „The Lord\'s Prayer", en in \'49 „The
Prayer Book", preeken in Lincoln\'s Inn gehouden Nov. \'48 — April
\'49 over dit boek als een specimen van wat „ware aanbidding" is, in
tegenstelling vooral ook met den Roomschen cultus.

Al moest de uitgave van het orgaan gestaakt worden, toch werd
het eenmaal verkregen contact met de arbeiders niet losgelaten.
Maurice en enkele anderen hielden 23 April \'49 een bespreking met
Chartisten om te overleggen, hoe men geregelde bijeenkomsten zou
kunnen houden. Het plan ging door en nu werden avonden georganiseerd,
waarop vrij uit ieder het zijne sprak en Maurice dikwijls een zwaren
strijd had, om leiding te geven. Geen lezingen werden gehouden;
het ging alles ex improviso. De vrienden, niet het minst Kingsley,
stonden Maurice trouw ter zijde. Kingsley geeft zijn indruk van een
dezer avonden (11 Juni \'49) in de volgende woorden: „Last night
will never be forgotten by many, many men. Maurice was — I cannot
describe it. Chartists told me this morning that many were affected

The Lord\'s Prayer.

— 65 —

even to tears. The man was inspired-gigantic" En Maurices eigen
woorden over dezen avond: „I had a meeting of the working men
last night, and spoke for I suppose twenty minutes or half an hour not
as I might have wished, but much better than I had a right to expect
or than any preparation of mine would have enabled me to do.
I never was more assured that it is not one\'s own voice when
one is in earnest and desires to utter the truth",

Coroline Fox, met wie Maurice sinds eenigen tijd in kennis was
en telkens correspondeerde, woonde eveneens een vergadering bij,
juist twee jaar later, en schrijft: „Our Chairman, F. D, Maurice, is
at his post behind the urn, but he springs up to welcome his friends.
He seemed nervous, for there was no arranged plan of the evening.
In listening to the workmen\'s speeches, especially Walter Cooper\'s,
we could not help feeling very thankful that such fiery sprits had
been brought under such high and holy influences, leading them to
apprehend self-sacrifice as the vital principle on which all succesful
co-operation must be founded."

Maurice begon meer en meer een vaste positie onder de werk-
lieden te krijgen. Bestreden door Chartisten en Socialisten, die hem
en de zijnen op die vergaderingen bestookten, en miskend door Hoog-
Kerkelijken en Liberalen, ging hij beslist zijn weg. Hij was een der
weinigen, in wie de arbeiders zagen, dat er in de Kerk toch nog wel
hier en daar een warm hart voor hen klopte. Hij deed zien, dat de
beginselen der Kerk ook in het Sociale leven en de Sociale ver-
houdingen iets, ja alles zijn kunnen. Hij hield het aan de Kerk zelf
voor en liet het den arbeiders gevoelen, dat de Kerk beginselen in zich
draagt, die verder reiken dan aalmoezen geven. Hij heeft die begin-
selen niet alleen verkondigd, maar ook hun practijk doen kennen.

Midden in deze drukke tijden had er een verandering in Maurices
persoonlijk leven plaats. Den 4en juli \'49 werd zijn huwelijk met
Miss Georgina Hare voltrokken.

Zij was een halfzuster van j. C. Hare. Maurice kende haar sinds
lang en had haar al correspondeerend ingeleid in zijn leven en werk.

De volgende jaren waren tijden van groote activiteit en ten slotte
pijnlijken strijd. Wij hebben te wijzen op den verderen gang der
beweging, op Lincoln\'s Inn en op zijn Theologischen arbeid in ver-
band met zijn professoraat.

Meer en meer trad in de beweging nu de coöperatie op den

\') Lifo Vol. I p. 132.

Mornorios of old friouds, boilig extracts from tho journals and letters
of Gauounk Fox. London, 1882. p. 209.

- 66 -

voorgrond. Velen zagen daarin een groote toekomst en een machtig
middel, om aan veel misstanden een einde te maken. Het duurde vi^el
eenigen tijd, maar ten slotte erkende Maurice een waarlijk Christelijk
beginsel in deze coö\'ptra.ïxtAxnm^rs, samenwerking tnmti concurrentie
is, wat Qod wil, grondslag van alle maatschappelijk leven.

De coöperatie vooral werd in de nu verschijnende geschriften
der Christen-Socialisten uiteengezet en verdedigd. De naam „Christen-
Socialist", door Maurice aangenomen, werd verdedigd en bestreden.
In 1850 verschenen de „Tracts on Christian Socialism" en „Tracts
by Christian Socialists", waarin ook Maurice zijn bijdragen leverde,
evenals in het daarna opgerichte weekblad „The Christian Socialist."
Een Society for promoting Working Men\'s Associations" werd opge-
richt. En Maurice reisde het land door, om hier en daar het beginsel
der coöperatie uiteen te zetten. Enkele geschriften, als bv. „Reasons for
cooperation", „On the Reformation of Society" doen ons iets van zijn
werkzaamheid in dezen kennen. Intusschen bleef bestrijding van
allerlei zijden niet uit. Hoog-Kerkelijken en Liberalen en vele anderen
trokken tegen Maurice en de zijnen te velde. Vooral ook Kingsley,
die niemand en niets spaarde, werd heftig aangevallen. Ook aan King\'s
College was men over deze dingen niet tevreden en vond men het
evenzoo bedenkelijk, dat Maurice zich te nauw met Kingsley had
verbonden, i)

in Lincoln\'s Inn gaf hij achtereenvolgens verschillende reeksen
preeken. Veelal in druk verschenen, bezitten wij er een ware schat
in, die voor een inzicht in verschillende Bijbelboeken van groote
waarde is. In \'50 kwam zoo uit „The Church a Family", 12 preeken,
weder in. aansluiting aan het gebedenboek. En verder „The Old
Testament" in \'51, bij den tweeden druk getiteld „Patriarchs and
Lawgivers of the O. T." over Genesis tot begin van 1 Sam. Het is
een werk, dat een groote hulp is, om het O. T. te leeren lezen en
anderen te leeren lezen. Het is in menig opzicht een machtig boek.
Aan menigeen is door dit werk het O- T. nader gebracht. Zoovele
bezwaren, in de Bijbelbesprekingen, die hij jaren lang met meer
ontwikkelden hield, tegen de Bijbelverhalen ingebracht, werden hier
door hem onder de oogen gezien. Wij vinden hier tevens aangewezen,
wat als het ware in het Goddelijk gebouw de fundamenten zijn. Van
de voleindiging spreekt de Openbaring van Johannes. Maurices boek
daarover correspondeert telkens met zijn „Patriarchs and Lawgivers."
In \'53 verscheen een vervolg in „The Prophets and Kings of the Old

\') Voor do opgave van bronnen en literatuur, die liiorbü te pas komen,
verwy.s ik naar hot tweede gedeelte van dit werk. Hoofdstuk IV.

- 67 -

Testament", dat opgedragen werd aan Thomas Erskine van Liniathen.
Den tijd na de ballingschap heeft Maurice niet in zijn preeken of
geschriften behandeld, die overigens den geheelen Bijbel omvatten.

Eindelijk gaf hem de „Crystal Palace Question", einde \'51, aan-
leiding tot het houden van een drietal preeken over den Sabbat, die,
vermeerderd met twee andere, in \'52 in het licht kwamen.\') De kwestie
was, dat de directeuren van het Crystal Palace ook gedurende een
gedeelte van den Zondag de tuinen voor het publiek wilden openstellen
ter bezichtiging. De „religious"-pers kwam daartegen op als een
ontheiliging van den dag des Heeren. Maurice begreep, dat hij niet
mocht preeken over de kwestie alleen, enkel om een „voor" of „tegen"
uit te spreken, doch wel om naar aanleiding dezer kwestie de eeuwige
beginselen te doen zien. Hij deed dat door te laten zien, dat de
Sabbat is een dag des Heeren, en das ook „om den mensch", waar-
schuwend tegen het Farizeïsme, dat wel „offerande", maar geen
„barmhartigheid" kent. Het raakte dingen, die Maurice zeer na aan
het hart lagen. Maar deze preeken deden nog meer verzet van de
zijde der Evangelicals tegen hem loskomen.

Te zeer had hij nu de publiek-godsdienstige opinie aangetast.
Datgene, wat Christus van den Sabbat in woorden en werken ver-
kondigde tegenover de Farizeërs, dat stelde Maurice tegenover de
opvattingen van zijn tijd, waarin een sterk Farizeesch element was.
Tegelijk streefde hij er steeds naar, om te doen zien, dat hij///V/den
Zondag wat laxer en negatiever wilde opvatten, maar juist een posi-
tievere heiliging voorstond. Hij heeft er nog meermalen over gesproken,
altijd dat humane en positieve op den voorgrond stellend naar den
geest van het Evangelie. Maar tegelijk erkende hij, hoe moeilijk het
was, om uit deze algemeene beginselen het juiste voor de practijk
van den Zondag af te leiden.

In die beschouwingen over den dag des Heeren, waarop Christus
de werken des Heeren werkte, komt een groot deel van Maiffices
gedachten over het Koninkrijk Gods in het licht. Want eigenlijk is
de dag des Heeren een type van Zijn Koninkrijk.

In de naaste toekomst zou ook dit optreden in den strijd over
den Zondag Maurice nog meer onmogelijk maken aan King\'s College.

Eindelijk zou daar nu ook een besliste uitspraak tegen hem volgen.
Sinds 13 Februari \'53 hield hij in Lincoln\'s Inn preeken, die hij
vervolgens tot Essays omwerkte. Hij voldeed op deze wijze aan den
uitersten wil van Miss Harker, die hem een som gelegateerd had, om
te besteden voor een of ander werk, speciaal bestemd voor Unitariërs.

\') „On tuk sai!ii.\\th Day" enz.

- 68 -

Nu eindelijk gelukte het hem na velerlei pogingen daaraan te voldoen.
Onder de bewerking had hij het gevoel, alsof hij nooit zoozeer had ge-
geven, wat hem het diepst in het hart lag, als nu. Maurice zegt dit menig-
maal, zeer begrijpelijk, omdat hij altijd zijn volle hart gaf in zijn
werken. Maar in ieder geval is er naast Kingdom of Christ geen werk,
dat zooveel beteekenis had voor Maurices leven, als deze „Theological
Essays", die nog in hetzelfde jaar verschenen, met een opdracht aan
Tennyson. Zij hebben meer opzien gewekt, dan eenig ander zijner
geschriften. Meerendeels aan de hand der Apostolische Geloofsbelij-
denis zette hij zijn Theologische grondbeginselen uiteen, voortdurend
rekenschap gevend van zijn standpunt tegenover de verschillende
gangbare Theologische stroomingen. Een Theologie, die, wat men er
ook van zeggen moge, in elk geval naar den eisch, dien Maurice aan
alle Theologie stelt, geen dor vak is, maar contact houdt met het
volle leven en de werkelijkheid. Het waren eigenlijk niet zooveel
nieuwe gedachten, die hij hierin uitsprak, meest oude bekende. Maar
het nieuwe was, dat hij ze hier soms wat scherper formuleerde, meer
in een geheel gaf, en vooral ze gaf als lijnen van een Theologie.

Kingsley begroette de verschijning met groote vreugde, en ver-
wachtte er veel heil van voor de Engelsche Kerk, die zou „rot and
die", als zij ze niet aanvaardde, niet als een „code complete", maar als
„hints towards a new method of thought". Even kernachtig als het
eerste is, even juist zijn de laatste woorden als karakteristiek van deze
Essays.

De clou, waarom nu vooral de strijd losbrak, was de laatste Essay,
„On eternal Life and eternal Death." Niet alleen zij, die van huis uit
principieele tegenstanders van Maurice waren, bestreden deze ver-
handeling, maar velen, die overigens geestverwanten waren, stemden
er niet mee in. Ik noem een man als J. Mc. Leod Campbell, aan wien
Maurice zelf zooveel te danken had. De gedachten, in deze Essay
uitgesproken, waren door Maurice reeds vaker terloops genoemd.
Maar nu eerst kwamen zij klaar voor ieders oogen, en meende men
er in te lezen de ontkenning van de „eeuwigheid" der straf. Dat
Maurice, terwijl hij de gedachte van „tijd" uit „eeuwig" elimineerde,
en op grond van Joh. 17 vs. 3 aan „eeuwig" alleen een materieelen
zin toekende, den eeuwigen duur der straf niet loochende, maar een-
voudig buiten bespreking stelde, zullen wij later zien; evenzeer wat zijn
eigenlijke uitspraak was. Hier is het vooral van beteekenis te zien.

Life. VoL I pp. 22G, 227.

Memorials of John Mc. Leod Campbell. D. D. od. by his Son. 2 vols.
London, 177. Vol. I pp. 254 - 258.

— 69 —

hoe niet het minst de Record, een van de leidende organen der
Evangelicals, tegen Maurice in het krijt trad en Jelf, onthutst over de
leeringen van Maurice, en niet minder over de gevaren, waaraan
King\'s College door hem werd blootgesteld, aan de Record te kennen
gaf, dat een onderzoek zou begonnen worden.

Een correspondentie tusschen Jelf en Maurice volgde, waarin
beider standpunt nader werd uiteengezet en verdedigd op grond van
de H. Schrift en de Belijdenis. In „Grounds for laying before the
Council of King\'s College, London, certain statements contained
in a recent publication, entitled „Theological Essays" enz., en „Mr.
Maurice\'s Letter to Dr. Jelf" vinden wij alles bijeen. Maurice trok
zich niet terug, omdat hij principieel de kwestie wilde uitgemaakt
hebben, of de Council van King\'s College, dat in verband stond met
de Engelsche Kerk, recht had, om de orthodoxie van een professor
te toetsen niet aan de belijdenis dier Kerk, maar aan een eigen
Theologische opvatting. Juist die artikelen der Kerk — Maurice wees
het aan in verband met de geschiedenis van het 42e artikel —deden
Maurice vrij uitgaan.

Den 27en Oct. had de zitting van den Council plaats, waarin,
nadat reeds tevoren inzage was gegeven van alle desbetreffende
stukken, de einduitspraak zou vallen. Nog een oogenblik kwam
Maurice binnen, om zich te rechtvaardigen ten opzichte van den toon
van zijn brieven aan Dr. Jelf. De uitspraak luidde in hoofdzaak als
volgt: „That in their judgment the opinions set forth and the doubts

expressed in tlie said essay.....are of dangerous tendency, and

calculated to unsettle the minds of the theological students of King\'s
College." Zoodat „the Council feel it to be their painful duty to
declare that the contimiance of Professor Maurice\'s connection with
the college as one of its professors would be seriously detrimental
to its usefulnes".

Gladstone stelde een motie voor met de strekking om den bis-
schop van Londen, Blomfiekl, te verzoeken Theologen aan te wijzen,
die zouden onderzoeken, of Maurices leeringen in strijd waren niet
de 3 belijdenissen en de formules van de Engelsche Kerk. Dit was
juist ook de toetssteen, dien Maurice begeerde. Doch zij kon van de
15 aanwezigen slechts 7 stemmen op zich vereenigen. Er waren
brieven ingekomen o. a. van den bisschop van Lichfield, vroeger
principal van King\'s College, die schreef dat hij gaarne de vergadering
van den Council wilde bijwonen om het belang der kwestie; een van
Mr. Anderson, Preacher van Lincoln\'s Inn, die op den 27en October
niet kon aanwezig zijn, maar meende, dat men niet op dien éénen
dag tot een beslissing zou kunnen komen. Deze brieven werden niet

- 70 -

O

voorgelezen. Ware het wel gebeurd, dan zou, naar Gladstones over-
tuiging, zijn motie wel zijn aangenomen. Bisschop Blomfield liet
evenzeer na een door bisschop Wilberforce opgestelde „formula con-
cordiae" ter tafel te brengen, die door Maurice was aangenomen. Zeker
was hij daartoe niet verplicht, maar al deze dingen werkten toch mee,
om de kwestie ten ongunste van Maurice te doen afloopen, en de
positie van de leiders der tegenpartij. Lord Radstock en Sir. R. Inglis
te versterken. Ook bisschop Blomfield schijnt, hoewel aarzelend,
althans op dat oogenblik meegegaan te zijn met het besluit van
afzetting.

Het daarop volgende verzoek van Maurice, dat hem naar
recht zou aangewezen worden, van welke artikelen hij afweek, werd
niet beantwoord, en zijn beide leerstoelen werden vacant ver-
klaard. Zoo was men dus afgeweken van den volgens Maurice eenig
juisten weg: de Kerk vragen, wat de Kerk daaromtrent leerde. Hier
had alweer een persoonlijke, of, wil men, een partijopvatting, den
doorslag gegeven. De beteekenis der Kerk als zoodanig was op allerlei
wijzen miskend.

Ludlow zette in een geschrift de zaak uiteen en wees daarbij
o.a, op de te groote haast en de verschillende verzuimen en incorrecties
bij de behandeling der zaak,\') Van alle kanten kwamen er nu ge-
tuigenissen los over al het goede, dat velen in zijn Essays gevonden
hadden. Ik noem als een voorbeeld, wat Charlotte Williams Wynn
schreef, In \'49 kwam zij, een hoogbegaafde vrouw, die omging met
vérschillende schrijvers en politici, met Maurice in kennis, dien zij
bijna vereerde, Maurice correspondeerde zeer veel met haar. Zij
schreef nu: „The strongest of them is that though your Essays may
be condemned, though many a Dr, Jelf will believe that they have
proven the teaching in them to be dangerous and heretical, yet their
truth will be felt in the conscience of the Christian; they will prove
themselves true to the sick, the sorry, the heavy laden," De ge-
schiedenis had intusschen de aandacht van. het publiek getrokken.
Naast toejuiching van het optreden van Jelf en den Council stonden
warme sympathiebetuigingen voor Maurice èn openlijk èn privatim

\') King\'s College and Mk. Mauiuce, No. 1. Tho facts, by a Barrister of
Lincolns Inn. Als No, 2 wilde hU geven „The man", doch dit ia nooit
verschenen. ^

Memorials of Charlotte Williams Wynn, ed. by herSistor. London,
1877, O. a. Preface en pp, 178, 179,

— 71 —

en veroordeeling van Jelfs optreden, vooral van zijn connectie met
de Record.

Nog moest Maurice ondervinden, dat ook aan Queen\'s College
er enkelen — niet de meerderheid — waren, die hem liever zagen
heengaan. Hij trok zich terug, daar hij niet wilde aanblijven, zoolang
er één was, die bezwaar tegen hem had. Trench, toen voorzitter,
sprak zijn spijt daarover uit en bracht Maurice den dank van de
professoren van Queen\'s College over en de leerlingen huldigden hem
met een geschenk. Einde \'56 was daar alle verzet weg en hervatte
hij zijn colleges over philosofie en literatuur.

Ook voor Lincoln\'s Inn wilde hij bedanken. Doch men wist hem
daar te behouden. Een warm adres vandaar deed hem gevoelen, hoe-
zeer men zijn werk op prijs stelde. Niet minder bleek dit van de
zijde der arbeiders. De 953, die een adres van sympathiebetuiging
aan hem teekenden, zeiden uit naam van wel duizenden te spreken,
wanneer zij Maurice dankten voor de offers, die hij gebracht had,
om hun levenspositie en vooral ook hun levenstoon te verheffen. Zij
erkenden, dat het mannen als Maurice waren, die hen nog weer iets
voor de kerk deden gevoelen. Terwijl zij met absoluutheid uitspraken,
dat de autoriteiten van King\'s College „are not entitled to their
respect", drukten zij den wensch uit, mondeling in een ter eere van
Maurice, 27 Dec. \'53, gehouden bijeenkomst, dat hij bereid zou ge-
vonden worden om nu principal te worden van een college voor hen. i)
Werkelijk is dit college tot stand gekomen. Van nu aan begon de
voorbereiding en oprichting hiervan den vrijen tijd, dien Maurice
gekregen had, ruimschoots te vullen. Zijn werk werd voor een tijd
vooral in deze richting geleid. Een principieel theologische bestrijding
van de Essays volgde. Het is zeer te betreuren, dat velen Maurice
niet anders hebben leeren kennen, dan uit deze Essays of zelfs maar
de controverse daarover. De eigenlijke bedoeling en waarde van
Maurices werken is zoo voor velen verborgen gebleven. Zeker ook
voor het groote publiek, dat in Exeter Hall in den aanvang van \'54
de lezigen aanhoorde van den Schotschen Calvinistischen theoloog
Dr. Candlish. Deze bestreed op een m. i. zeer ernstige en juiste wijze
Maurices Essays en wees er menig zwak punt van aan. Waar hij
van dwalingen spreekt, denken wij vaak meer aan onvolledigheid en
gemis aan afronding, heel het gebrek, dat de eigenaardigheid van
Maurices opzet aankleeft. Candlish stelt zeer goed de groote vragen,
waarop Maurice het antwoord schuldig blijft. Maar ook dit werk

Zio o.a. Tuk Working Mkn\'s Collkgio 1854-1904. London, 1904. Daarin
hot artikol van Luulow : „Tho origin of tho AVorking Mon\'s Collogo."

— 12 —

beschouwt Maurice in een te engen kring.

Maurice beantwoordde Candlish in later uitgegeven preeken:
„The doctrine of Sacrifice" met een voorrede aan de Y. M. C. A.,
die van zeer veel belang is voor een overzicht van Maurices Theologische
wording. Thomas Erskine van Linlathen sprak zijn groote ingenomen-
heid met dit werk uiL

Voor het eigenaardige van Maurices gedachten is het een zeer
rijke kenbron. Het „offer" is bij hem de hoogste religieuze en zedelijke
daad. In dat „offer" komen God en mensch tot elkaar. Zijn opvatting,
die hij gaf aan de hand van verschillende plaatsen uit heel den Bijbel,
stelde hij nu vooral tegenover de opvatting der Evangelicals, die hij,
niet altijd terecht, als min of meer „Heidensch" voorstelde.

Spoedig volgde nu ook Riggs werk over Modern Anglican
Theology\'), dat vooral tegenover Maurice buitengewoon heftig is.

Tennyson wijdde een vers aan Maurice naar aanleiding van zijn
uitbanning, waarin hij hem drong om bij hem op Wight te komen
en daar in de moeilijke dagen te genieten van de bekoring van vrede
en vriendschap. Maar heel andere ervaringen stonden hem te wachten:
de dood van zijn moeder en zuster Priscilla vroeg in \'54, terwijl de
gezondheidstoestand van zijn vrouw hem noopte in de zomermaanden
buiten Londen te gaan.

Tennyson wordt wel genoemd de dichter van de Theologische
strooming der Broad-Church, waartoe men Maurice gewoonlijk rekent
Daarmee wordt dan aangeduid die strooming, die noch High noch
Low is en die meer liberale neigingen had. Mannen als J. C. Hare,
Thomas Arnold, Maurice, Kingsley, jowett, Stanley, Whateley worden
hiertoe - gerekend. Doch zij allen zijn onderling zeer verschillend.
Het is daarom beter te spreken van een Breed-kerkelijke strooming,
dan van een partij. Maar ook zelfs van zulk een strooming te spreken,
is nog niet buiten bedenking, daar men zoo licht er toe komt als
één te denken die allen, die toch zoo verschillend zijn, al sympathi-

1) R. S. Candlisu. Examination of Mr. Maurices TheoloRical Essays.
London, 1854.

Letters of Thomas Erskine, 1877. Vol. 11 pp. 89-91.

\') J. H. Rigo. D. D. Modern Anglican Theology. 8d ed., with Memoir of
Canon Kingsley. Chapters on Coleridge, Hare, Maurice, Kingsley and Jowett.
Dit werk schynt in de Evangelical kringen vr^wel als <le autoriteit tez\\jn
aangemerkt, en hot is to vreezen, dat velen van de Theologie van wat
men nu langzamerhand „Broad Church" ging noemen, niet veel moor
wisten, dan wat Riggs eenzydige inlichting hun daaromtrent gaf.

*) J. Tullooh. Movements of religious Thought.

-13 —

seeren zij ook in enkele dingen. Veel hebben zij in \'t algemeen
genomen van Coleridge geleerd. Doch ieder ging zijn eigen weg in
Theologicis. Het zou zeer moeilijk zijn een Theologische positieve
karakteristiek van deze mannen te geven. M. i. is het ondoenlijk, zoo
men althans zich niet tevreden wil stellen met enkele punten van
dikwijls nog alleen formeele overeenstemming te noemen. Het meest
gaan ze dan nog samen als K.<^rkelijke groep, in zoover onder hen
telkens gewezen werd op den „breeden" grondslag der Kerk als
zoodanig. Maar ook hierin waren toch hun opinies verre van gelijk\').
Tennyson wordt hun dichter genoemd. Maar de woorden, die Tulloch
uit Tennyson aanhaalt, doen ons reeds zien, hoe vaag en algemeen
datgene dan is, wat aan de Broad-Church-Theologie karakteristiek
zou zijn. Ik laat de versregels hier volgen:

That God wich ever lives and loves,
One God, one law, one element.
And one far-off Divine event.
To which the whole creation moves.

En:

Our little systems have their day;
They have their day and cease to be:
They are but broken lights of Thee,
And Thou, o Lord, art more than they.

Zeker zijn dit gedachten, die Maurice ten voile kan beamen.
Maar — dit alles zegt niet veel! Maar zeker niet minder komt in het
leven van Maurice dit, minder Theologische, element aan den dag,
dat wij vinden uitgesproken in verzen van Thomas Hughes,Maurices
medestrijder op maatschappelijk gebied, waarvan ik dit aanhaal:

O God of Truth, Whose living Word

Upholds whate\'er hath breath.
Look down on Thy creation. Lord,
Enslaved by sin and death.

Set up Thy standard, Lord, that they

Who claim a heavenly birth
May march with Thee to smite the lies
That vex Thy ransom\'d earth.

\') Vol. liigo. Modern Anglican Tlioology. Tuu.och. Movomonts onz. Ik
vorwy.s vorder naar liet vervolg van dit work, waar wy uitvoerig b\\j dezo
kwestie stilstaan.

Hymns Ancient and Modkun. Hymn 513.

HOOFDSTUK III.

(1854—1872.)

Sinds zijn ontslag van King\'s College kon Maurice nu meerderen
tijd beschikbaar stellen voor de arbeidersbew^eging. De coöperaties
bleven krachten eischen: maar hoemeer het „zakelijk" deel daarvan
op den voorgrond trad, des te meer trok Maurice zich terug. Maar
het plan van een Working Men\'s College nam hem nu geheel in
beslag. Dat was z.i. de weg, om ook de leemte aan te vullen, die
men telkens in de coöperatieve beweging ontdekte: „education" was
voor de arbeiders zoo noodig. Als wij ons voor den geest roepen,
hoezeer Maurice heel zijn leven juist voor een goede „education"
geijverd en gewerkt had, zullen wij begrijpen, met hoeveel vreugde
hij deze dingen ook onder de werklieden in toepassing ging brengen.
Reeds in \'52 had men in de „Hall of Association" cursussen gegeven,
waar Maurice o.a. de historische stukken van Shakespeare behandelde.
Nu evenwel begon men op breeder schaal te werken. \')

In Juni en Juli \'54 hield Maurice over dit onderwerp 6 lezingen,
om de zaak van het College bekend te maken en de beginselen ervan
uiteen te zetten. Zij leverden tevens een goede bate voor het fonds.
Onder den titel „Learning and Working" verschenen zij in \'55 te-
zamen met 4 lezingen over „The Religion of Rome and its Influence
on Modern Civilisation" gehouden Dec. \'54 in Edinburgh. Hij droeg
dit werk op aan J. M. Ludlow. Na de voorrede volgt een werkprogram
van het College, gelijk wij daarvan ook een voorbeeld vinden uit een
latere periode achter Maurices werk „The Workman and the Franchise."

Inderdaad werd naar een door Maurice ontworpen plan, nadat
de benoodigde gelden bijeengebracht waren, het College geopend.
Maurice sprak het openingswoord, 30 Oct. \'54. Hij was principal van
de oprichting tot kort voor zijn dood. Op het eerste programma zien
wij als zijn aandeel in het onderricht: Bijbellezing en behandeling
van „English Political Writers." Hij gaf er eerst het Ev. van Johannes;
later de brieven van Johannes als specimen van Christelijke Ethiek. Wis-
kunde, Natuurkunde, Natuurlijke historie, verschillende talen, Oecono-
mie. Geschiedenis, Aardrijkskunde komen o.a. onder de leervakken voor,
in het eerste programma vermeld. Mannen als Ludlow, Hughes, Fur-
nivall, Brewer e.a., meerendeels reeds met Maurice verbonden in een

\') The Working Men\'s College. 1854-1904. p.p 100, 101.

- 75 -

vroeger stadium der Christelijk-Sociale beweging, gaven hier les.
Voor die Bijbellezingen aan een dergelijk College was Maurice
reeds voorbereid door de Bible-classes, die hij sinds \'48 hield met
werklieden, naast die, welke gevormd werden door mannen van
Lincoln\'s Inn en enkele anderen. Op beide was het gewoonte, dat
de aanwezigen allerlei vragen stelden. Niemand kon dus beter dan
Maurice weten de bezwaren, die er in veler hart tegen de voorstel-
lingen van den Bijbel leefden.

Niet altijd waren de toestanden even rooskleurig. Niet alleen
baarde het financiëele deel soms zorg; ook moeilijkheden in de
coöperaties rezen telkens op, ja, zij waren grootendeels mislukt, terwijl,
vooral wat het College betreft, verschil in standpunt van hen, die er
aan samenwerkten, af en toe bezwaren gaf. Maar toch, over \'t algemeen
schijnt juist de bijzonderheid van Maurices leiding er veel toe te
hebben bijgedragen, dat men bij verschil van geestesrichting toch
in harmonie samenwerkte, i) Ruskin is een der sterren van het
College geweest. Op eigenaardige wijze kwam Maurice met hem
in aanraking over kwesties, die ook Maurices strijd aan King\'s
College raakten. Ruskin zei, dat de Kerk ook af moest snijden,
omdat zij toch moet medewerken tot een „distinction between the
righteous and wicked". Een correspondentie hierover tusschen Ruskin
en Maurice werd gevoerd door bemiddeling van Furnivall. Maurice
liet, op de hem eigene wijze, de scheidingslijn anders vallen. Ruskin
achtte zijn onderscheiding een frase. De uitersten ontmoeten elkaar:
Riiskin en de Orthodoxie stonden hier zij aan zij tegenover Maurice.

Overigens, wat Ruskin betreft, achtte Maurice alles nuttig voor
hem, wat hem aan zijn eigen onfeilbaarheid kon doen twijfelen! Dit
zeide hij, ofschoon hij overigens veel in hem bewonderde cn dank-
baar was voor zijn hulp aan het college.

Maurice begeerde intusschen ook zijn Theologisch werk voort te
zetten. Hij begon weder te gevoelen voor het oude plan, om een
reeks „Cambridge Tracts" te geven. Reeds in \'44 schrijft hij daarover;
maar Hare had bezwaar tegen den titel, die klinkt als een oppositie
tegen de „Oxford Tracts". Maurice had een gevoel, dat Cambridge
juist ook naast Oxford een eigen roeping had te vervullen. Maar het
plan werd in elk geval niet uitgevoerd. In \'54 maakt Macmillan even-
zeer bezwaar tegen den titel. Immers, Cambridge zou zeggen: wat
recht hebt gij onzen naam voor n\\v Tracts te assumeeren, alsof gij

\') Tuk Wouking Mrn\'s Collkoe. 1834-1904. pp. 100, 101.

\') Liteuauv ane0d0tk3 ok tuk 19th Centuuv. Loudon, 189(5. Vol. 11. Tluoo
Lettors concerning Riiskin\'s „Notes on tho construction of slieopfolds."

- 76 -

onzen geest weergeeft! Werkelijk was de geest daar: „as low as
possible". Maurice ontwierp een Tract over de Oxford-beweging,
correspondeerde erover met Kingsley. Maar het verscheen niet. Het
was vooral Maurices hoop „Priests" en „People", die zoover van
! elkaar afstonden, weer tot elkaar te brengen, en de wegen daarvoor
j te zoeken. Hij zag het als een der groote nooden van zijn dagen,
"if" dat deze klove zoo diep was. Eerst later kwam het plan tot volvoering
! in dé verschijning van de „Tracts for Priests and People."
i Een brief van Mansel over den strijd aan King\'s College wekte
Maurice ook tot schrijven op. Doch hij vond geen tijd. Eerst later
zou zijn groote strijd met Mansel beginnen.

Het jaar \'55 bracht Maurice het verlies van j. C. Haref 23 Jan.
„Nearly every joy or sorrow" had Maurice jarenlang met hem gedeeld.
Herstmonceux, Hares woonplaats, was voor hem een plaats, waaraan
allerlei herinneringen verbonden waren. En Hare zelf was een geliefd
leermeester, en nu jarenlang een geliefd vriend geweest. Toch waren
zij niet volkomen één. Zeker waren er in Hare nog meer „Evangelical"
tendenzen, dan in Maurice. >)

Het Engelsche publiek heeft, schrijft Maurice aan Bunsen, mij
„absurdly mixed up with him as if we were of the same school."
Maar hij zal zich wel wachten Hare te verlagen door hem voor te
stellen als een aanhanger van zijn opinies. In geenen deele wil hij
hem iets ontnemen, of zichzelf iets toerekenen, van de hulde, die
nu na zijn dood algemeen aan Hare gebracht werd. In een inleiding
bij Hares „Charges" schreef Maurice over de eigenaardige positie-
van Hare in de kerk, en wat eigenlijk zijn „alm" was.

De \'kwestie van de Broad-Church en Broad-Church partij was
sinds \'50 en vooral sinds \'53 op den voorgrond gekomen, en dat ook
in verband met Hare. Maurice sprak zich daarover nu ook openlijk uit en
zette zijn eigen standpunt uiteen. Later spreken wij hierover uitvoeriger.

In hetzelfde jaar kwam ook C. B. Mansfield noodlottig om het
leven, zijn vriend en mede-strijder, dien hij \'in een preek herdacht.

In den zomer van dät jaar bezocht hij Zwitserland. Tijdens zijn
afwezigheid ontstonden er moeilijkheden aan hel Working Men\'s
College. Een Franschman, Talandier, had er het Chartisme gepredikt.
Men kon daarom, naar Maurice\'s meening, zijn diensten als leeraar
niet meer gebruiken. Dit verontrustte hem zeer. Maar na eenige ver-
wikkeling werd Talandiers verband met het College verbroken. Het
College zelf bloeide intusschen, en Maurice werkte daaraan met
vreugde. Er heerschte een broederlijke geest, en dit was het juist.

\') Zio Ri(io. Modern Anglican ïlioology.

— 77 —

wat Maurice gelioopt had. Men moest ell<aar aan dit College niet
uitsluitend ontmoeten als „leeraar" en „leerling" of als „heer" en
„arbeider", maar veeleer als „broeders". Dat dit mogelijk was, stond
voor Maurice vast. Het was immers een fundamenteel stuk van zijn
geloof, dat allen in Christus zijn en dus broeders!

Een tijdlang werden er ook klassen voor vrouwen geopend aan
het College. Maurice pleitte er voor, nadat ook de werklieden zelf
er zich voor verklaard hadden. In „Lectures to Ladies on Practical
subjects" vinden wij twee lezingen van hem. Hij ijvert er daar voor,
dat „Dames" zich aan dit werk zullen wijden, opdat ook in de klassen
voor vrouwen die „fellowship" mocht geuit en gekweekt worden, die
Maurice als de ziel van het College beschouwde. Hij zet uiteen, wat
hij er geleerd wil hebben. Op den duur zijn deze klassen evenwel
vervallen: Dec. \'60 werden zij wegens moeilijkheden gesloten.

Zijn preeken in Lincoln\'s Inn gehouden, wilde men gaarne gedrukt be-
zitten. Het was Ludlow, die zich daarvoor spande en ze voor inteekenaren
verkrijgbaar stelde. Zoo verschenen er 6 bundels in de jaren \'56—
\'59, Zij openen met een serie over het Avondmaal, waarover hij later
nog eene reeks gaf. De Bergrede wordt er nog eens in uiteengezet
in een drietal preeken. In \'57, getroffen door den opstand in Indië,
sprak hij daarover ook in Lincoln\'s Inn. Hij verwachtte voor een
hervorming van Indië alleen heil, als men begon Engeland te her-
vormen. En dat kon alleen geschieden, als men het practisch atheïsme
aan kant zette. Dat had men eigenlijk aan Indië gebracht, en daar
plukte men uu de vruchten van. Alleen de volle erkenning van God
als aller Vader kon verbetering brengen. Aan miskenning daarvan
was alle ellende te wijten. Het was dezelfde strijd, dien Maurice zoo
menigmaal strijden moest: tegen het practisch ongeloof, dat dikwijls
onder overgroote godsdienstigheid toch andere machten naast God
oppermachtig liet zijn. Hij zag daairn meer en meer het dreigende
gevaar voor Engeland, dat „God" zou weg zijn uit het land in al zijn
handel en wandel, terwijl de „godsdienst" welig tierde. Al deze dingen 4-
nioeten wij in het oog houden, wanneer wij nu hem zien optreden
in zijn grooten strijd met Mansel, en daarin met het Christelijk
Agnosticisme. :

Hij moest den zomer van \'58 voor gezondheid te Eastbourne
doorbrengen. Weer te Londen zijnde werd zijn aandacht gevestigd
op de Bainpton-lectures, die dat jaar door Mansel gehouden werden,
en wel over de „Limits of religious Thought". Met groote geleerdheid
ontwikkelde hij daarin de oinnogelijkheid van de kennis van het oneindige.

Hamilton volgend, paste Mansel de agnostische beginselen toe op
het terrein van het Christelijk denken. Hij wilde de Christenen gerust-

— 78 —

stellen ten opzichte van de aanvallen, die zij van philosofische zijde
te doorstaan hadden. Hij deed dit door aan te toonen, dat ons eindig
denken nooit het oneindige kan vatten en dus met zichzelf in tegen-
spraak komt, zoodra het zich positieve uitspraken ten opzichte van het
oneindige veroorlooft. God staat dus onaantastbaar boven het men-
schelijk denken. Hij wees de Christenen op hun roeping, om, terwijl
God zelf onkenbaar is, den Bijbel te aanvaarden als regel van
wat God wil, dat wij omtrent Hem zullen denken, en wat wij
moeten doen,

Wij zetten dit later nader uiteen. Wij stellen nu vooral op den
voorgrond den indruk, dien Mansels optreden maakte op Maurice.

Hij bemerkte, hoe populair deze lezingen werden, en hoezeer
het godsdienstig publiek er mee ingenomen was. Dat publiek voelde
zich gesterkt tegenover alle mogelijke aanvallen niet alleen, maar ook
zag het zich nu gesterkt en gerechtvaardigd in haar gebrek aan dieper
doordenken en aan nauwe, onmiddellijke aanraking met den levenden
God. Het werd gestijfd in zijn leven in de periferie, in plaats van
in het centrum; in berekening in plaats van in volkomen overgave.
Dat duchtte Maurice, Populair werden deze lezingen volgens
Dr. Thomson „preacher" van Lincoln\'s Inn, „because they served
as such an admirable excuse for laughing at all troublesome German
and English thinkers, enabling all those, who never thought at all,
to feel their own superiority to the fools who searched after wisdom".
Maar vooral stonden ze voor Maurice in dit licht: als een weten-
schappelijke bevestiging van het practisch atheïsme, dat zich nu nog
meer gerechtvaardigd achtte. Al wat Maurice gepredikt en geleerd
had, of.liever de eigenlijke ziel daarvan, werd in dit Agnosticisme
bestreden. Maar zeer zeker was het vooral ook dit licht, waarin Maurice
de strekking en uitwerking van Mansels optreden zag, dat Maurice
zoo geanimeerd, hartstochtelijk maakte in zijn optreden, dat eigen-
aardig afsteekt tegen het kalm logisch-wetenschappelijk schrijven van
Mansel. Maurice kon niet laten te spreken. In Lincoln\'s Inn gaf hij
zeven preeken (opgenomen in de 3« serie, 1« deel), die hij later tezamen
met een doorloopende bestrijding van Mansel uitgaf in het werk
„What is Revelation?"

Vooral ook Butler stelde hij tegenover Mansel, en beantwoordde
de vraag in den titel gesteld in een zin, waarin hij alles handhaafde,
wat Mansel bestreden had: dat nl. de levende God zichzelf openbaart,
en te kennen is.

\') Mansel. Limits of religious Thought. Pro^\\ P. D, cnantkru\'; de
la Saussaye Agnosticisme en godsdienst, In „Zekerheid en tw\\jfel". Haarlem
1893.

— 79 —

Maurice gevoelde zelf, dat hij vol hartstocht geschreven had, en dat
Mansel in kalme betoogtrant verre zijn meerdere w^as, en zeker ook
in philosophische correctheid. Maar stellig stond Maurice aan de zijde
van den Bijbel en niet Mansel, die als kampioen voor dien Bijbel optrad.

Mansel antwoordde in „Au Examination of the Rev. F. D.
Maurice\'s Strictures on the Bampton Lectures of 1858". Hij was
begrijpelijkerwijze eenigszins geprikkeld door Maurices hartstochtelijk-
heid, verstond niet altijd Maurices bedoeling zuiver. De kwestie bleef
ongeveer in hetzelfde stadium. Ook later, toen Maurice in kalmer
toon deze Examination weer beantwoordde in zijn „Sequel to What
is Revelation?" (1860)

In Oxford sprak ook Stanley tegen Mansels opvattingen, in/een
preek, waaruit Maurice met vreugde zag, dat de geest van Butler daar
nog niet uitgedoofd was.

Gelijk gewoonlijk waren de beoordeelingen van Maurices ver-
handelingen over \'t algemeen ongunstig. Maar toch, juist in dezen
tijd, waarin zijn onpopulariteit zoo mogelijk grooter was dan^ooit, viel
hem een onderscheiding te beurt. In Juli \'60 werd hij benoemd als
Chaplain van St Peter\'s, Vere street. Dit trok de aandacht, daar de
benoenu\'ng een recht was van de Kroon. De Record was ten hoogste
verontwaardigd. Zij, die telkens het publiek verkeerde voorstellingen
omtrent Maurice had gegeven, zette nu weer een adresbeweging op
touw tegen deze benoeming. Het deed Maurice steeds pijn, dat hij telkens
meeningen, die hij beslist verwierp, op zijn naam zag gesteld zonder
iji staat te zijn de kringen, die zich alleen door de Record lieten
inlichten, te bereiken. En even heldhaftig als hij altijd was opgekomen
voor ieder, die onpopulair was, even gevoelig was hij voor de bittere
actic, die telkens tegen hem gevoerd werd.

Ditmaal evenwel bleek de anders zoo machtige Record onmachtig.
Haar adres kreeg niet meer dan twintig handteekeningen van de
Londensche geestelijkheid, en richtte niets uit. Daarentegen werd aan
Maurice een adres van gelukwensch gezonden, geteekend door 332
geestelijken en 487 leeken, velen van naam en rang. Zij verklaarden
in deze benoeming te zien „a slight and tardy recognition of your
eminent services, not only as one of the most learned theologians of
the day, but more particularly as a wise and benevolent cooperator
with the working classes of tlie community, upon whose minds you
have been eminently successful in bringing to bear the practical
truths ot the Gospel, and in leading them to regard the Church of
our common Lord and Master, Jesus Christ, as the great instrument
designed by Providence for the regeneration of mankind and the
elevation of society".

— 80 —

Zijn plaats aan Lincoln\'s Inn moest hij nu natuurlijk opgeven.
De laatste preek over de Openbaring van Johannes, die hij in een
serie behandeld had, was zijn afscheidswoord aan de omgeving, waar hij
14 jaar had gewerkt, en dat waarschijnlijk wel met meer voldoening
dan ergens elders, en onder groote waardeering.

Hij aanvaardde zijn ambt in St. Peter\'s 9 Sept. \'60 met het
houden van twee preeken over „The Faith of the Liturgy" en „The
Doctrine of the Thirty-nine Articles", waarin hij uiteenzette op welke
gronden hij die aannam. Over de Liturgy schreef hij ook in Macmil-
lan\'s Magazine, waarin sinds \'60 veel artikels van zijn hand verschenen.

Lord Ebury had nl. voorgesteld het Prayer-Book te herzien.
Maurice waarschuwde er voor, omdat zoo licht daaruit ter wille van
den partijstrijd zou worden weggenomen het eigenlijke, waardoor het
een plaats boven den partijstrijd heeft.

De Theologische en kerkelijke strijd hield Maurice in deze jaren
vooral bezig. Hij had juist het Agnosticisme bestreden. Intusschen
vinden wij hem vooral in dezen tijd bezig te denken over een „positief"
of „manlijk" Calvinisme, waarin hij de ware Theologie zag. Een
proeve daarvan en een poging, om een juiste onderscheiding te geven
tusschen het „natuurlijke" en het „bovennatuurlijke" vinden wij
in zijn „Dialogues on Family Worship", die in \'62 verschenen. Niet
alleen hier, maar ook in „The Conflict of Good and Evil" (\'65) en
in „Hope for Mankind" (\'68) is het met meer of minder variatie tel-
kens het probleem van de absolute scheiding van goed en kwaad.
God en de Booze, Kerk en Wereld, die hem bezig houdt. Maurice
had het onhoudbare van zoovele op Kerkelijk-Theologisch gebied ge-
accepteerde grenzen aangewezen. Aan hem nu de grens aan te geven.
Hij had \'dat eigenlijk heel zijn leven getracht; Kingdom of Christ
is er een proeve van. Maar wat de Theologische Essays meer Theo-
logisch hadden uiteengezet, dat zoekt hij hier nu voort te zetten:
eene ware Theologie, die aan de ware goddelijke scheidingen recht laat
wedervaren. Èn Theologisch èn in de practijk van het leven achtte
hij dit een der groote gevaren, dat men God en den Booze niet
zuiver uiteenhield.

Intusschen kwam weer een nieuwe verschijning de gemoederen
in beweging brengen. Vanuit Oxford verscheen een bundel „Es-
says and Reviews" van een zevental mannen, die min of meer allen
het „besliste" Liberalisme op Theologisch gebied waren toegedaan. \')

Macmillans Magazine. April \'GO.

») Essays afïd Reviews. Londen, 1860. Puof. S. D. v. Veen. Eene eeuw
van worsteling. Groningen, 1904. bl. 599. Prof. Kkuyf. Geschiedenis van het
Anglo-Katholicisme, bl. 159 v.v.

— SI —

Pfleiderer noeint dat zoo ter onderscheiding van het niet-volbloed
Broad-Church-Liberalisme. Hij noemt als karakteristiek het volko-
men erkennen van de resultaten der Bijbelkritiek. Maar m. i. waren
het meer materieele gegevens, die aan dit boek zijn eigenaardigen
stempel gaven. Vooral een artikel in de Westminster-Review, getiteld:
„Neo-Christianity" gaf ruchtbaarheid aan deze verschijning en ver-
wekte groote opwinding. Het heele Christelijke kamp werd ver-
deeld in „vóór" en „tegen".

Maurice kon noch het een noch het ander uitspreken. Hij gaf
van zijn gedachten in dezen rekenschap in een Tract, hetwelk deel
uitmaakt van een serie in 2 bundels „Tracts for Priests and People",
die in 1861/62 verschenen. In dezen vorm werd nu de oude wensch
naar een serie Tractaten vervuld! Maurice zelf begon daarin de
„Essays and Reviews" en de kritiek daarop aan kritiek te onderwer-
pen, en betoogde, hoe negatief zoowel het een als het ander was.
En dat in een tijd, waar men het positieve zoo hoog noodig had! "■\')

Hij gaf in deze serie nog een verhandeling over „Bij de gratie
Gods" en over „Morality and Divinity", terwijl hij tevens een bij-
schrift gaf bij Huttons Tractaat over de Incarnatie.

Anderen, deels uit de naaste omgeving van Maurice, als Chrétien,
Ludlow, Sir Edward Strachey, Rev. Llewelyn Davies, R. H. Hutton
en Thomas Hughes werkten er aan mee. leder was natuurlijk slechts
voor zijn eigen stuk aansprakelijk. Er was ook verschil tusschen deze
mannen, maar er zijn er onder, die zeker wel naast Kingsley het
meest geestverwant waren aan Maurice.

Een ander Theologisch strijdpunt kwam op Maurices weg door
Colenso\'s kritisch werk over den pcntateuch en Jozua.Maurice hoorde
zeer op van Colenso\'s opinies, terwijl hij nog aan het schrijven was.

In een bijeenkomst met Colenso, Sept. \'62, trad Maurice op in de
voor hem zeer vreemde positie van aanklager: hij kon zich niet
begrijpen, hoe Colenso zijn bisschopszetel kon houden. Het deed
hem pijn Colenso, die aan zijn zijde had gestaan in dagen van groote
onpopulariteit, nu los te laten. En toch, hij gevoelde, dat hij het moest
doen; hij zocht naar den minst pijnlijken weg.

Toen Acland, zijn oude vriend, hem eenige vragen stelde over
deze pentateuclikritiek, heeft Maurice, hoe onwillig ook, zich in den
strijd te mengen, zijn meening uiteengezet in een reeks brieven:

\') Pflkiuereh. Dio Entwicklung dor Prot. Theologie in Deutschland soit
Kant und in Orossbritanien soit 182-3, Freiburg i. B., 1891. Ss. 441, 442.

Tracts kor Piuköts and Peoim-k. Proface.

») Prof. S. D. v. Veen. Eene eeuw van worsteling, blz. 598.

— 82 —

„The Claims of the Bible and science". (1863). Het was een strijd,
die Maurice juist om zijn plaats van bestrijder van een onpopulair man,
zeer tegen den zin was. Het was steeds zijn gewoonte geweest al
wie onpopulair was te steunen. Maar hij kon geen rust hebben bij
een zoo negatieve kritiek, als hij die van Colenso achtte. Colenso
tastte in zijn gesprekken de betrouwbaarheid aan van een man als
Samuel, een man Gods. Bovendien zag Maurice de historie, die hem
zoo na aan het hart ging, in het gedrang komen. Voor de historie
in de Schrift, maar tevens om aan de Schrift naast de wetenschap
haar eigen sfeer aan te wijzen, schreef hij zijn brieven. Hij trachtte
zoo aan elk, Bijbel en wetenschap, vrijheid van beweging te verzekeren
op eigen gebied. Beide in eigen waarheid staande konden vrede met
elkander hebben.

Deze bestrijding van Colenso verhinderde Maurice evenwel niet,
om in „Macmillans Magazine" op te komen tegen Colenso\'s afzetting
als bisschop van Natal. In verband met de kwestie van kritiek is het
vooral van belang, dat Maurice zegt den Bijbel gehandhaafd te willen
hebben, maar ook: „1 am also satisfied that all inquiries will strengthen
its power, and that ecclesiastical courts under pretence of exalting it,
will do all that in them lies to make it a dead letter, to crush it under
their interpretations, to hide it from the people". Ook dit alweer
doet ons kennen heel de strekking van Maurices optreden in al der-
gelijke Kerkelijk-Theologische strijdpunten: hij is altijd bevreesd, dat
een bovendrijvende „partij^\' met haar macht de „Kerk"\' zal opzijschuiven,
en zal verhinderen door vrij onderzoek al wat waar is te leeren kennen
en in de Kerk te behouden. Natuurlijk, dit optreden van Maurice tegen
Kerkelijke vonnissen kan alleen bestaan met een eigenaardige opvat-
ting van de Kerk, die wij eerst later ten volle kunnen uiteenzetten.

In de Times maakte Maurice ook bezwaar, dat de bisschop van
Kaapstad door zijn vonnis tegen Colenso tekort had gedaan aan de
rechten der kroon\'). Nog in een ander opzicht was Mjiurices ont-
moeting met Colenso, dien hij eerst beslist vermeden had, van betee-
kenis. Maurice zeide in den loop van het gesprek: „Well, I think the
consciences of Englishmen will be very strongly impressed with
the feeling that you ought to resign your bishopric". Daarop antwoordde
Colenso, dat velen natuurlijk evenzoo dachten over Maurices plaats
aan St. Peter\'s. Dit trof Maurice. Er was nl. einde 1861 een kerke-

M.\\omillana Magazine. Dec. \'64. „A Letter to a Colonial Clergyman
on some recent Jicclesiastical Movements in the Diocese of Capo Town and
in England".

Times. 4 Oct. \'64.

— 83 —

lijke uitspraak gedaan door Dr. Lusliington als rechter in het „Eccle-
siastical Court" tegen preeken van Mr. Heath. Met die preeken was
Maurice het in het geheel niet eens. Maar het scheen Maurice toe dat
de uitspraak daartegen o.a. ook veroordeelde „all who acknowledge our
baptismal service, and believe that infants without conscious faith are
accepted by God". Dit en meer, waarin Maurice geloofde, wasimpli-
cite nu bij Kerkelijke uitspraak geoordeeld. Mogelijk, gevoelde Maurice,
zou eens ook de beurt aan hem komen. Colenso\'s woorden gaven nu
den doorslag, dat Maurice het plan maakte, om uit eigen beweging af te
treden. In een uiteenzetting der gronden wilde hij dan aanwijzen, dat
hij aftrad, juist omdat hij te zeer zich hield aan den letterlijken zin
en de bedoeling van de belijdenisgeschriften zijner Kerk en aan den Bijbel
en daarom positie koos tegen de „cruel modern interpretations of
them," die nu door de Kerkelijke uitspraak waren gesanctioneerd.
M. a. w. hij wilde een getuigenis geven aan de Kerk tegenover een
tijdelijke uitspraak dier Kerk. En tevens verlangde hij, terwijl er velen hun
ambt opgaven, omdat zij niet meer den Bijbel en het Comnion-
Prayer-Book konden aanvaarden, daartegenover te stellen: ik geef
het op, omdat ik ze juist zoo beslist en ten volle aanneem. Maurice
verwachtte eenigszins, dat dit een goeden invloed kon hebben. Hij
schreef over zijn plan o.a. aan Clark, Kingsley, Stanley. Allen rieden
het hem af, en terecht. Kon hij het rechtvaardigen een plaats op te
geven, die hij met God en een rein geweten hield, eenvoudig om
iets te bereiken ?

Een motief, dat zeer karakteristiek is voor Maurice, gaf den doorslag,
om op zijn besluit terug te komen. Men wees hem op den indruk, dien
het zou maken, als hij juist tegelijk met de verschijning van Colenso\'s
bock aftrad als een protest daartegen. Het zou dan schijnen, alsof hij
een unfair gebruik had gemaakt van het feit, dat de proeven vóór de
verschijning in zijn handen waren geweest. En: „the suggestion that
his pro prosed conduct looked a little cowardly, a little liketaking the
side of the strong against the weak, and altogether unfair, was intolerable
to him. It was just that against which he had struggled all his life."

Maurice bleef dus, tot groote vreugde zijner vrienden. Deze
Colenso-episode had Maurice veel verdriet gedaan. Zeker heeft hij
zich over het verloop ook niet bevredigd gevoeld.

In zijn verhouding tot jowett kon hij veel meer den weg volgen,
die hem het meest lief was. Zeker is juist dit mee aanleiding geweest,
dat hij zoo vaak met den liberaal jowett op één lijn wordt gesteld.
Hij verschilde van jowett misschien evenveel als van Mansel. Maar
Jowett bestreed hij niet openlijk, om een eigenaardige combinatie
van principieele cn utilistische overwegingen : vooreerst, omdat Mansel

— 84 —

veel meer kwaad stichtte dan Jowett; en verder, omdat Jowetts leer-
lingen, die hem zoo warm aanhingen, door eiken aanval nog maar
bevestigd werden ook in de dwalingen van hun leermeester. En
eindelijk: „Nor shall I ever take any pains not to be confounded with
Mr. Jowett or any unpopular man from whom I strongly dissent."
Verontwaardigd was hij natuurlijk ten zeerste, toen als protest tegen
Jowett hem een gedeelte van zijn tractement als Regius Professor te
Oxford geweigerd werd. De actie tegen Jowett bracht Maurice nog
weer eens in contact met Pusey en Newmann.

Pusey was een Kerkelijke rechtsactie begonnen tegen Jowett.
Maurice koos hiertegen partij. Immers, Jowett had de Artikelen
onderteekend, en dat z.i. zeker niet in een „non-natural sense". Hoewel
Maurice het noch met Pusey, noch met Jowett eens was, wilde hij
hen naast elkaar in vrijheid laten leven in de Kerk, opdat de volle
waarheid Gods beter zou aan den dag komen.

Die uitdrukking „non-natural sense" bracht Maurice in een ver-
wikkeling met Newman. Gelijk bekend is, was de onderteekening der
39 Artikelen in een „non-naturel sense" door Newman in het laatste
der „Tracts for the Times" verdedigd. Op die wijze bepleitte hij het
blijven in de Kerk ook van hen, die niet met den „natuurlijken" zin
der Artikelen instemden. Althans, zoo werd het opgevat. En sinds
dat oogenblik brak een storm uit in de Kerk en werd de uitgave der
Tracts op aandrang van den bisschop van Oxford gestaakt.

Newman antwoordde Maurice evenwel, dat hij noodig achtte de
onderteekening van de Artikelen in „their literal and grammatical
sense." Doch z.i. bleef ook dan nog onderteekening mogelijk door
personen, die zeer verschillend dachten over het Katholieke geloof.
In een woord, waaruit duidelijk Maurices sympathie voor Newman
spreekt, neemt hij deze rectificatie gaarne aan. \')

Nog eens weer ontbrandde in deze op Kerkelijk gebied zoo
rumoerige tijden de strijd. Het waren opnieuw twee schrijvers van
de „Essays and Reviews", die aangeklaagd waren. Williams, die
gepleit had voor Bunsens Bijbelsche onderzoekingen, en Wilson, die
uitzetting van de grenzen der Kerk begeerde, zoodat zij met prijs-
geving van leertucht nog meerderen kon omvatten. Lushington ver-
oordeelde hen. Doch een vrijspraak van de „Judicial Committee"
volgde. Hiermee was door deze commissie o.a. dit uitgesproken, dat
de 39 Artikelen niet eischten de erkenning van „woordelijke inspiratie"
der H. Schrift,en evenmin van de eeuwigheid der hellestraffen. Geen

\') Times. 20 Februari \'63.

\') Times. 26, 27 Februari \'63.

— 85 —

wonder, dat Maurice zich in deze uitspraak verheugde, zoowel om de
punten zelf in kwestie, als om de wijze van behandeling, waarbij
men vroeg: wat eischen de Artikelen, wat niet? Dat was, wat hij
altijd gewild had.

Des te meer bedroefde het hem, toen Pusey en de Evangelicals,
voor een oogenblik bondgenooten, een „new declaration of faith"
opstelden. Deze werd gezonden aan alle geestelijken, met den grootst
mogelijken drang, om haar te onderteekenen. Zoo werd het beginsel
weer op zij gezet: opnieuw trachtten partijen voor haar leuzen
stemmen te werven in plaats, dat men liet volstaan met de onder-
teekening van de Kerkelijke belijdenis. Bovendien het wac/z/\'swapen legen
Jowett gebruikt \'in het onthouden van zijn inkomen, werd ook hier
getoond, om des te meer kracht bij te zetten aan het verzoek.\')

Tegen al deze dingen kwam Maurice met kracht op in een
correspondentie in de Times. Pusey besloot haar met de opmerking,
dat Maurice en hij niet denzelfden God aanbaden!»)

Bijna 25 jaar nadat Maurice zijn Theologisch standpunt tegenover
Newmans, „Theory of Development" had uiteengezet, gaf hij in \'70
nog eens het verschil aan, toen hij de „Grammar of Assent"\') van
Newman besprak.

Deze beide verhandelingen, en wat hij in Kingdom of Christ en
in de Theological Essays over deze dingen zegt, geven ons in hoofd-
zaak aan, hoe hij Kerkelijk en Theologisch stond tegenover deze
strooming, die op dit gebied de meest in het oog vallende is van
zijn dagen. Al meer en meer — zoo schreef hij na het lezen van
Pusey\'s Eirenicon en Newmans Letter in \'66 — werd hij overtuigd
„that the want of both is that they look elsewhere for peace than to
the centre of peace, for someting else to hold the building together
than the corner-stone". Wij kunnen eerst later dit principieel be-
handelen. Doch één ding mogen wij hier noemen. Maurice had menschen
getrokken, die met het Evangelicalisme niet voldaan waren. Maar
evenzeer, zoo niet meer, was hij een macht, die in den stroom naar
Oxford en over Oxford dikwijls naar Rome, er velen staande hield.
Hij had zelf de kracht van die strooming gevoeld, was een goed
eind meegenomen, totdat hij zag, waarheen zij leidde en wat haar
eigenlijke gehalte was. Des te beter wist hij zoo anderen te begrijpen,
die zich ook mee lieten nemen en wist hij aan velen een bevrediging
te schenken, die men uit Oxford meende te kunnen wachten. En

\') Zie hiorovor o.a. Prof. Kruvf. Goscliiodenis van hot Anglo-Katholicismo.
\') Timks. 9, 15 Maart 04.

\') contempohanv Revikw. May \'70. Dr. Newman\'s Grammar of Assent.

- 86 -

dat wel hoofdzakelijk, omdat hij niet negatief tegen de bewe-
ging optrad, maar het positieve in haar, dat ook hij en velen met
hem begeerden, vasthield en op zijn wijze in anderen vorm weergaf.

Ook daarin was hij getrouw aan zijn stelregel, dat alle positieve
beginselen in elke strooming waar zijn en moeten bewaard worden;
maar dat alle negatieve elementen of liever negatie van andere posi-
tieve beginselen, welke leidt tot de vorming van scholen en secten,
partijen en stelsels, moet buitengesloten worden.

Maurice was een van de niet vele Engelsche Theologen, die ook
het Theologisch leven van het Buitenland in meerder of minder mate
meemaakten. Schleiermacher was Maurice bekend. Hij vertegenwoor-
digde voor Maurice de positieve Evangelical waarheid van de nood-
zakelijkheid van „Consciousness" en „Conscious faith". Doch, het
is één zijde. En Maurice was een man van heel anderen geest, dan
Schleiermacher en achtte zich veel meer geroepen juist het objectieve
op den voorgrond te stellen. Zij waren beiden vereerders van Plato,
en met Schleiermacher gevoelde Maurice, dat ware Philosofie ons
niet leidt tot, maar verheft boven „notions". Maar, ook toen Miss Fox
Schleiermacher vertaalde (\'48), schreef hij haar, van hoe verschillenden
kant een Engelschman en een Duitscher uitgaan. En elders „perhaps
he is not meant for Englishmen." \')

Tegen de kritiek van Baur en Strauss zette hij zijn standpunt
uiteen in „The Unity of the New Testament". Nu weer, in \'63—\'64,

Edinburgh RevIevv. Vol. IGO, Juli 1884. pp. 188-224; Niet do Evan-
gelicals, maar anderen, vooral Arthur Stanley en Frod. Maurice, stuitten
door hun beginselen het meest de Oxford-boweging. En: „He fought for
the most part single-handed: he was certainlj not supported by any school
of partisans. But his influence so far as it went, was exerted in opposition
to tho most powerful and attractive school of his day; and there can be
but little doubt that, in arresting its progress and crippling its strength
his influence was stronger even than the influence of the Oxford party
against the forms of thought and belief which that party was seeking to
supplant", (p. 224).

Stopford a. Brooke in eon gedachtenisrode na Maurices dood: Coleridge
was ala Ezecliiöl in het doodendal. Hü legde don grond voor Newman en
Maurice. „Two rivers of religious thought then took their rise in tho years
1833 and 1835. On the flrst embarked Newman and his fortunes, on tho
second he who is now with God. In one or two points they were at ono
- in their total rejection of tho evangelical point of view of theology,
in their assertion of a po.sitiva church theory based upon a foundation
of definite truth".

") Zio 0. a. What la Revelation? Letter VII.

- 87 -

hield hem de verschijning van Renans „Vie de Jésus" bezig. Wij kunnen
begrijpen, hoe een man als iVlaurice gekwetst werd door de voor-
stelling van een Jezus, die verschillende „delusions" had, en „delicate
trucs" wist te pas te brengen! iVlaurice en Renan zijn wel zoo groot
mogelijke antipoden.

Maurice schreef over dit werk in Macmillans Magazine.\') Hij riep
hun, die tegenover Renan wèl geloofden in een levenden Christus, toe:
„laat ons toonen tegenover Renan, dat wat wij zeggen, ook zoo /s." Maar
ook gaf hij een voorrede bij „The Kingdom of Heaven", waarin hij
pleitte voor het „Koninkrijk van Christus den Zoon Gods en des
Menschen" tegenover het drijven van een Christelijke „religion" door
Jezus gesticht, waardoor juist de weg gebaand werd voor menschen
als Renan.

„The Kingdom of Heaven" is een bundel preeken over Lukas,
gehouden in Vere Street, sinds Oct. \'63. Een voortdurend pleidooi
voor den „Zoon Gods" tegenover „Godsdienst", en de tegenstelling
van het „Koninkrijk der Hemelen" tegenover het „Koninkrijk der
Wereld" beheerschen dit werk grootendeels. Twee jaar tevoren had
hij een reeks preeken gegeven over de Handelingen. Deze werd in
druk gegeven na zijn dood door de zorg van J. M. Ludlow.

De verschijning van F. W. Robertsons Life and Letters door
Stopford A. Brooke in \'65 verheugde hem zeer. Deze beide man-
nen waren in hun leven niet, dan een enkele maal schriftelijk
met elkaar in aanraking geweest. Maurice pleitte daarin Robertson
vrij van alle contact met zijn Christelijk-Socialisme en wilde hem
zoo ook vrijwaren tegen den smaad, die op Maurice en de zijnen
neerkwam. Maurice, hoewel van heel,anderen geest, gevoelde toch
natuurlijk den grootsten eerbied voor hem \'). Na de verschijning van
zijn levensbeschrijving werd Robertson nu heftig aangevallen door
hen, die ook Maurice steeds bestreden hadden, de Record vooraan.
De uitgever wilde de namen publiceeren van hen, die deze aanvallen
op Robertson gericht hadden, en waarvan toen een tweetal bleek
betrokken te zijn in schuldige handelingen. Hij wilde zoo het ver-
trouwen in dergelijke raadslieden schokken. Maar Maurice ontried het.

\') Macmu-lan\'s Maoa/.ink. Jan. \'04. „Christmas Thoughts on Ronans Vio
do Jósus".

■■\') „Thoso of us who luivo boon oducatod in quito dilToront schools from
Mr. Robortson may know that tho truth which wo havo to rocovor and
hold fast is not tho samo with his, though if it doos not moot and adopt
his it must bo worthless". Daannoo bodooldo Maurico stollig, dat Robortson
moor don nadruk logdo op hot subjoctievo olomont.

Hij zag niet gaarne den naam van Robertson in verband gebracht
met geschiedenissen als deze. Dat was geen passende atmosfeer.
Wat Robertsons „afval" van het Evangelicalisme betreft, Maurice zag
in zijn „intense attachment to the person of Christ", die zijn lateren
tijd kenmerkte, juist een terugkeer tot het meest fundamenteele der
Evangelicals. De oudere Evangelicals zouden dit ten minste erkend
hebben als het meest fundamenteele. Voor die oudere gevoelde
Maurice altijd zeer veel. Bij hen was een levende aanraking met
Christus en een betuiging van de realiteit der geestelijke dingen in
kracht. Maar het latere Evangelicalisme was in menig opzicht gedaald
tot een stelsel. Dat laatste was het Evangelicalisme, dat dóór Maurice
bestreden werd, en dat nu ook zoo heftig op Robertson aanviel.

Nog gaf hij in dezen tijd zijn medewerking aan de „Present
Day Papers", die door den bisschop van Argyl, Dr. Ewiug, uitgegeven
werdenZij handelden „On prominent questions in Theology".
Maurice schreef in \'67 daarin over het Woord, niet ident met
den Bijbel, als de wortel van alle dingen; over den Doop en de
Kerk, als aanwijzingen van het ware menschelijk leven voor allen
bestemd; terwijl hij nog eens weer het gebruik van het woord
„Openbaring" naging in het N. T. Hij pleitte voor de openbaring
Gods, niet van een religie, die daar gevonden wordt. Dit zijn kwesties,
die tot het zeer eigen goed van Maurice behooren en die hij van
zoo groote beteekenis achtte ook voor den „Present Day", waarin hij
verkeerde. Voor heel het volksleven was dit alles van het hoogste
belang.

Intusschen stond zijn sociaal werk niet stil. Hij had voortdurend
de leiding van het Working Men\'s College. Hij hield er zijn Bijbel-
lezingen. Bovendien was hij op kleinere schaal in den omtrek zijner
Kerk, in Vere Street, een werk begonnen. Hij ging van de gedachte
uit, dat „Every congregation which meets to worship God and to
join in Communion, seems pledged to do something for the neigh-
bourhood in which it is placed".

En ten slotte wist liij zoo zijn gemeente te bewegen een soort
huishoudschool op te richten voor meisjes, die gevaar Hepen mis te
gaan. In het klein dus iets dergelijks, als wat hij van Lincoln\'s Inn
uit begonnen was, waaruit de groote Christelijk-Sociale beweging
geworden was.

\') Memoir o^ Alexander Ewing, by A. J. Ross. 1877. p. 518. Present Dav
Papers. 3 series. Letter from F. D. Maurice to the Bishop of Argyll and
the Isles. — Medit,jitions und Prayers concerning tho Churcli of Mankind.—
Use of the Word Revelation in Scripture.

— 89 —

Maar ook met de pen streed hij in een werkje „The Workman
and the Franchise. Chapters from Englisli History on the Representation
and Education of the People". Het was een zijner weinige grootere
sociaal-politische geschriften. Het meeste op dit gebied vinden wij
in den vorm van courantartikels, gedrukte speeches en kleine geschriftjes.
Hij schreef in het genoemde werk als een man, die kon wijzen op
veler opkomst van „massa" tot „menschen", een opkomst, waaraan
hij zelf met kracht had meegewerkt door zijn coöperatie en zijn
hoogeschool, gezwegen nog van den onmiddellijken geestelijken
invloed, die van hem uitging ook op de werklieden. Voor zulke
werklieden, niet voor de massa, kwam hij stemrecht vragen.

In hetzelfde jaar gaf hij een verhandeling over de tien geboden.
Hij handhaafde ze als den Goddelijken grondslag voor het leven der
Natie. De waarde der Natie als zoodanig zag hij miskend door Katho-
lieken, Evangelicals, Liberalen. Een ware nationale zedelijkheid voor
elk volk wordt nog beter dan ergens gewaarborgd door die Goddelijke
geboden, i)

Eigenaardig was, dat juist na het schrijven en even voor de
verschijning van „The Commandments", een groote verandering plaats
greep in Maurices leven, die hem nu voortaan zijn werkkring aanwees
op het gebied der Ethiek. Sept. \'66 was het Kniglitbridge Professoraat
te Cambridge vacant geworden. Het was een leerstoel voor „Casuistry,
Moral Theology and Moral Philosophy." Een plaats als deze begeerde
Maurice zeer. In Cambridge te werken onder het opkomend geslacht,
hij wenschte niets liever. Zijn vrienden hoopten ook op zijn benoeming
als een eervolle erkenning na de velerlei miskenning, die hij onder-
vonden had, vooral in zijn afzetting aan King\'s College. Doch,
teruggetrokken als hij altijd was, wisten eerst Davies en Kingsley
hem tot solliciteeren te bewegen. Hij grondde zijn sollicitatie op de
„Theological Essays", „What is Revelation?", „Sequel to What is
Revelation ?" en „The Moral and Metaphysical Philosophy". Dit laatste
was na ruim 25-jarigen arbeid in \'61 volledig verschenen, nadat
afzonderlijke stukken reeds te voren in druk gegeven waren. Maurice
wees dus vooral ook die werken aan, die geleid hadden tot zijn
afzetting aan King\'s College en hem in strijd hadden gebracht met
een populair man als Mansel en in één woord met geheel de ortho-
doxie zijner dagen. „The Commandments" gaf hij niet op. Dit was
ook geen wetenschappelijk werk. Maar Maurice zag er voor zich in
neergelegd, wat zijn streven zou zijn, als hij in Cambridge kwam: te
behartigen de belangen van „practical morality and divinity." Vooral

\') The Commandment» considorcd as instruments of national reformation.

— 90 —

Kingsley, die zelf sinds \'60 in Cambridge professor was in de Nieuwe
Geschiedenis hoopte zeer op Maurices benoeming. De spanning, na
al wat er in Maurices leven was voorafgegaan, was natuurlijk groot.
Den 25en October volgde de benoeming met zes van de zeven
stemmen, terwijl het Maurice verzekerd werd, dat de keuze door heel
de Universiteit werd toegejuicht. Kingsley was in de wolken: „Your
triumph could not have been more complete. My heart is as full as a
boy\'s. I thought I should have been „upset" when I saw the result."

Zoo waren de beide mannen, waarvan de een was uitgestooten, de
ander geweigerd aan King\'s College, in Cambridge vereenigd.

Hiermee vangt nu de laatste periode van Maurices leven aan.
Er was, zoo schrijft de biograaf, iets zachts in hem en zijn schrijven,
dat meer de overhand kreeg. Hij was een oud man geworden.
„The rush of his start for a walk had gone. His movement had like
his life become quiet and measured. At no time had there been so
much beauty about his face and figure. There was now — partly from
manner, partly frome face, partly from a character that seemed expressed
in all — beauty which seemed to shine round him, and was very
commonly observed by those among whom he was. It made under-
graduates, not specially impressionable, stop and watch him. Some
of them who had known nothing of him before he went up to the
University, used to say they felt the better all day for seeing him
pass. Servants and poor people whom he visited often spoke of him
as „beautiful." Op eenige Amerikanen, die op Kingsley\'s aanraden
zijn Bijbellezingen over Johannes aan het Working Men\'s College
gingen bijwonen, maakte hij den indruk van „St. John expounding
St. John\'^ En ook voor Kingsley zelf naderde hij het dichtst tot Johannes,
den Apostel der Liefde. Evenwel, hem ontbrak ook niet in die liefde
de geestelijke kracht van den „Zoon des donders". Vooral in deze
laatste jaren schijnt de „attraction," die er van hem uitging, buiten-
gewoon sterk geweest te zijn. Het was nog iets anders, dan de macht
van zijn persoonlijkheid, waardoor hij zoovelen aan zich gebonden
had. Het was iets zachters, waardoor ook kinderen en eenvoudige
menschen getroffen werden. Onder de dorpsmenschen, waar hij af en
toe in de zomermaanden preekte, waren hij en zijn woord zeer geliefd.
Dat woord was er eenvoudig, eenvoudiger wel vooral, nu hij ouder
was geworden.

Zijn verhuizing naar Cambridge bracht natuurlijk een groote
levensverandering mee. Aan het Working Men\'s College had men
hem een eereavond bereid ter gelukwensching met zijn benoeming.

1) Life. Vol II p. 78. (ïauchnitz)

- 91 -

Warme speeches werden er gehouden. Thomas Hughes zei, dat hij
de overtuiging had gekregen, dat in alle dingen, vi^aarin zij verschilden,
hij ongelijk en Maurice gelijk had gehad. Ludlow kon dit niet geheel
overnemen, maar hij „a man not much wont to bend the knee to
any hutnan authority" sprak hier uit, dat Maurice de eenige man was,
voor wien hij ooit gevoeld had „a sense of reverence." Zulke uitingen,
die niet alleen in woorden bestonden, maar ook in daden van loyauteit,
deden Maurice gevoelen, hoe warme vrienden hij had, de eenige
vergoeding voor zooveel haat, dien hij had ondervonden, en voor het
eenzame gevoel van in geen enkel partijverband thuis te behooren.
En hij kon zoo moeilijk buiten sympathie.

Maar zijn werk aan zijn College moest hij opgeven, hoewel hij
principal bleef tot kort vóór zijn dood.

Voorloopig bleef hij in St. Peters preeken. Hij reisde zoo voort-
durend tusschen Cambridge en Londen heen en weer. Zijn dokter
verbood het hem evenwel ten slotte en liet hem kiezen tusschen Cam-
bridge of Londen.» Hij hoopte hem voor het werk in Londen te
behouden. Doch Maurice koos Cambridge.

Hij preekte in Vere Street afscheid 7 Nov. \'69 over: „Twist,
Heer! met mijne twisters; strijd met mijne bestrijders." Ieder meende
een pleidooi te zullen hooren voor zijn zaak, die zoo menigmaal
bestreden was. Maar Alaurices bedoeling was heel anders: een beroep
der menschheid op God, dat Hij de vijanden der menschheid neer-
werpe! Het was er toen overvol, in St. Peters. Maar dat was niet
altijd zoo geweest. Integendeel; het publiek was minder geworden,
sinds men in geruchten over een aftreden als predikant in de dagen
van den Colenso-strijd verkeerd een teeken gezien had, dat Maurice
gewetensbezwaren had tegen het vervullen van zijn ambt. Men zag
er voornamelijk dokters, vrienden en kennissen van Maurice, de meisjes
uit het Girls Home. Vol was de kerk eigenlijk nooit. Geen wonder
— schrijft de Spectator — want Maurice leerde de „teachers of men",
en die zijn zeldzaam. \')

Maurice hield 4 Dec. \'66 zijn inaugureele rede. Hij had tot onder-
werp de benaming van zijn leerstoel, n.1. „Casuistry, Moral Philosophy
and Moral Theology". Daarin zag hij aangegeven de wijze van be-
handeling, die hij volgen zou: eerst de individueele zedelecr; dan
Moral Philosophy als behandeling van de „manners of Society," en
eindelijk de Moral Theology als het complement en de vastheid van
die dingen, die de Philosofie zoekt, maar niet kan grijpen.

Zooals hij het aangaf, heeft Maurice het niet uitgewerkt. Het

>) F. I). Maurico at Voro Streel, by A. J. G. Spkctatok. i:] Aprir72. p.4GG.

- 92 -

bleek hem in zijn gedachtencomplex een onmogelijkheid, om de
Theologie buiten het andere om te behandelen. Wij staan er later
uitvoeriger bij stil. Hij begon met Colleges over „The Concience",
9 lezingen, verschenen in \'68. Daarop behandelde hij de „Social
Morality" in een reeks van 21 lezingen. Met die beide had Maurice
op dit gebied alles gegeven, wat hij zich had voorgenomen. Dit
laatste is wel het meest systematisch uitgewerkte geschrift van Maurice.
Wij vinden er ook meer in dan alleen Ethiek in den engeren zin. \')

Zijn leven in Cambridge kenmerkte zich door grooter rust dan
ooit voorheen. Hij leefde er zooveel mogelijk te midden der studenten,
die hij op „avondjes" ontving. Kingsley was daarbij zijn trouwe hulp,
door Maurice bij zulke gelegenheden zeer gewaardeerd om zijn groote
aantrekkelijkheid voor jonge menschen. En Kingsley was altijd in de
weer, om, waar hij kon, zijn „master" en vriend bij te staan. Maurice
zelf trad, gelijk gewoonlijk, zoo weinig mogelijk op den voorgrond,
hij trachtte slechts anderen aan het spreken te krijgen.

Niettegenstaande hij in de dagen van Cambridge minder actief
optrad en hij niet zoo voortdurend naar alle zijden te strijden had,
toch bleef hij met zijn tijd volkomen meeleven en liet zijn stem af
en toe nog hooren buiten den gewonen kring zijner werkzaamheden.
Dat was o.a. het geval in \'68, toen de „Irish Disestablishment", d.w.z.
de opheffing der Staatskerk in Ierland, ter sprake kwam. Een maat-
regel eenigszins op dezelfde lijn liggend had vroeger mee den stoot
gegeven tot een bepaald begin der Oxford-beweging. Maurice sprak
er vóór.

Dit raakte de kwestie van de verhouding tusschen Kerk en Staat.
Bovendien kwam hierin uit, welke roeping volgens Maurice een Kerk
heeft gelijk de Anglicaansche, die Katholiek is en tegelijk de positieve
Protestantsche beschouwing van de Natie voorstaat.

Weldra zou de Parlementszitting aanvangen, waarin over de
lersche kwestie zou beslist worden. De disestablishment werd door
Gladstone doorgevoerd, door Disraeli bestreden, terwijl Dr. Thirlwall,
bisschop van St. Davids er vóór, Dr. Magee, bisschop van Peterbo-
rough in het Hoogerhuis er tegen pleitte. Zij werd 29 juli\'69 Koninklijk
bekrachtigd.\')

\') Geiyk bekend is, is dit het eenige werk van Maurice, dat najist het
veel vroeger vertaalde „Tho religions of tho World\'" in onzo taal is over-
gezet, mot oen voorwoord van Prof. Gunning, onder den titel „Dn Zkdelijkk
grondslag der Maatscuai\'pij" 1890. Zie een bespreking hiervan door
Dr. H. M. v. Nes, Stommen voor Waarheid en Vrede. 1890.

") Contemporary Review. Febr. \'68. The Irish Curcli Establishment. Idem
April \'68. The Dean of Cork (W. C. Magee) and tho Irish Establishment.

\') .1. Mc. Cartiiy. History of our own times. Vol. V. Chapter LVIII.

- 93 -

Deze toen nog hangende kwestie en een uitval van bisschop
Ellicott tegen de Erastiaansche beginselen, die, naar hij zeide, door
velen uit de Engelsche Kerk warm werden voorgestaan, dreven
Maurice tot schrijven. In acht brieven in de Daily News i) zette hij
uiteen, waarom hij noch met de High-Church noch met de Dissenters
kon meegaan in hun gemeenschappelijken eisch van absolute scheiding
tusschen Kerk en Staat. Hij zette uiteen, dat hij vreesde èn voor het
Erastianisme èn voor overheersching van de Kerk. Ook de kwestie
van onderwijs kwam hierbij weer ter sprake. Maurice stond in deze
artikelen sterk tegenover Stanley, een man, voor wien hij veel sym-
pathie gevoelde. Stanley bewonderde Maurice en had velen onder
Maurices leiding gebracht. Toch was er een steeds meer zich open-
barend verschil tusschen hen beiden, dat vooral ook aan den dag
kwam, toen Stanley de liberale elementen in de Kerk zocht te veree-
nigen, om de liberale partij een lichaam te doen zijn, iets wat recht-
streeks tegen Maurices Kerkelijke beginselen en idealen inging.

Het werk begon Maurice eigenlijk te veel te worden. Terwijl
zijn vrouw telkens sukkelend was, moest ook hij in \'68 weer een tijd
rust nemen. Toch kon hij niet laten steeds meer te doen, dan waar-
voor zijn krachten berekend waren. Wel had hij in \'69 Vere Street
opgegeven, maar in \'70 werd hij predikant aan St. Edward\'s te Cam-
bridge. Dit bracht voor hem mee het zoo welkome prediken, catechi-
satie, en armenbezoek. Bovendien was hij in \'70—\'71 lid van de
Royal Commission on the Contagious Diseases Acts, en moest de
zittingen daarvan in Londen gaan bijwonen.

Ook wilde Mill hem nog eens in de openbare actie trekken. Maurice
had nl. het vrouwenkiesrecht verdedigd.Mill, hierover verheugd,
verzocht hem in een openbare vergadering de zaak te verdedigen.
Maar hij weigerde, overtuigd, dat hij niet geschikt was, om in zulk
een vergadering met succes te spreken.

Nog eenmaal, gelijk hij reeds vroeger menigmaal gedaan had,
sprak hij zich uit in de kwestie van het Athanasianum. Voor velen
was het een onmogelijkheid geworden dit te gebruiken, terwijl het
toch bij bepaalde gelegenheden in de Kerk was voorgeschreven.
Maurice verdedigde het, ofschoon de aanhef: „Which Faith except
every one do keep whole and undefiled: without doubt he shall
perish everlastingly" niet zeer in zijn geest scheen. Maar gegeven zijn
opvatting van „eeuwig" en zijn overtuiging, dat het in het Athana-
sianum niet ging om het aannemen van een begrip omtrent de god-

\') Dau.y Nuwa. Church and Stato. m U, 17, 22, 27 Aug. 2, O, IG, 25 Sopt.
■■\') Si\'kctatou. 5 Maart \'70. Fomalo SulTrago.

— 94 —

delijke mysteriën, maar om het hebben van de realiteit zelve, kon
hij deze belijdenis volkomen aanvaarden >). Maurice was daarin vol-
komen oprecht. Hij zag het zoo. Ik geloof, dat Maurice ten onrechte
door Tulloch paradox genoemd wordt in zijn verdediging van het Atha-
nasianum en „Subscription no bondage" Hij volgde niet de geijkte
opinie; en mag de zijne ook niet bevredigen, wat hij bedoelt, is zeer
klaar; en niet alleen dat, het ligt ook zoozeer in zijn lijn, dat wij het
niet enkel als paradox kunnen qualificeeren.

Ook zette hij in een brief aan het Working Men\'s College uiteen
zijn standpunt in zake onderwijs. Forster had toen zijn onderwijswet
ingediend, die door de Engelsche Kerk werd toegejuicht, door Non-
conformisten en Secularisten bestreden. De leuze, door Maurice heel
zijn leven uitgesproken, zag hij hier voor een groot deel bevestigd.
De Staat zou nl. veel meer onder bepaalde condities het bestaande
onderwijs steunen, dan zelf onderwijs geven.\')

Het meest in het oog vallend is evenwel een strijd, die in de
Spectator gevoerd werd naar aanleiding van een artikel van Leslie
Stephen in Fräsers Magazine getiteld: „Broad Churchmen". ■•) Daarin
werden zonder namen te noemen enkele — onjuist weergegeven —
uitspraken van Maurice genoemd als kenschetsend voor de Broad-
Church-partij. Eenigszins geïrriteerd kwam Stephen op tegen de
dwaasheid, om de 39 Artikelen te aanvaarden. Het was immers absurd te
meenen, dat de mannen van de 15e eeuw (?) wijzer waren, dan die van
de 19e! Hij wijst er op, dat iemand, die zulke meeningen aanhangt,
moet zijn „unconsciously biassed in his reasonings by the desire to reach
certain foregone conclusions." lets van dat soort conservatisme, dat
accepteert .wat is en daarin nu het beginsel en de waarde doet zien,
is Maurice zeker wel eigen. Maar Stephen stelt het wel in het minst
mooie licht. En bovendien: \'t is toch ook oppervlakkig te meenen, dat
4 eeuwen verder in tijd ook 4 eeuwen geestelijken vooruitgang be-
teekenen! Maar absoluut onjuist en onrechtvaardig is Stephens oordeel,
als zou de ongenoemde (Maurice) in zijn Kerkpolitiek van destelling
uitgaan, dat „the legal restrictions upon the clergy are the measure
of the moral restrictions." Ja, „if an assertion that God is God and

\') Contemporary Review. Oct. \'07. A fow more words on tho Athanasian

Creed. Vgl, ook Kingdom of Christ. Vol. IL Note on the Athanasian Creed.

•

John Tullocii. Movements of religious Thought in Britain during the
IQtii century, London, 1885.

\') J, Mo, Carthy, History of our own times. Vol, V pp. :{8-44

Spectator. 5, 12, 19 Maart. 2 April, \'70. 1, 8 April \'71.

— 95 —

Mahomet is His prophet should be declared by those who imposed
it to mean a belief in Christianity, it might doubtless be taken in
that sense by a scrupulously honest man."

Het was niet alleen de vraag, of Maurice tot de Broad-Church-
partij behoorde, hetwelk ook door Stanley ontkend werd, maar Maurices
heele beschouwing van de 39 Artikelen, die hier door Stephen ver-
keerd behandeld werd. Maurice verdedigde zich. Hij stelde tegenover
Stephens gezegde, dat „the Thirty-Nine Articles expressed his (Maurices)
deepest convictions in unequivocal language" de juistere woorden,
door hem gesproken, dat „the Thirty-Nine Articles expressed some
of his deepest convictions in unequivocal language". Maar van rneer
belang is, dat hij den nadruk legt op het „verwijzend" karakter der
Artikelen, d. w. z. verwijzend naar de Goddelijke waarheid, waarvan
zij getuigen. Last er dan iets minder goed gezegd zijn, wat wij nu
misschien beter zouden doen, dat behoeft den eerbied voor de
Artikelen niet weg te nemen.

Ook de kwestie van onderteekening kwam weer ter sprake.
Maurice nam daarin nu een geheel ander standpunt in, dan toen hij
„Subscription no bondage" schreef. Of eigenlijk: hij was niet van
opvatting omtrent de beteekenis der onderteekening veranderd; maar
de practijk leerde hem, dat het beter was jg\'irf?/; dan iir/onderteekening
te vragen zoowel aan de Universiteit als zelfs voor de geestelijken. •)
Hij sprak zich ook in Cambridge daarover uit. ")

Een nieuwe voorrede bij een weder-uitgave van zijn Philosophy
(verschenen 73) was een der laatste uitvoeriger stukken, die hij schreef.
Zijn dagen waren geteld.

Nog nam hij in Juli \'71, hoewel zijn krachten uitgeput raakten,
op aandrang van den bisschop van Londen het predikambt in White-
hall aan en preekte daar tot in zijn sterfjaar. Een gedeelte van den zomer
bracht hij door in Penmaenmaur en kwam wat bij, maar kreeg toch
zijn krachten niet weer. Hij preekte 11 Febr. \'72 voor het laatst in
St. Edward\'s. Den 18en Febr. was hij bepaald ernstig ziek. Den
30en Maart bedankte hij voor St. Edward\'s na een harden strijd, nu
hij voor goed zijn preekwerk moest opgeven.„ If I may not preach
here, I may preach in other worlds". Hij was op zijn ziekbed voort-
durend bezorgd over de partijschap, die de Kerk verscheurde. Nog
kon hij 29 Maart met eenige inspanning zelf de collects lezen; maar
hij liet zich overigens voorlezen de stukken, die hij gewoonlijk zelf
koos. Zijn vrouw en oudste zoon waren bij zijn ziekbed.

\') Zio hiorna bl.

\') Spooch on tho Abolition of tho Univorsity Tests. Cambuidgk University
Gazette Dec. 1, 18ü9.

— 96 —

In den vroegen morgen van den 2en Paaschdag, 1 April \'72,
stierf hij, na met duidelijke stem gezegd te hebben: „The knowledge
of the love of God, the blessing of God, Almighty, the Father, the
Son, and the Holy Ghost be amongst you, amongst us, and remain
with us for ever".

Zegenend ging hij heen, die zegenend door zijn leven was
gegaan. Een man, van wien wij kunnen zeggen, dat hij een man des
Geestes was. Een man des Geestes, omdat hij was een getuige Gods
en in God levend, die in zich droeg de oneindige liefde en de ont-
zaglijke geestelijke kracht van den Geest, en die in al deze dingen
heilig was. Hij behoorde tot geen enkele partij of school; hij heeft
zelf evenmin een partij of school gevormd. Er zijn misschien ook
gebreken, die hem daarin zouden verhinderd hebben. Maar het komt
bovenal hieruit voort, dat hij was en niet anders wilde zijn dan
een man van God gezonden. Zij invloed was dan ook altijd deze,
dat hij allen, met wie hij in aanraking kwam, deed gevoelen de
tegenwoordigheid van den levenden God; en hij begeerde niet anders
dan hen te brengen tot een eigen kennen van den levenden God.
Oude en nieuwe schatten bracht hij te voorschijn uit het Koninkrijk
der Hemelen. Als een vrijwel eenzame, machtige persoonlijkheid staat
hij te midden van de Kerkelijke partijen, met geen van welke hij
óf in Kerk-politiek, óf in Tlieologicis kon meegaan. Zelfstandig baan-
brekend was ook zijn optreden op maatschappelijk gebied, waar hij
en de zijnen in zeer ontwrichte en ontwrichtende tijden de wegen
Gods aanwezen, waarop alleen heil te wachten was. Hij staat daar,
waardig bm genoemd te worden naast de groote figuren, waaraan
de regeering van Koningin Victoria zoo rijk is geweeest. Een man,
die deed al wat in zijn vermogen was met woorden en werken, om
te doen zien, dat er een verzoening mogelijk was tusschen het belijden
en de idealen der Kerk en de groote wereld en de maatschappij.

Onmiddellijk na zijn dood werd een beweging op touw gezet, om hem
een graf te geven in Westminster Abbey. Doch de familie hield dit tegen.
Nu vinden wij daar alleen zijn buste naast die van Kingsley, met het op-
schrift: „Deze kwam tot een getuigenis, om van het licht te getuigen".

Zijn begrafenis op Highgate, 5 April \'72, trok een groote menigte
menschen uit allerlei kringen en van allerlei geest. „It represented
the intense feeling of a very great many men widely differing from
one another,. in all classes and in many walks of life; of great
numbers of those who had been concerned in the genuine life and
work of the country, no matter to what party or sect they belonged.
But the many who do not take interest in what does not affect the

- 97 --

current of their own ordinary life knew little of him." Hij was een
waar Katholiek man.

Kingsley zegt van deze begrafenis: „But each felt that the man
however unknown to him who stood next him, was indeed a brother
in loyalty to that beautiful soul, beautiful face, beautiful smile,
beautiful voice, from which, in public or in secret, each had received
noble impulses, tender consolations, loving correction, and clearer
and juster conceptions of God, of duty, of the meaning of themselves
and of the universe".

Van alle zijden kwamen nu getuigenissen over hem; in preeken
en reden werd hij met eere en liefde herdacht, te veel om hier te
memoreeren. ») Een der beste getuigenissen, wat zijn persoon betreft,
is misschien wel wat een dienstbode zeide bij zijn dood: dat de
wereld donkerder scheen, nu hij haar verlaten had! En Kingsley, die
— afgezien nu van de familiebetrekkingen — wel het meeste in hem
verloor, was het te moede als Eliza: „Knowest thou that the Lord
will take away thy master from thy head to-day? Yea, I know it;
hold ye your peace!"

\') Macmillanb Magazine. Mol \'72 en opgononion in „Litenvry and (lonoral
Essays".

\') Ik noem liier: Athenaeum, G April \'72. The Late Rev. F. D. Maurice.
A. Hormon proached by tho Rev. Stoi-fohd A. Bhooke, 7 April \'72. Spectator
G, 13, 23 April. 4 Mei \'72. F. D. Manrico. A. Sormon proached in aid of tho
Girlö Homo by Charles Kingsley, onz.

Na Mauricos dood verscheen n0g:SERM0Nsi\'hkachedin Country Churciies
verzameld door zUn Vrouw. „The Friendship of Hooks" and ether locturos,
verzameld door Thomas Hughes, mot een voorwoord. En „Acts of the
Ai\'ostles", preeken in Vore Stroot gehouden, bezorgd door Ludlow.

: ■ \'w

■ -.T.

F

f\'--. -

TWEEDE DEEL.

INLEIDING.

Eene verdeeling in „leven" en „werken", hoe noodig ook, om
elk in eigen milieu voluit te laten zien, brengt haar eigen bezwaren
mee. En dat niet het minst bij iemand als Maurice, bij wien er een
zoo groote eenheid is tusschen leven en werken. Hij gevoelde het
telkens, dat hij in zijn werken een stuk van zijn leven gaf. Terwijl
omgekeerd zijn beginselen in zijn werken uitgesproken ook zijn leven
beheerschten. Dit is zoozeer het geval, dat de geschiedenis van zijn
leven eigenlijk reeds veel meer een product is van zijn beginselen
dan van de omstandigheden. Al scheiden wij leven en werken, geen
oogenblik kunnen wij, al zouden wij het wenschen, zijn persoon, als
een man des geestes, uit het oog verliezen. Daarvoor zijn in hem
zijn en denken te veel één. Deze roem doet ons evenwel een zwak-
heid juist in zijn werken, beschouwd als theologisch-wetenschappelijke
werken, vermoeden: wij zullen zien, in hoeverre dit vermoeden juist is.

Toch dringt zich de noodzakelijkheid van een afzonderlijke be-
handeling aan ons op. Wel is Maurices Theologie niet afgerond naar
den eisch, dien wij bijv. aan een Dogmatiek zouden stellen. Dat kan
ieder, die met zijn werken in aanraking komt, onmiddellijk gevoelen.
En dat gevoelen is juist. Slechts vurige bestrijders van orthodoxe
zijde en een liberaal, die Maurice als gever van een liberale Theologie
wil eeren, kennen Maurice de eer — of wil men, oneer — toe van
bepaald een vol geheel te geven, dat, hoewel misschien niet logisch
en systematisch uitgewerkt, toch in zichzelf afgerond a. h. w. met
één karakteristiek kan weergegeven worden.

Ik kan hierin niet meegaan. Ik zie in Maurices werken feiten
erkend (ik verwijs o. a. naar den strijd over „eterual"), die m. i..

Zio o. a. Candlish. Examination of Mr, MaiU\'icos Theology. Rigg.
Modern Anglican Theology.

Mk. Maukicks Theology. (Anonym, oorspronkelijk bestemd voor de
Westminsteh Review van Jan. \'56; doch niet opgenomen; on nu gedrukt
„for private circulation only"). Daarin wordt Mauricos Theologie gehuldigd
als de ware nieuwe Theologie, die noodig is. Alleen — do Duivel moest
er nog uit! Dan was hot nieuwe systeem in orde. Maar - die hoort er
b\\j Maurice nu juist geheel bül

— 100 —

wanneer hij het volle gewicht daarvan had doen gelden in zijn Theo-
logie, daaraan een eenigszins andere gestalte zouden gegeven hebben.
Had nu Maurice zijn gedachten werkelijk in een afgerond volkomen
geheel gegeven, dan zou hij ook aan deze elementen, die hij niet
verwierp, een plaats daarin hebben moeten geven. En dat juist ontbreekt.

Veeleer kan men dit aan Maurice verwijten, dat zoo verschillende
elementen geheel op den achtergrond raken. Hij was ook in zijn
Theologie getuigend. Dit overweegt zoozeer, dat een meer dogmatische
en nauwkeurige uitwerking ook in onderdeden te weinig tot haar
recht komt. Wij gevoelen telkens, hoe ook het mysterie van de ver-
houding van God en mensch, die hij als mysterie aanvaardt, dikwijls
de afronding tot een stelsel bij hem verhindert. Daarvoor is zeker
veel te zeggen. Maar wij zouden er veel aan gehad hebben, wanneer
Maurice ons die grenzen van het dogmatisch denken eens nadrukkelijk
had aangewezen.

Waarom wij nu toch zijn werken afzonderlijk bespreken, berust
hierop, dat toch wel inderdaad er vaste beginselen bij Maurice op
den voorgrond treden, die, betrekkelijk gering in aantal en weinig
gecompliceerd, niet alleen telkens weer terugkeeren, maar ook naar
verschillende zijden met stabiliteit zijn ontwikkeld. Op het terrein
van wat men in engeren zin „Theologie" kan noemen; van de Kerk;
den Staat; de Maatschappij; en dus ook omvattend de Ethiek. Ook
zijn optreden als leider der Christelijk-Sociale beweging wordt daar-
door beheerscht. Het zijn dikwijls „lijnen", waarvan wij noch begin
noch einde duidelijk onderscheiden, doch wel de richting, waarin
zij wijzen. Op „volledigheid" kan en wil Maurice evenmin aanspraak
doen gelden.

Wij hebben in de Biografie Maurices wording gadegeslagen.
Wanneer wij nu zijn werken behandelen, hebben wij het oog voor-
namelijk op wat hij schreef, toen zijn gedachten gerijpt waren. Ik
meen te mogen zeggen, dat in „Kingdom of Christ" dit het geval is.
Later heeft hij perioden gehad, waarin hij\' zich meer bepaald aan
Theologie in engeren zin wijdde, als in de Theological Essays en
daarna, of aan Ethiek, gelijk aan het einde van zijn leven het geval
was. Maar feitelijk liggen in eerstgenoemd werk zijn beginselen klaar,
en dat wel meer dan gewoonlijk in vaste orde behandeld. Ik acht
het veel gelukkiger dit tot basis te nemen, dan, gelijk men gewoonlijk
gedaan heeft, de Theologische Essays. Toen hij voor zichzelf klaar
was, heeft Maurice a. h. w. zijn vollen gedachtengang in „Kingdom
of Christ" neergelegd. Hijzelf spreekt telkens van de groote beteekenis
van dit werk voor zijn leven en denken. Toch zullen wij ons niet
uitsluitend of zelfs eenzijdig hiertoe bepalen. Maar wie Maurice leest,

— 101 —

zal bemerken, dat van alles de kiemen en lijnen toch ten slotte in
dit werk liggen.

Tegen „Kingdom of Christ" zou men dit bezwaar kunnen in-
brengen, dat de Kerk er te veel op den voorgrond treedt, gevolg van
het feit, dat Maurice juist tot de Engelsche Kerk was overgegaan, en
nu daar staat als een Apologeet, Dit zou een gevaar kunnen zijn.
Maar het blijkt ons in het vervolg, dat Maurice aan de beginselen, hier
uitgesproken, trouw Is gebleven, en dat inderdaad hij niets anders
wilde zijn in doen en laten, in denken en spreken, dan trouw zoon
van zijn Kerk — of liever van de ware Katholieke Kerk, welker begin-
selen hij in de zijne zag. Dit bepaalde zijn standpunt tegenover Sec-
tarisme en Liberalisme, Rationalisme, Dogmatisme en Agnosticisme,
en eveneens tegenover de Oxfordbeweging.

Begrijpelijkerwijze is het, op grond van hetgeen wij over Maurices
werken zeiden, een gevaarlijk werk, om een indeeling te maken bij
de bespreking van zijn beschouwingen. Want daarbij moet de schijn
vermeden worden, alsof er een systeem was, en toch uitkomen, dat
Maurice niet ordeloos, niet zonder methode schreef.

Juist op grond van „Kingdom of Christ" kunnen wij nu zeggen,
dat de „Kerk" het centrum vormt. Dit ligt evenwel niet alleen in
Kingdom of Christ. Ook zijn andere werken geven het zoo. Kingdom
of Christ geeft het alleen meer geformuleerd en verschaft het licht,
waarbij wij deze waarheid ook in de overige geschriften des te dui-
delijker leeren onderkennen. De Bijbel gaf Maurice in hoofdzaak zijn
opvatting van wat de „Kerk" is en omvat; de Bijbel gaf eigenlijk aan
Maurice de groote beginselen, waarvan hij uitging. En in zijn Theo-
logie vinden wij de gedachten nader uitgewerkt, die b,v, aan zijn
Sacramentsbeschouwing ten grondslag liggen. Om dus juist te kunnen
waardeeren wat hij van de Kerk en haar Sacramenten zegt, dienen
wij eerst zijn Theologischen gedachtengang na te gaan.

Zoo willen wij dan eerst bespreken den Bijbel; dan zijn Theologie,
waarin zoowel de rechtvaardiging als de uitwerking van de Belijdenis
der Kerk tot ons komen. Vervolgens de Kerk met haar Sacramenten
enz.; dan het idividueelc en maatschappelijk zedelijk leven bezien in
hetzelfde licht, waarvan dc Kerk ecu getuigenis is; terwijl wij eindigen
met de Christelijk-Sociale beginselen en practijk, waarin ook alweer
de waarheid, die Maurice in de Kerk belichaamd zag, het centrale is.

Hierbij merk ik op, dat eerst een goed begrip van wat Maurice
met „Kerk" bedoelt, het volle licht kan werpen op deze groepeering
en haar rechtvaardigen.

Dit laatste dient men goed in het oog te houden. Het blijkt toch,
dat Maurice in zijn overige werken veel ireer spreekt van het Koninkrijk

— 102 —

Gods of het Koninkrijk van Christus. Men zou zeker toonen Maurice
niet goed te kennen, wanneer men niet allereerst van deze dingen
sprak. Doch volgens Maurice zelf is men, sprekend van deze dingen,
niet b::iten de „Kerk", integendeel, spreekt men juist over haar.
Reeds „The Kingdom of Christ" wil zijn: „hints" „respecting the prin-
ciples, constitution and ordinances of the Catholic Church."

Zeker is, dat het speciale Apologetische karakter van dit werk
wel hierin blijkt, vergeleken met andere geschriften, dat in het eerste
het „zichtbare" deel van de Kerk meer op den voorgrond treedt,
terwijl in de andere het „onzichtbare" verre de overhand heeft. En
wat de „teekenen" betreft, waarin die Kerk zich op aarde laat zien,
treedt buiten Kingdom of Christ veel meer de Doop, dan het specifiek
Anglicaansche naar voren.

Het eene, wat Maurice zich ten slotte bewust was in allerlei
verschillende perioden gezocht te hebben was „Unity": „the desire
for Unity and the search after Unity both in the nation and the
Church has haunted me all my life." i)

Voor die eenheid, die hij najoeg, vond hij een vasten grond in
de „Kerk." Het is vooral ook de angst om eenheid te verliezen, die
hem deed ijveren tegen alle Sectarisme, individualisme enz.

\') Life. Vol. p. 632.

») Ik verwys hier naar enkele verhandelingen over Mauricos. Theologie
in haar geheel: behalve de zoooven genoemde werken en Candlishen Rioo
en het Anony^ne geschrift o.a. het zoor to prijzen artikel van Tulloch in
„Movements of religious thought" London 1885, on Pfleiderer, in „Die
Entwicklung dor Protestantischen Theologie in Deutschland soit Kant und
in Groszbrittannien seit 1825. Froiburg i. B. 1891.

HOOFDSTUK I.

BIJBEL EN THEOLOGIE.

Wanneer wij iemands meening over den Bijbel geven, zouden
wij een formeel en een materieel deel kunnen onderscheiden. In ze-
keren zin is dit ook bij Maurice mogelijk: hij heeft èn over den
inhoud van den Bijbel èn over inspiratie, kritiek enz. gesproken.
Maar het eerste beheerscht geheel en al het tweede, zoodat het for-
meele nooit van het materieele ware los te maken. Hoe Maurice den
Bijbel ziet en leest, en gezien en gelezen wil hebben, is geheel
afhankelijk van wat hij in den Bijbel leest. Dan is dit zeker het meest
karakteristieke, dat hij hem ziet als een realist. Maar bovendien heeft
de Bijbel den eigenlijken inhoud aan Maurice\'s denken gegeven,
zoodat wij overal in zijn werken vinden een Bijbelsch realisme.

In welk licht Maurice den Bijbel beziet, kunnen wij duidelijk
opmaken reeds uit de plaats, waarop hij hem bespreekt in Kingdom
of Christ. Allereerst noemt hij hem, om te onderzoeken, wat de Bijbel
zegt omtrent de. ware „constitution" der menschheid, die Maurice als
„Kerk" betitelt, tegenover de „Wereld". Maar eerst later wordt de
Bijbel uitvoerig behandeld als eèn der „teckenen" — gelijk Doop
Avondmaal, Episcopaat enz. — van de Kerk.

Deze twee punten geven duidelijk de hoofdgedachte aan. Terwijl
men dit bedenke dat een dieper gaande beschouwing van den Bijbel
als zoodanig — inspiratie, kritiek enz. — juist eerst in het tweede verband
wordt ondernomen. Getuigend, sacramenteel is het wezen van den
Bijbel.

In welken zin dit alles lui bedoeld wordt, zal in het vervolg
blijken. De Bijbel is de geschiedenis van de Openbaring Gods aan
het schepsel, dat Hij geschapen heeft naar Zijn beeld. \') De Open-
baring Gods, wij zouden nader kunnen zeggen, van Zijn Wezen,
van Zijn Wil, Zijn Koninkrijk. Zoo sterk treedt dit bij Maurice op
den voorgrond, dat de vraag: is de Bijbel waar? eigenlijk volgens
hem nooit anders kan beantwoord worden, dan wanneer wij haar
omzetten in deze, waartoe de Bijbel zelf ons brengt: „Was there
such a Society as that which this book speaks of? Was there such a

\') Ei\'istlks of St. John., p. 9.

— 104 —

nation as the Jews? had they a history? was there a meaning in that
history? does this booi< explain to us that history and its meaning", enz.

Wordt er gevraagd: „Is de Bijbel geïnspireerd?" dan antwoordt
Maurice: „Wat is niet geïnspireerd?" Alle giften, alle kennis, alle
kracht komt van boven. Er is geen andere bron dan God. Zonder
inspiratie kan geen enkel mensch spreken of denken of schrijven.
Wij hebben nu reeds een andere vraag gekregen nl. „Waren de
menschen, die den Bijbel schreven geïnspireerd?" Doch ook dit is
nog niet het juiste. Geïnspireerd was ook Bileam. Maar het eigenlijke,
waarop het aankomt, is, of de gaven en de kennis, door God gegeven,
in Zijn dienst besteed worden of niet? Daar ligt het onderscheid
tusschen een waren en een valschen profeet. Dit is het: „Waren deze
menschen „in a certain position" en „appointed to a certain work?"

Het bijzondere, dat Paulus nu voor Israël handhaaft op dit ge-
bied boven de andere volken is, dat daar het Verbond, een zekere relatie,
het eerste is boven de gaven, kennis enz. Verder, dat God Zijn Wil
bekend maakt in de Wet. Dan volgt de profeet, aan wien het Woord
bekend maakt de relatie, waarin hij en zijn volk staan tot God.

Doch hoe kon de profeet toegankelijk zijn voor mededeelingen
van God, en hoe kon hij weten, dat zij even goed zijn volk als hem
zelf betroffen? Alleen om deze waarheid der relatie, die duidelijk
werd geopenbaard; „Overmits gij kinderen zijt, zoo heeft God den
geest Zijns Zoons uitgezonden in uwe harten, die roept Abba, Vader!"
Het feit der relatie, en dat wel van het kindschap, is de grond van
het ware leven tusschen God en mensch, de grondslag van het ge-
heele menschelijke leven. Die verhouding te kennen is het voorrecht
van Israël; doch haar als kindschap te kennen is het voorrecht der
Christelijke* gemeente. Wat was de eerste en grondslag, komt

zoo het laatst in het licht.

Natuurlijk zijn wij zoo nog niet toe aan deze vraag betreffende
den Bijbel: is deze Openbaring van God juist te boek gesteld? Heeft
God daarvoor gezorgd? Wij kunnen van harte met dit bezwaar van
Candlish instemmen. Maurice gaat daar niet of slechts terloops op in.
Maar, dit is nu juist de eigenaardigheid van Maurice, die wij uit Kingdom
of Christ het best kunnen begrijpen: hij kon en wilde daar niet aan
toe komen, juist omdat hij de vraag: „is de Bijbel waar?" omzet, gelijk
wij het zooeven zagen. De waarde van den Bijbel ligt nu eenmaal
voor Maurice elders, in het Koninkrijk, waarvan hij getuige is. Inder-
daad, wat Maurice zegt omtrent de zekerheid van de juistheid der

Candlish. D. D. Examination of Mr. Mauricos Theological Essays, pp.
363-393.

— 105 —

kennis van God, die in den Bijbel te boek gesteld is, als omtrent de
juistheid dier teboekstelling zelve, is zeer algemeen.

Is er zulk een geestelijk Koninkrijk als waarvan in den Bijbel
sprake is, dan kan Maurice zich niet anders denken, of een „record"
daarvan moet er zijn; en niemand anders dan God, Die dit Koninkrijk
vormde tot Zijn eer en het welzijn Zijner schepselen, „can have
caused that book to be written".

Deze formuleering sluit de erkenning van vergissingen in den
Bijbel niet uit. Wat historische gebeurtenissen betreft, acht Maurice,
dat de schrijvers moeite deden, om ze juist weer te geven. Het geloof
in God, door de Bijbelschrijvers in hem gekweekt, zou Maurice zeker
niet opgeven — en stellig niemand met hem z.i. — indien het bleek,
dat er vergissingen waren.\') Wat doet het er ten slotte toe, of een
psalm van David is of niet, of de brief aan de Hebreeën van Paulus
is? Natuurlijk zou Maurice zwichten, indien de argumenten tegen de
echtheid b.v. van 2 Petri overtuigend bleken.») Wat deert het, indien
de realiteit van den levenden God, van dat Koninkrijk, van die, wij
zouden kunnen zeggen: ordinantiën Gods, waarvan de Bijbel spreekt,
vaststaat? Men noemt den Bijbel Gods Woord. Maar meer en meer
werd Maurice bevreesd, dat men den Bijbel zou stellen in plaats van
dat Woord, dat van eeuwigheid was en is vleesch geworden, waarvan
de Bijbel getuigt.\')

De Bijbel, en dat, waarvan hij spreekt: in deze scheiding ligt dit
opgesloten, dat Maurice eenerzijds zoo ontzaglijk ruim kan zijn, omdat
door een vergissing in den Bijbel of door eenige kritiek de realiteit
van het Godsrijk niet wordt opgeheven. En toch ook anderzijds: deze
ruimheid draagt geen stempel van laxheid en vervloeiing; daarvoor
wordt hij bewaard door zijn realisme.

Dit komt op een eigenaardige wijze aan den dag in zijn ver-
houding tot de orthodoxie zijner dagen en het liberalisme, in Engeland
opkomend met de „Essays and Reviews." Heeft hij weinig sympathie
voor de aanklagers en de critici van den Bijbel, toch gevoelt hij soms,
alsof hij met hen moest staan tegenover de velen, die in vergoding
van den Bijbel den levenden God voorbij zien. En dat zegt hij, terwijl
we zouden kunnen zeggen, omdat de Bijbel hem met den dag dier-

>) Theological Essays, p. 292. noto.

Lincoln\'s Inn Sermons. Sorios I. Vol. I p. 321. Epistle to the He-
hrews. pp. 8, 9. Unity of the New Testament. Vol II p. 4. Zio vorder:
The ground and object of Hope for Mankind, pp. 31,32. Prophets and
Kings, pp. 300, 358. Gospel of St. John. p. 474. Ecclesiastical History.
p. 134 noto. Kingdom of Heaven, p. 334.

\') Life. Voll. II pp. 451-453. pp. 499—501.

— 106 —

baarder wordt. Bij toeneming kreeg dit gevoel in hem de overhand
en begon hij dus al meer nadruk te leggen op het onderscheid tusschen
het Woord Gods, waarvan Johannes spreekt in den aanvang van zijn
Evangelie, en den Bijbel, die van dit Woord spreekt. Strijdt hij tegen
Rowland Williams, die in de Essays en Reviews schreef over „Bunsen\'s
Biblical researches", dan is Maurices klacht niet met de orthodoxie,
dat er aan kritiek gedaan wordt, maar dat een man, die blijkbaar wil
reformeeren, dit wel een der grootste dwalingen van de menschen
schijnt te achten, dat zij woorden aan Jezaja hebben toegekend, die
wellicht van Baruch stammen, (gedoeld wordt op Jez. 40 vv.).

In beide stroomingen, de orthodoxie en dit liberalisme, ligt een
miskenning van den Bijbel. De erkenning van den Bijbel is dus niet
afhankelijk van het al of niet doen aan kritiek; in beide gevallen kan
men zich tegenover den Bijbel vergrijpen, wanneer zijn inhoud, d.w.z.
dat geestelijk Rijk, dat er in verkondigd wordt, niet als de hoogste
realiteit erkend wordt. En deze realiteit kan door geen kritiek ons
worden ontnomen; noch ook is eenige aanprijzing door „evidences",
of wat dan ook, in staat ons die te doen gelooven. Alleen door den
Geest, die de schrijvers inspireerde, kunnen wij den Bijbel lezen en
die dingen erkennen, welke hij ons bedoelt te brengen. Maurice heeft
altijd positie genomen tegen deze in Engeland zoo machtige Theologie
der „evidences" voor de waarheid van de Openbaring in den Bijbel.
Deze trant van Theologie, waarin uitwendige bewijzen op den voor-
grond traden, zooals b.v. bij Paley, was gevolgd op een, die meer
speculatief trachtte aan te toonen, dat de Openbaring niets bevat, wat
in strijd is met de rede. Maurices Theologie was tegen beide gericht,
inzoover bij hem noch de rede noch uitwendig bewijs uitgangspunt
is, maar het Koninkrijk van God. En dit moet z/W/z^//aan ons betuigen,
in een geestelijke overmacht, die ons „te sterk" is geweest.

Het feit, dat de inhoud van den Bijbel is: „God en Zijn Koninkrijk"
gaf aan Maurice tevens gelegenheid, om krachtens zijn beginsel positie
te nemen zoowel tegen de populair-orthodoxe beschouwing, als tegen
de kritiek van Baur, Strauss, Renan, waarvoor Maurice niet, gelijk
onze Beets, ongevoelig bleef. Richt hij zich hier tegen kritiek, dan
bedenke men wel, dat het is tegen een bepaalde wijze en een bepaald
resultaat van kritiek, hier aangegeven in de genoemde namen, en wel,
omdat daarin het eigenlijke van den Bijbel werd voorbij gezien; gelijk

\') Life. Vol. II pp. 499—501. Essays and Reviews. No. II. Tracts
for Priests and People. First Sorios. No. II.

Theological Essays, pp. 286, 287. 306, 307, 321, 322. Epistle to the
Hebrews, pp. 8,9. Patriarchs, pp. XXXI ff. Essays and Reviews. Essay VH.

— 107 —

Maurice, juist om diezelfde reden, dan ook de verheerlijking van den
Bijbel bestrijdt, wanneer die niet de eigen eer van den Bijbel Iaat
gelden.

Maurice omschrijft eerst de populair-orthodoxe beschouwing van
het N. T. aldus: men gaat uit van Jezus van Nazareth, wiens biografie
in de synoptici is neergelegd, en die de Goddelijkheid van Zijn
komst en leer bewees door de wonderen. Het vierde Evangelie levert
stof voor de transcendente dogma\'s; doch meer nog de Brieven. Terwijl
de Evangeliën ons toonen het Goddelijk levensvoorbeeld, zeggen de
Brieven, wat wij te gelooven hebben. Welnu, de Tübingers gaan uit
van dezelfde praemissen en komen dan tot de aanwijzing van een
diametraal verschil tusschen de verschillende boeken en schrijvers
van het N. T.

Op het populair-orthodoxe standpunt is hiertegen weinig in te
brengen, omdat het van eenzelfde beginsel uitgaat. Neemt men dit
eenmaal in, dan kan men wel mogelijk hier en daar met zeer veel
kennis en juistheid onnauwkeurigheden of wat dan ook in de wijze
en in de resultaten van kritiek aanwijzen. Dat wordt dan ook gedaan.
Maar Maurice ziet, hoe men gewoonlijk niet verder komt dan dit, en
geen positieve overwinning van het destructief gehalte der kritiek
kan bijbrengen; en hij ziet niet, hoe men op dit standpunt kritiek kan
aanvaarden zonder toch den Bijbel te verliezen.

Kwam de strijd met Baur enz. vooral uit in „The Unity of the
New Testament", iu de voorrede bij „The Kingdom of Heaven" doet
hij de verlegenheid der populair-orthodoxe behandeling zien tegenover
Renaii. En dan staat hij stil, niet zoozeer bij de formeele beschouwing
van het N. T. als wel bij materieele kwesties, in casu het wonder.

Rechts en links, de orthodox en Renan, zijn het er over eens, dat
wonderen een afwijking zijn van de wetten van het universum. Sleclits
de conclusie is verschillend: de een ziet in die wonderen juist daarom
een bewijs, dat Jezus, die ze verrichtte, Gods Zoon is. Innuers, wie
zou daartoe dc macht hebben, dan alleen de Zoon Gods? Renau zegt
evenwel: wie gezonden is door een God van orde, moet toch de
orde hooghouden! En alweer is het moeilijk hiertegen iets in te bren-
gen, indien eenmaal de traditioneele opvatting is aangenomen.

Maurice ziet nu hierin den weg, waarlangs de oplossing, en de
overwinning over mannen als Baur en Renan moeten gevonden worden :
men ga toch uit, gelijk de Evangeliën en de Belijdenis doen, van het
supranatureele. Dan zien wij in Christus God geopenbaard, en in de
wonderen de Goddelijke orde zich baanbrekend in de wanorde. Dit
is O. a. in „The Kingdom of Heaven" (Ev. van Lukas) zijn leidend betoog.
Hij wil Openbaring Gods stellen tegenover Apotheose. Het God-

— 108 —

Menschelijke tegenover het Mensch-Goddelijke. Jezus de Zoon Gods
en de Koning der menschen-, dat is de prediking, en daarin ligt de
eenheid van het N. T. De verschilpunten in de Evangeliën en Brieven
baren Maurice daarom geen moeilijkheid: zij vertegenwoordigen het ver-
schillend aspect, waaronder de schrijvers dezelfde realiteit zien.

Is men het alweer onder Christenen en niet-Christenen eens, dat
het N. T. een godsdienst verkondigt, voor Maurice is het Evangelie
de openbaring aan de menschheid van haar Hoofd, Christus, in Wien
God is verzoend met den mensch. i)

Op dezen grond pleit hij er voortdurend tegen, om te spreken
van den „Christelijken godsdienst", die door Jezus zou „gesticht" zijn,
en dien wij zouden vinden in de Evangeliën.

De erkenning van de realiteit van God en den Zoon Gods en
het Koninkrijk der hemelen stelde Maurice in staat, om de subjectieve
elementen in de Bijbelschrijvers te kunnen dulden, zonder geschokt
te worden. Verschillende zienswijzen doen toch niet te kort aan de
eenheid en werkelijkheid van hetgeen gezien is; ja zij brengen
verschillende zijden ervan aan het licht. Maar dit zou onmogelijk
zijn, indien een leer of een godsdienst het middelpunt ware.

Met de naast-elkander-zetting van leer en werken, waaraan alweer
supranaturalisten en rationalisten schuldig staan, breekt hij door te
doen zien, dat in de werken en daden het Koninkrijk openbaar wordt.
Dat konden zij op hun standpunt niet zien. Maurice, uitgaande van het
Koninkrijk Gods, wel. Hij leeft in die dingen, die rationalisten en
supranaturalisten beiden eigenlijk een struikelblok of een bijkomstig
iets zijn. Sterk is de overeenkomst met Rothes uitspraak: „Wo
Wunder und Weissagungen statt haben, da wird Gott evident, und
Gott kann \'sich nicht anders evident machen als durch Wunder und
Weissagungen, die er wirkt; wesshalb es auch eine ungenaue und
missleitende Ausdrucksweise ist, wenn man sagt, die Offenbarung
sei von Wundern und Weissagungen begleitet; vielmehr sie besteht
in Wundern und Weissagungen."

In de practijk accepteerde Maurice den Bijbel, zooals hij daar
ligt. Hij zocht in de feiten, in den loop der geschiedenis, naar het
beginsel, dat er in lag opgesloten. Daar dit beginsel voor hem is
datgene, waarop het eigenlijk aankwam, en iets dat zich telkens weer
openbaarde, stond hij dan weer betrekkelijk vrij tegenover die feiten

Unity of the New Testament. Introduction, on passim Kingdom of
Heaven. Proface.,. Gospel of St. John. Note I.

Rothe. Zur Dogmatik. S. 82. (Aangehaald by Hagonbach. Dogmen-
geschiodenis. blz. 1019). Life. Vol. II pp. 454, 455.

— 109 —

zelf. Als eeuwige beginselen, als eeuwige wetten en gedachten van
een God, Die altijd Zichzelf gelijk is, zijn zij niet gebonden aan één
feit of gebeurtenis, maar staan zij daarboven, terwijl zij zich toch in
de feiten en gebeurtenissen manifesteeren, en daaruit kunnen gekend
worden. Maar toch, zoo sterk als hij zich gevoelde tegenover de
Tübingers, zoo zwaar was zijn innerlijke strijd, dien hij naar aanleiding
van Colenso\'s kritiek op den hexateuch doorstond. Daar kwamen
persoonlijke redenen bij. Maar toch, ik meen ook andere. Colenso
zeide in een gesprek met Maurice, dat hij Samuel volstrekt geen
„scoundrel" vond, ook al fingeerde hij een gesprek van den Heer
met Mozes. Dat trof Maurice. Want zoo zag hij iets van „dishonesty"
in den Bijbel, iets in lijnrechten strijd met God. En dat raakte den
levenden God en Zijn Koninkrijk. En: Maurice had eenerzijds wel
sterkte in den levenden God, van Wien hij uit den Bijbel hoorde.
Maar hij zag uit elkaar gehaald dien pentateuch, die hem tot zoo
menig woord vol heilige realiteit in zijn „Patriarchs and Lawgivers"
had stof gegeven.\')

Maar bovenal: Maurice was een man van historie. En hij las
de geschiedenis in den Bijbel,) zooals hij dien vond, als „unvermittelt"
door den schrijver. De feiten spraken in hun onmiddellijkheid tot
hem, en hij vond er de eeuwige beginselen in uitgedrukt. Die feiten-
dorst was sterk in hem geworden; daarin ligt juist een van zijn
verschilpunten met Coleridge: wilde deze „waarheden" geven, Maurice
gevoelde sterk, dat om „waarheden" te kemien en te kunnen vasthouden
het hoognoodig was „feiten" te hebben. Eigenlijk ligt in de
geschiedenis toch het systeem Gods. Zoo dus, wie de historie aanraakt,
zooals die in den Bijbel ligt, raakte iets heel bijzonder heiligs aan.
En ook: Maurices geloof in God was natuurlijk niet los — bij hem
allerminst — van een bepaalde voorstelling omtrent God. Die
voorstelling nu ontleende hij geheel aan den Bijbel. En — hoe
realistisch ook — hij gevoelde het toch wel, dat wie de realiteit Gods
stelt en verkondigt, toch per slot van rekening ook leeft bij een
bepaald beeld van dien levenden God. En nu zag hij zeker dit
beeld eenigszins getroublecrd.

Eindelijk werd hij geheel tegen zijn zin in den strijd betrokken.
Hij antwcordde op een vraag, tot\'hem gericht, in „The Claims of the
Bible and of science". Ik zeide: het was tegen zijn zin. Hij beschouwde
het niet als tot zijn taak, of liever tot zijn roeping behoorend. Inder-
daad, ik geloof, dat hij sterker staat, als hij is in zijn sfeer en getuigt.

\') Life. Vol. II pp. 421—435 O. Pfleiderek. Dio Entwicklung der Pro-
testantischen Theologie etc. Froiburg, S. 4Ü2.

— 110 — •

dat het Koninkrijk Gods niet afhankelijk kan zijn van eenig document
daaromtrent, en dat dit document moet gelezen worden als getuige
niet van zichzelf maar van dat Koninkrijk. In één woord: zijn geloof,
zijn realisme vormen zijn kracht.

In het genoemde geschrift wijst hij aan, wat behoort tot de „claim"
van den Bijbel en die van de wetenschap. Hij ziet voor beide een
verschillende methode: de Bijbel (hij denkt nu vooral aan de schep-
pingsgeschiedenis) ziet den mensch als middelpunt van den kosmos;
de wetenschap beschouwt den kosmos, en den mensch als onderdeel
daarvan. Maurice laat dus het essentiëele zien, datgene, waarom het
den Bijbel te doen is. Hiermee kan niet verworpen worden eenig
wetenschappelijk resultaat. De kwestie is alleen: heeft de Bijbel met
zijn „claim" gelijk? De wetenschap zoeke dan het hare. M. a. w. ook
hier beroept zich Maurice voor de waarheid van den Bijbel op den
inhoud van den Bijbel. Een nadere vraag, meer speciaal betrekking
hebbend op het onderhavige kritische onderzoek, beantwoordt Maurice
in dezen zin: ook al zouden er physiologische en numerieke onjuist-
heden voorkomen in den pentateuch, is daarmee de geschiedenis van
den pentateuch veroordeeld?

Dan, om toch het eigenlijke der geschiedenis te bewaren, vat
Maurice haar op in haar realistische beteekenis, of, als verkondigster
van een daarachter en daarboven liggende waarheid en werkelijkheid.
Hij zegt namelijk: die geschiedenis in den Bijbel leert toch dit, dat
de levende God familie en volk in stand houdt! En is dat onwaar?
En daarom gaat het toch eigenlijk.

Willen wij met één woord Maurices wijze van beschouwing en
behandeling van den Bijbel karakteriseeren, dan zouden wij kunnen
spreken van een historisch-realistische methode. De historie, de feiten
zijn kenbron, omdat zij Gods werk zijn. Maar die historie wordt niet
zoozeer gezien als een opeenvolging van feiten a, h. w. verbonden
door de wijsheid, de voorzienigheid Gods en als maaksel Zijner
Souvereiniteit. Neen, elk feit wordt op zichzelf gezien als openbaring
van God en Zijn ordinantiën. Daarin ligt het realisme: maar het
realisme van het Koninkrijk — een Koning, een Persoon, en zijn Rijk
— geen begrippen-realisme. Zoodat dan ook in dit realisme de historie
niet wordt genivelleerd, maar de aangewezen weg is, waardoor de
realiteit zich uit. Immers, een Persoon, die een Wil is. Koning is, uit
zich in daden. Zoo is een wonder een gebeurtenis, maar een,\'die een
eeuwigblijvende, onveranderlijke realiteit in het licht brengt. Het is
een historie-beschouwing, waarbij elk punt niet gezien wordt als
schakel van een keten, in horizontale lijn dus, maar veelmeer in
verticale lijn. Het horizontale komt dan eenigszins hierin uit, dat er

— III —

een „voortgang" is in de geschiedenis, omdat er is een voortgang in
de openbaring, daar God „opvoedend" te werk gaat in Zijn open-
baringsgeschiedenis.

Nu maakte hem het reah\'stische element sterk tegenover de kritiek,
maar zijn historische beginselen deden hem toch weer gevoelen de
moeilijkheden, die de kritiek meebracht.

Het eigenaardige conflict, dat in deze verbinding historisch-realis-
tisch ligt, en het subjectieve element, dat zich in het lezen van den
Bijbel mengt, zijn duidelijk en komen bij Maurice aan het licht. Men
moet iets aanvaarden, dat historie is, omdat het van God gewerkt is.
Maar men kan het feitelijk eerst ten volle met zijn hart aanvaarden,
als men er de realiteit van Gods Koninkrijk in ziet. Dezen strijd gevoelt
men zoo duidelijk o.a. waar Maurice staat tegenover de geschiedenis
van Eliza en de beren. Hij twijfelt niet, dat het zoo gebeurd is, als
het in den Bijbel staat. Als zijnde historie, zou men zeggen, is het nu
te aanvaarden, want historie is een werk Gods. Maar Maurice kan er
niet in zien de realiteit van het Koninkrijk Gods. En dus laat hij het
liggen, zonder er iets van te zeggen.

Maurices werk was ook in dezen getuigen. Als zijn roeping be-
schouwde hij het, te doen zien, dat het Koninkrijk Gods niet staat of
valt met den Bijbel; maar juist omgekeerd. En dat geen mensch staat
of valt met de meerdere of mindere juistheid van den Bijbel, maar
met den levenden God, Wiens Naam de Bijbel openbaart.

Als apologeet van den Bijbel kunnen wij hem noemen in dien
zin, dat hij tegenover links en rechts heeft verkondigd de echte waarde
van den Bijbel, en wat die Bijbel wèl en niet wil brengen en zijn.
Zoo heeft hij tevens vastheid willen geven tegenover de destructieve
elementen der kritiek.

Maar vooral ligt zijn kracht hierin, en deze wordt ook door zijn
tegenstanders erkend, dat hij een groot vermogen heeft ontwikkeld,
om den Bijbel te doen zien als een boek vol heilige realiteit, die
betrekking heeft op het leven van elk mensch, elk volk, elke eeuw,
die ook van beteekenis was in het leven der 19e eeuw. Dat werd
door zoovelen gevoeld, die op deze wijze door Maurice den Bijbel
weer liefkregen en leerden te zien. Zijn apologetiek was toetsing aan
de practijk. En hij vreesde lu\'et, of de werkelijkheid van het leven
deed telkens zoo duidelijk in het licht treden de waarheid en wer-
kelijkheid van het Rijk in den Bijbel verkondigd.

Ook tegenover den Bijbel ging Maurice van deze stelling uit,
die in al zijn beschouwingen, ook bv. omtrent de Kerk, uitkomt: de
Bijbel is een heilig boek, met een heilige geschiedenis. Niet, omdat
dit boek en zijn geschiedenis een uitzondering vormen op r/c? gewone.

— 112 — •

profane geschiedenis, maar heiUg in dien zin, dat hier het gansche
menschelijk leven en alle gebeuren wordt getoond, zooals het is in
het licht van Gods Koninkrijk. En dat is het ware licht. De Bijbel
leert dus de Schepping, de menschheid, de geschiedenis te zien, zooals
zij overal en altijd in waarheid zijn.

Reeds trad in het voorgaande telkens iets aangaande Maurices
gedachte omtrent den inhoud van den Bijbel op den voorgrond. Dit
kon niet uitblijven, daar hierop gebaseerd is alles, wat Maurice omtrent
het formeele van den Bijbel zegt.

Wij noemden het Koninkrijk Gods, door Maurice ook „Kerk"
genoemd, en Christus, de Zoon Gods, de Koning der menschheid.
Wij kunnen nu nader aangeven, wat hij daarmede bedoelt, als wij de
hoofdlijnen nagaan, die hij in zijn werken in den Bijbel aanwijst en die
in zijn Theologie verder zijn ontwikkeld en doorgetrokken.

Met uitzondering van de periode na de ballingschap omvatten
zijn werken een behandeling van heel het O. en N. T. Daarnaast
komen natuurlijk in de eerste plaats in aanmerking ook die bundels
preeken, die niet doorloopend een Bijbelboek of gedeelte van den
Bijbel behandelen. En evenzeer The Kingdom of Christ, waarin ook
op dit punt de lijnen het meest vast en in geregelde orde getrokken
worden.

God openbaart zich, en dat trapsgewijze; en voedt zoo de mensch-
heid op tot de kennis van Zijn Naam.

God sluit een verbond met Abraham en in Abraham met zijn
familie. In de familieverhoudingen wordt God nu openbaar en tevens
gekend. Maar deze familie staat als een representant van alle families
op aarde; wat van haar geldt, geldt van alle. De heilige geschiedenis
is dus de ware geschiedenis en werpt het ware licht op alle familieleven.
God openbaart Zich aan Mozes als de „Ik ben". Hij die, een Heer
der Heeren, Zijn wet geeft, en een Koning is van Zijn volk,

Is in de familie de relatie het een en al, en wordt God daardoor
dus gekend als in relatie met de menschen,« Hij staat tegenover het
volk als een Rechtvaardige Wil, die Zijn Wetten stelt, handhaaft en
wreekt. In het volk spreekt God den individu aan, waarvan elk op
zichzelf, los van familiebanden, geroepen is. Zijn Wet te gehoorzamen.
Als God Israël zoo uitleidt uit Egypte, dan doet Hij zich kennen aan
Farao, als een Wetgever, Wiens Wil oppermachtig is boven Farao
niet alleen, maar ook over de natuurmachten. Hij wil dus\'verheffen
uit de zinnelijke natuur-verheerlijking, om te doen gevoelen de sfeer
van de Heilige Wet, den heiligen Wil, die niet straffeloos kan weer-
staan worden.

Israël brengt Hij tot een verder stadium, dan het was, nu het na

— 113 —

een tusschentljd van slavernij, uit het patriarchale leven, waarin de
relatie alles is, wordt opgeheven tot het volksleven met zijn wet,
waarin ook de individu als zoodanig erkend wordt en tot krachtiger
ontwikkeling kan komen.

In dit volksbestaan is het familieleven niet opgelost, maar vindt
er zijn eigen plaats. En ook weer hier: dit joodsche volk is in heel
zijn geschiedenis een getuige van de dingen, die voor elk volk waar
zijn; juist als de geschiedenis van „Patriarchs and Lawgivers" is die
van de „Prophets and Kings\'\' daarom zoo expansief en suggestief.
Haar beteekenis is niet aan een bepaalde familie of volk, niet aan
een bepaalden tijd of plaats gebonden.

Eindelijk wordt de Naam des Vaders openbaar en het Koninkrijk
van den Vader, dat ten grondslag liggend aan het familie- en volks-
bestaan van Israël, nu aan den dag komt in den Zoon. En ten slotte
wordt de Naam gegeven, die van eeuwigheid was: de Naam van den
Vader, den Zoon en den Heiligen Geest.

Overeenkomstig daarmee is er nu tevens een gemeente, gedoopt in
dien Naam, die als gemeente een getuige is voor heel de menschheid
en voor elk mensch van het kindschap van den Vader, dat alle
menschen geldt; zij is de draagster van het ware leven dat voor allen
bestemd is.

In deze universeele familie, waarvan God de Vader is, en waartoe
alle menschen behooren, gaat de afzonderlijke familie en het afzon-
derlijk volksbestaan niet ten onder. Terwijl in deze universeele be-
deeliug, iu de openbaring van God als Vader, de mensch als mensch
tot zijn recht komt, wordt hierin tevens de grond blootgelegd, waarop
ook dat verband in de familie en in het volk berustte; en tevens
wordt nu aan de Gemeente de Geest gegeven, die ook de banden
in familie en volk versterkt. ,

Wij kunnen iu hoofdznak twee lijnen onderscheiden. In de open-
baring van Christus in de Evangeliën doet Maurice ons zien den
Messias, die de aarde komt verlossen van al haar verdrukkers. Hij
brengt de aarde weer met God iu gemeenschap, en zoo wordt alles
weer hersteld tot zijn eigenlijke heerlijkheid, waarin alles „zeer goed"
is. De zonde, d. i. de scheiding tusschen God en menschen, wordt
opgeheven. Ziekte en dood, als niet behoorend tot de schepping Gods,
maar werken van den Booze, worden overwonnen.

En tegelijk vinden wij nu iu het Evangelie, eu dat bijzonder
in de Bergrede, aangegeven wat de ware samenleving voor heel
de menschheid is; als kinderen van den Vader, en dus onderling
broeders. Daarin gekit niet een uitwendige Wet, gelijk in het volks-
leven. Neen, de Geest schrijft de Wet in het hart. De Bergrede

— 114 —

handelt over gezindheid, niet over concrete daden, die op bepaald
geformuleerd voorschrift moeten vervuld worden. In deze universeele
bedeeling, waarin „Vader" de hoogste naam is en de volle openbaring
inhoudt van God, zooals Hij van eeuwigheid was, geldt nu als hoogste
zedelijke norm: volmaakt te zijn, gelijk de Vader. En dat is een zaak
van verandering van het hart naar het levende beeld van den
Vader.

In deze openbaring van den Vader ligt van Gods zijde de volheid
Zijner openbaring, en, wat de menschheid betreft, wordt nu eerst bij
de openbaring van dien Naam gansch de menschheid als één geheel
gezien, daar allen kinderen Gods zijn. Jezus zegt, dat Hij wet en
profeten kwam „vervullen". D. w. z. niet afschaffen. Integendeel, de
Bergrede wil, dat alles eerst zal zijn vervuld. M. a. w., zoolang de
volheid van het Koninkrijk des Vaders er niet is, zal de wet moeten
gehouden worden. Immers, Jezus zegt, dat het reeds overspel is een
vrouw aan te zien, om haar te begeeren. Maar dit neemt niet weg,
dat, waar toch de zonde van overspel begaan wordt, wel degelijk de
wet geldt.

Dit alles nu is geheel overeenkomstig den loop der maatschappij.
Ook daar vindt men eerst het familieleven. Na velerlei strijd worden
de volken geboren. Eindelijk vinden wij het streven naar een universeele
maatschappij, noch beperkt door familierelatie, noch door plaatselijke
en historische omstandigheden. De Bijbel laat deze ontplooiing nu
zien, gelijk God ze wil; hoe de familie, het volk, de universeele
maatschappij zijn naar Zijn ordinantiën en hoe ze dus kunnen bestaan.
In die verschillende perioden komt God en Zijn Rijk in botsing met
de macht der wereld. De zelfzucht, de zinnelijkheid en de natuur-
vergoding\', die Baal God noemen en zoo tevens het familie- en volks-
leven, in \'t algemeen alle ware betrekking tusschen menschen onder-
mijnen. Het natuurlijke wordt daar een macht gegeven ten koste van
het zedelijke Het Koninkrijk Gods en de Wereld, of Kerk en Wereld,
dat is de tegenstelling, die wij bij Maurice altijd vinden. Bovenal
spreekt hij, naast de „zelfzucht" als het groote kwaad der „Wereld,"
over den strijd van het Koninkrijk Gods en Babel.

Babel immers is het type van het Imperium. Het Imperium kent
den mensch als bron van alle dingen in hemel en op aarde; zijn
kracht zijn God. God wil voor zijn Koninkrijk alle macht doen buigen
en alles vormen naar het hemelsch beeld. In den Mensch-God, den
Keizer van Rome, en den God-Mensch Christus culmineert de tegen-
stelling. ^

Voor het Imperium is ook niet veilig het familie- en volksleven.
God doet leven. Het Imperium nivelleert en doodt; ook den mensch,

— 115 — •

dien het immers als een voorwerp, niet als een mensch, beschouwt.
Van Patriarchs and Lawgivers tot de Apocalypse toe vinden wij deze
lijn. Koninkrijk der Hemelen — of Babel? Het Lam of het Beest?
En universeele Wereld of de universeele Kerk?

Verkondigen de Synoptici den Zoon Gods en den Koning der
menschen of Zoon des menschen, Mattheus als den vervuiler van het
O. V., Markus als dengene, in wien de belofte van \'s menschen heer-
schappij was vervuld, Lucas als den grondlegger van het N. V. in de
bedeeling des Geestes, — johannes spreekt van het Woord Gods, dat
van eeuwigheid was, waardoor alle dingen zijn geschapen, de Raads-
man, Koning van Israël: en dit Woord is ident met den Zoon
Gods.

De Handelingen kondigen aan: nu is het Koninkrijk gekomen,
nu alle dingen onder Zijn voeten gesteld zijn. De Geest wordt uit-
gestort op de gemeente als een getuige voor heel de menschheid van
dat Koninkrijk, dat voor allen is; de Apostelen ontvangen krachten
van den verhoogden Heer.

In de Handelingen vinden wij de beste inleiding op de Brieven,
en een uitstekend correctief, om toch niet te zeggen, dat de Brieven
den Christelijken „godsdienst" leeren. Neen, zij verkondigen Christus,
den Zoon Gods, den Koning der menschen, elk iu zijn eigenaardigen
trant. Begrijpelijkerwijze stelt Maurice de gedachte van den Efezerbrief
voorop als een sleutel tot het geheele Nieuwe Verbond en zoo ook
van de Brieven: allen zijn geschapen in Christus, eer de wereldwas;
terwijl deze Goddelijke oeconomie trapsgewijze aan Apostelen en
Profeten geopenbaard is door den Geest.

Om Paulus\' brieven te verstaan, moeten wij uitgaan van zijn
bekeering. Deze bestond naar zijn eigen woorden hierin: „Maar
wanneer het Gode behaagd heeft, die mij van mijner moeders lijf
afgezonderd heeft, en geroepen door Zijne genade, Zijnen Zoon in
mij te openbaren, opdat ik dien door het Evangelie onder de Heidenen
zou verkondigen, zoo ben ik terstond niet te rade gegaan met vleesch
eu bloed". „Christus in mij", eu Dien mag hij verkondigen onder
de Heidenen: want Christus is in allen. Dit is het centrum bij Paulus\'
Rechtvaardigmaking, strijd tusschen vleesch en geest; alle beschou-
wingen van Paulus vinden daarin huii grond en verklaring.

De Johanneïsche geschriften zijn de kroon. In het Evangelie
vinden wij de ware Theologie, in de Brieven de Christelijke Ethiek,
eindelijk in de Openbaring de Christelijke „politics." Daar wordt ten
slotte de groote crisis geteekend, waarvan al het voorgaande een
profetie is; eindelijk wordt het nieuwe Jeruzalem, de stad Gods,
gezien, uit den hemel nederdalend op aarde. Zoo wordt de scheppings-

• - 116 -

daad aan het einde der dagen door de verheerlijking gekroond. \')

Feitelijk liggen in datgene, wat hij in den Bijbel ziet, in dat
Bijbelsch realisme naar dien zin, welken wij nu aangaven, alle grond-
slagen voor Maurices Theologie, Ethiek, Kerkbeschouwing, eigenlijk
voor alles, wat hij heeft gesproken en gewerkt.

Ook zijn Theologie vindt hier haar bron. Wij zouden hem kunnen
noemen een Bijbelsch-Kerkelijk Theoloog. Maar wij doen dit alleen
met een beroep op het voorgaande voor wat het „Bijbelsche" en op
het volgende voor wat het „Kerkelijke" betreft. De Bijbel en de Be-
lijdenis zijn de bronnen en grondslagen van zijn Theologie, die wij
nu nader ontwikkelen.

Johannes is voor Maurice bij uitstek een Theoloog. Ware het
reeds hierom alleen, dat bij hem Theologie geen „vak" is en geen
stelsel voor schoolgeleerden. Het zou kunnen schijnen, dat aan men-
schen, midden in het leven staande, veeleer Ethiek moet gegeven
worden. „1 should have acted upon that thought if 1 had believed that
St. John\'s theology was of that stamp which has made the word
agreeable to schoolmen, offensive to those who would turn words
into acts. If theology is a collection of dry husks, the granaries which
contain those husks will be set on fire, and nothing will quench
the fire till they be consumed. It is because I find in St. John the
grain which those husks sometimes conceal, for which they are some-
times a substitute; it is just because theology in his Gospel offers it-
self to us as a living root, out of which all living powers, living thoughts,
living acts-may develop themselves; it is just because there is nothing
in him that is abstract, because that which is deep and eternal proves
itself to be deep and eternal by entering into all the relations of
time, by manifesting itself in all the common doings of men; it is
therefore, I believe, that he makes his appeal, not to the man of tech-
nicalities, not to the school doctor, but to thè simple wayfarer, and
at the same time to the man of science who does not forget that he

\') The Kingdom of Christ. Vol. I. pp. 272-800. Vol. II. pp. 178-228.
Ecclesiastical History, pp. 46-102. The Unity of the N. T. .Vol. T.
Introduction, pp. 273-284. Vol. II. p.p. 14-18 on Vol. I. H. passim. The
Kingdom of Heaven. Profaco pp. 29-32, on passim. The Acts of the
Apostles, pp. 10-12; en passim. Zio vordor: The Gospel of St. John;
The Epistle to the Hebrews; The Epistles of St. John; The Apo-
calypse. Verschillende preeken uit Lincoln\'s Inn Sermons, en andere
preekbundels.

- 117 --

is a man and who expects to ascertain principles only by the honest
method of experiment." \')

Er is bijna geen grooter contrast te denken, dan er bestaat tusschen
deze beschouwing en die van den 23-jarigen IVlaurice. Toen was hij
bovenal overtuigd, dat zedelijkheid en godsdienst „individual concerns"
zijn, en dat dus hoe minder een mensch denkt en gevoelt, hij zooveel
te minder is een zedelijk en godsdienstig wezen. Toen, onder een
sterken pietistischen invloed van haar, die hem in die dagen bijkans
het naast aan het hart lag, prees hij „religion", het woord, dat hij
later zoo verwierp, als het ware, het bezit van de vrouw bovenal, en
was hem Theologie niet veel anders dan gesystematiseerde godsdienst. •\')
Het is begrijpelijk, dat hij. Theologie in dit licht ziende, haar een
dood iets moest vinden, terwijl hij zocht het ware leven Gods. Dit
laatste veranderde niet in hem, en daarom kon hij voor Theologie
eerst gevoelen en haar boven alles verheffen, toen hij in haar zag de
kennis van den levenden God. Deze verandering duidt op een heel
nieuwen geest, die uit de worsteling der eerste jaren te voorschijn
kwam. Zoo sterk mogelijk heeft hij toen zijn stem verheven tegen
„godsdienst", waarin God en mensch elkaarlangnietaltijd ontmoeten. Zijn
pleidooi werd nu voor Theologie. Deze mocht niet zijn een Theologie
gebouwd op „consicousnesses", maar zij moet uitgaan van de open-
baring van den levenden God. Zij handelt over Gods gedachten en
gevoelens, niet die der menschen.\')

Hij kiest zoo partij tegen alle stroonn\'ngen, die op de een of
andere wijze van het eigen ik, of althans van het subjectieve uitgaan.
En met name stelt hij steeds zijn Theologie tegenover een „sentimental
religion", een gevoelsgodsdienst, en het dogmatisme, dat onder Theo-
logie verstaat het geven van een dogmatisch systeem.

Maar dit sluit niet in, dat de Theologie vreemd zou zijn aan
het menschelijke. Integendeel, zij beantwoordt aan de diepste behoeften
van \'s menschen hart en van heel het leven. Zoo sterk heeft Maurice
dit zelfs op den voorgrond gesteld, bovenal in zijn „Theological
Essays", dat het wel den indruk maakte, alsof hij een goddelijke
waarheid bewezen achtte, mits zij maar aan een menschelijke behoefte
beantwoordde. Doch dit is rechtstreeks in strijd met zijn geest en de

\') Gosi\'f]!, ok St. John. p. 8.

») Life. Vol. I pp. 82, 80, 87.

Life. Vol. L pp. 86, 372, 373. II. 493, 494. Theological Es.say3. Pro-
faco (0 tho third edition, pp. 8, 109 IT. The Louij\'s Prayer. Seimon II. en
pp. 321-323. Modern Philosophy. Preface \'62. Rigg. Modern Anglican
Theology p. 2(50.

- 118 --

geheele strekking van zijn Theologie. Hij bedoelde alleen aan te
wijzen, hoe de ware Theologie, d.i. kennisse Gods, een antwoord
geeft op de vragen en den strijd van het menschelijk hart en leven,
en op de verwikkelingen, die zich in het leven voordoen, en hoe zij die alle
verklaart. Zij doet immers God zien en alle dingen in relatie tot Hem.
God en heel Zijn kosmos, daarmee houdt de Theologie zich bezig.

Aan herleving van Theologie, mits zij dan ook ware Theologie
zij, heeft de tijd behoefte, terwijl men meent haar wel het minst
noodig te hebben. Op dit punt gevoelde Maurice zich al verder en
verder verwijderd van de liberalen, die naarmate Maurice meer van
de noodzakelijkheid van Theologie overtuigd werd, al minder ver-
wachting hadden van haar. Vond men, dat Maurice te veel toekende
aan de Theologie — gelijk hij in kringen, waar ook veel liberale
geesten waren, telkens in het vuur ging voor haar — dan zou hij
antwoorden: is zij niet alles, dan is zij niets. Dan wordt zij verlaagd
tot een vak, en dan eerst terecht kan men haar verachten en niets van
haar verwachten. Maar geef haar de hooge taak, die haar
toekomt: het Goddelijk licht op alle dingen te laten vallen, en alles
te doen zien in het Goddelijk verband, dan eerst kan zij iets, ja alles
zijn,, en heeft zij beteekenis voor allen en alles, voor het volle leven.
Veel meer dan de beschouwingen of ervaringen van een kring, is
Theologie de Scientia Scientiarum, immers als kennis van dien levenden
God, van Wien alle dingen zijn. Al wat physica, politica, oeconomie
is, vindt in haar zijn wortel. Zij draagt dus een kosmisch karakter.
Zij omvat niet slechts „religieuze" waarheid, maar de waarheid; en
wat zij geeft, is dus niet voor een kring, maar voor heel de wereld.
Dat is de trant der oude Theologie, waaraan wij weer behoefte hebben.
Zoo nam Maurice Theologie uit sectarisch en dogmatisch verband.
En, moest hij erkennen, eu zag hij juist dagelijks, dat Theologie een
taal bevat, die niet allen spreken, dit stond bij hem vast: heeft men
de Theologie eerst maar losgemaakt van het individualisme en sub-
jectivisme, en geeft men er in weer, wat God zegt aangaande Zichzelf
en Zijn schepping, dan is ook Theologie weer de taal, die wel niet
allen spreken, maar toch dc eenig ware taal, die de volle waarheid
spreekt en dus door allen moest gekend worden. Zoo is ook in dezen
de gemeente een type van wat der geheele menschheid geldt en
toekomt.

Dit over de formeele zijde. Komen wij nu tot het gehalte van
Maurices Theologie, dan moeten wij dit allereerst noemen: hij vindt
zijn bron in den Bijbel en de Belijdenis. Al het voorgaande veronder-

1) Vgl. Philosophy. Proface to the new edition, pp. XLI, XLII.

- 119 --

stelt als levenseiscli een openbaring Qods van Zichzelf en Zijn rijk.
Anders ware een objectieve kennis van God niet mogelijk. Van die
openbaring is de Bijbel het orgaan, en in de Belijdenis ligt a. h. w.
het antwoord der gemeente, die deze openbaring aanvaardt en belijdt.
Maurice bleef nu niet zoozeer bij die belijdende gemeente, die steeds
belijdt, als wel bij de belijdenis dier gemeente in een bepaalden tijd.
Zoo hield hij aan de Belijdenisgeschriften zijner Kerk vast. Het was
niet, omdat hij principieel wijziging daarvan wilde uitgesloten zien.
Maar hij vond er een gezonder en ruimer en dieper Theologie in,
dan in zijn dagen links en rechts in omloop was. Wijziging zou in
die dagen ook zeker geen verbetering meegebracht hebben.

Maurice is een Bijbelsch-Kerkelijk Theoloog. Vragen wij nu verder
naar de invloeden, die op hem gewerkt hebben, om hem mee als
Theoloog te vormen, dan is er velerlei te noemen. Allereerst sta
voorop, dat Maurice een zeer eigen Theologie gaf, en dat hij aller-
minst kan behandeld worden als een complex van verschillende van
buiten aangebrachte factoren. Zoo noem ik dan naast den Bijbel en
de Belijdenis zijn eigen persoon, zijn familieervaringen, en niet nu\'nder
wat hij had aanschouwd in de godsdienstige en niet-godsdienstige
wereld zijner dagen, haar gebreken en behoeften. En, om verder
enkele mannen te noemen, die voor hem van-beteekenis zijn geweest,
vermeld ik, gelijk ik vroeger reeds met enkele woorden aangaf, in
de eerste plaats Plato cn Coleridge met lum realistisch denken, Cole-
ridge ook met zijn verdediging van de dogma\'s der Kerk tegenover de
„verlichting".

Maar wat nu het meer bepaald Theologisch deel betreft, komen
vooral ook in aanmerking de Unitariërs. Hij had zich van hen afge-
keerd cn bestreed hen. Maar dit had hij van hen geleerd: God is
liefde en cén; en tevens: dat het bij het Theologisch denken noodig
is uit te gaan van den Vader. Irving had hem geleerd het Theokra-
tiscli element van John Knox en zijn geestverwanten te waardeeren,
een der positieve Calvinistische beginselen. Thomas Erskine van
Linlathcii en J. M. Campbell, eveneens Schotten, vulden aan, wat bij
Irving cn in \'t algemeen in het Thcokratisch Calvinisme ontbrak:
„humanity". Zij toch stelden de mcnschwording in het middelpunt.
En tevens pleitten zij voor de universaliteit van het hei! in Christus
verschenen. Zij waren daarom door hun Calvinistische landgenooten
veroordeeld. Wij denkeu ook aan Butler, wiens beschouwingen over

\') 1\'ki-kiueheii. Gcschichto dor Trotost. Thoologio. Ss, 464. 460. The Doc-
trine of Sacrifice. Dodicatory Lottor. Theological Essays. Profaco.
What is Revelation? en Sequel, passim. Prophets and Kings. Dodic.ation.
Life. Vol. 1. pp. 4.% 106, 107, 147-152, 167.

— 120 —

de analogie van de geestelijke en de natuurlijke wereld door Maurice
werden geaccepteerd en later o.a. in zijn strijd met Mansel nog eens
werden ter sprake gebracht. Wij mogen ook niet vergeten, waartegen
Maurice vooral partij koos. Dat was voornamelijk tegenover het Evan-
gelicalisme. Dat feit is vooral in Maurices Theologie voelbaar en
verklaart ook voor een groot deel eenzijdigheden, die wij kunnen
opmerken, en de wending van menig betoog. Hij gevoelde zich
geroepen, om tegen het Evangelicalisme op te komen.

Maar bij al wat hij van anderen ontving, houdt hij zijn eigen
karakteristieke gedachten vast en neemt alles in zijn sfeer van denken op.

Het is gevaarlijk, om een naam te geven aan een Theologie,
die zich zoo weinig door een naam laat kenschetsen. Wat Maurice
zocht, heeft hij wel eens genoemd „male Calvinism". Maar wij werden
in zijn Bijbelbeschouwing onwillekeurig herinnerd aan de lijn der
Verbonds-theologie; en wij zullen daarvan nog meer bemerken. Zijn
Theologie staat niet op den praedestinatiaanschen grondslag in Cal-
vinistischen zin. Zijn de twee lijnen van het zuivere Calvinisme en
de Verbonds-theologie te verbinden? Maurice beproeft het: geeft het
Calvinisme zekerheid aan den geloovige ten koste van algemeenheid;
en de Verbonds-theologie een meer algemeene aanbieding van het
heil, maar de vraag in het midden latend, of elk individu nu ook
waarlijk en zeker voor zich in het heil deelen zal, waarvan het Ver-
bond getuigt, het „manlijk Calvinisme" zegt: Gods Wil is een Wil
enkel ten goede; niet een Wil, die in \'t algemeen vernietigt, bij uit-
zondering redt. En terwijl hij de gedachte van een Souverein weert, en
inplaats daarvan stelt, met het oude Calvinisme, den Rechtvaardigen
God, komt- die wil ten goede niet neer op het redden van enkelen,
maar als de Rechtvaardige en Heilige, wil God allen rechtvaardig en
heilig maken. \')

Dat Gods Wil enkel en absoluut het goede wil, is een getuigem\'s,
die Maurice vóór alle laat gaan, en die hij het bijzonder zijn roeping
achtte te brengen. In de latere jaren sprak en werkte hij dit vooral
ook Theologisch uit in zijn „male Calvinism."

Stellen wij op den voorgrond : Gods Wil, als een heilige Wil, moet
toch overal en te allen tijd aller heiligheid willen, dan zien wij Gods
Wil in een ander licht, dan waarin latere Calvinisten dien wel hebben
gezien. Zoo zal nog beter gevoeld worden, hoe God zou handelen

On Family Worship, p. 552 on Dialogue III. Prophets and Kings.
Dedication to Thomas Erskine. Theological Essays, pp. 10(5, 107. Lord\'s
Prayer. Sermon IV. .Conflict of Good and Evil, passim. Epistles ok
St. John. p. 289. The Unity of the New Testament. Vol. II pp. 1(54-173.

- 121 --

in tegenspraak met Zijn eigen Heilig Wezen, indien Hij niet allen tot
Zich wilde trekken.

De gedachte aan persoonlijk behoud treedt op den achtergrond.
Deze vormt niet het middelpunt van Maurices beschouwingen. De
vraag is eigenlijk niet: zal God allen of slechts enkelen behouden?
Maar: moet God niet, krachtens Zijn wezen, allen willen heiligen,
gelijk Hij heilig is? Zoo maakt Maurice de vraag los van het individu
en zijn behoud; gaat men hiervan uit, dan kan men ongehinderd
zeggen: God is niet gebonden om allen te behouden. Hij is Souve-
rein tegenover zondige menschen, die geen reciit hebben.

Maar van God uit gezien, en dan God g^ien als vóór alles
heilige Wil, dan kan God toch krachtens een etiiische noodzakelijkheid
niet anders willen, dan in allen de zonde te overwinnen, en dus —
als men wil — zoo te behouden.

Ik behoef niet te zeggen, dat hier een factor wordt verwaarloosd,
of althans op eigenaardige wijze wordt bezien: het feit, dat de mensch
nu al zondig en schuldig tegenover God staat. Wat hiervan zij, zien
wij later onder het oog.

In het Verbond is nu niet een mogelijk, maar een voor allen
werkelijk feit uitgedrukt. De Incarnatie is hiervan het teeken. Het 2e
van de 39 artikelen, sprekend „Of the Word or Sou of God, which
was made very man" geeft den hoeksteen aan van Maurices Theologie.
En toch, wel bezien geeft het Ie artikel aan wat is het cor ecclesiae:
de drie-eenige God. Want de Incarnatie is Openbaring van dien God
van liefde, en wijst, om een woord te gebruiken, dat Maurice in een-
zelfde verband van Irving zeide, op de Triniteit als grond, tot welker
kennis en „fruition" de Incarnatie leidt.

Wij zullen dit nader aanwijzen. Maar om de strekking van Maurices
Theologie te begrijpen, ook dit voorgaande, en om te doen zien, hoe
bij Maurice alles in een bijzonder licht staat, is het noodig nog iets
anders te zeggen.

De menschen hebben velerlei scheidingen gemaakt: tusschen
geloovigen en ongeloovigen, gedoopten en ongedoopten. Maar telkens
bleek er zooveel kunstmatigs te zijn in deze onderscheidingen. Men
werd gedreven goed te noemen, wat niet goed is, en slecht, wat
niet slecht is. Alleen wanneer wij, trouw aan het Calvinistisch Z\'^\'/r/zw/,
en daarom afwijkend van het Calvinistisch systeem, waarin het be-
ginsel verduisterd Is, zeggen, zonder dubbelzinnigheid: „God wil de
menschen rechtvaardig maken; Hij wil het kwade neerwerpen", dan
zullen goed en kwaad voor ons oog eerst zuiver gescheiden worden

\') Kingdom ok Cmusr. Vol. I p. 1(57.

— 122 —

in God. Dan hebben wij de eeuwige scheiding, die van God uitgaat,
inplaats van die, welke de menschen op allerlei wijze maken. Het
behoort tot de zeer aangrijpende gedeelten van Maurices werken,
waar hij, als in Kingdom of Christ, de verlegenheid van het Secta-
risme laat zien, waar het er op aankomt de grenzen zuiver te laten
vallen tusschen goed en kwaad. Altijd moest er zoowel kwaad in
eigen kring en hart, als goed in de „Wereld" en in het hart van hen,
die tot de „Wereld" behooren, erkend worden. En de waarheid en
oprechtheid gingen heen uit de secte, waar al het goede slechts in
eigen kring, al het booze daarbuiten gezocht werd. Dat de deugden
der wereld „splendida vitia" zouden zijn, klinkt voor Maurice niet
anders, dan als de bekentenis dezer verlegenheid in een verderfelijke
frase.

Maurice tracht nu op zijn wijze aan deze levensbehoefte der
Theologie en van heel het kerkelijk en zedelijk leven te voldoen.
De beide polen, waartusschen zich Maurices Theologie beweegt, zijn
niet die van zonde en genade, maar van het Koninkrijk Gods en het
Koninkrijk van den Booze, goed en kwaad, licht en duister. Hoe
klaarder God zich openbaart, des te meer wordt ook de Booze Geest
openbaar. Juist daarom treedt in het Evangelie de Duivel sterker dan
in het O. V. op den voorgrond. Hiermee overeenkomstig wil hij
niet weten van een onderscheiding van rechtvaardigheid en liefde in
God, maar God als de al-goede, al-rechtvaardige staat tegenover den
al-booze.

Niet de tegenstelling van zonde en genade beheerscht Maurices
Theologie, zeiden wij. Natuurlijk, zoo iets kunnen wij niet zonder
eenige restpctie zeggen; en ik leg terstond den nadruk op Theologie-,
mij wachtend om hiermee te oordeelen over zijn persoon. Maar toch,
dit blijft een kenmerk van zijn Theologie, die daaraan zeker een
anderen tint geeft dan het Paulinisme en zoovelen der grootste Theo-
logen na Paulus eigen is.

Nader zouden wij kunnen zeggen, dat het •/c/V-zelf van de zonde
en het feit-zt\\i van de genade geen overwegende plaats hebben. Maar,
wat er aan winst is bij Maurice, is dit, dat hij zoo sterk doet gevoelen,
wat er in zonde verloren gaat, waartegen zij een vergrijp is, en wat,
welke wereld er in genade gegeven wordt. De realiteit en de realiseering
van het Rijk van Jezus Christus, en de volheid van dat Rijk over-
stemmen alles. Maar bij alle gebrek, dat wij in dezen bij \'Maurice
kunnen opmerken, kunnen wij toch niet nalaten er op te wijzen, dat
hij aan den anderen kant ons juist zoozeer de gansche volheid van
het Evangelie en van het vleeschgeworden Woord doet zien.

Dit alles vindt zijn diepsten grond in het feit, dat Maurice in

— 123 — •

tegenstelling met de Evangelical Theologie niet wil uitgaan van den
val des menschen. God heeft den mensch met Zichzelf in gemeenschap
gebracht. In geen enkel opzicht is de Duivel koning van het universum,
maar Christus. Zonde is het, die gemeenschap met God niet aan te
nemen, en te gelooven, dat de Duivel koning is. „It is with me a
question of life and death which of these doctrines is true; I would
that I might live and die to maintain that which has been revealed to me."
De mensch heeft geen rechtvaardigheid in zichzelf; hij heeft die nooit
bezeten. Rechtvaardig is hij alleen in afhankelijkheid van God. Het
geschapen zijn naar Gods beeld beteekent juist, dat hij alleen door
te reflecteeren, wat in God is, goed kan zijn; de relatie beheerscht
dus alles. De val is het niet indachtig zijn hieraan. Maar God, Gods
Wil, Gods Rijk zijn daardoor niet veranderd. En daarover toch
handelt de Theologie. \')

Wel is er een bederf in heel de menschelijke natuur; maar die
natuur dwingt niet tot zondigen. Zeer kenschetsend is het nu voor
wat Maurice wel en niet betrekt binnen den gezichtskring zijner
Theologie, als hij zegt: „That there is a pravity or depravity in every
man, and that this pravity or depravity is felt through his whole
nature, the Gospel docs not assert as a principle of Theology, but
concedes as an undoubted and ascertained fact of experience which
no one who contemplates man or the universe can gainsay." En
vervolgens, om ook te zeggen, waaruit zonde eigenlijk voorkomt:
„What it does theologically with reference to that experience is this:
as it confesses an Evil Spirit whose assaults are directed against the
Will in man, it forbids us ever to look upon any disease of our
nature as the ultimate cause of transgression." ") Verder wordt er
niet gevraagd.

Nu zullen wij zien, dat die groote scheiding van het Koninkrijk
Gods en dat van den Booze de lijn is, die Maurice ten einde toe
vasthoudt, cn die ook de Anthropologic beheerscht. Of eigenlijk, uit
het vasthouden aan die tegenstelling bij uitstek is het gebrek aan ware
Anthropologic te verklaren.

Wij hebben nu den eigenlijken achtergrond en ondergrond van

\') Kingdom ok Chuist. Vol. I pp. 108—110. Thk Doctkine okSackikick.
Dedicatory Lott. p. XXXV note. Likio. Vol 1. pp. 18!1, 875, 450, 451. Vol. II
pp. 40(5—408. On Family Worship, p. 105. Prayer Book. pp. 118, 110.
Patriarchs and Lawgivers. Sermon II. Conflict of Good and Evil.
pabsim. Theological Essays, pp. 48, 44. Lincoln\'s Inn Sermons. Series I
Vol. I Sorm. XVIII. Patriarchs and Lawgivers. Sermon IX.

\') Thkolooical Essays, pp. 39, 42, 43.

— 124 —

Maurices Theologie. Wij kunnen zelfs zeggen: dit zijn de groote
gedachten, die Maurice overal beheerschen, en die hij nu ook Theo-
logisch uitwerkt en vastlegt. Dat doet hij in zijn Christologie. Daarin
is alles geconcentreerd: Theologie en Antrophologie en Pneuniatologie.
De genoemde scheidingslijn is de vaste scheiding; deze komt overal klaar
uit, terwijl overigens juist vele grenzen vervloeien en niet duidelijk
geaccentueerd worden. Nu komt bij hem als een echt Anglicaan de Incar-
natie in het middelpunt te staan: doch de eigenaardige achtergrond
en omgeving geven daaraan haar beteekenis. Wat Christus, Zijn Per-
soon, betreft, moeten wij niet Zijn omwandeling op aarde, niet Zijn
menschheid, tot uitgangspunt maken, om dan op te klimmen: wij
komen zoo op den weg der apotheose en hebben niet ware Openbaring
Gods Dan wordt Christus gemaakt tot Heer van een kring. Christus\'
komst vindt niet haar motief in de zonde: Hij was bepaald vóór (en
Maurice bedoelt stellig: onafhankelijk van) den val Christus\' komst
bedoelt dan ook niet, enkelen uit het algemeen verderf te redden,
zoodat Hij niet anders is dan Hoofd van een deel. Maar: in Christus
is alles geschapen, in Hem vindt alles zijn bestand. Van Hem is al,
wat er ooit ergens aan Licht, Leven, Waarheid geweest is, is en zal
zijn. Want Hij is het Licht, het Leven, de Waarheid. En dan staat als
een tweede beginsel hiernaast: Christus is in allen Dat sluit zich
volkomen bij het voorgaande aan en is in dat verband ook duidelijk
in zijn beteekenis. De gansche menschheid in al haar geledingen en
verhoudingen heeft in Hem haar Hoofd. Zij staat in Hem. Zoo is dan
de Incarnatie de Openbaring aan de menschheid van haar Hoofd, van de
bron van haar leven en bestaan; ook van het physieke. Gaf Christus
aan de treurende weduwe haar zoon terug: hierin zien wij, wat Hij
van eeuwigheid is: de eenige bewaarder der familie. Geneest Hij, nog
is elke genezing, door wat nn\'ddel ook, een openbaring van Hem, in
Wien alle leven is.\')

Christus is door God gezonden en Hij neemt ons vleesch cn

— 125 —

bloed aan: niet van Petrus of Johannes, maar van den mensch, dus
van allen.

In het eerste feit ligt voor JVlaurice, dat de Incarnatie de volle
openbaring en dus voor ons de kenbron Gods is. Zooals Hij in
Christus openbaar wordt, zoo is God en zoo ten volle. Aan het
kruis vooral wordt de Liefde openbaar: God is Liefde, Liefde zonder
restrictie; universeele Liefde. Deze openbaring Gods moeten wij aan-
vaarden als een feit, een daad Gods: al onze theorieën daaromtrent
moeten wij onder het kruis gewonnen geven.

Het Woord is vleesch geworden. Een enkele poging doet Maurice,
om te doen zien, dat Christus ook in de menschelijke relaties deelde:
Hij gehoorzaamde Zijn moeder enz. Doch in \'t algemeen: Christus
nam vleesch en bloed van den mensch aan; Hij gehoorzaamde den
absoluut goeden Wil Gods door in te gaan in de diepste ellende
van den mensch; Hij bracht het eenige volkomen offer: de volkomen
overgave van lichaam en ziel aan God; zoo is God met Hem vol-
daan. En dus: in Hem is de verzoening van God en mensch ; in Hem
ontmoeten God en mensch elkaar volkomen; in Hem is de mensch
Gode gewijd als een heilig en welaangenaam offer.

Er is ook sprake van een „wrath": deze draagt Christus volkomen,
totdat zij haar „loving purpose" vervuld heeft. \') Zoo is de zónde
weggenomen, want die bestond in ongehoorzaamheid aan God; en
om de zonde, niet om straf weg te nemen, die wij gelukkig zoolang
ondervinden als er zonde in ons is, is Christus gekomen. Was het
voor Irving, en niet alléén voor hem, een moeilijkheid, om te zeggen:
Christus heeft werkelijk alles doorgemaakt, wat wij doormaken, ook
de verzoeking — omdat op die wijze scheen te kort gedaan te worden
aan de zondeloosheid van Jezus; maar liet ook weer de ontkenning
van een werkelijke verzoeking geen recht wedervaren aan de erken-
tenis: Hij heeft ons vleesch eu bloed aangenomen — allen strijden
alle hypothesen, als b.v. dat CiiristUo de ongevallen natuur van Adam
aannam, snijdt Maurice af: Christus nam ons vleesch en bloed aan,
die slechts zondig zijn, wanneer er een actueele verkeerde verhouding
tot God is; eu Christus was ten einde toe gehoorzaam.\')

Zeer onvolledig cn zelfs m\'et de hoofdzaak noemend, nl. het feit
van de verzoening der menschheid met God in Christus\' offer, is de

\') Tiikologic.\\l Essays. V—vltl. Tuk Unity of tiie Nkw Testamknt.
Epistles to tho Gorintliians Family Wokshii\'. p. 110. Skqukl to „What is
Revelation?" pp. 1\'jl IT. Lokd\'s PuAYEit. pp. ;ió4, Pkayer Book. pp.\'200,
257. Sormon XVIII. Kingdom of Christ. Vol. I pp. 105-160. Eimstle to the
Hebrews. passim.

Life. Vol. II. pp. 400-408.

— 126 —

uitspraak van de redactie der Jahrbücher für deutsche Theologie (1861),
dat Christus\' offer hem is een offer der liefde, waardoor \'s menschen
bereidheid tot offerande aan God wordt ontstoken. iVlaurice wilde het
feit der verzoening vasthouden als een feit ter verkondiging, wel
overtuigd, dat het in zekeren zin niet interessant was, wat het „hem"
was, en er van doordrongen, dat hij nog niet alles er in vond. wat
er in lag. Maar verkondiging is iets anders dan volkomen subjectief
inzicht; een feit Gods oneindig meer waar, dan wat persoonlijk
denken en voelen er van binnen het bereik kan krijgen.

In de opstanding zien wij dan Gods antwoord: de „evidence"
voor de Opstanding is deze: Hij kon niet van den dood gehouden
worden: God kon niet anders dan Hem vasthouden. Die het alles op
Hem had laten aankomen. Is zoo de overwinning Oods gebleken tegen-
over den Booze, hierin ligt tevens opgesloten A^ii „de mensch" Atn
Booze is gered. Het God-menschelijke komt hierin ten volle tot zijn recht.
Zoo is het ook in de Hemelvaart: „de mensch", „de menschheid" in
Christus haar Hoofd verheven en gesteld over de machten, die haar
glorie rooven. De wedergeboorte is de geboorte van den mensch uit God
tot zijn waren staat, dien hij in Christus heeft. Zoo heeft God gehee\'
de „mensciiheid" aangenomen, verlost. Doch men kan niet zeggen,
dat volgens Maurice dit een „natuurlijk" feit is, alsof ook God „van
nature" aller Vader zou zijn. Neen, al deze dingen zijn alleen zoo
„in Christus" \').

Het zal wel overbodig zijn er bij stil te staan, dat de Incarnatie,
het werk van Christus, geheel en al een declaratorisch karakter dragen,
dat zij openbaringen zijn van wat gisteren en heden en in der eeuwig-
heid is.

Deze Theologie beantwoordt aan den eiscii, dien Maurice altijd
stelt, een eisch ook van den tijd, nl. dat zij Katholiek is. In Christus
toch wordt èn Gods liefde voor allen als aller Vader geopenbaard:
God is Liefde; èn in Hem is het vleesch en bloed van heel de
menschheid aangenomen en zoo heel de menschheid met God ver-
zoend en tot God veriieven. In „The Kingdom of Christ" komt Maurice
na een kritische behandeling van de philosofie en het schoolwezen,
maar vooral van het sectewezen in het Protestantisme, tot deze twee
hoofdstellingen. Heel het Theologisch denken begint de behoefte te
gevoelen, om de Incarnatie tot uitgangspunt en middelpunt te maken.

\') Theological Essays; X XL id. p. 78. Lincoln\'s Inn Skumons. I Vol. L
Series I Vol. I.\'Serm. VIII. id. Series I Vol. II Serm. XXVI-XXXVII. id.
Series 11 Vol. I. pp. 299—320. Series III. Vol. II pp. 75-91. Lord\'s Puayek.
Sermon I.

— 127 —

En tegelijk komt tegenover het sectewezen de vraag op naar iets
waar Katholieks. Deze beide staan met elkaar in verband, In de juiste
beschouwing van de Incarnatie ligt de ware Theologie, en deze geeft
den grondslag aan voor de ware Katholieke maatschappij: de Kerk.
De heele ontplooiing van „The Kingdom of Christ" is, nadat hij de
philosofie en haar scholen en bovenal het Protestantisme en de secten
behandeld heeft, juist deze, Maurice heeft zoo een Theologie, die los
van den sectarischen wortel volkomen één is met de verkondiging,
een Theologie, die door de Sacramenten in haar schoot wordt gedra-
gen en omgekeerd daarvan de goddelijke universeele beteekenis doet
zien, en wij kunnen er aan toevoegen: de waarachtig menschelijke
beteekenis. In één woord: een ware Kerkelijke Theologie.

Dit staat ons later nog nader uit te werken.

Maurice zegt: „de mensch" of de „menschheid" is in Christus
verzoend en verlost. Nu komt het er maar op aan te weten, wat „in
Christus" hier eigenlijk beteekent en wat „de mensch" wil zeggen.
Wie, wat is de mensch? Zoolang wij dat niet verstaan, blijft Maurices
gedachte in het duister gehuld. Ten slotte kunnen wij zijn uitspraak
juist zoover waardeeren, als wij het realisme waardeeren kunnen. Zij
is een uitspraak van het meest sterke realisme.

Allereerst dan: wat is de mensch? De alles beheerschende tegen-
stelling gaat door tot in Maurices beschouwing van den mensch.
Christus is in den mensch. Dat erkent Maurice met Barclay en de Friends.
En er is ook in hem, onder invloed van den Boozen geest, gesteund
door omgeving, geboorte uit zondige ouders-enz., doch daarin niet
haar noodzakelijken grond vindemi, neiging tot zonde, werkelijke
zonde. Er is licht en duister in den mensch. Zoo kan hij erkennen,
met de Evangelicals, dat er „in mij, dat is in mijn vleesch" niets goeds
woont; behoeft hij niet zijn toevlucht te nemen tot metafora, met
het oog op wat er nog goed is in den mensch, die als metafora
beter deugen dan als omsclirijving van de werkelijkheid. Bovendien
ligt er in dit: „Christus in elk mensch" een Katholiek beginsel. Maar
wat is de mensch? Maurice spreekt van het „Ik." Hij zegt, dat de
mensch geest is, niet slechts een geest heeft.

Dit is een van de bekende stellingen van Coleridge. Daarmee
koos Coleridge, en kiest Maurice, partij tegen het materialisme eener-
zijds en anderzijds tegen het Evangelicalisme en wat daarmede in
spiritualistische opvatting in dezen gelijk is. Maurice beweert, dat
het Methodisme, de moeder van het Evangelicalisme, hoezeer een
reactie tegen het materialisme, in dezen toch eigenlijk van dezelfde
gedachte als het materialisme uitging. Het erkende evenmin als het
materialisme, dat de mensch als zoodam\'g een geestelijk wezen is.

— 128 —

Nu leggen Coleridge en Maurice zeker het centrale In den
wil. Maar om Maurice geheel te verstaan, moeten wij verder gaan
dan dit. Bij hem is het eigenlijke, althans waar hij het Theologisch
uitwerkt: Christus in den mensch, maar ook de werking van den
Boozen geest; of ook: een goede mensch en een kwade mensch in
elk mensch. Dit is een Engelsch gebrek aan psychologie, maar tevens
een Engelsch practische beschouwing van den mensch.

Christus is de grond, de bron van \'s menschen rechtvaardigheid.
Maar de mensch hoort ook in zich de stem, die hem veroordeelt.
Nu zegt de Incarnatie, In dood en opstanding: uw natuur is
bedorven, uw persoon gered; of ook: die eene mensch in u —
dat is de ware; God handhaaft a door dien te handhaven, en dien
anderen in den dood te geven, te behandelen als uw vijand en te
overwinnen. God ziet u aan in Christus — niet in uzelf, nl. niet in
uw zondige zelf. God rechtvaardigt u; en dat is geen formeel oordeel,
maar een oordeel naar waarheid: want Christus is in den mensch.

Gelijk God — om een telkens herhaald woord van Maurice te
gebruiken — den mensch „has elaimed" in Christus, zoo moet nu de
mensch „claim" zijn ware plaats in Christus, als kind Gods. Dat is
geloof: d. vv. z. het is een geestelijk iets, dit te zien, dit aan te nemen.
Gelooven is erkennen en vervolgens ook „to claim" van iets dat is,
dat voor allen is. Altijd legt hij er den nadruk op, dat geloof niet
betrekking kan hebben op een systeem, een leer, maar op een feit,
een Persoon. Verkeerd, sectarisch is het, geloof voor te stellen (hier
richt Maurice zich sterk tegen de Evangelicals) als een „creativc^^ of
„constitutive power". Hier in dat „to claim" of in het „zich keeren
tot het licht", ligt iets, dat ons nu zou wijzen op een afscheiding
tusschen het terrein der „gemeene gratie" en dat der bijzondere
genade. Maar dit element wordt juist weinig uitgewerkt. Het uiterste,
dat hij in deze dingen zegt, vernemen wij bij zijn beschouwing en
strijd over „eternal life" en „eternal death".

Maar — en hieraan is zeker zijn ijveren te^en het Evangelicalisme
grootendeels schuld — noch het wezen van den mensch, noch de
beteekenis van het geloof komen zoo tot hun recht. Ik zeg dit na-
tuurlijk alleen met het oog op zijn Theologie. Zijn opvatting van
geloof draagt zoo dikwijls een zeer sterk intellectualistisch karakter:
een erkennen, zien. Aan den anderen kant ziet hij ook wel in geloof
een „aanvaarden" van wat is, een ethische daad. Maar het .wordt te
weinig ook erkend in zijn volle beteekenis van een geheele om-
keering in den mensch, zoodat hij een ander mensch is geworden.

Maurices streven, om goed en kwaad absoluut te scheiden, doet
hem nu ook den mensch zien als eigenlijk een combinatie van deze

— 129 —

beide. Wat het „il<" is, blijft dan eigenlijk verborgen. Vroegen wij
naar persoonlijk behoud, dan zou Maurice zeggen: „indien en voor-
zoover gij in Christus zijt, zijt gij behouden". Als hij nu zegt: „heel
de menschheid" is verlost in Christus, dan gevoelen wij, hoezeer
realistisch deze uitspraak is. Want stuk voor stuk moet van ieder
mensch op zichzelf erkend worden, dat hij slechts het leven heeft,
voorzoover hij Christus aanvaardt. Maar eigenlijk, strict genomen,
kan er op Maurices standpunt slechts sprake zijn, wat het leven van
den individu betreft, van een „meer" of „minder" hebben van Christus
of zijn in Christus.

Maurices kracht is te doen zien, dat het geloof een object cn
inhoud vraagt; dat het heenwijst op een leven, den Wil en dat het eischt,
dat wij ons tegenover dien Wil verliezen. Het is het geloof van Hebr. XI.

Maar wanneer hij nu in zijn voortdurenden tegenstand tegen alle
sectarisme en wat daarop gelijkt, zegt: „de geloovige is toch niet een
ander dan een gewoon mensch", dan begrijpen wij in dit verband Maurice
wel; maar dan zeggen wij toch, dat hij tenminste naast zijn „neen", dat
eenig recht heeft, evenzeer „ja" had moeten zeggen, — en doen uit-
komen vooral.

Als vanzelf komen gedachten als „gerechtigheid", „schuld" cn
„straf" ook niet tot hun recht. Zonde als scheiding van God is
het een en het al. Campbells uitspraak, die op dit genus wees, is dichter
bij de waarheid dan Maurices Biograaf wel erkent. Doch, vergeten
wij niet, dat Maurice de schuld der zonde niet zal ontkennen; zij
komt evenwel in zijn Theologie uiet tot haar recht. Dat ligt in den
geheelen opzet opgesloten.

Gelijk in het oordeel het Koninkrijk Gods tot een crisis komt,
zien wij in Maurices bespreking omtrent het oordeel ook de crisis
van zijn hoofdgedachte en tevens zijn eenzijdigheid. Hij stelt voorop,
dat Christus ook nu oordeelt. Eerst dan wordt het oordeel reëel
voor ons, wanneer wij het niet naar een verre toekomst verschuiven.
Begrijpelijkerwijze is nu het oordeel eigenlijk niet een straffen, maar
een onderscheiden en scheiden tusschen het ware en onware. De
geschiedenis is vol van die „dagen des Heeren" — denk aan jeruza-
lems val — waarop Christus Zich openbaarde aan de wereld, en
scheiding maakte. Dat zijn voorboden van den grooten dag des
Heeren, waarop Christus volkomen openbaar worden zal aan allen, Wie

\') TnEOi.ouioAU Essays. 11. IV. IX. Lom/s TuAyKU. Sorm VIII. l\'uAyicK Book.
p. 244. cnuistma« Day. pp. 27, 28. IIope kou Mankind pp. 70, 80. Eimstles
of St. John p. 250. Kingdom of Chuist. Vol. I. pp. 83-02.

») Life. Vol. 11 pp. 99-101, 107, 537-54L

10

— 130 —

Hij is en wat Zijn Rijk is. Dan zal Zijn dag zijn aangebroken over
heel de wereld en voor allen.

Maar nu het oordeel over de menschen: elk mensch zal „geopen-
baard worden" voor Christus, d. i. de sluiers zullen worden wegge-
trokken : de mensch zal dan zijn waren staat in Christus zien, en van
hemzelf zal openbaar worden, wat hij in waarheid is, en ieder zal
wegdragen, hetgeen door het lichaam geschiedt. Doch in plaats daar-
van, dat dit laatste ontwikkeld wordt, laat Maurice zich aldus uit,
„a judgement and separation, which shall come from the revelation
of Him, who has redeemed and glorified our whole humanity
tween that in us which is His, and that which we have contracted by
turning away from Him". Deze dag is reeds werkend in ons midden.

Die scheiding van het eene en het andere in den mensch is een
doortrekking van de tegenstelling: het Koninkrijk van Christus en de
Wereld, tot in den mensch. Maurice erkent zeker, dat het „ik" nog
iets anders is dan — ja dan een aanraking van deze twee. Maar als
hij het „ik" in zijn Theologie een plaats geeft, dan is hij altijd
geneigd te zeggen, en doet het met zooveel woorden, uw „ik", dat
is Christus in u, dat is dat eene in u, dat van God geboren is; dat
is uw eigen ik