QUAESTIONES NONNULLAE AD ATHENIEN-
SIUM MATRIMONIA VITAMQUE CONIUGALEM
PERTINENTES.

Q UAES TION ES NONNULLAE AD ATHE-
NIENSIUM MATRIMONIA VITAMQUE
CONIUGALEM PERTINENTES.

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE QUOD
EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI
H. VISSCHER, THEOL. DOCT ET IN FACULTATE
THEOLOGIAE PROF. ORD., AMPLISSIMI SENA~
TUS ACADEMICI CONSENSU ET NOBILISSIMAE
FACULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE
DECRET O PRO GRADU DOCTORATUS SUMMIS-
QUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA
HONORIBUS AC PRIVILEGIIS IN AC ADEMI A RHE-
NO TRAIEC TINA RITE AC LEGITIME CON SE-
QUENDIS FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET
JEANNETTE JOHANNA BERTHA MULDER
ZWOLLENSIS DIE VII MENSIS IULII ANNI
MCMXX HORA III.

ihaiecti ad rhenum. apud l. e. bosch et filium typographos.

Ad metam cursus academici cum perveni, facere non
possum quin grato animo eos viros commemorem, qui
in me erudienda operam collocaverunt. Imprimis dulce
mihi officium est Tibi, clarissime Bolkestein, honoratis-
sime promotor, ex animi sententia gratias agere, qui
mihi, ex quo tempore in argumento huius libelli ver-
sabar, semper favisti neque unquam desiisti magnis Tui
ingenii et doctrinae copiis mihi prodesse. Benevolentiam
quam in me conferre voluisti maximi semper faciam neque
fieri potest ut ea iucunda tempora quae in umbraculo
tuo egi obliviscar. Secundo loco Te, clarissime Damste,
qui tot per annos studiis meis adfuisti, nominare volo.
Cum longum sit hie omnia commemorare quae tibi debeam,
hoc tantum dicam me cum Tuam accuratam institutio-
nem tum amicitiam Tuam semper grato animo recorda-
turam esse. Vos, clarissimi viri Vollgraff Sr. (f), Van
Gelder, Ritter (f), Ovink, Obbink, Rutgers van der Loeff,
quod egregia vestra doctrina Studium meum excitavistis
memoria tenebo. Denique te, doctissime van Hoorn,
hoc loco abesse nolo; tu libentissime magnaque rerum
scientia mihi, quod ad partem archaeologicam huius
libelli attinet, adfuisti.

Quaeritur an leges Athenienses aetatem nuptialem con-
stituerint.............................5—7

A. Piatonis Aristotelisque sententiae de aetate nuptiali 7—18
B- Quam aetatem Hesiodus et Solon ad matrimonium

Quid secutum sit e matrimonio tarn provecta aetate a
viris, a virginibus vero tenerrima aetate inito........34—41.

§ II. Uxorem viri habere cupiunt quae domum custodial 78—87
§ III. De rationibus sublimioribus quae viros ut uxorem
ducerent moverunt

b. Felicitas quam amor coniugalis praebere posset
rarissime tantum viros, ut uxorem ducerent movisse videtur 91—98

Rarissime accidisse videtur ut mulieres non nuberent .. 107—109
Virginitas perpetua apud Graecos magno honore non erat 109—110

De continentia temperantiaque in naturali amoris desiderio 112
Quaeritur an leges Athenienses dixijr äyufiiuv noverint 112.

Quid e stemmatis Prosopographiae Atticae cognosci possit 123 —124
Qua de causa agricolae Athenienses parvum tantum

Qüid philosophi de numero incolarum putaverint .. .. 126
Zimmeruii disputatio de nimia incolarum multitudine .. 126—128
De causis quas Zimmern attulit e quibus sequeretur ut
numerus incolarum semper fere immutabilis maneret .. .. 128—130
Quae aliae causae forsitan liberorum numerum coer-

Quaeritur an medicamenta quibus numerus liberorum con-
sulto coerceretür iam saeculo quinto et quarto nota fuerint 132
Leges Athenienses iïixijv dfifiXióatm; novisse non videntur 133—134.

II. De virtutibus quae in matrona summa laude dignae
habebantur............................139—141

Virtutes quas Graeci laudabiles putabant a nostratibus
quoque antiquitus magni aestimabantur...........151 —152.

Quaestiones nonnullas quae ad Atheniensium matri-
monia vitamque coniugalem pertinerent, cum tractandas
mihi proposuissem, difficultates se obtulerunt neque paucae
neque parvae. Quarum pleraeque quamquam vix solvendae
mihi videntur, tarnen non inutile fortasse fuerit explica-
tionem excogitare, ut incertissimam ita non improbabilem.
Minus autem dubia res erat in ultimo libelli capite, in
quo id unum egi, ut locos colligerem cum ex scripto-
ribus tum aliunde desumptos quibus docemur, quae
virtutes maxime laudari solitae fuerint in virginibus, in
matronis, in toto denique genere muliebri.

Circumscripta autem erat mea disquisitio artioribus
finibus et temporum et locorum. Primum enim exclusis
et aevo, quod in poesi epica descriptum Homericum
vulgo dicunt, et aetate Hellenistica, continui me saeculo
quinto quartoque ante Christum natum. Deinde in una
terra Attica sum versata, ex qua sola ad nos pervene-
runt indicia satis ampla satisque aperta; tacui de urbibus
Graecis Asiae, ubi mores multo fuerunt solutiores, atque
de Lacedaemoniorum republica, quae sua sibi habuit
instituta.

Sed ne intra fines quidem tam angustos uberrimi nobis
praesto sunt fontes. Immo vero, perquam sunt exiles,
atque omnes fere laborant vitio quodam originis. Tenen-
dum enim semper est in toto antiquitatis studio ea, quae
tradita sunt tantum non omnia agere de hominibus

locupletiore loco natis: materiae pars longe maior su-
menda est ex monumentis litterarum, quae omnino aliéna
sunt a vita moribusque hominum pauperiorum consulto
describendis. Nonnihil auxilii hie adferunt oratores At-
tici, qui saepius aut apud iudices aut apud populum
cotidianam hominum vitam tetigerunt, sed non nisi earn
vitae cotidianae partem, quae versabatur circa iudicia
atque rei publicae administrationem. Quis autem, ut hoc
utar, plenam veramque nostrae aetatis hominum imaginera
sibi fingeret, ratione tantum habita commentariorum
iudicialium vel Publicorum Actorum?

Praeter oratores autem consului rerum scriptores (Hero-
dotum, Thucydidem, Xenophontem), tragoediarum poetas
(Aeschylum, Sophoclem, Euripidem), poetam comicum
Aristophanem. Ex philosophis Platonem tantum et Aristo-
telem exploravi, ut cognoscerem, quam aetatem viris
mulieribusque aptissimam iudicaverint et ad matrimonium
ineundum — nam de ipso matrimonio vel in Re Publica
non agitur — et ad liberos procreandos.

Nec nominibus solum distinguenda sunt haec scripto-
rum genera. Historici enim, ut ab iis incipiam, si munere
suo bene sunt functi, hominum mores descripserunt tales
quales re vera cernere sibi visi sunt; poetae contra, im-
primis tragici poetae, perfectam quandam totius generis
humani imaginem cum sibi ante oculos posuissent, ipsam
hominum sui temporis vitam saepius neglexerunt; diffi-
cillimum certe est efficere, quatenus e terra ad caelum
efferre tx tüv cipx/axtuv trpcvcotra conati sint. Suntne
pro veris feminis Graecis habendae Antigona, Electra,
Medea?

Sunt qui dicant praesertim epicae poesi eos subnixos
esse in femineis moribus describendis; ibi enim condici-

onem mulieribus liberrimam et honestissimam esse. Cf
Eduard Meyer, Geschichte des Altertums, ubi legimus:
»Sodann aber spielen im Epos die Frauen eine so be-
deutende, ja nicht selten eine so dominirende Rolle,
dasz das Drama an ihnen nicht vorbeigehen konnte.
Das gehört zu den Momenten, durch die sich die Sagen-
welt von der Gegenwart unterscheidet, so gut wie das
Königtum. Aber es zwang die Dramatiker, sich mit den
Charakteren und der Gedankenwelt der Frauen zu
beschäftigen, so gut wie die Kunst die Idealtypen der
Göttinnen schaffen muszte. Mit tieferem Verständniss
für das Wesen der Frau hat das zuerst Euripides
getan von dem Wilamowitz mit Recht sagt, dasz
er das Weib für die Poesie entdeckt, oder richtiger
wiederentdeckt hat." *)

Sed poeta, ut figuras suas probaret, nonne ex parte
certe aequalium suorum vitam sibi imitandam sumere
debebat? Sic sculptores quoque, cum perfectam deorum
imaginem in operibus ostendere sibi proposuissent, tarnen
homines cum quibus cotidie vivebant numquam negle-
gere poterant; traditum est, ut hoc afferam, Praxitelem
in Venere Cnidia effingenda, Phrynen amicam suam pro
exemplo habuisse. ²)

Nihilo magis ex scriptorum theoreticorum — philo-
sophos dico -— verbis sententiisque temere efficere licet,
quales fuerint hominum quibuscum sub eodem caelo
vixerint condiciones. Immo vero fieri potest, ut aequa-
lium mores ipsis suis scriptis impugnent ac mutare velint.
Valet hoc imprimis de Piatone, minus autem de disci-
pulo eius Aristotele, qui ingenio a poesi magis alieno

praeditus, ex media hominum vita exempla sua ducebat
atque doctrinam componere conatus est aetati suae
congruentem.

Materiam autem, qua usa sum magna ex parte iam
ab aliis esse collectam permultosque locos, quos attuli
in enchiridiis reperiri vix opus est dicere. Dispositio
vero tota mea est; haud raro conata sum testimonia
iam alibi collata ita componere, ut quasi sub nova luce
posita viderentur.

Permagni momenti esse novisse, qua fere aetate apud
singulos populos matrimonia iniri soleant, iam multi
exposuerunt; ut autem de aliis gentibus taceam adferre
libet Leopoldum Schmidt, qui in libro „Die Ethik
der alten Griechen" observat iam Graecos intellexisse,
quantum ratio, quae esset inter utriusque parentis aeta-
tem, valeret ad matrimonii propositum adsequendum;
liberorum autem naturam habitumque eum spectare ex
contextu apparet.*) Nec tarnen de progenie tantum hic
nobis cogitandum est: alia sunt quoque, quae pertinent
ad hominum mores atque ad ipsam societatem humanam;
quod quid sibi velit iam demonstrare conabor.

Tria autem indiciorum genera adhibui, cum inquirerem
in aetatem, qua nuptias celebrari mos esset apud Graecos;
sunt haec:

A. Sententiae a Piatone et Aristotele prolatae,
quorum ille in Re Publica et Legibus, hic in Po-
liticis explicaverunt, quam aetatem et matrimonio
ineundo et liberis procreandis aptissimam iudicarent.

I. Indicia directa. Sunt loci e monumentis litterarum,
ubi aetas viri aut mulieris cuiusdam in matri-
monio ineundo ipsis verbis nominatur.

a. indicia, quae inveniuntur et apud scriptores
et in legibus publicis, e quibus coniecturam
facere licet de aetate nuptiali.

B. Dicta nonnulla Hesiodi et Solonis, poetarum
mores aevi sui testantium, qui quamquam ab aetate,
quae classica dicitur satis magno temporis spatio distant,
tamen eorum quadamtenus rationem habere non abs re
esse mihi visum est.

Antequam vero ad ipsum argumentum huius capitis
transeo, breviter inquirendum videtur, an Atheniensium
leges nuptialem aetatem et viris et mulieribus constitu-
erint. Qua de re vix dubitari posse putaveris, sed ex
libris, quos viri docti de iure Atheniensi scripserunt,
apparet nihil certi notum esse. Sic legimus apud Beau-
chet: „Quant aux hommes, l\'âge auquel ils peuvent
contracter mariage concorde avec celui de leur majorité,
c est-à-dire avec l\'accomplissement de leur dix-huitième
année, époque à laquelle cessent soit la tutelle, soit
la puissance paternelle et où ils sont inscrits sur le

MÏ;iot.p%ixbv ypxfAfueretov. ¹) Beauchet adfert locum ex
libro, quern scripserunt Meier, Schoemann, Lipsius,
ubi haec \'invenimus: „Wenn überhaupt die Attischen
Gesetze irgend eine Bestimmung über das Alter gekannt
haben, so ist an das Jahr (i. e. das 18te) als Minimum
um so eher zu denken, da in dasselbe die Soxi/tctcrla a\\q
&v^pag, die Entlassung aus der Vormundschaftlichen
Gewalt, der Anfang der Selbstverwaltung des Ver-
mögens und die Eintragung in die Bürgerrollen fallen.*)
Praeterea annotationem ex libro virorum doctorum
Hermann-Blümner ^a),\' cui titulus est „Griechische
Privataltertümer", laudat, ubi tarnen nihil de aetate nup-
tiali dicitur.

Apparet igitur Beauchet pro certo habere, id quod
nonnisi Lipsii coniectura nititur ; ipse tarnen Lipsius
in recentissima editione mutata sententia haec scripsit :
„Aus der Vertragsnatur der Engyesis folgt, dasz beide
Kontrahenten mündig sein müssten, kein Bürger also
die Ehe vor seiner Dokimasie schlieszen konnte, die
nach erfülltem achtzehntem Lebensjahre erfolgte".¹) Inde
sequitur ignotum esse, an leges Athenienses aetatem
nuptialem ipsis verbis indicaverint ; e pactione vero,
quae matrimonium praecedebat, colligere possumus viro
dumtaxat aetatem duodeviginti annorum legitimam fuisse.

Ex Gortynia autem lege è ÙTfàpoftoç yßluv ius uxorem
ducendi habet ;¹) qua de re audiamus Kohle r-Z i e b a r t h :
„Das Gortynische Gesetz unterscheidet streng zwischen

Mündigkeit und Groszjährigkeit. Der Mündige ist hei-
ratsfähig (VII. 35) fähig zum Beweiszeugnis (IX. 45)
fähig zur Adoption. (XI 19). Das Alter der Mündigkeit,
ist wohl dem Alter der Mannbarkeit gleich und tritt
also mit dem 14 (oder 16?) Lebensjahre ein".¹) His
igitur auctoribus viro Gortynio 14 aut 16 annos nato
uxorem ducere licebat; notatu autem dignum est L i p s i u m
voce „mündig" • intellegere adulescentem 18 annorum
Koh 1 erum-Ziebarthum vero adulescentem 14 (aut 16)
annorum. Virginibus vero secundum Lip si um aetas
nuptialis non erat definita, cum lege Gortynia puellae
minus duodecim annos natae nubere non licebat.²)

Matrimonii inRepublica Plato nullam facit menti-
onem propterea quod mulieres omnibus viris communes
adiudicat; liberos procreare nonnisi hominibus aetate
florentibus permittendum censet; quam aetatem mulieri-
bus circumscribit annis XX-XL, viris annisXXV-LV;
interdictum tarnen est, ne quis particeps fiat tuv sie
73 koivov ysvvytj suv neve omnino corpus iungat, nisi cui
per magistratus liceat.

Iis contra, qui aetatis terminos egressi sunt, in con-
tubernio vivere licet; liberos vero procreare vetantur ;
iniussu tarnen legis si qui nati sunt, pauperrimorum loco
sunt habendi, quibus eibum vestitumque praebere paren-
tibus nefas est³) u\'g ouk ovcvic rpoipiig tu toiovtcj. Duris-

sima profecto haec Platonis praecepta videntur hodierno
lectori nam; cum Graeci homines corporis viribus debiles
prae robustis neglegendos esse arbitrarentur, nostri tem-
poris ars atque doctrina non solum id spectant, ut infir-
morum vitam quam longissime producant sed etiam „to
keep alight the feeble flame of life in the baseborn child of a
degenerate parent" ut adferam verba doctissimi viri Tred-
gold in libello „Eugenics and Future Progress of Man".

In Legibus Plato senex cum alia multa ex duris
Rei Publicae praeceptis mitigavit, turn mulierum commu-
nionem relinquendam esse intellexit. Hie igitur disputat
de aetate nuptiali, quam viris intra trigesimum aetatis
annum atque trigesimum quintum constituit; quibus
annis si uxorem ducere neglexerit vir inde ab anno
trigesimo sexto pecunia multandus est atque capitis
deminutione puniendus. Quae omnia, ut necessaria esse
si\'bi persuaderet Plato sic fere argumentatus est: im~
mortalitatem toti generi humano debitam comparari non
posse nisi nova semper hominum aetas veterem excipiat
integra atque valida; singulos autem mortales nomen
gentemque ad posteritatem propagare oportere ; inertiam
prae suo otio atque tranquillitate omnia contemnentem,
qua caelibes haud raro laborant, eo inquinandum esse,
quod a vitae publicae commodis plerisque arceantur.¹)

Sed redeamus ad locum e RePublica, ubi exponitur,
quae hominum aetas liberis procreandis maxime idonea
esse videatur; hoc autem unum spectandum esse arbi-
tratur Plato, ut infantes nascantur quam validissimi.
Quam ob rem hominum infirmorum proles et quidquid

nendum erit ug ttpixel. Liberi autem erunt communes
omnium civium possessio; ipsi parentes non magis filios
suos filiasque adgnoscent quam illi parentes.

Manifestum igitur est aetatem nuptialem utrique sexui
Plato nonnisi ob causas eugeneticas constituisse, ut
vocabulo utar hodie usurpato apud omnes qui harum
rerum curiosi sunt.

Qui neque uxorem ducere sua interesse putat neque
liberos procreare, is immortalitatis quoque erit expers.
Quae omnia ex eo profluunt, quod in RePublica mu-
lierum communio Piatoni fundamento est, in Legibus
vero gentis familiaeque imprimis rationem habet (<m
Kvuvvftcv a sic d xi TeTsX£UTY\\xiTx) Hinc quoque explicandum
est, quod senex Plato viro annos XXX-XXXV nato
uxorem ducendam censet, cum antea iam adulescenti
viginti quinque annorum liberos procreare permisisset.

Non prorsus tamen Plato in libris de Legibus sibi
constituit, cum ageret de aetate nuptiali, quam e. g. p.
772D annis XXV-XXXV circumscribit; hie quoque
praesertim liberorum saluti atque valetudini eum consu-
lere voluisse ipsa verba ostendunt; sunt autem haec:
ototb riq ovv xx) 07r>jv!m TÜv 7rsvTs ax) eIkogi yeyovotcav

^£t>1 7ZC7TÜV kx) <7h07r0vusv0g , u7t xhäcov y.xtx vovv 6uvtu
y.x) 7rpsTrovTx e]g nxtiuv y.oivuvlxv v.x) ysvsyiv i&vpyxevxt
mcttsust, yxftsfaa fib ttx? ivtqc twv ttsvtz y.x) tpixkovrx hoc v.
In uxore igitur ducenda viri unam rei publicae salutem
debent spectare, neglegere vero privatam vitae felicita-
tem et beatitudinem: verum esto unumquemque virum
uxorem petere solere quam maxime moribus sibi simi-
lem, at tali animi inclinationi indulgere haud raro vetat
Publica salus.¹)

Ad triginta annorum terminum deinde Plato rediit
p. 785B, ubi virginibus aetas nuptialis circumscribitur
annis XVI XX, viris annis XXX-XXXV; cum puel-
larum autem educatione rem coniunxit p. 833D, ubi
certamina publica instituenda censet, quibus puella quo-
que interesse debeant usque ad matrimonii tempus legi-
timum, quod intra annos XVIII-XX sit positum.

Duobus igitur e Legibus locis Plato triginta an-
norum aetatem viris aptissimam esse contendit ad
uxorem ducendam *); quae aetas ut observavit C o n-
stantinus Ritter in Commentario ad Leges, Piatoni
non solum opo? yä/tcv est, sed eodem discrimine etiam
iuvenes a viris separat, ubi agitur de constituendis choris
musicis; accedit quod idem annorum numerus magi*
stratibus legitimus ei videtur.²) Quod autem alibi
viginti quinque annorum aetate contentus est Plato, id
idem Ritter sie explicat: „Nach 788D hält der Ver-
fasser wohl in Ubereinstimmung mit der herrschenden
Ansicht die körperliche Entwickelung des Mannes für
abgeschlossen (i. e. im 25 }.). Dagegen bestimmt er den
körperlich Tüchtigsten eben von diesem Zeitpunkt
an fünf Jahre strengen ländlichen Wachdienstes. Als
Qpovpoi sind sie in ähnlicher Lage, wie in Athen die
ireplnoXoi. Diese waren zwar als Epheben in das
Gemeindebuch ihres Demos eingetragen, genossen aber
doch nicht der vollen Rechte des Bürgers, hatten zum
Beispiel auch zur Volksversammlung noch keinen Zutritt
und waren noch nicht fähig eines eigenen Hausstand
zu begründen.

Stellen (785B und 833D) verschieden angegebenen opoz
yù\'Mu der Frau, weisz ich keine ähnliche Vermittlung".¹)

Equidem discrepantiam quam indicavi tribuendam
potius censeo Legum compositioni parum sibi constanti
atque lacunosae, de qua ipse Ritt er us egit in Prooe-
mio p. VII.

Venio nunc ad locum e Legibus, ubi agitur de aetate
liberis procreandis légitima²). Hic spatium praescribitur
decern annorum, ita ut viro aetatis annum quadragesimum
quintum egresso patrem fieri non amplius licet. Luce
autem clarius apparet hic quoque causam eugeneticam
Platonem movisse, ut legem tam severam gravemque
excogitaret ; praeterea ne multitudo civium nimis augeretur
eadem ratione prohibebatur. Sed et hic Plato a prae-
ceptis in Re Publica datis recessit : ibi enim ab anno
quinquagesimo quinto liberos procreare viris concessum
non esse iam vidimus; quod tarnen ita accipiendum
est, ut addamus Rei Publicae magistratus, ubi necesse
esse iis visum sit, interdicere posse, ne quis liberorum
suorum numerum augeat, quoniam tota quae est inter
utrumque sexum consuetudo iis sit mandata.

Transeamus ad Aristotelem, cuius de aetate matri-
monio liberisque procreandis aptissima iudicium hinc prae-
sertim pendet, quod ante omnia viribus corporis augen-
dis consulendum esse ei persuasum est ; deinde animo
excolendo: quoniam autem magistratuum haec primaria
est cura, ut liberi nascantur quam validissimi atque
robustissimi, totum matrimonium assiduae eorum custodiae
commissum est³). Duodeviginti autem annorum aetatem

virginibus aptissimam indicat ad matrimonium ineundum,
viris annorum Septem et triginta. Verba eius sunt haec :

(Tu^suyvùvKi, robç S stttx kx) rpixnovrx\' sv tojcótcj yxp
XKfixtyutri re totç crupxei <rûçsuçig \'so-txi , ka) npcç ryv iraüï.xv
TÎjg ts/.vc7t0uxç (tuyzztxß\'fcltxl tolg oóvoig svKxlpccg ¹).

Progenies viribus corporis firmaque valetudine prae-
stans ut nasceretur, simul ut caveretur, ne civium
multitudo nimis cresceret, id Plato sibi proposuerat in
constituendis aetatis terminis ; Aristotelem vero et eaedem,
quae Platonem moverunt rationes, et aliae nonnullae,
ut apparet ex ultimis eius quae citavi verbis. Gravis-
simum tarnen Aristotelis quoque argumentum hoc est
firmissimorum liberorum viris feminisque spem esse iis
quos indicavi vitae annis, quod eadem aetate homines
ad ipsam tvjv toü ßtov xk^v pervenisse constet. Sic eum
nuptialem aetatem virginibus tribus annis maiorem
constituturum fuisse exspectaveris collato loco ex Hist.
Ann. ubi haec legimus : [astx Ss rx rp)ç stttx &ty x\'t
(MV yvvxlxsg xpog tx? t£Kvoycvixg tyciti sùkxîpcoç \'sp^ouGtv ²) ;
virum autem vitae annis XXX-\'XXXV ad ipsum aetatis
florem pervenisse alibi contendit³).

Sic tarnen fieri non poterat — id quod maxime
optandum esse Aristoteles arbitrabatur — ut eodem fere
tempore vis genitalis utrumque parentem deficeret ; id
enim mulieri evenire ei constat quinquagesimo fere

\') Aristot. ibid. 1335 a. 28.
Aristot. Hist. An. VII. 1. 582. a. 26. Septimum autem Histo-
riae Animalium librum Aristoteli abiudicandum esse fucrunt qui
putarent. Cf. Hist. An. ed. Aubert und Wimmer B. I p. 7. 1868.
\') Politica 1335 b. 32-35 et Rhet. 2-14-1390 b. 9.

aetatis anno, viro demum annos septuaginta annos nato¹).
Praeterea hac ratione cautum esse putat Aristoteles, ne
Alio non satis magno annorum spatio a patre distanti
reverentia parentibus débita quadamtenus desit²). Quam-
quam autem annorum quadraginta discrimine minime
opus esse ut Alius patrem iusta pietate colat, Newmannus
quoque observât in commentario ad Politica ; idem tamen
alios quoque hac in re cum Aristotele consensisse observât,
allatis his verbis ex Montaignio : „je me mariay à
trente-trois ans et loue l\'opinion de trente-cinq,
qu\'on diet estre d\'Aristote"; deinde „un gentilhomme,
qui a 35 ans, il n\'est pas temps qu\'il face place à
son fils, qui en a 20, et il ne nous fauldroit pas marier
si jeunes que notre aage vienne quasi à se confondre
avecques l\'aage de nos enfants"³).

Hoc quoque accedit — atque Aristoteli commodissimum
esse videtur — quod tantum annorum discrimen efFicit,
ut pater tum demum Alio loco cedit, ubi ipse ad
senectutem pervenit, ille contra in ipso versaturjrobore
aetatis: patris enim septuagenarii Alius maximus natu
triginta fere annos expleverit⁴). Quod autem opportune
accidere Aristoteles arbitratur, ut Alium nonnisi grandaevo
patri succedere necessarium sit, id eo redire posthac
videbimus, ut ipse Alius tum denique patris locum
obtinere possit, cum maturiorem aetatem attigerit ; hanc
Praesertim ob causam magna inter patrem Aliumque
annorum differentia necessaria est. Postremo hac quoque
ratione termini ad matrimonium ineundum ab Aristotele

constituti, ipso iudice se commendant, quod non tanto
annorum spatio sic Alius a patre distat ut rijjc yvporpoQ/ac
pio officio perfungi non possit; contra pater filiis
adesse poterit in difficillima pubertatis aetate. Quod
tamen filiis tantum maximis natu prodesse poterit^x); nam
cum Platonem secutus Aristoteles aetatem liberis
procreandis certis finibus terminandam censeat, atque
septendecim post nuptias celebratas annis ne amplius
liberi nascantur interdicendum, fieri poterit, ut pater
annorum numero quinquaginta quattuor superet filium
minime natum; huic tamen, cum ad adulescentiam
pervenerit in patre vix quicquam subsidii erit. Alia res
erat apud Platonem in Legibus, ubi cum decern tantum
annorum spatium liberis procreandis concedatur viris,
pater non amplius quam quadraginta quinque annis a
filio distare potest. Convenit vero Aristoteles cum lege
a Platone in Re Publica data; ibi enim aetatem liberis
procreandis idoneam annis XXV—LV circumscriptam
iam esse vidimus; contra ex Aristotelis praecepto
sequitur ut mulier quae annos duodeviginti nata viro
nupserit post trigesimum quintum aetatis annum parere
non liceat, cum apud Platonem vel quadraginta anno-
rum mulieri, mater ut fiat concedatur.

Cohaeret autem aetas procreandis liberis legitima
qualem constituit Aristoteles cum sententia eius de summo
animi ingeniique robore: hue enim viros quinquagenarios
fere pervenisse censet, poetarum iudicium secutus¹);
per quinque abhinc annos liberos gignere viris licet^s).

Notatu dignissimum est Aristotelem in his rebus
omnibus nonnisi patrum filiorumque rationem habere;
an matris aetas admodum immatura noxia esse possit,
id eius vix interesse videtur. Quod hinc explicandum
est, quod cum totam domus familiaeque administrationem
viro tribuendam esse ei persuasum esset, animi mentisque
maturitatem viro imprimis necessarium esse censet. Fieri
praeterea non potest, ut multum valeat in liberorum
animis moribusque excolendis mater tam parvo discrimine
ab eorum aetate distans.

Nee solum progenies firma atque robusta ut nascatur
— id quod iam observavi — Aristoteles sibi proposuit,
sed etiam sic puellarum quae nascantur numerum,
puerorum numero superari ei veri simile esse videtur ¹);
ipse autem Troezene cum habitaret, cognoverat £
matrimoniis nimis immatura viri feminaeque aetate
initis liberos nasci corporibus infirmissimis et valetudine
tenuissima²). Contendunt autem hodie quoque viri docti,
qui his quaestionibus operam dare solent aetatem, qua
liberos procreaverint parentes, permagni momenti esse
ad indolem eorum³); longius progressus Aristoteles etiam
scire se putat, quae tempora anni matrimonio ineundo
aptissima sint; aliis temporibus praeferendum esse hiber-
num tempus, quo re vera 01 tto\'aXoI uxorem ducere soleant⁴).
Sic mensem Gamelionem, ut matrimonio consecrandum
esse Pythagoras quoque praeceperat^B). Qua de re
hodierni viri docti aliter sentiunt: neque hominum vim

vitalem neque corporis firmitatem neque animi indolem
ulla ex parte pendere ex anni tempore, quo sint nati,

Nusquam terrarum rationes eugeneticae accuratius
observabantur quam Spartae ; traditum est iam Lycurgi
quae dicuntur legibus cautum fuisse, ut puellis puerisque
vires corporum quam maxime exercitationibus auge-
rentur; parentum enim robustorum robustos quoque
futuros esse liberos¹). Ex eodem genere est, quod secundum
scriptorem libri de Re Publ. Lac. qui Xenophontis
nomine circumfertur Lycurgus stjiÇsv iv xk[j,xïç tccv

Quod praeceptum quantopere Xenophonti placuerit
ex eo apparet, quod Socratem quoque cum Hippia
disputantem facit eos, qui liberos procreare sibi pro-
posuerint, non solum bona iustaque indole praeditos esse
oportere, sed etiam in ipso iuventutis flore esse²). Ipse
autem Socrates ut sic ratiocinatus sit, vix fieri potest,
quippe qui senex septuaginta annorum, ut ex Platone
constat, liberos reliquerit vix puerilem aetatem egressos.
Verisimile autem est et alios Graecos et Platonem
Aristotelemque (nam Lycurgi nomen hie nullius est
momenti) tantum his rebus tribuisse praesertim quod
iis persuasum erat animi pulchritudinem artissime co~
haerere cum pulchritudine corporis.

Post Aristotelem rationes eugeneticae neglectae fere
iacuerunt. A quibus, cum aliéna esset Epicurea doctrina
non minus quam disciplina Stoicorum, Orientalium deo-
rum cultus, qui per totum orbem terrarum paulatim in

Honore esse coepit, rerum humanarum contemptioni et
mulierum liberorumque despicatui potius favebat. Duobus
demum milibus annorum post Aristotelem primus Galton
eugeneseos studio deditus, huius artis viam rationemque
circumscribere conatus est¹); hodie de eius pretio magis
magisque consentire incipiunt viri docti. Exempli causa
hie afferam, quae scripsit Mahaffy: „there is no valid
reason, why the physical production of the race should
not receive infinitely more attention than it does within
the bounds of our present social arrangements. If even
now there are civilized countries and classes of people,
who openly confess prudential reasons as the best for
marrying, it will only require a better education to
enable men to advance to the position that the physi-
cal and mental vigour of the resulting children is a
motive to be consciously considered in the selection²)."
Plato autem et Aristoteles lege sanciendum esse
arbitrati sunt, ut ad hominum vitam transferrentur ea,
quae secum ratiocinati atque meditati erant.

Quas meditationes unde philosophi hauserint, si quis
quaerat, imprimis medicorum Graecorum ratio habenda
videtur. Quamquam enim apud Hippocratem de flore
aetatis ad liberos procreandos maxime idoneo tacetur,
ipse tamen Aristoteles haec dicit: Sff cis y.«i xvtoIc
f^y OsupeTv 7rpo$ tJjv tsxvsttoiIxv ra ts irapx ruv larpciv
y.u) ret Trxpx tuv <J5usum o) ts yap IdTp:) re\'vg
xoupciic tSc-j tc<j(xxt:cv ikxvuc ?Jycu7t, hoc) Trep) t.vv msv^uTLw

atque de liberis procreandis a scriptoribus et philoso-
phis composita apud Graecos\' re vera observata esse
non magis constat, quam alias leges Platonicas, ut eas
quae sunt de mulierum communione, publice esse
probatas, Aristoteles vero multo propius ad humanam
vitam accedere conatur : leges rei publicae Atheniensium
aptas concipere sibi cum proposuisset, probe intellexit
non ad inane somniorum regnum accedendum esse.
Duas res ei ante oculos versari debere, qui popularibus
suis leges conscribit, ipse observavit: et id quod per
se spectatum optimum sit et id quod perfici possit¹);
hoc ubi desit, illud intellexit perparvi esse momenti;
unde sequitur Aristotelem permultum tribuisse exis-
timationi hominum neque morem a maioribus traditum
neglegere voluisse. Unde effeceris et in aetate nuptiali
constituenda Aristotelem aevi sui consuetudinem secutum
esse potius quam praecepta eius quicquam ad hominum
morem usumque immutandos valuisse. Nusquam enim
terrarum rationes eugeneticae umquam aliquid valuisse
videntur ad nuptialem aetatem constituendam vel
constitutam mutandam.

Nec tamen a proposito meo alienum est inquirere
an philosophorum dogmata cum praeceptis ex ipsa
hominum vita profectis consentiant: post theoreticorum
qui dicuntur placita, operae pretium est audire viros ab
aequalibus suis eruditione minus longo spatio distantes.

Inspiciamus igitur Hesiodum, qui titginta annbrum
aetatem viris aptissimam esse ad matrimovijum ineundum,

[JLVJ& TfitiJXOVTUV STSCCV (AZkX IT Oh/? XTTOhs\'lTTUV
[x-\\t STriOiig [j.x/.cc ircXKa\' yxy.oc Si tci ccpio; oZtcc\'
jj ywv) tstop\' vj^tcol, ttsfittcc c)s yx;j.o7ro- *)

Quamquam autem Ascraeus poeta neque in Attica
vixit neque iis temporibus, de quibus me acturam esse
supra monui, dignissimus tamen est, quern audiamus
propterea quod homo rure natus vitaeque rusticae aman-
tissimus praecepta sua non in umbracula excogitasse
censendus est, sed e media vita sumpsisse; neque eum
eugeneticae rationes moverunt sed potius eae causae,
quas ipsa vitae utilitas ei subministrabant; de quibus
causis posthac actura sum.

Attamen ex ipsis eius verbis apparet eum aequalibus
civibusque suis nonnisi consilio suo prodesse voluisse,
cui consilio utrum obsecuti fuerint necne in medio
relinquendum est.

Aliter Solon, qui ipsius humanae vitae imaginem
carminibus delineans singulis septenorum annorum aetates
viris tribuit. Prima autem vitae parte peracta pueri
dentes mutant; turn septem annis post iam indicia adultae
aetatis apparent; tertia aetate oris color virginalis esse
desinit et lanugine signantur genae; sequitur ea aetas
qua vires corporis quam maxime augentur; post annum
duodetrigesimum tempus adest uxorem ducendi liberos-
que procreandi:

^riTS[/,7TT\'ifl ccpiov xvlpx yXfiOD (IS (ivmihov slvxi
xxi xxi^uv tyrsTv iicroziccc yev$yv\'^s)

Viris igitur nuptialem aetatem annis XXVIII-XXXV
circumsci\'ibit Solon, tacet de virginibus, quibus aetatem
XVII-XIX matrimonio aptissimam indicare Hesiodum
vidimus.

C. Iam transeamus ad tertium illud genus indiciorum,
quo continentur exempla e vita cotidiana desumpta;
separatim autem agam de mulieribus et de viris, quo
facilius materia distinguatur.

I. Ut a mulieribus incipiam, perpauci sunt loci e
monumentis litterarum, quibus qua aetate virgo quaedam
collocata sit ipsis verbis indicatur.

Primario loco hie commemorandus est Xenophontis
Oeconomicus, ubi Ischomachus Socrati narrat se uxorem
suam domum duxisse cum nondum quindecim annos
nata esset. *) Praeterea duo loci e Demosthene comme-
morandi sunt, ubi orator narrat sororem suam nondum
quinque annos natam a patre per testamentum Demo-
phonti desponsam esse, qui earn uxorem ducturus esset

y£vy7£7öxi; unde sequitur sororem Demosthenis quattuor-
decim annos natam nupturam fuisse.^a)

a, Gravissimum argumentum, quo demonstretur vir-
gines tenerrima aetate nubere solitas fuisse hinc ducitur,
quod mos erat, ut nuptura puella crepundia Dianae
voveret, aetatis puellaris custodi. Qua de re conferenda
sunt, quae scripsit von Wilamowitz in Praefatione ad
Euripidis Hippolytum: „für eine hellenische jungfrau
war der hochzeitstag in Wahrheit, was ihm jetzt nur noch

\') Xen. Oec. VII. 5.
♦ ²) Dem. XXVII. 4 et XXIX. 43 ; de temporibus posterioribus cf.
Friedländer, Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms P p. 270.

die phrase nachsagt, das fest ihres lebens, sie erhielt den
gatten so früh, das alle die empfindungen, die jetzt ein
mädchen bei der confirmation bewegen, weil sie natür-
lich und demnach berechtigt sind, sich mit denen der
eheschlieszung vereinigten, die zeit der freiheit und des
spieles ist vorbei, sie trägt puppe und ball zur Artemis,
die ihre kinderjahre behütet hatt."

Notissima autem inscriptio hie argumenti loco afferri
potest de cuius sermone tarn diu viri docti inter se
dissenserunt²); quae invenitur in cymbalo ex aere facto
in Peloponnesi parte meridiana. Verba sunt haec: Kxy.cc
vvsQuri 7x1 xöpFxi i. e. Kamo hoc cymbalum Dianae
vovit.³) Verisimillimum est hic agi de puella, quae cum in
eo esset ut nuberet hac ratione deae gratum animum testi-
ficans a puellari vita discederet.

b. E nuptiarum imaginibus, quae in vasis pictis inve-
niuntur vix quicquam certi effici potest de sponsarum
aetate, quam effingere voluit pictor; solebant enim
artifices imagines delineare adeo ad unam eandemque
normam exactas, ut saepius vix discerni possit, utrum
raatrem an filiam pingere voluerint.

E variis autem quae attuli indiciis iam satis constare
mihi videtur morem fuisse, ut puellae iam de „tenero
ungui", ut Horatii verbis utar, in matrimonium darentur;
raro fiebat ut aetate provectiore virgo nuberet, cuius
rei Elpinicen Cimonis sororem exemplo afFerre licet.

²) cf. Ath. Mitt. XXI. 1896. p. 240 et Ath. Mitt. XXX 1905
P- 65, Rh. Museum LX. 1905. p. 504. A.

puellae maturius quam in nostris regionibus ad adultam
aetatem perveniunt : unde fît ut hodie quoque in regio-
nibus ad septentriones spectantibus puellarum aetas
nuptialis annorum numéro multo maior est, quam in
terris sole meridiano calentibus. Singulares vero Graecis
hic valuisse causis non est quod sumamus.

I Neque de virorum aetate nuptiali inquirentius nobis
magnus suppetit locorum e Graecis scriptoribus numerus ;
raro tantum traditum est qua quis aetate uxorem duxerit.
Duos tantum inveni locos, ubi mentio fit de adulescen-
tibus satis iuvenili aetate uxorem ducentibus, quos qui
et ipse citat Beauchet¹) addit complures alios exstare,
quos tamen neque ille enumerat neque ego reperire
potui. Quorum locorum alter est e Demosthene, ubi
is, qui verba facit dicit se annos duodeviginti natum
uxorem duxisse, patris voluntati obsecutum, qui nepotes
e filio natos fovere quam maxime cuperet. -\') Alibi is cuius
in gratiam orationem composuit Lysias contendit :
Aucxtoyéviiç Is tscoç plv cçxsi vrap\' y/tiv, ùoxifzxeôiiç V sy^is,³)
i.e. hie quoque 18 annos natus. In alia oratione Lysiae
actor contendit patrem suum matrimonium inisse, cum
esset è-j ry $?.tyJz. *) Verisimile est hie quoque eandem
aetatem intelligendam esse, quae alibi verbis (astx ryv
^oxiyMTixu indicatur, qua aetate iuvenis sui iuris facti
nomen in tabulas civium recipitur.

^J) Beauchet, Droit privé de la Rép. Ath. I. p. 162.
^s) Dem. XL. 4.
\') Lysias fr. 24.

qua sanctum est ut filia heres patris sui fratri nubat,
idque ita ut patruo maximo natu filia fratris maxima
natu ducenda sit; de quo praecepto haec observarunt
Kohler-Ziebarth: „Dies musz uns einigermaszen be-
fremden, denn wir sollten erwarten, dasz die Erbtochter
mit dem Sohne des Vatersbruders also mit einem auf
der gleichen Stufe der Familie stehenden Manne ver-
bunden werde, während nach dem Gesetze die Erb-
tochter auf eine ältere Stufe aufsteigen musz. Dies erklärt
sich aber daraus dasz man ein jüngeres Alter der Frau
als Regel ansah und im übrigem einen erheblichen Unter-
schied der Jahren nicht in Betracht zog". ¹)

Similiter apud Athenienses lex erat ut proximus agnatus
filiam heredem duceret \'-\'); dubitari autem non potest,
quin saepe ipse patruus fuerit proximus agnatus; sie
videmus Athenis quoque magnum aetatis discrimen of-
fensioni non fuisse.

Sed non solum inter virginem ivrix^pov et patruum
vel avunculum matrimonium saepe contractum est: haud
i\'aro factum est, ut nulla lege coacta virgo patris sui
fratri nuberet. Vix hic in memoriam revocare licet apud
Herodotum ³) Spartanorum regem Anaxandridem filiam
sororis uxorem ducere, nam de Atheniensium moribus
hinc nihil efficitur. In ipsa contra Attica versamur apud
Lysiam in oratione XXXII, ubi narratur Diogitonem a
fratre suo, qui magnas comparavisset divitias petivisse
ut filiam duceret, fratrem deinde roganti obsecutum
esse ⁴). Alia exempla apud oratores Atticos tradita sunt.

Sic apud Demosthenem in oratione -/.ark Nsxipxg Theom-
nestus dicit \'sXxßov v.x) èycc yuvxr/.x \' AnoKKdltipov yàv
foyxrkpx, xlsXtyilviv Sf spxuTQv ¹); paulo post idem narratde
Lysia quodam qui uxorem habebat lipx%u?.Àou ph d\'jyxrspx,
täsXCpihyv às o&jtoÏ) ■) ; apud Isocratem in oratione Aegi-
netica Thrasyllus traditur prius amitam eius qui causam
agit uxorem duxisse, deinde consobrinam eiusdem ²),
quam multis annis priore uxore minorem natu fuisse
verisimile est.

Haud pauca ex Euripide hauriri posse, quae spectent
ad discrimen aetatis legitimum inter maritos et uxores
exspectaveris, ubi primum cognoveris nonnulla huius
tragici fragmenta servata esse apud Stobaeum sub
hoc titulo : on sv roiç yxpoic reo; t&j (tvvxttto^svwv qhtxtotç
%py 7y.07reJv. Mox tamen apparet sententias Euripideas
a Stobaeo citatas incertiores esse atque latius patere, quam
ut magni momenti aestimari possint. Paucas tamen adfe-
ram. Monet e. g. Euripides ne nimis iuvenili aetate adu-
lescens et virgo matrimonium ineant, ilium enim vigorem
virilem satis diu retinere, mulierem contra mox anum fieri :
y.x/.ov yvvxr/.x itpoq vix~) \'(sï/^xi vssv
ßxxpx yxp it7%,b? [txXKov c&pvhuv [sJva,
0-j?,six 5\' vißvi ùxvtjov txXs\'nrei eis pa-.

Quod nostro quoque aevo saepius argumenti loco
affertur, plerumque tamen ut ab uxore ducenda, quae
aetate sit maior, deterreantur iuvenes. Gontra in frag-
mento ex Danae tragoedia servato cavendum esse ob~
servatur, ne viri matrimonium in senectutem différant,

nem magno esse gaudio *). Hoc igitur loco verba Euri-
pidea pugnant cum Aristotelis praecepto, quo auctore
patrem filio quadraginta annis maiorem esse oportere
supra vidimus. Similia praedicabantur in Phoenice; hie
tamen marito potius consulitur : senem enim ab uxore
florente aetate imperiose tractari solere.²) Postremo ne
contrariae quidem rationis apud Euripidem defuit mentio :
anus ne adulescenti nubito: qui ubi fidem coniugalem
non servaverit uxorem ultionem meditaturam esse :
vmyIv yuvxiz) 7rphs vsov &ut;xt ypxTxv.
o (ib yxp xXXy: Xhrpov Iftsipsi ?.aßs7v.

Imagines nuptiales in vasis delineatas complures in-
spexi, ut ex figura sponsi coniecturam facerem de aetate
eius ; alibi autem sponsus barbatus est, alibi imberbis.

Ac primo quidem digna est quam contemplemur imago
nuptialis, quae expressa est apud Heydemannum in libro
..Griechische Vasenbilder"¹), de qua haec annotat editor :
eine Braut wird von der Numpheutria noch geschmückt,
während der Bräutigam, dem eben der Flaum sprieszt,
schon ungeduldig harret. In alia eiusdem libri imagine
novi parentes infantem suum admirabundi adspiciunt ;
Patris quoque genae prima lanugine signantur. Tertio

¹) Eur. fr. 316. Eadem spectant cx alia tragoedia (fr. 807) hacc
^verba : ici/.q\'ov rm yvraitù ttqcoftvrijc; tlr jo.

) Fragm. e tragoedia ignota, quod cum vitio metrico servavit
Clem. Alex. Strom. VI. p. 620.

loco commemoranda est imago vitae domesticae, qua
maritus uxori sedenti pomum offert. Adstat ancilla infan-
tem manibus gerens, pater primis barbae vestigiis ornatus
est. ⁴)

Contra novus maritus, qui sponsam domum ducit
omnino imberbis est in imagine, quam exhibet Theo-
dorus Schreiber in libro „Kulturhistorische Bilder-
atlas"¹); idem cernimus apud Sabouroffium tab. 58; hie
sponsus adulescens imberbis, coronam gerens capillis
crispis ipse novam nuptam currui imponit; nimis for-
tasse ingenii acumini indulgens ibi editor adnotat haec :
„C\'est la première fois qu\' ils se touchent d\'aussi près
et pour la première fois elle se sent en son pouvoir;
son attidude raide, prèsque solennelle, trahit les batte-
ments de coeur de sa pudeur effarouchée ; lui cepen-
dant la soutient avec une certaine gravité, on pourrait
dire avec respect comme un prêtre porterait une idole
sacrée." ²)

Nihil autem proficimus fere ex imagine, quam novimus
ex Monumentis ineditis, publicati — ut titulum Italicum
afferam — dall\' istituto di correspondenza archeolo-
gica *). Pictas hic habemus mulieres nonnullas, quibus
adstat adulescens ; lineamenta vero adeo incerta sunt, ut
nihil statuere liceat. Magis certa res est in pyxide
Eretriae inventa, cuius simulacrum ostenditur in Anna-
lium, qui inscribuntur „Jahrbuch des kaiserlich deutschen
Archeologischen Instituts" volumine quintodecimo, tabula

2: in pompa nuptiali sponsus vir barbatus sponsae ob-
viam it ; item novus maritus barbam gerit in Ephemeride
Archeologica.

Rursus nihil constat de imagine cuius notitiam Ger-
hardio ²) debemus ; primum enim pro certo statuere
non licet, utrum hie in pompa mythologica re vera
currus nuptialis depictus sit necne; deinde nullius ad
quaestionem de qua ago solvendam momenti est quod
viri barbati sunt. Notissimum enim est singulos Grae-
corum deos sua quemque atque eadem figura ab artifi-
cibus repraesentari solere. Postremo adferri potest pyxis
e museo publico Atheniensium³), ubi adspicimus sponsum
imberbem cum sponsa in curru sedentem.

Ex novem igitur sponsis vel novis maritis duo tantum
barbati sunt ; qua in re ea quae ex imaginibus pictis
collegimus non congruere videntur cum indiciis, quae
litterarum monumentis proferre mihi visa sum..
Etenim traditum est inde a saeculo quinto a. C. n.
usque ad Alexandrum Magnum viros apud Graecos
barbam gerere solitos fuisse. Unde sequitur nonnisi ad-
modum iuvenili aetate adulescentes imberbes fuisse ; in
imaginibus igitur de quibus egi maritum sponsumve
annorum intervallo satis exiguo distare a puella vel ab
uxore.

Neglegendum tamen non est rem hie nobis esse cum
artis operibus, quae satis magno numéro confecta, ad
certam quandam normam exigerentur, ita ut rarissime
^Slngulas figuras nova ratione effingere auderent artifices ;
Quibus sponsum in prima iuventute uxorem ducentem

magis cum subtili pulchritudinis sensu convenire visum
esse facillimum est ad credendum. Praeterea quamquam
rarius factum est, factum tamen est ut sponsum vel novum
maritum barbam gerentem pingerent. Itaque hac via
nec novum argumentum inveni quo probarem apud
Graecos morem fuisse, ut aetate paulisper provectiore
viri uxorem ducerent neque rationem contraria apud
eos valuisse sic demonstraveris. Aliunde autem constare
mihi videtur Athenis morem fuisse, ut nonnisi seriore
aetate viri matrimonium inirent ; Piatonis igitur et
Aristotelis praecepta ad ipsum ilium morem adaptata
fuisse.

Explicationem quaerentibus hic quoque minime negle-
gendiim est, id, quod supra (p. 1) monui omnia ea quae
supersunt indicia homines spectare meliore loco natos.
Adulescentes autem pauperiores nostris quoque tempo-
ribus multo maturius matrimonium ineunt quam ei qui,
divitioribus parentibus orti, nonnisi postquam multos
annos litterarum studiis impenderunt vel aliter ad futuras
vitae condiciones se praeparaverunt, domum suam regere
atque rei nummariae providere possunt, neque aliter
se rem habuisse in Attica veri est simillimum.

Pauca hie ut adferam mihi concedatur velim ex
egregio libro quem scripsit\' Alfred E. Zimmern
„The Greek commonwealth", qui ubi agit de civitatum
Graecarum oeconomia et alias causas memorat „which
tended to check the growth of population", et „the
comparative rarity of early marriages among men. The
Greek citizen did not usually marry till he was close
on thirty, or even beyond it. This practice was en-
couraged by public opinion and by the thinkers who
directed is, and was the direct effect of the segregation

ol the sexes in early manhood and of the exclusion of
women from the main interests of a young Greek\'s
life. The Greek city like an English college, was for
most purposes, a men\'s club, and it was easy and
natural for a Greek to pass the threshold of middle
age before he -came conscious of the need of any
permanent attachment beyond the companionship of club-
life. His youthfull ideals and achievements were all
shared with male companions, and it was naturally
upon them that the romantic devotion of his budding
nature was expended. Achilles and Patroclus, Orestes
and Pylades, Harmodius and Aristogeiton, were the
types which he admired and which parents and states-
men and poets encouraged and urged him to admire.
One of the greatest legacies which Greece has left
us is its high conception of friendship — of close fellow-
ship for noble ends¹).

Quae verba si quis accuratius consideraverit, fieri non
Potest, ut non observet id quod explicationis loco
sit adlatum ipsum explicandum esse. An forte unde
°^rta sit hominum aliqua consuetudo quidque sibi velit
magis perspicuum fit, ubi dixeris civium existimationem
ei favere ? Immo vero, morem quacumque ratione ortum
homines sequuntur, quidquid ab eo est alienum impro-
bantes. Sic apud omnes fere Europae populos singulas
^Vlri Solent ducere uxores, a quo more recedere nefas
fere esse ducitur; apud Turcas contra duas vel plures
uxores habere concessum est atque tantum non lege
Praescriptum; idem apud eos comprobat vulgi opinio.

neque to rijg vroKuyxylca; vßoc ; neque cur Graeci non
soliti fuerint in adulescentia matrimonium inire simili
ratione in clara luce ponitur.

Quod deinde contendit Zimmern philosophorum quoque
praecepta communi virorum in uxore ducenda mori
favisse, id quamquam per se spectatum verissimum iam
esse vidimus, perparvi tamen momenti esse mihi persuasi ;
nam vix quicquam auctoritatis habuerunt ilia h\'yßxTx
ad hominum consuetudinem usumque mutandum. Neque
umquam, ut hoc exempli loco adferam, Graeci Platoni
obsecuti sunt mulierum communitatem commendanti.
Aristotelem autem ad suae aetatis homines potius se
accommodavisse quam novi aliquid excogitavisse iam
supra dixi.

Probabilius profecto primo certe conspectu videtur,
quod tertium argumentum protulit Zimmern, adules-
centes Graecos matrimonium minus appetivisse, quod
intimas cogitationes sincerosque animi affectus cum
amicis sodalibusque communicare eis magis optandum
esse videretur. Amicitiae sane magnam fuisse vim apud
Graecos satis superque constat inter omnes; neque
dubitari potest quin saepissime inter amicos ea fuerit
animorum coniunctio quam nos inter coniuges praesertim
permagni facimus. Haec omnia tamen alicuius momenti
esse, ubi inquiras de Graecorum aetate nuptiali, tum
denique mihi persuadere potero cum mihi erit demon-
stratum maritos Graecos cum uxoribus aequo iure
vixisse atque non solum corpora earum amavisse sed
etiam animos mentesque.

Argumentum autem Zimmerni grave esset, si explo-
ratum haberemus, Lacedaemonios prima adulescentia
matrimonium iniisse; Spartae enim puerorum puellarum-

Itaque quamquam, ut iam dixi, tertium Zimmerni
argumentum gravius esse mihi est visum, tamen in eo
acquiescendum esse non censeo.

Potius credo explicationem ita quaerendam esse, ut
proficiscamur ab ipsis victus quaerendi rationibus, quae
inter Graecos valuerunt potissimum quaeque iis ut ita
dicam pro vitae fundamentis fuerunt. Ac primum quidem
hoc loco observandum est Atticae terrae incolas ante
omnia agris colendis operam dedisse. Fuerunt qui in
rebus ad vitam necessariis fabricandis Studium suum
ponerent, ita tamen ut parvae tantum exkterent officinae,
quae ibi praesertim florebant, ubi artem suam exercebant
sculptores, pictores, figuli : Graecorum fabri simul erant
Graecorum artifices. Quid enim? Vecturae cum permagno
constarent pretio, eae tantum merces exportabantur,
quae peregre magni venibant; alia omnia singulae
civitates nonnisi in suorum civium usum fabricabantur.
Inde factum est, ut pulchri ille sensus quo maxime
Graecorum eminebant ingénia magis magisque excoleretur:
nonnisi ea quae singulari quadam formae praestantia
^se commendabant extra singularum civitatum terminos
^emptores inveniebant¹).

Praeterea id quoque agriculturam augebat, quod
Atticae solum non erat idoneum — ut erat terra Italiae —
armentis gregibusque pascendis. Maior igitur civium
Atticorum pars erat agricolae, qui tamen in urbe Athenis
habitantes simul et vita rustica gaudebant et urbis
deliciis fruebantur: rura sua\'amabant ut amant poetae,

suoque pretio aestimabant ut aestimant rustici¹). Quanti
autem Athenienses fecerint vitam rusticam imprimis ap~
paret ex Aristophanis comoediis : abundant ruris laudibus
et Acharnenses²) et Nubes et Pax: propterea bellum
Dicaeopolidi odio est quod eum privât honestis volup-
tatibus cogitque intra urbis moenia se continere.

„Combien différente", sic de hac re Francotte,
„serait aujourd\'hui, dans une de nos grandes cités, la poésie
du théâtre populaire! Pour passionner nos ouvriers ce
n\'est point des joies de la campagne, qu\'il les faudrait
entretenir: il faudrait leur parler des rudes travaux de
l\'usine, de la grève violente et sanglante, de leur foyer
dans les galetas étroits, des réjouissances des villes,
hélas le cabaret, le bal de banlieue"^:i).

Quibus addere libet eiusdem scriptoris verba haec
quibus disputationem absolvit : „De tous les faits, que
j\'ai réunis, le plus frappant est la prédominance de la
vie agricole en Attique au V^e siècle et au IV⁰ siècle" ").

Accedit — id quod ad argumentum nostrum permagni
est momenti — quod in Attica latifundia ignota erant atque
singuli agricolae parvum tantum possidebant agellum,

oviro), xeyrjra ,oxoqdotw/iKi, ,Ttl(>tiofim
d.To^w, y(jd<fn>, TtaQazl/J.o^au, Xoyi!\'opai
uTCoßlhCMv ff t\'ov äyQov, f!()i]vt]<; tQÜr,
avvyüv fiev äatv, rbv (flpov ifijfiov tzoowv,
o; ov^enÜTtov\' (iTtV ,,aiO-Qaxaf uqIo),"
ovy. otof ovx H.tuor, oieF* ?j<Ji]
ä)./.\' uvrof i\'ipfqf 7tuvtu ■/(\') :cniatv üttijr.

victuque inde parto erant contenti : divitias non appete-
bant. Si cui forte contigerat ut augeret agros suos,
indignabantur cives clamabantque^ id quod acquisivisset
ei adimendum esse divisionemque fieri oportere. Contra
nemo quicquam querebatur ubi mercator vel artifex
magnas comparaverat divitias: quidquid agri in parva
Atheniensium civitate, in tanta fertilis soli inopia, agricolae
possidebant supra quam ad victum necesse erat, id paupe-
ribus civibus quasi ereptum videbatur¹). Neque enim
magna erat in Attica fecundorum agrorum ubertas, neque
populi antiqui adeo erant agriculturae periti ut frugum
fructuumque copiam in immensum augere possent. De-
nique multo minus quam postea Romanis, Graecis licuit
extra patriae fines nova domicilia novosque agros petere.

Quae omnia cum ita essent, fieri non poterat ut
agricolarum filii, quos et ipsos agriculturae destinatos
fuisse facile intellegitur, priusquam patres vires corporis
deficerent, suum quem colerent acciperent agellum ; quo
demurn accepto sui iuris esse possent, suumque victum
quaerere: quae omnia multo maturius artifex adulescens
adipisci poterat quam agricola. Necessario inde sequitur
agricolam provectiore demum aetate ut matrimonium
iniret in animum inducere potuisse.

Meliore hac in re condicione erant qui alia ratione victum
quaerebant velut sptiropot, xxzyKo\'i, touictxI ²), quibus multo
maturius uxorem ducere licebat ; at numéro longe erant mi-
nores. Sic apud Demosthenem agitur de Artemone et Apol-
lodoro mercatoribus, qui jtoftßifi ftsipxxix dicuntur, quorum
tamen verborum vis non nimis urgenda esse videtur.³)

Operae pretium esse videtur exponere, quatenus Athe-
niensium moribus sive nocuerint sive profuerint matri-
monia tarn provecta aetate a viris inita. Ac primum
quidem observandum est meretricum numerum Athenis
permagnum fuisse, neque consuetudinem cum iis habitam
umquam adulescentibus vitio esse datam. Unde factum
est ut iam in Solonis leges nonnulla reciperentur ad artem
meretriciam pertinentia. Qua de re K. Schneider in
„Real-Encyclopaedie der classischen Altertumswissen-
schaft"¹): „Sobald", inquit, „der Wohlstand infolge der
zunehmenden Handelsbeziehungen stieg und Hand an
Hand damit die Lebensansprüche sich steigerten, kam
auch das Dirnenwesen auf. Schon Solon fand es für
nötig Straf bestimmungen über die Vaterschaft und gegen
die Verführung ehrbarer Frauen zu erlassen²), ja er
soll sogar ein öffentliches Freudenhaus errichtet haben
und aus dem Ertrage desselben den Tempel der Aphro-
dite Pandemos errichtet haben³). Diese Art der Tempel-
gründung sieht allerdings verdächtig aus und auch die
Bordellstiftung wird angefochten."

Athenaeus, qui versus ad hanc rem spectantes
e Philemonis \'aSsA0<5/? conservavit addit: ort -zpuTOc
saawv £tx rvjv tüv vscäv-ay.fAviv £<7ttjff£v S7rt olxyftxTUV yjvxia
7rptctf/.evo<;. Apparet autem Solonem consuluisse adulescen-
tibus nondum uxorem habentibus, naqi eum patrum
familiarum in usum lupanaria instituisse vix credibile est.

Notatu autem dignum est aliter Graecos iudicavisse
de adulterio et de amore civium innuptarum, aliter de
consuetudine cum meretricibus habita: haec nemini erat

invidiosa, amor contra illicitus vehementissime repfehen-
debatur; qua de re conferantur ea, quae scripsit Bloch
in libro „Die Prostitution" : „Die Entwicklung und eigen-
tümliche Differenzierung der antiken Prostitution vollzog
sich auf der Grundlage eines Dualismus zwischen der
strengen monogamen Zwangsehe auf der einen und
einer auszerordentlichen Freiheit des Mannes auf der
anderen Seite. Nirgends finden wir diesen Dualismus,
diese Antinomie des Geschlechtslebens so scharf aus-
geprägt und so augenfällig wie bei den Alten. Selbst
das Mittelalter weist trotz seines rigorosen Ehebegriffes
und Eheschützes nicht mehr eine solche Schärfe dieses
Gegensatzes auf, und die Tendenz der modernen Kultur
geht seit der Renaissance sehr deutlich auf eine Ab-
schwächung und ein allmähliches Verschwinden dieses
Dualismus. Die Richtigkeit der Gleichung: Unterdrückung
und Unfreiheit der Ehefrau—ungemessenes Anschwellen
der Prostitution in städtischen Kulturen, läszt sich im
Altertum am reinsten und schlagendsten nachweisen." *)
Dubitari non potest quin ipsae illae leges quibus in
adulterium graviter animadverteretur rei meretriciae
valde profuerint; praeterea mulieres intra domesticos
Parietes contabescentes sine ulla vitae publicae cogni-
tione maritis suis minus satisfacere poterant quam erxTpxt
ülae, quae laetis animis delectabant eos quos domi suae reci-
Piebant. Contra aetas Homerica, qua neque plures uxores
duxisse viris pudori erat, neque mulieribus in publicum
Prodire, paucissima rei meretriciae vestigia nobis ostendit.

Athenis vero caelibi nihil non licebat in explenda
cupiditate quam tviv rijg <pu««5 avuy/.yv viris imponere
Quibus erat persuasum; quod ipsum unde ortum sit
\') Bloch. Die Prostitution p. 218.

quoniam explicandum esse videtur, minime hinc explicari
potest, quo modo factum sit ut corporis quaestus
tarn late pateret neque ulli invidiosus esset Praeterea
levioribus moribus id quoque favebat quod cives Attici
quamvis magna ex parte agriculturae dediti, ut paulo
ante dixi, in urbe tamen habitabant. Quod quamquam
regionum septentrionalium incolis satis mirum esse vide-
tur, quibus parvos vicos et parva praedia rustica in
mediis fere agris posita sunt notissima, nostris tamen
etiam temporibus simillima est res in Italiae parte meridi-
onali; ubi qualis sit vitae rusticae condicio egregie
describit Adolf Bauer in libro „Vom Griechentum zum
Christentum"¹): ex qua descriptione quomodo antiquam
civitatem Graecam animo nobis fingere debeamus optime
cognoscimus.

Narrat igitur Bauer viatorem ex oppido Bari in
Italiae ora posito in civitatem Ruvo di Puglia viginti
duo milia passuum spatio distantem iter facientem ad
inspicienda pulcherrima vasa illic in aedibus cui nomen
Palazzo Jatta servata, postquam decern milia passuum
progressus sit pervenire Bitontonem in urbem viginti
Septem milium civium, magnificentissima basilica insignem ;
tum post octo fere milia passuum cursum intermitti ad
urbem Perlizzi viginti milibus hominum habitatam, rursus
post tria fere milia ad urbem Ruvonem quae viginti
quattuor milia habeat incolarum. Agros autem inter
eas urbes sitos nulla aedificia habere praeter castella
nonnulla et tuguria colonorum horreis adiecta: frustra
quaesiveris praedia rustica. Tempore autem matutino
* et vespertino vias plenas esse agricolarum, quos comi-

Bauer: Vom Griechentum zum Christentum p. 13. in capite:
- Der hellenische Staat.

tentur iumenta carrique instruments rusticis onusti : eos
procul ab agris in urbe habitantes sub vesperam eo
redire solere, ut in foro viisque urbis ambulent, ut in
cauponis cum amicis confabulentur, ut sub divo de
republica disputent.

Sic fere etiam apud Graecos antiquos rem fuisse
Bauerus contendit: et civitatem et urbem designabat una
vox 7tokii; ; idem observât is qui urbium rudera inter-
pretari potest in urbibus Asiae, quae diuturna Turcarum
dominatione interierunt.

Sed redeo unde digressa sum ; restât enim ut moneam
consuetudinem cum meretricibus hac quoque re facili-
orem fuisse quod longe maior earum pars e servarum
numéro erant, quae hie quoque eodem munere
fungebantur, quo hodie puellae humillimo loco natae.
Interdixerat enim Solon, ne quis cum ingenua muliere
rem haberet; unde_# fieri non poterat, quin inter servas
meretrices quaeri iuberet.

Matrimonium igitur provecta aetate contractum adu-
lescentes ut lupanaria frequentarent et saepius post
matrimonium initum frequentare pergerent impellebat;
iam videamus quanti momenti ad mulierum vitae condi-
ciones fuerint nuptiae primis maturitatis annis celebratae.

Hie in universum observari potest mulieres Graecas,
^viris aliquot annis maioribus nuptas, maritorum imperiis
°t>noxias fuisse. Quod nusquam magis perspicuum est quam
in notissimo colloquio inter Socratem et Ischomachum
tradito in Xenophontis Oeconomico. Narrat ibi Ischo-
^machus se uxorem suam domum duxisse nondum quin-
•^cim annos natam neque quicquam earn novisse nisi lanam
tenere et pallam facere; cenae vero coquendae fuisse
Peritissimam. Parentes autem id praecipue egisse ut

quam paucissima videret, audiret, rogaret. Nec mi-
rum est virum tam multis annis uxore superiorem
earn docere, quae munera domi sint observanda, quo-
modo res domesticae administrandae, quibus rationibus
servi et ancillae in officio continendi. Ut paucis rem
comprehendam : mariti est pecuniam comparare et rem
familiarem augere : foris ei laborandum est ; munera
autem uxoris conferri possunt cum labore regis apium:
dispensât ea, quae in domum conferuntur curamque sibi
habet impositam cellae penariae. *)

Neque iniuria contenderis mulierem tam parvo anno-
rum spatio a liberis distantem minus facile eos rexisse
minoremque eis educandis operam dare potuisse. Hoc
quoque loco Xenophon adferri potest, qui sic fere agit
de officiis maternis. Magnis laboribus postquam mater
infantem nondum natum tulit suoque corpore aluit, non
minore dolore filium filiamve parit ; dies noctesque deinde
infanti recens nato prospicit, nulla mercede proposita:
ne id quidem novit, an umquam ullam grati animi tes-
tificationem praemii loco acceptura sit. Nec satis est infan-
tem aluisse: simulac liberi ad eum maturitatis gradum
venerunt, ut aliquid addiscere possint, parentes ipsi eos
docent si possunt, sin minus, doctiori praeceptori insti-
tuendos eos tradunt ²). Quod ad ultimum Xenophontis
praeceptum attinet: verisimillimum est patrum in liberis
educandis multo graviores partes fuisse quam matrum;
sic Isocrates de se ipse dicit haec : b ttaryp ovruc \'tTn^eXuc
ètrxfèiiktsv yif/,zç . . . . ³)

, \') Xen. Oec. VIL 5. 17. 20. 21.
³) Xen. Mem. II. 2. 4. sqq.
^s) Isoer. XV. 161,

puerorum educationem a puellarum educatione seiun-
gendam esse censet. Sic enim loquitur: si quis neglegit
Trxfaxç xppsvxg iratèsucrai vi ôuyxrêpxç Trxpôsvovç oixCpuXxi;xi¹).
Quibus verbis ne minimum quidem a moribus Atheniensi-
um recessit : notissimum est eos animo muliebri ingenioque
excolendis exiguam tribuisse operam, sic quoque viros
longe superiores esse demonstrantes : praeterea aetatis
quoque discrimen efficere solebat ut eruditione maritus
uxorem superaret.

Postremo maturum virginum matrimonium obstitit,
quominus quicquam liberi arbitrii iis relinqueretur in
sponsis eligendis: eligebant aut parentes aut fratres;
contra viri ipsi uxorem sibi capiunt, aliorum voluntati
non obnoxii. Denuo hic Xenophontis Oeconomicus
testimonio est, in quo libello sic loquitur Ischomachus:
Eiri [toi, u yvvxi, xpx zxtsi/o\'wxç, tivoç 7tots svsy.x

Saepissime autem de virginum collocatione agitur apud
oratores Atticos : indignamur fere ubi identidem videmus
patres vel fratres nihil antiquius habere quam ut filias
sororesve quam celerrime marito tradant. E quibus prius-
quam paucos locos adferam, commemorare libet narra-
tionem in textu Herodoti servatam, quae quamquam
vulgo interpolata esse creditur, tarnen praebet nobis
argumentum quod dicitur e contrario. Traditur ibi
Gallias, Pisistrati inimicus, filiabus suis quae tres erant
numero qualem haberent patrem, hac re ostendisse, quod
cum ad nubilem aetatem pervenissent, insigni dote eas
ornaverit; praeterea iis permisisse ut quem vellent

Nec minus singularis res est apud Isaeum, ubi nar-
ratur duos fratres sororem suam minorem natu Menecli
seni collocavisse ; deinde eos postquam nonnullos annos
peregre stipendia fecerint, Athenas reversos cognovisse
sororem nondum peperisse. Colloquio deinde cum fra-
tribus habito Meneclem uxorem suam laudibus extulisse
atque addidisse sibi quidem tristissimum esse sine liberis
e vita discedere-, sed indignum sibi videri uxorem quoque
eodem dolore affici. Postremo fratres vix mulieri per-
suasisse, ut marito relicto, alteri nuberet²).

Aliter res se habet apud Demosthenem in oratione
pro Phormione habita; ibi Pasio moriens concubinam
cum dote in matrimonium dat servo suo Phormioni,
quem prius manu miserat³) ; in eadem oratione Socrates
mensarius divortio facto uxorem tradit servo suo Satyrio⁴).
Omnibus his locis id unum propositum est, ut res fa-
miliaris penes eandem mulierem maneat, neve quaestus
e mercatura prodiens alio transeat.

Haec de libero eligendi arbitrio mulieribus non con-
cesso; de maiore hac in re viri potestate in capite
sequenti disseram.

In praecedenti capite exposui ipsarum virginum volun-
tatem in marito\'eligendo vix ullius habitam esse momenti,
maiorem vero in uxore capienda virorum fuisse potesta-
tem. Quod nusquam melius apparet quam apud Xeno-
phontem in Oeconomici loco quem iam citavi, ubi
Ischomachus novam nuptam rogat: E/Vi {toi, a yxjvxi,
xpz föy xxtsvÖ\'/}<txc thog 7T0TS svexx iydl TS (TS \'shxßov, xx)
oi go) yovsJc slocxv <rs spoil¹)

Hie memorandum quoque est quod narratur apud
Lysiam, ubi is qui verba facit declarat, quomodo ipse cum
Nicodemo affinitate coniunctus sit: patrem enim suum a
Conone rogatum esse ut filiam uxorem daret Nicodemo
roganti. -) Nicodemus igitur ipse sibi uxorem elegit;
idem olim fecerat socer eius, de quo haec sunt observata:
sxtJvog yxp OT yjv sv rj? VjXfAtx, wupov [astx ttoKKSov yj^AXTicv
y~4(txi ctfotjv, tvji/ StU4V (WTspx sKxßsv ovlh sniCpspoiAsr/TJ.³)

Tamen factum quoque esse interdum ut filius uxorem
Petitums patrem suum consuleret et per se facile est ad
intellegendum et apparet ex eadem Lysiae oratione:
Pater enim filio suaserat ut propter honestissimos quos
adepturus esset affines parva dote contentus esset.¹)
Alibi apparet adulescentibus quoque interdum ab aliis
idoneam uxorem quaeri solitam esse. Cuius rei exem-
Plum exstat apud Isaeum in Oratione de Meneclis

hereditate : ibi Menecli seni uxorem convenientem
quaerenti uxoris suae fratri adulescenti, quem filium
adoptaverat, res bene successisse videtur : sic enim ipse
filius loquitur: npoixosvtuv §e tcutcov sgkottsi o Msvsy.Aijc
yuvxÏKx fiût) y.x) eQy [j.s yjvivxi yyftca xx) iyco ?.x_iu(3xvoj
tw tov O/Awv/Stfy ôuyxrèpx. ¹)

lam postquam exposuero quae causae in univer-
sum virum moverint, ut uxorem duceret, in-
quirere mihi in animo est in peculiares rationes observatas
in coniuge eligenda.

§ I. Primarium autem inter omnes causas
locum obtinet liberorum desiderium. E com-
pluribus scriptorum locis apparet ubicumque de matrimonio
ineundo agatur, Graecos de liberis procreandis cogitare.
Neque virgo nuptura neque iuvenis uxorem ducturus id
sibi propositum habent, ut vitae gaudia atque dolores
inter se consocient ; immo matrimonium initur futurorum
liberorum causa, est coniunctio duorum hominum ideo
facta, ut tertium pariant, ne tota familia intereat. Quod
optime illustratur his Menandri versibus:

"àfàuf&t coi y a Tvjv a^xvrov ûuyxrspx,²)
quos qui servavit Clemens Alexandrinus hanc iis
praemittit matrimonii definitionem: yx^oç [ûv ouv fVri ruvoiïog
xv\'Spbg kx) yvjxiy.bg y trpîotvi y.xtx vo\'/aov fV/ yvv\\7Îuv tsxvccv
(TTTopx.³) Unde fit ut is qui fiberis careat alteram tantum
- sortis humanae partem accepisse dicitur: domus eius
yi^iTsX\'/jg est, ut utar verbo Homerico.⁴)

Priusquam autem exponam, quibus de causis Atheni-
enses familiam suam non exstingui tanti fecerint, non-
nullos e scriptoribus atque poetis locos afferre mihi liceat,
quibus ostendam liberi ut procrearentur primarium fuisse
matrimonii propositum; amorem vero coniugalem, si qui
forte inveniatur,. semper tamen secundum obtinere locum.

Incipiam a paucis locis ex Euripide, qui quamquam
quanta esset vis amoris probe sibi conscius fuerit, tamen
saepius demonstrat se quod attinet ad matrimonii ineundi
causam rationemque ab aequalibus suis haud dissensisse.

Sic Orestes amico Pyladi secum mori cupienti
Iphigeniae crudeli manu suadet ut in Graeciam redeat:
Electram eum uxorem ducere debere, liberosque ex ea
gignere, ne Agamemnonia stirps plane intereat.¹) \' "

Similiter Polynices, quiunus h ruv hrrx sir) 0>jpaq clam \'
in urbe penetravit, a matre Iocaste his verbis salutatur:
trè cc Tsy.vov, kk) yxfiOKTi
nXvu QjysvTX TTCttioiroibv aiïovxv
Zsvaiaiv sv Ssfto/s s%sit>.²)
Liberorum igitur possessionem ante omnia ponendam
esse Iocaste censet; hie unicus ei est matrimonii fructus. /

Ipsa quoque uxor facile intellegit et probat maritum
liberos sibi anteferre. Medea e.g. cognovit Jasonem
^se domo eicere velle filiamque Creontis uxorem ducere, ₄quamquam ipsa venenis suis vitam eius servaverit et,
quod maius est, etiam suum ipsius fratrem Absyrtum
P^ro Jasone morti obtulerit. Nihil tamen gravius esse
censet quam quod cum duos ei liberos pepererit, orbitas
^rePudiandi causa esse non potest; ignoscere ei posset
^si liberi deessent:

7uyyvccvtov <roi tovV ipxTÖijvxt Xs^ous-¹)
Jason ipse aperte concedit se neque uxorem repudia-
turum esse neque Creusam domum ducturum, ut liberorum
numerum augeat; hanc ob causam se reiecta coniuge
barbara regis filiam ducere velle, ut maiori apud Co-
rinthios sit honori:

xXig yap oi ysyccTss otös [AS[t(po[txi\' ²)
Hinc quoque apparet spectatoribus Graecis haud ab-
surdum visum esse cum repudiari uxorem a marito non
contento liberorum ex ea prognatorum numero, tum
divortium fieri cum coniuge omnino sterili. Tamen alios
aliter de hac re iudicavisse apparet ex eis, quae Hero-
dotus nobis narrat de Anaxandride rege Spartanorum;
eum filiam sororis uxorem duxisse, quae quamvis ab eo
amatam liberos non pareret; tum Ephoros regem monuisse
se, si sibi ipse non consuleret, ei concedere non posse,
ut domus Eurysthenis exstingueretur eique suasisse ut
priore uxore repudiata novum matrimonium iniret. Regem
autem respondisse eos sibi pravum consilium dare neque
se iis obtemperaturum³); ex quo patet hunc saltern
honestum non ducere uxorem repudiare, quia liberos
non peperisset. Cum qua Herodoti narratione comparari
potest quod tradit Xenophon, secundum opinionem
nonnullorum Alexandrum regem Thessaliae uxorem eie-
cisse, quod liberos non pareret, alios vero aliter rem
explicavisse.⁴) Neglegendum autem non est et apud

Herodotum et apud Xenophontem agi de regibus, quibus
ut uxorem sterilem repudiarent concessum fuisse non
est quod mireris: reipublicae enim intererat domum
regiam non interire.

Iam post Euripidem poetam Xenophontem, hominem
a poesi alienissimum, audiamus de causis matrimonii
disputantem. Facit igitur Xenophon Socratem cum filio
suo Lamprocle colloquentem, quem monet philosophus,
ⁿe putet homines xQpcoiuiaj hsxx, liberos procreare i. e.
Patrimonium legitimum inire. Nam ut libido expleatur
iJ\'STTx) fih xi ôfoî, (AE7TX Sf Tx clyJ^xrx ; immo viros eas
feminas domum ducere, quas arbitrentur robustissimam
Progeniem parituras esse.¹)

Neque in Oeconomico de matrimonii proposito Xeno-
Phon tacet; ibi enim Ischomachus ubi narrat quid
cum coniuge recens nupta collocutus sit duas res homines
spectare contendit, ubi nuptias celebrent: primum ne
genus humanum intereat, deinde ut senectuti suae pro-
^sPiciant, filios sibi parantes yypoßorxobe futuros.²) Quam-
quam autem a compluribus, quae ex Atticis oratoribus
novimus exemplis longissime amore coniugali distat
Ischomachus, qui uxorem maximo honore domi suae
haberi velit, tamen hic quoque liberorum procreationem
Praecipuam matrimonii ineundi causam esse censet; vix
ulla ei est cum coniuge intima mentis animique coniunctio.

Postremo nonnullos locos ex oratoribus afferam. Inci-
Piam ab Isocrate, qui in oratione nona Cypriorum cultum
^et humanitatem ab Euagora auctam et aliis verbis laudat

^et his : VVV TOffOÜTOV (ASTXTTSTrTCCXXTlV U<TÔ\' XfitXhX7ÔXl [ÙV,
°^,tlv£ç XVTÛV îéÇourt qtxemweç sïvxi (smxivtx, vxtioviisirixi

tous ttaslarcvg uùtûv ynvxïxxs Xx&ßxvovtxs xxp\' %\'jmv. ¹)
Hic quoque videmus virgines non propter ipsarum vir-
tutes seu corporis seu animi in matrimonium duci, sed
ut liberos maritis pariant. Alibi apud eundem manifestum
est virum in uxore eligenda ipsius vix ullam rationem
habuisse; id certe ei multo gravioris ponderis esse
visum ex qua gente esset prognata; ex nulla enim
familia fîlium adoptare ei magis in votis fuisse quam
ex ea f£ viansp xxt Qûrst xxllxs è&TWtv aùrcç yivicûxi.²)

Egregie haec omnia concinnant cum notissima ilia matri-
monii definitione, quam Demostheni debemus: habemus,
inquit, rxs yuvxtxxs rod kxüott\'jIs\'IgÖxi yvtj7tus xa) tccv svSov

Fortasse aliunde quoque colligere potueris liberos viris
maximae curae fuisse, uxorem secundum locum tantum
tenuisse.

In monumentis enim litterariis perscrutandis cum locos,
quibus parentes, amici, propinqui, uxores, liberi deinceps
referuntur, collegissem, ordinem attendi quem unusquisque
scriptor in iis enumerandis secutus esset; nempe fieri
posse putabam ut aliquid emolumenti redundaret ad
inquisitionem nostram ex iis locis, ubi uxores et liberi
una commemorantur. Poetas ,hac in re missos facere
oportet, utpote qui, legibus metricis astricti, in vocabu-
lorum ordine constituendo liberi non fuerint : prosae
vero orationis scriptoribus liberior fuit dicendi potestas,
unde nescio an ex ordine ab his adhibito argumentum
eruere liceat, liberos viris sammae curae fuisse, uxorem
secundum gradum tenuisse.

Quis igitur non novit formulam, qua mulieres libe-
rique copulate signiflcantur, lingua nostra („vrouwen
en kinderen") enuntiari solere ordine illo inverso, quo
scriptores Graeci fere usi sunt? Id mea quidem sententia
vix ac ne vix quidem fortuitum esse potest: immo unus-
quisque id, quod- summi pretii vel maximi momenti
videtur, sive in loquendo seu in scribendo in priore
loco semper ponit.

Cuius rei exempla nonnulla afferre lubet. Apud Hero-
do turn legimus Darium Paeonios expelli iussisse xxt

Apud eundem alibi¹) Delphi hoscibus appropinquan-
tibus tx tsxvu t£ xxi txc yuvxJxa? trans mare in Achaiam
misisse dicuntur atque idem ordo paulo inferius²) repe-
ritur; sequenti vero capite*) legimus imperatum esse
Atheniensibus ut servarent tx tsxvx xxl reus olxhxs, ubi
scriptorem voce ohhxq etiam uxores comprehendisse veri-
simile est. Rursus uxor primo loco nominatur, cum Atheni-
ensium uxores, certiores factae Lycidam senatorem ad
Mardonii condiciones iamiam accessurum, domum eius
se contulisse dicuntur atque riyuvxïxx xot) tx tsmx
lapidibus obruisse.^r\')

Ex hisce locis moneo liberos ^t uxores quater sum-
matim inferri, postremo autem loco agi de coniuge ac
de prole unius viri, unde forsitan discrepantia in voca-
bulorum ordine explicari possit.

bis liberos prius posuerit: TrxurupsOx x\'itr%vv^rJ(tsvci xx)
jrxuixç y.xl yvvxjy.x: na) •xps\'rßvTspovi; y.x) <ovg \') et in
sententia illa notissima: xv^psg, vjv stt) tijv\'E\'aax^x voyJÇsrs
âpaAÀiz7ôxi, vvv 7rpiç tcjç 7txï^x? tex) txç yuvxJxxç,¹) ter
rursus mulieres in priore parte collocaverit, se. in Cyro-
paedia, ubi rex Assyrios alloquitur²), atque ibidem in
verbis quae Cyaxares ad Cyrum facit: hól Ven oh <rv
[axXXov txç sxelvyv yvvxlxx; y.x) xai^xç Axßslv stiÔvizsÏç y,
èy.sTvoi trÜTXi, ") ubi fortasse aliquis dicat mulieres hostibus
pretii maioris visas esse quam liberos eamque ob causam
prius significari, sed tertio quem citabo loco aeque
minus atque primo causa ulla afferri potest, cur mulieres
prius posuerit : narrat enim, milites dormire non potuisse
ùiïo kùïïyç y xi ttcOou TTXTpicivv, yovsccv, yVVXlKMV> 7TxtèaV, o\'ùç
outtot èvôf/j^ov ht o\\p£7ûxi ^rj. Ergo e scriptis Xenophontis
argumentum quod ad rem nostram faciat sumi non posse
satis liquet.

Apud oratores res aliter se habet, quos deinceps
recensebimus ordine temporum servato.

Apud Antiphontem et Andocidem quoniam
exempla in promptu non sunt, Lysiam iam inspiciamus.

Is liberos quater ante mulieres posuit⁰), ter prius
mentionem fecit mulieris⁷). Ex his tamen locis primus
non multum valet ad probandum, quia ibi Euphiletus
contendit Eratosthenem adulterum iniuriam fecisse sic

ty,v yuvxJxx tv,v s^v xx) s\'ig rebg zxT^xg robg ffjtovg.¹) Al-
tero tamen loco²) causa nulla est propter quam uxor prius
nominetur: ovv sptffoOyv yuvxixoç oùvi 7rxiïccv tmv s[/,xutov.
Quamquam aliquis inferre possit virum hie suae ipsius
uxoris facere mentionem, ceteris vero locis quos at-
tuli summatim de mulieribus esse sermonem, quoniam
locus tertius est : %ypxg 5s yvvxJy.xg siroiwxv, opCpxvobg Sè
robg aÙTÛv TxJdxg xttsXittcv-³).

Isocrates quinquies⁴) rrxllxg xx) yuvxïxxg scripsit,
nullum locum inveni, ubi alterum ordinem posuit. Mirata
autem sum, quod semper tobg yevixg ante robg nxlhxg no-
minat⁵); alii enim oratores hoc plerumque non faciunt.
Quod fortasse ita explicari potest ut auditores valde
hortetur ut parentes maioresque quam maxime colant
et exemplum eorum sequantur. In oratione Isaei etiam
filiae ante uxorem nominantur⁸). Ex se videlicet intel-
legitur eum, qui in oratione, cui titulus nsp) toù ^iXoxT/^ovog
y./jpc\'j verba facit, de Euctemone, qui uxorem suam me-
retricis gratia deseruit, dicere : xxtxïjttùv xx) ryv yuvxixx
xx) Tovg ttxïSxç\'³). Lycurgus uno tenore nominat ùnsp
TTxrspccy xx) irxfàccv xx) yuvxixûv xx) TTXrpllog xx) ispew ⁸) et
procedente oratione quater xoCibxg xx) yuvxHxxg posuit.⁰)
Loco ultimo rhetor asseverat fas esse, ubi de proditione
patriae iudicatur nxïlxg xx) yvvxTxxg KxpuxxQiaxphovg

⁴) Isocr. III. 36. 39, V. 48, VI 73, VIII. 113.
id. VI. 73 et 110, VIII. 93 et 113.

zolutolq iikxttxc (jiy.x&iv, Aliquanto inferius Lycurgus
Athenienses his verbis, ut Leocratem supplicio afficiant
hortatur: irf/Sij .... avxyxxiov v^xg inrsp sxsivuv (sc. libe-
rorum et uxorum) Zixx&iv, TtftccpyaxfAsvoi ovv Asccxpxm
xxl xtroy.reivxvTsq xutcv, xirxyyeihxts roic uptstspoiq xutxv
TXlriv xxi yvvxtt-iv oti VTT0%slpi0V Axß&vtsc tov "ttpobot\'/jv x\'jtccv
STifzcepfaxTÖi¹). Nunc Demosthenem consideremus; is
quinquies²) liberos ante mulieres nominat; semel tantum
contrarius ordo invenitur³). Postremo Dinarchus quater")
liberos ante mulieres scripsit.

Inquisitionis nostrae eventus hie est, ut omnino 30^iesliberi ante mulierem vel mulieres commemorentur: con-
trarium ordinem 9^ies repperi, in quibus locis duo (Lys.
I. 26 et Is. V. 21) sunt ubi de altero ordine ne cogitari
quidem potuerit, ita ut sit ratio 30 : 7.

Quae cum ita sint, hoc statuere iam licet: si quis ex
ordine, quo mulieres et liberi apud scriptores nominantur,
aliquid colligere velit quod quanti utrique eorum a
viris aestimari soliti sint edoceat, eventus ille pro
argumento qualicumque ei esse possit.

Postremo animadvertendum est conclusionem ver-
borum sive numerum oratorium et ipsum ad rem con-
ducere potuisse, de qua re satis\' iudicii mihi non est.

2 ) Dem. XXVIII. 20. ämfio).w nqbti naidoiv ttq\'os yvvumüiv • LIX.
103, frarJfS <fe ?.ai yvrutxfc; iiijvifQarrodio&Tjortv, 104 ; XVIII. 21 5 in
initio et in fine.

3 ) id. XXVII. 65. t] yvruüx\' ?} TtunW uvriov ike^aavvti.
«) Din. I. 24. 65. 109. III. 3.

primariam uxoris ducendae causam viris fuisse legitimorum
liberorum desiderium. Quod ipsum unde ortum sit quae-
rentibus, variae ante oculos veniunt causae atque rationes,
quas singulas iam tractare mihi in animo est.

A. Primum locum inter eas obtinet pietatis
religionisque ratio: necessarius fere Graecis homi-
nibus esse videtur unus certe filius, qui et patri mortuo et
avis atavisque iam olim vita defunctis sacra faciat quique
servet cultum domesticum. Qua in re Graeci nihil différant
a multis aliis populis et antiquis et recentioribus. Afferri hic
denuo libet Leopoldum Schmidt, cuius haec sunt
verba: „Es waren vor Allem die abgeschiedenen eigenen
Vorfahren, die der Grieche zu ehren verbunden war,
und es war eine Folge seiner Verpflichtungen gegen sie,
dass er auch dafür Sorge zu tragen hatte, dass sie mit
seinem Tode solcher nicht verlustig gingen. So erheischte
schon diese Pietätsrücksicht, dass er auf die Erhaltung
seiner Familie bedacht war, aber dazu gesellte sich noch
das Interesse des Staates, der der Bürger bedürfte, und das
der Religion im engeren Sinne, weil die an das Geschlecht
geknüpften häuslichen Culte nur auf solche Weise vor
dem Untergange bewahrt blieben." ¹)

Fustel de Coulanges in libro notissimo nobilissimoque,
quo inferorum cultum cum familiaeque gentisque religione
coniunxit, idem fere sic exponit : „les croyances relatives
aux morts et le culte, qui leur était du, ont constitué la
famille ancienne et lui ont donné la plupart de ses règles".²)
Mortui enim et aliis multis populis antiquis et Graecis
erant deorum loco; non solum homines, qui vitae mo-
rumque probitate inter alios praestiterant, sed ceteri

\') Leo p. Schmidt. Die Ethik der Alten Griechen II. p. 133.
^J) Fustel de Coulanges. La Cité Antique II. p. 49.

quoque omnes post mortem divino honore afficiebantur ;
id unum intererat inter malos probosque, ubi diem supre-
mum obierant, quod ilIi etiam mortui terrestris suae
vitae studia colere pergebant. Paucos hie citabo locos,
qui demonstrent mortuos apud Graecos pro veris diis
habitos esse, qui vivis et nocere possent et in rebus
adversis auxilio esse.

Hie quoque tragoedia Graeca magnam praebet messem ;
sic Orestes Aeschyleus apud patris sepulcrum precatur :

TTXTSp, Tp07TClTl OU TVpXVVIXOÏç ÔXVCCV
ZtTOVyJvep [Ml Sàç XpXTOÇ TÙV 7CCV ïi\'JMV. ⁱ)

toixi viv izponspovvi <px{s.xi, ²)
In eiusdem poetae Phoenissis Creon rex Thebarum,
cum audivit Menoeceum filium suum se amore patriae
commotum morti obtulisse, ut illi iusta faciat ab Iocaste
petit, haec addens

tcTç yxp Oxvoutrt %py tov où tsÔv^kotx
Tifzàç (îidsvTZ yûôvtov svasßsTv ûsôv.³)
Necesse erat mortuis certis temporibus cibum et potum
praebere, quod officium svxyi&iv vocabatur. Ut redeam
ad Choephoros Aeschyleas, Orestes postquam patrem
precatus est, ut sibi domus potestatem restituât, spondet
se ei sacra facturum, si sibi supplicanti satisfecerit :
ûvtcj yxp xv 701 iïxiTsç hvo[Mi yjovos
}ITltyictT \' ¹)

Subsequatur hie quoque Euripides, apud quern Cassan-
dra lamentatur sortem patrum, quorum sepulcra, postquam
filii in bello occiderunt, sanguine victimarum egebunt:

01 o XTTXidsg ev öoyxig
xhhug rsy.v\' ixöptyxvTeg, ouVs vrpbg TXtpovc
£70\' 07Tig xuroTg aJßx yy dupfoerxt.¹)
Neque hoc loco oratores Attici praetereundi sunt,
qui eo maioris fortasse in hac re faciendi sunt, quod
ipsam aequalium suorum vitam nobis repraesentant.
Denuo hie ad secundam Isaei orationem provocandum
est, in qua Meneclis filius adoptivus queritur Philonidem
id agere, ut adoptione ilia reiecta Menecles iam mortuus
legitima prole orbetur, atque ut nomen eius stirpitus
intereat: 1\'vx fifoe tx Upx tx rrxTpux wrip sxshou (iv$£ig
tiy.ä, fy,-jjr\' hxyiKy xvtu y.yjf smuttov hiavrov. -) Alibi apud
eundem filii adoptivi officium esse dicitur, ut cultum domes-
ticum servet utque patri adoptivo eiusque maioribus inferias
ferat: y.x) t£?,£vt)j7xvtt xvtcc y.x) tcTc ixtlvou zpoyovoig tx
vc[jj^c(j,£vx noifati.³) Similiter Menecles filium adoptaverat
et aliis de causis et owug \'hciro x7rxig, x?X £\'70170 xvrcji
07rig %üvtx yypoTpoCpfaoi y.x) tsX£uv/i7xstx dx\\poi xvtov ml

Nusquam autem melius res paucis verbis explicatur
quam apud Platonem in Legibus, qui quae iam ante
exposuit de necessario filiorum desiderio sic complectitur:

w? zpy t>jg usiysvovg Cpu7£ug xvt£%sgQxi tu nxibxg Txßuv
y.xtxk£lttovtx x£l tu ofu vtt^pstxg xvö\' k\'jtov ttxpx^l^ovxl .³)

consanguineorum, qui iis superstites erant; credebant
enim antiqui inferiis neglectis mortuos in terram redire,
ut iniuriam sibi illatam ulciscerentur: variis morborum
monstrorum prodigiorum malis eos homines afficere,
dum inferiis essent placati. Contra cibo potuque lenitos
eos viribus suis in bonam partem uti vivisque auxilio
esse solere. Hinc mortui precibus adorabantur auxi-
liumque eorum invocabatur ; hinc permagni aestimabatur
gentem conservari, ut semper remaneret qui gentilibus
iam fato functis sacra faceret. Eadem autem — ut hoc
in transitu addam — religio apud Persas antiquas vul-
gata erat; in quorum codice sacro cui titulus Bhaga-
vad-Gita gravissimis verbis confirmatur gentis quae
interierit sacra quoque interire, libisque non acceptis
manes insigni calamitate urgeri. Quem locum, qui citat
Fustel de Coulanges\') monet eandem opinionem diu
obtinuisse apud Graecos Latinosque, licet in scriptis
eorum quae supersint, eius rei pauca supersint vestigia.
Gravissimum vero argumentum praebent leges; sic
Athenis archonti lege praescriptum erat, ut caveret, ne
ulla familia exstingueretur; de quo praescripto rursus
Isaeus citandus est testis locuples, apud quem haec
legimus: %xvTeg yap oi TsXsvTyceiv [/.shhovTeg Trpovoiav

xvTuv oixovg, aXK¹ sttxi rig ax) o ivxyiuv za) ttxvtx tx
yoftifyfisva xuroTg woivjaw o zav axaibec rsteUTfocacriv,

yiyvitrzovaiv, xK?,a ax) S^cloria, to zotvbv rijg 7roA£ccg out a
txvt\' syvaazs vöfi\'j yap tcj ap%ovTi t&v otxav, 07Tc<ig xv w
et-spyiJMVTxi, npocTXTTEi tvi\'j £7riyJksixv.²) Ipsa legis verba

inveniuntur apud Demosthenem ; sunt haec : o xp%uv
iTrly.s/.sîrôo: tùv cpQxvüv xx) tüv s7TtxÄypa)v xx) tuv oixuv tuv
s\'ÇspyfMuyJvuv xx) tuv yvvxixuv, c?xi f/Jvovriv h to7ç oïxotç
tüv àvàpuv tuv TeôvyxoTccv (pxvxouuxi xusïv.¹)

Praeterea necesse erat filium qui cultum domesticum
conservaret natunj esse e matrimonio iusto ; nothus sacris
domesticis areebatur. Inde sequitur matrimonium fere
necessarium esse ; fueritne lege praescriptum posthac
exquirere conabor. Filiabus autem, cum post matrimonium
in mariti gentem transirent, cultum domesticum suscipere
non licebat; hinc quoque filii quam maxime a paren-
tibus exoptabantur, spernebantur filiae.

B. Altera liber or um desiderii causa haec
erat, quod rei publicae magno civium numéro
opus erat ad patriam defendendam. Nam conti-
nua fere bella inter se gerebant civitates Graecae ; militiae
autem munus eo gravius singulis civibus incumbebat, quod
civium numerus satis erat exiguus prae numéro servorum-
Vehementi igitur bello coorto fieri poterat, ut tanta occide-
ret virorum multitudo, ut hominis aetatem duraret civium
penuria. Quae Argivorum fuit sors post gravem cladem,
quam acceperant a Cleomene Lacedaemoniorum rege ; tunc
enim "Apyog xvlpuv s%vipûQY) — sunt verba Herodoti — outco

&7TS 01 O0V),Cl Xl/TUV h%0V 7TXVTX TX Xp>iy[AXTX, Ot,p%OVT£Z TS
xxl llS7T0VTSÇ, SÇ 3 £7rV)ßy<TXV Ol TUV X7T0\\0(JL£VUV 7TXlà£Ç,~)

Itaque patriam defensoribus augere gravissimum erat
civium officium — et viros dico et mulieres ; facile enim
est intellectu et mulierum condicionem hic neglegendam
non esse. Qua de re sic optime disputât Zimmern in
libro iam supra allato : „The women of the City State

world, like the men knew nothing of rights, but only
of duties, and they accepted with willing cheerfulness
the duties, that were laid upon them by the city. The
first and greatest of these was „to save the hearth"
by bearing children for the city\'s service. The men
went out to work and to fight, to create and defend
the city\'s material riches; the women stayed at home
creating and tending the rarest and truest source of
wealth"¹).

Nullum autem e Graecis literis monumentum aptius
est quod demonstret, quantopere civitates Graecae
ideo praesertim civium numerum augeri necesse habuerint,
ut patriae solum defendi posset, quam nobilissimus ille
Thucydidis isnri^/sc /Jyof. Alloquitur ibi in fine orationis
Pericles eorum, qui occiderunt, parentes, non quo lugeat
cum iis, sed ut consolari eos conetur: notum enim iis
esse illos vere beatos praedicandos esse, quibus optima
contigerit sors, pulcherrimi nempe doloris iis qui vivant,
" mortis pulcherrimae iis qui occiderint. Consolandi nego-
tium difficillimum esse, nam alieno gaudio saepe homines
acrius de suo dolore moneri; dolorem autem moveri non
eo amisso quod numquam noveris sed eo, quod olim
amatum dilectumque crudeli fato tibi sit ereptum. „Verum"
sic pergit Pericles, „bono animo esse debent praesertim
ii inter vos quibus novae etiam prolis manet spes:
loix ri yxp tcov o-jy. ovtcov hyfa oi iniytyvopsvoi riaiv e<rci/t<xi,

fyvoivst."²) Videmus his verbis Periclem cives suos, quorum
filii modo pro patria mortem obierint hortari ut novos
liberos gignant pro salute publica. Magis etiam hodierno

lectori mirum videtur, quod Pericles nullam facit men-
tionem immortalitatis animorum, qua fieri posset, ut post
suam ipsorum mortem parentes filios reperirent; ter-
restris hominum vita Graecis potior erat quam umbrarum,
si quam esse credebant, aeternitas.

Alibi autem quanta fuerit belli Peloponnesiaci tem-
poribus civium penuria Thucydides eo ostendit, quod
narrat Corcyraeos et Corinthios servorum in bello
auxilio usos esse, libertatis praemio proposito.¹)
Tamen Graecis minime mos fuit, ut civium suorum
vitae parcerent: immo pro patria morti se devovisse
semper et ubique iis summis laudibus dignum esse
visum est. Cohaeret hoc cum amore eorum erga patriam,
quem semper inter summas virtutes habuerunt. Quod
praesertim apparet ex Atticis oratoribus, qui numquam
desierunt maiorum virtutem laudare, qui pro patria
mori mallent quam servitutem subire. Sic Demosthenes
profitetur, temporibus bellorum cum Persis gestorum,
Athenienses se non solum sibi parentibusque natos esse
existimavisse sed imprimis patriae^ä) ; apud Lysiam reus
quidam, "hupohoyAxç insimulatus, his verbis declarat se
patriam ceteris omnibus anteponere : cùV ei ttots yjvèwsv-
tsiv iv txJc vxv[/,x%ixt$ yJ/./.oiyi, ou^stxttqt &v,7z cùo\'
soxy.pvrx, oùV ifM\'jïô\'/iv yvvxixhç où$è Trxßccv tccv spxvrov,
yyoöfAijv iïsivbv etvxi, ti reheuv/^xq -j-zsp 7>jg 7rc*Tpiloç reu
ßicj opQxvovç y.xi TTxrpo; x7r£7T£py,yJvsu? xùtovç y.xrx\'/.trljcc,
à),/,x TTC\'/.b yx\'A?,iV il 7CCÔ£xÏ7%pÛç ovsilvj y.x) £,ux\'JTÛ Kx)
sy.£Îvsiç nspixtyu.³)

habita, quem patriae in periculis destitutae accusat, ut
est orator poeseos amantissimus, satis longum locum
citat\'ex Euripidis Erechtheo, cuius tragoediae argumentum
totum versabatur in patriae amore ; hinc vel duos afferre
hos versus ad rem meam muniendam satis erit:

C. Venio nunc ad privatas quas dicere mihi liceat
nonnullas rationes quae liberorum illud desiderium
vehementissime auxerunt ; quarum pars pertinet ad
hominum vitam cotidianam usumque terrestrem, pars
sublimioris est originis. Permagnus profecto fuit apud
Graecos pietatis liberorum erga parentes honos; sed
parentes non eum praesertim fructum ex liberis pro-
creandis educandisque se percepturos perabant, ut in
senectute cum pietate ab iis colerentur sed u t, u b i i p s i s
ad victum quaerendum vires non amplius
sufficerent, haberent quorum auxilioopibus-
que vitam sustinere possent.

Ipsa autem verba yypcrpcQùv et yypoßotrzsJv atque
frequentissimus eorum apud Atticos scriptores usus,
ostendunt, quantus fuerit apud Athenienses metus, fne
ubi appropinquaret vitae finis, deesset victus cotidianus,
deessent opes quibus exhilaretur senectus. Quod qui
demonstrent plurimi sunt loci cum apud poetas, tum
apud soluti sermonis scriptores, ubi solitariae senectutis
mala deplorantur.

\') Eur. fr. 362, vs. 14. Cf. Lyc. c. Lcocr. 53. àXlà iiijr Ai to).iikov
/iff vfifli Aute^tjifiouaO-f, fitiravrôi; pîv nvioîi ir coi.ç xtvôivotç,
ïyorroç â\'aîriav rovç veït; xnt rt/v yvvuZxrt v\'JCc/.O\'to&at,, xul
itiiiwçyauod-e.

ira¹ to txvt^ç 7Ü,ux TtpxtrOxi %psûv,
%tiç ys TÎjg crijq TTpovôxvs ■i>v%>jç-₎ rsxvov,
kx\'i y\'oùy. xttxiV sôyxsv ovo\' sixes crsû
7TSpSVTX \'yiipcf. TTSVÔlfM ZXTXCpôlvSlV- ¹)
Pheres autem regis pater et ipse olim rex non tarn
metuebat, ne paupertate. in senectute vexaretur quam
ne a filio destitutus solus vitam ageret. Alia res esse
videtur in Supplicum Euripidearum choro, ubi postquam
Adrastus narravit de sociis belli qui occiderunt, mulieres
exclamant :

srpsCpov, sQspov ùCp %ttxtoç
ttovovç s-jsyxow su ùïifoi\' xxi vvv
"Aioxç tov ifzbv \'s%si
fiôyjc-j xQ?.\'txç, syù 5s
ytjpoßo7y.öv ovx.

Similiter Clytaemestra apud Aeschylum in extremo
vitae discrimine Orestem filium suum matricidium com-
missurum, obsecrat ut curam, quam ipse puero ei prae-
buerit, senescenti matri reddat:

syù 7\' \'sOprlx, 7vv §è yypxvxt ûsXtc.³)
Pietas autem êv T>j yvipoßofy.iq. nusquam insignius elucet
quam in Sophoclis Oedipode Colonaeo : Antigone ibi
filia patri caeco facto deesse non vult, errantem comitatur,
labantem sustentât.

fuisse nemo mirabitur; apud quern Ischomachum iam
audivimus hos matrimonii fructus laudantem to yvj sxhnre\'iv
ysv/, et to yypofioexovg xsxtwQxi ¹). Paulo autem supra
exposuerat seneetutis hoc praesidium imprimis parari
posse liberis bene educandis; sic enim cum uxore se
locutum esse narrat: tsxvx ysv ovv y_tv Osoc ttots 5/55 yyjy
ysvhOxi, tots (3ovXsu7cysQx 7rep) xvtuv, oirug oti (osKtittx

Frequens verbi yypoTpoCPelv nominumque ad eandem
stirpem pertinentium usus est apud oratores, e quibus tres
iam producam locos, a Lysia hie quoque incipiens; apud
quem Agorato obicitur, quod magnum civium numerum
in vincula coniciendos atque supplicio efficiendos curavit:
o\'l ovVsv xxxiv T\'/jv irohiy noiyaxvTS?, yvxyxx^ovTO x\'^xlrru
xx) xx\'/.££7txtu iXsQpa x710h?.u76xi, o\'l [S.h yovkxq 7rp£7[3utxg
xxTxXeinovTec, oi yjXzi^oy utto tw eQerepav xvtuv nxlluv
yy/poTpoCpyjOevTsg, sttsiV/, retevrfosixv toy (3lcv, TXipvj7s7t)xi,")
Citare dehinc possum Isocratem, qui Plataeenses, cumauxi-
lium Atheniensium contra Thebanos invocant, querentes
inducit, quod magna calamitate affecti, atque ex sua terra
eiecti nullum iam vitae gaudium habituri sint: t\'ivx yxp y,yxg
o\'ls70s yvuy/iv s%siv opuvrxg xx) tovg yovsxc xutuv xvx^lug
yy,poTpo$ovyJvoug. ⁴) Denique hue faciunt Demosthenis
verba ex oratione funebri: y^xhsnov 7rxrp) yx) yyrp) ttxIIccv
7tspyj6yjvxi xx) epvjyoig sJvxi tuv oIxsiotxtuv yy_tpoTpo(puy, ¹)
Gravissime igitur peccat is qui ^epulis tov xutou nxtspx

Si quis vero légitima proie caret, orbitatis utilissimum
remedium est adoptio ; unde fît ut turpissimum esse
iudicetur eum, qui ipse liberos habeat, alterius adoptioni
invidere.²) Haud raro autem adoptionis commoda enu-
merantur haec:

5. cultum domesticum ab iis observari. ")
Quorum commodorum id praesertim, quod primo loco

Tamen necessarium non habetur filium adoptare ei
cui fîlia est. Quod magis est, etiam fîliae adoptantur.
Sic apud Isaeum : \'Ayvixç ovv, ors sn7r\\sîv 7rxp£<rxsvx(sT0

7rps<jfisji7uv S7t) txvtxç txç vrpx^siç, xi TÏj TTOXsi 7U,U(pSpÔVTCCÇ
sïycv, oùx sCP\' toIç èyyuTxrx yêvouç, s\'i ri ttxÛoi, tx
ovtx xxTsXnrsv, «Aà\' sKOifaxTO ûvyxrspx xùtou xàshtpiïyv.*)
Quibus verbis ut filiam adoptatam esse apparet quae
sTny.Xypoii loco essetⁿ), ita verisimileestfiliossaepeadoptatos
esse, ut hereditatem acciperent. Atheniensium enim legibus

interdictum erat, ne quis rem familiarem cuiquam testa-
mento relinqueret, nisi ei qui esset heres legitimus.¹)

Hinc quoque liberorum illud desiderium quo ardebant
cives Athenienses quadamtenus explicari potest.

Adoptatur autem potissimum — id quod sua sponte
intellegitur — aut unus e cognatione vel affinitate pro-
ximis, ut sororis filius, aut ex ea gente ex qua liberos
gignere olim cupiverat pater adoptivus; ut Menecles
uxori cui non contigit ut fîlium filiamve pareret, libertate
reddita, unum ex fratribus eius adoptavit.²)

Mos erat ut tum demum filius adoptaretur, si deessent
liberi legitimi³) ; interdum tarnen factum est, ut civis
Atheniensis angustiis rei familiaris coactus peregrinum
aliquem adoptaret qui ipse civitatem Atheniensem adeptus,
patri adoptivo opem ferret.¹) Alias contra pater propter
inopiam filium alteri adoptandum tradidit, ut ingenue
educari posset/\')

lam videamus utrum parentes in senectute alendi
officium ad filios tantem pertinuerit, an filiae quoque
hac in re suas habuerint partes. Qua in quaestione
versantibus insignis nobis occurrit Herodoti locus; eum
dico locum, omnibus notissimum, quo scriptor ut ostendat
Aegyptiorum mores moribus ceterorum mortalium plane
fuisse contrarios, et alia exempla affert permulta et
contendit filiorum quod ad parentes alendos attineret
liberum fuisse arbitrium, filiabus contra more tradito id
negotium incubuisse. ") Unde effeceris apud Graecos
Alias nullo tali officio obstrictas fuisse. Qua tarnen de

re aliunde nihil constat ; nam apud Isaeum ubi in oratione
de Cironis Hereditate verbis ô vópog xeï.sùsi rpsQsiv rcvq
yovéxç *■) ad ipsam Atheniensium legem provocatur, additur
quinam ycvîjq sWiv, sed non additur utrum viris tantum
an mulieribus quoque impositum sit alendi officium. Nec
magis clara res est apud Isaeum I. 39. ubi avum inopem
alere nepotis esse dicitur, neque in hoc ex Heraclidis
Euripideis versu :

Neque verba rpsCpm, yypofiorxelv, ytjporpoQstv, ùepcnreùsn
semper unum idemque significant: saepe enim propria
significatione accipienda sunt, ut apud Lysiam ubi
b xSjvxtos narrat se a pâtre nihil hereditate accepisse,
matrem vero se victu sustentavisse donec tribus annis
abhinc obierit (rîjv os y^répx 7sKsut^7X7Xv ttsttxv^xi rpétyccv
rpkcv t\'Tîç tout/); ipsi vero liberos non esse, qui simili
ratione senescenti prospiciant (ttxJ^sç Si (toi o-jttcc smv ci
fis Û£px7T£U7CU7i).^a) Eodem modo apud Aristophanem ver-
bum y/ipo(Zo7X£Ïv adhibitum est in Acharnensibus (vs. 678),
ubi senum Acharniensium chorus notissimis his verbis
lamentatur :

Cl ykpvnsq Cl 7TXXXtCl [A£_iv(pcpt,£70x Ttf TTC/,St.
où yxp xïicc; ixsivccv uv bxviAXxfcxpsv
yy_lpofio7y.zù>JL£7Û\' ù(p\' u,u:cv, x/./.x osivx 7rx7%c;x£v.

Quo loco idem significat atque y/iporpcQsTv, quod inveni-
mus apud Isaeum (I. 39) et apud Is(jocratem (XIV. 48),
locis iam supra allatis.

o\'t yypoficrK\'j<70V7i xx) Oxvévrx ts
TrepiGTShOVtTl XXI TTpOÔyaOVTXl vsxpóv,
Phereti, regis patri, verendum non est ne quando
victus cotidianus desit (cf. supra p. 59) Nee minus verbum
OspxTTsóstv a Lysia 1. c. alendi sensu usurpatum, alibi
co/ere potius significat, ut apud eundem oratorem in his
verbis : [ooóhovTui yxp ttxvtsç ùtto tccv rrxiîiuv Ôepx7rsvs7()xt
%pyy.xTX fixkhov v, sxsbiiv iïsTïdxi XTTopovvrsc
Dignissimum autem est quod observemus tam late
patuisse apud Graecos metus, ne senectuti victus deesset :
videmus cives Athenienses, maxima ex parte viros locu-
pleti loco natos, ad unum omnes metuentes ne yypoTpóCpo;
sibi defuturus sit. Ipse Ischomachus Xenophonteus, homo
minime inops, id sibi permagni momenti esse censet.

Quod eadem ratione explicandum esse mihi videtur
qua iam supra usa sum : prae aliis orbis antiqui regionibus
terra Attica erat pauperrima, magnaque opulentia ibi
erat ignota ; singulis civibus praedia si qua erant, modico
erant ambitu. Agrorum autem possessor, etiamsi satis
amplo victu utebatur, pauper fiebat simulatque senectute
debilitatus, dominium filio tradidit cuius liberalitate et
benignitate fretus reliquam vitam transigebat.

Praeterea aliae causae valuisse videntur, praecipue
apud homines locupletiores qualem Ischomachum videre
nobis videmur. Sic fieri potest ut assiduis bellis civilibus,
quae et alias calamitates afferebant et relegationes bono-
rumque publicationes, Athenienses sub finem saeculi quinti
atque initium quarti saeculi magis magisque possessio-
nibus suis diffidere coeperint; nemo homo dives certo
scire poterat fore ut etiam turn, cum vires corporis defi-
cerent, divitiis suis uti posset,

Nec minus reputandum est Athenienses multo minore
temporis spatio quam nostri aevi homines afuissse a
primis generis humani moribus, quibus totus orbis terra-
rum quasi unus erat ager publicus omnibusque communis :
privatorum agrorum possessionem quamquam singuli cives
Attici sibi vindicabant, verisimile tarnen est eam cogita-
tionem mentibus eorum inhaesisse, agros si non omnibus
hominibus communes, attamen eorum tantum dominium
esse, qui iis colendis operam darent, unde patrem cui
vires corporis senectus diminuisset pendere a filiorum
dementia. Prorsus autem eandem rationem obtinuisse
apud antiquissimos Europae Asiaeque incolas quos com-
muni Indo-Europaeorum nomine indicare solemus, his
verbis exposuit Rudolphus von Jhering in libro
„Vorgeschichte der Indo-europäer" ¹):

„Mit der Verheiratung des ältesten Sohnes ging der
väterliche Besitz und das Hausregiment von dem Vater
auf den Sohn über, die Geschwister, selbst die Eltern
hatten ihn fortan als Hausherrn zu respektieren. Es lag
dem der vom Standpunkt eines Naturvolks ganz be-
greifliche Gedanke zu Grunde, dass die Herrschaft dem-
jenigen gebührt, der die Kraft besitzt, sie zu behaupten;
ist der Vater alt und schwach geworden, so hat er dem
kräftigeren Sohne zu weichen, das aber ist im natürlichen
Gange der Dinge der ältestgeborene, da er den nachge-
borenen im Alter voraus ist, den Vollbesitz der Kraft also
früher erlangt als sie — der physiologische Grund der be-
vorrechteten Stellung des Erstgeborenen, welche sich bei
so vielen Völkern im Recht der Erstgeburt wiederholt,
und der Sprache den Anlass geboten hat, den Namen

der Ältestgeborenen als Ehrenprädikat zu verwenden.
Diese Entsetzung der Eltern durch den Erstgeborenen
wiederholt sich auch bei den Germanen, sie hat hier
die Gestalt einer Rechtseinrichtung angenommen, die
sich Jahrtausende hindurch und bis auf die heutige Zeit
behauptet hat: die des Altenteils auf dem Lande. Auch
bei den Griechen finden sich Spuren davon. Noch bei
Lebzeiten des Laertes erscheint Odysseus als Herrscher
auf Ithaka, der Vater sitzt auf dem Altenteil, und in
der griechischen Göttersage entthront Kronos den
Uranus, Zeus den Kronos, ein Mythus, der was im-
merhin der Sinn desselben gewesen sein mag, sich nur
bilden konnte, wenn das sittliche Gefühl der Urzeit
darin nichts anstösziges erblickte; unmöglich konnte
man den Göttern etwas andichten, was den Menschen
zur Schände gereicht hätte. Was die Götter thun, haben
einst die Menschen gethan, die Mythologie enthält eine
Quelle der sittlichen Anschauungen der Urzeit, die
älteste von allen.\'\'

Quibus conferenda sunt ea quae de patrimonii posses-
sione in lege Gortynia observaverunt Kohler-Zie-
barth: „Das Vermögen ist entweder Hausvermögen
oder Vermögen der Kinder, denn der Haussohn kann
durch Arbeit oder durch Erbschaft Vermögen für sich
erlangen.

Das Hausvermögen hat die Züge des Indogermanen-
tums viel mehr behalten als im Römischen Recht; denn
das Hausvermögen, sowohl das angestammte Gut als
die Errungenschaft, gilt nicht als alleiniges Vermögen
des Hausvaters, sondern es ist zu gleicher Zeit Ver-
mögen seiner Kinder. Allerdings können diese, solange
er lebt, ihren Teil nicht herausverlangen: er allein ist

berechtigt, das Ganze zu verwalten und darüber als
guter Verwalter zu verfügen ; stirbt er aber, dann kommt
es den Kindern in bestimmter Teilung zu, die der Vater
nur in beschränktem Masze verändern kann : das während
seines Lebens latente Recht der Kinder wird jetzt frei."¹)
Sed ne nostris \'quidem temporibus sie aestimare plane
desierunt homines rustici ut antiquissimi Europae Asiae-
que incolae ; quod egregie illustratur narratione quadam
Octavii Mir beau¹), qua narratur seni agricolae oc-
toginta annorum ad victum quaerendum prorsus inutili
vel panem cotidianum ab uxore negari his verbis:

„T\'as faim. . . t\'as faim. . . c\'est un malheur, mon
pauv\' vieux... et j\'y peux ren. . . Quand on ne tra-
vaille pas. . . on n\'a pas le droit de manger.. . il faut
gagner le pain qu\'on mange. . . . Est-ce vrai, ça?.. . .
Un homme qui ne travaille pas, c\'est pas un homme. . .
c\'est pus ren de ren. . . c\'est pire qu\'une pierre dans
un jardin. . . c\'est pire qu\'un arbre mort contre un
mur"...

„Mais pisque j\' peux pas. . . là. . . tu le sais ben". . .
objecta le bonhomme.. . j\' voudrais ben. . . mais pisque
j\' peux pas.... pisque les jambes et les bras n\'en
veulent plus". . .

„Est-ce que je te reproche quelque chose?. . . C\'est-y
cor de ma faute, là, voyons?. . . Faut être juste en
tout. . . Moi je suis juste. . . T\'as travaillé, t\'as mangé.. .
Tu ne travailles plus. . . eh ben, tu ne manges plus.. .
Voilà l\'affaire !. . . Y n\'y a ren à dire à ça !.. . C\'est
comme deux et deux font quatre. Est-ce que tu gar-

1 ) Octave Mirbeau. Les Bouches inutiles, quae narratio
invenitur in libro c. t. la Pipe de Cidre.

derais, à l\'écurie, le râtelier plein, et de l\'avoine dans
la mangeoire, un vieux carcan de cheval qui ne tiendrait
plus sur ses jambes?... Le garderais-tu?". . .

„Non, ben sûr!" répondit loyalement le père Fran-
çois que cette comparaison parut accabler par son
implacable justesse. . .

Postquam in somno ei apparuerit caprae imago quam
suis manibus iugulavisset cum fétus parere atque lac
praebere non amplius posset, senem in lectulo recubantem
mortem exspectavisse, sortem suam maerentem quidem,
sed tamen haud abnuentem; eadem enim morte olim
patrem suum matremque occubuisse, cum vires ad labo-
randum eos defecissent : homini inerti atque desidi nullum
cibi capiendi ius esse.

Sic rusticus igitur ne eo quidem pervenerat ut a filio
suo rà 6ps7TT>ipix posceret.

Hic videlicet res ad extremum perducta est; attamen
Athenienses quoque ea opinione fuisse parentes desides
ex liberalitate et benignitate liberorum pendere, ex illis
Ischomachi Xenophontei verbis iam supra (p. 60) allatis
apparere videtur quibus monet liberos oti fiê\\ti<tt% edu-
candos esse ut parentes <j\\)mJÀ%ouq kk) yvipo(Zo<TMvç
oti PsXt\'kttovç adipiscantur,

D. Nec tamen ita terrestri vitae dedita fuerunt Graeco-
rum ingénia ut non frequenter hac quoque in re subli-
miora spectasse censendi sint: ipsos liberos patri-
bus matribusque gaudio fuisse atque lelici-
tatem eorum auxisse permulti scriptorum
loci demonstrant.

Multa hic ex tragica poesi haurienda esse consentaneum
est; difficillimum autem est diiudicare utrum sententiae

a tragicis heroibus prolatae in ipsa quoque civium vita
cotidiana valuisse videantur, an poetae eo progressi sint
quo vulgari homini vix esset aditus. Sed videamus sin-
gulos poetarum locos.

Apud Euripidem in lone Ministrae Creusae quae chorum
constituunt, ubi audiverunt dominam cum Xutho marito
eius Apollinem adiisse ut xxxihlxg iam finem daret, magni-
fice liberorum possessionem laudant, qua fiat ut parentes
habeant quibus post mortem bona sua relinquant, qui-
buscum gaudia atque dolores partiantur, quorum auxilio
utantur ubi hostes invaserint; ipsa poetae verba sunt haec:

\'AzfiTrmiv sv QxXxiMig
7TXTpt0l<ri VSXVlSsG tjßxt,
StXctSXTOpX 7TÄ0VT0V
ccs stjovts? SX 7TXTSpUV

hspoiq sir) rsxvoig.
oiky.x T£ yxp sv xxxoig
VVV T£UTV%lxi$ CplkOV,
(topi T£ yx Trxrpix (pspsi

Quanta deinde sit Xuthi felicitas, ubi Ionem filium
suum esse agnovit ipsius verba indicant ex hoc diverbio
inter patrem filiumque:

ION. yxTpi jcm/, irxTsp, HOT. (plxov ys Qdsypi £^£^xfiijv rods.
IQN. yyJpx tfvj vuv TTxpojtjtx. HOT. yxxxpiov y\'Uyxk (as.¹)

Non minus ardens Aegei regis Athenarum est desi-
derium apud Euripidem qui ubi Medea ei pollicita est:

(TTTsUpxi 7£ Qjvcc\' roixh\' o/dx (pxpuxxx.^s)
statim earn domo sua x7vXov excipere paratus est.

„Qui liberis caret", sic fere Andromache Euripidea,
„minus dolet, sed vera beatitudo ei ignota est"; cuius
verba quoniam ad totum hominum genus pertinent,
hie adferre mihi liceat:

v,770v [mv xXysi, tvsTU%av V suoxiyovsl.^)
Quantum gaudium infantes recens nati parentibus
praebeant, egregie Euripides depinxit his ex Danae
versibus quibus poetam Gallicum audire tibi videris
canentem illud „Quand l\'enfant parait":

yuvxi, kxXov [zh Cpsyyog yxiov rods
xxXov 5a ttovtov %£V[a \'fieTv £ujv£[mv,
yvj typivbv 0xXXC\'j7x 7TX0U710V (fulup,
7T0X?MV T£7TXIV0V £7Tl (Ml X£%Xl KXXcHf

xXX\' ou^h outu XxfiTrpov l^sTv xxXov
ug TCl\'g X7TX171 Kx) ToOti l)£bv_ty(jAvaq
TTxidccu vsoyvuv iv ^oy.oig l$e7v OxXog. ⁴)

"hsivèv ri téxvoov (piXrpov eôyxsv
ùeoq àvqpûtroiç, ¹)
ut alibi Euripides loeutus est, quae verba sic in versus
formam redigenda sunt :

Alibi liberos pulcherrimam possessionem esse praedi-
cavit Euripides in his versibus qui e Meleagro servati
sunt :

Quin etiam eo progressus est poeta, ut contenderet liberis
solum fidem habendam esse:

ci g où(iev àvop) ttittcv xX Xo ttAvjv tsxvccv
xipîiouç VsxxTi xxi to (jvyysvsq voreï.³)

Multo rarius eius modi sententiae inveniuntur apud
Aeschylum; citabo locum ex Agamemnone, ubi chorus
in comparationem vocat amorem patris erga infantem
modo natum : Pastor leaenae catulum domi suae nutrivit
una cum suis ipsius filiis:

Pueros magis exoptatos fuisse quam puellas et per
se intellegitur et exponitur paucis fragmentis a Stobaeo

yuvvi [ûv è^eXÓóvvx TTXTpûccv ocy.xv
OÙ Tiù\'J TSXÔVTUV £<7TIV, XXhX TOU ?j%c\'jç.

to VoiÇTSV sgtvjk £v oôy.otç xii ysvog
Ô£cZv Trxrpcçccv xxi txQccv Tiyxopov. ¹)
Intimae autem familiaritatis inter patrem et filium Teucer
Telamonis filius testis est, qui Helenae roganti a quo
in exilium pulsus sit, respondet :

Ts/.tZyÙv Ó (pVTXC. TÎv XV £Ç fixXXov (pti.CV ²)
Similiter Hippolytus Theseo patri obicit quod filium
celet de calamitate quam acceperit:

OÙ [AY\\V QiXC\'Jq ?£, XXTt (AXXXOV y (p!?>0UÇ,
y.pvXTSIV oixxicv (TXÇ, TTXTSp, ^VTXpX^lXÇ- ³)

Naturae vinculum quo parentes liberique continentur
patrem magis obstrictum tenet quam matrem apud
Graecos, quippe qui censeant hanc servare tantum vitae
germina ab illo accepta; sic apud Euripidem Orestes
Tyndareo patri Clytaemestrae dicit:

7TXTYIP [JÀV \'èQÙTSVVSV (AS, (TV) TIXTS TTXlq,
TO (jTTSpfjL xpovpx TTXpxXxfioïir\'\' XKXOV 7TXpX. ⁴)

Gravioribus etiam verbis idem apud Aeschylum expres-
sit Minerva dea quae, xyJ_tTcop ysyovvîx, materni amoris
expers est :

1 *) Stob. 77. 1. Hi versus mihi in memoriam vocabant poematium
Anglicum, ubi mater quaedam prorsus contrarium afflrmat:
My son \'s my son, till he gets him a wife,
But my daughter remains my daughter, all her life.

xx\\ toiito Ast-cc, xxi yxd^ ùg opôccg \'spei,
ova £<rri y^Typ y xsxhyyJyou rsxvov
roxeûg, Tpo$og SI xvyxTog vso<T7rèpou. \')
Contra mater magis quam patrem liberos diligere
dicitur in fragmento ex ignota Euripidis tragoedia, idque
satis miram ob causam:

als) ôî y>!\'■//p (pi?,cTsxvcg yx/./.ov vrarpog\'
$ ysv yàp aùrîjg cliïsv ovô\', a S\'oïsrxt.¹)
qui versus in memoriam vocant ea quae Telemachus
satis indecore iocatur de sua ipsius origine:

,uyrtip yJv rs ys (py^) rov sy,y,svai, a-jTxp syci ys
où où yxp ttc!) rig sFcv yovov aùrog àvéyvcc.³)
Magis profecto naturae convenienter Xenophon ex-
plicat cur matris amor maior esse soleat quam patris :
slèùg Ss OTi ri)j yvvxixi xxl svsQvtrs xa) irpocsta^s tv)v tuv
vsoyvccv Tsxvuy TpoQyv xa) tou (TTspysiv rx vsoyva ßpsQy irteîov
xùrîj s~bâ<TXT0 tj t:j avîipL ⁵)

Neque quicquam matricidio horribilius esse affirmatur
in Euripidis Oreste, ubi tamen observandum est verba
fieri a choro mulierum:

r\'tg yoTog îj riva "èaxpva xx)
rig \'sÀsog ftsiÇcov xara yav
y yzTpoxTcvov xïyx %sip) ôstrôxi ;⁵)
Haec e tragoediis; iam transeo ad historicos atque
oratores; nam apud eos quoque haud raro videmus
quanti parentes liberos existimaverint. Cui hic non in
mentem venit notissimae narrationis Herodoti de Solonis
colloquio cum rege Croeso, cui roganti quem ex omnibus

mortalibus felicissimum atque beatissimum iudicaret,
Solon nominavit Tellum Atheniensem et Cleobis Bito-
nisque matrem et hanc et illum gaudentem egregia fili-
orum natura atque indole. *)

Quod ad oratores attinet, observandum est saepe in
iudiciis iurari solere per liberorum capita; eo videlicet
consilio ut periurii poena in liberos recidat. Sic Lysias
Diogitonis filiam haec dicentem facit: xx) Tspi tcvtuv èyco
Us\'acc roug TrxJöxg TrxpxvTyTxyJv/i xx) rcórcug xx) Toiig vtrrspm
êyxurïj y£voyjvovg oyocrxi otov xy ovTog Ktyyi. KxItoi ou% ovrug
èyoo eïyi xê/.iz, ovV o^:jtco zep) ttoKXov vroiovyxi xpyyxTX, Sktt
£7Tl0pxfox<TX X.XTX TUV TTXl\'ciCCV TCCV SfAUVTÏjc Th (3!o\'J XXTXhVSlV,
otèUuq Si X(p£?\\£7ÓXt TVT0V TXTpOC 0\'JItIxV.-)

Ex eodem genere est quod apud Demosthenem Cononis
accusator audivisse se dicit turpissime acturuin esse reum:
<Qx<j) yxp 7rxpxijttjtx[mv0\'j Tovg -rrxïhxg xvtov xxtx toótwv
èpeïcróxi, kx) xpxg rivxg oewxg xx) %x\\£zxg £7rxpx?s70xi y.x)
toixvtxg, oixg xxyxoug yé tic óxvyxtrxg xxviyyeXXev $yJv.^s)

Dixerit quispiam hic praetereundum non esse verbis
magniloquis, gravibus lamentationibus eo praesertim con-
silio accusatores reosque usos esse ut flecterentur iudi-
cum animi, neque ulla re praesertim heliastas magis
motos esse quam liberis in iudicium productis, — testem
hic esse Aristophanem in Vespis —; nihil igitur hoe
argumentum valere ubi inquiras in amorem parentum
erga liberos. Equidem non obloquar; attamen arbitror
morem quoque liberos in iudicium producendi quadam-
tenus demonstrare quantopere liberi parentibus cordi
fuerint: ipsorum enim iudicum misericordia eo imprimis

excitabatur, quod quasi suos liberos sibi ante oeulos
venire videbant. Maius etiam est alteri homini imprecari
ut liberis orbetur, ut a liberis dolore afficiatur, ut monstra
ei pro liberis nascantur : gravissima ea poena habetur
quam liberi propter parentes subeant aut parentes propter
liberos.

Digni quoque qui afferantur hie sunt tituli sepulcrales,
quibus nepotes suos adspexisse summae beatitudinis esse
praedicatur; quorum duos hic exscribo:

OXßlOV Evxlwvx ßlov 7txeûjxvtx 7tfoc OpffiO\'S
KxXbxq yxp TTxßccV EGlhuV Kx) yVipxr, xXV7T0V
T\'/jV TTXVTUV KOIVtfV (AOÏpX\'J £%sl (pû\'tys\'JOÇ. ¹)

Yvipxixv xv070v ttxj^xg ttxßuv £7Tl^0v7xv
Av7l\\XXV XXTe%£l K0lV0TX(pVjÇ QxXxpoç.²)

Praeterea argumento quod dicitur ex contrario uti
possumus : quantum liberi valuerint ad felicitatem paren-
tum augendam, apparet ex eo quoque quod saepius
orbitatem inter summa vitae humanae mala haberi vide-
mus, praesertim apud tragicos poetas.

ôpxTS Tov TÓpiZwov, ùç XTTXiç yèpuv
QsuyEi\' CppovEÏv dv/jTCV cvr où %pv\\ yjyx. ¹)

Non minus Ion, ubi audivit Creusam Apollinem
consulere irxiluv nep), toto pectore eam miseratur:
a rXïjyov, ég txAA\' eùtu%ovr oùk evtv^slg. ²)

Eodem pertinet quod Medea ut gravissimo dolore
Iasonem afficiat, suos ipsiusque liberos interficit: nulla
re eum vehementius laedi posse quam orbitate:

out\' s/mv yxp xxl^xg o\\psTxl itots
^uvtxg to Xonrov outs t>jg vso^uyou
vu[a<pyg tskvmsi 7TxlV, stts) kxky,v xxxccg
OxvsTv cr^)\' xvxyxy tolg s[m1ti QxpftXKOig. ¹)

Apud Xenophontem quoque nobilis deseriptio servata
est gravis illius viri doloris, qui filio herede caret. In
Cyropaedia enim Gadatas Assyrius, a rege suo eunuchus
factus, Cyro dona adferens sic misericordiam eius movet:
\'fi Kups, vuv yJv uoi syh txutx didcoy.t sv tcp TTxpovTi, ax) %pw
xuTolg, sxv isy ti\' voyi^s sCpy, ym\\ t xa?.x %xvtx t x[ax
<TX sfaxi . OUTS yxp S7TIV out\' s7txi 7T0TS otcc Syu x7t SfiOU
(pvi/Tt xxTxXshpCt} tov iftbv olxov. x\\X^> xvxyy.vi, s$vi, auv spo)
TS?,SUTCOVTt 7TXV X7T07^VXl TO YjfiSTSpOV ysVOq Iixl SvOflX. Kx)
TXUTX, \'scptf, co Kups, 0[JLVUyJ 701 OsOUq, oi )CXI 0pU7l 77xvtx YMl
XY.0U0U71 7TXVTX, OUTS xSlHCV OUTS XI7%pOV Oulh OUT S17TWV OUTS
TTOlfaxq S7TX6OV. ¹)

Quae dum loquitur lacrimas continere non potest.
Cyrus autem xxovaxg toj [j,sv ttxQous cpxTsipsv xutov comi-
terque ei respondet.

Nonnulli quoque apud oratores inveniuntur loci ubi
agitur de orbitate, quam spyyjzv etiam dicunt²); unum
tractaboj\'Antiphontis locum ubi pater cuius filius sv tw
yu[Avx7i$ axovTi&v ab uno ex aequalibus per impruden-
tiam hasta interfectus est, iudices obsecratur, ut caedem

2 ) Is. II. 20. 43. cf. Ant. V. 11. Dicit is qui verba facit: öqxov
toi\' fiéyHJtov xui la/vpóratov, fïciketav aavrü xal ycvtu xal oIxïn
esse. Deinde cf. And. I. 146.

ulciscantur sksouvrxg (th rijv xirxih\'xv ruv yovsuv, o\'txrsipovrxg
Ts tw xccpov rov xirodxvovrxg rsXsvryv ¹), pater autem rov
civSpoQovov non minus apte ad commovendos audientium
animos demonstrare conatur filium suum innocentem
esse, quo damnato „ipse", inquit, slg 7ro\'A?.X7TAxcr!ovg rovrou
(TupCpopxg istt\'i ts yap rift rovrov StxQopx xfitcerov ro
Asnroysvov rou (3lov \'cjidfy, sir) rs rijj qzxvrov xirxfiicf, %uv
xxropvxqfaofaxi.²)

Fuerunt tamen et inter Graecos homines yuavtHpuiroi
qui dubitarent utrum praestaret liberos procreare an
non: miseros enim esse cum rovg xxxihxg turn eos quibus
essent liberi; quae dubitatio egregie depicta est his
verbis Euripideis:

xftviXMvu syuys xovx s%u f/.xflsTv,
sir ovv xfieivov sen ylyvscQxi rsxvx
QvyrcTiriv sir\' xirxfix xxpirov<rOxi (3iov.
opu yxp olg ysv ovx sCpwrxv, Mxicvg\'
oaoici 2\' sltrlv ovhsv surv^scrspoug.
xxl yxp xxxo) ysyursg saryi vocroi,
xxv xv ysvuvrxi tr&Cppovsg, xxxov ysyx,
Kvirovtri rbv (pvffxvrx yvi irxQcctri ri. ⁵)
Alibi omnino liberos procreandos non esse poeta
censet propter vitae mala quae ipsos maneant; confe-
rantur modo hi versus ex Euripidis tragoedia ignota:
syo\'t ys vvv rs xx) nxXai $oxsi
irxlSxg ^vrsvsiv oviror xvOpvirovg s%p-/jv,
Trovo\'jg opuvrxg slg oaovg Qvrsuofisv.
§ II. Nec solum liberorum procreandorum causa ma-
trimonia ineuntur: uxorem viri habere cupiunt

quae domum custodiat. Quamquam autem in uni-
versum concedendum est uxorem post liberos non nisi
secundum locum obtinere, difflcillimum tamen est ef~
ficere qualis fuerit ratio maritum inter et uxorem, quis
matronae in vita domestica locus: alii fontes de hac
re nobis alia tradunt eaque quam maxime inter se
diversa. Nam ut praeteream coniugia Hectoris et An-
dromachae, Ulixis et Penelopae, Alcinoi et Aretae,
quae exemplo esse possunt in aevo quod heroicum
dicitur explicanda, aetatis classicae si monumenta lite-
raria inter se comparaverimus, magnam observabimus
discrepantiam imprimis inter tragicos poetas atque ora-
tores Atticos; medium fere inter utrosque locum obtinet
Xenophon.

Quam tamen discrepantiam priusquam accuratius con-
siderabo, exponere mihi proposui cur et sua ipsorum
causa et propter civium suorum communitatem viri
Graeci uxorem ducere sibi necessarium esse putaverint;
quod paucis verbis ita complecti possumus ut statuamus
mulieri eis opus fuisse quae domum custodiret; quam
I ctx.6v QuXuxx ipsi dicebant. Etenim apud Athenienses, ut
hodie etiam in regionibus meridianis, maiorem partem
diei foris peragebant, aut labori cotidiano dediti, aut
otium terentes in foro, in tonstrinis, in palaestris; ma-
tronae contra — nam de iis solum hie agendum est
praetermissis iis mulieribus quae negotio minus honesto
victum quaerebant — domibus se continebant, ubi imagi-
nem sibi fingere poterant plenae vitae humanae, quam
ceteroquin iis ignotam, fortasse diebus festis sibi solis
destinatis — tvjv tccv QetrfioCpopiatyutruv hpryv dico — qua-
damtenus adspicere sibi videbantur.

mernius, qui sic disputat: „Very jealously they were
guarded within the peaceful shelter of the home, ringed
round like precious possessions from the touch of the
outer world. But when we are tempted to smile at the
Greek husband\'s insistance upon the strictest wifely
behaviour, we sometimes forget how young and careless
and fiery was the? masculine society in the midst of
which he lived. Where man himself has not yet learned
to check each random impulse of his nature, we must
not exspect him to grant his women the responsibilities
of freedom".¹)

Quo minus autem matrona gaudebat mariti libero-
rumque amore, eo magis quasi carcere inclusa sibi
videbatur; mulieris servitium cum indignatione ferentis
instar nobis est ipsa Euripidis Medea quam per totam
tragoediam quasi id unum agentem audimus, ut totum
genus muliebre maiorem accipiat a viris libertatem.
Queritur enim vj mulieres omnibus orbis terrarum

animalibus vitae miseria praestare: magno pretio eis
maritum comparandum esse ad cuius arbitrium et nutum
omnia agant, utrum boni aliquid praecipiat an mali
nihil curantes. Sponsum repudiare eis non licere, divor-
tium dedecori esse. Quod si vir mitis atque humanae
sit indolis uxorem beate vivere, sin minus vitae mortem
praeferendam esse: tunc enim apparere quam dissimilis
sit utriusque coniugis fortuna: virum foris gaudia quaerere
posse cum amicis suis atque aequalibus, mulierem vero
solo marito contentam esse debere:

%\\JL(U*< to

tlu^j-

i\') Trpog Qi\'hcv tiv ij jr/ji? yxixxg rponrslg\'
yjy.lv y xvxyxYi vrpcg yJxv ^vyyv (3Xs7retv- *)
Innumerabiles fere sunt loci ubi summam mulierum
virtutem esse praedicatur ut domi maneant; de qua
virtute in capite quarto copiosius agere mihi proposui.
Ipsa autem Andromache in Troadibus perfectam domus
custodem se nobis offert: quamvis cupida foras progre-
diendi, domi se continet quo melius famae suae consulat:
rpuTCv yAv, hdx xxv TrpoGifi xxv y.v\\ 7rpc<r>j
iboyog yvvxi^lv, xurb tovt sQsXxstxi
xxxccg xxoveiv, yrig oux, ev\'So/ yJvsi,
tcvtcv irxpeivx ttcJcv tyiyvov h liiyot;
ehco yeXx\'Spccv\'²)
Quaerentibus autem cur eo quoque tempore quo
Athenae maxime floruerint opibus, cum viris nihil esse
videretur quod attingere non possent, mulieres antiqua
disciplina se liberare non licuerit, sic respondet Zim-
mern: „One answer, at least, lies here. Athens had
in her treasury things both new and old. Much of
her greatness consisted, as we saw when we studied her
citizenship, in the ennobling and strengthening of some
of her most conservative social forces ; and of these the
wife and the mother, the companion of the hearth and
joint pillar of the household, partook in full measure.
Athens valued and honoured her wives and mothers,
as we can see by a hundred tokens, and she valued
and honoured in them the same qualities of service as
in her men: self-mastery, self-forgetfulness, courage, and
gentleness. And, better than patronage, we too can
pay them honour. When, fresh from the jarring social

conflicts of to-day, we turn to the Greek wife and
mother as she is portrayed for us, amid the scenes of
her daily life, upon the gravestones and the vases, we
moderns feel instinctively that, though those grave and
gracious figures may have been lacking in knowledge
and freedom and some of the essentials of human dig-
nity, yet they were fine and noble spirits, not unworthy
of their city and race." ¹)

Sensisse tamen cum viros nonnullos turn mulieres
improbandum esse quod tam exigua esset mulierum
libertas et alia docent et Medeae verba quae modo
citavi. Nec mirum: cui enim homini liberaliter educato
placere poterat matronarum adeo servilem esse condi-
cionem ut — testis est locus quidam apud Isaeum — ne
cum marito quidem apud alium epulari ei liceret: ouSs

XOvtccv. ^s) Nec minus aperte quam abiecta fuerit mulierum
condicio intellegimus ex Lysiae oratione XXXII. Ibi
enim Diogiton filiam uxorem dedit Diodoto fratri suo,
qui mercatura dives erat factus; nascuntur iis duo filii
atque una filia. Aliquanto post cum Diodoto peregre
stipendia facienda essent, fratri suo testamentum tradidit
atque tsvts tu/.xvtx xpyvplov vxpxx.xrxfyyw, putabat enim
duplici adfinitatis et propinquitatis vinculo neminem sibi
fratre propiorem esse. Mortuo Diodoto turpissime
fidem sibi habitam fefellit: filiam suam denuo in matri-
monium dedit cum minore pecunia quam custodiendam
acceperat; patrimonia liberorum consumpsit, ita ut ubi
Alius maior natus in civium tabulas receptus esset, nihil
reliquum esset, simulans se omnia in liberorum educa-

tione impendisse, consobrinum eundemque nepotem iam
suo vietui consulere posse. Qua re audita filii pertur-
bato animo tandem omnia matri narraverunt, eamque
duxerunt ad eum cuius in usum orationem composuit
orator. „Longum est", sic ille pergit, „describere quanta
miseria exinde domi nostrae fuerit; tandem aliquando
mater, quae numquam antea cum viris agere consue-
verat, nimio malo commota eo audaciae progressa est:

ysïv xôrîjç rov irarspx y.x) rov g (pixovç, sWovax on, si zee)
TrpoTspo\'j siùi7Txi Asysiv sv xySpxci, to usysûoç xvrijv xvxyKxrrst
7ÔCV <7vf/,(p0piïv TTSp) TtiV cCpSTSpUV KXXCÏV XI 7TXV7X TTpOÇ

Permagni tamen momenti atque amplissima ut essent
domestica uxoris munera efficiebant ipsa Atheniensium
instituta ipsaeque rationes. Iam monui non nisi parvas
in Attica fuisse officinas; multa quae hodie fabrorum
arte Hunt, apud Athenienses domi curanda erant: lana
facienda, telae exercendae, lintea lavanda. Quibus nego-
tiis Nausicaam quam maxime fuisse occupatam pulcher-
rime descripsit Homerus ; haud \' leviorem facilioremque
fuisse mulierum Atticarum vitam, praesertim earum quae
rure degebant, et per se ipsum intellegitur et constat
e Xenophontis Oeconomico.

Hominum autem qui in tragica poesi nobis repraesen-
tantur vita quoniam simillima est heroum Homericorum
vitae, mirandum non est in tragoediis mulieres summis
laudibus extolli solere quae domum bene regant. Sic

Clytaemestra in Iphigenia Aulidensi praestantiam suam
opponit fraudi Agamemnonis, qui simulatione usus uxo-
rem filiamque ut Aulidem venirent pellexit. Laudat
autem et alias suas virtutes et parsimoniam qua factum
sit ut domesticae opes augerentur :

%xipsiv ôupxÇs T sfysvr svoxiyxvsb. *)
Ex eodem genere est quod contendit Euripides bonam
uxorem nimiam viri luxuriam profusionemque coercere
posse :

hô?.y_t 7rxpaÇsv%Ù£i<ra y.x) tÙ\'Csi ôôysug.
Videmus mulieres interdum satis multum potuisse in re
domestica administranda. Sed hic non solum poetae con-
sulendi sunt : apud alios quoque scriptores videmus quam
ampla fuerint mulierum domestica munera atque negotia.
Inspiciamus Xenophontem, ^s) qui ubi Socratem cum Aris-
tarcho quodam colloquentem facit, graviter hunc que-
rentem audimus seditione in urbe orta multos cives
Piraeum fugisse, sed complures sorores, consobrinas,
amitas domum suam confluxisse, quas propter rei do-
mesticae angustias vix alere posset. Roganti deinde
Socrati cur tandem Ksp&fiuv TroXkovç rpsQuv où yJvov sxutcç
ts icxi tovtoiq tx s%iTvihsix SûvxTXi rrxps^siv, Aristarchus
respondet istum servos operarios alere, se contra ho-
mines liberos, operi atque labori minus aptos. Tum
Socrates Aristarchum eo perducit, ut mulieres secum
habitantes impellat ad panem coquendam et lyxtix ts
œvàpsïx y.x) yuvxr/.sTx y.x) yjravky.cv; et yj.xyvèxç et s^a^xç

fabricanda: ostendit homines esse in urbe qui vel una
harum artium ample lauteque victum quaerant. Vide-
mus igitur artem panem coquendi et vestimenta fabri-
candi etiam liberis mulieribus notam fuisse: mos enim
erat ut talibus negotiis ancillae domi operam darent,
sub matronarum cura atque auspiciis.

Loquebatur Aristarchus de propinquis suis in urbe
habitantibus; sed oppidani atque agricolae apud Graecos
numquam tanto spatio disiuncti fuerunt quanto apud
nostri aevi homines. Ruri autem mulieres iis negotiis
intentas esse consuevisse de quibus Aristarchus egit, ex
Oeconomico apparet, qui de hac re satis ampla testi-
monia nobis servavit. Monuisse se uxorem recens nup-
tam ibi narrat Ischomachus omnium bonorum earn iam
sociam esse futuram, eumque optime esse socium, qui
optime officio fungatur. Roganti deinde uxori quidnam
sui officii esse debeat, exponit virorum esse arare, serere,
metere, omnia denique munera obire quibus extra domum
fungendum sit, mulieribus contra ea custodienda atque
conservanda esse quae domum adducantur quaeque in
cellam penariam condantur. Praeterea iis traditam esse et
rvj-j tüv vsoyvuv tsxvuv 7rociSorpo<pluv et rag iy. rod nxp^roü
TiroTTCiixg et rv;v rvig ivêijrog sk tccv spluv êpyxrixv.¹) Vide-
mus igitur apud Ischomachum certe et panem domi coqui
solêre et vestimenta fieri. Paulo post Ischomachus accura-
tius exponit quomodo singulae res quae ad cibum vestem-
que pertineant uxori administrandae distribuendaeque sint
ita ut in totum annum copia sufficiat. Sed audiamus ipsum:
Afi\\(7£i [jJvtoi as, ECpyv iycc, \'év^cv t£ pceveiv, y.x\\ oJg pih xv e^u
to \'Épyov $ rccv oIketuv, Tovrovg 7uvskt£(a7t£tv\' oJg xv ïpyov

hiïcv êpyX7T£0V, TOUTCOV 701 £7T17TXT>1T£0V\' Kx) TX T£ St7Cpep(l(ASVX
X7T0^£XT£0V, xx) X [MV XV XUTÖOV atfl IXTTX\'JXV, 701 OlXVSy^TèOV,
X y XV KSpiTTSVSlV SfJJ, TTpCVO^tsov xx) <pVXXXT£OV ottccq yj/j v}
slq TOV iviXUTOV X£tyJvïJ $X7TXV/I Sis TOV y$VX ciXTTXVXTXl. Kx)
OTXV Spix £l7£V£%Óïj <701, £Xiy,£?^T£CV, OTTCCg cïq c)£l ly.XTlX
ylyv^TXi. Kxi o ys fypog 7~iTog oncoq xxXag s^o^ty.oq yiyvvrxi

Addit deinde Isehomachus aneillas si qua forte aegrotet
curandas esse; qua re se maximo gaudio affici praeter
expeetationem exclamat uxor, hac ratione familiam sibi
magis deditam fore sperans. Neque auctore Ischomacho
dominae, cui totius domus custodia sit, tradita aegre ferre
licet quod multo plura atque graviora onera humeris
eius imponuntur quam servorum atque ancillarum.

Non minus memorabilis est finis huius colloquii; Ischo-
machus cum invenit uxorem medicamentis faciei utentem,
monet eam talia artificia domesticos familiaresque latere
non posse; rogantem deinde quomodo veram pulchritudi-
nem adipisci possit nee solum formosa videri, maritus
respondet decere eam non totum diem domi desidere, sed

7VV TO\'iq Ósolq 7T£ipX7ÓXl r)£77T0TlX.iïg TTpOS (A£V TOV I7T0V 7Tp07TX7XV,
0 Tl y.h ßsXTICV X/J.CV S7T17TXIT0 STri\'êloX^Xt, 0 Tl CÏ£ xsïpov,
£7ri(A,XÓ£W\' £TTl71i£\\pX7ÖXt XX) TVlV 71T07T0I0V, 7TXpX7T>jvXl
XXI XX0[A£Tp0V7q TVj TXyjX, 7T£pt£ XdflV 0£ £77l7X07TCVyAvV_tV
£1 XXTX %üpxv £%£l Yl ^£1 £XX7TX?)

Satis ampla profecto fuisse videmus matronarum ne~
gotia domestica, nee minus ipsius quam mariti intererat
eam quam accuratissime et prudentissime singula officia
obire; quoniam autem iam tenera aetate, ut in primo
libelli capite exposui, virgines nubere solebant vix dubi-
tari potest quin multis in rebus maritus ei quasi pro

magistro fuerit. Quod non minus ex Ischomachi verbis
apparet quam ex colloquio inter Socratem et Critobulum,
quorum ille contendit alios viros ab uxoribus egregie
adiuvari in re familiari augenda, alios vero per eas
pecuniam ceterasque opes perdere. Tum rogat Crito-
bulus utrius hac in re culpa sit, uxoris an mariti; cui
Socrates respondet virum noxium esse qui ad xxXozxyxQixv
uxorem instituere neglexerit, uxorem contra quae prae-
ceptis mariti non bene obsecuta sit,*)

Quominus tamen arbitremur intimo cogitationum vin-
culo coniuges obstrictos fuisse inter se, obstant Socratis
Xenophontei verba ea quae sequuntur: apparet animorum
coniunctionem vix ullam exstitisse, etiam si vir uxori

— verae o\\xoQ6hxxi — totam rem domesticam committeret:
"e(ttiv otcc a?j,:c ruv iircv6ziocv fthslu STrtrpiTrsn; >j ry yuvxiy.i;

— Ovosyl, \'sCp\'/j. — "Etti os ctu Ihxnaovx dix\'/Jysi vj ry
yuvxixi\'\', — Ei yvj, oil ttcAAo/V ys, \'sCpy.²)

Alia est res apud Lysiam in lepidissima ilia oratione
prima, ubi Euphiletus narrat se primis matrimonii men-
sibus uxorem, ut ratio ferret, bene custodivisse; deinde
vero ubi filius natus esset, se fidem ei habuisse atque
omnia sua ei credidisse, ratus earn sibi proximam esse;
atque re vera initio ei erat chovö;.<,og lüsiy/i xx) Cpetiuxbg
xxi xxpißüg TTxvTX ciioixouTx.³) Manifestum est Euphileto
uxorem quasi pro dispensatrice fuisse, a qua ne deci-
peretur diligenter ei cavendum esset. Satis profecto longo
intervallo hie Euphiletus distat ab Ischomacho nostro.

Neminem autem ex iis qui aliquanto locupletiore loco
viverent in civitate Atheniensi diu uxore carere potuisse
iam intellegimus ; igitur mirum non est post prioris uxoris
mortem viro statim novam coniugem quaerendam fuisse :
sic Menecles vix uxori mortuae iusta fecit, cum sororem
eius, quem postea filium adopturus erat, in matrimonium
rogat.¹) Aptissime igitur Demosthenes, ubi loco iam
supra (p. 46) allato distinguit inter hxtpxc et TrxXXxxxq
et yvvxJxxq, viros uxores habere dicit rod kx^ottcisIvOzi
yjev.x yvvpiuq y.x) tu-j svdov yuvzïnx CpuXxxx ttivt^v s%siv.

§ III. Reliquum est ut exquiram an praeter eas causas
de quibus iam egi etiam rationes aliquanto sublimiores
atque magis excelsae viros moverint ut uxorem ducerent —
quatenus certe ex literarum Graecarum reliquiis aliquid
ex hoc genere cognoscere licet.

Distingui hic possunt varii animorum motus quibus
singuli viri et suam sibi domesticam felicitatem
exoptant et a m oris — non vulgaris illius sed
vere caelestis — desiderio indulgere cupiunt.

a. Ac primum quidem hic observandum est complures
praesertim apud poetas locos esse, qui ostendant quanti
viri Graeci fecerint privatam illam prospe-
ritatem quam ferre possint uxoris liberorum-
que cura atque amor. Imaginem hic quasi omnibus
numeris absolutam praebet Odyssea, notissimis versibus
quibus Nausicaam adloquitur Ulixes:

„où [ûv yàp rod ye xpeurtrov xxi xpetov
y W ÔfAOCppOVSOVTE VO-Jj^XTl F OÏKOV SfflTOV

xy/ip ijcie yvvvi, ttoXX\' xXyex fvtrpisvêstrtTiv,
XXP\'ZXTX veù(javé£>j<jl\' [J.xxl7tx le T £xx\'j0v XÙTol."²)

quos versus afferendos esse censebam quaraquam non
pertinent ad aevum de quo praesertim agere mihi proposui.

Haud aliter Hesiodus viro nihil bona uxore praestan-
tius esse contendit, nihil magis detestabile quam uxorem
damnosam :

où (zb yxp ri yuvxix.bg àvyp kvXCsT xysivov
rîjg xyxAîjg, rîjg 1\\xÏits xxxîjg où plyiov xkko,
SeiTVOkôfflç\'

Mariti rerum et secundarum et adversarum participem
esse oportet bonam uxorem; sic in Phrixo Euripides
dixit :

Aîkxi\' çks!;s^m yxp sùvxla rrc7£i
yuvxlxx xoivijj rxg TÛ%xg <t>spsiv xsl. ¹)

In eadem autem tragoedia pulcherrime poeta ostendit
quid uxor valere posset in placando mariti nimia cala-
mitate perculsi animo:

yuyy yxp èv xxxoÏ7i xsci vÔ70iç ttotsi
vjïïlGTi\'J £7Tt, ^ À y XT ïjv o\'ixïj KXhXÇ,

èpyviv re 7rpxvvov7X xxi \'SvaôuyJag
■■pumv fteôiptxtr\'\' v^u xxtxtxi (plXuv- *)
Dignus qui hoc quoque citetur locus est ex Iphigenia
Aulidensi quem iam supra (p. 83) attuli, ubi Clytae-
mestra suam virtutem praedicat, qua Agamemnoni
felicem praestiterit vitam coniugalem.

Sed et ipsa uxor gaudere cupit amore mariti:
yvvxix) VoXßos, i)v tctiv arspyovT £%\'$> ")
Notatu autem perdignum est in hoc argumento ver-
santem fere non nisi locos ex Euripide afferri posse, quo
nullus poeta Graecus maiorem operam collocavit in
pervestiganda mulierum indole atque animi natura ;
nobilis est Wilamowitzii observatio „dass Euripides das
Weib für die Poesie entdeckt oder richtiger wiederent-
deckt hat" quae verba iam in Introductione attuli.
Xeriophontem minus magnifice hac in re cogitasse nemini
mirum videri potest. Qui in Cyropaedia ubi Croesus
dixit se exinde eam vitam agere velle quae et sibi et
aliis felicissima visa sit, Cyrum rogantem facit quis
iam nunc tali modo vivat ; cui Croesus respondet :
\'Hy.ii yuv/i , sIttsv, w Küpe\' sxelvy yxp tuv yh xyxQwv y.x)
reo y yxXxxüv y.x) eùCppovvviïv ttxtccv s y si to hoy yst£Ï%e ■>

yeTijv ziiT\'rf •³) Particeps igitur est uxor Croesi bonorum
pro quibus ipsi nullus labor perferendus est nullumque
incommodum ; quae vitae condicio eam viro longe infe-
riorem reddit.

Alibi in Cyropaedia Chrysanthes Cyro suadet ut
suam sibi familiam condat, ne peiore condicione pergat

esse quam amici qui suum colant larem familiarem,
cum ipsi omnes vitae publicae labores sustinendi sint ;

0V OUTS OVtXTSpOV %UpiCV £V XVÛp&TTOtÇ OUTS Y$10V OVTS dlKSWTSp&V
S7TIV 0tâsV, ¹)

Longe ab his omnibus diversa sunt ea quae apud
oratores invenimus. Nee tamen mirum esse videtur
quod apud eos vitae coniugalis imago multo minus suavis
adspectu nobis ostenditur : ad oratores confugere
solebant Graeci — et hodie quoque soient homines —
praesertim ubi pax domestica graviter erat perturbata ;
nam tunc demum vita privata in publicum proferri solet.
Audiamus, ut hoc exemplo utar, Antiphontem in prima
oratione narrantem :

\'Tvrspuov ti Jjv TÎjg yiystspx; olxixg, o s1%s iïtxôvsuç qttqt\'
sv X7TSI tiixTplfioi, xvY/p xxXog Ts xxyxûog xx) QiXog rw

7T0pVSl0V E(j,8}.}.£ XXTX7TYj7Xl. TXVTY[V OVV TTvdsyJvy MTYlp TOtJ
X^£/.0OV £1T01Y,7XT0 Cpi/^V. xUÛO\'jÀvYf VoTl xStXrfaOxi S^SKKSV
Û7T0 T0ÏI <bl/Jv£cc, fi£TX7T£l^7T£TXl, XXI £7T£lVvi Vj.ûsV, SAsÇsV
XVTÏj OTl XXI XVTVl xiïlXOlTO V7T0 TOV TTXTpOÇ TOV >l[A£T£pOU\' sï

<pi?,0V 7T01YI7XI xx) XVTÎj TOV sfiov TTXTSpX, sïvXl (pX7X0V7X XVTÎjç
[JÀv TOÏiTO £vpy_ty,x, £X£tvyg "b\'vv/ipsT\'/HAx. vip&tx ovv xvt\'/jv ii
£Ù£?j7£l iïtxxovîjexi 01 xx) V\\ VTT£7yjT0 TXTX CCS oJ[axl. ²)

Brevi post Philoneo in Piraeo sacrificanti aderant
concubina et pater eius qui verba facit ; ilia inter cenam
venenum poculis infudit, non quo Philoneum interimeret,
sed ut eo magis amorem eius excitaret; philtro enim se
uti putabat. Philoneus statim moritur, pater viginti diebus

post; concubina veneficii accusata capitis damnatur, sed
pater ille suspicatur, id quod erat, earn venenum acce-
pisse a sua ipsius uxore, quae affirmaverat philtro isto
amorem Philonei erga concubinam denuo excitari posse.

Praeter cetera autem in hac narratione mirum in
modum nos movet matrona amicitiam iungens cum pae-
lice sua, quae digna habetur quae sacris gentiliciis intersit.

Vix magis magnifke sentimus de Atheniensium vita
coniugali, ubi Lysiae orationem illam perlegimus de
caede Eratosthenis; ubi quae gesta esse exponat reus
adeo notum est, ut ampliore narratione opus esse non
videatur.

Alibi contra mutuae inter coniuges caritatis tradita sunt
satis luculenta indicia; sic Andocides narrat ex iis qui
a triginta viris in vincula coniecti essent, ad alium
nocte matrem adiisse, ad alium sororem, ad alium uxorem
liberosque, v,v ßoy xxi otxrog xXxovrav xx) föupopisvuv rx
7rzpövTiX y.xxx... ,^I); eadem fere tradit Lysias in oratione
adversus Agoratum.-) Et hie autem et alibi saepius ap-
paret artius fuisse vinculum inter propinquos affinesque
quam inter eos, quos sub eodem tecto viventes animi
corporisque nexu quam maxime inter se iunctos fuisse
putaveris: fratres et sorores non minus inter se cohaere-
bant quam uxores et mariti. Hinc homines opulenti
propinquos pauperiores alere ad suum officium pertinere
censebant atque etiam filias eorum in matrimonium ducere
aut certe dotem iis praebere.

b. Felicitatem quam amor coniugalis prae-
bere posset rarissime tantum viros ut
uxorem ducerent movisse putaveris, ubi
consulueris scriptorum Graecorum locos qui hie sub

censum venire debent; nee tamen indicia huius generis
prorsus deficiunt. Minus recte hie Leopoldus
Schmidt¹), argumentis usus tantum non omnibus
e tragicis poetis haustis, neglexit fere oratores qui
tamen haud minoris momenti aestimandi sunt. Hinc
factum est ut vitae coniugalis imaginem lectoribus prae-
beret cum veritate non ex omni parte convenientem.

Etenim tragoedia, ut iam supra (p. 2) monui non
ipsam vitam humanam nobis depingit, sed simulacrum
eius aliquanto magnificentius atque elatius. Adspiciamus
singula exempla.

Primus hie ante oculos nobis venit Oedipus Sophocleus.
Intima ille caritate cum Iocaste coniunctus est; vere
hie dixeris unum animum duobus corporibus contineri.
Colit earn prae ceteris omnibus; omnium Oedipodis
curarum, omnium gaudiorum particeps est uxor, cui
exclamanti se dignam esse cum qua angorem animi
communicet, respondet ille:

Quantum haec distant ab Oeconomico Xenophonteo,
ubi Critobulus Socrati roganti num quis esset cum quo
minus loqueretur quam cum uxore, respondet : El Se \'/cmj,
où TTOkXo7ç y s■

Alia apud Sophoclem est ratio inter Aiacem et Tec-
messam: diligit Aias uxorem suam, sed diligit ut sibi
inferiorem; Tecmessae autem maritus imprimis strenuus
defensor est, qui unus ex omnibus hominibus saluti eius
consulat. •

videtur Schmidtius quod Tecmessa ex captiva Aiacis
uxor facta sit, minus tarnen recte eum statuisse censeo
apud ipsos Athenienses coniuges ita vixisse ut Oedipum
et Iocastam, ubi uxor magnam dotem attulisset, ut Aiacem
et Tecmessam, cum parvis tantum opibus mariti rem
familiarem auxisset. Nusquam terrarum umquam ratio
quae est inter maritum uxoremque pependit ex dotis
amplitudine; neque ea quae oratores nos docent Schmidtii
opinioni favent. Neque eo nos ducit ardens ille amor
Haemonis erga Antigonam quam sibi olim desponsam
etiam ad inferos abeuntem comitatur. Rarissima autem
tam vehemens apud Graecos fuisse videtur cupido, cuius
descriptio unicum obtinet apud poetas locum.

Alia enim est res apud Euripidem in Alcestide: Al-
cestis ut maritum servaret voluntariae morti se obtulit,
moriturum vero comitari vix ei in mentem venisse
videtur: devovet se potius pro Admeto quam ut amore
eius se ardere ostendat. Ille autem grato animo bene-
ficium eius accepit; turn demum cum tempus fato desti-
natum advenit amorem eius quasi novas vires accipere
videmus. Singulos fabulae locos adferre supersedeo, uno
excepto quo gravissima omnium calamitate se iam affici
exclamat Admetus his verbis:

Non minor est Thesei in Hippolyto desperatio, qui
ubi audivit Phaedram sibi ipsam manum intulisse his
verbis animum commotum indicat:

hXvsd" xppoóg, ccg \'fèw TTUtpxv óéxv
yuvxmóg, y ps KXTÓXVOUT\' xirühscrM.¹)

Id profecto ex locis quos attuli efficere posse mihi
videor poetis certe intimam illam inter coniuges caritatem
qua tota eorum vita regatur, ita notam fuisse accep-
tamque ut earn inter summos et insignissimos animorum
motus habendam esse censerent.

Sed hie quoque neglegendi non sunt tituli sepulcrales,
quibus saepe mariti gravissimum suum dolorem ob uxorem
amissam testati sunt. E quibus hos afferre mihi liceat:

I. U?.£7cToy (jtkv xxl \'(5)7 x rpiiruv crtiv £T%sg Znxivov.
AvcrxvZpov Uiösug ^,Ap%£7TpaT\'/i tyyove, xxi vvv

xÖxvxtov, trw 7rovst, v_tv sXixsg\'
f\'t 55 rig £v7eßlag irxpx A⁾spc£0ov£t %apig £7t!v
xxi 7o) Tij7$£ (Jtipog "swxs TU%y <pdiyJ-j£l\' ^K)

(pl/.OÜVTX XVTlCptXOV&X TO\') Xl/^pX Ovfciyov fcOx XpXT\'lVTVf
Toiyxpovv ttoö£7 0avo^rJ7av 7£, pa yap xpy,7rvi yuvv* —
xa) 7u %a~ip£, tpihTZT xv^puv, d?.?.d rovg iftobg cplkst.^s)

Ad historicos scriptores et oratores cum transeo, primus
proferendus est Herodotus qui initio libri primi narrat de
Candaule, Lydiae rege, qui Y/pxtrOy rijg savrov yvvxixog,
spxodsig 61 hoy its. o] sJvxi yvvxTxx tto?.aov wwrlxv xxmJttyjV.¹)
Quem locum non recte explicasse mihi videtur Steinius,
qui contendit verba rijg £:cutoj yvvxiY.bg quasi per pro-
lepsin posita esse, ita ut Herodotus haec fere dicere
voluerit: ypxaOy yvvxixog y.ui sttsitx y/jyxg xuty/v £voyic.£
o\'i slvxi yvvxlxx zohXov ttxtsuv y.xxxi<tty,v. Sic enim totius
perit narrationis lepor ; equidem magnam vim habere puto
pronomen illud suvtov : id imprimis Herodoto notatu dig-
num visum est, Candaulem suam ipsius uxorem deperisse.

Multo magis nos movet Xenophontis ilia narratio de
Abradatis et Pantheae amore. Abradates, rex Susorum,
socium se Cyro offert ad bellum cum Aegyptiis confi-
ciendum. Panthea uxor eius deinde armis quae e suis
ornamentis facienda curaverat ipsa maritum inducit,
vix continens lacrimas. Tum per mutuum amorem iurat
se malle cum marito suo, viro fortissimo, sepeliri
quam indecore vivere cum alio,, viro; Abradatas
autem Iovem praecatus, ut uxore sua se dignum
praestet, in currum escendit; quo facto Panthea ovy.
£%ov<rx zccg xv hi xXXccg xuttxtxitc xjtov xzTsQi/.yirs tov
SiQpcv- Paulo post, ubi Abradatas fortiter pugnans ceci-
dit, Panthea, nutricis preces non curans, ut ante desti-

naverat animo, manum sibi infert, xx) sTiOsïtra stti tx
(ttspviz to li àv^poq t>]v sxvtîjç xscpxhyv xt&ôvy7x£v.¹)

Alibi tales êpccTixovg Xoyov; frustra quaesiveris et apud
Xenophontem et apud reliquos scriptores Atticos ; neque
verisimile est uxores Atheniensium multa talia exempla
dedisse amoris sibi omnia denegantis ; aliter res se
habuisse videtur apud Lacedaemonios, ubi matrimonia
multo magis mutuo coniugum amore corroborata fuerunt,
quod ex parte hinc explicandum est, quod virgines
Spartanae maiore libertate vitam agentes, maritum
quoque magis ad suum arbitrium eligere poterant, ¹)
Ne amabile quidem illud Ischomachi matrimonium amore
coniugali subnixum est: nonnisi utilitatis suae ratione habita
uxorem sibi ceperat, ut ipse novae nuptae exponit his
verbis quae nobis certe satis aspera videntur : "On pùv yap
ovx xttop\'lx w, (as? 0t0v xxkov £kxqev%0[isv xv, olv otl xx)

go) xxrxQavsç tout fan-²) Sic hodie quotus quisque loqua-
tur etiam inter eos qui prudenti tamen ratione ducti matri-
monium inierunt. Nec tamen Ischomachi uxor non honestis-
simo domi eius loco habetur; quin etiam munera et officia
muliebria tanti aestimat ut dicat: to §£ ttxvtcov v^ittov ,
èxv (zsat\'iccv (pxvyç, xx) s y s 70v ôspxtrovtx trorjtyç, xxi
[j.vj ^syi 7 s 0o(os1tûxi [av, ^poicv^y,; TY,q ijXixixç xTifAOTspx iv
rcç olxcp \'evy, xKKx 7rt7Tevyç, en Trpsïfivrépz yiyvoyévy
07 co XV y.x) £[mï xoivcovoç xxi 7TXl7)v o\'ixov (p\'j/.XÇ xyslvccv
yiyvyi, to7o6tcj y.x) Tipuurspx iv tco o\'ixcp fay.¹)

Sed, ut iam dixi, nusquam amor quasi fundamentum Ischo-
machi matrimonii dicitur ; contrarium potius ipse indicat.

Postremo hie afferendum est Xenophontis Convivium
quo gravibus verbis adfirmatur Niceratum unum e con-
vivis uxorem suam caram habere et mutuo ab ea amari.
In fine deinde eiusdem libelli Xenophon narrat tibicinam
et adulescentem quos o Zupaxo\'trtog adduxerat Bacchi et
Ariadnes amorem per mimum repraesentasse; cum autem
ei qui aderant spectaculo adeo delectarentur ut vero
amore puerum puellamque teneri sibi fingerent, o) fisv
uyoiyoi yx(Jt,slv STTuyvvvciv, o\'i ysyxyy^orsg otvxßxvTsg hn
roue Tjriroug ktt^xvvov zpog rxg Iocutüv yvvxJxxg oxccg tovtwv
tu%oisv .*) Hie certe iuvenes nobis cernere videmur, non
liberorum procreandorum causa neque ut domus cus-
todem habeant uxores sibi optantes, sed unice ut amoris
desiderium expleant quo ardeant.

Longe alia atque diversa ab oratoribus docemur;
apud quos vix aliam ob causam matrimonia iniri videmus,
quam ut vitae humanae utilitati atque commodis pro-
spiciatur. Ac primum quidem hie adferre libet ea quae
Isocrates narrat de Nicocle Samiorum rege: eum con-
tendisse omnes homines, cum liberos suos atque uxores
inter summa bona haberent, maxime iis irasci solitos esse
qui illos iniuria vel contumelia afficerent. Hinc magnas
calamitates iam saepe ortas esse; quam ob rem ipsum
Nicoclem ex quo tempore rex factus esset sua uxore
contentum fuisse, ab aliarum vero feminarum consue-
tudine omnino se abstinuisse.²) Igitur non id egerat
Nicocles ut fidem coniugalem servaret, sed ut aliis viris
— mulierum maritis et patribus filiarum — offensioni
non esset. Insigne profecto exemplum honestatis virilis!
Non enim turpe aestimatur uxorem suam fallere, sed

aut alterum virum laedere per adulterium aut filia cor-
rupta patrem dolore afficere.

Monet autemlocus ut exponam quid de adulterio
iudicaverint Athenienses. Dignum enim est quod ob-
servemus hac quoque in re eos id unum spectasse videri ut
caveretur ne viri, sive mariti, sive patres, sive fratres iniuria
afficerentur: adulterium enim committere dicebantur et ei
qui consuetudinem habebant cum uxore vel concubina
alterius civis Attici, et ei qui cum virgine libera vel muliere
vidua rem habere solebant.¹) Adulterio violabatur alterius
viri coniugium, non decipiebatur ipsius adulteri uxor.

Ante omnia tamen adulterio non laedebatur sanctum
illud matrimonii vinculum, sed totius familiae honor
atque decus. Hinc matronae apud Athenienses tanta
diligentia custodiebantur: peccato earum sanguine alieno
familia dehonestari poterat; per viri contra culpam nihil
eiusmodi efficiebatur. Eodem pertinet quod marito eum
quem in adulterio deprehenderat sua manu interficere
licebat; quin etiam ne homicidii accusaretur lege cautum
erat. Quam legem, a Demosthene²) etiam citatam, re
vera aetate classica valuisse nos docet prima Lysiae
oratio, ubi narratur Euphiletum coram testibus adulterum
interfecisse. Ipsam autem illam mortis poenam adulter
pretio redimere poterat; unde apparet adulterium quasi
pro dominii" spoliatione habitum esse.³) Adulter depre-

hensus nisi statim morte poenas solverat in carcerem
eonieiebatur dum vadimonium dedisset. Alia lege sanc-
tum erat ut cilxyv (Mi%eixq subiret adulter non in ipso
flagitio deprehensus. ¹)

Aliquanto tarnen honestius iudicatur de matrimonio
violato apud Xenophontem; qui in Cyropaedia Cyrum
dicentem facit viros non ideo uxorum suarum adulteros
inter inimicissimos habere, quod eas xCppovecTepxq red-
dant sed quia maritis legitimum earum amorem adimant.²)
Quod autem exempli gratia apud Lysiam in prima
quam modo citavi oratione nobis certe offensioni est, ne
verbum quidem fieri de culpa quam mulier adultéra
in se commiserit, id quoque suum sibi habet contrarium :
raro tantum uxoris sortem misericordiam movere videmus,
quam prae paelice sprevit maritus.

Inveniuntur tarnen in tragoedia — et denuo imprimis
apud Euripidem — nonnulli loci, ubi adulterium mulieris
gravibus verbis improbatur. Sic in Troadibus (vs. 132)
Hecabe Helenam GTvyvxv xXoyov nominat; quin etiam,
Phaedra frustra conata amorem Hippolyti retinere
chorum mulierum alloquens se ipsam f/jayyx ttxctiv dicit
addens:

wq oXoito TVxyxxXccq
vjttq 7rpoq xvlpxq y>p%xt xirryvveiv
rpiry Qupxlovq• ex ysvvxiuv sopixv
to à\' %pf-e O\'/iXsIxiti ylyvecûxi xxxov.²)
Denique hue faciunt ea verba, quibus Tyndareus,
pater Clytaemestrae et Helenae filias suas reprehendit:
èyù de (mtu ysv yuvxTxxq xvwiouq,

\'E?Jvyv ts tpjv <j^:/\\v xXc%ov outtot\' xivevu
cvV xv 7rpc(Tsi7roif/.\'\' cv^s crs tyXco, xxaijg
yuvxix.bg b.dovh\' s\'i\'vsx\' s\'ig Tpolxg t&ov.¹)
Nec prorsus desunt loci ubi mulieribus quoque sua
esse iura conceditur. Sic in Agamemnone indicatur
animus offensus mulieris, quam fide coniugii violata
laesit maritus.²) Apud Euripidem etiam aequo inter
se iure esse maritum et uxorem praedicatur. In Andro-
mache enim Menelaus, cuius filia Hermione a Neop-
tolemo marito propter Andromachen neglegitur Peleum,
Neoptolemi avum, rogat an ipse aequo animo laturus
fuisset, si filiae suae homini Graeco in matrimonium
datae, coniunx fidus non mansisset:

ax) ftyv hov y\'avyp ts xx) yur/j oOsvsi
x^ixouyJvy irpbg xvhpig\' cog VxvTug xvv,p
yuvxTxx ficopxhovcxv h Softoig \'s�v.
xx) tm ptsv sctiv sv %spolv yJyx vOsvog,
Ttf sv ycvsuvi xx) CplXoig tx trpxypxtx. ³)
Eodem modo Medeae factum, quo liberorum suorum
morte perfidiam Iasonis ultura est his verbis probat
chorus:

^pxjov rxV\' iv^lxug yap sxtitsi tto^iv, ⁴)
Quin etiam ipse Iason quodammodo uxoris suae quam
deceperat causam agit ubi dicit:

■t] xoiröJ.exTQOi; TovJf &faifi(iTi]).öyoq,
TCtOri] £vrrvvog , ruvri).o)v dt otkfiaTMr
laoTQißiji;. avtuct. (f\'oiix inQriidn/v.

£ixog yàp opyxq ôïjku xoisfcôai ysvoq
yàyovq Traps,u7ro?M]>Toq xXXoiouq , Trovst.¹)
Apud Demosthenem quoque Apollodoro, qui Phor-
mionem in ius vocaverat, vitio datur quod meretricum
consuetudine utitur.²)

Nicocies denique, quem satis miram ob causam adul-
terium improbanfem supra attuli, tarnen et ipse mulierum
nuptarum iura non omnino ignorasse videtur: viri enim,
qui libidinem coercere, nequeunt, eo auctore rpbq ràq
yuvxJxxg s^afzapravowri-/ xq sôsi totoiitcc yxÀJ.ov "SixQvAxttsiv,
otcotsp olzcioTspxt xa) fzsî&\'jq ovtrxi T%v xXÀwv ruyxâvovpiv.³)
Iam in superiore capite exposui in matrimonio ineundo
viros minime amorissive îravcij^wu sive oùpxviou illecebrisduci
solitos fuisse, sed nonnisi rationes spectasse ad privata
sua commoda pertinentes, mulierem autem insciam col-
locari sive a pâtre sive a fratribus sive per testamentum
a suo marito. Iam inquirendum mihi est in peculi-
ares rationes quibus plerumque viros in coniuge
eligenda motos esse constat.

Non raro igitur factum esse videtur ut viri virginem
in matrimonium peterent propter amicitiam qua iuncti
erant cum parentibus eius. Sic Menecles senex post-
quam uxori mortuae iusta fecit ab eo cui orationem
composuit Isaeus atque a fratre eius sororem minimam
natu petivit Ù7roy,vy<rxuv ryv rs (piïJxv tv\\v rov Trxrpbq xat
savTou xa) ùq rrpoq yfiäq yv dtxxsiftsvog. ⁴) Illi autem cum
scirent patrem suum earn nemini libentius daturum fuisse,
sororem Menecli tradere non dubitaverunt. Similiter
apud Isocratem in oratione Aeginetica Thrasyllo ami-

citia cum fratre uxoris tanta fuisse narratur ut ea mortua
statim illius consobrinam duceret, où ßovXÖysvog lixXv<rx<rûxt
rviV Trpoç fax; ofasiÔTVjTX. ^l) Alibi matrimonium idcirco se
commendasse dicitur quod sive sponsus sive nova nupta
praestaret honestate dignitate vir tute civili. Sic apud
Lysiam is qui causam agit ÓTrèp tûv \' Api<tto(pxvovg xpyyxtuv
narrat quomodo pater eius et Nicodemus quidam affini-
tate coniuncti sint : Cononem cum Atheniensium classi
circa Peloponnesi oram praeesset a patre quo iam diu
amico uteretur petivisse ut filiam suam in matrimonium
daret xhoüvri tu v\'ieï rü Nixo^fiov. Patrem adnuisse quo-
niam videret Cononem Nicodemo eiusque propinquis
fidem habere atque eos honesto loco natos esse et apud
cives multum gratia valere. Minime autem illud matri-
monium rei familiaris augendae causa initum esse,
id apparere ex ipsius patris moribus ; quem quamquam
opulentam uxorem ducere potuisset, cum Xenophontis
cuiusdam filia matrimonium inisse, og où yivov ïùi\'cf. xp-^Tog
è^insi sïvxi sed etiam praetura dignus aestimatus esset.
Praeterea patrem filias suas non hominibus divitibus
dedisse, ÛsXovtuv tivuv Kxßslv xzpolxo\'jg sed alteram Philo-
melo viro probitate magis insigni quam divitiis, alteram
consobrino qui nulla sua culpa pauper factus esset.⁸)

Contra saepius pecuniam multum potuisse atque divitiis
non minus quam patris dignitate virgines nubiles iuvenum
animos oculosque in se convertisse et per se ipsum facile
intellegitur et apparet ex Isocrati oratione de Bigis in
qua is qui loquitur narrat patrem suum, cum matrem
duceret, vere hereditatem sine sacris ut aiunt accepisse :

•/.xl öxuyM^opsvog (axxittx tüv ecf,\' xutcü, (utx 7rpoix.bg 5s
irXa\'iTT/fi xx) dd&jt; [/.ey\'iTT/jg sxdßov? Tv_tv dvyxTspx, xx) tou
yxftov tv%s1v svyoysvuv yh xttxvtuv, x^iovvtuv 5s tccv
irpwTuv, tov itxtspa, tov sydov xttxvtkv sx\'/.stxysvog xv^saryv
STrsOvyytrs TCifoxrdxi.¹) Eadem ratione Thrasyllus, quem
modo nominavi, priorem uxorem duxerat nxovtcp yJsv

Interdum matrimonium exoptandum esse videbatur
quo firmiore vinculo duae familiae inter se coniunge-
rentur. Tunc pactione facta inter parentes res decerne-
batur, neque ulla uxoris eligendae potestas viro relin-
quebatur.¹) Affinitas autem quae esset inter utramque
familiam ut corroboraretur haud raro matrimonia iniban
tur. Exemplum dabo ex Demosthene apud quem Neaerae
accusator exponit se flliam duxisse sororis suae, quae
Apollodoro nupta esset ovTog %pwT0v tov \' AxokkdSüpou
Kepi ts TVjV xdsktpyv ti)v iy,yjv xx) vyxg xTXvrxg, xx) yyovyJvou
tvj xÄyQsix oixstovg ovrxg xx) xoivuvsTv ttxvtuv tuv cvtuv.^x)
Hac igitur ratione ductus avunculus consobrinam suam
domum duxit,

Videmus autem iterumque videmus rarissime iuvenes
Athenienses amore adductos esse ut virginem in matri-
monium peterent. Neque enim, ut eo redeam, e verbis
quibus Euphiletus apud Lysiam loquitur de matrimonii
sui initio apparet amorem eum ut illam duceret adhor-
tatum esse, neque alia res est apud Isaeum in oratione
de Philoctemonis hereditate; quasi comoediam hic agi
videmus cuius hoc est argumentum: Euctemoni seni
meretrix quaedam cuius consuetudine utebatur persuaserat

Ut filiolum suum, cuius alius erat pater ipse adoptaret;
quod tarnen ne fleret impediverant et Euctemonis Alius
et Cppxrspeq eius. Qua re iratus Euctemon quo filii iram
moveret sororem Democratis cuiusdam sibi despondit

nisi Alius concederet ut meretricis ille Aliolus genti suae
adscriberetur. Tandem propinqui quos pudebat ineptia-
rum Euctemonis, ut controversiae componerentur effe-
cerunt, ita ut senis voluntati obsequeretur Alius.¹)

Notatu autem perdignum est haec omnia Aeri cum
Callippe, quae cum Euctemone iusto matrimonio iuncta
erat, etiam viveret; nam senis mortui ne exsequiis quidem
interesse potuerunt xi öuyxTsptq xvtov kx) y yvvy (§ 40).
Duas igitur eodem tempore habere uxores voluerat
Euctemon; id quod legibus Atheniensium neque licuisse
optimo iure demonstrasse censeo virum doctissimum
Hruza²) neque vetitum fuisse. Neque enim Lipsius
aliique viri docti mihi quidem persuaserunt; qui cum
negarent duas uxores singulis viris concessas fuisse,
suspicati sunt Euctemonem ad breve tempus uxorem
deseruisse atque ei liberisque suis domum suam custo-
diendam reliquisse — id quod Atheniensium mores
prohibebant — huius autem rei apud Isaeum mentionem
factam non esse ne causae noceretur.³)

Sed redeamus eo unde digressi sumus, nisi quod hoc
unutn etiam observare hinc fortasse non alienum est:
satis superque patere quam exiguo iure et in reliqua
vita et in matrimonio fuerint mulieres Atheniensium;

irritum est quidquid aliquis fecit mulieri morem gerens;
sui quisque patrimonii est dominus, testamentumque ad
suum arbitrium componere cuique licet, praeterquam ei
qui id facit yjpcog svexev vóaou vi (jmviZv, ij yvvctm ireióó^svog

Quantam in matrimonio ineundo dotis
rationem habuerintAthenienses, oratores prae-
sertim demonstrant: nusquam fere agitur de virginibus
collocandis quin dotem datêm esse addatur, etiam si
res in controversiam vocari non potest. Rarissime
profecto factum est ut virgo .indotata nuberet; cuius
rei unum exemplum afferre possum ex Lysia (XIX. 14)
desumptum. Vix quicquam magis quam dos efïïcit ut
matrimonium contineatur; ipsa dos obstare potest quo-
minus divortium faciant coniuges.²) Patres fratresque,
etiamsi ipsi divites non sunt, sibi decori esse putant
filias et sorores dote instituere.²)

De dotis magnitudine pauca tantum tradita sunt.
Sic apud Andocidem narratur Alcibiadem Calliae soro-
rem duxisse cum dote decern talentum; quae ingens erat
illis temporibus pecunia. Callia autem mortuo altera
decern talenta exegit, quae Callias se daturum promi-
sisse dicebat, ubi soror filium peperisset.⁴) Apud Isaeum
uno loco (V. 26—27) de dote quinque minarum agitur,
altero (VIII. 8) viginti minae cum vestimentis ornamen-
tisque dotem efficiunt. Omnino dotem uxoris convenire
decebat cum amplitudine patrimonii mariti: ⁵) hic quoque
qui magnam iam possidet rem familiarem, semper eam
augere cupit. Quodsi pater aut fratres dotem prae-
bere non poterant, non raro propinqui vel etiam alii

cives opem ferebant*) ; quin etiam lex erat ut virgini
inopi ex aerario publico dos penderetur.¹)

Omnia autem quae ad dotem pertinent amplissime
tractavit Beauchet in opere quod iam supra citavi „Le
Droit privé de la République Athénienne" (p. 259 sqq.) :
exponit ille quinam dotem praebere debuerint, quando
dos dari solita fuerit et quomodo constitui, quid dotis
nomine esset dandum; quae fuerit dotis condicio post
matrimonium contractum, quando et cur dos ut redde-
retur necessarium fuerit. Cuius disputatione perlecta
intellegimus quam multa hic etiam nunc sint incertissima ;
sed diutius in hoc argumento versari meum non esse
arbitror. Id vero unum iam manifestissime apparere
mihi videtur causas a terrestri humilitate aliquanto remo-
tiores perparvi momenti fuisse apud Graecos, ubi uxor
erat capienda. Quod qui et ipse concedit Schmidtius,
putat tamen etiam ipsarum virginum ipsorumque adules-
centium mutua studia saepius amorem excitasse: nam
publica certamina atque solemnes choros facillime „noti-
tiam primosque gradus" fecisse ; quae Plato in Legibus
tamquam e media vita sumpta nobis ante oculos ponit ;²)
de Lacedaemoniorum hac in re moribus agit Plutarchus
in vita Lycurgi.⁴) Ex iis autem quae de virgines collo-
candi ratione disserui, id profecto efficere posse mihi
videor rarissime ad suum ipsarum arbitrium virum eligere
virginibus licuisse ? ut verum sit, quod observât Schmid-
tius, Haemones Antigonasque inter Sophoclis cives haud
dubie non defuisse, rarissima tamen talia mutuae cari-

1 Nvv fùv yàç, xäv k.toQ7]0"tj Tif ixurijv frçoïa\' uvvjj o ro^oj
axi/ifiä).).fTM», ccI\' y.nl oTCmariovv fitTQtav 7/ <{>roit; o\'i/\'tv à/coâîo.

tads exempla fuisse suspicor. Quod multo facilius est
ad intellegendum ubi consideraveris id quod in primo
libelli capite demonstravi, morem fuisse ut satis magno
annorum spatio mariti ab uxoribus distarent ; virgo nup-
tura vix erat adulta, neque puellarem innocentiam ami-
serat, sponso contra amoris illecebrae, gaudia, pericula
tantumnon semper notissima erant.

Sequitur ut inquiramus an iam saeculis quinto quartoque
factum sit, ut viri per totam vi ta m caelibes ma-
nerent atque mulieres innuptae. Quod ad ulti-
mum attinet, contendit Zimmernius rarissime accidisse ut
mulieres non nuberent ; patribus enim liberum arbitrium
fuisse decernendi utrum infantes recens nati in vita manerent
necne ; quo iure eos usos esse, cum in infantes debiles et
deformes, tum in puellas, praesertim propter dotis postea
parandae difficultatem. Civitates Graecas non nisi validos
robustosque cives aluisse; solos defensores patriae aliquo
numéro fuisse. Vere enim dixisse Thucydidem avèpès
yxp Tûkiç, mî où Tsi%v\\ où2s v^eç <zv$püv xsvxt mulieres
autem ad patriam defendendam vix quicquam valuisse;
coquendi artem eas calluisse, nihil aliud. Duritiam animi
apud Graecos magno fuisse honore ; molliori sensui quem
efficiat perpetua inter homines robustos debilesque con-
suetudo locum non fuisse; neque mirandum esse quod
pueri vitae incommodis perferendis multo aptiores fuerint
quam puellae. Hinc factum esse ut in civitatibus Graecis
semper plures numéro essent viri quam feminae; non
nisi inter bella et post pacem compositam aliquando
contrariam rationem obtinuisse. Sic puellas semper certa
matrimonii spe educatas esse et maiorem earum partem
aetate iam tenerrima vel nupsisse vel certe viris de-

sponsas esse. Perpaucas igitur civium Graecorum filias
innuptas mansisse. Antigonae autem Electraeque exempla
nos docere quam tristem et solitariam innuptae mulieris
vitam censuerit Sophocles, civis vere Atheniensis.¹)

Haec est Zimmernii disputatio; quam nonnullis e
scriptoribus locis corroborare mihi liceat. Imprimis enim
apud poetas satis frequenter et ipsae mulieres innuptae
orbaeque miseram suam condicionem queruntur et alii
eas miserantur. Sic apud Euripidem postquam Clytae-
mestra interfecta est Electra metuit, ne nullus umquam
vir se uxorem ducturus sit:

vvptputxg sic euvxg \\³)
nec minore metu Macaera vexatur post Heraclis patris
sui mortem.³) Eodem redit quod Orestes in fabula,
quae eius nomine indicatur, apud Menelaum de Electrae
sororis sorte lamentatur his verbis:

v o\'jyjyjy yog tu txxxnrupcp 77xtpi
y.x[Jtftg xdsXCpijg, TrxpOsvov [zxxpbv xpovov.*)
Similes autem querelas etiam apud Sophoclem inveniri
haud mirum; in Electra, ut hoc utar, Orestes exclamat,
sororis misericordia motus :

et Oedipus ultima miseria afflictus flliarum suarum miser-
rimam sortem non praeterit exclamans:

Sed praeterquam apud poetas paucissimas huiusmodi
querelas in literis Graecis inveniri nemo mirabitur qui
reputaverit id literarum genus, quo commenticiis fabulis
imprimis mulierum mores vitaque muliebris describuntur,
Graecis aetate classica omnino fuisse ignotum. Tamen
exigua quaedam adferre possum. Sic ex Hyperidis verbis
gç y aàticf,, on TTQkXuç ;jàv yuvxïzxç ttoiü àyxyouç svèov
y.xrxyypxaKsiv¹) sequitur mulieribus tristissimum visum esse
sine spe coniugii vitam degere. Nec minus triste sonat
id quod legimus in hoc titulo sepulcrali :

ZîjfAK <&px<7iyJ.etxç xovpvj xsxXfoof&xi xïsl
àvri yàyov 7tixpx ûsccv tovto Xx%o\\ht ovo [mx. ²)
Sed ut iam dixi perquam rarae sunt eiusmodi queri-
moniae ; quin etiam oratores Atticos cum perlegis facile
tibi persuaseris vix umquam factum esse ut virgines.
nuptias non celebrarent : identidem videmus atque audi-
mus patres fratresque eo studio ardentes ut filias et
sorores collocent. Saepius etiam narratur viduas novum
iniisse matrimonium ; tum praesertim id facillimum fuisse
cum vidua magna dote praedita esset et per se intelle-
gitur et apparet e Demosthenis oratione tricesima, ubi
verisimile esse negatur mulierem quae antea e prioris
mariti domo statim alteri viro nupsisset, divortio facto
diu viduam manere voluisse, è%bv xXXy avvoixeTv, toj t

àiïsXCpOÏl ksktyjyèvdv t0cx\\jty,v ovvixv, x\'jttf ts txvtyiv £)<jx
ty/v jfàikixv,")

Proximum est ut inquiram utrum virginitatem per-
pétua m magni fecerint necne. Qua in re cultus Minervae
et Dianae dearum virginum satis aperta indicia praebere
possunt; praesertim autem fabula de Actaeone in cer-
vum mutato hic commoranda est: Dianam cum veste

abiecta venator ignotus se speeulatus esset pellem cervi
ei in caput iniecisse ; deinde canes eum pro vero cervo
habitum laceravisse.¹)

Alibi tamen frustra argumenta quaesiveris quae probent
virginitatem apud Graecos umquam magno honore fuisse ;
immo fontes qui nobis sunt praesto alia omnia docere
videntur.²)

Neque multa de caelibatu virili nobis nota sunt;
ex iis quae apud scriptores tradita sunt raro effici posse
videtur Graecos id magni momenti habuisse, utrum vir

1 tov ix twv xvrüv 0-ävavov, "vti drj /itj yvrutxu ^tfiiXtjv ).dßot.
V. c. J. Vürtheim in recentissima Stesichori editione (p. 28) ad
haec verba adnotat: „Actaion hatte also die Göttin im Bade beobachtet.
Nicht darum aber soll sie Rache an dem Jüngling geübt haben. Dasz
diesem ein so grausamer Tod bereitet wurde, geschah um einen
Nebenbuhler des Zeus, der in Semele verliebt war, aus dem Wege
zu schaffen. Und Artemis — hatte sie doch die ihre Scham erregende
Beleidigung des Jägers stets im Gedächtnis — war von Zeus als die
am meisten dazu Befähigte auserlesen um das Todesurteil zu voll-
ziehen. Wer sich aber in den Worten des Periegeten das merkt,
versteht erst die wahre Gesinnung der Göttin: Zeus meinte sie täte
es um seinem Willen zu gehorchen: im Grunde ihres Herzens übte
die Artemis Selbstrache."

uxorem haberet, an caelebs esse mallet; fieri autem
potest ut plurimi caelibes fuerint inter milites mercenarios,
qui saepe ea aetate peregre proficiscebantur, qua viri
uxorem ducere solebant. Attamen inter eos, quos Cyri
expeditioni interfuisse narrat Xenophon, nominantur quo-
que qui eo consilio militabant ut liberis quos domi
reliquerant opes compararent.

Pauca tantum exempla colligere potui virorum quos
uxorem non habuisse aut constat aut verisimile esse
videtur. Sic de Nicostrati hereditate Isaeus orationem non
composuisset, si uxori ille rem familiarem relinquere po~
tuisset ; idem valet de Astyphilo quodam, cuius hereditas
ut sibi traderetur frater eius poposcit oratione ab eodem
Isaeo facta.¹) Duobus vero locis (Is. VII. 5 et Dem.
XLIV. 10) constat virum caelibem manere maluisse. Iam
Solonis aetate coelibatum haud ignotum fuisse apparet
e narratione quam servavit Stobaeus: Zohuv (Tu/zßouÄsv-

»XXKstov", bitte y „w Kvùpwirs, (poprioy y yvvj\'\'.^s) Plato autem
in Legibus poenam constituit ei qui uxorem ducere récu-
sât "vct yvj cioxy TVjV [tovxvXlotv 01 yJpfog y.a) pxtrTtavyv Cpspsiv.³)
Simile aliquid indicare videtur locus apud Dinarchum
qui in oratione adversus Demosthenem contendit tovc
[asv vôfmvç Trpoxéystv TÙ piljTOpi KCil tu (TTpXTytfÛ, tv;v TTXpX tou
àtjj&ey Tri tt iv xfyoüvTi ?.xy,ß xvsiv, TrxîSoTrois~i<jùxt kxtx touç
voyou;, yîjv svrog opoov xsxrîjadxi.³) Unde sequi videtur viris
tantum qui uxorem haberent praetores fieri licuisse et
verba facere apud populum ; maiorem fortasse fidem
populus Atheniensium iis habebat, quibus in Attica
domus erat atque possessiones. Idem tarnen aliis quoque
magistratibus praescriptum fuisse nusquam invenire potui.

Neque Graeci virorum caelibatum umquam probavisse
videntur propterea quod continentiam tempera n-
tiamque in naturali amoris desiderio admira-
rentur. Qua in re facere non possum quin adferam egregiam
hanc Rohdii observationem: „Das asketische Ideal fehlt
auch Griechenland nicht. Aber es bleibt, so mächtig es
an einzelnen Stellen eingreift, unter Griechen stets ein
Fremdes, unter spiritualistischen Schwärmern eingenistet,
der allgemein herrschenden Lebensstimmung gegenüber
eine Paradoxie, fast eine Ketzerei. Die öffentliche Religion
entbehrt nicht aller Keime einer asketischen Moral; aber
ihre Entwicklung aus einer religiösen Gesamtansicht hat
die Askese in Griechenland nur unter Minoritäten ge-
funden, die sich in geschlossenen Konventikeln theolo-
gischer oder philosophischer Richtung absonderten." ¹)
Fuerunt autem qui contenderent apud Athenienses caeli-
bes per ^iy.yjv xyxyJou in ius vocari potuisse ; id quod pauci
ex scriptoribus loci indicare videntur.²) Alii contra inter
quos nominare mihi liceat Beauchettium³) et Lip-
sium⁴), contrariam ineunt viam statuuntque nihil certi
hac de re traditum esse, totamque illam lizyv adverso fronte
pugnare cum universo iure Attico; quo singulorum civium
libertas ne imminueretur anxie cautum erat. Maioris
etiam ponderis est quod nulla usquam apud oratores
Atticos caelibi Iis infertur neque illata esse traditur.

») E. Rohde. Psyche II. p. 102. ²) Plut. de amor. prol. 2.
493 e. nqutov ot>x avu/iiva (ra £wk) ro/tot\'C uya/dov xal oiftya/tiov
y.nOuTtfq ot AvxovQyov vtolXviii xul JSoXmvo;, cf. Pollux III. 48.
VIII. 40; Bekker. Anecd. I. p. 336, ubi dixut dyetaqyiov, IdTioTuiiov,
fyoyioii et dyti/iiov uno ordine habentur. \') Beauchet I.e. p. 108—
109. ⁴) Lipsius I. c. II. p. 341.

Capite superiore cognovimus viros in matrimonio
ineundo de liberis procreandis praecipue cogitasse atque
hoe consilium observasse ante omnia.

Quaerendum autem est, utrum etiam muitos liberos
sibi optaverint an satis iis iam fuerit, si unum infantem,
potissimum nimirum puerum, genuissent.

Testimonia diserta antequam percenseamus, inquiren-
dum est numquid forte scripta, quae ad rem nostram
non proprie attinent, docere possint; veluti fieri potest
ut aliquis duos liberos numerum solito minorem aut sex
gregem ipsum pronuntiaverit. Atque sane eiusmodi loci
nonnulli afferri possunt.

In Lysiae oratione¹) homo accusatus quod bona Aristo-
phanis, affinis sui, suppresserit, tres liberos sororis suae,
post Aristophanis mariti mortem sine re familiari relic-
tae, alendos sibi esse affirmat, idemque paulo inferius²)
tres eos liberos verbis quae sunt Troctiix ttoXXcc désignât,
Rationem habendam esse probe scio rhetorem hoc loco
verba facere nee non rei interesse ut numerum liberorum
quam maxime augeat, at tarnen credibile non est eum
tres liberos publice muitos dicturum fuisse, si Atheni-
enses liberos habere solerent muitos et hac de re tres
liberos numerum haud dubie ducerent exiguum.

At vero unum infantem et vel maxime unam filiam
habere parum visum esse ex Isaei oratione apparet, ubi
is qui causam agit avum suum quondam consobrinam

1 \') Lys. XIX. 9. iTu â\'fruZi; iaTfQi;tifroi /xir xijâeOTÛr, iorf-
QTjnhot (Vf riy? vrçoutôç, itaiâdnia Je rqiu ijruyxrtOiiéroi ryfqnr...

XPÔVOV, TSKQUGX XVTCJ TV_tV SfM/jV (MYjTSpX [J, ST Ci \'/,[JÀ0XÇ TpiX\'/.OVTX
TOV filcV STSXSÙTVPSV\' 0 5f TTXTTTTOC [JAZÇ fMOV^Ç 0\'J7Vfi XUTU

ûuyxrpbc Axyfixvsi ttx\'/.iv r-/,v AioxXsoug x<)£?.$>yv, v_tc xùtû
syiyvhôviv ùsTç duo.¹)

E tragoediis quoque loci duo afferri possunt, qui
virum multos liberos non voluisse comprobare videantur ;
est alter ex Euripidis Medea, ubi Jason affirmat, se
uxorem non repudiare ut plures nanciscatur liberos :
oùV si; xyjXXxv ttoXvtskvcv gitovow \'s%M\'
xXiç yxp o! ysySÓTsg cùSs ysytyoyxi.*)
Novimus autem Medeam ei duos tantum natos peperisse.

Alter in Alcestide legitur, ubi Admetus uxori mori-
turae pollicetur se novum matrimonium contracturum
non esse, ne liberis suis novercam inducat ; sat magnum
sibi esse liberorum numerum (erant autem ei filius et
filia) eaque de causa nova uxore sibi opus non esse :
x\'/.iç Sf TTZtciccv, rôcvV ow,tiv su%oyxi
êsoïg ysvscOxi\' gov yxp ovx wvviysôx.³)
Quamquam fieri potest ut poeta tragicus istis locis
non opiniones hominum tunc viventium reddiderit.

Ilium quoque locum qui apud Isocratem in laudatione
Euagorae, regis Salaminis, reperitur hue afferre lubet,
de quo ille haec refert : Trpbc toûtoiç, 2 doxsï tttxuicctxtcv
sïvxi y.x) xxXstcctxtov, sùttxùIxç tu%s7v xyx y.x) TToXvTrxtèlxç,
où2l toutou diyiyxptsv.") Unde non sequitur ut homines
multos liberos tune cupide expetiverint : hoc tantum Iso-
crates asseverat rarissime accidere ut quis multos simul
probosque liberos possideat. Quot autem numero Euagorae
liberi fuerint et qualis hoc loco sit vocabuli tto/.vkxù\'ix vis

equidem indagare non potui neque scio an numerus ipse
memoriae traditus non sit.

Vocabulum toavttouVux, rarum est admodum. In The-
sauro Linguae Graecae s. v. legimus id non occurrere
nisi apud scriptores posteriores, Musonium, Cassium
Dionem, Gregorium Thaumatourgum, deinde loco Iso-
crateo supra allato, denique in una ex Phalaridis epistulis
quas spurias esse Bentleius demonstravit.

Licetne inde argumentum erute magnum numerum
liberorum aetate classica rem raram fuisse? Id quod
videlicet ad ordines locupletiores modo pertinere moneo.

Neque ullam de multorum liberorum desiderio men-
tionem factam neque usquam familiam magnam habere
inter beatitudinis condiciones referri videmus. Ut apud
Herodotum*) Solon Croeso roganti, cur Tellum omnium
hominum beatissimum praedicaret, respondit patria flo-
rente Tello liberos genitos esse fortes probosque, e
quibus omnibus rursus liberos natos vidisset, qui sibi
essent superstites. Non quo multi Tello essent liberi,
sed quia YMhoiuxyxOoi, beatus praedicatur.

Contendere igitur iam licet in monumentis litterariis
nullum apparere vestigium, homines liberos multos sibi
expetivisse, apud Euripidem contra duos liberos satis,
apud Lysiam tres etiam multos dictos esse.

Johannes Kirchner quaecumque nomina propria
sive in monumentis litterariis sive in inscriptionibus
inveniuntur in libro, cui titulus est Pvosopographia
Attica, sedulo collegit. Cum plures homines ex eadem

familia noti erant, eius familiae stemma, quatenus fieri
potest, constituit. Insuper liberos addidit, qui apud
scriptores enumerantur nominibus non adiectis.

Legentes tamen admonendi sunt ut animadvertant ne
nomina ad aetatem classicam omnia pertinere arbitrentur ;
turn consentaneum est materiam a Kirchnero congestam
plenam integramque non esse, sicut iam statim cum
admiratione videmus numerum puellarum perparvum
esse, cuius rei haec nimirum causa est quod mulieres in
vita publica multo minus eminebant, unde factum est
ut saepe earum mentio fieret nulla. Accedit quod nomina
puellarum commemorare saepe necessarium non iudicatur.

Loci quibus unus filius nominatur nimirum frequen-
tissimi sunt, quos propterea non enumerabo quod omnino
certum non est plures liberos non extitisse. Ita saepe
factum videmus ut descendentes e virili sexu per saecula
nonnulla significati sint, ut proavus, avus, pater, filius.

Hoc ex se intellegitur locis illis ubi plures liberi indi-
cantur aeque minus constare omnium liberorum mentio-
nem iam esse iniectam. Quae cum ita sint, istam rationem
(statistiek) plenam integramque non esse patet, unde hoc
tantum nos discere mox videbimus, fieri non posse ut
familias multorum liberorum indicemus exceptis nonnullis.

Si vir alterum iniit matrimonium et e duabus uxoribus
liberos procreavit, eius rei mentionem feci. Mulier si alteri
viro nupsit, liberos prioris et alterius mariti separatim
notavi, quandoquidem ad meam quaestionem plus inte-
rest scire, quot liberos vir habuerit, ut mox apparebit.

Sequitur iam eventus meae inquisitionis, in quo deno-
tando hisce siglis me usum esse moneo, numeris in

initio positos numeros stemraatorum Prosopographiae
Atticae significantibus.
X filius et filia.
duae filiae (aut tres filiae).
(2 1) duo filii et una filia.
(1 2) unus filius et duae filiae.
(3 1) tres filii et una filia.
2 2 duo filii et duae filiae.
(1 3) unus filius et tres filiae.

XI I
1 I

I I I

I I XX

XXXI
XI

I I

(3 1)

(2 2)

Themistocles decem liberos habebat, novem (5 4) e priore ct
etiam unam filiam ex altera uxore natam.

Kirchner perperam contendit Calliam tres sorores habuissc. Apud Herodotum
(VI. 122) legimus eum tres filias habuisse.

(2 1)

I (1 2)
I

(2 1)
(1 2)

250 familiae (gezinnen) duorum liberorum
quae ita distingui possunt:
192 familiae duorum filiorum
49 familiae filii et filiae

9 familiae duarum filiarum.
64 familiae trium liberorum, se.:
38 trium, filiorum.

11 familiae quinque liberorum, sc.:
5 quinque filiorum
2 quattuor filiorum et unius filiae
2 trium filiorum et duarum filiarum
1 unius filii et quattuor filiarum.

Praeterea nonnulla testimonia colligere conata sum ex
imaginljius\'ln vasis depictis atque ex monumentis se-
pulcralibus.

Ex hoc testimoniorum genere etiam sedecim familias
duorum liberorum, quinque in quibus certe tres liberi
fuerunt, tres familias quattuor saltem liberorum cogno-
vimus. Nihil igitur novi hi fontes nos docent.

Quae cum ita sint, statuere iam licet fieri non posse
ut familias multorum liberorum frequentes fuisse demon-
stremus, immo verisimillimum videtur eas raras fuisse.

Viri docti Hermann-Blümner de hac re etiam
dicunt: „Die griechischen Ehen waren in der Regel nicht
sehr fruchtbar, wozu, abgesehen von der durch die Sitte be-
günstigten auszerehelichen Befriedigung des Geschlechts-
triebes, schon frühe auch die Rücksicht auf die Integrität
des Hausvermögens beitragen mochte, die keine zu
grosze Anzahl von Teilnehmern und Erben an dem-
selben wünschen liesz"¹). Qua de causa Hesiodusiam

Athenis igitur res prorsus aliter se habebat atque
Romae, ubi familias multorum liberorum comparuisse
ex ipsis nominibus concludere licet. Weise¹) eiusmodi
nomina, quae nil nisi numeri meri sunt, tamquam
argumentum attuKt quo Romanam indolem siccam ac
ieiunam fuisse demonstraret. At mecastor ista nomina
etiam arguunt numerum liberorum apud Romanos saepe
magnum fuisse. Quidni ? An probabile non est nomina
quae sunt Septimus, Octavus, Decimus, olim liberis
indita esse quibus ordo eorum designaretur ?

Rei certissima ratio est in Atheniensium condicionibus
domesticis a Romanorum prorsus diversis. Capite primo
vidimus Atticae incolas rei rusticae deditos fuisse, sin-
gulos vero agricolas parvum tantum agellum possedisse,
cum terra eorum non nisi ex parte bona esset ac ferax.
Nec non parva iis erat emigrandi opportunitas. Quan-
tum igitur inter se distabant facultates agricolarum
Atheniensium atque Romanorum ! Supra expositum est
istas rerum angustias causam fuisse propter quam Alius
aetate demum provectiore, cum patrem vires iam defi-
cerent/ uxorem ducere posset, quippe cui agellus unde
victum quaereret prius non obtingeret. Quo factum
est etiam ut agricola multos liberos sustentare non
valeret: multis enim victum praebere non poterat. Hac
in re Attica cum Gallia hodierna apte conferri potest,
nam ibi quoque singuli agricolae parvum tenent agellum
atque liberorum numerus parvus est.

Philosophi Graeci incolas numero semper constare
affirmarunt, id quod non censuissent, si familiae nume-
rosae vulgo exstitissent. Zimmern¹) vero Graecos immo-
dicam civium multitudinem semper frequenti cogitatione
tamquam formidinem ingentem praecepisse putat, cuius
disputationem, iis verbis omissis, quae hie minoris momenti
sunt, exscribere velim:

„It was the same difficulty that stung Malthus, and
through Malthus, Darwin and which has thus become
familiar, in its theoretical form, to several generations of
thinking men. But to these early Greek thinkers it was
no mere problem in biology or ethics, but an ever present

It was more than a difficulty: it was a terror, looming
closer every year. With their primitive economy there
was little margin to draw on. There was a natural
■ limit to the numbers of a self-contained City State.
Patch after patch of bare hillside was drawn into the
area of cultivation, terraced and ploughed and picked
over that it might yield its wretched pittance. But
a time came when the pressure of population upon
subsistence became too great to be withstood, and
Greek statesmen were forced to seek an outlet for their
people elsewhere.

The great outburst of colonisation in the eighth and
seventh centuries relieved the pressure. It never recurred
again in so acute a form ; for the economic develop-
ment which followed, with the improvement of commu-

nications and the growht of foreign trade, rendered
States less wholly dependent upon their agricultural
resources and provided permanent activities for some

Yet the old terror still remained if not in so urgent
and menacing a f6rm as in earlier days, still far more
real and constant than we can easily conceive under
the international system of to-day, when we have
grown used to regarding population as a fluid and

Mirum autem est scriptores Graecos ut ipse Zimmern
contendit ratos esse numerum incolarum constantem
fuisse. Sic enim pergit: „Superficially read, they seem
to overlook the difficulty. They prefer to speak as
though population tended of itself to remain stationary,
as though there were no such thing as the natural increase
of mankind. The whole organization of City State
society seems based upon the idea, that the numbers

this most clearly in the arrangements for founding new
cities. The statesman\'s business is to discover how
large h population the new territory will support, and
then to stock it up to that limit. Every one will know
what that limit is; sometimes it is even openly expressed
in the name of the new settlement, as in the colony
of Ten-Thousand-Town on the coast of Cilicia. We
find the same idea in Plato and Aristotle, and it falls
in very well with their general conception of the city
as a work of art, and with their reluctance to elbow-

In ista Zimmerni disputatione demiror eum cum
primum multitudinem nimiam philosophis Graecis tam-

quam metum continuum ante oculos versatam esse dixerit,
postea intulisse, Platonem atque Aristotelem numerum
civium constantem esse pronuntiavisse. Quodsi metus
ille tantus fuisset, ita, credo, non censuissent!

Inferius paulo Zimmern contendit philosophos Graecos
probe novisse sententiam quam dicerent falsam esse,
rationes vero quibus assuefacti essent tamquam naturales
et necessarias duxisse, quamquam revera quam maxime
artificiosae essent.

Zimmerni argumentatio aliquantum conturbata mihi
quidem videtur, quoniam primum perhibuit Graecos
timore nimiae hominum multitudinis perpetuo vexatos
esse, deinde vero complures causas enumeravit e
quibus sequeretur ut numerus incolarum semper fere
immutabilis permaneret. E causis quas attulit haec
prima est

Ubicumque ars valetudinis tuendae curandaeque parum
processit, numerus eorum, qui vertente anno moriuntur,
magnus esse solet neque id malum ad Graeciam tantum
pertinet, sed per totam antiquitatem ubique grassatum
est. Etiamnunc in insula lava pars dimidia liberorum
moritur, sed ex octo quattuor remanent: ergo numerus
incolarum assidue duplicatur. Itaque sicubi multi liberi
moriuntur, id levis momenti est, dummodo tot nascantur
liberi ut iactura abunde compensetur.

Imprimis ex infantibus permulti moriebantur, id quod e
loco Aristotelis in Historia Animalium apparet, ubi pleros-
que liberos prima vitae hebdomade mortuos esse discimus :

Samter in libro, cui titulus est „Familienfeste der
Griechen und Römer"²) mentionem facit x^cptipoyJccv, h. e.
lustratio, quae auctore Suida die quinto haberi solebat.
Infans recens natus circum focum gerebatur itaque in
famili assumebatur.³) Nomen ei, secundum Suidam die
decimo, secundum Aristotelem septimo aut decimo da-
batur⁴). Si xßQtipößtx tum demum accidebant, nomen
eodem tempore dabatur.⁵)

Apud virum doctum My res hoc dictum invenimus:
„It is believed, that hardly one in three of the children,
who are born in Greek lands lives to its first birthday".⁰)
Vehementer dolendum est quod Myres fontem unde
hanc opinionem hauserit nobis non impertivit.

Altera causa, cur incolae numero non multum creverint,
secundum Zimmern haec est:

II. quod multi homines bello semper occiderint.
Capite secundo iam observatum est civitates Graecas
continuo bella gessisse, semper igitur novis patriae
defensoribus opus iis fuisse. Plerumque numerus inter-
fectorum sane magnus non erat, sed nonnumquam
aliqua civitas aetatis humanae spatium civibus adultis
orbata esse poterat⁶). Neque modo Graecia assidue

5 ⁶) Hesychius, S.V. afifiti)^i/int. rjniqa ayofihq roZq cctudioiq, tr
7j to ßQf<po<; rtfQl zijv idilav i\'tpeQov tqi/awes xijcAw xal ixfri-

bella gerebat : Italiae gentes item bellis continuis occupati
sunt : nonne Iani templum tota historia Romana bis
tantum clausum fuit? Ibi vero, utique ante aetatem
imperatoriam, familiae multorum liberorum erant!

Causae duae, de quibus adhuc egi, non penes eum
sunt qui rem publicam administrât. Deinde vero Zimmern
duas alias causas commémorât, in quibus partes eius
magnae sunt : dicit enim

III GraecoS eo quoque effecisse ne nimia fieret
multitudo hominum, quod colonias in terras aliénas
deducerent; eam autem rationem, etsi haud ita frequens
esset atque saeculis octavo et septimo, tarnen numquam
prorsus esse omissam.

Hanc causam ad liberorum numerum non pertinere
manifestum est, quapropter eam missam facere iam licet.

Istam sententiam iam commemoravi in capite superiore,
cum breviter attigi quaestionem, utrum Athenis mu-
lieres essent quae innuptae manerent necne. Arguit igitur
patrem cui graviter incumberet nècessarium dotis com-
parandae officium, ad facinus nostro iudicio inhumanum
coactum esse ut infantem recens natum vel maxime si
puella esset, exponeret.

Zimmerni opinio Glotzii commentatione *) imprimis
nititur, cui quamquam non omnibus numeris astipulor
longum est nunc accuratius in liane rem inquirere.

Forsitan parvus liberorum numerus e serotinis agri- .
colarum matrimoniis apte explicatur. Hodie certe viri,
qui seriore demum aetate uxorem ducant, liberos pauciores

gignere solent quam qui maturius matrimonium ineunt.
Quantum momenti aetas qua vir matrimonium contrahit
ad numerum habeat liberorum e tabula sequenti cognos-
cere licet, quae est in libro v. d.W. Schallmay er, c.t.
„Vererbung und Auslese im Lebenslauf der Völker"¹):

25-29
30—34
34-45

45 et supra

Schallmayer hunc exitum inde explicare conatur, quod
adulescentes, qui provectiore demum aetate uxorem
ducunt, contagioni morborum veneriorum magis obnoxii
fuerunt, quae liberorum exiguitatis causa est, atque sane
fieri potest ut antiquis temporibus eaedem causae eosdem
eventus habuerint.

Alia causa, propter quam numerus incolarum non
multum accreverit, sita erat in ratione, qua societas
hominum illo tempore viventium comparata erat, quae
ratio a nostra toto caelo differt. Nempe nostris tem-
poribus nusquam non matrimonia in operarum ordinibus
rarissime sterilia sunt atque familiae numerosae ibi
frequentissime inveniuntur. In Graecia vero frequens
operariorum ordo ac liber numquam exstitit, ita ut raram
agricolarum progeniem ordo operariorum magna sua
liberorum copia non compensaret. Atque ipsum servi-
tium, quod nostrarum operarum vice fungebatur, infe-
cundum erat, in quo primum parum mulierum erat, cum
viri praecipue opificia exercerent, deinde contubernium

inter servos et ancillas stabile ac firmum non erat:
connubium videlicet iis legibus non erat permissum.

Quae omnia si tamquam iustae causa paucitatis libe-
rorum existimandae sunt, nihil est quod suspicemur
consulto coercitum esse infantium numerum.

1. quis prohibeat quominus mulier concipiat, remediis
scilicet adhibendis quae graviditatem praevertant;

2. ut praegnanti medicamentum datur quo conceptum
excutiatur, h. e. abortu provocato.

Quaestio oritur num remedia, de quibus in ratione
priore sermo est, saeculis quinto et quarto a. Chr. n.
hominibus nota fuerint, cuius rei in monumentis littera-
riis nullum invenire potui indicium, neque v. d. Bloch¹)
id probabile putat, qui ad locum Hippocrateum²) refert,
ubi agitur de abortu a meretrice quadam, cui liberi
minime accepti essent, maturrime provocato: cui si re-
media a me significata innotuissent, conceptionem potius
praevertisset.

Quod ad alteram rationem attinet, abortum provo-
catum illis temporibus notum fuisse e locis Hippocrateis
supra allatis apparet, cuius ipsa verba haec sunt:
ywum vsttcv (pödpiov u. Est autem notabile Pla-
tonem ³) abortum non improbare, Aristotelem vero
etiam commendare causas iisdem quibus Malthum per-
motum. Ita enim fecunditatem nimiam intra aetatis fines
terminosque, quam ad liberos procreandos constiturat
coercere voluit.⁴)

latoribus constitute abortus (x[/,ß>M<riq) comparatus fuerit,
de qua re docte disputavit v. d. CaiHemer.¹)

Plerique rerum scriptores poenam huic delicto propo-
sitam non fuisse affirmant. Nonnulli vero, quales sunt
Hermann-Blümner,²) contendunt leges quidam de eo
silere, sed apud iudices controversiam fuisse, num poe-
nae, quae homicidio constitutae erant, in feticidium
exerceri possent, id quod affirmant freti oratione, quae
Lysiae attribuitur, xxt \'AvTtysvouc xyßkchesuç³), ubi dicit:
si to sti syy.vovpsvov xvùpvTrôq stti y.x: si xvsvQvvx tx tccv
xyßkdlTEUV txIç yvvxttyv.

Caillemero contra persuasum est poenam abortui
fuisse propositam, atque argumento utitur quod Galie-
nus⁴) affirmat Lycurgum et Solonem, discipulos deorum,
in legibus suis poenas in eos constituisse qui abortum
facerent. Sententiam suam confirmari ait verbis Musonii,
quae apud Stobaeum leguntur : (oi §5 voyœdhxi) tovto
(ù\'j yàp xy,ßki<rxsiv xttsTttov rxïc yvvxifyv \'/.<%) txïç xTrsiûovffxiç
fyftixv stsÛstxv.⁶) Legislatores qui fuerint non edocemur,
Athenienses fuisse mihi quidem verisimile non videtur,
quandoquidem haec sequuntur : tovto Vs 7roxv7rxtèixç stx%xv
yspx y.x) xv^p\'i nx) yvvxm, ax) ty;v xttxiciixv stti^/aiov zxtsttv^xv.

Cicero tradit Mileti mulierem, quod partum sibi ipsa
medicamentis abegisset, rei capitalis esse damnatam,
qua de causa Caillemero verisimile non est abortum
legibus Atheniensium poena fuisse solutum.

E contraria parte Lipsius ⁷) eadem oratione Lysiaca
nisus, diy.yv àyfixûffsuç exstitisse nullam pro certo affir-

mat, id quod mihi quoque magis probatur. Nempe
1ly.-/i <zyßxcccr£ccc si esset, opus non fuisset ~hiy.y,v Qovcu
adhibere, id quod fecit orator.

Etiam haec opinio cum iis quae apud Aristotelem
leguntur magis congruere videtur. Is enim, cuius con-
silium hoc erat ut leges ad vitam communem aptas
componeret, haud dubie abortum non commendavisset
si vetarent leges.

Virtutes muliebres, quae quidem apud Graecos magni
fiebant, exsecuturae mihi optimum visum est eas in quat-
tuor genera dividere ita ut

I. virtutes percenserem quae in vita publica mulie-
rem ornare putabantur, unde simul manifesta fieret ratio
quae mulieribus cum vita forensi intercedere deberet,

II. deinde ut inquirerem in virtutes quae in matronis
laude summa dignae existimabantur, unde qualis necessi-
tudo uxorem erga maritum maxime deceret foret per-
spicuum,

IV. denique ut considerarem quae virtutes in uni-
versum mulieribus laudi ac decori haberi solerent.

Antequam de his generibus deinceps agere incipiam,
praemoneo poetas tragicos de virtutibus quae illo tem-
pore mulieri ornamento ducebantur plurima memoriae
tradidisse atque Euripidem ante omnes, qui quamquam
osor mulierum fuisse a multis perhibetur, e contrario
optime de iis meritus est: ille enim muliebre ingenium
melius intellegere atque in earum indolem penitus se
insinuare omnium primus sedulo studuit. At vero tragici
non in rerum hominumque veritate versantur neque ipsa
vita cognoscitur e rebus humanis, quas poetae nobis
ante oculos ponunt, verum oratores et rerum scriptores
sunt qui vitam cotidianam nos doceant, in quorum
numéro Xenophon praecipue ponendus est, in cuius
Oeconomico Ischomachus Socrati enarrat quam egregia

Illud autem mirum est, ut virtutes qua5poetae tragici
in mulieribus laudant omnino congruant cum iis, quas
apud solutae orationis scriptores summis laudibus efferri
videmus. Quod praecipiendum mihi videbatur antequam
de virtutibus ipsis disputare pergam.

I. Iamque igitur virtutes muliebres, quas primas posui
quasque pub lie as sive forenses dicere possis, explo-
remus.

In poetis diligentur evolvendis hoc primum identidem
nos commovet quod manifestis expressisque verbis prae-
cipiunt ut mulier domi maneat, taceat, 7Û(ppuv sit.

In tragoedia c.t. Andromache nutrix Hermionen hor-
tatur ut intro se recipiat neve ante domum se ostendat,
verita ne de ea homines sequius loquantur :

slx?.\' £1710\' £17m (mj^s (pxvtx\'çou 1)0[mov
xxpoiOs ru rie, y/i tiv cc\\7%\\)vv_tv Xxfiyiç
[zp07ù£v [mxdcpuv tc0vïï\' opu[mv^ , tsxvov.] ²)

In fragmento ex Euripidis tragoedia deperdita Melea-
groetiam mulier quae foras procedit nihili esse afflrmatur :

hdov [yJvo\'J7a,v tvtv yuvxTx alvxi %,psuv
£7ÔXV)V , ô\'jpX7l Vx^ÎXV too [M^£V0Ç. ³)

Illud domi mânere et tacere semper et ubique uno
tenore laudatur. At hercle vero verisimile non est,
multum iis fuisse quod cum viris sermocinarentur, quan-
doquidem a vita publica prorsus segregatae vivebant
») Eur. Heracl. 476-77. ²) id. Andr. 876 sqq. ³) id. fr. 521.

atque omnium consiliorum expertes habebantur, de qui-
bus viri haud multum cum iis communicavisse videntur,
siquidem Critobulo credere licet qui Socrati roganti
"Evrt Vs otcc s\\x,770vx ^\'ixXsysi % t?j yuvxixl; respondit:
Ei §£ (jw;, ou 7ro/J,eiq ys.¹)

yuvxt i yvvxt^iv xo7[mv <j ciyy Cpspsi.-)
Quodsi forte omnino tacere necessarium non ducitur,
pauca admodum verba mulieri permissa sunt, ut e frag-
mento Sophocleo discimus:

pijvig ßp,x%s7x To7g cppovolai 7Ü(X)povx
rrpog rovg Tsxo^Txg xx) <pi>Tsu7xvTxg Kpsrrsi
xKKcog ts xxi xopy ts xxpystcf. ysvog,
xlg XÖ7(tog v\\ viyvi ts xx) tx Trxup\' sny- ¹)
Mulieres cum omni fere virorum consuetudine care-
rent, mira nimirum erat earum verecundia: quas virum
contra intueri non solitas esse ex Euripidis Hecabe
novimus:

xXKoog Vxhiiv ti xx) vöf/.og,
yvvx7xxg xv\'Spüv f/J/i ß?Jirsiv svxvrtov.²)
Omnino quaevis mulier honesta in publicum prodire
atque in multorum hominum conspectum venire veretur:
xßovfisö\' c%koi/, •\') verba Antigonae sunt:

Quibuscum sententiis e tragoediis desumptis indicia
ab oratoribus et rerum scriptoribus de virtutibus mulie-
bribus prolata consentiunt, ut supra diximus, et primum
quidem affero verba ultima ex laudatione funebris, quibus

Pericles feminis, quae viduae iam factae erant aut filium
amiserant, iustum indicavit officium: ei ys $s7 xx)
yvvxixsi\'xs ri apsrijs > oaai vZv sv wpsix saovrxt, Oijvxi,
iGpx%ei% xapxivhei xtxv cvjjmvü. rye rs yap •j7rzpxou5y_lc
0-jusooq fiij %eipo<ri ysvscOxi vyiv ysyxXy $ So^a xx) xv
stt\' eXxyjvrov apery\'s xspi % \\peyou h ro7s apvezi xKsos % •¹)
Argumentum nullum est belli temporibus officia sua
mulieribus quoque colenda fuisse atque ipsas quoque
usas esse beneficiis, quae respublica Atheniensis suis
civibus praestabat. Immo earum erat: quietam esse,
nihil agere, quoque minus loci dabant ut viri de se
loquerentur, eo melius erat.

Antigonen pudorem in publicum prodeundi signifi-
cantem supra vidimus. Apud Hyperidem vero, orato-
rem ipsam vitam cotidianam depingentem, haec leguntur:
As7 ryv sx rtjs olxiag ixTTcpsuopEvyv iv roiaury xaravratrsi
slvai rv\\s vjhixixg cctts robs xTxvTuyras 7TuvöxvsitQxi yy rbos
for) yuvy, dXXa rivos fi^p. ²) Unde apparet mulierem in
publicum procedere non prius decuisse quam liberos iam
peperisset. In alio Hyperidis fragmento legimus caven-
dum esse cultum, quo mulieres foras progredientes se
exornarent, tamquam alienis viris placendi causa accep-
tum — eum tantum cultum probari, quem mariti sui
gratia induerent: robs fib xpos rov xvtipa rov hxvrvis
yuvaix) xxAAu-icfiobs oxxs ßoÜAoiro %pv) yiyvEiöxi\' robs
yJvroi Trsp) r&s £ ffiovs ouxeri xpes rov xvZpx, d>,Kx Trpos
robs iripcus (yiyvofibous) (poßyrsov-³)

Lycurgus in oratione adversus Leocratem habita narrat,
cum tota civitas post pugnam ad Chaeroneam commis-
sam perturbata esset: opxv v,v im fib rciv Oupwv yuvx7xxs

sKsvûspxg TTspi Cpoßovg y.xrs7rryjyuixg y.x) ttvvÛxvoiasvxç si Çan,
tot.ç (asv vtrep xvopoc, rxg vnsp ttxtpèg, rxg V ùirsp tâshQiïv,
kvxQwg xvrccv kx) rîjg 7ré?,cccç ôpccyJvxg.*) Ergo mulieribus
ne tune quidem, cum de propinquorum salute sciscitari
vellent, in publicum prodire dignum putabatur.

Quod autem locus ex Hecabe fabula, supra a me
allatus, docet, mulierem solitam non esse virum contra
intueri, corrobatur locó, qui est in Lysiae oratione, ubi
accusator dicit reum, cum adulescentem de quo certa-
retur apud se esse comperisset, fores domi suae perstrin-
xisse atque in mulierum cubiculum, ubi soror et conso-
brinae suae essent, introisse xi ovreo xocyJcog ßsßidjx.X7iv
liars Kx) V7T0 TUV olusiuV épdûfASVXl xhyùvsaûxi.²)

Quae cum ita sint, concludere iam licet, tam poetas
quam scriptores eas mulieres maximi aestimasse, quae
domi manerent, pauca loquerentur, modestae essent et
coram viris inque hominum frequentia verecundae.

II. De virtutibus nunc videamus, quae in matronis
laude summa dignae habebantur, et primum consideremus,
quomodo uxorem adversus maritum se gerere decuerit.

In illius Alcestide famula dominam suam mulierum
optimam praedicat quod moriendo pro coniuge debitam
adhibeat revecentiatn.
Chorus: hrcc vuv svy-Xsyg y s xxrôxvcvyJvy

yw/j r\'xplffTï] rûv ùcp\' yktu ptxxpu.
Famula: Trüg o-jv. ùpiw/i j.tig svxvriÛTsrxr,
ri ysvsaOxi ryv virspßsßhmASvviv
yuvxïxx ; TT ci g 5\' xv fixXXov svhsiîqxirè rig
TTOTIV 7rpOTl[AÖüff\' $ OÉXOUt\' U7TSp(lxvEÏV ) ³)

In Troadibus Andromache Hecubae socrui suae, des-
cribe matrimonium suum cum Hectore quale sit; nempe
rationem beate vivendi invenisse sibi videtur. Quam
igitur viam ingressa erat?

Primo domi manebat, quamvis esset laboriosum: sin
minus, male audiisset, etiamsi conviciis non lacesseretur.
Tum spernebat blanditias mulierum corruptricium atque
sua prudentia ac moderatione tamquam duce utebatur
et auspice.¹) Adversus maritum erat tacita et quieta;
denique illud optime sciebat, quantum Hectori indul-
gere — quando sibi constare se oporteret:

yXcctra^g rs triyviv oyyx tf %<rv%flv ttocpsi
7Ttxpe7%oy\' xys %p>jv vixxv ttogiv,

y.sivu ts viüyv oov £%p%v xxpisvxi.²)
In tragoedia c. t. Electra etiam praescribitur ut in
rebus omnibus uxor marito cedat:

yvvxTxx yxp xpy ttxvtx <rvy%ups7v togsi ,
viTig (ppsvjpyg\' % yb oczs7 txös ,
cjy sig xpiöfzbv tuv syüv tfxsi Äoycov.³)
Neque solum cedere marito debet, sed etiam nihil
umquam suscipere eo non ante consulto.
Sic enim Aethra in Supplicibus loquitur:
ttxvtx yxp xpcsvuv
yvvxiTrpxTusiv sr/.og, xhivsg roCpxi.¹)
Ceterum mulieri aliis virtutibus praeterea opus est ut
uxor bona probaque sit. Clytaemestra, quae satis sibi
placere videtur, sua animi bona adversus Agamemnonem
celebrat: in voluptatibus se animo temperasse praedicat,
rem familiarem bene administrasse ita ut maritus domum
rediens gauderet nec non bono animo inde proficisceretur:

7T£p) <7£ XXI î)è(JLOVÇ
G-UfA/MZpTUÛ\'/jtTSig UÇ X{JL£[MTT0Ç % yVV\'/j ,

sïç t \'AQpoè\'ityjv (ruQpovovcrx xx) to gov
yJkxôpov avl-ouj\', uqts vshjiovtx rs
%ulpsïj ôûpaÇé t\' êçiovt sfôxtftovsïv.¹)
Neque solum in tragoedia uxor, quae domum bene
administrât, laudatûr sed idem fît in fonte nostro prae-
cipuo qui est Xenophontis Oeconomicus. Quanti mo-
menti sit bona rei familiaris administratio in colloquio
Socratis, cum Critobulo instituto iam supra (p. 86)
allato, nobis narratur, Nonnulli viri uxores tamquam
adiutrices habent ut opes suas augeant; alii vero im-
prudentia uxorum corruunt. Vir autem si coniugem bene
instituit neque haec eius consiliis utitur uxor in culpa
est; sin minus, maritus ipse in noxa tenetur.²) A marito
uno uxor erudienda est, nam Critobulus ipse dicit se
uxorem suam domum duxisse cum pauca admodum cog-
novisset vidissetque. Hic deinde Socratem rogat num
qui uxorem strenuam habeat ipse eam instituerit. Quem
Socrates ad Aspasiam refert quae eum haec omnia
melius docere potest ; suo ipsius iudicio uxorem impigram
quae rei familiaris administrandae particeps sit, quod
ad virtutem attinet viro omnino parem esse: NoplÇu Si
yvvalxx, xoivuvov xyxûijv o\'ixou qZgxv , ttxw xvrippoTrov avxi tu
xvîp) £7r) to xyxûov.³)

Quale autem officium bonae matrisfamiliae sit Ischo-
machus deinde exponit in colloquio cum Socrate habito
de quo iam supra (p. 84 et 85) mentio iniecta est.

III. Ad virtutes quae in virgine laudabantur iam
transeamus. In virgine omnibus virtutibus anteponebatur

castitas. Farneil in libro „Greece and Babylon" commémo-
rât iam temporibus antiquissimis puellam, quae castitatem
violasset graviter puniri. Verba eius sunt haec : „One
or two Greek myths that may reflect very earlçy thought
express the severe reprobation of the father of unchastity
in his unmarried daughter ; myths telling of cruel senten-
ces of death imposed for the offence. But these suggest
no religious feeling ; the sentiment may well have arisen
from the fact that under the patriarchal system the
virgin-daughter was the more marriageable and com-
manded a higher bride-price." *)

Wilamowitz in prolegomenis, quae editioni Hippolyti
fabulae praefixit, explanare conatur, quomodo virgines
Troezenias affectas esse credamus, cum cantum Hippo-
lyti cantarent, iuvenis formosissimi, qui pro pudicitia
mortem occubuisset. Euripides enim in fine fabulae af-
firmat, memoriam Hippolyti et Phaedrae amoris in
virginum Troezeniarum cantibus sempiterna fore easque
die nuptiali suo comam solemnem i 11 i sacrificare debere.
Unde Wilamowitz sequi contendit, ut cantus illi in
prioribus nuptiarum caerimoniis cantari solerent. Euripides
autem cum alibi quoque in fabula mores Troezenios
respexerit, non est dubium quin cantum ilium noverit
inque tragoediae suae usum converterit.

Iam supra nonnulla e Wilamowitzii verbis citavi,
cum de maturo mulierum conubio agerem; nunc vero
partem ultimam eius disputationis laudare lubet : „eines
aber vor allem: nichts ist ihr bisher mehr eingeschärft,
als dass sie einen köstlichen schätz besitzt, der ihr
teurer sein muss als das leben, auf dass Hestia und
Artemis und Athena gnädigen auges auf sie blicken:
Farneil. Greece and Babylon, p. 150—51.

diesen schätz soll sie jetzt dahin geben, dem unbekannten
. manne und herrn, warum ? die eitern wollen es, die
götter gebieten es, es muss wol gut sein, aber sie ver-
steht es nicht und schaudert in ihrer unschuld. aber
sie fügt sich, noch einmal zieht sie hinauf in das hei-
ligtum, das heimische sitte solchem gebrauche bestimmt
hat, und bringt der gottheit, deren willen sie sich
beugt, das opfer ihrer jungfrauschaft, sie schert den
lockenschmuck von ihrem freien haupte und legt ihn
unter tränen auf den altar, während die gespielinnen
ihr das heilige lied singen, das sie manches mal mitge-
sungen hat, und nun nie mehr singen darf: das lied
vom tode der jugend und reinheit." *)

Ut etiam . Graecos auctores ipsos audiamus locum e
Troadibus afferre volo. Andromache ipsa dicit Hectorem
se virginem domum duxisse:

XX\'jpXTCV yC £K TTiXTpOC XOißwV SJftCOV
TTpCCTOq to 7rxp0£v£lov S^SU^W xi^OC. -)

Xenophon deinde in Hellenicis tradit virgines quas-
dam se ipsas necavisse, quod a Dacedaemoniis vim
passae essent.

Neque virginem decet de matrimonio suo aliquem
percontari; haec omnia patris arbitrio committenda sunt,
qui ista curabit. Ita Iphigenia Aulidem arcessita Aga-
memnonem dicentem ei sicut patri iter faciendum esse
rogat:

ou ttov y\' sq otl\'ax Izoyovr o\'xlQig, vrxrsp;³)
Ei de matrimonio sciscitanti Agamemnon respondet
nihil id eius referre:

Sed non solum virgines, verum homines universi veren-
tur de matrimonio palam loqui. Clytaemestra hanc
sententiam exprimit, cum adversus Achillem matrimo-
nium ab Agamemnone inter Iphigeniam et Achillem
significat, cuius rei hic prorsus inscius est, qua de causa
obstupefactus exclamat :

7rcioug yxpovg cpjg ; xtpxaix y , yvvxi.
si [Avi Ti xxpxvoowx xxivovpyslg hoyov. ¹)
Clytaemestra autem, rata pudorem eum continere,
dicit unicuique innatum esse verecundia moveri, sicubi
in novos amicos incidat, qui de matrimonio mentionem
faciant :

ttxviv tôà\' è[67rê(puxsv, xfèsïaôai CplXoug
xxtvoùg ôpÙ7i xx) yxf&ov fisyv/ifisvovg.
Notatu dignum est virginem quam Xenophon nobis
describit, maxime convenire cum ea quam Euripides
depinxit. Colloquium Socratis cum Ischomachó habitum
rursus fons noster est. Ischomachus Socrati narrat sibi
domi nihil agendum esse, uxorem enim rem familiarem
administrare. Socrates autem perquam scire vult utrum
Ischomachus ipse coniugem ita instituent an iam a paren-
tibus instructa sit. Hie deinde refert earn, cum nuberet,
non plus quindecim annos natam esse et parentes eius
interim operam dedisse ut quam minima videret, quam
minima audiret, quam minima rogaret. Rursus igitur
videmus moris fuisse ut virginem consulto omnia cela-
rent. Ischomachus auctor est earn iam multum profe-
cisse, si lanam tenere atque pallam facere posset et
vidisset aliquanto quo modo ancillis opera lanifica dare-

ita Xenophon <r a(p potróvyv in virgine laudat. Nempe,
cum Ischomachus uxori dixit quaecumque uterque intulerit
communia esse atque ilium plura contulisse qui foret
socius optimus, nova nupta ex eo quaerit quomodo ei
adesse possit : rig c>s vj \'sfiïj "Buvxyjc ; x?,\'/\' sv vol ttxvtx
hriv\' è[M>v b\'stpwsv y M\'ryp spy cv sJvxt accQpovsTv.¹)

Supra (sub I) de virtutibus egimus quae mulierem in
vita publica ornare putabantur atque vidimus summam
eius virtutem fuisse : nihil agere. Sed praeter illas vir-
tutes quae sunt domi manere, tacere, truCppovsïv et vere-
cundam esse, etiam nonnullae afferri possunt quae in
mulieribus in universum laudabantur.

Postquam enim Alcestis affirmavit, se paratam esse
pro Admeto mori ancilla dominam laudans narrat quo-
modo vitae tempora suprema peregerit. Discedit a lecto
geniali; liberos qui eam lacrimantes retinent, in vicem
osculatur; tum famulos et ancillas valere iubet, qui
misericordia commoti dominam déplorant. Neminem
neglegit, nemo ei humilior videtur, quin eum allocuta
sit et audierit :

ov où 7rpo(ts"i7rs kx) trpotrsppviûy ttäA/v.²)
Unde sequitur ut comitas in muliere magna laude
digna haberetur. Praeterea eadem narrat Alcesten
xkKxuttov . xutsvxktov postremum aras adiisse ;³) hic
igitur animi moderatio laudatur. In tragoedia denique

c. t. Heraclides, chorus audaciam Macariae célébrât
quae pro fratribus se morti offert.

Graecos qui artium liberalium amantissimi erant, pri-
mum pulchritudinem muliebrem magni aestimasse ex
sese intellegitur.

Apud Euripidem nonnulla dicta inveniuntur quae id
probare videntur, velut Admetus affirmat nullam mulie-
rem e nobiliore familia natam neque pulchriore statura
esse quam Alcesten:

out elSog xXXug sutrpsnsgtoity yvvv,. ¹)
Andromache vero Hermionae dicit non pulchritudinem
sed virtutem virum obstrictum tenere:

où to y.xKKog, u yùvxi,
xpSTx) TepTTOutri toÎjç tguvsuvhxg. ²)
In fragmento quoque Euripideo quaeritur quid for-
mosa uxore alicui opus sit nisi ingenio valeat:
et voùg hsvTiv s\'i ts (xy, r/ ssj xzXijg
yuvxtxog, si yvj Txg (ppsvxg xpycTxg s%oi ;⁴)
In ipsa quoque vita mulierem pulchritudinis causa
domum duci Xenophon commémorât, cum Socratem
dicentem facit deos hominibus id quod maximi momenti
sit negasse, sc. divinationem, ita ut aliquis qui mulierem
formosam uxorem duxisset, nesciret num se dolore ali-
quando afficeret.⁵) In mulieribus bona et mala, in quas
Hercules in bivio incidit, inter virtutes primum pul-
chritudinis mentio fit, deinde animi libertatis, pudoris,
GuCPpotrûvYtgxx) Qxi/îjvxi aÙTÎp 2ûo yvvxïxxg 7rpo(risvxi
[Asyâxxg, tî)v yèv hspxv eÙ7rpe7rîj ts Ïïe7v kx) sXsuùspiov

Xenophonte auctore Agesilaus, rex Spartae in collo-
quio quod cum Coty, rege Paphlagoniae, habuit lenonis
partes egit. Primum enim Sphithridatem exsulem nobi-
lem sollicitaverat\' num Cotyi filiam nuptum dare vellet,
quod ei valde placebat; deinde Cotyn monuit virginem
insigni pulchritudine esse, quod is concessit ; quo facto
Agesilaus: <jv[/,ßovXsv<rxiiA kv trot, inquit, t^v kxïIx x-
ystrOxi yuvzïy.x , xxXktGTyv uev outxv, cu t! xv\'Sp) %2/ov ; ³)

In Isocratis oratione quae inscribitur Helena, com-
plura dicta inveniuntur quae indicant pulchritudinem sua
ipsius gratia magni aestimatam esse. Velut Isocrates
affirmat Iovem Helenam multo magis coluisse quam
Herculem quia huic robur daret, quod vi tantum aliis
imperare posset, illi vero pulchritudinem quae suopte
ingenio ipsum robur superet.³)

lam supra (p. 141) commemoravi Socratem censuisse
mulierem quae pro parte sua rei familiaris administra-
tions particeps sit viro omnino parem esse, atque idem
etiam in aliis rebus ingénia virile et muliebre aequa ac
paria esse aestimat. In Xenophontis convivio enim haec
invenimus : saltatrix convivis Calliae artem ostendit suc-
cinente tibicina ; duodecim trochi ei porriguntur, quas
inter saltandum sublime iacit, ita ut unumquemque iactum
sic metiatur ut ad modos tibiae eos excipiat. Socrates
artem eius miratus contendit indolem muliebrem virili
minime inferiorem esse, sed opus tantum feminis esse
ut vires exerceant.⁴)

Tabula virtutum quae in muliere laudantur confici
potest ex indiciis quae inscriptiones sepulcrales praebent.

xXXx 7T071V T£ avryg ffcoQpoauvyv T eQIXei.
xvt) Ts 7yjc yg, Atovv7ix , qXixlag rs
TOvIe TXCpOV X07[Z£t 70$ 7T071S \'A VTiQtAOS. ³)

Ilia 7u<Ppo7uvy cuius saepissime mentio fit quid tan-
dem sit, locus iam supra allatus ex Euripidis Iphigenia in
Aulide nos docet ubi Clytaemestra de se ipsa dicit:

Praeterea locum qui in Stobaei Florilegio invenitur,
quamvis non eiusdem aetatis sit atque ceteri fontes
quibus usa sum, afferre velim, quoniam ibi eadem vis
in verbo <ru(ppoye7v inest : yuvx7xx Sf 7u(ppovslv %pvi xx) fivj

7?p07"$£%£70xi 7UV0V7IXV X7£f3fj TTXp\' XXXUV XV^pCCV, COg X7TXVTC07ijg
VSpt£7SC0g Trxpx $Xl[A0VCCV £X17TC0V XXI £%Qp07TOlCOV. ⁴)

Tyj^s (plXyv xXo%ov o $e7vx xxtsQv\\xs dxv0v7xv,
AxfiTTiTU xtioivjv , yijg xttq TXTpccfag/⁰)

Kxl iyù tov"Ss x\'Apbg £<puv xx\\ ttxvtx oyoix
yhpci y.x) (ppovTßi svceßlxg evsxx*¹)
In alia inscriptione dixxiovuvvi laudatur:
\'Evôxàs yî{ \'/.arsyst tItÔ-jv txiBccv AïoysiTûv

Zijg xpsrîjg yvyysTx, ßsoQiht], OuffOTc ?^T£l
(jûcppvv kx) %py,TTvi Kxl ipyxTtg irxtrxv s%obbx xpsryv.³)
Postremo mulier quaedam dicitur êpyxrig et Qei-
5 w A ig fuisse :

\'EpyxTig ovcx yvvy (pstècoXÔg ts ivùx^s zrfyxij)
Epitheton matris proprium otrix fuisse videtur et
(jspvy ;⁵) hoc sacerdoti quoque tribuitur.⁰)

Ex inscriptionibus igitur sepulcralibus hanc tabellam
virtutum conficere possumus :
vuCppwv
xlooTog
si/tsßvig
sixxicg

In litterarum monumentis haec virtutes commemoran-
tur: Virtutes muliebres in vita publica:
domi manere
pauca loqui

In his artibus sive bonis sive malis percensendis illud
miramur bonam valetudinem et corpus robustum nus-
. quam in litteris exoptari, cum Piatoni et Aristoteli atque
etiam Xenophonti persuasissimum esset, eugenesin, ut
nunc loquimur, plurimum prodesse. Neque usquam pro
certo affirmatur mulieri opus esse artibus, quae bonam
educatricem ac liberorum magistram earn reddant.

At tamen locus quidam ex Altesti demonstrat filiam
in matre praesidium putavisse, cum filius patrem potius
in auxilium vocaret.

xat rrxïg [ûv xpsvfj ftxrkp \'s%si Tîvpyov (isyxv,
7u I\' co tskvov (Mi, ttcoc xopsùôfasi xxhwg

ttoixç ti)%ov(rx ave,vyov no <rw irarpi ;
yJj roi tiv xh%pxv 7rpoßxXov7x yJ.y^ôvx
yßw sv xzuifi 7obç StxCpösipy yxyouc.

out èv tömvi toïti coTtri öxpauvsl
7rapojij\', ïv\' ouiïh [Ayrpbs svpsvéaTepov.\'¹)
Matris igitur est filiae pudicitiam custodire atque
maternum officium tum erit pulcherrimum, cum filia ipsa
mater facta erit.

Si quis forte credat artes quas deinceps enumeravi-
mus proprium et peculiare mulieris Graecae esse fallitur.
Licet non omnibus numeris reddant perfectam probae
mulieris speciem, qualem animo et cogitatione hodie
fingere solemus, miro tamen modo congruunt cum illis,
quibus Paulus Merula in epistula amatoria anno
MDLXXXIX scripta sponsam suam nobis depinxit,
cuius epistulae partem describo ut ipse lector iudicare
possit an non pleraeque artes, quas Graeci laudabiles
putabant, a Batavis quoque magni aestimatae sint.

...... Verwachtende, ook wenschende en God bid-
dende, dat de merkteekenen van een goede, getrouwe
en oprechte vrouwe in uw persone moge gespeurd en
gevonden worde: ik hebbe u van harte lief, en drage
u toe eene uitnemende affectie.. ♦. ,, ten eerste om Gods

Om uwe persone zelve, want ik alree in u ben speu-
rende meest alle die deugden, die in eene goede huis-
vrouwe behooren te wezen, te weten reinigheid, onder-
danigheid, zachtmoedigheid en lijdzaamheid; ik vinde,
dat gij zijt veelwetende, weinig sprekende, meewaardig
met een ieder, volcomen in zaken der eere, beminster
van eerlijk gezelschap, stilzwijgende, bedenkt in hetgeen
gij zegt, schamende in alles gij doet, eerlijk van leven,

hatende alle lichtvaardigheden, dewelke meer betamen
den rougen en wulpse lieden, dan eerlijke gehuwde
personen. Uwe ouders, wezende een exemplaar van
oprechtigheid, hebben u tot nog toe als bij de hand
gehad, omme te leiden en te houden op den weg, welke
tot de deugd alleen is leidende, ik hebbe mij beneffens
hen gevoegd en u genomen als bij de andere hand,
om vorder met u derwaerts te spacieren, onder de con-
duite en leidinge van dezelve, laat ons daaromme in
alles trouwelijk helpen en bijstaan, laat ons onze kinderen
(die ons de barmhartige God, als ik verhope, zal ver-
leenen) in de waarachtige kennisse en vreeze Gods
hem ter eere en tot harer zaligheid opbrengen, laat
ons ter wederzijden alle booze lusten vermijdende met
eene geruste en goede conscientie leven......"¹)

\') Een minnebrief uit de zestiende eeuw, door Dr. Johanna M.
Sernée, Haagsche Vrouwenkroniek 9 Febr. 1918.

Veram significationem signi nocturni ex quo incipitur
Agamemnon Aeschyli bene perspexit A. W. Verrall
in introductione sua ad hanc fabulam.

Iniuria Euripides in fabula Electra vs. 503—547 notis,
quibus in Aesch. Choeph. Electra Orestem agnoscit,
illudit. (Vide Verrall, introd. ad Choeph. p. 33 sqq.)

Minus recte v. d. Henricus Stein in editione p. 12
vocabula rys sccurou yuvxtxo? quasi per prolepsin posita
esse contendit.

Iniuria v. c. J. J. Hartman vocabulum ttoKKx in Lysiae
oratione XIX. 33 mutavit in ttsvts. (cf. ibid. 9.)

Lucianus, \'AXisv? 11. eJrx ivruy%xvuv xv rtcrt rptfiuvtx
TTspifisfiXv^svoit; y.xl Twyuvxs fiztisTg xxOsiftsvoig vrxp" xurijc
sxstwis yy.etv <px7y.ov7iv, olopsvcq eiohxi xuroug xwipuruv.

g-jx. sc.-; sy:o y.zr\' "0?,vy.7rcv sQiysipu öecc shxi
yjpSTSpyV TTCCpäzOlTlV £�V SV1 \'bcbyXTlV \'H pU.

Loco Taciteo (Ann. VI. 34: nec quisquam ariete
sacrificaverit, credito vexisse Phrixum, sive id animal
seu navis insigne fuit) motus Hugo Grotius (Hist.
II p. 142 in fine) iam suspicatus est, id quod nostra
aetate demonstrare conatus est v. cl. van Leeuwen
(Mnemosyne 1901. p. 121 sqq), fabulam de equo Troiano
ortam esse ex antiquiore narratione, qua Achillis nave
Troia capta esse ferebatur.

Seneca, Epist. ad Lucilium LXXXII. 5: „philosophia
circumdanda est, inexpugnabilis murus, quem fortuna
multis machinis lacessitum non transit".

Duo sunt verba putandi, quorum alterum (derivatum
ab adiectivo putus = purus) p u r g a r e, alterum i n c i d e r e
significat. Ex hac notione significatio rationis conßciendae
derivata est. Perperam igitur grammatici antiqui con-
tenderunt rationem putare idem significare quod rationem
purgare. (Glotta X. Band 3 Heft 1919 p. 161).

Iniuria }. H. Lipsius (Das Attische Recht und Rechts-
verfahren p. 478) contendit societatem Atheniensem
digamiam non novisse.

De verklaring, die Alfred E. Zimmern (the Greek
Common Wealth p. 341) geeft voor het late huwen
der Atheensche mannen is niet afdoende.

Hft feit, dat de Grieken zulk een groote waarde
hechtten aan \'t bezit van een yypcßwKÖq hangt niet alleen
samen met de overheersching van het kleingrondbezit,
maar is bovendien een overblijfsel uit de opvatting,
dat alleen arbeid recht geeft op levensonderhoud.

De vader heeft te Athene slechts een moreele, geen
wettelijke verplichting zijn dochter een bruidschat te
geven (zie Beauchet, le Droit privé de la République
Athénienne I. p. 262 sqq.).

Ten onrechte concludeert Henri Francotte (Mélanges
dé droit public grec p. 205) uit het decreet voor de
Sidoniërs (I. G. II. 86) en uit dat voor de Acarnaniërs
(I. G. II. 121) dat deze geen metoeken zijn.

Ofschoon Seneca in zijn Epistulae Morales ad Luci-
lium met nadruk verkondigt dat slaven en vrijen gelijk
zijn, blijkt uit enkele uitdrukkingen in ander verband
gebruikt, dat hierin leer en werkelijkheid zich bij hem
niet geheel hebben gedekt.

	Duo	tres	quattuor	quinque liberi
1816			(3 1)
1856	1
1891		(2 1)
2165	i 1
2215	1
2232	1 1
2246	1
2272	1
2317	1
2419	1
2501	1
2681		1 (2 1)
2921	XXXI 1 1 1	(2 1)		1 (4 1) (1 4)
2934	1 1
3103	1
3126		1 1	(2 2) e duabus uxoribus
3159	X	(1 2)
3229	1		(3 1)
3276	1	1
3372	1
3588	1 1
3597	1 XXI	1 (2 1)
3674		1
3678	X
3682	1 1
3713	1
3748	1 1
3773	XXI (vel X) Is. V. 10. 11.			(1 4) (3 2)
4023	1
4213	1	j
4237	1	1
4323	1

4351	1
4386	1 1 1
4410	1
4632	1
4638	1
4702	XI
4812	1
5003	XI 1
5020	1 1
5139	IX
5217
5233	XI
5547	XI
5604	i
5636	1
5638	1
5798	1
5885
5935
5940
5953
5967	1 IX
6119	XI
6165	1 1 1
6330	1 1
6639	1
6665	1 1
6669	1

	Duo	tres	quattuor	quinque liberi
7305	XI
7543	1 1
7716	1 (e duabus	(2 1)	1
	uxoribus)
7737	1 1
7833	1 X	¹)
7866	1 1
7910	1
8021		1
8097	1
8157		1
8165	1 1
8254				1
8295	1
8365	1
8414	X
8415	1	(2 1)
8443	X	(2 1)
.		e duabus uxoribus
8445	1
8669	1 II X
8674			(1 3)
8724		(1 2)
8816	1 1	1
8905	1	•
8928	1
9019	1
9110		1
9111	XX
9238	1		«

9240
9615	X
9668	X
9675	X
9676	1 XX
9719	1 1
9737	1
9864	1
9894
9902	1
v 9966	1
10100	X
10212	1
10263	1 1 1
10288	1
10450	X
10531	1
10562
10578	1
10599	1
10607	1
10759
10808	1
10815	X
10837	X
10108
10850	1
11013	1 1
11034	1
11263	1 1
11307	1
11339	1
11364	1

	Duo	tres	quattuor	quinque liberi
11414	1
11473	1	(2 1) 1
11657		(2 1)
11680	1
11702	1
11757	1
11794		(1 2)	1 (e duabus uxoribus)
11871	1 1 X		(3 1)
11868		(2 1)
11992	1 1 1
12027	1
12172	1	(2 1)
12221	XI
12281	XX
12413	1		(3 1)
12471	1
12676	1
12836	1
12988	1 1
13038	1 1
13070	1 1
13101	1 1	1
13155	1 1 1
13348
13354	1 1
13445	1 1
13699	1 1
13824	1 1
13912	1 1
13921	1		•
14017		(2 1)
14238	1
14625	1 1

	Duo	tres	quattuor.	quinque liberi
14708		1
14782	1
14825	IX	(2 1)
14840	1 1
14926	1
14963	1
10249a	1 1 1	.1
13273a	1	1