DE LEER

BKli

ß UITERSTEN.

fjJ^IlAGE TOT DE KENNIS VAN HET GODSDIENSTIG
^^ ONZER VADEREN IN DE VIJFTIENDE EEUW.

^^^demisch

G van den rector magnipioüs

H. C. MILLIES,

HOOGLKEKAAK IN DK WIJSJIEGKEIITE KN LETTEKEN,

ïaing van den Aeademisehen Senaat

\'Gèn

® Besluit van de godgeleerde faculteit,

ter vefikeijgisg van den geaad van

^^^ IN DE GODGELEERDHEID,

de hoogeschool te utrecht,
•^aandar den 28sten mei 186g, te 2 uren,
^^ het openbaar te verdedigen door

^^STOFFEL MARTINUS VOS,

geboeen te amsterdam.

AMSTERDAM,
Y. E O G G E.
1866.

afi^SPTïUv m u Kanaa^ / W

- ■ \' . \' \' -

T f lu li \') a^i a o h , ii oai i-

■ ■ - " ■ \' -1 **

n

h ^ in de volgende bladen behandeld, behoort

die mij lief geworden is, ook door de

, Ij ^^y^^e waarop mijn leermeester, de hoogleeraar
\' verkondigt. Waar ik dus, naar oud ge-

\'^nijnen dank betuig voor het onderwijs mij
die vooral aan U toe, hooggeleerde Moll!

■

\'\'■\'\'^g-, die Gij Uwen leerlingen betoont, de liefde.,

Q-

^ hunne studiën leidt, is te zeer bekend dan

behoeven te melden. Ook weet ik dat Gij
Ij^ ^^-sie,^ c^cfKÄ acht, wanneer Uice discipelen toonen,
^\'\'^den en Uwe raadgevingen goede vruchten hij
daartoe helpe mij God, en U stelle Hij in

%

\'^\'■Ü^n tijd te arbeiden in den schoonen werkkring,
S<ikozen hebt. Ook aan U, hooggeachte promo-

^^\'^\'de Teu Haae! erken ik veel verschiddigd te

^Of, den vreemde voor U, ten allen tijde en

Me

\'^P\'^ichten Uive loelwillendheid bewezen, dat het
taaie is U daarvoor in het\' openhaar te

vt

danken. Bat de studie der kerlcgeBcldedein^

hoogeschool onder Utve leiding meer en meer >" ^^
God. En gij allen. Se

Md ik voor U van

derricht en op zoo vele andere loijzen mij . J\'

. hebi

tenschap hebt geopend en de moeielijke haan

maakt, ik noem üive namen niet, want hw^ ^^ j/\'

l\'j

groot, maar ontvangt allen daarvoor mijn ha^\'

INHOUD.

V

iioop

dstuk.

van nederlandschen oorsprong.

■kor

Ijj ^Cijg^ "^\'^tssima van uitheemsclie schrijvers.
„ auteurs van

Novissima

^^ particulari judicio.

tiet geschriften.....

\'^l\'On Memoriale en de Bialoym ziju

tT^" kennis van het volksgeloof,

IlOopDi

\'stuk.

UIÏEKSTES.

ll,

ly Jiel \' •.........

..........

.......

\'l ^\'jl^el ^\'^ßrsteii eii hare bromieii.
lil

Vek... traditie.

"■w.ëa

visioenen.

V ■ •........

vau het Cordiale. .

\' liet . .

^\'itf... vau liet ilemorialc.

»\'eii

"^an Metnoriale eu Dialogiis.

k

,il ( o 1! Yi l

«f .H. .

f

.f .

■ M\'

. . . .... \'•\'♦lui T.

INLEIDING.

ïiD iietgeen den mensch na dit leven wacht,
dagen, van veler belangstelling ver-
\\ ^ ^^tliegj^ ^nneer wij vragen hoedanig zal dat oord
vertrokken, werwaarts wij dagelijks
\\ ^^^^ ^^ waar nog nooit iemand is

\\ Ng (Jj- 2ijn de motieven, die ons tot het doen
v\'*\'\'\' "ie f geheel dezelfde als die van den

\\ ligj^^ Voor het hol van den leeuvr, maar even
\\ ^ ijjg^^ ^e overpeinzing van dat land, waarheen
^^\'^iclit ^^^ geheel geene voetstappen

Xij allerbelangrijkst. Ook wanneer wij

Vnet f >t ons eenig antwoord op alle vragen aan-
^Qistige leven zijn moet: wij weten het niet,
^^^igszins ernstige stemming ons hart altijd
Ijj JtiP tot de groote vraag: hoe zal het ons dan

O

zucht tot wetenschap aangaande
deed zich ook in de middeleeuwen
(Xi , ^aji 1 Olsten de christenen dier dagen meer te

daaromtrent dan wij, omdat aan hun kin-
\' ïiifia^j. ^^ voldoen was dan aan ons twijfelend
^^^^ ^as hunne begeerte naar nog meerder

Zoo al niet grooter, ook zeker niet

3 iJ

\\ oü^®

minder dan de onze. En geen wonder; tot dat ^^ j^j^j d

-".Ctlö^ ^(IJ

bepeinzen van den laatsten strijd des
aarde, van dat leven hiernamaals, van zip ^eö ^

aarue, vaii uai< icvcn iii.cj.iiaiiia.a.i.i:i, g

waren redenen genoeg voorhanden in den afe®^ ^^^
van dien tijd. Het gemoed der menschen v^^s o ^
worden, geneigd in hooge mate om den on\'^ ^^ to^\'\' ■■^jv
woordige af te wenden en hem te richten "P^^j^g^eg ^^^

Wanneer lijden en ellende zich op onzen ^^^ï

dig tegen ons over stellen, dan troosten WiJ ° ^^jjefl;
de gedachte aan de betere dagen die kome»
wanneer die schoone toekomst nog onmerkbaa (,6

wanneer üie scnoone loejiumsu uug

in de zwarte wolken, die zich aan den hor ^^ ^^ ^^^
saamgepakt, geen enkele lichtstraal

doorbreekt ^j^o

ons bekruipt dat ons leven ten einde spoedpn ^^cb^eH^^^j,
wij den dageraad hebben zien opgaan,
dien gouden tijd niet meer op deze aarde ^qO ^^
sehen wij bevrijd te worden van wat le^\'^^^jgte

droevigs te aanschouwen biedt en in een ^e

alles te ontvlieden. Zoo ook hadden de é

middeleeuwen ruimschoots aanleiding

om niet.

en alles van het toekomstige te verwachten- ^ ^^^^^^
acht gaven op den toestand hunner dagen> ^^ Jlü^^^^gleU\'
zij rampen, vele en velerlei. Zoowel in ge ge^^^^jjß,)

in ons land deden zich de plagen des 00 t«\'" ^
Twisten en verdeeldheid tusschen vorst en ^^
gewesten of steden onderling waren, om
de orde van den dag, terwijl de geestelijk^^, .^.jt

van die tegen te gaan, vaak aanleiding tot
beroerten was. Ja zoo ergens, dan was he ^ ^^^ gey.);-
in den boezem der geestelijkheid, wier roepiJJ^" ^^^^ ^e^
worden mocht hervorming aan te brengen
godsdienstigen toestand des volks, dat de 2 ^^^ oj)
volk sterk sprekend te voorschijn traden.
voorbeeld niet machtig ingrijpend werken
den achtergrond terugzonk tegenover de
heid der eeuw, daar bleef voor ieder,

^iîl

li^ijj geheel uit het harte had verloren, slechts één
ieggj..^^®^\' namelijk dat men den volke voorhield hoe
, !■! Wegdragen zal, wat door het ligchaam geschiedt,
el ^ij gedaan heeft, het zij goed, het zij kwaad"

kwam zoodoende het algemeen karakter der
(l"^\' ^at recht, plaatste men tegenover de mee-

® leej, ^ deugd om haar zelfs wil bemind moet worden,
aan ^ noodzakelijkheid der goede werken, spoorde
% ^^^ goede en het nalaten van

ft \'^^\'^on\' ^^^^ waarachtige vreeze Gods, maar uit hoop
^^ ^^^ dergelijke

„ ^^ ^^ dergelijke tijden goede vrachten opgele-

^^ ^^^ zulks, zoo als ons de zoogènoemde
devotie" ^ dier dagen, en het goede, dat deze
fevg^\' Aantoonen. En als straks sommigen de wereld
JX de stille kloostercel of in het broeder- of
- H^eu ^^^^ verleidingen der eeuw zochten te

flat t!^^^ zwegen die allen niet stil, maar het be-».
) ^^^ ^^^ openbare leven had doen terugtre-

H ^gden zij luide, en luide werd hunne stem ge-
I^^edikte van boete en bekeering van de zonden
^t velen vond die stem weerklank, die dan

\\ ^eljj^g^^^* kloosterwaarts togen en anderen zochten
J a. ^^ ea om het pad der zonde te verlaten.

Zoo

"Of^j gç 1 . ^^ de middeleeuwen reden_^genoeg voorhan-
S liât toekomstige leven te gedenken eii het

V vreugde of eeuwige droefheid ten deel

\'\'\'n/^^^^ter, ^^ daarenboven nog iets anders, dat
V^ tic? aanleiding gaf hunne overden-

iie*^ einde van dit leven, op den dood.
®ens : „ waar het hart vol van is, daar vloeit
over," en dit woord verklaart ons, waarom

\' ^tol]/moderne devotie in ons land zie men
Sngman, Dl. I, blz, 10, volg., vooral blz. 27, volg.

onze middeleeuwsche vaderen zoo vaak eUj ^^^^^^^ va^ ^^^
zoo gaarne elkander verhaalden van den ^ -^^^of ^u.
verschrikking. Er was sinds langen tijd iö guop\'\'\'\'^ [jt
vreemde gast aangekomen, die dat werelddee ^fnu"",,
lijk doortrok, jaren^ achtereen. Wie hij "s^as,
niet het te zeggen; van waar hij kwam, ^^

zelden, en werwaarts hij ging, dat wist lo.^^ ^^ ^jjn
was zijn pad niet verborgen, want, waar hy ^ ^^

den zette, achter hem kenteekende zich ziji^
zenden en duizenden van lijken. Als men
geschiedde dit onder den indruk van groote ^^^^^ ^^
zijn verschijnen kon men geen andere

oorzaak o^^pj ^

den toorn Gods; en zijn naam? — men b®®^ veef^\'^d
veelsprekende woorden den zwarten dood. ^g va^^^l^gir
en vijftiende eeuw heeft hij bij herhaling ook
bezocht S en gaf hij overal aanleiding tot " ik-

heid, maar tevens tot de openbaring eener ^^ ijgt

telijke liefde, die zich kennen deed in zorg^ ^^^

ging der zoo gevaarlijk geachte pestkranken.
gevolg van dien geesel der menschheid hiel<l ^^ l^^^^^ir
andere ramp op, niet minder te vreezen,
nood. Waar zoo de dood in allerlei gedaa» ^^^ ^ooi^^^^
delijk rondwaarde, daar werd het , hart vo ^^^ ^\'^icie

doodsgedachten, en sprak dat hart luide van
\'s menschen leven.

t Wj

Wanneer men zien wil hoe die richting ^^jjjlje
openbaarde, dan behoeft men slechts de g®®\' ^^^
kunde onzer vaderen na te gaan. Voorstelling® v^^^i^ijjf
komstige leven en van den dood, die ^\'"\'^^^gcjieP
daarvan als tegelijk de slotscène van \'s ^f^^^gx^c^^
op aarde genoemd kan worden, vindt men • ^^^

\') Verg. Delprat, Ferk o. d. broeden, v. O-
best geschrevene over den zwarten dood ia ons va ^„»fe
van Dr. Israëls, Twee epidemiën in Nederl. (Ne^e
geiieesk, 1853, blz. 451, vv.)

tl li

le^^"^ ^^^^ sermoenen dier

^ali ? talrijk verspreide verhalen aangaande visioe-
I^Hej.^ 1 vagevuur en hemel, in bijna elke beoefe-
liet ] " van volkomen-

i^H zag in vele „levens van Jezus"

C v^v^\'^ ^^ schrijvers dier voorstellingen geacht wor-
Zq hunner dagen te verkondigen, wel heb-

lit\' ^^ilerz liunne uitspraken waarde en mag men bij
j,\'let ^aar de eschatologie van dien tijd ze niet

^j\'jl^Oïi^^ ^^^liezen, maar de hoofdbronnen voor een der-
^ij kiinnen zij niet zijn, en zij behoeven zulks

V ™en zou nimmer op vol-

^^ Veji kennis dier bronnen kunnen aanspraak maken,
middeleeuwsche litteratuur van mystieken
^e\' ^^^ïit ejff inhoud hadde doorloopenj zij behoeven zulks
bestaan eenige werkjens die uitsluitend en volledig
behandelen. Onder den titel Quaimr Novissi-
ï d ^^^ vaderen ze noemden, de vier uitersten
^^ geschriften den dood, het oordeel, de hel

X^^^ een belangrijk viertal, waarbij echter andere

"IV

\' ISl\'

l\'k Thijm, Federl. Ged., Dl. I, blz.

> ^Oll Br

Ov V i^S®^^® bekend sermoen over Je hemelsclie vreugde

deji\'" Wz. 233, vv.; een sermoen van Thomas a Kem-

\\ en een ander over de lielsche pijn: Sermo-

V ïï XVI, Serm. ad Fraires. Serm. YI. 2. {Oper.

^ï 1Ö07, pag. 72, 189; verg. Kalender v. d.

jg\' ^^ reform, virium animae. Cap. 21—24, Be spiritual.
^aiTv^\' ^^ uitgegeven in de Bibl. Patr. Max.

Jie ^erzcmi. V. Nederl. Prozast. v. 1229—1476,

^ j a

405-407; P. Vermeulen,
een rijmwerk uit de middeleeuwen, Utrecht,
3931—4090, 4780—4903.

quaestiëii in de leer der toekomende dingen; ^^^^ v""\'
die aangaande het vagevuur, niet onopgemerkt vfO ^^
bijgegaan. ^gU

Den naam „ Novissima\'\' had men

ontleend a»»

van Jezus Sirach dat volgens de

vertaling

aldus luidde: „ Memorare novissima ® tua, et ^
non peccabis." gtelli\'^®

Niet altijd echter was de volgorde en
„Quatuor Novissima" zoo als die boven
melijk dood, oordeel, hel en hemel Yóór de ker^^
der zestiende eeuw schijnt de rangschikking ^qoï^"^
lijkste geweest te zijn, die in de volgende verzen

Bis duo sunt, quae corde tenus sub peetere ^^

Mors mea, judicium, baratri iiox, lux paradis\' ^^^

l^gjiiË^® ijgl;

Somtijds evenwel heeft men de vreugde d®® gcli"\'^^
de pijnen der hel behandeld, gelijk ze in
distichon genoemd worden:

Mors tua, judicium extremum, gloria
Et dolor inferai sunt meditanda tibi

■ed\'^\'

>) Jezus Sirach, Cap. VII ys. 38. In dietsche
Jezus Sirach wise man". Zoo werden echter oo
de Spreuken en het boek der Wijsheid genoemd.

LXX: Täi ^23)-

= ) B. Pez, Mbl. ascet. Tom. I, p. 31 (Eatisbouae,

Hase, re£mms, § 128, noot 3. F. P\'

prijst in zijn werk, getiteld Sermoms de Qmi%or N^iii-\'
1583), Dionysius den Kartuizer, den schrijver van ee^
vissima van nederlandschen oorsprong, dat wij beue 6 j^s ^ ije
kennen, omdat deze de pijnen der hel vóc5r de
behandelt. In een tractaat over de vier laatste ^^^\'^erg-
litteratuur der Waldenzen wordt aangetroffen, -- W-

blz. 13, — gaat aan de, bespreking van de pijne"
de vreugde des hemels vooraf.

, werd achter den dood de opstanding

^ejg^ Werden hel en hemel saamgetrokken onder

^an „ mora aeterna", of wel men stelde in

1

i „consummatio saeculi" .

zij genoeg over den algemeenen titel en de
^ati ^^ stoffen, vervat in de werkjens die tot grond-
onderzoek zullen strekken, in de Qmtuor

\'is I

l ■ Hagenbach, .Leh-Ó. d. BogmengescL, 4e Aiifl. § 371,

EERSTE HOOFDSTUK-

Quatmr Novissima van nederlandscben oorsp

W
fij

geloof onzer vaderen aangaande de laatste oii^^\'^^^ei\'
verplicht de werkjens, die tot grondslag van ^gjlaH^\'Lf
zullen strekken, de Quatuor Novissima . ^ï® ^j)!;
oorsprong, scherper in het oog te vatten. ^^
tnor Novissima, die buiten ons land vervaa ^^^ ^^ ^
kennis genomen te hebben, zullen wij voore® _ ^^^
vers van nederlandsche Quatuor

iteP ^

daarna die zelve bespreken en vervolgens
wijs te leveren, dat genoemde geschriften d® ^
de kennis van het volksgeloof mogen genoem

I. Quatuor Novissima van uitheemsche

l oVf\'*

De Heer J. J. Dodt van Plensburg zegt
Novissima van nederlandschen oorsprong
werden ook afzonderlijke werken over de
de laatste dingen door Gerson, Henr. de H»
en anderen geschreven.""

deze woorden juist zijn, zullen wij onder-

at n

^^ betreft, — waarom deze als schrijver van

de vier uitersten vermeld wordt, bleef ons
noemt de catalogus van de bibliotheek der
/^\'^jeji ^ koogeschool Jean Gerson als auteur van een
\'\'\'\' ^®titeld Sermones IV Novissimorum maar de re-

M\' "\'atQi^ 1

i\' Wp j vaderschap daarvan aan den parijzer kan-

t,\' toegekend, bleef onvermeld. In de ons bekende

gey ^^^^ Gersons werken worden deze Sermones even
eej^ "^^den^ als zij door Gersons jongsten monograaf ®
-V\'\' den beroemden godgeleerde wor-

i® waar ontbreken in deze Sermones IV
\\ ^^ (jg scholastieke dorheid en spitsvondigheid niet,
) SreV*^^^^®^® middeleeuwsche voortbrengselen der kansel-

kenmerken, en wordt in hen de warme
erson in verscheidene zijner homiletische. wer-

^\'tis TSesla

vergeefs gezocht, doch dit bewijst geens-
liet de schrijver daarvan niet zijn kan. Aan

fel^ aïljgj*^^®^^®^^^^? te ontzeggen, omdat, zoo als een der
ijj op het veld van de geschiedenis der kerk

a^ïij middeleeuwen ^ beweert, Gersons genie van
^ geV^^\' ^^^ ^^^ tegenzin moest gevoelen een werk
\\ led der ascetische moraal te vervaardigen, zou

\\ i i\'^. door Mathias Goes te Antwerpen gedrukt, doch
, ijj -r>. van den naam des schrijvers. Deze uitgave wordt

Naamlijst van hoehen in de XVe eeuw gedrukt, blz.
•«ivj\'\'-fte^JJ"® ^males Typ., IX, S. 203, en beschreven door Hain

exemplaar bezit de utrechtsche
" (Theol. Quart. N". 114), een ander de koninklijke

/J

a U ® Gravenhage (N°. 165 v. d. Cat. lib. sec. XF i,

yA eijJ\'"*\'®\' tJoloniae, 1483, 84; Straatsburg, 1488, 89; ibid.
\') J jj® ^aa Du Pin. Amsterd. 1706.
Soh^ : Schwab,

Johannes Qersm, Würzburg, 1859.
^ssai sur Jean Gerson, Straszbourg, 1839, p. 67,

een te diep ingrijpend onderzoek naar Gerson®^^^ ^
leven vereiscken dan dat het hier een plaats i^gid^®^^
vinden. Wij moeten dus de waarheid of de on ^ cut»^"^^^
de meening, door den Heer Dodt en door de^^^ Qgp^^^
der utrechtsche bibliotheek uitgesproken, a^®..^

de schrijver dezer Sermoties IV Novissimorn^^
laten. Het boek is in vijf hoofddeelen verdeel ^^
deel gaat, na een voorrede, de nalatigheid ® ^ gp

aeei gaai, na een voorreue, ue nainwg"»^\'- ^^^^ uf
tweede bevat een aansporing tot bedachtzaam ^^gf ^^
toekomst, het derde levert eenige beschoüWing^^.^ ^ri ^^^
laatste oordeel, het vierde vermeldt de \'^.evig ^et »

zaligden In elk dezer deelen worden versch®^ ^-^ri\'ê^^

mones" gevonden, die op hunne beurt in eenig® P

verdeeld zijn. gass^^^te-

De Heer Dodt noemde ook Henricus gH
ouden, als auteur van een werk over de

Laat ons zien of deze beweering juist is. et\'

tijd een opmerkelijke verwarring geheerscht Jef ^^

dezen beroemden duitschen theoloog en
tiende eeuw, daar men hem niet onderscne^ ^^
tijdgenoot, die denzelfden naam droeg. a^eli \'

genstein, naar zijn vaderland Hendrik van

cus de Hassia) geheeten, en door de ^ï^\'^^^-gjf ^jgi*\'
oude" onderscheiden van zijn naamgenoot, s i ^jji^ef®^^^,,,
als professor der theologie en vice-kanselier
te Weenen. Van den anderen Hendrik van ^^^
jongeren, is bijna niets bekend. Hij wordt a .^gj^t® je
man en een der eerste hoogleeraren der \'\'^flo"^

delberg vermeld. Na het jaar 1414
nietigheid der dingen dezer wereld vervuld , >

\'ter der Kartuizer-orde, „bij Arnhem in ^^^ ..

___.vid^^\'L

----• ad P

1) vProhemium et contra negligentiam; hoïtatio ^^^jj^fü\'^

fnturorum; consideratioues judicii extremi; acerbitas P

ni; premium finale bcatörum."

; i^f hst

klooster Monniklmizen, waar hij als prior
(J ^^ laatsten adem uitblies Aan Hendrik van
ouderen nu wordt een werk toegeschreven,
S^atmr novissimis, sö. de motte temporali, de
poenis inferni et de gaudio regni coelestis
dejl de overeenkomst, die er bestaat tus-

iVb ^^^ gegeven en dien van een der

van nederlandschen oorsprong, bewij-
^^oorden, waarmede Hendriks werk beginnen
ijj j ®\'^orare novissima tua et in aeternum non pec-
Sicut dicit beatus Aug." — dat wij
q"^ nederlandsche (^uatuor Novissima, met het
te doen hebben. Heeft dus Hendrik van
\\ Ou^ niet geschreven, dan blijkt ook hier-

J\'Vjg der opgave van den Heer Dodt van

^ dat aan Hendrik van Hessen werd toe-

V S door eenige handschriften ® even onjuist aan

^d Haselbach, een professor der exegese, die

^ -ttendrik van Langenstein opvolgde, en door
k\\ ^^ ^ acobus Grugtrodius ^ toegeschreven.

Ste , ^^^ember van het jaar 1477 stierf te Weenen
\'C Hss Lantskron, of de Lantskrona, die,

% % ï\'^oost van het klooster gewijd aan St. Doro-
geroemd wordt om zijne goede zeden,
S^lserdheid en voortreffelijk bestuur Aan
de vervaardiging van een Tractatus\'de Quatmr

P^^\'lSgg ^twigj Leben und Schriften, Heinrichs von Lemgenst\'èiii,.

\\ f\'v/^ II\' S- vooral S. 13, volg.

w\'Jh\'^^aH iinivers. Vienmnsis. Pars L S.

J Q H tJieol. bibl. Palatinae Vindobon. I. bij Hart-

\'^cn \' ®igealijk Gruitrodius,, zie men beneden blz. 13.

^^\'^\'^rcateeUsmus des XV. Jahrh. Leipzig, 1855, S. 109.

^^ lioöf^\'

Novissimis toegekend dat, na een opdracht; i® ^qW^^^
stukken niet alleen het op den titel\' vermeW® ^^ e^^^
maar naar aanleiding daarvan in

hoofdstuk 1» Je

beoefeningsleer mededeelt. Ook bij dit ^^gira"\'\';
vangswoorden van het eerste hoofdstuk die^ ^^^ e*\'
„ In omnibus operibus tuis memorare
aeternum non peccabis; Ecclesiast. VIL eei^

mis van streng scholastieke indeelingen
dom gevonden van voorbeelden, ontleend aan
en overlevering, die dit werk in die dagen g ^^^

zal hebben doen vinden. P\'^^^H

Aan Vincentius van Beauvais, die als
bekendheid in ons land wellicht erlangd heeft;
geschrift van hem aan „der Dietschen dicht\'rei^ ^^^^
voorbeeld heeft gestrekt bij de vervaardign^» ^^jg
Spieghel Mstoriael — aan Vincentius van ^ ^^^^^

door sommigen het vaderschap van een i^P
toegekend, door anderen ontzegd. Met ^^^ j"\'

nen wij hier niet onderzoeken. Het tweede ^
noemd Speculum Morale handelt in een ^^^^j^g^is^\'^^^^^o
tractaat over de vier uitersten („ de ^^ ^^

Vier hoofddeelen (partes) — de morte, de ^ "^-^jbc\' \'\'".-eC
judicio, de suppliciis reprobrorum, de beatitn jis
ris et animae — worden op hunne beurt gs^Pj, pt\'i\'^^\'^^i
scheidene onderdeden (distinctiones), wier titels
halve onvermeld laten. Toch verdient het oP\' ^g
over het vagevuur niet, zoo als gewoonlijk^ ^^^ ^^
deling der heische straffen, maar in
gesproken wordt, wat allicht zijne verklarinS^,^,; geg
omschrijving die van de „distinctio de purg\'»\'\'\'

1) Genoemd tractaat is gedrukt in B. Pez. l-1-

2) Men zie Dr. A. Yogel, Vincenz von Beauvais i® ^^^^
der universiteit te Preiburg, van het jaar 1843. ^gji

ä) SSVs pag- (r. et v.), groot folio, in 3 d»^^

der utrechtsche universiteits-bibl. (Misc. Lit. Fol J-
aan het St. Hieronymushuis aldaar toebehoorde.

\' zic]^\'\' mortuis in purgatorio." Scholastieke geleerd-
j^^iilijjg^^openbarende in een menigte van subtiele onder-
\'feefg en in tal van citaten, wordt ook hier niet te

is het, dat ook in de litteratuur der
^^ Oqj,^^^^ ^aldenzen, behalve afzonderlijke stukken over
tf ^ct \' ^^ vreugde des hemels en de pijnen der hel,
^ ^ ^ over de vier toekomstige dingen — de las 4
^"^\'^\'itifj; voorkomt. Het eenige wat wij van dit

mededeelen is, dat het een opeenhooping
kerkvaders over dit onderwerp schijnt

®derlandsche auteurs van (Quatuor Novissima.

\\

O \'^\'^^^^^oek naar (Quatuor Novissima op vreemden

«tj S^Yaj^ ^^^^^ de oogst niet rijk te noemen, dit is ook
3 qqj. ^^ar wij naar dergelijke werken van nederland-
A ^^ vragen. Slechts een tweetal is ons bewaard
jil^^l Mj o^\'^iis ^ij echter hunne auteurs bespreken,
"Opgeven, wie ons buitendien in ons vaderland
^it ^^^ ^^^ (Quatuor Novissima bekend werden, zon-
^^^ScV ^^^^ hunne boekskens kunnen mededeelen,
^ ^^fbojl^\'^ verloren geraakt zijn, misschien hier of daar
> ^^^ liggen. Hen rangschikkende naar hun sterf-
wij het eerst:

n\'J ® Gruitrode aldus genoemd naar het dorpjen

ilj i^\'iöeer -n

beweert, dat dit werk hetzelfde
) u^ide We Sermones IV Noviss., bewijst zulks alleea dat

\\ ^S. jj^ . nooit gezien, of ten minste ze niet vergeleken heeft.

h zich te Genève en te Dublin. Men zie Dr. Her-

\'St Tritr\'^^\'\' TValäenzer, Halle, 1853, S. 48, 52, 58, 59, 60, 71.
^\'^s Vole- Î Jacobus a

^ieiiif^® ï\'oppens, Bibl. belg. i. v.; Jacobus Gruitrodius vol-
n «V- P- 36, Sweertius, Al&eme

\' ^ Vtiu P- Jacobus Gruitroedius

Andreas, Bibl. belg. p. 410 (ed. Lovan. 1643.).

tot

van dien naam, dat thands tot Limburg? te

land behoorde. Prior van een Kartuizerklo® ^^

wordt hij geprezen als een man van devoten ^ ^^jjijn
Het eenige wat verder van zijn leven
zijn is, dat hij den Februari van

het Luiksche of te Luik — „ apud Eburones^^^^ «
In de vrij aanzienlijke lijst zijner geschriften ^^^

de Quatuor Novissimis lil. I voor. ^^^t

Een tweede, die als auteur van een
laatste dingen genoemd wordt, is Arnoldus jj);e

de plaats of het jaar zijner geboorte is niets ^^^ppp®
genoot van Trithemius en tot dezen in <i\\f

betrekking staande, wordt ook hij geroem\'i te
rispelijken levenswandel in het
waar hij als monnik den April
Onder andere werken schreef hij een ^^ ^^\'ij-feï\'" ccb
mis, hetwelk waarschijnlijk nimmer in -peP ^^\'ft

althans niet vdór den tijd van Miraeus, "^^^^gpneu^^ dj\'
naar een uitgave van Bostius\' geschriften te ^ jc

Kunnen wij noch van Gruitrodes geschrift; jiiß^^-
van Bostius iets naders berichten, zij zijr^ ^^vovis-^^^""
eenige nederlandsche schrijvers van Quatno^ _ ^jpgei"
bezitten twee werkjens die over de toekomstig
delen, waarvan het eene kortheidshalve b®\'\'

\') Trithemius, CaM. ill. vir; de Script. \' ƒ"l^^eer^-\'\'^\'.
i. V.; Fabricius, Bibl. med. et inf. lat. I, p- 365; .
Belg. p. 140; Aub. Miraeus, Azid. in Trith. i-
m!,i i:u tt i ^ on .„«i, i"

Belg. p. 140; Aub. Miraeus, Auct.

Eist. litt. II, A, p. 211. _ -poip®^^\' t \'
") Cave geeft ten onrechte 1489 op; men zie ^^^jfjcii^) f.
Sauder, Bibl. hela. manuscr. Tom. 11, p. igeöS

de boekerij der reguliere kanunniken te Tongeren ^^l.ßoii^ .jg
logus in \'t jaar 1638 opgemaakt) een handschrift
Cordiale nmiinxim.mwm. __Pe ^^^ .„a»\'\'

irdige^\'

ons vermoeden, dat wij hier niet roet den vervaa:
afschrijver te doen hebben.

het

■ \'Uaji^ ^^moriale geiioemd wordt en met wier auteurs
^ Y^^\'^^^iiis moeten maken,

Q^ ^i\'scliap van het Cordiale werd gemeenlijk aan
St gaf toegekend\'. De reden waarom men zulks
I ^fctijg^^ niet op Eeeds vroegtijdig echter waren
(alii) die als schrijver van dit werk Gerar-
^^^ijn, noemden. Hunne meening blijkt de ware

üij tweetal handschriften ^ van het Cordiale

zoodanig bevestigd. Aan het slot van. het
^^^ ■ "^xplicit Cordiale venerabilis viri et de-
^herhardi de Ylederhove ordinis Mariae Theu-
Cqjj^\' op het einde van het andere: „ explicit Cor-
\'^tfi ^\'^^^tuiu a domino Gerardo de Vliederhove, dis-
\'^\'^inorum Theutonicorum in Trajecto. Deo laus
if\' -j o\'- infinita secula secnlorum. Amen",

k \'liet naam „de Vlederhove" en „de Vliederho-

afschrijver die deze handschriften ver-
^" maar aan den auteur van het werk te den-

Êll l, :

■\'ib\'^^Wft\' ^^ijst ons het woord compositum. Dat in de
i dezelfde persoon bedoeld wordt als door de

^^delijk. Het verschil toch tusschen Yan Vlin-
C \'^iet ^^ ^^^ Ylederhove of Yan Yliederhove is zóó
i fT^ ^^^ wij aan verschillende personen hebben te

,alii"

aan zekeren Yan Yliederhove, of hoe zijn

k\'l

\'^i\'f^^kst,\' Andreas, Eoppens 11. cc. i. v.; Savins,

) J fT-^.^ \'\' I\' P\' 35; Paqnot, Mémoires pour servir à Vhist. lit.
\'i .^\'leen p ^ays-Bas, Tom, I. p. 421.

\'\'tl Nttïtji^^^-®\'\' beroept zich op een catalogus van de boekerij der

190

«le

■H . Valerius Andreas, Foppens en Paquot.

J! Wdschrift behoort tot de koninkl. biblioth. te
Nï l^et tweede komt in de nniversiteits-bibliotli. te

^ "let med. script, eccl. N°. 286) en was vroeger het ei-

^Sllieren aldaar.

16 liet

naam ook moge geschreven worden,
bijna niet gemotiveerde gevoelen, dat Geert ¥

schrijver noemt. Er kan verwarring plaats g® j. voo\'^\'^
tusschen Groote en Van Vliederhove door ^^u
Het is dus niet te verwonderen, dat het wer
der bekenden Gerard op den meer beroemden i® Jef .
Doch er is iets, wat in staat is aan ^ie v®^^^®® j^gt
teurs een eind te maken, het is de inhoud ^^
zelf.\'. Stijl en voordracht toch van het Oor ^^^-jfel»^ ^f
len zeer van die in de geschriften, die
Geert Groote afkomstig zijn, in zijn de ^.^g de

in zijn adversms focaristas. Daarenboven, ^^
tuizer, de schrijver van het Memoriale, die, g®^^^^
zien zullen, met het Cordiale bekend \'was, ^^^^^
als van Geert Groote, maar noemt den ^n ® ^^^ ^^^
devotus". Wanneer het Cordiale werkelijk ^^^^^ i^^^pti
terschen kerkvader afkomstig was, zou men^ ^^^^ }i6
geveer een halve eeuw na zijn dood dit
en zou dan een man als Dionysius den de

Cordiale „ quidam devotus" genoemd hebben ^ jjilei^ .

waarop Dionysius dien auteur citeert mog®^ ^jjd

dat ook hij het werk niet aan Geert Groote^^^
Verder noemt een hoogduitsche vertaling ^ [ Jv ^jg

het Cordiale vervaardigd werd^^ne

jS ^

kunnen wij geen oogenblik in twijfeling

>) Men zie Prof. J. Clarissè, Over den geest ^^ bl«"
Qeert Groete, in \'t Archief van Kist en Eoyaards, - \' /

-I, blz. 44, vv. podt^oi«?!!!

Deze opmerking werd reeds door den Heer . pder® ^

Chief \\\\\\ blz. 88. Wanneer déze echter zegt: ^^^^
te verkeeren dat Dionysius het Cordiale in het geß

ifia^ n als schrijver van het Cor^/m^e niet Geert Groote,
A ^rard _____ _________

Aajjjgj^^\'"\'^ Van Yliederhove noemen.

\' desniettegenstaande vroeger nog, omdat

11 ^ocL

oVfj^ van iemand, die den naam van Yan Ylieder-
\'foeg^ ^^ Van een ander, die dien van Yan Ylindershove
^^^ aai-g^^^^^ bescheid had kunnen bekomen — die reden
valt weg. „Ordinis Mariae Theutonicorum,"
"j j ^tor dominorum Theutonicorum in Trajecto" wordt
^\'\'\'loetjj^^ ^^nderschrift der beide vermelde handschriften
j^Mig j ^^ dit leert ons reeds iets aangaande zijn uit-
llTar\'^^^^\' ^^^ geweest der Duitsche orde,

\'^\'^Isatg Sowijd, en aan het ordehuis te Utrecht als „ dis-
Nu is ons een merkwaardig stuk be-
^ een kroniek der Lanicommandeurs van
I? de/^ Utrecht, Wij lezen aldaar, dat de schul-
jj "^^de onder den veertienden „ lantcommandeur,"
JS tjg^^^^^ ^^^^ Hoenhorst, die in 1380 stierf, zeer
r^^ ^l^\'^\'^ttien Zijn opvolger was Heer (Gerrit) Splin-
([\'\'^\'\'^\'i\'iKie \' intrede in de orde tot

^^\'\'^Het\'^^ verkozen, 26 jaar lang, tot aan zijn dood
^ ^^ïeiio. ^^y^wschap bekleedde ^ Hij was een scherp
Va^ verminderde de schulden van den

Yromelijk leefde hij „na des oordens
i di ^^ " vroech ende laet sijn heeren voor

I^e heeren schijnen echter daarmede niet
. geweest te zijn, want velen hurnier gingen

Jopgj^^^\' ®rden over, ja er zijn zelfs heeren „rebel
der oirden om sijnre strengheyt wil, want sy
ladden," Toch, wie ook niet eenstemmig met
andeur mocht denken ten opzichte van de tucht,

•) J

■5,5 ^Wli.l\'^^^\'isse, a. w.

• Vv_ \'Us, J,naleda Vet. Aevi, den Haag, 1738, Tom. V, blz
871.

18 „^po-

er zullen wei in liet huis eenigen geweest zijn,^gvei\'
gingen om den toestand van de financiën der ) jj^ipii®\'^
beteren met vreugde hebben begroet. Een \\
wordt ons genoemd. „Hij (Splinter Uten ^^»^ggeer^\'"\'!
bij hem twee goede mannen, die de scafFerie \' r®» ^j^^cfc
die een voor ende dander nae, ende holpen ßet\'
verwaeren in goeden regiment, die eene hiet ^^^^
rit Van Vliederhoven, ende die ander hiet jbe^^®^"

der Sande" Door dit bericht is het voormalig lia
van een Gerrit Van Vliederhoven bewezen. , ^^^r ,
Duitsche orde te Utrecht, schreef hij een ^^^
laatste dingen, het zoo bekend geworden Cor ^^^ to^^
is het weinig wat wij van hem weten, m^ar ^^^ pO ^
onder dat weinige iets, dat van groot belang § ^
worden bij de beoordeeling van zijn arbeid,
hij in de strenge beginselen van zijn
geheel schijnt gedeeld te hebben. Met on^»^^® f^aig^

is het, dat het Cordiale door hem werd verta»^^^ ein ^

het doel om, door het voorhouden van \'s de

en van het lot, dat dezen daarna te wachten ^

den der ridders van zijn huis, slapheid wat tucV ^^^
weelderigheid van leven, te keer te gaan.

Wij hebben reeds boven Dionysius den J^jjcjei\'\'
schrijver genoemd van het Memoriale, het andere ^ ^^^
nederlandschen oorsprong, over de laatste ding®\'^
ons bewaard is gebleven Dionysius van J^ee poiT ^^
naar de orde, waarbij hij professie gedaan ^^\'^de
de Kartuizer genoemd, werd in het einde der
Hickel, niet verre van St. Truije, uit ouders

do^\'

M Kilian i. v. scaüFenaer, scaffer: curator, procure je

„eP^

oeconomus. ^ ^e*\'\'

Matthaeus a. w. blz. 872. Yan der Sande gjs,

,,lanteommaudeur" en stierf in 1437. Zie Matth, blz- ^poeoi"^

3) Dionysius wordt de sclirijver vau het Mmorid^^ ^^^ \'
Trithemius cn Foppens en in eenige oude di\'ukl<en va\'^

>eden

1 behoorden, geboren Naar de universiteit

Nliej^ ^^^onden, verzamelde hij zich een schat van ge-
t uitgebreide, ja weinig geëvenaarde kennis

Elften®, verkreeg hij het meesterschap der vrije
^"^dejj ^^ Won hij al aanstonds bij de geleerde wereld een
Vertr^f*^ tractaat de Mite et Essentia. Vóór

\'I\'S » iiaar Keulen had hij voor een deel zijn opvoe-
in het Kartuizer klooster te Zeelem. Van eenen
^\'gers schepte hij behagen in het strenge leven der

den heiligen Bruno, waarom hij zich, na de
Nd Verlaten te hebben, in het klooster te Eoer-
lev I^aar bracht hij het grootste gedeelte

"den l^^ea Maart 1471, als negen-

grijsaard, gestorven. Het zou nauwelijks te
\' ^ijn, dat een man als Dionysius in vergetelheid is
j ^ \'^i^t dat zijne geschriften tot de litterari-

behoorden. Doch, hoe ook ten onrechte
in ^ voorbijgezien — waar zijne tijdgenooten met
h ^Oïin^]^^^^^^^ kwamen, werd hij te hooger gewaardeerd.
C klooster, waarin hij vertoefde, droegen

^ ^^ r Prioraat op. Johannes Brugman gevoelde zich
C ^^^Ite Tot Klips van Bourgondie en Karei

jaa ^^^^^ Dionysius in vriendschappelijke betrekking.

vergezelde hij, door den grooten kardinaal
\'^feis ^iisa daartoe uitgenoodigd, dezen op zijn visi-
"^or de Nederlanden Nog op hoogen ouderdom

Di

\\\\ p ""ysius\' leven sie men Trithemius, Ca(. ill. vir.; Foppens,

!\\ \' Jtlart^ T^^ i\' vooral Loërius a Stratis in de Acta

VijSet\'j \' 247—255; W. Moll, Joh. Brugman.
\') ft \'> Hl ^^ ^aam van h. schriften verstond men niet alleen
^ Ve geschriften van godsdienstigen inhoud.

Opmerking dat ook Nicolaas van Cusa zie
\' \'^^osehen toekomst bezig hield. In de stads-blbliotheek te
fc ,, ^gel. V. B. a. 38) vindt men een werkjen (men verg.

lat.

e f

wisselde hij brieven met verscheidene hooggeplaa^\'®*^^^^
nen in kerk en staat. Alles bewijs voorzeker jus^^^

zien dat hij in zijn tijd genoot. Geen wonder!
bekend als een ernstig christen, vroom van j^jel^^\'\'
strenge levensopvatting, met een open oog voor ^oO\'^
der wereld, die hij in zijn klooster ontvlucht
strenge onthouding van slaap, van spijs en
te sterven, en met vrijmoedigheid aantoonde, ^^^^gjx,
zij in den boezem der geestelijkheid gevonden * j^gdei"^\'\'
was vriendelijk in den omgang en een goed ^^^^^^ d^t
voor zoo ver een gebrek van het spraakorgaan ® _ |.gftfiJ
liet. Dionysius werd geroemd als schriftverklaar_
hij tevens geenszins vreemdeling in de toenm^ gß^
geerte en in de oude letteren was, en de . .
- lecrdheid op eigenaardige wijze met zijne iÏÏ^-^^g^
len wist te vereenigen. Vlug en ijverig met
hij een zoo groot aantal boeken dat hij,
vermogen betreft, ,met den grooten kerkvader ^^^^^ po^^
vergeleken, ja de tweede Augustinus genoemd ^ ^^
zijn veelschrijverij verloren echter zijne X^^^

degelijkheid van inhoud, want is ook de stijl ^\'\'„j

stroef — zijn taal is altijd levendig, vurig, ß
dringend, en wanneer hij schreef, dan geschie j^^jj ji\'
„met verwonderlijke nauwkeurigheid en zorgvnldi»^,^^ ^g
nasporen der geheimenissen," dan bleek kij ^^^ vfO\'^^^
„ vol van geleerdheid, vol van afwisseling, ^^^ ^g jjcl\'^\'\'

heid en heiligheid" Dionysius behoorde door ^

■- ..

Christi 1417. [Dit jaartal op den titel is oiijuist. _

1401 geboren, en zegt zelf dat hij dit werkjen schrijd ^^f-

ten vlijtig onderzocht te hebben, en dat van Christus

op den tijd van de vervaardiging vau dit geschrift ^jgr

loopen zijn]. Cusa zoekt het tijdstip van den onderga»^ j^^jgt

berekenen, en stelt Christus\' overwinning van den Au

de jaren 1700 en 1734. \'

1) Zie de breede lijst der titels bij Foppens. jjeJul\'^^ \'

=) j,Mira diligentia et raritate, in eruendis mysterns\'

21

^^^ tot de devoteii van dien tijd. In het schou-
t;^\'\' den hoogsten trap opgeklommen, tot

der bloote Godheid," waarom hij door
en nageslacht met den naam van „ Doctor ecsta-
Dj ® Vroeger aan Euysbroeck toegekend, begroet werd.
js^\'hten "og langen tijd bij de op hem volgende ge-
pejsQ^ hooge eere was blijkt ons hieruit, dat ook van

c

^ . mccsLCJ gcmanKü iicciL. üuiiueru

O ^^ 1607, liet de toenmalige

^^^tavgjj ^^^ Eoermond, Henricus Cuyckius, Dionysius\' lijk

O, wonder! — duim en wijsvinger, de twee

liil \'\'i^en j- \'\' --------- —"" --

{ hanteeren der schrijfstift het noodzake-

\' ^^Jden niet alleen ongeschonden, maar met vleesch
^\'Hjgj^ ^Is in levenden toestand bevonden Daardoor
/\'^\'^^eili volksheilige, werd Dionysius geen

Oof^^ hierin licht waarschijnlijk tevens een an-

liij Waarom hij thands zoo onbekend is — door-
^^ dej later zal blijken, bij de kerk niet in den

ii stond

onderzoek naar de laatste dingen
oo]^ iii^t alleen in zijn Msmoriale neergelegd,

ih^^Sus ^^^ kleiner tractaat, dat, in den vorm van een
. ^ Particulan judicio animarum post mortem, niet

U ^ On ^\'^derwerp op den titel vermeld, maar ook andere
g^j ®®<^hatalogisch gebied bespreekt. Ook uit dit ge-
"ï^ij het geloof onzer vaderen moeten opmaken,
^an ^^ iiadere kennisneming van de Quatuor Novis-
oorsprong zelve voor een volgen-
bewaren, zal ons hier voor een oogenblik de

copiosus varietate, pietate refertus, ac saiictitate
T boorden van Foppens.

^^ti • iloli ^^ "Mededeeling aan mijn hooggeachten leermeester,
jj^ §edaan, is men te Home in onze dagen er op bedacht
rei der heiligen op te nemen.

vraag bezig houden, of Van Vliederhoven en ^^^^
Kartuizer met elkander bekend geweest zijn. ^^^ ^gn
bekendheid is hier geen sprake, daar, al nieW ^^gtoi^^"\'
niets van het tijdstip wanneer Van Vliederhoven i®^» ^^^ #
wij dit toch veilig ongeveer een halve eeuw of
Dionysius\' dood mogen stellen. Op de vraag^
laatste, als schrijver van een Quatuor
dragen heeft van het werk van den
onder gelijken naam het licht zag, moet toes ^ ^^

antwoord worden. Dionysius schrijft * bij de ver ^^^ tt^
het woord Acheron: ,, Ad quod quidam devotusj^^^^^tor« ^
tatu de quatuor Novissimis allegat Averroim ^^^^^qïOï
dicentem: in inferno continua est tristitia et tï^^^\'^j,,
consolatione." Deze „ quidam devotus," die ^^ ^pjuflJ
over de „Quatuor Novissima," die woorden uit
taar van Averroës op het een of ander j^jpjei® L
niemand anders dan Gerard Van Vliederhoven»^^ d^t^ je,
lezen in diens Cordiale ^ bij de verklaring _ fo«^^^^^,
woord Acheron: „XJnde commentator AverroiS\' ^^^^ ^^
In inferno continuo (sic!) est tristicia et i j^t

latione." Hieruit blijkt dat Dionysius het ^^^^ hij
heeft. Dat hij de uitspraak van

den auteur, \' ^
met den naam van Van Vliederhoven noemt, ^^^ ^^
wil men, kritiseerde, leeren ons Dionysius\' woo^^ ^^^

zegt, dat het echter bij hen die goed te ^^ si^^^\'p]^-
wijsbegeerte (bene eruditi in philosophia) ^^^^ gß^P\'^"^ M
Averroës de aangehaalde woorden nooit
Uit de overeenkomst die er bestaat tusschen \' ^^^ ^jj
Dionysius en Van Vliederhoven, ® meen ik

mogen afleiden

Memoriale. Art. 43. ju 1 ,,

Cordiale, p. 40-. (uitgaaf van Pafraed te Decente ^^ •
3) Men verg. Memoriale Art. 14 met Cordiale p-
Ook na de kerkhervorming der XVI\'\'
tijd geschriften verschenen onder den titel van ^j^gjidef
Zóó 0. a. Sermoms quatuor Novissimormt van den

III. Cordiale

be

^an van het oudste der Quatuor Novisd-

% "^^derlandschen oorsprong, zullen wij stilstaan bij
^va^jj^\' den vorm en de indeeling, en vragen naar den
^at ^^^^ waarin dat werk geschreven werd.

k^Hili ^^ geschrift betreft, wij vinden dien

en opgegeven. Nu eens wordt het in oude druk-
^H^i schrijvers eener historia litteraria eenvoudig
Senoemd, dan weder Cordiale quatuor novissimorum,

^•^e Qfe^\' Leuven 1586, Drie jaren vroeger verscheen te Keulen
^ ^orrf/^^\'"" Novissimis, waarvan als auteur F, Laurentius Cupae-

nl;., S\'enr.Q.^J A__/_• -Tl___________ __ V 1_____r

« J*^ ^^ûoemd, Aegidius Colley (zie Foppens i. v.) schreef een
, dat in 1630 te Duik werd gedrukt. Wanneer wij
I al ji met de oudere Quatuor Novissima vergelijken, dan

het V " - . .

\'^\'^\'"deel op de zijde der laatsten. Eijkdom van gedachten en

>1 \'*^orden bij hen in hoogere mate gevonden. Men meene

e j^J de matheid der jongeren te kunnen verklaren uit de

door hun tijd voor dat onderwerp gekoesterd.

l^j öa^ \' als bewijs, dat het gevoel hunner dagen nog levendig

^\'cli (Jq^ onderzoek der laatste dingen, kan dienen dat dich-

ie^\'^^^^tt onderwerp voelden aangegrepen. Jean Baptista

ßii\'I® Meester ordinaris van de rekeninghen

tla^t ■ ® ^^^ Brabant", gaf in 1583 te Antwerpen, bij Chris-

\'iat^\'^\'-uitvoerig leerdicht in het licht, getiteld de vier

W ^ich echter vooral door gerektheid en dorheid onder-

Sa Öe Joost Van Yondel in vier coupletten, elk van vier

iiitersten bezingt, men zie uitg. v. Van Vloten, 1, blz.

Vo^\'^\'it. ons oordeel geheel anders dan over Houwaerts

\\ \'^\'^iciat\' ^^ midden der XVIHe eeuw het onderwerp

toejj\'^^^® behandeling geschikt bevonden. Jacobus van Aerde

\\ ^ Van ^\'\'^urspel van de vier unterste des menschen, ofte ver-

\\ ^\'^«s ^ ^^^ ^^^^^ oordeel, afgebeeld in de Christelijke standvastigheid

L ^eu onder de dwinnelandye van den boozen Jntechrisi:

bibl, d. Maatsch. v. Ned. Letterk. te

Ver

eu ^ Cordiale zie meu Prof. T. A. Clarisse in het ArcUef
Ûl. ij Dl. 1, blz. 360 eu 384, vooral Prof. J. Clarisse,

bk. 251, vv. en Dl. 111, blz. 44, vv.

of enkel Quatmr Novissima, of ook Noviss^»^
de quatuor Novissimis, of Tractatus de f

met of zonder de bijvoeging muÜis ^^

rimis. Kortheidshalve hebben wij aan deü _ "^^jing ^^
diale de voorkeur , gegeven. Aan het slot
zijn werk schrijft Van Vliederhoven: »^"i^yr
hujus opusGuli processus principaliter

ad hoe

cere, ut Novissimorum Celebris memoria Cordis ^ ^•jetö\'^
time humanis cordiius imprimatur, continue erg^^^ jo^®
rei consonum, ut praesenti huic libellulo nomen ^^^ QofS^\'\'
sui tituli, si placet, imponatur." Is dus de tit^ ^^^
niet de werkelijke en drukt hij niet den inhoud, „^

het doel van dit werk uit, wij maken gebruik ^ ^(ßif^\'
placet" van den schrijver en zullen den korte» ^^^

Over die bijvoeging „ cum multis exemplis pulche^^^ ^ .
achter sommige titels van Van Vliederhovens
aangetroffen, dient het een en ander in het laid ^^

te worden. Achter elke groote afdeeling van het ^^^^ifi
dood, oordeel, hel en hemel, de vier onderwerp®" ^^

handeld, doen een geleidelijke verdeeling aan ® ß li^
volgen in alle uitgaven van den latijnschen te ^^gÖ J
licht zagen na de deventersche uitgave van ^^^\'\'jj^u s\'^ .j^
de woorden: „sequuntur nunc exempla." N«
uitspraken van kerkvaders, zijn het echter
voorbeelden, ontleend aan verschillende geschnft^^^^^,! vc\'-^
geren en lateren tijd, die gedurende de midd^^f ^j^^jeU
gelezen werden, dikwijls ook verhalen van ^^^^^^
visioenen uit het tijdvak der middeleeuwen 2

O Wanneer wij in liet vervolg plaatsen uit het ^e^

is het altijd volgens deze uitgave, door Ricliard Pafrae ^^^

gezonden. jja ^^^^^

2) Ten bewijze volgen de opschriften der voorbee^e»
deeling over den dood. Het tusschen haakjens geplaa^^ ^^^^
inhoud aan. , ë\'

Ad Blancam comitissam; (Eeu brief van Petrus Paifli^"\'
Blanca over de verschrikkaigeu des doods.)

55

eelde

\'n ^^ \'^^\'len 2ijn daar geplaatst met het doel om hetgeen
^ .^^^lafgaande afdeeling van het Cordiale geschreven
te maken en de waarheid daarvan te beves-
\'\'let is de reeks der „ multa esempla pulcherrlma\'*

^^ IfiVj uitgaven dezelfde, doch het verschil is gering
^ t zich tot het grooter of kleiner aantal en de volg-
^ plaatsen

aan de geschriften der kerkvaders ont-

meer belang echter is het dat deze voorbeel-

S^g^^^PJ^Oïikelijk niet tot het Cordiale hebben behoord,
(^^^an wanneer en door wien is niet uittemaken,

toegevoegd. Bewijzen voor deze stelling ont-
^^ De uitgave van het Cordiale volgens latijn-

(iie in 1489 bij R. Pafraed in het licht ver-
_ het eerst die vele fraaie voorbeelden en wordt

V «ioor

alle later verschenen uitgaven nagevolgd,
vóór 1489 worden zij aangetroffen, ook
Van het jaar 14B5, bij denzelfden Pafraed te

^Vpïi In alle dietsche vertalingen zoekt men

^iftgj te vergeefs, als in geen der mij bekende hand-
V \'Van den

latijnschen tekst hun spoor gevonden
gave ^^ ^eest men in de reeds meermalen genoemde
het jaar 1489, vóór dat de voorbeelden na het

; ^^ternae sapimtiae;

\'k^ ^Uiygj (vrees in den doodsnood door liet aanschouwea

tgj, (op zijn sterfbed zegt een monnik dat hij aan een
p j^^^\'^lin.ding gegeven is.)

San ■ \' gezicht van goede geesten vóór den dood.)
^Ooijg ^\'\' ; (het aanschouwen van daemonen in de ure

nona; (allerlei afscliuwelijkheden, die gezien wer-
> lij) .^PS^^ving van liet lijk eens geëxcommnniceerden.)

^^ illustribus viris; (verhaal hoe St. Bernardus gesticht
Vej.\'^*^^ landmans vrome uitspraken over den dood.)
eii S- de uitgaven van Pafraed te Deventer van de jaren
clie door Van Breda aldaar van 1490, 94, 1502.

■ ■ „t

vierde uiterste aanvangen, de woorden:
Novissima.-" Naast deze uitwendige bewijzeii ^
ook inwendige plaatsen. Aan het eind der al jg^eH^\'
over den dood handelt zegt Van Vliederhove»
plariter etiam patet quod mortis memoria iiidud ^^gjDpl^
ad poenitentiam faciendam." Overeenkomstig dat jiH

riter" laat hij daarop twee voorbeelden
wel denkbaar, dat hij daarna nog een reeks van »o^ ^ ^
zijn geschrift zal toegevoegd hebben? ^iooyü®^®\'\'

aan

len beweren, dat de aangehaalde woorden van

hoven alleen op de eerste afdeeling slaan, ^^^^ ^Qg
de overige niet gevonden worden, dan zal toc

deze vraag onopgelost blijven: waarom heeft de

beelden in den tekst geplaatst en later weer
wijze van aanhangsel, daaraan verbonden; jg . ^^
hij niet de eerste bij de laatste, of de laatste J^j^ei^
opgenomen? Wat afdoend bewijs genoemd kan^ pjet ^^
stelling, dat de „multa exempla pulch®^^^\'®, oreU\'

1 T-i , T , 1 , ben .

onze .. ^ ,

den oorspronkelijken tekst van het CordiaU^ 7 .^jf
dat eenige dier voorbeelden ook in het Cord^ " ^^^gf ^^
komen. Zóó de plaatsen uit kerkvaders, die^^^
naam van „ Auctoritates sanctorum," de rci ^ióó
den na de tweede en vierde afdeeling \'\' ^jj

vijfde voorbeeld achter de afdeeling over den ^^ ^^ j^cg^^^
tweede voorbeeld achter de afdeeling over de ^ ^^ jgt

ilch\' pro"

p.eft ^^^ i

kelijk Van Vliederhovens pen verliet, niets g-^ . ^
het recht om met den hoogleeraar J. Clariss®
dat wellicht ook de voorbeelden in den tekst ^^ ^^^
polatiën van lateren tijd zijn. Niet alleen da

é\'

>) Blz. 121-.

2) Blz. 42\'\'.

3) Blz. 43\'., 441\'.

JrcMefl^ Ser., Dl. II, blz. 25S, Dl. 111, blz-\'-^\'^\'

liet

, ^Schrift groote schade lijden zou, indien meu de
Wfih ^ daaruit verwijderde, maar ook zegt Van Vlieder-
in de voorrede, dat hij voornemens is het een

tti

i^ej ^ üoor voorbeelden op te helderen. Door wien of wan-
Ve .. "^ulta exempla pulcherrima" het eerst aan het Cor-
% toegevoegd, valt niet te beslissen, evenmin in hoe
^^tlijlj ^^ \' te vertrouwen is, dat zij als een afzon-

\'^^^fn onder den titel van Exempla de gaudiis regni
^^^tHjjj. ^^ dliorum trium novissimorum te Deventer in 1491
^ ^^ vermoed dat wij hier aan een vergissing

\'\'\'^ts ^^ hebben. In hetzelfde jaar werd er in dezelfde
^^^ in het licht gezonden. Is nu van een

^^flojgj^ ^ uitgaaf het opschrift Quatuor Novissima

llg^ Seweest, dan zocht men den titel aan het einde
en daar tot onderschrift vindende : „ Finiunt
^"Iqj^^ gaudiis regni coelorum et aliorum trium novis-
Htijjg\' dan zag men, niet genoeg bekend met de in-
,, h, Cordiale, voor een afzonderlijke uitgaaf

"\'\'^«ïs ^ exempla pulcherrima" aan, wat in waarheid niets
dan een editie van Van Vliederhovens geschrift,
^ tiet ^ titel ontbrak.

^ begint met een inleiding aanvangende met

»Memorare novissima tua et dn aeternum non
Yii. Sicut dicit beatus Augustinus" Vcaet.
\'\'\'^Isclj^ dat de gedenkenisse van de uiterste dingen den
zonde aftrekt en hem in goede werken be-
de schrijver, ingegeest door de goddelijke ge-
l\'\' ^^^^ uitersten zeggen, en zijne uitspraken

^Idgj^ aan de h. schriften ontleend, of door voor-

"\'^\'^\'ifiel ,^\'^^^ehtigen. Die uitersten zijn vier in getal, dood,
X ei en hemel. Wat is afschuwelijker, wat vreese-

Vt ^en Naamlyst, blz. 35.

^ ^^ proloog en een gedeelte der eerste afdeeliug van

"^ïaar r ^^^^ Clarisse afdrukken in het JrcMef v. Kist

ÖI. 111, blz. 47, 55.

•• als^

lijker, wat onverdraaglijker, wat liefelijker? \'^^\'\'^ejiscl\'®\'\'
radereu aan een wagen, waarmede de zielen der ^^^^ ^lie
opgevoerd worden ter eeuwige zaligheid. Zij ^ ^jjk®\'*
den geest des menschen aanzetten om de werel jje^

te versmaden en tot zijn schepper weder te
moet men altijd voor oogen houden. ^^^ ^oi^^"

Na de inleiding, waarvan wij getracht hebben ^^^de^^j
inhoud op te geven, gaat Yan Vliederhoven jdig®"."^

spreking van het eerste uiterste, van den ^^ gjdeii^\'""
lichamelijken dood [mors praesens, corporalis)\' ^^ tre\'\'^^?
des doods is in staat den mensch van zonde a
want zij doet hem !<> zich verootmoedigen ^ ^r, ^^
wanneer hij let op het onzekere van zijn ster^ ^

bedenkt dat de dood algemeen is en niemao\'^.
alle vergankelijke dingen versmaden en als ^^^ o^^^
{pmnia contemneré), wanneet hij overweegt hoe ^^^^ jgj ^^
zeker zijn leven, hoe zeker daarentegen de ^ li"

boete doen {\'poenitentiam acceptare), wanneer hy ^^ ^^^

diep hij is gevallen. ..einai^^, L

Het tweede uiterste, wiens gedurige oveip ^ ^^^ct ^^

mensch van zonde aftrekt is het laatste o^^\'^^^\'^^iite

novissimnm et finale). Niet alleen trekt de ge ^j^jjigte^

aan ons af van de grootste, maar ook van de ^^ ^^

van de allerminste zonden. Dit oordeel

zen, maar vooral zijn er drie zaken die het ve^ ^^^gu ^^^

veelvuldige aanklachten {multiplex accusatio), d» ^^^ ^^^^

zondaar zullen ingebracht worden. De zondaar geß^ ^^^

schuldigd worden door zijn geweten, door de

door de engelen en den h. geest, door de crea ^^ ^^

heele schepping, door hen die verongelijkt zijn> . ^^^ C» ^^

zelve, door het lijden en de werktuigen

der passie

tus. ïen tweede is het oordeel te vreezen o^^
verantwoording {propter reddendam rütionem)\' ^^^

rekenschap moeten geven van zijn ziel, het ® gesl\'\'^
lichaam, of hij dat redelijk gevoed, met g®®®
tot werken gedwongen heeft, van zijn evenio

29

1, ^.^\'^ï\'sten en prelaten), van alle werken, van alle deug-
^^ti ^jj liij verzuimd, alle zonden, die hij bedreven heeft,
S^^\'en, die hij van God heeft ontvangen, zij mogen
Vselj-r\' lichamelijk en tijdelijk zijn. Wat het oordeel
^^^ «e»i \'Qaakt is 3o het uitspreken van het vonnis (proj)-

["^\'\'^istil prolaüonem). Of die uitspraak gunstig, dan wel

zondaar onbekend, maar wel
eze dat het vreeselijk zijn moet, als er gesproken
^^ gij verdoemden enz., wel weet hij, dat dit

Xe^]^ des toorns en der droefheid, der vreeze en der
"^Vej^ onzaligheid, der zwaarte en der duisternis, des

\\ ï^it onweders, der bazuinen en des geluids, waar-
Xig^ ® de duivel vreest, wel weet hij, dat alsdan een
scheiding zal gemaakt worden tusschen God met
en heiligen en tusschen den verdoemde,
^ \\ d rechter, de alwijze, de, allerrechtvaar-

Neéi ^^^^ vertoornd, zeer wreed is, dat niets het
\'\' er weerstaan, dat men het nergens kan ontvlieden,
^Jd plaats tot appèl is.

^^^^ overdenking van het derde uiterste, de
S ^^^ zonde afgetrokken worden, dan merke

■ benamingen {mnlümoäa nomina-

locorum), want de hel heet een plaats van
^Ng ^ l^eroering, onpzond en vol van wanhoop; £o het
^^ (multimoda afflictio sodalium infernornm),

^^^ onvermoeid en wreed genoemd moet worden,
r ^^ aantal en machtig is; So de straffen (w-

Poenarum infernorum), die hevig, vele, velerlei eu

^^ dooj^^^y^ echter wordt de mensch van zonde afgetrok-
^^Wlig ^ overpeinzing van het vierde uiterste, de he-
/ ^\'^Vq f^^^y^l^eid {coelestis gloria). Hierbij lette hij lo op
Oy^"^ de hemels [pulchritudo regni coelorum), hoe

IjNoe^j^^®®^®^« glans en klaarheid is te vinden; 2o op den
^^ \'la^. ^^^ ^^^ S^^d is {cofiiositas omnium bonortm),
^^een verdriet, maar vreugde en eeuwige vrede zal

heerschen; 80 op de groote en voortdurende

ma et slabilis laetitia) over eigen verdienste e , p^ifef

t i. Q 51 TiP

heiligen, over Gods grootheid en over net ^

Gods van aangezicht tot aangezicht. .^gjefl ^^

En evenwel, zoo ongeveer besluit de schrijver» t«

len die vreugde deelachtig worden, doch zon ^^^^gje ^^
doen. Zij volgen Jezus niet na, die vrijwillig ® ^^ ^pogt"
smaad tot zijn deel verkoos. Slechts wie Heio
len, de profeten, martelaren en belijders, die dw- ^^po«;
de wereld, navolgt, zal het rijk van God binnentredei^^^j^
de overdenking der vier uitersten komt de ^^ ^.jj,
boete. Wie overdenkt ze? Memand, bijna alle"^ ^j^ei
dorven!" Als Yan Yliederhoven daaraan denkt, ^^ ^^oi^
van zijne lippen- de klacht: „O, zotte boosheid;^^ ^jj^acj^
zotheid! te weten en niet te willen — het ^Je-

den dood te zoeken — God te verlaten, den ^^
gen. Waarom, 0 God! zoekt een redelijk ^^J^ginaifc\'^^\'J
lijke dingen en versmaadt het de zaligheid?" ^^
met den wensch van Deuteronommm XXXl- • ^jeref\'\'\'^^
utinam saperent et intelligerent ac novissima p vi\'^^j

Wanneer werd het Cordiale vervaardigd?
kan geen beslissend antwoord gegeven worden- ßßtyS^^^
op- noch onderschrift in oude uitgaven of
ons daaromtrent eenig bescheid. Alleen een oU
in het hoogduitsch \' noemt als het jaar, waarm poc\'^\'^?
ale werd geschreven, [I]420 na Christus\'gebo^r
hoeverre dient aan dit bericht geloof tij^

Wel komt het opgegeven jaartal overeen naet ^ de?\'
in Yan Yliederhoven geleefd heeft, den ^^j^ßt

eeuw, maar het kan zijn, dat wij daarbij aan ^^f

in die hoogduitsche overzetting, niet aan
Cordiale zelf geschreven werd te denken he ^^^^ jc
nader te kunnen bepalen, zullen wij dus het
aanvang der XYe eeuw moeten stellen.

—-— , 46.

1) Archief V, Kist en Royaards le Ser., Dl. iH\' \'

H ® ben reeds meermalen van vertalingen gesproken,
^ taal heeft Van Vliederhoven geschreven, in

v^ "ie latijn? Voor het eerste zou pleiten,

^He^j^^^^Jver, misschien slechts half geestelijke, zich bij
de moedertaal zal bediend hebben. Daarenboven

-Cf J^ ----i ^i» . v/ii

\'eti^ ^ ^Q aan de kortere recensie den voorrang zou willen
Li^Sitg\'^l^^^^ ook hier de weegschaal ten gunste van het

^^^^ neigen. Alle uitgayen- toch in het dietsch, die,
benige uitzonderingen veroorzaakt door de schrijf-
^oorden, vrij nauwkeurig overeenkomen, zijn aan-
^orter dan die in het latijn. Vele stukken in de

lU. ^AlQ O -----------^

.Me ^^\'^^^sie voorkomende ontbreken in de neder-

A Zdd niet alleen, gelijk wij boven reeds

exempla pulcherrima," maar ook een ge-

i^\'^ïVe ^«orrede, waarin de verklaring van den naam

QVej^\'^^\'^\'^den wordt, een deel van het slot der afdee-

vooral van het einde van het ge-

\\ boy^" tal van aanhalingen uit kerkelijke schrijvers

^clitgj. ^^^^ dietsche tekst bij den latijnschen verre

JSh pl \\ ^®genover deze gronden, die voor het neder-

jJ^ de kunnen, staan echter andere, die ons aan het

\'i^Ne geven. Van Vliederhoven moet laatst-

Uit gekend hebben. Dat bewijst ons het aantal

•^^."lenjg^^^^l^vaders, die, zij het ook dat uit hunne wer-

tij^ ïliet l^^ffilezing in onze moedertaal vervaardigd werd,

^ lat^-^ ^^ dietsch waren overgebracht. De ken-

i^j^M oq^\'^\'®®^® taal was zeer verbreid in zijne dagen, toen

Hj Hatig^ ^^er de spraak der menschen zich het gezag had

it|, Hjijg j, de meeste werken op het gebied der

{ teratuur onzer voorvaderen weten wij, dat ze

•til ^\'^ünsci geschreven. Wanneer de aanhalingen in

^t^Hlajg^^ ^®censie talrijker zijn, dan kan men dit hier-

^ill^^deï^ ^^^ de vervaardiger of de vervaardigers van

geve^^^®^\'^®\'^ tekst bepaaldelijk een volksboek hebben

^Idej, , ■■ daarin dus vele citaten, voor den meer ont-
belan

■grijk geacht, konden gemist worden, dat zij

altijd vertaald hebben met het oog op beknopthei\'^\' dei\'
toch hier en daar slaafs aan de woorden gebondt-^^\'
eenen kant hielden zij zich aan den horatiaanscb®^ "
„Nec verbum verbo curabis reddere fidus ui^\'

maar aan den anderen verloren zij hem zoo
oog, dat zij „ vitam transigere" in „ het leven ^^^jgjis\'\'
„negotium" in „onleden," de geldswaarde jatij®"\'\'\')\'

„vierlinck" overbrachten. Wanneer men t,i

woorden „ qui ceciderunt ad vocem unam
in den dietschen tekst leest: „die tot eenre ® ®. ^ jg,
sijn nedergevallen te sterven," of, wat nog . ^gW
„apud Clarevallem" (de abdij bij Clairvaux) ^
dage," dan ziet men duidelijk, dat oorspronkehj^^^^
diale in het latijn geschreven is en de
sie overzetting moet zijn, daar men anders de ^^^^^

verklaring zou moeten geven, waarom in de o j^giijK®
goede zin wordt aangetroffen, terwijl het oorsp\'"\'\'\'^ ^^

De latijnsche tekst van het Cordiale vers^ ^ic

......___________________

daarin worden gevonden, bestaan grootendeels
orde der woorden.

IV. Memoriale, Bialogus de particularï j

Wij hebben boven reeds gezegd dat wij ^

geschriften niet uitsluitend zijn Quatuor Novtss ^ ^^^^ ^ .
den Bialogus zouden beschouwen. De Dia^\'^f jcf
van naam verschillen met de Quaimr
betreft staat hij aan deze gelijk, daar hij ƒ
werpen, slechts den hemel uitgezonderd, be ^j^yflil^^ \'
wij om dat verschil van naam een boeksken on&
dat ons gewichtige diensten kan bewijzen? , g ge®
Vorm en indeeling, tijd wanneer beide vve

\'fiieti^\'*\'^^\'^\' ziedaar de lioofdpunten, waarbij wij stilstaan

Kïi

Q,uatmr Novissima hebben wij reeds tellfens het
\\ ^ ® genoemd. Terwijl meestal de titel Qiiatuor Navis-
""aal g^j ^^ Q,uatuor Novissimis luidt, vinden wij dien twee-
\'^\'iel ^^ ^^moriale quatuor Novissimornm opgegeven Het
geschrift, het afhouden van den weg der zonde,
^•^^ef naam, tot wiens vinding wellicht oois: de

^ijj^ aanleiding gaf

^Dste ^ e Woorden, waarmede het Cordiale eindigt, aan bet
Htuj^^\'® van Deuteron. XXXII ontleend, het Memoriale
aanvangswoorden, waaraan het tevens

"egt

hetgeen in het vers was gesproken,

\'etit e^\'^r^que consilio est et sine prndentia. Utinam sape-
^\'^^ölligerent ac novissima providerent." In een
j^.. (praefatio) paraphraseert Dionysius dezen tekst en
gef 1 de „ Novissima" te willen spreken, die

vier

^yiij t. w, lichamelijke dood, oordeel Gods, straf
Jï^iij \'^^^^wig geluk (mors corporalis, judicium Dei, poena
"^on aeterna). Wel heeft een zeker ander eerwaar-

^l\'^ej^J^^^ (alius quidam venerabilis religiosus) ® over dat
Vj-^ f boek in het licht gegeven, groot van omvang;
Hej^ ^^ ^baar is echter de stof, dat men nog over vele
jj^ kan, die deze onvermeld heeft gelaten. Ove-
Seh ^^^ ^^ Dionysius\' plan de oplossing van moeie-
vraagstukken te beproeven, maar wilde
Eenvoudig en vromelijk spreken In acht en

liet^..:^,\'^\' bourgondische bibliotheek te Brussel N". 5841

"In ^^^^ eener uitgave te Antwerpen van \'t jaar lé86.

^Pta operibus tuis memento uovissimorutn. In Ecclesias-
\'j^^^itej. verba haec. In quibus admonemur, ut novissima

\') i\'idelebiter nostrae imprimamas memoriae", caet.

Htjj^^\'\'- Dionysius bedoeld wordt, is onzeker.
(1 \'\'\'\' lUa " " propositi mei multa dificilia, acholastica atque

introduei possunt, determinare, sed simpliciter
tantum procedere."

zestig hoofdstukken, die allen met één of me«\'\'\'"
teksten aanvangen en meestal met een ifl

vrorden nu de vier uitersten behandeld, de
2—15, het oordeel in art. 16—84, de hel in ^^ \'
de hemel in art. 55—68. ^^ ^olgof^®

Nadat in art. 1 het onderling verband ^^ ^^ ^^
der vier uitersten besproken is, begint art.^ ^^qÓ. j
handeling van den dood [mors corporalis).
te vreezen, zoovi^el uit natuurlijke oorzaken (art. ^^
de bekoringen in de stervensure (art. 3), en ^^^

geen tijd tot bekeering rest (art. 4).
toestand eens stervenden gadeslaat, verrijzen ri^ ^^

binnenste allerlei heilzame gedachten (art. 5), en ^

deze verschillende gevolgen voort (art. 6). Het ^jt

des doods doet ons den dood vreezen (art. 7), "

aan tot boete (art. 8), doet ons denken aan on^e g ü

■ lUJ; /nft\'

(art. 9), ons onttrekken aan aardsche zorgen (art- ^^ypgii
ongeordende geneigdheid tot het aardsche vej^^
11), het schenkt ons troost en vreugde m ^^^gpke
(art. 12). Wie een zaligen dood wil sterven, ovei^^^^
de machtigen der aarde allen voor den dood he^^^ ve^\'^^j-
(art. 13), hij leere van anderen, hoe zich tot
dezer wereld voor te bereiden (art. 14). Tot derg ^^^^ do
denkingen des doods wordt de mensch aange^P ^^^^
het zien der menschelijke ellende (art. 15). ^en^®\'\' of-
Dezelfde heilzame gevolgen, als uit het beschou^^^^^-g oO^^
dood, ontstaan uit de bepeinzingen van het toe ^^^^
deel Gods [ftiturum Bei j-udicinm, art. 16)> "^^^jgop ^^d
afgemeten worden kan naar die der

oordeelen

aarde (art. 17). Het oordeel, zoowel dat na^^ geb\'^\'^J^j,
van iederen mensch, als dat ten jongsten dag^J\' ^pi ^

zal worden, is zeer te vreezen (art. 18); |tid

rechter (art. 19—24), namelijk wegens J^jirAiB l.-

19), wijsheid (art. 20), almacht (art. 21), ^^
(art. 22), omdat Hij tegelijk rechter en partij ^^^ #
geding is (art. 23), om Zijne weldaden (art.

35

he

iigji 1.

^elg \'lie geoordeeld worden, die zoo zwak zijn, in zoo
hebben gezondigd, in zoo groote onzekerheid
% ^ aangaande hun toekomstig lot (art. 25); ien derde
^(J ^^ ^®rgelding, die eeuwige vreugde of eeuwige drpef-
Hgj^^ deel zal doen vallen (art. 26). Het gericht ten
\'^el^ejj dage zal daarenboven vreeselijk zijn om de
die het voorafgaan (art. 27), wegens den toe-
Vjj^\'^^rin de aarde alsdan verkeert (art. 28), omdat
Seil legerscharen Gods aanwezig zijn (art. 29) en
wordt in tegenwoordigheid der gansche sehép-
• 30). De gestrengheid des oordeels wordt ook
\\ t door de beschuldigers (art. 31) en naardien van
worden gegeven (art. 32). Zij wordt,
^«efj . • 33 de orde en het einde des oordeels besproken
door de geschiedenis bevestigd.
Inleiding tot het derde uiterste, de helsehe straf
S art. 35), wordt in art. 36 aangetoond, dat

^\'^ï\'aïtg^ ^^vigheid der helsehe pijn afmeten kan-naar de
misdrijven en de strengheid des oordeels. Vele
men in het oog vatten (art. 37), waar sprake
Uej^ ? helsehe straffen. Men moet letten op hare. eeu-
, aL hevigheid (art. 39), verscheidenheid (art.

[\'Heh^\'^^^^nheid (art. 41). Men beschouwe het kwade
J^\'ii ^ejl^ der verdoemden (art. 42), de plaatselijke gesteld-,\'
^^^ ïiiet^^^ bedenke dat de verloren tijd

"lat • worden kan, dat de straffen zuiyer

^^ straffen, zonder eenigen troost (art. 44).

op het gemis van het weldadig en welzalig

if\' {poena damni, art. 45), op de hevigheid

\'o\'^" Opg^! straffen van de zijde der lijders beschouwd (art.
, aringen aan geloofwaardige personen geschied

jj\' de zwaarte van de straffen des vagevuurs aan

} liet\' legende van St. Patricks vagevuur (art.

C\'^\'^^lls aangaande het visioen van den ridder

\' T\'\'" ^^^ leven van Christina de wonderbare
de revelatiën der h. Brigitta (art. 51). Nadat

3* \'

in art. S2 geleerd is dat slechte christenen ^^ ^^ Je
gestraft worden dan de ongeloovigen, komt art.
lievigheid der straffen van het vagevuur terug, jop/ö^^^\'\'
wordt uit een boek over den dood van den h. ^^^^ie
en levert art. 54 ons een critiek over bovengei^^^ ^^^.^ffeU
richten, aantoonende hoe het daarin aangaande
van hel en vagevuur verhaalde is optevatten. tf^

Ook het vierde uiterste, de hemelsche vreugd ^^^ ^^iiiep
lorum), vangt met een inleiding aan

(art. 55). ^ jjij H\'
den mensch tot dezelfde gelukzaligheid, iit

uen meiiBüu tuu ucicimt {jjacin \' jj

\'s werelds aanbegin de engelen heeft voortge ^pn^f®

a \'
■• de

en ontelbaar veel en onnoemelijk groot j^qb

.1___ T____ _______(\'„„4. KQ\\ T.ooT.f art. - .

door hen gesmaakt (art. 58). Leert art. eü ^^^

de grootte van het heil, de schoonheid, het d^

roem der zaligen moet berekenen, in art. 60 i^gio®^ jl-
lige en genotvolle spijziging der heiligen in den^^ ^^
meld, terwijl art. 61 de redenen opnoemt waar a*^^

gen zich verheugen en art. 63 het genot ^^J^giefl \'jJ^j
zij na den oordeelsdag smaken en waarin \'^J\'^gefl^
deelen. Gelukkig zijn de heiligen in den heme ^er^^^^ri),
. gezelschap (art. 63) en de schoone plaats, {»ï^\' ^gj.

\'(art. 64). Nog eens, vele zijn daar de (ar^-

naar het genot waarvan de mensch haken
De beschouwing van en de begeerte naar be^^ i ^^^^

hebben verschillende, heilzame gevolgen ^
trachte het eeuwige geluk te verdienen, daartt-\'^

men de uitersten des menschen (art. 68).

(tV\' , jjJ\'

Colloquhm sive Bialogus de particulari j\'^\'^j\'\'"\'
post mortem is de titel van het andere
sius, welks inhoud door dien titel slechts ^^^ y

uitgedrukt. Volgens de voorrede, die met fSiC^,^

„ Omnes nos manifestari oportet ante tribunal ^^^

woorden aan 2 Cor. V: 10 ontleend — aanvanS^^^ jj,et \'
nysius dit boeksken geschreven op verzoek van

Cf ttionnik (religiosus frater spiritualiter charus), wijl
\'jparticulare judicium/\' het oordeel, dat na den dood
2iel afzonderlijk gehouden zal worden, nog niet
\\ Schrift is gesteld. Dionysius koos daartoe den vorm
"ietijji ®^tüenspraak en duidde de eigentlijke namen van
en van zich zeiven slechts door algemeene teekenen
aan.

aan, om niet door het bepaald noemen hunner
^^Qiand te beleedigen, noch aanleiding te geven tot
Hjlj,^ ^^astig oordeel. Slechts wanneer hij vertrouwt re-
^ l^j.^^^^tuigd te zijn van de waarheid zijner beweringen,
naam voluit te kennen geven,
fifij^ . \'^\'eertig artikelen, waaruit dit werkjen bestaat,
aan de bespreking van het op den titel
Onderwerp gewijd. Nadat in art. 1 eenige vragen
\\ ^ Voorrede gedaan en beantwoord zijn, wordt in
^{»fo^^^^^j\'i en plaats van het „ particnlare judicium" be-
i^o^ \' en. vooral de vraag of dit plaats heeft na den
^\'ftitujg^^® uitspraken van Thomas van Aquino, van Bona-
Alesander van Hales, die voor een „ particnlare
Ha den dood pleiten, worden in art. 3 en 4 ver-
H 5 ^^ \'ioor verschillende gezegden van kerkleeraars in
®^estigd. Brengt ook de Frater (in art. 6) eenige
tegen hun gevoelen in, deze worden door
NWg \'Opgelost (art. 7) en de meening, dat het „par-
M ^^ J\'^idicium" vóór den dood plaats vinden kon, weer-
\'\'elc Ook de revelatiën der h. Brigitta en een

^\'^Vogj^^^®^ den dood van den h. Hieroaymus steunen het
^ ] a\' dit oordeel eerst na den dood zal zijn (art.

de beantwoording der vragen of Christus den
^ ^ Verschijnt en welk der beide oordeelen, dat na

uejj . \'^at ten jongsten dage, het meest te vreezen is,

Xoj^j^^^^^^ het Ilde en 12de artikel ■ bezig, terwijl het 13de
„ particulare judicium" zeer te duchten is.
\'\'^iJ, ^\'^^\'^e ig j^gj. onderwerp op den titel vermeld afgehan-
^^ worden nog andere gewichtige vraagstukken,
over de straffen van hel en vagevuur, besproken.

en wel op bizonder verzoek van den IVater, die^ ^^^ pn

Dionysius\' bewering dat men andere werken ^^^^
raadplegen, toch een afzonderlijke bespreking

wenscht, ten einde ze goed te begrijpen (art. ^^^

--J— --- -------— ------------— y^OO\'

rijst de vraa^ op: welke straf is zwaarder, die de ^jgigC;

of die der hel (art. 15), dan wordt besproken^^o^^^ ^^gt
afgescheiden van haar lichaam, zaiver geestelij" ^^^^ ei\'

Uchamelyh vuur gepijnigd worden kunnen ^^^ \'
geeft Dionysius, na het verschil vermeld te he ^^^^pc
dezen tusschen Thomas van Aquino en

Bonaventnr^^

(art. 17), op wat hem het waarschijnlijkst voorkom

hij zijne meening door voorbeelden te staven (a ■ ^^^ vJ®\'
Aan de bespreking der meest verspreide verhalen
oenen en hunne geloofwaardigheid worden ^^\'^^^^gjoeH
gewijd. Zoo worden het verhaal aangaande het ^^^gnde

Tondalus, dat van den engelschen monnik, en de

St. Patricks vagevuur besproken (art. 21 en ^t^gggpr\'\'\'^^\'
en twijfelingen aan hunne geloofwaardigheid ^^^
(art. 25). Daar Dionysius trachten zal deze op ^^^ fiS\'\'
begint hij met over het drievoudig karakter van ^^.jjjjï^^
oen te spreken (art. 26), en geeft hij een zesta^^
ken op, waaraan men toetsen, kan of visioenen ^ df-^\'^j.
uit God zijn. Deze proeve staan het Tondalus-visi"® ^^ggVi^
den engelschen monnik en de legende van
van St. Patricius glansrijk door (art. 28), "waa ^^

felingen, tegen het verhaal aangaande Tondalns ^^^

gebracht (art. 22), ontzenuwd worden (art. 39)\'
ziel, uit het vagevuur verlost, terstond in ^^^ vï\'^\'\'^^
paradijs of eerst in het aardsche ■—

ziedaar ^^^^ »

die met evenveel zorg wordt beantwoord (art-
deze andere, of de minste straf van het
is dan de grootste in dit leven (art. 32). r^lui^^\'^Jgji

van de hevigheid der straffen in hel en vagev^^^^ c®
afdeeling (art. 33), waarna tot een bespreking
dood wordt overgegaan.

V o^^^j\'^® moet men zich tot den dood voorbereiden
en aan den dood denken (art. 35). Aan het
^icli f binden bekoringen plaats, daartegen wapene men
"36). Art. 37 leert hoe men degenen, die weldra
"Ifaggj^ ^^Uen, moet bijstaan en hoedanig deze zich te ge-
l^ehben. Art. 38 geeft gebeden op, die door den
aanwezigen moeten worden opgezegd,
levert eenige bizondere gebeden in de stervensnre.
^\'in ij Prater aan Dionysius, die hem in alles voldeed,
Vr^^ betuigd, eindigt deze met aan te toonen,

^ het is door gebeden de afgestorvenen te hulp

l^ef ^ (art. 40). ^ .
geschriften

van Dionysius zijn in de latijnsche taal
\'\'^ej^ ja gj. ig^ YQQj 200 ver wij weten, nimmer een

vertaling daarvan in het licht gezonden
Vvg^^^^®®\'" Werden deze beide tractaten van Dionysius
Vt^lg^^Sd? Op deze vraag kunnen wij niets beslist ant-
; Alleen weten wij dat de Bialogw geschreven
Vtj.^\'ll^t kort nadat Dionysius als auteur openlijk was
\'\'e ^^ doch eerst nadat vele vruchten zijner pen in

^ uitgezonden

waren en haren weg hadden gevon-
alleen de Bialogm, ook het Memoriale. Het
H ^^\'^^emde is ongetwijfeld jonger dan het eerste ^ In
^^tdjg^j\'^ Van Dionysias\' leven beide boeken werden ver-
blijft echter nog altijd in het onzekere.

^ \' de catalogus der stadsbibl. te Haarlem (Ic suppl.

jj. het ^ quarto, N". 6) eeu dietsclie vertaliag

jNsin^j doch nader onderzoek leerde ons, dat het niet

ii\' Novissima, maar Van Vliederhovens Cordiale is.

^^tis schrijft in het prooemium van den Bialogus: „ De me

i,) bi. ^^Igatam

est, quod plurima scripserim."
fi, HeiV^\'^^ zelf bericht dit, Memoriale Art. 54: ,/ Quemadmodum
Particulari judicio, quod fit in obitu singulorum, dif-

caet.

V. Karakteristiek dezer geschriften-

iieii

Wanneer men weten wil wat men aan de bio^^ ^^^ tt^
eenig onderzoek heeft, dan zal men deze
nauwkeurige critiek moeten onderwerpen. ^^^^ ^ ^
ons aangaande het Cordiale, het Memoriale ^^^ ^

leerde, deelen wij kortelijk mede. ^^ tres"\'*\'^\'\'

Van Van Vliederhovens werk zoowel, als ^^

ten van Dionysius dient beide taal en stijl
noemd te worden. Al spreekt deze laatste van ^^
varenheid," van zijn „ al te gebrekkige wijze ^^^jggde\'^\' \'„
king" de vorm, waarin zij hunne gedachten v^i

meestal zuiver en altijd waardig en overeeJikoiü^
heven onderwerp, waarover wordt gesproken.

Wat nu het plan van bewerking van deze
treft, wanneer wij de boven opgegevene verdeelii^a^^^,^ ujfi"^
lijken, dan zien wij dat in het Cordiale het onder
van zijn praetisehe zijde wordt behandeld,
Memoriale en den JDialogus de meer scholasti®^^\' ^^^^
wingen niet zijn vergeten. Het Cordiale
verdeeling, kenlijk altijd ingericht naar ^^ ^ ri.

houden van zonde, meer een plaats innemen ^

lijke lectuur onzer vaderen, meer een volks jjjï\'^\';"^^
Het Memoriale en de Dialogus daarentegen jf.

algemeenen ingang vinden, doordien
overdenkingen tal van geleerde bespiegelingen? ^^^ gl\'^^\'^^^jgt
onderscheidingen, van scholastieke verdeeling®!^ ^
dige classificatiën is verbonden, die voor leek-\'j^
licht te verteeren spijze moeten genoemd
tend practisch en van nagenoeg geen
halte — zoo dient ons oordeel over het Cof^\'
Van Dionysius\' beide geschriften zal gezegd
wel geleerd, maar voor het doel te scholastiek^\'.^ ^^jjci\'
ken. Het is de geschiedenis, die de waarh\'^^

\' Prooemium van deii \'Diidogua.

1H t

^^llov Het grooter aantal uitgaven van Yan Ylie-

\'\'ät y^j^\'^® geschrift dan van Dionysius\' werken bewijst ons,
de schatting van tijdgenooten het Cordiale beter
,1 doel

- uoei heeft kunnen voldoen, dan het Memoriale
^^t ^^(ilogus. Deze hebben voor ons echter juist
scholastiek karakter te hooger waarde. "Wij
een waarborg, dat de schrijver zich niet on-
\'-^«liïjg tot den arbeid heeft begeven. De strenge ver-
1%/e geheel — de vierde afdeeling van het Me-

, \'ok ■ ^^ minst planmatig bewerkt — bewijst ons, dat

\\ y het onderwerp van alle zijden en in verschil-
beschouwd, voordat hij de pen ter hand nam.
^^\'^\'^\'^stig de gewoonte der middeleeuwen zijn Cor-
^en en Bialogus vol van plaatsen, aangehaald

\\te ^ en uit een aantal werken van kerkvaders. Zoo
treffen wij bij Dionysias en Yan Ylie-
^ dat zij ons onverklaarbaar zou zijn, ware het

wisten, hoe verschillende bloemlezingen de vro-
\'\' ^^gen in de gelegenheid stelden met de edelste
Jj^ , de grootste zonen der kerk bekend te wor-
"\'\'illgjj Cordiale zijn deze aanhalingen meestal van prac-
het^^^ stichtelijken aard. Nevens dergelijke worden
^ie^g ^\'^\'\'^O\'^iale en den Bialogus verscheidene gevonden,
\'\'\'Ötic, bevestiging van Dionysius\' dogmatische over-

Ionze schrijvers tegenover de kerk? Bij Yan
gete^J?^® geschrift is de overeenstemming met de kerk-
j. Ï5jj jj, ^ te verwachten, en treffen wij haar inderdaad
s evenwel is eenige afwijking op te merken
sc)!*^\'^^ ^^ leerde. Eeeds voordat hij den Bia-

[\'ßfl schijnt Dionysius niet in alles het geloof der

te hebben, en schijnt daarover veel gesproken

\'Jii,, °

\'ees ^^^ voorrede van den Bialogus geeft hij

kennen dat er een ,, rumoer" over hem zal kun-
y. Waar de stof, die ik bespreek, moeilijk te

42 vM

verstaan, verheven is," zegt Dionysias geV^,

uit mij zeiven als meening opwerpen, daar zal ^ ^^^.^pge»\'
lens der vaders en authentieke schrijvers bije®" ^^
Overal wil Dionysius alleen wat zeker is ^PS®^®"^
de uitspraken der kerkvaders onderling strijden? ^ ^gjecr
in overeenstemming zijn met hetgeen in
wordt, en Dionysius het verschil niet oplosse» j^gsli^^\'^\'f
durft hij niet ten gunste van een der P^^tiJ^^.^^jj
ofschoon hij zeer wel weet dat hij door
minachting zal worden bejegend, omdat hij ^^^^ f""
nen geloof hecht. Hij zal er aan blijven g\'^^®^
lang de kerk niets daaromtrent bepaalt D® YoOl^\'^\'^\'^ve
geloof, dat was de richtsnoer van het zijne- _ liJW^
houdt Dionysius den blik op haar gevestig^l»
zorg iets te leeren wat met haar gevoelen nie^ \'^^^jggiiS
Is het hem gelukt? Op deze vraag ^^^\'^\'^^^^^jolieli® ^jgji
oordeel van sommigen, die door de roomsch-k^ ^^^ ^^^^v
ook thands nog onder hare voortreffelijkste z ^^
geteld, het antwoord ontkennend. De kardin^^^^ ^
nus, Luthers meening bestrijdende, ^olg^\'^^^^^^^gyoel®" "g))
onzeker zijn omtrent haar behoud, zegt dat di\'\' o ^gjiP"\'\' ^^y
door sommige katholieken schijnt gedeeld te^^
onder hen door Dionysius Carthusianus
veertigste artikel van zijn werk de Quatuor JSoVi^^\'\'\'^
het geheel was Bellarminus niet zeer ingen^\'-\'^\'^.^jgji i\'^- ^^^
nysius\' gevoelen aangaande den toestand der \' ^^^

vagevuur en spoort hij dan ook bij het
voorzichtigheid aan Bellarminus\' oordeel ■\'

\') Art. 2. . „uaöiP^"\'\'

tfDe ista materia tutius arbitror pertraasire, H
certa inserere." Liai. Art. 11.

Art. 30.

Bellarminus, de Furgatorio, Lib. 11, Cap. . C»^\'\'"\'^\'\'^
5) Bellarminus, de Script. Eccl, p. é23, i. v. gtst\'-"\'

iibello de Quatuor Novissimis oaute legendum C®^
marum in purgatorio degentium."

43

Ko

J\'^t op den Index gebracht te hebben, wel

f ^^^ bepaald verboden boek, maar als een zoodanig

of van uitleggingen moet voorzien worden
\'\'\'\'\'^ten ■ Dionysius volgens het gevoelen zijner geloofsge-
r\'feljgj^ ®®ttimige opzichten van de leeringen der kerk af-
heéf ^^^^ ^^^^ zaken van meestal geringer be-
xijjj ^®paaldj kunnen wij verklaren dat over het ge-
"iiOfjj^ Sßloof en dat der kerk één ziju, dat haar gezag
öejioem^ xnoet worden van al zijn denken en schrijven.

Cordiale, het Memoriale en de \'Lialogus ziju
^"^nnen voor de kennis van het volksgeloof.

J «ejj reeds in de inleiding gezegd, dat, wanneer

Nii^g willen instellen naar de eschatologie ge-

l^v^H Diiddeleeuwen, wij ons noch kunnen, noch be-
tot enkele uitspraken omtrent de laatste
J ^aajj.\'^^ Verschillende schrijvers voorkomende, maar dat
werkjens bezitten uitsluitend over de
handelend. Waaraan ontleenen wij echter de
den^ inhoud van een drietal geschriften de uit-
\\ ^^ ^^ van het volksgeloof dier dagen ?

-^Vomsm« van nederlandschen oorsprong be-
<i onderwerp, dat bepaaldelijk tot de questions

•\'f ^^^ behoorde. Zij behandelden dat in al

^^^^ ^^ kleinheid, maar altijd met

litogj^ zedelijken invloed, die dergelijke bespre-
Uegjj^ kon. Zij werden vervaardigd door mannen,
gesci. te voorschijn tredende figuren op het doek
"enis, mannen uit het volk mogen genoemd

worden en die met dat volk zoowel, als met ^^ggj ee\'^®\'^^!^^
der, de kerk, in zaken des geloofs over het g® ^^^ t\'J^^
mig hebben gedacht. Zij werden vervaardig ^^^ ^^ o"^^
dat het leven nog zoo snellen loop niet Üep ^^^ ^et^\'^l
dagen, toen een boek niet verscheen om terstoii ^^^
nen, vooral niet, wanneer het zaken besprak ^^^g^jiis
pend belang als de vier uitersten, naar wier j^gpei"\'!,
zoo algemeen haakte, die men zoo aanhoud- ^^^ ^gd
tot afmaning van zonde, tot bevordering vau
leven, tot vooruitgang op den weg der
wat daarover geschreven werd kon

van veler

VVClU IwtdO\'iVJ V tvX V UiJL vy »-\'JH-*. 1 ^ ^

verzekerd zijn; al wat daarover geschreven wer ^^f

emoe-^

wen geschied is, moest ingang vinden in de g^ ^^^ jj^n
christenen van dien tijd, en kon dezen dienen
ding bij hunne voortgezette overpeinzing- ,te\'

kunnen aantoonen dathet(7öÄ/e enMemoria\'^^ e» ^gjü^^^
in veler handen werden gevonden, dan ^gjus j.,-

lijk de ideeën door Yan Yliederhoven en ^^^^ JiC\'
digd de uitdrukking noemen van het volkögei
gen, Yoor de verspreiding hunner werken
voldoende bewijzen. ^.jor

Joannes Busch, de schrijver van het I u

t Vï^r^ hit
mense, verhaalt van Joannes Heusden, den ^^^gjer ^^{je

van \'t klooster te "Windesheim, hoe hij, als ^ de ^^

der

ï

VOO?

kwade geesten, de pijnigers in de hel, en ^^^ JjöUJ
straf bevreesd was, overdacht hij vlijtig alles ^le

achtig berouw en volmaakte godsvrucht kof-
melijk de vier uitersten, den dood, het la^\' •

straffen der hel en de vreugde van het h®"®

^ bericht van Busch noch het werk van Yan
vijjii\'^^^\'^j noch dat van Dionysius met name genoemd,
^ftgjj^\'^ slechts het onderwerp vermeld, dat in beide ge-
p ^^rdt behandeld; echter wordt hier, naar ik meen,

ej^ ^ "bepaald boek bedoeld. De devoten dier dagen

^^^t ^isden daartoe bezigde is wel niet geheel zeker,
H\'ft/g ^^arschijnlijkst is, dat hij Yan Yliederhovens
JS (j gebruikt.

De woorden van Busch toch —
^ier uitersten, den dood," enz. —> stemmen
§ Overeen met het opschrift van Yan Ylieder-
het^^t^\' Daarenboven, het Cordiale was in de boekerij
ftlefjj ^^^®sheimsche klooster een zeer bekend werk.
^^^rdig bericht daarvan is ons door denzelfden
. ^ k geleverd. Hij meldt ons hoe in het kloos-

, \'^eiijg ten einde lichamelijk en geestelijk voed-

"Verschaffen, aan alle gasten, zij mochten tot den
^Itf ^ ^\' wereldlijken stand behooren, onder

•t ß ^^^ maaltijd stichtelijke lectuur werd aan-
I) . ^^^toe gebruikte men een boek over de vier uiter-
V ^^^ dietsch overgebracht, aan het klooster toe-
\'Vy- ^^ ^^^^ ™ handschrift op perkament bewaard
\'■\'ijf ^^ïieer de gasten niet lezen konden, dan was het

m of ^^^\'^\'"den, dat een der broeders iets voorlas uit dat

^ de voorbeelden, die in meniste daarin voorkwa-
M OOv J .

ttig)^ , ueze voorlezing werd zoo groot nut gesticht,

nimmer van deze gewoonte af te wijken

V ^ei ^oiiipinctionem,

primum animi sui fervorem et per-
c)^ ^^orena efficacius iuducere poterunt, sedulius cogitabat,
\') ^ \'\'^ferjii\'^^^^^"^ novissimis, de morte, de judicio extreme, de
"■«»ç ^^ gaudiis regni eoelestis."

N, Lib. II, Cap. XIX (p. 337): Quod si legere non

lïiEii\'\'^ \'lospitularius noster ex libre quatuor novissimornm,
lingua et pergameno conscriptnm clericis comrauni-

■ T U\'\'\' J pl

Laat de uitdrukking „een boek over de ^^ ^^
nog in het onzekere of wij hier te denken
Cordiale, dan wel aan het Memoriale, door de ^^^^^ fl\',
dat genoemd werk „in de moedertaal" bestond^^ j^ïitj
dat hier van Van Vliederhovens geschrift
voor zoo ver ons bekend is, van Dionysius\' ^^^^^ ^jgei\'^
een nederduitsche overzetting het licht zag,
handschrift voorkwam. ^ gvsfc®

De „ oude susteren toe Weesp in sunte
ten huus," de Eegulieren te Utrecht, de ^artuijj^
hebben handschriften van het Cordiale ^^^^^^gjerci^\'^\'^j,
bestaan. In kloosters der Minderbroeders, der ^^

en der Benedictijnen, in en buiten ons
nog in de eerste helft der zeventiende eeuW,^ ^\'\'onZ®
van Van Vliederhovens boek gevonden. Tot .^^gji, „^^
zijn nog ruim twintig handschriften bewaard j^gt
wijl het aantal uitgaven van het Cordiale, ja»^

zoo wel als in overzettingen, meest allen voor ® ^^
de pers verlieten, ruim veertig bedraagt j^t

De cijfers zijn hier welsprekend. Een bo^k; ^^^ yol^^^j
gemeen opgang maakte, moei in den geest ^^^^gggitc ^
schreven ziin. Wat zoo door het volk met ^ö^e]"*\'\'
ontvangen, moet de uitdrukking zijn van net ^
Schoon in mindere mate geldt dit ook

beide geschriften. Door hunnen aanleg, ^^^
karakter waren zij minder bestemd dan ne
volksboeken \' te worden. Van het Memoriale ^^^^

se >-

bus et laieis simplicibus ad meusam semper

aliqua puncta vel exempla ad mortis borrorem, cop\'"\'. jgct\'"\'

ferni timorem, patriaeque coelestis amorem i^citatttia
posita legere eonsuevit, sic multis cum abireut eX ^^^^ asp\'f^j^ d^\'
nibus, corde compunctos ad emeiidationem vitae es
quenter intelleximus, quamobrem liaec praemissa nu^
cernimus intermittenda." ^ ^

Over de handschriften en uitgaven van bet
de bijlage.

t^\'^^^^l^riften bewaard, terwijl het zoowel als de Bia-
de zeventiende eeuw toe vele malen werd uit-

^ Haait

d^^^jetis geschiedenis ons zulke feiten van dit drietal
^ mogen wij hen gerustelijk de bronnen voor

^^^tclig ^ ^^^ het volksgeloof noemen en hun inhoud een
Htgjj^ ^^orwerp voor de aandacht des geschiedvorschers

\'\'\'ge. en uitgaven van \'t Memonale en den Dialogn

TWEEDE HOOFDSTU

DE LEBß DER VIER

00

"Wat onze vaderen in de vijftiende de\'^

aangaande den dood, het oordeel, de hei
maakt het onderwerp nit van het tweede ^^ Jio^^^^j
ons onderzoek. Daarbij dienen wij in
dat de auteurs der geschriften, die wij ^^^ ^ji h^ii ^^iet
daartoe gebruiken, volstrekt niet een

aogmatis

hebben willen leveren. Wij zullen dus deze^ teï^\'^j/

artikelsgewijze, als op den voet volgen,

trachten een systeem op te maken aangaande ^oê

vaderen in dezen, kiezen wij uit hen wat voof ^jiJ!^^

dienstig is. Zoo behouden wij de

schriften aan de hand gedaan, waardoor ons ^^^^^^ geS.P

vier deelen, naar dood, oordeel, hel en hemel ^^^jeni ^

Een menigte van voorbeelden, van verhalen ge^i®^

tiën en visioenen zal daarentegen over het ho9 ^^^daC-^^^^ef

den, naardien niet elke speling der fantasie ^^^^^ts

den geschiedvorscher tot zich trekken mag-

zij ons een dogmatische overtuiging doen g^ !

zij strekken als getuigen voor het standpn» ^^^^

stige beschaving, waaruit zij ontsproten

hun plaats vinden.

\'ood.

tiet

van den mensch eindigt altijd met een meer
scène, van daar dat het voor hem niet
tiet ^^^ugde oplevert, wanneer hij bedenkt wat daar-
l zal ziin. Zoo wordt het leven beschouwd als

zijn.

B^chap, de mensch als een vreemdeling.

eti

. et j ®menschen levenswandel als een „loop tot een
» beevaart tot een toekomstig leven". *

dan ook vergeleken bij een boom, aan welks
^^ee muizen zitten, die ze afknagen, de

een

^atijjp ^\'^der zwart, dag en nacht.

de mensch zelf een ellendig wezen is, „ gevormd

Vlj \'^^tvangenin zonde, geboren tot straf,"® wanneer de
is dan aarde, „ omdat hij uit aarde zijn oorsprong

iUgjj ^ aarde vertoeft, tot de aarde terugkeert", ^ wanneer
^ om de aarde de hemelsche dingen vergeet, om
^^ aarde twist en krijg voert, om de aarde de

\'rfj

^ 5 ^ om de aarde de aarde omwandelt in groote
(le en dit alles niettegenstaande hij overtuigd is

fl^stp^^^\'"^®^*^\' van de vier elementen de aarde het

tfi Is 6

[| ■— dan zou men denken, dat de mensch,

Eil^^^^^ Verlossing uit dien toestand van ellende, den
welkomen gast zou te gemoet zien en zijn
yH afwachten. Dit is ook werkelijk het

^t^te ^\'^teen bij eenige weinigen, bij dc „ deugdzame,
\' öji ^ heilige menschen." ^ Zy kunnen, omdat zij
Wereld ongeoorloofd hebben liefgehad, omdat

8, 11.

15.

\' Co,; ï»-

\\ p- 7- n-

{\' A-rt. 16. Zie ook bij Van Vloten, Verzam. van
\\ le stuk, blz. 345.

5ü ^

zij vurig verlangen naar het zalig aanschouwen^^^^^^^^\'eH
kunnen den dood zich vpenschen, omdat zij he®^- ^gj. #
als

ccn slaap," als „ het einde der ellenden ® ^^^ #
den van het tegenwoordige leven," „ de poort ,>

komstig geluk," „ den ingang der eeuwige z^Ug^
ladder waarmede men ten hemel stijgt/\' ^^ven^

mensch in het algemeen staat de dood als een dreig^^^^j^oU^»^

beeld in de toekomst, en wordt hij door dezen ^^^
als een koning der verschrikking, als „ de ter ^-pgei^ ^
tegenwoordige leven," \' als „ de uiterste grens der ^

Terecht wordt hij om dit zijn karakter ^^^^
„ quia", zegt een onvertaalbaar woordspel, »
amarus est". ® ^

Wachten nu de heiligen den dood gelaten a
strijdt niet, dat zij toch als alle menschen
vreeze voor hem hebben. Zelfs Jezus heeft
den dood gevreesd. Men moet evenwel ondersc
tusschen een „pavor mortis"

en een

mortis.^\'\' Deze hebben met elkander eenige g® ^ ^^^ ^
alleen een uitwendige, evenals zilver en tin- " j^ßP ^

zonde van den eersten mensch. „ T^remof

Mem. prologus.
Cord. p. 31-.

Cord. p. 0\'

ilfm. Art. ]2. Grego^\'\'"\'®\'^

Deze woorden zijn door Dionysius ontleend aan
XXXI.

to gelaats, schijnt te vreezen, maar in waarheid

"^ati, verteerd wordt — zoo wordt ook een heilig

^ hij lijden of den dood tot zich ziet naderen,

i\'\'^ ^tajij ^^^^l^eid zijner natuur geschokt, maar tevens door
% ^\'^stigheid zijner hope krachtig gemaakt." De "hei-
Voor den dood, en toch verheugt hij zich over
ög (Jooj. ^gQ (Jqq^ 2al hij leven.

is om verschillende redenen te vreezen.
N to^^^^*^^ nature een zucht tot zijn, tot le-

^ Pijjiejj^^^^\'^*\' daarom vreest hij den zeer bitteren dood en
iSale voorafgaan. \' Als verlies toch van het

Vfgg^^^^ boezemt de dood allen schrik in. Een derge-
^^ ^j^elljg! ^\'^fent heilzamen invloed uit, zij trekt af van
toe^f wereld. Daartoe echter moet men zich

a]^ ^^ns stervenden duidelijk voor oogen plaatsen,
y» die in waarheid Christus\' lijden en dood over-
i ^e gebeurtenissen tegenwoordig

\' De uitwendige toestand

eens stervenden
allerbeklagenswaardigst, ® maar niet min-

Si , \'Vliederhoven {Cord. p. 3^.) als beschrijving daarvan
»{jj^.^^\'Ur tui vertentur in capite, venae tuae rumpentur, cor

\'\'\'Itu\'^\'^^fi kl\' Dionysius gebruikt voor ziju schildering de le-

M % ^\'^rt. 3. Dial. Art. 35): „ Intuere ergo quem-

/^Q^inente terribili hora separationis animae a corpore suo,
"\'lil\'\' Pßdes finclinationem et amorem, totus homo pal-
V \'\'^^^^Wpo infirmae manus nigrescant, vultus discoloretur.

"^^^ïtaij- profundentur, et prae intolerabili poenarum an-

N ^^ ^UiiM.^^\' quemadmodum pili labantur, frons obduretur,
\'■"llil^\'^^tur i\'igescant, mentum ruat, labia infrigidentur, os etiam
dêflc^^^^^ captizet, halitus quoque ex profundo se ipsum re-
adsunt puncturae mortis et pressurae
tiiOf\'i primum vivens et

uuprimentes: tune demum supervenit et erumpit
\'\'\'"itn\'*^, vietam esse demonstrans: sicque praeva-

ï.\'\' s cor rumpitur pro dolore, et anima de habitaeulo suo

52

der de inwendige, wanneer de zondaar laat

zonder vrucht, boete doet. Hoort

het verlies zijner gezondheid beklaagt.

daarvoor in plaats zou willen geven en alle
hem thands niets baten, terwijl integendeel <3e ygrl^\'\'^"
daaraan en de gedachte, hoe hij nu alles
moet, zijn droefheid vermeerderen. Al pogen zip ^^^
hem te troosten, al voorspellen zij hem, dat hy ^^jjeP^^\'
ziekte niet zal sterven, hij zelf voelt zijne kracu-^ ^^^^^
en den doodstrijd naderen, hij heeft berouW "\'^^jjjlcel\'J ,
ijdelheid doorgebrachten tijd, hij kent de ^nvej\'o^.j

rechtvaardigheid des oordeels. Wat zal hij doen • ^^ jni^ ^
belet te wanhopen,. en zonder verdiensten te hop V
hem ijdel. Hij treurt, omdat hij niet tot wanhoop
men. Wel weet hij dat er nog één middel is °
toestand te geraken, namelijk God om ^^^gid

aanroepen, maar door de grootheid en de ve ^
smart, zijner droefenis wordt zijn rede verdnist\'\'^ e

dat middel niet aanwenden. Door een
king van den toestand des stervenden

ontstaat

vrees voor den dood als verlies van het animale ^ef;^

Een tweede reden waarom men den dood nio ^jj
dat de\' ziel eeuwig in dien toestand blijft, ^Qoi^i j,

toen zij het lichaam verliet, zooals Dionysins
van Thomas Aquinas leert.® In Salomos ^
de boom naar het zuiden of als hij naar het n ^^^gjj, ^^^^
in de plaats waar de boom valt, daar zal hiJ ^^^
boom het leven, de val den doo». ^

teekent de ----- ----------, - - -

de genade des h. geestes, het noorden de ong

\') -¥"«»2. Art. 5.
sj i¥m. Art. 4. Dial. Art. 3, 4. — ,, Quum enii»

animae ad ipsius animae operationes, ad hoe eïë\'

animae, nt anima in ipso existens perficiatur.
corpore separata non erit in statu ut moveatur
fine adepta quiescat."
Fred. XI: 3.

de

mensch in de genade des h. geestes, eeuwiglijk
\'\'at eeiijï^^^"^ blijven, sterft hij afkeerig van God, hij zal
verdoemden toch hebben nimmer waar-
^^t over hunne zonden. Wel zijn zij bedroefd

\'\'^et deze in zoo groote rampen zijn vervallen, maar

\'•■^Utgj^ zonden zelve, als beleedigingen Gode aangedaan,
Kan men nu na den dood niet meer zich
maken door boete, dan vloeit daaruit voort,

■eer

^\'\'Hg door heiligen levenswandel tot den dood zich

Vt^ ^Hj en vooral een onvoorbereiden dood vreezen

^^iid "^\'^^^^^\'^igheid dat de ziel des menschen altijd in
lening blijft waarin zij was, toen zij van het lichaam
^ Vte ontstaat een derde reden waarom de dood

^\'\'Ws ^^ duivel namelijk, die hond, * en zijne

\\sclj\' j*^® slimme en boosaardige vijanden van den

^^Haj^J^ Verschijnen aan het sterfbed in de vreeselijkste V

^^^clit ^^^\'^hoon alleen voor den stervende zichtbaar, *
"^liie dezen te bekoren. Zij doen zulks op verschil-
Eenigen, vooral hen die hun leven in on-
P ^ ^^d en boosheid hebben doorgebracht, zoeken zij
tot wanhoop te brengen. Zoolang de mensch
leert de duivel hem dat God lankmoedi:

K en ver-

opdat hij de zonde gering achte. Maar in
doods zoekt hij den mensch te overtuigen, dat
^^Sestrengst is, dat \'s menschen zonden vele en groot
^t\'iaf voor allen hem wacht. Tegen alle bekoringen
gewapend wezen, zoo hij wil overwinnen,

Afi;^ 3: , Cuj US aspectus quam sit poenalis exprimi nequit".
^\'^tb. " speciebus Aethyopum aut draconum". Verg.
öe ^ifdeeliug: dood in liet Cordiale opgenomen.

"^\'^•letitiespeuren humie aanwezigheid uit de angst des
3. Bial. Art. 36.

wat somtijds evenwel onmogelijk genoemd moet
bizondere hulp van God, van diens engelen, d®^
maagd Maria, der zalige Anna en van ^^^^^^^^gt
Zoekt nu de duivel tot wanhoop te brengen, dan
vertrouwen op Gods liefde, zich zijner verdiensten ^^^
ren, overtuigd wezen dat de barmhartigheid \'f
machtige oneindig grooter is dan al onze ^^rk^^^ da\'\'
dat men in die ure God niet zwaarder beleedige"^^^^
door aan zijn liefde en genade te wanhopen, e"- ^^^^jiiiê
tlieronymus getuigt. Judas, de verrader, zwaarder g

heeft door te wanhopen, dan door Gods zoon over ^^^^^ 3!»

Anderen, vooral goede menschen, zoo wel m^nn ^^^ gß
leeken tracht de duivel te verleiden tot te t"

rustheid, tot te sterke ingenomenheid met zieh ^^^ ^^
overschatting hunner verdiensten. Het veiligst nU ^ ue^P
ven tusschen hoop en vrees in, vertrouwend op ° ^^

^ i

barmhartigheid en vreezend wegens eigen schuld en^ {o^
koming. Doch niet alleen goede menschen
te groote gerustheid te brengen, maar ook ^^^ ^^
monniken en slechte lieden van wereldlijken
geeft hij hun te kennen dat Gods barmhartighei ^^^ oij
is, en dat de zondaar genade erlangt, telkens
zijn schuld verzuchtingen slaakt. Tegen deze ^^^
moet men zich wapenen door de gedachte aan ^^^^^ jjg\' ^^
gene der oordeelen Gods, aan het onzekere of ^

dan wel Zijn haat verdienen, en dat men zich i^i
zouden, die men bedreven heeft, bewust is. Soff
zoekt de duivel te verleiden tot ongeduld,
valt hii vooral hen aan, wier ziekte hevig en
duur is. Daar tegen wapene men zicii niei ^^^ je
met berouw, met overpeinzing zijner zonden, ^ ^^^ ö\'^ ^
dachte dat die langdurige ziekte een bewijs ^^
vaderlijke liefde, die daardoor tijd tot boete en ^^^^^ y
overlaat, en overdenke men het allerbitterst ^ g-el\'"\'^^
onzen Heer. — Anderen tracht de duivel in
schokken, vooral op het oogenblik dat zij ^^

dutv^l\' dan niet met hem redetwisten, maar

Hig^ \'\'\'^che oorblazing

en belachen en verdoemen, ja liefst
maar bij zich zelven denken: ik geloof wat
.^\'ligen martelaren, confessoren en maagden en al de
l"* V I en geleerd hebben, wier geloof door God

bewaarheid. — Anderen zoekt de duivel
l^ti j^^^^o te verleiden, zoodat zij van God en zijne hei-
O . ^^^^\'^delijks denken. Daar tegen vergelijke men
goedheid met \'s duivels valschheid. —
vooral menschen van wereldlijken stand,
brengen tot overdreven bezorgdheid voor het
(Jejg ^^ achterlaten, voor hunne bloedverwanten,
^^ßld ^oet men zich losmaken. Na alles goed ge-
C\' ^oet toegesproken en vermaand te heb-

^^er^p geheel tot God wenden en zijn eigen

k — bekoort de duivel op andere wijze,

aftgJ^J\'P herstel. Dan willen de stervenden de biecht
/^^Htie^\'^-\'^ sterven zij vaak onvoorbereid, maar men
a^lit toegang tot het hart, men geve

l^^Me ijdelen troost. Nevens deze bekoringen zijn er
^fivijj j^^^^dere, die de duivel bij het krankbed aanwendt,
C*^ ^ij ^^^ verschillende tegelijk gebruik maakt.

Se ^ tot ^^^^ wanhoop kan brengen, zoekt hij te ver-
t^Heitj ^^Seloof, tot ongeduld, of boezemt hij al te

groote

^^ omgekeerd. Doch, en dit kan vooral tot
% dienen, nevens de kwade geesten staan ook

^ijHae\'\'\'^? ^^Selen en heiligen in de ure des doods aan
ïVip, 1 stervenden, dien zij ondersteunen naarmate

of derhalve zeer te vreezen, dan kan het niet

lij^ \'^Üeeji^*^.^^^^^® ^^^ mensch

S gevolgen hebben, maar ook noodzake-

. ^eil en willen

^ ^^d niet hooren, anderen schijnen niet getroffen

t voorb. aa de afd. vau \'t Cordiale.

te worden door de gedachte aan den dood, Joch ^^^^^^ <ß,

lijk nauwkeurige beschouwing van het einde des

voor allen van gezegenden invloed zijn. * ^^^gg

De beschouwing des doods leidt vooreerst tot v ^^^^ ^ju

den dood. Wie voor den dood niet vreest i® ^^vik\'

het redelooze vee, want de duif vlucht voor

lam voor den wolf, de muis voor den marter- \'\'

vrees voor den dood, en de reden die daarvoor

reeds boven gehandeld. ß, is^"

Een ander gevolg van de gedachte aan den „jlij^^^^

doen van poenitentie. Kooplieden die langs een g ^^^ g®

weg reizen, verkeeren in te grooter vreeze, (li®

varen, die hen omringen, talrijker, de kostbaarhe

met zich voeren, van meer waarde zijn.

reizigers. Onze vijanden zijn talrijk en machtig,

groot. Tot behoedzaamheid, tot geestelijke ^^^^ d®"

brengt ons dus de vrees voor den dood. ^^

mensch zijne vorige feilen betreuren, voldoening^

geven en zich wachten van alle zondesmet. ®

van zoodanige bekeering is Niniveh. * Het is e®\'^

dat alle geloovigen, wanneer zij den dood

biechten en boete doen. Daar nu ieder geio--5

dag als den laatsten zijns levens moet beschou«\'®^\'^^^ ^

hij zich, denkende aan den dood, door boete t^t^^

voorbereiden. Men moet dit geheele leven voor m

j-jgt ^ M\'

blik houden in vergelijking met den duur van^ ^
stige, ® zich derhalve zonder uitstel tot den do\'\'

Mem. Art. 6.
Mem. Art. 7.

S\'l

Mem. Art. 8. üit

Cord. p. 9>-. JfeOT. Art. 8. vefS\'\'®^

Mem. Art. 8. Cord. p. 11^. geeft den bekende»
Horatius\' Epist. I. 4:13 : Omnem credediem tibi diluJ^ss

Mem. Art. 8: ^mo si quis niüle annis et ptm"

ab e.^ordio hujus mundi usque ad hanc horam vixisse^\' _
moriturus, totUm tempus praeteritum videret sibi q^®® f®
praesertim dum adem mentis dirigeret ad immiDe»\'^®\'®

Sn. vergankelijke zaken gebruiken, doch niet ge-

\'ei^t^ ^ Dat inderdaad gedachte aan den dood tot boete
Vdg^^^^^^ii kunnen verschillende voorbeelden bijgebracht
^\'ilde verhaalt dat een ridder, die geen boete doen

Alexander op de volgende wijze daartoe
^^^ geschenke, onder

N dg^j^ ® dat hij, den ring aanschouwende, aan den dood
\'\' tad biechtvader van een anderen zondigen rid-

Vijk knecht bevolen, dat hij, aan den maaltijd,

Vooj?®^ bet eerste gerecht zijn meester een dorren stok
N." en zeggen: „Heer! gedenk dat gij sterven

Ï\'^ ^i\'ees ^ ^^^^ ^^ "^oe boete

, cleji^l^^\'^ onvoorbereiden dood. Niets toch is dwazer
^\'Wie y\'ij waarin men zoo veel goeds doen en de eeuwige
ledigheid en zonde door te bren-

^\'^Me «ie koopman,

die elk uur honderd gulden kun-

ti;.. Wlriv,- . _ . . °

gumoii jiUil-

I ^en zulks verzuimt, doch oneindig dwazer hij, die

------- ------------lllj, UIC

rNe/ gebreke blijft zijn schat in den hemel te ver-
bid i \' maar daarenboven zijn ziel tot armoede, tot naakt-

\\ f^Ste aan

den dood heeft een derde heilzaam ge-
lieren daardoor onze broosheid kennen. Sommige
ingespannen met het denken aan hun-
a rijkdom of eer; zij verwaarloozen de

\'^\'teïejj borden opgeblazen, zij stellen zich zeiven boven
\' ^erachtp.Ti

^^^ geestelijke, in bo-

Cordiale geeft, p. lOv. een aardige vergelij-
\'^lolt\'^\'^\'^iloo^i ^^Idus: \'t Leven is een horloge gelijk, dat al zijn gra-
^^^oo^ • punt komt. Dan valt iets op de

v" ^^ 2ek^^ gelui\'! te geven. Dus loopt ons

gezet, waar de ha-

O ^^^^ Hio^ten dus wijselijk den val onzes

\'n , want ons horloge heeft slechts weinig graden te

„ ■ "Rebus transitoriis uti, non frui."

L.

i-ker

veniiatuurlijke gaven en verdiensten voortrelfeiiJ^y.j], lieii
Deze verblinden moeten bedenken dat de dood SD ^
nadert en overwegen, hoedanig zij in den dood ^^ l^ieP^\'
Dat zij dus zich vernederen, zich den anderen ge ^ eH
anders zal hun dood te zwaarder zijn! Vooral de» ^^^ j^eii\'
machtigen dezer aarde is dit aan te raden. \' ^"üj^gicli
nis zijner eigene broosheid den mensch hchtehj^
nederen doet, wordt deze in de h. s. met vele
lijke dingen vergeleken, zoo bijv. in Fsal\'»
15, 16). ^ js

Een vierde gevolg van het denken aan den \'^""^^jgliei^\'
afleggen van aardsche zorg. Wie niet let op f®
zoekt aardsche zaken te verzamelen. Ditis vleeschenj ^ ^^^ geP
sehe, dwaze zorg. Wie de kortheid van dit ^"^^\'jjgt
langen duur van het toekomende bedenkt, acW » ^^^tte"\'
sehe gering en is bezorgd voor zijne geestelijk®
Men heeft genoeg te doen met rijk te worden ^^^ pjt ƒ
werken, met schatten te verwerven in den hei»
goede, wijze, heilzame zorg. Wie aanhoudend de» ^

snelheid waarmede de dood tot ons komen ^^ / j^gj]/^
onzekeren tijd, die is bekommerd

over zijn eeu^ig
zorgd voor zijn ziel, voor de straf. Tijdelijke
vergeleken bij eeuwigheid, aardsch geluk niets hiJ ijelf
\'t vleesch niets bij de ziel, „ het beeld der aan^^^^
triniteit." ^ Gedachte aan den dood verdrijft dus »

.et

--üiC«^ lo\'\'

\'} Mem. Art. 9: «-Qualiter tune omnis eorum
pnlcliritudo in deformitatem vertetur, potestas in ^ jH\'

in dejectionem, gloria in confusionem, quando nec
sapia, nec opiilenüa, neque nobilitas. neque familie \'\'

vare." — Cord. p. e^\': , Quid cogitas, quid dicis et q^ ; te
facis? Nonne pulvis es et terra?.... Non erit in Vp\'\'\'\'^""jis\'

graf liggend) velit ultra videre, cum tna rancidior sit ^s

Mem. Art. 9: ,,Qnanto (nt communiter) citius "

trictins judicautur, ac gravius puniuntur, atque-q"« P\'\'
salvantur."

=) Mem. Art. 10.

üor,.

d vó daardoor den mensch in tegenspoed ge-

Vstandvastig zijn, genen meer liefhebben dan
i\'1 ^an*^ ^^^^^ oefent, vt^ant niets is gevaar-

jStij^ aarde voorspoed te hebben en niet door God
sta ^\'^i\'den. Nu zouden goede lieden van wereld-
l^geti. \' edele en machtige vorsten en prelaten, kunnen
C gedachte aan en zorg voor den dood al

Veïjjj..^ verachten, de bekommeringen dezer wereld
Wil ^^^ moeten wij dan doen? wie onzer kan

V worden?" Hun moet geantwoord worden:

n\'^Hr S® dingen behartigt gij dan eerst waarlijk goed,
Hq^ om de inwendige bekommerd geweest zijt; gij
tot vastgestelde uren u tot geestelijke oefenin-

S van uw geweten wenden, anders komt

^^\'Voo, tot

erger en wordt gij ten laatste onverschil-
^ \\ ^^ eeuwig heil"

^^^\'^durend bedenkt hoe snel men deze w^ereld
\'^\'iclej.y-^ eeuwig in de toekomstige zal leven,

I)\' flen 1 een vijfde heilzaam gevolg van de gedachte

Hij acht het tegenwoordige leven slechts een

en gebruikt de aardsche dingen slechts

ji^ tl^v,^ middelen tot een gelukzalig einde. Hij

\\ , de

O -----O ------- ^J

^ aardsche zaken niet ongeoorloofd lief, maar
-u \'^^ig ^^^ volgens God, voor zoo verre zij nuttig
f;^Ullf steun van het leven, om goed te leven,

ïiiet geschapene wordt de liefde tot

tïa^j.j^^^\'^^\'^derd, maar integendeel vermeerderd, want
^ \'^^Ost de mensch vurig Gode te behagen. \'
k\'l^i ^ ^^eugde in den h. geest, dat is het zesde ge-
^^ ® gedachte aan den dood. De zielen der vol-
\'jj. \\ ^^^ op hun sterfbed door Christus getroost,

V p. 7^\': „Esto luortLius mundo et mundus

•) . ^Qd p defunctus^ ab omni te purga negotio, vivens cou-
) S\' Ah^ ^«ortem non poteris habere."

K to.
■ 11.

met een inwendige inspiratie en geheime ^\'^^^l^gigev\'®
geeft hun de h. geest getuigenis, dat zij ^ ^"gjeU\'

zijn en door Hem in genade zullen worden b"\'

Is de dood om vele redenen te vreezeii; ^ yer®\'\'^^,
is aangetoond, en heeft de gedachte aan den ^^t d^

lende heilzame gevolgen, dan is het noodzaK¹^
mensch zich voorbereide.

Dit blijkt ons daaruit, dat wij allen aan de ^^^^cljte"\'^
doods onderworpen zien. "Wij zullen de werel ^^^^ ^roof^
het tegenwoordige leven versmaden, ons tot yß^^^j

bereiden, wanneer wij opmerken hoe spoedig \'j.

weg voortreffelijker dan wij, de aarde hebben ^^^ ^pc^^
hun voortreffelijkheid, al hun luister, hun eer, j^^n ^^
adeldom, heerschappij, rijkdom, wetenschap \'^^^^\'YenH®\' ""eS
Waar is Paris, de schoone jongeling. Adonis^ /iJer"\'^\'^\'
naar, Absalon, waar de dappere Hector, ^jiüS
waar Plato, de grootste Platonici, Proclus, ^^^^ ^
waar Cicero, .Demosthenes, Xenophon, Cteziph^®^
astrologen Albumazar, Almyon, Alfagranus, Tebi ^^^jo ^^
der philosofen vorstAristoteles, waar Avicenn^\'^.^^^
cus, Themistius, Averroës, Theophrastus, Simp ^ q^K^c
de machtige vorsten Alexander, Cjrus en de \'\'\'■\'jj

nus, Hannibal, Nero, Julius en Pompejus, ^
Croesus, Achilles, groot van moed, waar de ^^^de
dichter Yirgilius, de slimme Joab, waar de
nen van voor den zondvloed, van wien naen^ ^^^
meer dan negenhonderd jaar geleefd hebben? jjgïliji^^\'^.jiii
delingen, als gasten van één dag zijn zij all®\'\'^ ^ li*\'

bijgegaan. Wat spreekt men van Abrahams^ g ^ßC
Jozefs goedertierenheid, van Mozes\' liefde, van

1  Cord. p.

61

Van Elizas mirakelen, van Salomos wijsheid, van

Hclj ^^boonheid---- altijd is het einde: hij is dood. *

macht en aanzien, wel verre van voor den dood

de rijken niet wanhopen. "Want om aan

U d ■

\'Podemus bijv., Zachaens

en Jozef van Arimathea.

^Hegj^ ook aangespoord tot voorbereiding door het

\' dat edele mannen ons daarvan geven (Prediker II:

l\'Hoe\' 22, 23; I: 2; XII: 13), door op te mer-

en onvoorbereid Belsazar {Ban. V), Ho-

Haman {UsÜer), Herodès {Ilan£ Xll)
l^t« ttie^\'^^^\'^" kennen verschillende voorbeelden, dat

[^"\'\'iies Q.^\'^tien zich tot den dood hebben voorbereid. Jo-
iri \' verhaalt hoe iemand, na langen tijd zijn

Jïe 2j^j^°\'^^ehtzaamheid te hebben doorgebracht, uit een
\'^\'eitd ^ opgestaan, kluizenaar werd op den berg Horeb,

^■^aalf jaren zijne voetstappen niet buiten zijn
"\'S z\' k ^^^ niemand sprak, met water en brood nood-
jHefgjI^b Voedde, maar onophoudelijk tot den dood zich
^^ Dat hij dit niet zonder vrucht had gedaan,
ij^^^Udgj^ ^^^^omst. Hij werd begraven, maar toen men den
^e^e heilige overblijfselen zocht, wer-

t^Oete gevonden. Daardoor toonde God dat

^Qiïig onvruchtbaar was gebleven. ^ Men leest, dat
de gewoonte bestond om in tegenwoor-

. eertijds

P. 5v.

Sinaiticus, naar zijn werk kxif^ci^ tov
^ «eer ^limacus genoemd, een in de middel-

schrijver, abt van een klooster op den Sinai,

i \'\'te- ■ "

bren-

digheid van den pas verkozen paus een weiui» ^ glor^\'^
gen, dit te verbranden en te zeggen: tr^\'J^^jjjelij\'^\'\'
mundi". \' Evenzoo was het te Constantinopel g® ie\'f
dat na de kroning van een nieuwen keizer, ^ i^if»"\'\'
stond in al zijn glorie, er een steenhouwer tot ^ ^^^ p
en hem uit drie of vier soorten van steencn^^^jgeii. ^
kiezen, waaruit men zijn sarcofaag zou
Zoo verhaalt men ook, dat Johannes ^^^f f

gewild heeft dat men gedurende zijn leven
heel voltooide, maar aan een zijner dienaren "P^^je
bij plechtige gelegenheden, wanneer hij hoog
tot hem te zeggen: „Heer! uw graf is nog on^o ^^^ dfe
veel dat het voltooid worde, want gij kent noc^^
noch de ure, wanneer de dief komen zal". \' ^ ^^

der de Groote gestorven was, zoo verhaalt Petrus ^
kwamen vele wijsgeeren te zamen bij zijn graf-
zeide: „ gisteren was de geheele oppervlakte d^r^^^ ^
Alexander niet genoeg, heden is een ruimte ^^^^^^^^
vier ellen voor hem voldoende," een ander: ^\'i»

Alexander vele volken van den dood bevrijden, jije^
den dood zich zelven ontrukken, dat vermoch ^^^
een ander, ziende op de gouden tombe: „g^®^^^^^u^\'If
Alexander van goud zich een schat, heden houc \'
als een schat besloten," een ander: „gisteren dru^t®\' ^^ ^
de aarde, heden wordt hij door de aarde gedru

Een andere reden, waarom wij ons tot den j^^tefl ^^
voorbereiden, valt ons in het oog, wanneer jjclii\'^
de ellende van \'s menschen toestand. Wat is

— ..„y

\') Verg. G. Euchmaiin, GeJiügeUe Worte. Ber
sclen Folkes, Berlin, 1864.

Mem. Art. 14. Cord. p. 6v,

Cord. Mem. 1. c. ..

ici"®\'

Mem. Art. 14. Cord. p. Sr; „Petrus in Aurora"5

£il)l. med. et inf._ lat., V, p. 710.

fis

\'^ischf

vergelijking met het overige geschapene? \'
evenwel de grootste ellende, omdat de ziel aan
^aajf.^^\'^^®^ blootgesteld is dan het lichaam. Bedenken

f veelheid onzer zonden, dan worden wij

te^i ^ ^^^ te vernederen en aanhoudend tot den dood

■ ^e^

. TOorbereiden! Even als het geheele leven
\'H(le P^^\'^ster, die waardiglijk mis-lezen wil, een voort-
daartoe wezen moet, ofschoon, wan-
^Higg voor die plechtigheid gekomen is, hij zich door
Ook geestelijke oefeningen gereed maakt, zoo

t^^^H g geheele levenswandel van den godvruchtigen
iti^\'i onafgebroken voorbereiding zijn tot den dood,
H^\'^^Hrio ®tervensure eenige bizondere oefeningen, als
^^ H ƒ ïiderzoek zijns gewetens, oprecht berouw, vurig
^^J\'^^^king van het lijden des Heeren, van het toe-
"^^\'esei^f ontvangst der eucharistie en van het laat-
tg tot een zalig sterven trachten

Ie stellen. De beste voorbereiding tot den dood is

C\' ^^nt^^ ^^ gezondheid den Heer te die-

ï ^elpt weet niet zeker of een laat berouw den zon-

gaa? gekomen is, waarin de mensch deze

ll

^iid geloovige den sterven-

" c!e ®taan, om zijn liefde te toonen, maar vooral
^®®ter, „ de wachter der zielen," aanwezig te zijn,
ziel van den kranke, waarvan hij aan God

de

jj\' lierbae et arbores producunt flores, frondes

^ % ^ pediculos et umbricos. Illae de se fundunt

suav^^ balsamnm, tn sputum, urinam et stercora. Illae de
^Oïro^^^^^\'® odorem, tu abominabilem intollerabilemque foe-
\' ^^Put senectutem

quis venerit, statjm cor ejus affli-
■\'V^ïa \'^^\'^^\'^titur, languet spiritus foetet anhelitus, frons ruga-
caligant oculi, vacillant articuli, nares fluunfc,
l^ïit.» tactus deperit et actus, dentes putrescunt, aures

An.

Ö4 te

rekenschap doen moet, tegen de bekoringen "J®® ^jjji, M
wapenen. Kan de priester niet zelf tegenj|et
drage zorg dat devote menschen zijn plaats
heilige kruis worde den stervende voor oogen 0
met gewijd water besprenkele men hem ^n
Een daartoe geschikt persoon spreke tot den hj^e\'^ ^^^peü"
zaligheid en over hetgeen daartoe benoodig<l_ ^ \' ^^ete^^
hem tegen duivelsche inblazingen. Alle aan^i*^®^^®^^^ It»^^^^
voor zijn behoud devotelijk bidden. Men spore
aan zijn gedachten te richten op Christus\' lijden.
hem het verhaal daarvan gedurig voor, ook ^^ ^^^
lijdenis en de zeven boetepsalmen met de litanien-^^^^ jggie^^
hem of hij gelooft al wat de h. schrift en de h- .^g^js f
of hij betreurt God beleedigd te hebben, ^^ ^^gn^efl
nade inroept over zijne zonden, of hij het of \\

om ingeval hij herstelt nimmer meer te zon y^j-us\' ^^^
zijn ziel zijnen schepper aanbeveelt en door
dienste nooit van dezen wenscht gescheiden te wo^ Ui"
het antwoord op die vragen bevestigend S^^^^^^\'^^gelij
men hem aan de goddelijke barmhartigheid op ^^^^^^ jp ^^
vermanen geheel te biechten, niet uit slaafsche ^efi^ ^
uit waarachtigen ijver, hem aansporen om naar
gen de kerk en de armen te begiftigen, daar ^.^^^gji
te hulp gekomen is. In dergelijke vrome oefe»^\'®
ten einde toe volhard worden. ^ gtef^^\'^^lf

Wat nu de gebeden betreft, die door den s\' ^^^^
door de aanwezigen gesproken moeten ■w\'orde^\'-\' ji^ii®^^,
schillende menschen zijn verschillende ë^^^ ^
Toch moet onder alle het gebed des Heeren g®" f^^\'^^^of
den als het zinrijkste, het voortreffelijkste en
lijkste. Dat moet men vaak bidden. St- "gjei^-
van Gratianopolis, bad het in één nacht dertig\'^^gßstii\'^^j
gen hebben meer smaak in psalmen. Zoo he" j^jh ^
op zijn sterfbed liggende, de zeven boetpsalmen «p

\') Dial. Art. 37.

als. ^ scheppen meer behagen in psalmwoor-

liefelijk zijn nwe woningen, o Heer!" {Ps. 84)
J bert schreeuwt naar de waterstroomen, alzoo
^ mija ziel naar u, o God!" {Ps. 43) of: „oHeer!

6) eu in "og vele andere. Maar vooral
j psalmvers, door Christus aan het kruis herhaald,
- stej.\' ^^^ handen beveel ik mijnen geest" {Ps. 81)
liet dikwijls in het oor geroepen te worden, om-

tü^^ groote en bizondere kracht bezit. AI deze ge-
Jiij ^^^^ ^^^ gesproken worden, en wan-

tiQoj/^^^ ^^^ i^eer vermag, dan moet hij aandach-
n^ ^^^^^ dengenen, die ze hem voorzegt. Men moet
• hil , ^^^keurig opmerken, welke gebeden voor den toe-

"ieri\'^^l stervenden het meest geschikt zijn. Aan leeken
ook in het dietsch voorgelezen worden. *

ÏI.
ï

^"an Vliederhoven steeds spreekt van het laatste
t^^ geri.i extremum") en onder dien naam aan.

f Niue, jongsten dage denkt, wordt als algemeene

oordeel door Dionysius oordeel Gods
of goddelijk oordeel („judicium divinum")

■ "

naam van oordeel Gods vat het Memoriale
«iM -j-s nauwkeurig onderscheiden worden,

ij\' ^tgeiQ ^^ bizondere oordeel („judicium particulare") en \'
(„judicium generale"). ^ Evenzoo de
O ^^ ^^^^ uitsluitend over het bizondere oordeel
^j^ij bet algemeene zoowel in de h. schrift,

. ^^ big vele uitspraken gevonden worden.

oordeel vindt plaats na den dood van ie-

) :ir Alt .38.
• -^i-t. 18.

L.

deren mensch, het algemeene na het einde der ^^^jgel"!\'
Maar, wanneer elk mensch afzonderlijk wordt ge" ^^^ ^l-
aanstonds nadat hij gestorven is, waarom dan

gemeen oordeel? Strijdt dit niet met het woord va^o ^ pjo-
den Profeet: „non bis judicet dominus in idips«®- ^g^gcli

nysius antwoordt op deze bedenkingen, ® dat de ^^^ ^^^
in het bizondere oordeel zal geoordeeld worden " .^jj^^ßJ

ziel („ quantum ad animam"), in het algemeene "^^\'^^gejiio^
en ziel beide („quo ad corpus et animam\'0-

staaft hij* met de redenen, die Thomas van Aqumo^^^^j^roU\'

opgeeft. ® „ De mensch zegt deze, „ is zoowel een
dig persoon, als een zeker deel van het geheele m® ^^^ bi\'
geslacht. Daarom zijn er twee oordeelen, het ee« ^ ^^n-
zonder, dat over hem gehouden wordt na den do»
neer hij ontvangen zal, naar hetgeen hij in het lieb»®
heeft, ofschoon niet geheel, daar hij niet naar he ^^^io^
maar slechts naar de ziel geoordeeld wordt.
tweede oordeel moet er over hem gehouden v^or is-
hij zeker deel van het geheele\' menschelijke g®®
Dit strijdt niet met de aangehaalde woorden ^^^ ^is^^\'^\'
Immers, God legt niet twee straffen op ^\'«or een ^

terwijl één reeds voldoende zou zijn ter kastijding g^jjle\'\'-^

maar de straf, die vóór het eindoordeel („judici«® yoü^\'^^

„ generale") nog incompleet was, wordt eerst ƒ ^ ^nl\'®\'\'
men, dewijl de zondaars dan naar ziel en ^^

gepijnigd worden. ^.^gi,,

Het Cordiale nu handelt, \' zooals wij reeds^ ^

het laatste oordeel, het gericht ten jongsten
allen zal gehouden worden, ® maar Van AHiede^

Dial. Prooem.
\') Nahum L 9, volgens de Vukata.
Dial. Art. 1. .

Dial. Art. 3. , .jji

i^) Sup. quart. . Sent. Dist. 47. , eü»®\'

6) Cord.Y. 29^\': Quia non solum corpus dijudicat, se
animam con demi! at."

let

t --------—-- "uj-iitcj. jjiaatH, reeus op

^\'oorV^ lichaam heeft veria-

^fi z^ gevoelen treedt paus Innocentius III

t ^oor ^^ miseria conditionis Immanae, terwijl

ï^®® aiiti Dionysius bekend is, slechts door

Sajcen\'^^^ gedeeld wordt, en onder dezen door Ludolf ^
^^^^^ dat T ^^^ Jezus".» Innocentius be- \'

vrome zoowel als de zondaar in de ure des
aanschouwt, de vrome ter
l\' ^^ zondaar tot beschaming; dat eer dit geschie-
oordeel reeds gehouden moet zijn. Die Chris- .
C ^^^^^ behalve door Innocentius en Ludolf

«e T Eondellis, een doctor der theologie

C ^^ kerk, tijdgenoot van Dionysius, in

tw Sevoei ^^ moriendi geleerd. Het an- •

k de bizondere oordeel plaats grijpt eerst

^^^ lichaam heeft verlaten, vindt een warmen
^eer^^ Thomas van Aquino, wiens bewijzen » vooral

g \' zoolang iets niet voleindigd is, kan men

.volkomen oordeel uitbrengen; het leven des

ïli^\'^^ere eerst met den dood; derhalve moet het

kX\' eerst na den dood plaats vinden.« Aan

^lexand Bonaventura {Sup. quart sent., dist.

^er Halesius {Swp. sec. sent.), Augustinus, Petrus

p. 4v.

fHic caro eorum vermibus et illic anima eorum
Donee rursus infelici collegio colligati sempiternis

Iiiiof. A-- uuiicgiu uuiugaxi se

% rendus, qui soeii in vitiis et peceatis fnernnt.

"•in \'le r, - J- ------------vi; JJl.ul.B.l.iO lUCiUlll.

\') l^eir!^- J^^t St. Barhara-

) iT-r^ \' ^^ liet KerMisi: Archief, IV, blz. 257

« %i cap. 45 _

K

Hi

, quaest. 53.

^•gg po\'"

Lombardus e. a. wanneer zij

beweeren dat waarac^ ^^^^gte^
nitentie helpt en bevrijdt, ook al begint zij bij d»^

ademtocht des levens. \' Met hun gevoelen strooi Q\\\\\'
sommigen op hun sterfbed de leelijkste gezichten
macus verhaalt dat een anachoreet, Stephanus
vóór zijn verscheiden, in ekstatischen toestand, a ^^
antwoord gaf op vragen, die men hem scheen
zoodat hij van tijd tot tijd sprak: „dat is
heb het gebiecht en boete daarvoor gedaan" of j, ve?

liet)

liegt, dat heb ik niet gedaan" of „

antwoorden kan ik mij niet, maar God is ^^I\'^qoT
Hieruit zou men kunnen opmaken dat de ^^^^^ licl^^^!\'\'
rechter gesteld en geoordeeld wordt, alvorens zij ®
heeft verlaten. ^ Doch het blijkt niet dat die .^"^^^ggege^\'^\'\'
waarheid geoordeeld is, en, voor een oogenblik ^gp ^
dat dit werkelijk het geval is, dan zou het slech s ^^^ tel\'
zondering zijn op den algemeenen regel, die GrO goJ»
leering, had toegelaten. Is ook al van Gods \\

mige uitverkorenen hun toekomstig heil d®

geschiedde altijd uit bizondere genade. ® ^^^ ^^^

schijning van den gekruisten Christus aan het s ^^^^ pii-^
treft, de opvatting daarvan is verschillend, ^^^jg zi®^ jj
nen vragen, is dat een lichamelijk, een ^

een zien in de verbeelding, of een verstande^ ^^ jjjel^
veiliger dit onderzoek te laten rusten.
werkelijk geoordeeld worden, eerst nadat zij ^^^-^q^sIX
zijn gescheiden, blijkt, behalve uit de gronden ^^^ ^
geven, uit de revelatiën van St. Brigitta
uit het boek over den dood van» den heiligen -"-^ d^^ ^ j

Een bijbelwoord (Jbël III: 2) gaf
als de plaats, waar het algemeene oordeel ge®

1) Dial. Art. 4, 5.

2) Dial. Art. 6.

3) Dial. Art. 7-
Dial. Art. 11.

■ s) Dial. Art. 9, 10.

dal

falejj" \'^^aphat noemde. Moeielijker was het echter te be-
^ot op^\'^^J bet bizondere oordeel gehouden zal worden.

y dier quaestie bezigt Dionysius ^ eenige woor-

deüg ^ Bonaventura [Sup. Quart. Sent. Dist. 30), waarin
\'tooï na geoordeeld te zijn, de ziel des goeden

tl^s S^len naar den hemel of naar het vagevuur, de ziel
\'loor een kwaden engel naar de hel wordt ge-
ionysius maakt hieruit op dat het bizondere oor-
M ^^^^\'^bieden moet op een plaats midden tusschen hemel,
in, omdat anders de zielen niet derwaarts
^aaj ^"^""en worden.

^^^ ^iel onzichtbaar en een „ onlichamelijke sub-
iet j iSj Wordt zij ook onzichtbaar, maar 3aarom niet min-
^"^rkelijkheid,

voor den rechterstoel geplaatst. En uit
^^"^^öbeid dat de ziel, na het lichaam verlaten te
\\tiig\' lichamelijk gehoor bezit, vloeit voort dat het
V Jiet in

woorden, maar geestelijk uitgesproken wordt. ®
^IgetjjgJ^tg hiervan is dat het oordeel, bizonder zoowel als
H één oogenblik zal geschieden. ^ Men behoeft

^^ Verwonderen, dat het brengen voor den rechter,
\'\'^t "^tdiging^ het pleidooi, de uitspraak van het vonnis,
alles slechts zoo korten tijd vereischt. Immers dat
Sfiti; ^medt geestelijk („ mentaliter"). Men kan niet vra-
dat mogelijk, daar dikwijls in één uur duizen-

^ »aenschen

sterven, bij voorbeeld in een grooten veld-
tti^^ll\'^ Vraag wordt ontzenuwd door een tegenvraag. Is
Op den schepper beperkt; zou het moeilijker

Hp dag duizend zielen te oordeelen dan ze te schep-

wanneer met menschelijke woorden („ vo-
daden van alle personen moesten verhaald wor-

Pi tv-

H verbis vocalibus, sed intellectuali lociitione,

j Vet \'^^tificatur, spiritualiterque ostenditur, quid promeruit,
pro mercede suscipiet."
Cord. p. ,,Haec

omnia citius consumentur

l^am sagitta transit in aerc,"

MattL 24: 27): „want gelijk de bliksem, die van^
(einde) onder den hemel bliksemt, tot het «■- ^

hemel schijnt, alzoo zal ook de zoon des mensc je^e
in zijnen dag." Er zijn echter sommigen, ^^^ ^jgta»!\'" jj
woorden de zichtbaarheid van Christus\' komst ^ \' ^g^i^^ ^

Wanneer de dag des laatsten, des algemeene»^^
aanbreken zal is onzeker. ® Wel weten wij dat ^^^J\'bep^^^,
nen dien voorafgaan zullen, maar nader den ^e® ^
kunnen wij niet, omdat het onzeker is, ^^\'""^^^jert
nen aanvangen en hoe lang sommigen hunner ^ ^^
Eerst verschijnt de Antichristus, die met
de christenen heftig zal vervolgen eu hen op ^^.^^giiis^^\'^t
wijzen zal trachten te bedriegen, door geweld, l^jjjde»
list • en valsche teekenen. Dan zal God, uit
de vromen, wegens die bekoringen en tot hun
heilige mannen, Henoch en Elias, uit het aards ^^ ^^
zenden, om tegen de boosheid van den

Antichristns^ ^g^o
{Mal. 4:8; Openè. 11). Omdat noch Elias no^
aan den lichamelijken dood onderworpen ge^®®" ^ ^{et
beiden door den Antichristus gedood worden, i»^ ^o\'l\'^
daarna zal die zoon des verderfs zelf door ®

J) Bied. Art. 4.
*\'i Mem. Art. 3o.

S( r

\'^cloojY^^\'i^a virtus") worden omgebracht. Nadat aan hen,
\'^\'\'let H ^^ Antichristus verleid waren, vijf en veertig dagen \'
\'\'\'^\'^tere ^^^ zijn toegestaan, zullen zon en maan ver-
K, g^ooals de h. s. dit voorspelt {Joéï 3: l\'\', 2, 10;

eveii^^\' teekenen wor-

ook anders opgegeven. Zoo beschrijft Hiero- ,
\'\'óöf ^ een vijftiental teekenen, die op zoo vele dagen \'
Veu^lJ S\'^ooten oordeelsdag geschieden zullen. Op den
Vtig 2al de zee en al het water rijzen, vijftien of
S ^^^ hoven de hoogste bergen. Wanneer op den twee-
diep is weggezonken, dat zij ter nau-
Wate worden kan, dan zal op den derden dag

^\'erd ^^^ vroegere ligging en hoogte terugkeeren.
dag zal doen aanschouwen hoe alle zeemonsters
e water leeft zich verzamelen, boven op het water

. toen hooren hoe hun geloei ten hemel stijgt, terwijl

, dag al wat vliegt te zamen komen zal op de vel-
t^^\'^Vej.^ \'^are om te weenen, niets etende. Aan het hemel-
zesden dag vurige stroomen, die van
oosten vloeien : alle dwaal- en vaste ster-

\'Jgen

op den zevenden dag vurige staarten evenals de
^"\'^\'\'iecl den achtsten dag een groote aardbeving

\'^^aardoor dieren en menschen ter neder geworpen

V . iji ^^^ "P den negenden dag alle steenen, groot of

deelen gesplitst en deze tegen elkander geslagen
^^ ^^ tienden dag uit alle planten een bloe-
^loeien, zullen op den elfden dag alle bergen, alle
ïun ^^^ gebouwen tot stof terruggebracht worden. Alle

V ^^ twaalfden dag uit de woestijnen en van
.^eti ^ samenkomen, vreeselijk loeien en niets eten. Nu
l v^ ^^^ dertienden dag alle graven geopend en gaan

Hit - " -

_ ------------ —O "lix^ gc;uj|jciiu CU gaan

spgj^^lJ^^den dag alle menschen uit hunne woningen
^^onken^ als uitzinnigen heen en weder loopend, niet

propheta doctores eliciunt."
• öe " ^^ — ffHecitative magis quam assertive".
Zijn op den elfden dag vernietigd.

kunnende spreken. Als nu eindelijk de vijftie^^^^^g^jei -
gebroken zal zijn, dan sterven allen, om terstond
te staan tegelijk met hen, die vroeger waren j^^te
Deze teekenen hebben voor sommigen geen ^guig®
van waarschijnlijkheid, voor Dionysius echter
waarschijnlijk en andere zeker, omdat hij ze ^^
uitspraken der h. schrift aangeduid weet. _ . jjjji

N"adat al die teekenen geschied zijn, hoedanig ^

toestand der aarde? Deze zal geheel in een
dat Christus\' komst zal voorafgaan en tijdens n^ ^^^^
zal blijven branden. Al reikt het vijftien el boven ^^^
ste bergen, gelijk het water tijdens den zondvloe
toch de uitverkoren niet schaden. Maar de
len dan, zoo als Anselmus schrijft (in lièro de ^^^^^^ggcb\'^\'\'
lus), aan hun rechterhand hunne zonden die hen
digen, \' aan hun linkerhand een ontelbare menig fer-
nen, beneden zich de vreeselijke hel, boven ^^qIiO^\'
toornden rechter, buiten zich de brandende wereld
wen, terwijl in hen hun beschuldigend gevreten

äe^

Dat vuur zal echter de wereld niet verteren, ^\'^^jjjjn
des oordeels zal zij gelouterd, vernieuwd te voor®\'\'
den. 3 Dan zal de aarde, eifen gemaakt, een g^®"® ^ïi\'\'
goud van zich doen uitgaan, dan zal het water zij"^^
tal, de lucht als de hemel, het vuur als de sterren-^^ ^^ jjoH\'
zal zoo helder schijnsel van zich afwerpen als ^jgreH^^\'
en naar evenredigheid zullen ook de sterren
worden. De zon zal voortdurend in het oosten ^^^ ^g
de maan in het westen, de „ wenteling des heme s ^
wisseling van dag en nacht zal ophouden te hes -a- ^^^^ p

\') igne coüflagrationis." Mem. Art. 38, 33;
Cord. p.29r. ...nd^re\'le-

Het Memoriale, dat in art. 28 Anselmus\' woorden i» ^^^^ iel
orde opgeeft dan de Bialogus en het Cordiale, heeft i»

die»»

sehnldigende zonden, de heiligen en uitverkorenen

3) Mem. Art. 61: .^Tota machina mnndalis
erit pulchenima decorata."
*) Mem. Art. 33.

7;3

tot den dag des oordeels zeiven terug. Het
S^t üV ^^^ tot zich trekt is de rechter. Als rechter
^^^^^\'^^\'ikkelijk Jezus Christus bedoeld, » maar niet al-
^itip, i-echter met dien naam genoemd. Uit de on-

tigg , — j-cijutci mcü uicii iiaaui geiiuema, uit ae on-
\'ött (j strekking der drie personen in de triniteit vloeit
rechter God geheeten % en Christus met God
Is wordt ^

Voj!^ .Christus de rechter, die allen oordeelen, over allen
uitspreken zal, toch is de rechtbank ook nog uit
\'Sen saamgesteld. Met Christus zullen de hei-

\'^^^ten. Zij zitten evenwel ten gerichte slechts als
^ hunne geheele werkzaamheid is beperkt tot het
t^tUs^\'^- goedkeurende stem over het vonnis door

"^Nejg ^ ^eu rechter is het algemeene zoowel als het bi-
l\'^eer vreezen. Dit blijkt ten duidelijkste,

"^Wa,^ let op diens hoog gezag, wijsheid, almacht,
^\'\'ier wanneer men in het oog houdt dat hij

de alleen maar ook partij in quaestie is, wanneer
^^ ^"^OOf ^^^\'^aden bedenkt, van zijne hand ontvangen. ®
\'^^tiljjj^^^^ ^ardschen rechter van minderen rang is men ge-
^let zeer bevreesd, omdat men van dezen kan ap-

jui""^\' (XXXIII: 22) fatetur:

, ^ -\'let "oster, dominus legifer noster, dominus rex noster,
■Jsj \'^^^tigs^ p^lvabit vos. Hic dominus a sanotis prophetis promissus

S\'Postolis toti mundo notificatus, est unigenitus filius

■çf^ j-atgj, P^-tris aeterni, virtus et sapientia genitoris illius, a quo
\\ .\'^^Uay- ^ffliiis foecunditas, omnisque causalitas in toto uni-
Vn ^\'^^ieiti \' ^^^\'^hiatur ac data est, qui ut Evangelista disseruit,
^ Hssjj^\'^^ dieit filio suo domino nostro Jesu Christo, cujus
MjNï r.tribunali nos omnes praesentari et astare oportet, ut
\'J^^S districtus veniet

n 4 resurrexit et ad coelum ascendit."

^C^rt 2t

To

, ■ ^.Assessoria diguitate."

pelleren op een hoogeren rechter. Het oordeel is ^jjggreO
te vreezen, omdat men van de hoogste vierschaar 7 ^^^^ecl»^\'
kan noch mag. Immers Gods oordeelen zijn
vaardig, ofschoon voor ons dikwijls onbegrijpelijk\' ^ ^jj ii»
ons recht toeschijnt is voor God vaak onrecht,
dit leven onrechtvaardig veroordeeld, ons blijft gle"\'\'*
troost over, wanneer wij bedenken dat God, die al ^^^^ oD^
geoordeeld is nog eens zal oordeelen, vergoeding^ ^^^^of
geven zal. Maar na het oordeel Gods hebben ^^^ Ijê
deelden volstrekt geen hoop meer, omdat zij\'^ ®
hoogste is. * if

Wie voor de machtigen dezer aarde verschijn^/
beste kleed aan, opdat hij niet verworpen worde- ^^^
ten dus zorg dragen dat wij niet voor den \'\'PP\'^\'^^^jjiie
ter verschijnen, bezoedeld door de zonde. Men ^^^^
dat onze overtredingen en tekortkomingen v\'oor ^..^jieJ^^
borgen zullen zijn. Ziju oneindige, onmetelijk®^^^^^ g^e\'^
kent die allen, zij laat geen ongeoorloofde g^^da®
gemoedsaandoening, geen woord, geen daad,
ongeoordeeld, ongestraft. « Hij aanschouwt ^^^^

melijke dingen zijn voor Hem openbaar, alle
gen helder, stomme dingen antwoorden Hem,
spreekt tot Hem zonder stem, het zwijgen üjC\'^\'

Wanneer de wijsheid des rechters zoo groot i^j

wij wel zeer het oordeel vreezen, want tegen h»

men niets. tfelij^^\'j-

De rechter zelf leert ons zijii almacht in g
van den koning, die, vóór hij ten oorlog ^ ^e^^

krachten met die des vijands vergelijkt, en, ^pc-
gelijking ten zijnen nadeel e uitvalt, de vrede z^e

O 3Iem. Art. 19. Cord. p. 32^\'.

Hem.. Art. 20. jjO\'

M p. 30v.

O Mem. Art. 20: ^Nec aliegatioiies advouatorum, s^P

rum, eloqueiitiac oratorum, neque Aristotelicae argu»»®"

75

T)

^Sn of moet dus dagelijks zich zeiven onder-

(\\ ^^ oordeel staande blijven kan. Zoo niet,
V ïïiachtigen rechter te verzoenen door tranen,

^otdj > missen, waken, tucht en vasten. Gods almacht
Vu geleerd. Daar wij ons aan Gods macht

? \'^aat ^^ ontrekken, moeten wij ons vernederen en zor-
\\ , ^och in voorspoed noch in tegenspoed te belee-

en sterker het oog des lichaams is, des te
H ^ete/? ^^ meerdere dingen, des te helderder ziet het.

de geestelijk oog is, des te duidelijker ^iet het

^ttde^ dingen. De hoogste rechter nu ziet alle

er duidelijk. Hoe rechtvaardiger en heihger ie-
te meer haat hij het kwade. Zóó God. Wij

i ^ier op aarde rechtvaar-

^.^ goed schijnt, voor Hem blijke zonde te zijn. Zoo
dat vele onvolmaakte, onbeschaafde en een-
Hlijjj^\'^^^n goed en nuttig achten, wat verlichte en in
handelingen verder gevorderde menschen voor on-

if OW^\'*^ houden. God, de rechtvaardige, kan

^it^^ii^ medelijden bewogen worden. Ja,

W^\'^\'^ten ^ ^^^^^ ^^^^^ heiligen en alle

\\ ^od^^ ^^^ behoud van iemand, die in doodzonde

A ^^ f Zou hen niet verhooren. ® Hij is dan ijverend

^et \' ^^en aan met

^ vertoornd gelaat. Geen aanneming des
jjNis\'^^^^*\' gelijk Tullius zegt: exuit personam judicis,
Hte induit. » De vrees voor de rechtvaardigheid
• zegt het Cordiale in meer naive dan verhevene

CW, 22,
M. 2(!

7t)

ill»

die

vergelijking is als die van den schooljongen?
niet kent, voor den meester. ßod f

Ofschoon eenige zonden bepaald zonden tegen
noemd worden, en andere zonden tegen den na»s ^^ter
toch alle zonden tegen God te noemen, omdat ^^^ got\'
treding zijner geboden zijn. De rechter zal das ^\'^^^gust»\'^\'
deel niet alleen rechter wezen, maar tegelijk een ^ ^g^o»\'
der van den aangeklaagde, omdat deze tegen ^ ^^^ie^
digd heeft. Hierdoor wordt de vreeselijkheid ®® iO^ -
zeer verhoogd. Men bedenke slechts hoezeer vrees^ ^es\'i^l
bekruipen, wanneer wij door een baljuw geoorde® ^^^^
worden, wien wij kwetsuren toegebracht of
gedood hadden. Ook wordt de schuld van een g^ ^^^^
treden te hebben grooter, naarmate de macht
dat gebod uitgevaardigd heeft grooter is.
is een beleediging aangedaan aan Gods \'ren ^^^

heiligheid, rechtvaardigheid en wijsheid. Daaren ^^

de zoude bedreven voor Gods aangezicht. ^^ ^^^^ gel\'"
dezer aarde nu ziin te sterker vertoornd, wanneer

rit O?® ta^\'

dat zij gaven, in hunne tegenwoordigheid worai\' ^^^^^^^ gt ^^^
Ook bedenke men dat wij tegenover den ^jj^g gi\'""^,
als beweldadigden tegenover hunnen weldoener. ^^^ ^^ ^c»^
Gods liefde is, hoe talrijker zijne weldaden ziji^\' ^
delijker is ondankbaarheid, ongehoorzaamheid van ^ ^^^^

Gods weldaden — allen reeds hierin opge®

\'ij\'j

onze vader is — zijn zoo vele en zoo groot, d^
niet waardig vergelden kunnen. Ook de go\'^- ^^ gcji^" \'
den door God beweldadigd. Overtreding ^^^

-^--uas

1) Cord. p. 311-.: ^ Carissime, si scholares lectioues

.oritei ^ ^jjtiii

.titi^\'z?

^veldoener is iets echt duivelsch. Hoe meer wel-
aan God ontvangen hebben, des te grootere ver-

Daarom wacht

^^^ van ons geëischt worden.

christenen een strenger oordeel, wacht hun
"^an den heidenen
^ ^an ^ grootere weldaden hebben genoten. \'
^«ïs. 5 ^^^ rechter wordt ons oog gericht op de beschuldi- ^
S\' u -y^ze zijn vele in getal. Het geweten zal den zon-
\'^tdigen, niet in het verborgene, zooals dit thands
is ™ bet openbaar, in aller tegenwoordigheid.

,1 fr ^ ^^ boeken der Apokalypse die alsdan geopend
" waarin de sententie van leven of dood, van

ij. Verdriet, van heil of verdoemenis vervat is. De
^^ beschuldigd worden door de duivelen en booze
o\'\'\' \'^^fiad ^^^ verraders. Eerst raden zij den mensch

j^Hm^. \'^oen, en in het oordeel brengen zij tegen hem

CV\'"«

in van hetgeen hij op hun aansporing heeft
als een dief somtijds zijnen makker beschul-
® misdaad, waarin hij diens bondgenoot was. De
" \'öel , ^^tlen dan, gelijk Augustinus zegt, voor den rech-

^ ^----y - ----Q----------------------,

di ^ ^^\'bristus staan, zij zullen daar de woorden her-
iii^\' %t ^^ biecht gesproken hebben, en zeggen:

ij\'\'^ooj ®!;^^vaardigst rechter! oordeel dezen de mijne te
j^^^iju misdaden, daar hij niet gewild heeft de Uwe

^^^ genade. De Uwe is hij wegens zijn natuur.

\'«Jl.

^ , _______________,

zijn onzaligheid, de Uwe door Uw barm-

"^e mijne door overreding. U was hij ongehoor-
V\'^ïiste gevolgd. Van U ontving hij het kleed

Hj^^^gt. ^^®bjkheïd, van mij den besmetten rok, dien hij
ts ^^^ ^^^^ geworpen, met het

■ Qoïfj herwaarts gekomen. O, allerrechtvaardigst rech-
daarom dezen de mijne te zijn en met mij ver-

^iS. A

{"yt verg. Mm. Art. 53 en \'t 3= voorb. na de afd.:

^W^ale.

98, 31 : Cord. p. ]9r-21.r.

1 engel®" 1

doemd te moeten worden". \' Ook zullen ^

gelukzalige geesten, vooral de beschermengelen, de ^^of
aanklagen. Wel is het hard beschuldigd te

del»

maar God zal van hen rekenschap eischen ^^^ 1\'®\'

aan hunne bewaring toevertrouwd. Zij zullen jn»»^

gen, noch de zonden des menschen op zich jts^^\'^
zich zelven ontschuldigen. Het is den zorgvuldig ^^
te wijten dat de zieke niet herstelt, wanneer deZ^
len des geneesmeesters overtreedt. De beschul
de zondaren zal ook ingebracht worden door de
door allen gezamenlijk en door elk afzonderlijk\' ^^
neer de schepper beleedigd is, dan zal de g® ^p
ping den beleediger haten. Zij zal vertoornd jjoH^^

goddelooze, die haar misbruikt heeft, en
onwaardig was haar te gebruiken, de aarde te
lucht in te ademen, door het licht der zon ^^^^^ ^yH®^
worden, met brood zich te voeden. De zon ^ ^jg
tevens aangeklaagd worden door de arme mensch®^\'^^ v» ^
hen onrecht en geweld geleden hebben. D^n^ ^^
der weezen, de rechter der weduwen alle ^"^padi^^\'^j^ij
Dan zullen de onderzaten hunne goddelooze
overheden beschuldigen.

Dan zal men verneig-^
blinde leidslieden en bedriegelijke middelaren g®^^^
Ook zal men beschuldigd worden door de zonde ^ j^^jji ^
een dief beschuldigd wordt door zijn buit, als ® ^^

den hals gebonden is, zoo de onzalige door de ^ ^jjjif

jllV

leest dat een egel niet kon ontvlieden, omdat ^^^

nen te vol met appels geladen had, maar door ^o^^
die in den boomgaard kwam, gevangen werd- ^^^^^

de zondaar gevangen door zijn zonde, wanneer^^ ^
beladen ten oordeel komt. Maar vooral zal ^^^^
uitgaan van den rechter, van Christus zelven,

Dit citaat uit Augustinus komt ook voor ia een
in de litteratuur der romaansche Waldenzen. Zie

79

^onae^ instrumenten zijner passie. Christus\' kruis,
S litteekenen zullen dan de zondaren besehul-
zegt Augustinus in zijn tractaat de
de litteekenen door den Heer aan zijn lichaam
toon^^"^^* ^^^ ^^^ oordeels die den zon-

^ Rer ^^ ^^^^ ^^^ mensch,

otigei hebt, ziet hier God en mensch, in wien

^«ti^g^^ Jkkigen! niet hebt willen gelooven, ziet hier de
gestoken hebt, ziet hier de zijde, die gij
Sij uwentwille geopend werd en

vVo/^ hebt willen ingaan."

!j S ggj "^eze beschuldigers staat een verdediger. Dio-

«egt^"^*^ \' ^^^^^ f^e engel Ga-

koningrijks van Perzië stond te-

C^® enJ"*, ®®n-en.twintig dagen." Die vorst is niet een
^ Vge^ daemon, deze toch zou aan Gabriël niet

hebben kunnen weerstand bieden. Hij is

V

God de zaak der Perzen. Zoo zullen wel-
^jSdigg.^*^^*^®®! de beschermengelen, ofschoon zij zelve als
toe optreden, toch trachten de zielen, die aan hun-
vj^^^^ouwd zijn, tegen de aanklachten der daemo-
aarf en het goede verhalen, dat de zonda-

dg^ hebben verricht. Zóó treden ook in de vi-
e \' ^"gitta, door Dionysius aangehaald, ® een
Jleit^ \'^oor Gods rechterstoel om tegen elkan-

ÏL V ^^ neemt de heilige maagd Maria zelve de

[l\'^^\'^^iging op zich.
> • \'^^^iiouwen wij de aangeklaagden en hunnen toe-

majesteit, op zijn voortreffelijkheid en
\' ^ nietigheid des menschen, dan moeten wij ons

\' h

M. Q

verwonderen, dat God zich verwaardigt niet got^^^\'

voor dezen te doen, maar zelfs hem zoo streng ^j^^ir
len. In het oordeel voelen zich de aangeklaag
dig zwak tegen over hunnen rechter. Hoe zwakke^ ^^ief
gevoelt, des te meer is men zich bewust in i^etf«®\'\'

gezondigd te hebben. Hoe meer men zich van z^n ^^^ oH®
is, des te onzekerder is men aangaande het ^^ jjofc
wacht, of wij behooren zullen tot de uitverkorene^^
de verworpenen. De onzekerheid verzwaart den _ j^^gtjii
waarin de beschuldigden zich bevinden, zeer. \'
voor allen, want allen zijn der zonde onderworpen^" ^^jde
"Wanneer wij wisten dat van alle menschen, di® e^
geleefd hebben, nog leven, of leven zullen, !
kele zou verdoemd worden, maar het ons onbeken
die ééne is, dan zou te recht ieder in vreeze ^^ ^^ ^^iS\'
Even zoo wanneer velen over een brug wilden g^ ^jj ^ojj^
ten dat één hunner vallen en den dood vinden ^"^^\'^^rgeW
den allen beangst zijn. En nu weten wij dat; ƒ ^^ ^„llß
king met het aantal verworpenen, slechts
behouden worden. Zoo zeer is het oordeel te ^^^.^jjeii ^^^
een vorst de stad, die hem niet weerstaan kon, ^ ^^
trokken was en dagelijks ten gerichte zat, ^\'^j^^jefl ^^^^
gers dier stad overtuigd waren, dat slechts ^^^ gßbe^^\'^
dood zouden ontkomen, daar die rechter noch do\'\' ^g^/og^^
noch door geschenken („ prece nec pretio") k^\'^^^.
worden, — welke angst zou het hart der ^qq ^^^