11 KT LAM» VAN KKMill!AM\'

Wax

DO

C HT o

HET LAIvD VAN RRMÜRAM)

liir

0650 3308

H E ï

LAND VAN REMBRAND

STUDIËN OVER I)K NOÜUDXEÜEÜI.ANDHCHE BESOHAVfNG IN DE ZEVENTIENDE EEUW

1)00»

O. BUSKEN HUKT

TWEEDE, HERZIENE EN BIJGEWERKTE DRUK KKRSTE DliEL

HAARLEM H. D. TJEENK WILLINK

1886

Siielpersdnik van H. C. A. TH1EME Nijmegen

VOORREDE BIJ DEN TWEEDEN DRUK.

D»¹ wijzigingen en verbeteringen, in de eerste uitgaaf bij elkander gesteld achter ieder deel, zijn, onder het nazien van dezen herdruk, opgenomen in de aanteekeningen aan den voet dei\' bladzijden en in den tekst.

Op enkele plaatsen is de laatste een weinig verkort, op enkele andere een weinig uitgebreid.

Nieuwe noten zijn bijgeschreven ; deels naar aanleiding van het verschijnen van nieuwe boeken of nieuwe studiën, deels ten einde sommige stellingen, reeds voorgedragen maar niet voldoende bewezen, nader aan te dringen.

Aan de. kritiek in Nederland betuig ik mijne erkentelijkheid voor de welwillende ontvangst welke van hare zijde dit werk te beurt mogt vallen.

Dr» instemming der eenen heeft, mij gevleid, van de aanmerkingen der anderen heb ik geleerd. Duidelijker dan te voren zie ik thans wat ik gewild, en binnen welke grenzen slechts ik mijn doel bereikt heb.

Vooral echter heb ik verpligting aan het publiek, dat de uitspraak der beoordeelaars niet afgewacht, maar, geleid door een onafhankelijk voorgevoel, terstond bemerkt heeft dat hier een aanbod van zijne gading was.

Hot aangenaamste voor een schrijver, schrijvend voor zijn»¹ land-

VOÜKHEÜE.

en tijdgenooten, is te bespeuren dat liet hem gelukken inogt hun tïene dienst te bewijzen.

Zeker, de letteren zijn niet in de eerste plaats aan zulke overwegingen gebonden. Als eene der uitingen van het hoogste in den geest behooren zij noch aan eene eeuw, noch aan een volk.

Toch misstaat het haar niet, somtijds ook een maatschappelijk karakter te vertuonen, en den schrijver te doen kennen als gezellig niensch, verwant aan gezellige medemenschen.

Dit is het boek van een Hollander die in zijn hoofd, sedert weldra veertig jaren, aanteekening hield van veel wat in dien tijd omtrent de geschiedenis van zijn land het licht zag. Onlangs zich in Nederland bevindend, en met kleine vakantie vertoevend in het Baarn-sche Bosch, ging hij op een schoonen zomerdag, in de schaduw van linden en dennen, de heugenissen van zijn lezen zitten ordenen, beproefde in één tafereel al het voornaamste zamen te vatten, en zond, toen zij langzaam\' afgewerkt was, zijne schilderij naar de tentoonstelling.

En ziet, de menschen bleven staan voor het doek, en stieten elkander aan, en fluisterden: „Kijk !quot;

Van die voldoening zeide ik daareven dat /,ij lot dankbaarheid jegens de schare stemt.

Cl». li. II

Pakijs, Jan narij 188G.

.AAN

DE NAGEDACHTENIS VAN

J. H. SCHOLTEN

Zlt;unniiglioii moghte liet wel vrefindt voorkoomeii. «lat ik my onderwind. /.Milken, die. nl oover een wyle. van etlyke selirandre oft arbeidzaanie hersenen in onze taal gcmeldt zyn. weeder in de zelfste te vertoonen. Doch hun gelieve zich te erinneren. dat eenen yghelyke niet alles te voore komt. en vaaken de tydt yet verborgens oopenhaart. \'t welk, aanmerkelyk van zelf. ook dikmaals tot jntfouwing van quot;t onwde dient, en daaronder gemengt als nieuw, de zinnen aanlokt tot leezen en herleezen van geschiedenissen, zonder \'t onthouden der welke \'s Lands behoudenis last lydt.

1*. Hooft. Nederlandsche Historiën. Opdragt, lr.42.

I

Tk stel mij voor, als inleiding tot deze studiën over onze 17^ll« eeuw, een klein getal belangwekkende toestanden en merkwaardige personen uit de 13\'\'«, liJe, IS¹¹» en 16^d\'-\' te schilderen. Hetgeen volgen moet mag niet schijnen in de lucht te zweven.

Eene bijzondere geschiedenis der noovdnederlandsche beschaving, afgeperkt binnen één tijdvak (1572—1713), kan geschreven worden ; eene algemeene, die ook den nieuweren tijd, de 18^dl-\' eeuw zelf, en de midden-eeuwen omvatten zou, niet. Hoe verder w(] in de vergelijkende geschiedenis van Europa en Nederland teruggaan, des te levendiger beseffen wy\' dat ons volk, naar de aan hot boerebedrljf ontleende uitdrukking van een vaderlandsch dichter, langer dan anderen bleef liggen slapen op den akker, en het de hand eerst aan den ploeg bragt toen de zon reeds betrekkelijk hoog aan don hemel stond. ¹

De bakermat der middeneeuwsche monniks-orde, die aan de beschaving der volken van noordelijk Oud-Europa zoo krachtig

1

1

Gedichten van Poot, 171(5:

Tot \'s middags, by gelykenis,

Heb ik geslapen op den akker.

Nu word ik met beschaamdheid wakker.

En zie dat het zoo laat al is.

DERTIENDE EEUW.

heeft medegewerkt, werd niet in Nederland gespreid; de heilige Benediktus en paus Gregorius de Groote waren Italianen. Vroegtijdig bezaten wjj eene afdeeling van het Duitsche Huis, en stichtingen der Tempelridders gelyk der Heeren van St. Jan; doch geen der drie groote militaire orden is in Nederland ontstaan of door Nederlanders in het leven geroepen. Aan de kruistogten zün wij eerst ernstig gaan mededoen, toen het reeds beslist was dat zij niet tot een praktisch doel konden leiden. De namen der iniddeneeuwsche denkers, half theologen, half wjjsgeeren, Johannes Erigena, Anselmus van Canterbury, Abélard, Bernard van Clairvaux, Thomas van Aquino, Duns Scot, hebben geen van allen een voor nederlandsche ooren gemeenzamen klank. Het christendom ontvingen wy pasklaar uit Engeland, nadat het sedert langer dan eene eeuw, door den geloofsijver der benediktijnen, onder de Angelsaksers tot aanzien gekomen was. Gedurende driehonderd jaren heeft de leergierige nederlandsche jongelingschap buitenlandsche universiteiten moeten bezoeken, omdat eerst in 1426, toch nog honderd vijftig jaren vóór de leidsche of da utreohtsche, de hoogeschool van Leuven gesticht werd. De oudste friesche wetten gaan niet verder terug dan tot 800, het oudste hollandsch regtsboek niet verder dan tot 1400. Vóór Karei V ol\' Filips van Bourgondie heeft over Nederland geen vorst van be-teekenis geregeerd; hebben wy geen generaals of admiralen van den eersten rang voortgebragt; geen koloniën bezeten; en Willem de Zwijger, de stichter der oude Bataafsche Eepubliek, was een vreemdeling. In het ontdekken van Amerika zün de Genuezen ons voorgeweest; in het vinden der waterwegen naar het Oosten de Portugezen; in het vindon der gothiek de Franschen, der schilderkunst de Vlamingen, der boekdrukkunst de Duit-schers; gelijk van de stoomschepen, de spoorwegen, den telegraaf, den telefoon, het gas, de elektriciteit, de fotografie, de Franschen, de Amerikanen, en de Engelschen. Toen in Nederland de renaissance is gaan bloeijen, was zü in Italië reeds uitgebloeid, en geen der voornaamste kerkhervormers was een landgenoot van ons. De Zeven-Provincien waren eene herhaling der italiaansche, vlaamsche, en duitsche handelsrepublieken van twee- of driehonderd jaren te voren; Amsterdam eene herha-

OLIVIER VAN KEULEN.

ling van Venetie, van Brugge, Gent, Antwerpen, Lubeck, Hamburg. Het beginsel der konstitutionele staatsinstellingen ontkiemde in Engeland; niet bij ons. Engeland en Frankrijk gaven den stoot aan de wUsbegeerte dei\' 18^ae eeuw; Duitschland aan de onafhankelijke wetenschap der 19^de. Engeland kon zijne koloniale politiek vernieuwen; wij niet. Van de fransche omwentelingen van 1789, 1830, 1848, waren wij de bestrijders of de speelbal, niet de bewerkers of de medewerkers. Een getrouwen spiegel dier afhankelijkheid ten aanzien van het buitenland vormt onze letterkunde, welke ook in haar hoogsten bloeitijd grooten-deels van navolging leefde.

Ons vaderland, in één woord, heeft In de 17^d() eeuw een groot aantal buitengewone personen voortgebragt, uitmuntend op allerlei gebied, den handel, de wetenschap, do kunst, do letteren, de politiek, het militaire; maar, hoewel ook in de 15lt;i« en de iequot;¹» eeuw sommigen onzer landgenooten zich in hooge mate onderscheiden hebben, eene algemeene geschiedenis dier oudere beschaving kan niet geschreven worden, omdat de nederlandsche bronnen slechts afgeleide bronnen zyn, en wij, onder het opklimmen naar de eerste beginselen, die beslissen omtrent hetgeen er in eene natie zit of nog niet zit, steeds bij andere volken aanlanden.

Met des te meer regt houden wy dat ééne tijdperk in eere, hetwelk wij gewoon zijn als onzen heldetijd te beschouwen. Uit de hun aangeboren vadzigheid, hunne onverschilligheid omtrent de openbare zaak, hunne neiging een onbekommerd en zelfzuchtig leven van Imiselijken vrede en persoonlijke welvaart te leiden, hebben in 1572 de Nederlanders zich krachtig opgeheven. Zonder invloed te gaan oefenen op den loop der gebeurtenissen in Europa, zonder zelfs toen hun defensieven aanleg te verloochenen, vormden zij in dat tijdperk een klassiek geheel, de aandacht van lederen historieschrijver waardig. De zucht, het nieuwe staatsgebouw te beschermen en te onderhouden, prikkelde toen ons volk. in verband met de ongunst van eigen grondgestoldheid en klimaat, ver van huis de ontbrekende middelen to gaan zoeken, in Oost en West. Meer en meer werd Nederland eene handeldrijvende natie die, als koloniale mogendheid, de Portugezen in den Maleischen Archipel opvolgde, de Engelschen verhinderde er zich

DEETIliNDE EEUW.

meester te maken van den alleenhandel, er tussohen zich en do Spanjaarden het vredes-traktaat van Minister stelde. De taal, te voren één met het vlaamsch on met nitingen van het duitsch, vormde zich tot een zelfstandig idioom, bragt oene afzonderlijke klasse van dichters en prozaschrijvers voort, en stichtte in eene eigen overzetting van den bijbel zich een nationaal gedenkteeken. De beoefening van sommige wetenschappen (de gereformeerde theologie, de geschiedenis, de fysica, de medicgnon. het oostersch, vooral het volkeregt, de filologie, en de metafysica) nam eene wetgevende vlugt. Er waren in Europa geen verstandiger vorsten, schranderder diplomaten, wetenschappelijker veldheeren, geoefender staatslieden, bekwamer admiralen of kolonie-bestuurders, dan de nedeiiandsche van toen. De schilderkunst zette al dit bijzondere de kroon op, en bewaarde voor de nakomelingschap, in de lijnen en de kleuren eener nationale school, die eervolle herinneringen.

Een goed denkbeeld van dit buitengewone, deels in tegenstelling met den landaard, deels als de gelukkigste openbaring van dezen, geeft ons Erasmus, wanneer hij, onkundig van den sprong dien zijne landgenooten eene halve eeuw later zullen gaan nemen, in zijne Adagia hun een afzonderlijk klein opstel wijdt. ¹ Aan hem bovenal dacht ik zoo even. gewagend van buitengewone Nederlanders uit de 164«\' eeuw; en aanstonds is zijn beeld voor \'s lezers geest moeten rijzen, toen ik herinnerde dat Nederland zoomin Luther, als Kalvyn of Zwingli voortgebragt heeft. Naar mijne meening althans hebben wij bij de regeling van het lot, die ons Erasmus schonk, meer gewonnen dan verloren.

Erasmus\' artikel over Nederland (zijn dagbladartikel zou men het kunnen noemen; want die plaats hebben de vierduizend er zooveel honderd Adagia ingenomen, in een tijd toen er voor buitengewone geesten met une idee par jour nog geen andere middelen van publiciteit bestonden) is geschreven naar aanleiding van een onbeleefd woord over de oude Batavieren, in een epigram van Martiaiis. \' Ik teeken daaruit alleen aan dat de spaansch-romeinsche dichter een straatkennis, dien hij sprekend invoert,

1 Auris Batava. Uitgaaf van Le (\'lere, 1703, II 1083 vg.

2 Martiaiis, VI N⁰ 82. Ad Rufnm

OLIVIER VAN KliULEN.

de minachtende uitdrukking iataafsche ooren laat bezigen, als een kort begrip van alle wanbescbaving en onbevattelijkheid. Schrgvend voor oen europoesch publiek, dat Martialis las en blindelings bewonderde, neemt Erasmus al dan niet voor de leus dit zeggen ernstig op; vereenzelvigt de Nederlanders van 1520 of 1525 met de Batavieren van weleer, kiest hunne partij, en vraagt het woord voor een persoonlijk feit.

„Toegegeven dat er thans, gelijk voorheen, bataafsche ooren bestaan,quot; zegt hij, „dan strekt de door Martialis berispte rusticiteit de Nederlanders niet tot schande (de Spartanen en de Romeinen waren oudtijds óók rustiek), maar tot eer. Het is eene deugd, door de dubbelzinnige geestigheden van sommige epigramdichters niet bekoord te worden.

„Voor het overige zyn de Nederlanders zoo weinig ruw dat, te oordeelen naar hun huiselijk leven, geen ander volk meer neiging tot welwillendheid of voorkomendheid, minder aanleg voor woestheid of wreedheid vertoont. Zij dragen het hart op de tong, kruipen noch veinzen, en hebben geen enkele voorname ondeugd ; dan alleen, misschien, dat zij een weinig verslaafd zijn aan het tafelgenot.

„Doch zelfs dit laat zich verklaren. Zij leven te midden van een ongeleofeliiken overvloed van zaken die in den regel de zucht tot zelfvertroeteling prikkelen. Alles wordt gemakkelük by hen ingevoerd. Zij wonen aan de monden van twee voorname rivieren, de Maas en den Rijn, en een gedeelte van hun land grenst aan zee. Daarbij is de bodem uiterst vruchtbaar, alom doorsneden met bevaarbare en vischrijke wateren, en ruim voorzien van kostelijke weilanden. Moerassen en bosschen leveren een onuit-puttelijken voorraad gevogelte.

„Geen ander land telt, verspreid over dezelfde oppervlakte, een zoo groot aantal steden; die wel is waar zich niet door buitengewonen omvang onderscheiden, maar verwonderiyk goed bestuurd worden.

„Kooplieden, die meer dan de halve wereld doorkruisten, erkennen dat er slechts één Holland is, w^Tat netheid van huisraad betreft.

„Nergens elders vindt men een grooter aantal geesten van

DERTIENDE EEUW.

middelbare ontwikkeling. Zoo slechts enkelen onder hen tot de kennis eener fijnere, met name der antieke beschaving doordringen, dan ligt dit hieraan dat zij te zeer van een gemakkelijk leven honden; dan wel, dat zij hooger waarde hechten aan veel deugd, dan aan veel vernuft. Want door verschillende voorbeelden kan gestaafd worden dat het genie hun niet ontzegd is.quot;

Het overkwam Erasmus niet alle dagen, zoo heusch over zijne landgenooten te oordeelen. Zelfs schijnt het somtjjds alsof h(j voor zijne rotterdamsche afkomst zich geschaamd heeft, en zijne medeburgers, toen nog geen ingezetenen van de tweede koopstad eener onafhankelijke en vermogende republiek, dit natuurlijk vonden. ¹ Des te treffender kontrasteert zjjne voorstelling in de Adagia met hetgeen Nederland niet lang daarna te aanschouwen gaf; een geslacht met eene hartstogtelijk beminde overtuiging; gereed, daarvoor goed en bloed te offeren; gehecht aan don na-tionalen bodem, maar nog meer aan de zegepraal eener zaak; niet op- of ondergaand in eten en drinken; in zindelijkheid en huishoudelijkheid. ² Het door Erasmus ontworpen natuurgetrouw beeld gelijkt eene slof of kamermuil der eeuw, waar de

Nederlanders der l?quot;¹® onverwachts zijn komen uitschieten.

Ik wensch aan te toonen dat, zij het met ruime tusschen-poozen, ook daarvóór meer dan eens ons volk van hartstogt geblaakt (van te veel hartstogt zelfs), van geestdrift gegloeid, met zijne geheele ziel aan iets goeds en edels zich overgegeven, voor een hooger doel geleefd, voor het veroveren van ware beschaving zich offers getroost heeft.

De oudste tijden, tijden waarvan geen andere nationale gedenk-teekenen dan steenblokken, bouwvallen, legenden of latijnsche

1 In 1549 rigtten de Rotterdammers voor Erasmus een houten gelegenheids-standbeeld op, en lieten zij hem tot Filips II zeggen :

Roterodamus ego non infitiabor Erasmus^

Ne videar eives deseruisse meos.

Vertaling van Jacobus Scheltema, 1817: »Rotterdammer zijnde heb ik wel willen toonen dat ik mijne medeburgers niet verlaat.quot;

2 Woorden van den kardinaal Granvelle in de Papiers d\'État (door Weiss, 1839), V 679 : »Pour ce qu\'on trouve qne le peuple de ce pays en generalest plus adonné et enclin il estre bien vestu et meublé en leurs maisons que d\'estre bien garnyz et armez en eampaigne.quot; Geschreven omstreeks IfifiG.

OLIVIER VAN KEULEN.

giftbrieven zijn overgebleven, laten wij nagenoeg rusten, en beginnen met de 133» eeuw. Ons uitgangspunt nemen wü in liet hart der kruistogten, omdat, by ontstentenis van eene nationale architektuur, een nationaal regt, eene nationale wetenschap, of instellingen welke van die der ons omringende volken verschilden, evenwel uit dat tijdperk de aanvang der nederlandsche letteren, en do oudste bekende noordnederlandsche zeevaart dagtee-kent; de togt naar Damiate. ¹

Omstreeks het jaar 1200 bezitten wij eene taal, eene vloot, eene dynastie, eene geestelijkheid, oen adel, de be ginselen van een burgerstand; nemen zelfstandig deel aan eene europesche expeditie ; en doen om zoo te zeggen onze intrede in de wereld.

Omstreeks 1200 hebben wij, voor het laatst verzinlykt door het wapen dat bii het veroveren der egyptisohe stad een jonge Nederlander zwaaide, onze vlegeljaren achter den rug; en het schijnt billijk eerst daarna onze geschiedenis te laten aanvangen.

II

Sedert Wagenaar die, zonder eigen verdienste of de verdienste van landgenooten, het eerst daartoe ten volle in de gelegenheid was, doch wiens vlijt en weetgierigheid wij prezen ; sedert Wagenaar wordt door alle vaderlandsche historieschrijvers, wanneer zij het tijdperk der kruistogten genaderd zijn en over de voorlaatste expeditie tegen Damiate gaan handelen, aandacht go-schonken aan eene latljnsche kronflk, opgesteld door een persoon die den togt medemaakte; ofschoon geen militair, zijdelings invloed oefende op de krijgsbewegingen; en van zeer nabij in de gelegenheid was alles gade te slaan. Zij noemen ook den naam van dien tijdgenoot en ooggetuige, Meester Olivier van Keulen, en ontleenen aan zijn verhaal sommige bijzonderheden, allengs met het meeste regt overgegaan in onze schoolboeken.²

1 De Jonge, Nederlandseh Zeewezen, Z\'¹quot; Druk, 1858, I 8.

2 Olivier van Keulen, Historia Damhitina en De regibus Terrae Sanetae bij Eckhardt, Leipzig 1723, II 1355—1450, voorrede VI, VII. — Wagenaar, Vad. Historie, 17 10, IJ 342 vgg- — IT. A. Hamaker, Commentatio ad locum Ahme-

DERTIENDE EEUW.

Van geboorte een Westfaler en opgeleid voor geestelijke (uil zijn onwestfaalsch klinkenden doopnaam zon men bijna besluiten dat zijne ouders bekend en ingenomen waren met het Roelandslied), kwam hij in het begin der 13^d1, eeuw, reeds kanunnik te Paderborn, naar de hoofdstad Keulen. Te Parijs of elders haalde hjj een graad, die hem het regt gaf zich Magister te noemen. Op grond zijner bemoeijingen bij het beleg van Damiate, toen hij een man van rijpen leeftijd geworden was, moeten wjj een dilettant mathematicus en mechanicus in hem zien, met aanleg voor wetenschappelijk artillerie-officier. Doch van beroep was hjj theoloog, belast met de vorming van theologische kwee-kelingen. Blijkt uit zijne verdere lotgevallen dat hy tevens priester was, of werd, in zijne geschriften geeft lijj zichzelf slechts een paedagogischen titel: Goloniensis Scolasticus.

Een bewijs van de ongemeene verscheidenheid zijner gaven is dat hij, behalve als docent, werktuigkundige, en kronijkschrijver. ook in hooge mate door eene populaire soort van welsprekendheid uitmuntte, zoodat niemand minder dan paus Innocentius III hem in 1207 als kruisvaartprediker tegen de Albigenzen gebruikte en persoonlijk beschermde. Uit het verzwijgen van zijn eigen naam (bij gelegenheid dat niets gemakkelijker zou zijn geweest dan zichzelf te verheffen); uit het vertrouwen dat hij bij den kruistogt van 1217 tegen do mohammedanen vijf jaren lang zijne Teutonen en zijne Frisonen inboezemde; uit zijn onafhankelijk oordeel over andersdenkenden; nit zijne edelmoedigheid in het erkennen der verdiensten van vijanden; volgt dat hij bovendien een man van karakter, een man van eer, en een goed herder zijner kudde was.

In onze dagen zou er geen spraak van kunnen zijn iemand, zoomin afkomstig uit Friesland als uit Holland of uit Vlaanderen, een Nederlander te noemen. Toen echter bestonden die scherpe afscheidingen nog niet. De Friezen, aan welkequot;Willebrord en Bonifacius het christendom verkondigd hadden, waren Neder-

dis al-Makrizii, 1823. — Dirks, Noord-Nederland en de Kruistogten, isio. — W. .Tunekmann, Magister Oliverius Scolasticus und der Kreuzzug von Da. miette, Munster I85t. — Moll, Ned. Kerkgeschiedenis, 181)4—1871, II¹ 13—32. — Wybnlnds, Studiën en Bijdragen, 1872, bladz. 27 vgg

OLIVItB VAK KEULEN.

landers. Hun koning woonde te Utrecht, te Mederablik; en zelfs te Keulen hield Bonifacius niet volstrekt op, onder de Nederlanders te verkeeren. Het aartsbisdom Keulen, de bisdommen Paderborn en Munster, liet bisdom Utrecht, vormden othnograflsch één geheel. Tot in de helft der 16\'^ï\'■ eeuw werd alom in die streken dezelfde taal gesproken en geschreven. Op eene In 1213 of 1214 te Aken go-houden kerkvergadering, vond een ieder het natuurlijk dat Meester Olivier, wiens vurig woord een half dozijn jaren geleden de geloo-vigen zijner buurt had medegesleept naar Bóziers en Toulouse, ook thans, vergezeld van een vriend en geestverwant, Johannes van Xanten, hen in Brabant, in Vlaanderen, in Friesland (gelijk men met een algemeenen naam al de gewesten noemde die, gelijk Holland, Zeeland, het Sticht, en Friesland zelf, kerkelijk tot do diocese van Utrecht behoorden), tot een nieuwen togt naar het Heilige Land zou gaan opwekken.

Zelfs Olivier\'s in het latijn gestelde werken mogen van zijne nationaliteit niet volstrekt uitgezonderd worden. Zijne Historia Damiatina (1217—1222), in verloren oogenblikken op de plaats zolf geschreven, te raidden van landgenooten, uit eigen aanschouwen, op grond van eigen medewerking, geheel oorspronkelijk, behoort, ondanks het idioom, tot de gemengde nederlandsclie letterkunde van den ouden tijd, en opent op waardige wijs de verzameling nederlandsche scheeps- en reisjournalen der 16\'ie en 17^d\'\' eeuw.

In 1222 uit Egypte teruggekomen in quot;Westfalen, werd Olivier in 1223 door de kanunniken van Paderborn tot bisschop gekozen, en door paus Honorius 111 in die waardigheid bevestigd. Om zijn ijver in het helpen uitroeljen der zuid-fransche ketterijen en ketters te beloonen, had reeds te voren Innocentius III hem met eene dorpskerk in de diocese van Grenoble begiftigd. In 1225 bevond hij zich in Italië, met aartsbisschop Engelbert van Keulen, en was te Monte Cassino mede-onderteekenaar van een door keizer Frederik II aan Engelbert verleend diploma van schenking. Van Monte Cassino riep Honorius III hem naar Rome, en schreef aan de paderbornsche kanunniken dat zy vrijheid hadden een anderen voorganger te kiezen, aangezien het Zijne Heiligheid behaagd had Meester Olivier te benoemen tot kardinaal en bisschop

DERTIENDE EEUW.

van Sabina. Had hy in 1234 nog geleefd, misschien ware hij door den paus nitgenoodigd andermaal eene proef zijner redenaarstalenten te geven en kruisvaart te gaan prediken tegen de Stadin-gers op de friesche grenzen: ketters, onbeschaafder en onschadelijker dan die van Alby, doch niet dezen te Rome over één kam geschoren. De gelegenheid ontbrak echter. Reeds in 1227, te Rome of in de nabijheid, overleed Olivier, den roem nalatend te zijn geweest een „predicator famosissiraus, ferventiasimns et facnndissi-mus sui seculi orator.quot; Geen geboren edelman, zooals zijn tijdgenoot en hooger geplaatste mede-arbeider in Zuid-Frankrijk, de .jonge vader der Dominikanen; voortgekomen uit het volk; steeg hij, zonder genie, door zijne gaven en zijne bruikbaarheid, in de kerkelijke hiërarchie tot op één na den hoogsten rang, en gaf in een merkwaardig tijdvak, rijk aan merkwaardige mannen, zijne standgenooten en ambtsbroeders het bemoedigend voorbeeld eener schitterende carrière.\'

In de volgende bladzijden zullen wij Meester Oliviev slechts in zoover kunnen herdenken als door hem een werkzaam aandeel in den kruistogt van 1217 genomen, en hij, als heraut dier onderneming, in de provinciën Friesland en Groningen opgetreden is; tevens de buurt van ons land uit welke voor de kennis van het tjjdvak onze beste nationale bronnen afkomstig zijn. Wij werpen dan meteen een blik op den zedeiyken toestand in liet algemeen, en trachten ons rekenschap te geven van zijne wording.

Ill

Den eigen dag dat Olivier van Keulen in Jimij 12U te Dokkum verschijnt, vindt hy daar eenige duizenden nederlandsche bedevaartgangers vereenigd die, op de plaats zelf waar meer dan vijfhonderd jaren te voren Bonifacius met vijftig der zijnen door hunne vaderen werd omgebragt, boete komen doen en zijne nagedachtenis eeren.²

1 Over Oiivier\'s tweede verblijf onder de iNederlanders (1223) in de kronijk van Kmo op dat jaar. Uittreksels bij Dirks, bladz. 153 vgg.

2 In 1871—1872 is teDokkuin, voorderoomseli-katholiekon, doordenarchi-tekt Cuypers cene nieuwe Bonifaciuskerk gebouwd. Afbeelding in Friesland en de Friezen, gids voor reizenden, Leeuwarden 1877, blz.

OLIVIER VAN KKULEN.

Vilf eeuwen waren, ten einde nit de overblijfselen van hun ger-maanschen natuurstaat voor goed los te komen; niet slechts van jagt en vischvangst te leven of, wanneer de gelegenheid zich aanbood, handel te drijven, maar de nadoelen van bodem en klimaat in hulpmiddelen te leeren herscheppen; Nederland tot een toonbaar en bewoonbaar land te maken; voor onze stamouders geen to lange tijd. Doch, bezaten wij geen andere historische bronnen van kennis dan de weinige overgebleven nederlandsohe zelf, ¹ niemand zou kunnen verklaren op welke wijs de wildernis van natuur en zeden, te midden waarvan de reisaanteeke-ningen van Tacitus ons verplaatsen ; de hoogst elementaire beschaving welke, bij het aanbreken der 8^ste eeuw, de verhalen van den strijd tusschen Nederlanders en Franken laten doorschemeren, — verkeerd is in hetgeen bij het dagen der IS^c eeuw gezien werd.

Niet langer enkel ondoordringbare wouden. Van plek tot plek strekken zich bouw- en weilanden uit. De wolven en de boeren zvjn door een veestapel vervangen, en er worden bijen geteeld. ²Polders zijn ingedijkt, moerassen drooggemaakt , zeeweringen opgeworpen, kustbakens verrezen. Er zijn geen slaven meer. Aan de jongelieden van beide seksen wordt eene opvoeding gegeven. Voor humane gevoelens heeft zich een toevlugtsoord geopend. Er is eene maatschappij ontstaan en, in die maatschappü, eene zigtbare zedelijke magt die in zaken van wetgeving en regtsple-ging stem in het kapittel heeft.

De engelsch-latvjnsche litteratuur der 8^S,I! eeuw, en in het gemeen de geschiedenis der vestiging van.het christendom onder de Angelsaksers, helpt dit alles verstaanbaar maken.^s De geschriften van Beda, van Aldhelm, de brieven eu sermoenen van Bonifacius zelf, getuigen dat de nederlandsche monniken en de

1

Leven van den utrechtschen abt Gregorilis¹ door Ludger (744—8ilï)).— Leven van Bonifacius door den Presbyter Ultraiectensis, Lndger\'s tijdgenoot. — Ewa Fresonum.

2

Van Wyn, Huiszittend Leeven, 1801—1S12, 1 554.

DERTIENDE EEUW.

nederlandsche nonnen van den eersten tijd, al kuimon wy in bii-zonderheden hunne werkzaamheid thans niet meer nagaan, gedaan hebben wat vóór hen in Engeland de angelsaksische deden en, uit Engeland, hen kwamen aansporen in Nederland na te doen. De nonnen zijn onderwijzeressen en handwerksters geworden; de monniken bouwmeesters, ingenieurs, desnoods houthakkers, veld-arbeiders, veehoeders, poldergasten.¹ Het volk is hun toegevloeid; de adel heeft hen ondersteund. De ondste abdissen waren prinsessen van den bloede, of vermaagschapt aan regerende huizen en bragten de kloosters bezittingen aan. De oudste abten vermeerderden den ■ nationalen rijkdom, en bedongen of verkregen door schenkingen een aandeel in het verworvene. Hot christendom regtvaardigde ziju binnendringen door het kweeken van zachtere zeden en het bevorderen der algemeene welvaart. Gruce et aralro, het kruis en de ploeg!

Met welgevallen staven wij deze verovering, zonder haar onge-evenaard te noemen of haar toe te schrijven aan bijzondere eigenschappen van het christendom in zichzelf. In dezelfde jaren dat de Angelsaksers de eerste kiemen van christelijke beschaving naar Nederland overbragten, veroverden de muzelmannen het spaansche schiereiland, roeiden er het visigothisch christendom bijna uit, en stichtten op zijne bouwvallen een rijk van letteren, kunsten, en wijsbegeerte, dat gedurende eeuwen alles wat het Noorden had aan te bieden de loef afsteken zou. ² Lang vóór in het christelijk Europa de eerste universiteit verrees, bloeiden er te Bagdad, te Damaskus, te Cairo, te Jeruzalem, mohammedaan-sche scholen en hoogescholen, wier leeraren, ervaren in verschillende wetenschappen, by honderden geteld werden.^s

De aanvankelijke afkeerigheid der Nederlanders van de prediking der Angelsaksers wortelde enkel in de staatkunde. Bond-genooten der Franken, die het christendom reeds omhelsd hadden, waren de Angelsaksers in de oogen der Nederlanders, hoewel zij slechts boeken medebragten, de wapenbroeders van Nederlands

1

Alfred Maury, Forêts de la Gaule, 1867, 3\'V, 8⁰quot;\' en U\'¹quot; hoofdstuk. — Moutalembert, Sloines d\'Occident, 1878, 6^1quot; druk, II 381 vgg.

2

R. Dozy, Histoire des Musuhuans d\'Espagne, 1861, IV 132—288.

OLIVIER VAN KEULEN.

vijanden. Koning R.-idboiicl (een Karei van Egmond die te vergeefs beproefde zich te handhaven tegenover een anderen Karei V) zag de Franken reeds buitendien hem boven het hoofd groeien; en de juistheid van zijn voorgevoel is bevestigd door hetgeen in den strijd met Karei Martel eerst hemzelf, daarna, onder Karei den (Iroote, de Saksers overkomen is. Saksers en Nederlanders vochten voor hunne nationale onafhankelijkheid; het aannemen van het christendom moest hun toeschijnen met landverraad geiyk te staan. Eerst nadat hunne vleugelen geknot waren, hebben z\\j voor het bad der wedergeboorte het hoofd gebogen. ¹ Wel bezaten, bü gelijke woestheid en liartstogtelijkheid, de Angelsaksers een rijker en veelzijdiger aanlog dan de Nederlanders ; doch beiden waren kinderen derzelfde moeder. Het hebreeuwsche of oud-testamentische in het christendom, dat bij het stroeve en sombere der germaansche mythologie zoo goed paste, moet voor beiden dezelfde aantrekking gehad hebben. Is er van de zijde der Nederlanders, geboren konservatieven, gedurende korten tijd blijk van tegénzin gegeven, dit kan alleen hieraan gelegen hebben dat natuurlijke vasthoudendheid, in het begin, hen blind maakte voor hetgeen zij winnen konden bij den ruil; terwijl de meer praktische Angelsaksers de voordeelige kan ■ sen aanstonds doorzagen.

Wanneer het nog niet lang geleden is dat door den ijver van paus Gregorius italiaansche benediktijnen het christendom aan de Angelsaksers-zelf zijn komen brengen, dan wordt er (628) oen heidensche northumberlandsche koning Edwin gevonden die, ofschoon zijne frankische Ethelbyrg reeds christin is en zij geen middel onbeproefd laat hem te overreden, aanvankelijk er niet toe besluiten kan de nieuwe godsdienst te omhelzen. Al vroeger, onder de romeinsche heerschappij, had het christendom in Engeland zekere uitbreiding bekomen;. doch ik bedoel alleen te spreken over zijne wederinvoering daar te lande, anderhalve eeuw na de angelsaksische verovering. In het eind wil ook Edwin zich laten doopen, en belegt hij, ten einde van dit voornemen kennis te geven aan zijne heidensche onderdanen, eene zitting l Mignct, Fntroducllon de la Germanic dans la soelété eivilisée, in hot 2^I\'•^, Deel zijner Notices et Mémoires Historiques.

DERTIENDE EEUW.

van den grooten Nationalen Kaad, zamengesteld uit de voornaamste regters, grondbezitters, militairen, en priesters.

Zeer plat klinkt het advies dat op verzoek, zoo niet tot voldoening van den koning, bij die gelegenheid door den heidenschen opperpriester uitgebragt werd. „Niemand,quot; liet hg zich hoeren, „niemand heeft onze goden met meer üver gediend dan ik; nog-tans ben ik op ver na niet de rijkste of de aanzienlijkste van het land. Op grond daarvan beweer ik dat onze goden magteloos zyn.quot; HU was dan ook de eerste die, in strijd met \'s lands \'wetten, welke hem verboden de wapenen te dragen of andere paarden dan merrien te berijden, den koning een hengst en een zwaard vroeg, ten einde, trots de woede van het volk, de,muren en de beelden van het onprofijtelijk heidensch kerkgebouw te gaan schenden.

Zinrijker adviseerde een northumberlandsch militair en hoofdofficier. „Koning,quot; sprak deze op zijne beurt, „het is er mede zooals wanneer gij in den wintertijd met uwe graven en baronnen aan tafel zit. Het vuur vlamt; uwe hal is verwarmd: buiten regent, sneeuwt, of stormt het. Een kleine vogel komt naar binnen vliegen; de eene deur in, de andere uit. Die korte oogen-biikken heeft hij het wél, en deert hem de storm noch de regen. Doch het duurt maar eene poos: gekomen uit den winter, gaat hij den winter te gemoet. Zoo is het ook met ons leven. Wij weten niet wat er voorafgegaan is; weten niet wat er volgen zal; en dit is voor ons eene verdrietige zaak. Misschien geeft deze nieuwe leer ons meer zekerheid of meer licht, en verdient zij dat wij haar aannemen.quot; \'

Ongetwijfeld vormt deze verstandige, dichterlijke hovelingstaal eene tegenstelling met den goed ronden en goed zeeuwschen, maar van kortzigtigheid getuigenden uitroep van koning Radboud: „Ik kan in uw hemelrijk het gezelschap der koningen, mijne voorgangers, niet ontberen.quot; Doch de twee denkwijzen sluiten elkander niet uit. Koning Edwin had in het begin dezelfde gemoedsbezwaren als koning Radboud. Het: wie zijn geloof

l Angelsaksische vertaling van het verhaal van Beda door koning Alfred bij Augustin Thierry, Conquête de 1\'Angleterre par les Normands, 1825, Nquot; 4 der Bijlagen van het istc* deel.

OLIVIER VAN KEULEN.

verlaat, verlaat God, zat bü hem even diep. De dru\'fveren van den hoidenschen opperpriester moet hij verachtelijk gevonden hebben. Hy is aiieen bezweken voor den drievoudigen aandrang van eene beminde jonge vrouw, een schranderen benediktijner monnik, haar biechtvader, en een wysgeerig kru\'gsmakker.

Zoo wy teregt de Nederianders der 8^3t1, eeuw, moordenaars en beroovers van den weerloozen Bonifacius, ons als woestelingen voorstellen; lieden met eene sombere verbeelding en ligt ontvlambare hartstogten; bereid even fanatieke christenen te worden als zij fanatieke heidenen geweest waren \', — dan hadden zy met de Angelsaksers van honderd jaren vroeger een sterken familietrek gemeen.

Ongeloofelijk spoedig heeft grove hebzucht in Engeland zich van het christendom meester gemaakt, ten einde op verboden wys zich te verrijken, of onder een schyn van godsdienst een ongebonden en onvaderlandlievend leven te leiden. Slechts ongeloofelijk langzaam zyn sommige heidensche opwellingen van drift kunnen beteugeld worden, sommige overgeërfde schandalen uitgeroeid, sommige voorvaderlijke hebbelijkheden tegengegaan.

Een menschlievend angelsaksisch christen-geestelijke is genoodzaakt, bij een minder menschlievend ambtgenoot, nadat zijne eigen pogingen schipbreuk geleden hebben, door tusschenkomst van een hoogeren in rang er op aan te dringen, tegen betaling eene jongo dochter vrij te laten die des onwilligen slavin is, voor geld gekocht, of toebedeeld uit eene nalatenschap. De nonnen in de abdijen zijn niet altijd veilig voor de aanslagen der bisschoppen-zelf die toezigt moeten houden op hare zedigheid. Er zijn termen te waarschuwen tegen eene prostitutie in de kloosters, zoo goed als tegen die daarbuiten. De abdissen moeten vermaand worden minder fraaije kleederen te dragen; de abten minder wijn te drinken, en niet te gedogen dat door het toelaten van zeggers, min-streels, muzikanten en narren, de kloosters verlaagd worden tot plaatsen van openbare uitspanning. By het overlijden eener gehate onder-priores gebeurt het dat jonge kloosterzusters \'s nachts

1 »Hos Frisios, remotos ;l caeteris mitionibus kleoque brutos ac barbaros, celestis seniinis verbis Bonifacius adiit-quot; Presbyter ültraiectensis. — Verhaal van deu moord en de plundering bij Muller, 11 242 vg.

DERTIENDE EEUW.

gaan dansen op haar graf en, in belesdigende liederen of kreten, de afgestorvene hare venvenschingen nazenden. ¹

Doch het ergste, welligt, is dat scharen jonge mannen, onder voorwendsel zich uit de wereld terug te trekken, landerijen aanvragen, abdijen stichten, daar leven met vrouwen en echte of onechte kinderen, en op die wijs zich van hunne militaire verplig-tingen eigenwillig ontslaan. Tegen de andere misbruiken komt vooral Bonifacius in verzet; tegen dit laatste kwaad vooral Beda, die met schrik zich afvraagt wat er van de verdediging des vaderlands worden moet, indien een groot gedeelte der jongelingschap dus verloren gaat voor den wapenhandel?

Bewonderenswaardig zijn de.angelsaksische vrouwen en edel-vrouwen, stichtsters of medebestunrderessen van abdijen: prinses Hilda te Whitby, prinses Elba te Coldingham, Frideswida, uit wier klooster de hoogeschool van Oxford voortkomt, Hildelida, abdis van Barking, die van het hare een brandpunt van letterkundige beschaving maakte; oudere zusters van Lioba, die naar Nederland overstak en in Uuitschland de voornaamste helpster van Bonifacius werd. ²

De vroomheid dier vrouwen kan best van al vergeleken worden bil het mysticisme onzer tijdgenoot Eugénie de G-uérin; hare hulp- en offervaardigheid bij die van Florence Nightingale; hare ontwikkeling bij de verder gevorderde der dochters van Thomas Morus. Zij geven onderwijs; zij verplegen kranken; zij borduren priester-gewaden; niet zonder fouten schrijven zü latijnsche brieven aan Bonifacius, christelijke minnebrieven bijna, met aanhalingen uit Virgilius. De zucht naar reizen, een nationale karaktertrek gebleven, zit er bij haar reeds in. De engelsche vriendinnen van den apostel verlangen met hartstogt, onder zijne goedkeuring, eene bedevaart naar Italië te mogen ondernemen. Van de gevaren zijn zij zich bewust, doch de geloofsijver zou haar die doen trotseren. Het schrikt haar niet af dat eene zuster daarginds in do

1

Brieven van Honifaclus in di! Monumenta Moguntina van Jaflt\', 18G(!, N^u 7. Nquot; 59, X^u 70. — Plaatsen uit «Ic Sermones bij Moll, I lüG N⁰ 2. — Overzigt der Sermones bij Muller, II 3,6 vgg.

2

Kurl Zeil, Lioba und die frommen angelsaehgisehen Frauen, 1872, S\'^1, verkorte uitgaaf.

OLIVIER VAN KEULEN.

gevangenis is geworpen. Ook zij zouden bereid zvjn, zoo haar vriend haar wilde toestaan deelgenooten zijner ballingschap te worden, haar leven te laten voor de bekeering der heele of halve overzeesohe heidenen.

Sommige verhalen omtrent haar, vinden wi], zweemen te zeer naar kloosterlegenden. „Jonkvrouw Prideswidaquot;, smeekt een me-laatsche bü den weg, wanneer hij haar in de verte ziet aankomen, „bji den almagtlgen God bezweer ik u, in naam van zyn eengeboren zoon Jezus Christus, mij een kus te geven.quot; Prinses Prideswida kust hem, en hij geneest. Bij de groote pest van 664, te Barking, kwam men eene kloosterzuster mededeelen dat een kind, vroeger door haar verpleegd, onder het geven van den geest driemalen ,,Edith! Edith! Edith!quot; geroepen had. Zuster Edith was tot dien dag verschoond gebleven van de ziekte; doch zij moest onmlddellük naar het hospitaal en stierf nog vóór den avond, als had z\\i haast de stem der onschuldige kinderziel te volgen. „Dooft uit! Dooft uit!quot; vermaande in het midden van den nacht met stervenden mond eene andere zuster de waaksters. Men meende dat zij ijlde. Doch zij hield vol dat een licht, welks aanblik haar in verrukking bragt, hot vertrek doorstroomde. Het doffe schijnsel der lamp was haar eene ergernis.

Hier tasten wij eene der redenen die in vervolg van tijd, toen pauselijke tyrannie en italiaansche baatzucht zich waren gaan verbinden met dit zoetsappige, den roomschen vorm van het christendom hebben doen verwerpen en als uitspuwen door dezelfde Angelsaksers die weleer de biyde boodschap zoo gretig hadden aangenomen. Onder koningin Elisabeth deed een regerings-kommissaris de lijken van een braven gewezen monnik en eene brave gewezen non, naar Luther\'s voorbeeld echtelieden geworden, met ophef in het graf der heilige Prideswida te Oxford bijzetten, en op den steen de woorden beitelen: Hier rust de godsdienst nevens het bijgeloof. In zijne onbewuste wreedheid was dit opschrift, sedert verwijderd, de getrouwe uitdrukking der gevoelens van het protestantsch Engeland in de IG\'i» eeuw.¹

Eene godsdienst, met dat al, wordt alleen eene volksgodsdienst, kan men zeggen, wanneer zij karakters kweekt aan wier herin-i Tleligicuses anglo-saxonnes, bij Montalembert, III 236 vtrg., 3io.

DERTIENDE EEUW.

nering fabelen als de genoemde zich kunnen vastknoopen sn geloofwaardig blijven.

IV

WU moeten tevreden zijn indien enkele aanduidingen, heenge-weven door de oorsprongen der nederlandsche geschiedenis (de angelsaksische opvoeding van Ludger; de angelsaksisohe versierselen in het oudste handschrift der abdij van Egmond; de angelsaksische herinnering in het zegel dier abdy), ons regt geven te beweren dat de zoenen der Nederlanders, door welke de voornaamste angelsaksische zendeling om het leven gebragt is, zijne edelaardige bedoelingen naderhand erkend hebben, en zU van hunne betrekking op hem en de z^nen zich bewust gebleven zijn. ¹

Om tot Olivier van Keulen terug te keeren, — wanneer wij eene krongk als die van Emo ter hand nemen, Olivier\'s vollen tijdgenoot en eenmaal Olivier\'s gastheer, dan kunnen w(j ons bijna niet voorstellen dat zoovele eeuwen tusschentijds verloopen zjjn. De overeenstemming met de geschriften van Bonifacius en de zijnen is treffend. De bestuurder en mede-oprigter van het klooster Bloemhof, in de groningsche Ommelanden, spreekt over dezelfde zaken, en drukt in dezelfde soort van latyn zich juist zoo uit, als zijne engelsche voorgangers der 8^st8 eeuw ². Wij vernemen zonder bevreemding dat Emo, in zijne jongelingsjaren, allereerst is gaan studeren te Oxford, gelijk hij als knaap in Nederland eene benediktijnerschool bezocht.

1

Leven van Ludger bij Moll, I 171 vgg. — Facsimiles van het egiuonder evangelienboek bij Van Wyn, Tab m, iv. — Bakhuizen van den Brink, Hec-mundensia. 1857, aanhef. — Facsimilé van het egmond er abdij zegel bij Romer, Kloosters en Abdijen, 1854, II 236. — Angelsaksische of voor angelsaksisch gehouden munten bij Van der Chijs, Oudned. Munten, 1851—1866, O\'¹\'- Deel, PI. iii—vi

2

ICronijk van Emo, abt van Bloemhof (1204—1237). Uitgaaf van Weiland, Monumenta Germaniae 1874, 23ste Deel der Scriptores. — Monografie van A E. Wybrands: De abdij Bloemhof te Wittewierum in de 13de eeuw, 1883.

OLIVIER VAN KEULEN.

Wel te verstaan; het grootsche ontbreekt in Emo\'s ondernemingen. De krachtiger adem van den ouden tijd heeft voor een zwakkeren en zachteren plaats gemaakt; op eene eeuw niet zonder poëzie is de eeuw van het proza gevolgd. Bonifacius was een halve heiden-aposïel en waagde menigmaal, te midden der ontberingen, zijn leven voor zijne zaak. Emo leeft in een christenland, is lid eener christelijke maatschappy, en doet aan een gevestigd dorpspriester denken, tevens grondbezitter of landheer. Wü stuiten bij hem op sommige kleingeestigheden die onzen weerzin of onzen glimlach wekken. Maar ofschoon, door de magt der omstandigheden en der gewoonte, alles een meer huisbakken aanzien bekomen heeft, onder de asch van den abtelijken haard smeult dezelfde geloofsijver.

In Januarij 1219 teistert een hevige storm de noordkust dei-provincie. Er volgt eene overstrooming die veel vee, vele huizen, menschen (duizend mannen, vrouwen, en kinderen) doet omkomen in de golven, en waaruit eene epidemie ontstaat, gepaard met schaarschte van levensmiddelen. Het deel der bevolking dat van de ramp het minst geleden heeft, - de boschbewoners, verder van het strand, — openbaart eene goddelooze inborst. Z\\i weigeren brood en graan aan de gevlugte slagtoffers van den watersnood; gaan, na den storm, voor eigen rekening aan het opvisschen en rooven; en verstoppen of begraven het gestolene wanneer het door scheidsregters afgevraagd wordt\'.

Em\'o stelt die openbaringen van het booze, in de natuur en in de menschen, als eene regtstreeksche en geregte straf des Hemels over de zonden der nederlandsche christenen voor. Er zijn echtparen, schrijft hy met verontwaardiging, waarvan de man en de vrouw elk voor zich den geestelijken stand omhelzen, doch, in plaats van hunne goederen na te laten aan de kloosters, hunne kinderen tot erfgenamen benoemen. Er zyn pastoors en andere geestelijke personen die van het geld, door geloovigen aan de kerk geschonken, maaltijden aanrigten en herbergen bezoeken. Er worden lieden tot zielzorgers geordend die niet in het bezit zijn van de voorgeschreven diploma\'s. Zoonen van priesters matigen zich het erfelijk bezit der vaderlijke kerken aan. Leekon

1 Kronijk van Eitio, op liet jaar 1219

DERTIENDE EEUW.

beschikken eigenmagtig over kerkelijke goederen. Geestelijken laten zich betalen voor het toedienen van het vormsel. Wat erger is: zU stijven het volk in zyn heidensch bijgeloof, door te gedogen dat de proef van het gloeijend yzer in zwang blijve. Als teeken van zijn misnoegen over dit bederf der kerk, heeft God den watervloed gezonden. Die niet verzwolgen werden door de zee, heeft HU met pest en hongersnood bezocht.

Reeds honderd jaren vóór Emo had de hoogere nederlandsche klerus tegen soortgelijke en nog erger praktische ketterijen te strgden gehad. Van de zonden, op rekening van den ketter ïanchelm gesteld, die Antwerpen in rep en roer bragt, zal een gedeelte moeten overgeschreven worden op den kerfstok van regtzinnige tegenstanders en berigtgevers. Er blijft echter ook dan nog heel wat staan. Het was voor de nederlandsche kerk een gevaarlijk iets, dat een middeneeuwsche David Jorisz, een man uit het volk, een leek, zich een vijandig gezinden aanhang wist te werven en, alleen door te prediken tegen de boven-natmirlijke beteekenis van het mis-offer, de hoofden van vrouwen en meisjes op hol te brengen. Bij het oversteken eener rivier sloeg een regtzinnig priester, beweert men, Tanchelm de hersenen in; doch dit kon niet beletten dat in de verbeelding van het nederlandsche volk zijne herinnering bleef voortleven als die van een geheimzinnig en verleidelijk wezen uit hooger sfeer, omstuwd door duizenden gewapende volgelingen, in een koninklijk gewaad en met eene kroon op het hoofd, geenszins afkeerig van bloed storten of geweld plegen, wanneer het er op aankwam gevaarlijke tegenstanders uit den weg te ruimen \'.

Vergeleken bij een afval als dien brabantschen waren de gro-ningsche overtredingen vergefelijke zonden; en wij zouden Emo onregt doen zoo wij hem als een gezworen ketterjager voorstelden. Over de ongehoorzaamheid der Stadingers laat hij zich zeer gematigd uit. Hij hield de Stadingers slechts in zoover voor ketters als zij aan sommige pauselijke bevelen zich niet onder-

OLIVIER VAN KEULEN.

werpen -wilden, en zij op die wys, in hun uithoek, de eenheid der kerk verbraken. Een en ander volgens den bybelschen regel; Die gehoorzaamheid weigert is een afgodsdienaar.

Emo is vulgair, maar onderhoudend, wanneer hy vertelt hoe ziin oom, die óók Emo heette, er toe kwam de abdij Bloemhof te stichten; van welke hy, Emo II, eerst prior en daarna abt werd. Deze oom, vernemen wy van hem, was een gehuwd en welgesteld man van goede of zelfs adellyke familie. Niet hoog van gestalte, had hy evenwel schoone gelaatstrekken, was gezond, vlug ter been, en gespierd. Alleen om zyne ouders genoegen te doen had hjj indertijd zich in den echt begeven; eigenlijk toch stonden van jongsaf zijne zinnen naar bet celibaat. Kinderen had hü niet; en toen hij, door het overlijden van vader en moeder, een onafhankelijk man geworden was, zeide hfl tot zijne vrouw en zijne twee zusters, van zijn erfdeel een gezin van vele zoonen en dochters te willen stichten; betgeen de gehuwde zusters dus verstonden dat hij haar en hare kinderen het regt gaf hem voortaan als een suikeroom te beschouwen. Ook de vrouw lachte witjes, meenend dat hü zich met de voorstelling vleide nu weldra vader te zullen worden; want geruimen tijd had hü in zyn streven naar heiligmaking hare sponde gemeden; had op het bloote lüf een grof linnen kleed gedragen, en onder vasten en bidden zich veelvuldig gekastüd. Hü echter (deze zamenvoeging, hetzij onder één dak, hetzü met inachtneming van zekeren afstand tusschen het eene en het andere gebouw, was eene voorvaderlü\'ke angelsaksische overlevering), hij dacht slechts aan het stichten eener tweevoudige abdij, eene voor mannen en eene voor vrouwen. Alleen in de geestelijke beteekenis van het woord had hü op een talrijk gezin van dochters en zoonen gedoeld. Zoo ontstond de abdü Bloemhof en, niet ver van daar, de zuster-abdü Eozeveld. Emo I stak zijn geheele vermogen in de tot Eozeveld en Bloemhof behoorende landerüen; alles onder goedkeuring en met mag-tiging van den bisschop van Munster, die in de laatste dagen van Maart 1209 de onmisbare akte verleende. Emo II werd met het voltrekken der gebouwen belast, of deelde de zorg daarvoor met een jongen boezemvriend, die reeds als knaap smaak en aanleg voor architektuur getoond had, en wien, onder het toenemen

22 DERTIENDE EEUW.

in leeftijd en in afkeer van de wereld, die trek bijgebleven was. ¹

V

Uitdrukkelijk vermeldt de neef en kronijkschryver dat Olivier van Keulen in 1214 de Nederlanders tot eene kruisvaart naar het Heilige Land is komen opwekken. Tot eene persoonlijke ontmoeting evenwel, tusschen Meester Emo en Meester Olivier, is het bij die eerste gelegenheid niet gekomen; en evenmin hebben zij, hoewel Emo daarom niet van regtstroeksche berlgten verstoken bleef, gedurende den togt naar Palestina en Damiate met elkander in briefwisseling gestaan. Een van Emo\'s groningsche vrienden, die Olivier\'s roepstem gehoor gaf en de expeditie mede-maakte, hetzij als geestelijke of als militair (dikwijls was het onderscheid gering), zond in 1217 of 1218 uit Ptolemaïs een langen brief welken Emo te bekwamer plaats in zijne kronjjk gelascht, en daardoor enkele van elders niet bekende bijzonderheden voor de vergetelheid bewaard heeft. ²

Doch een algemeener verschijnsel vraagt vooraf onze aandacht. Het nedeiiandsch volksgeloof dier dagen bedoel ik, werkelijk of voor de leus tevens het geloof der vorsten, en dat voor den hefboom eener prediking als die van Meester Olivier het bovenal geschikte steunpunt aanbood. De nederlandsche heidenen van vijfhonderd jaren te voren vereerden, bij het aanbreken der 13¹¹» eeuw, den roomschen paus als den eenigen waren God op aarde. Wie op hunne trouw als onderdanen wilde kunnen rekenen, moest in de eerste plaats hun katholiek geloof ontzien ; en niet slechts ontzien, maar bevorderen.

Wegens zijn mededoen aan eene expeditie van den koning van Frankrijk tegen den koning van Engeland, dien de paus onder zijne bescherming genomen had, hing den toen regerenden graaf van Friesland, Holland, en Zeeland, de kerkelijke ban dreigend boven het hoofd; en de voorname drijfveer van Willem 1^ bij het deel-

1

Kronijk van Emo, aauhef-

2

Kronijk van Emo, op het jaar 1217.

OLIVIER VAN KEULEN.

nemen aan den kruistogt, is geweest, door zich te voegen naaide pauselijke wenschen, den onhoudbaren toestand van zich af te wenden waarin nieuwe tegenkanting hem gebragt zou hebben.

Onhoudbaar was reeds de stelling van ieder door den banvloek getroffen openbaar of bijzonder persoon destijds, de vorsten niet medegerekend. De bewoordingen der exkommunikatle sloegen den veroordeelde met eene soort van maatschappelijke melaatsch-heid, en maakten hem tot een vogelvrü verklaarde. „Dat geen christen,quot; luidde het formulier, „hem groete, of ondersta hem den broederkus te geven; geen priester in zyne tegenwoordigheid de mis bediene, of hem toelate tot de heilige gemeenschap van Christus\' ligchaam en Christus\' bloed. Dat niemand met hem in aanraking kome, niemand zaken met hem doe, niemand hem ontvange in zijn huis, niemand met hem ete, drinke, of spreke, tenzij om hem tot bekeering te vermanen. Hij zij gevloekt van God den Vader die den mensch geschapen, gevloekt van Grod den Zoon die voor den mensch geleden heeft, gevloekt van God den Heiligen Geest die b(j den doop over ons wordt uitgestort, gevloekt van alle heiligen die sedert de grondlegging der wereld in Gods oogeu genade vonden. Hjj zij gevloekt waar hy ga of sta, te huis en op het, veld, aan den grooten weg en op binnenpaden. HU zij gevloekt in zyu leven en zijn sterven, slapend en wakend, onder den arbeid en in de rust. Hij zij gevloekt in alle krachten van zijn ligchaam; in het zamenstel z\\]ner ledematen; zoodat van zijne kruin tot zijne voetzolen geen gezonde plek aan hem zij. Met Dathan en Abiram, en met hen die tot den Heer gezegd hebben: Ga weg van ons!, worde hij overgeleverd aan de eeuwige straf. Gelijk water vuur dooft, zoo worde voor altijd zijne levenslamp gebluscht, tenzij hjj boete doe en voldoening geve. Amen!quot; ¹

In het christelijk Nederland der 13^ae eeuw gat het geen pas, als eene slechts litterarische beproeving in hebreeuwschen kanselarijstijl, dezen stroom van verwenschingen over zich heen te laten gaan, en verder er zich niet aan te storen. Een geëxkom-municeerde, die geen heilige was of niet leed voor het geloof,

l Dit en andere formulieren bij Angustin Thierry, in het öquot;¹\'* der Uécits Mêrovingiens, 18-10.

DERTIENDE EEUW.

was een bedorven man. De familie zflner vrouw, zyne eigen familie, z\\jne vrienden, z;ine ambtgenooten, een ieder meed zijn omgang. Het pariaschap was slechts kunstmatig, zoo men wil; doch, zoo vele personen hadden in den regel er belang bü den goeden naam des vervloekten zwart te helpen houden, of bezitters te worden hetzij van zijn ambt, hetzjj van zijne goederen, dat, ook wanneer zij hem niet regtstreeks bespuwden of vermoordden, — hetgeen straffeloos geschieden kon, — zijn lot feitelijk met dat van een uitgestootene gelijk stond.

De hooge maatschappelijke stelling van een vorst kon de persoonlijke exkommunikatie magteloos doen blijven; doch in dat geval trad het interdikt voor haar in de plaats, of vulde haar aan. Werd een land door den paus onder het interdikt gelegd, dan mogten noch in het bisdom zelf, noch in een aangrenzend, andere personen begraven worden dan geestelijken, bedelaars, toevallig aanwezige vreemdelingen, en kinderen van twee jaren of jonger. De openbare godsdienstoefeningen werden veranderd in geheime, en alleen ter sluiks mogten de priesters, wanneer ouders het verlangdon, don doop bedienen, \'s Morgens te negen ure begonnen de klokken van alle kerken te luiden, en moest een ieder, met het aangezigt ter aarde. God om verzoening bidden. Stervenden, ja, konden aan huis de uiterste genademiddelen ontvangen; maar in de kerken werden, evenals op Goeden Vrijdag, de altaren van hunne versierselen ontbloot, de kruisen weggenomen. Missen (bij overdekte altaren) mogten door de priesters alleen gelezen worden in de zorgvuldig gegrendelde voorportalen dei^- kerkgebouwen. Zoolang het interdikt duurde mogt er niet getrouwd, geen vleesch gegeten, geen andere spijs dan in de groote Vasten genuttigd, mogt ten slotte nieraands haar geknipt of baard geschoren worden, van leoken zoomin als van geestelijken.¹

Een vorst van den tweeden rang zou te vergeefs beproefd hebben tegen een onzigtbaren invloed te strijden waar niet slechts Jan zonder Land, maar ook Pilips August van Frankrijk voor gezwicht waren¹; en graaf Willem zat veel minder vast in den

1 Dekreet van het koucilie van Limoges l\'gt;31, by Ducange n|gt; Intenlictlim — Oorkondenboek Holland en Zeeland, N^u 253.

2 Schilderij van J.-P. Laurens, in het Luxembourg te Parijs

OLIVIER VAN KEULEN.

zadel dan die twee. Wilde hij, voor de meer dan vrUpostige wijs waarop hü zjjn nichtje Ada uit het bestuur gedrongen had, zich door züne onderdanen vergiffenis doen schenken, dan moest hy vooral zorg dragen hen niet te verbitteren- ïegen de baardscheerders, de vleeschhouwers, de kruideniers, benadeeld in nering of ambacht, had hj) welligt het kunnen uithouden. Doch tegen de ongeduldige bruiden en nog ongeduldiger bruidegoms? Tegen zoonen en dochters die in huis, op de kerkhoven, de lijken van vader of moeder boven aarde zagen staan? Tegen de in hare vroomheid aangerande vrouwen» of door verontwaardigde echt-geuooten tot onwil en verzet aangespoorde mannen? Tegen oene geestelijkheid, talrijk ais het zand der zee, en bedreigd in hare inkomsten, hare vrijheid, in do bediening van een ambt aan hetwelk de vrede der gewetens en de zaligheid der zielen hing ?

Als jongeling had graaf Willem zijn vader naar het Heilige Land vergezeld; de onderneming miste voor hem den prikkel der nieuwheid ; eigen aanschouwen had sedert jaren hem ontgoocheld; h\\j waande ten langen leste het einde van zijn avonturiersbestaan gekomen. Docli de openbare meening dreef op nieuw den zwerveling voort. Hetzj] het hem toelachte of niet, hi) moest zijne tweede atjehsche expeditie aanvaarden. Door den storm te tarten, zou hü zijne kroon in de waagschaal gesteld hebben. ¹

VI

Al de wonderverhalen in de kronijken van Olivier, van Emo, in de levens der abten van Sint Mariengaarde, oudere en jongere tydgenooten van graaf Willem, wil ik niet mededeelen. Sommige zün zoo kinderachtig dat mijne lezers wanen zouden in een ba-taksch tooverboek te bladeren, veeleer dan in een bundel christelijke legenden. Doch, hoe wonderlijk zij klinke, één geschiedenis moet ik vermelden. Zy behoort tot eene reeks na den dood ver-rigte mirakelen van abt Frederik, in leven stichter.en bestuurder van het laatstgenoemd friesch klooster.

l Brill, Willem I van Holland. l?Sü.

DERTIENIiE EEUW.

was een bedorven man. De familie zflner vrouw, zijne eigen familie, zjjne vrienden, zyne ambtgenooten, een ieder meed zyn omgang. Het pariaschap was slechts kunstmatig, zoo men wil; doch, zoo vele personen hadden in den regel er belang by den goeden naam des vervloekten zwart te helpen houden^ of bezitters te worden hetzij van zijn ambt, hetzü van zijne goederen, dat, ook wanneer zjj hem niet regtstreeks bespuwden of vermoordden, — hetgeen straffeloos geschieden kon, — zijn lot feitelijk met dat van een uitgestootene geiyk stond.

De hooge maatschappeljjke stelling van oen vorst kon de persoonlijke exkommunikatie niagteloos doen blijven; doch in dal geval trad het interdikt voor haar in de plaats, of vulde haar aan. Werd een land door den paus onder het interdikt gelegd, dan mogten noch in het bisdom zelf, noch in een aangrenzend, andere personen begraven worden dan geestelijken, bedelaars, toevallig aanwezige vreemdelingen, en kinderen van twee jaren of jonger. De openbare godsdienstoefeningen werden veranderd in geheime, en alleen ter sluiks mogten de priesters, wanneer ouders het verlangden, den doop bedienen, \'s Morgens te negen ure begonnen de klokken van alle kerken te luiden, en moest een ieder, met het aangezigt ter aarde. God om verzoening bidden. Stervenden, ja, konden aan huis de uiterste genademiddelen ontvangen; maar in de kerken werden, evenals op Goeden Vrijdag, de altaren van hunne versierselen ontbloot, de kruisen weggenomen. Missen (bij overdekte altaren) mogten door de priesters alleen gelezen worden in de zorgvuldig gegrendelde voorportalen der kerkgebouwen. Zoolang het interdikt duurde raogt er niet getrouwd, geen vleesch gegeten, geen andere spijs dan in de groc te Vasten genuttigd, mogt ten slotte niemands haar geknipt of baard geschoren worden, van leeken zoomin als van geestelijken. ¹

Een vorst van den tweeden rang zou te vergeefs beproefd hebben tegen een onzigtbaren invloed te strijden waar niet slechts Jan zonder Land, maar ook Filips August van Frankrijk voor gezwicht waren\'; en graaf quot;Willem zat veel minder vast in den

1 Dekreet van liet konciiie van Limoges if\'Si. bij Dueimye op iDtcrdiütum — Oorkondcnboek Holland en Zeeland, N^u 253.

2 Schilderij van J.-P. Laurens, iu het Luxembourg te Parijs.

OLIVIER VAN KEULEN.

zadel dan die twee. Wilde hij, voor de meer dan vrijpostige wys waarop hij zijn nichtje Ada uit het bestuur gedrongen had, zich door züne onderdanen vergiffenis doen schenken, dan moeat hy vooral zorg dragen hen niet te verbitteren. Togen de baardscheerders, de vleeschhouwers, de kruideniers, benadeeld in nering of ambacht, had hy welligt het kunnen uithouden. Doch tegen de ongeduldige bruiden en nog ongeduldiger bruidegoms? Tegen zoonen en dochters die in huis, op de kerkhoven, de lyken van vader of moeder boven aarde zagen staan? Tegen de in hare vroomheid aangerande vrouwent of door verontwaardigde echt-genooten tot onwil en verzet aangespoorde mannen? Tegen eene geestelijkheid, talrijk als het zand der zee, en bedreigd in hare inkomsten, hare vrijheid, in de bediening van een ambt aan hetwelk de vrede der gewetens en de zaligheid der zielen hing ?

Als jongeling had graaf Willem zijn vader naar het Heilige Land vergezeld; de onderneming miste voor hem den prikkel der nieuwheid ; eigen aanschouwen had sedert jaren hem ontgoocheld; hy waande ten langen leste het einde van zyn avonturiersbestaan gekomen. Doch de openbare meening dreef op nieuw den zwerveling voort. Hetzy het hem toelachte of niet, hy moest zyne tweede atjehsche expeditie aanvaarden. Door den storm te tarten, zou hy zijne kroon in de waagschaal gesteld hebben.¹

VI

Al de wonderverhalen in de kronyken van Olivier, van Emo, in de levens der abten van 8int Mariengaarde, oudere en jongere tydgenooten van graaf Willem, wil ik niet mededeelon. Sommige zyn zoo kinderachtig dat mijne lezers wanen zouden in een ba-taksch tooverboek te bladeren, veeleer dan in een bundel christe-lyke legenden. Doch, hoe wonderlijk zij klinke, één geschiedenis moet ik vermelden. Zy behoort tot eene reeks na den dood ver-rigte mirakelen van abt Frederik, in leven stichter.en bestuurder van het laatstgenoemd friesch klooster.

l Brill, Willem 1 van Holland. ISSU.

DERTIENDE EEUW.

Er loefde te quot;Westerbintum een jonge man, Jarich geheeten, die in hetzelfde jaar toen Meester Olivier in die buurt tot den togt naar het Heilige Land kwam opwekken, de vliegende tering (of eene soortgelijke ziekte) kreeg, — zeer tot zyn leedwezen, en tot nog grooter droefheid zijner jonge vrouw. Het einde was eene langdurige flaauwte, den dood zoo gelijk dat de ontroostbare echtvriendin er reeds aan dacht een weduwkleed te bestellen. Daar ontwaakt de schijndoode uit zjjne lethargie, en vraagt haar: „Vrouw, hoeveel kippen hebt gij ?quot; „Vijf,quot; is haar antwoord. „Zoo er juist vijf zijn en niet meer,\'i herneemt Jarich, „dan is mijn einde nog niet gekomen. Vader Frederik heeft uit den hemel mü dit geopenbaard. Door hem ben ik gered uit de handen die mij naar den dood en de hel sleepten, en voor het behoud van ziel en leven heb ik my verbonden vyf kippen te leveren voor zijn graf, en deel te nemen aan den kruistogt. Zorg gij nu voor die kippen, opdat hetgeen mij verder door hem bevolen is een gelukkigen loop neme.quot;

„Toen dit nagekomen was,quot; besluit de kronijkschriJver zijl verhaal, „genas de jonge man volkomen en toog met de andere kruisvaarders, waaronder verscheiden vrienden, naar Damiate. Gezond en ongedeerd keerde hij van daar terug, leeft op dir, oogenblik nog [1230 of daaromtrent] en vertoont geen zweem van tering.quot; ¹

Onze kruisvaarders van 1217 zyn aanvankelijk naar Acco of Ptoiemaïs gevaren, met het plan een regtstreekschen aanval op Jeruzalem te ondernemen; en de steven is eerst door hen naar Damiate gewend, nadat het seizoen hun gebleken was de uitvoering van het voornemen niet gunstig te zijn. Dwars door het veroverd Egypte, welks sleutel Damiate was, wilden zij nu naar Syrië. ²

Kort na de aankomst in den Nylmond heeft er eene bijna volledige maansverduistering plaats; en, zich grondend op het woord van Christus: De son en de maan zullen teekenen geven, aarzelt

1

Vita Fretherici c. 58, bij Wybrands, Abdij Mariengaarde, 1879.

2

Over Olivier van Keulen\'s aandeel in het doordrijven van dit besluit bij Jaques de Vitry, Olivier\'s tijdgenoot en vriend. — Bongars, Gesta Dei per Francos, I 1047 vgg.

OLIVIER VAN KEUI.EN.

Olivier niet, al erkent hij dat het in zichzelf eene gewone zaak geldt, haar eene hoogere beteekenis toe te schrgven. Verhaalt ook niet Quintus Cartius dat Alexander de Groote, door het duiden eener maan-eklips als het voorteeken der nederlaag van Perzen en Meden, zijne wijkende soldaten nieuwen moed ingeboezemd en in den veldslag tegen Dariiis zich eene schitterende overwinning verzekerd heeft? Er komt bij, zegt Olivier, dat de Saracenen de maan als hunne patrones beschouwen: zü aan haar krimpen en haar wassen eene buitengewone waarde hechten; en w\\j alzoo in ons regt waren die verduistering voor eene profetie van hun aanstaanden ondergang te houden. ¹

Tijdens Olivier\'s prediking in Nederland zijn er op drie verschillende plaatsen veelbeteekenende luchtverschijnselen waargenomen, allen met elkander in verband. - Eerst waren het drie hemelsche kruisen tegelijk: een wit in het noorden, een wit in het zuiden, daartusschen een derde, neutraal getint, met eene menschelijke gedaante er aan, de armen uitgebreid, de handen en voeten doorboord, het hoofd op de borst. Dit werd gezien in de maand Mei, zondags vóór Pinksteren. Elders vertoonde zich kort daarna aan het uitspansel, niet ver van de zon, een ander kruis, doorschijnend blaauw van kleur; en op eene derde plaats, insgelijks na eene tusschenpoos, nogmaals een kruis, veel grooter, geheel wit, en zoo scherp van lijnen dat de staande en de liggende balk vervaardigd schenen door een schrijnwerker. Het eerste teeken werd slechts door enkelen gezien; door een grooter aantal personen het tweede; het laatste door al de duizenden bedevaartgangers, 5 Junü te Dokkum zamengestroomd om de gedachtenis van Bonifacius te vieren.

„Wy zijn overtuigd,quot; voegt Olivier er by, „dat de bedoeling van het tweede en het derde teeken geweest is elke onzekerheid omtrent den zin van het eerste visioen weg te nemen; gelijk de heilige Paulus omtrent de opstanding van Christus zegt dat hü eerst van Cefas gezien is, daarna van de Elven, daarna van meer dan vijfhonderd broederen op eenmaal.quot;

Dit zien van alle verschijnselen en gebeurtenissen in het licht

1

Historia Damiatiim, c. 7. — £ Historia Damiatina, c. 6.

DERÏIENDK EEUW.

van één christelijk idéé fixe ; deze afwezigheid onzer historische kritiek, onzer natuurkennis; gaat bij Olivier en zijne tijdgenooten somtyds met eene treffende kordaatheid van handelen gepaard. De geestelijken dier dagen vergoeden hun bijgeloof en hunne aanmatiging door hunne onbetwistbare zedelijke meerderheid. Menschetemmers verdienen zij te heeten, wanneer men op de half wilde dieren onder hunne gemeenteleden let.

Men leze wat Emo omtrent zekeren Tithard boekt, en wat deze onder Olivier van Keulen\'s oogen bestaan durfde, toen de Colo-niensis Scolasticus in 1223 te Bloemhof in waardschap was.

Olivier had een ouden twist over zekere landerijen tusschen den edelman Tithard en den edelman Wiger bijgelegd; niet in het voordeel van den eersten, naar het schijnt, die een derden edelman, Elter Indenoert, „capitaneusquot; van Middelslum, verdacht hield Wiger\'s voorspraak bü Olivier geweest te zyn. Althans, toen Elter en Tithard eenige dagen later Olivier uitgeleide deden, vergezeld van onderscheiden geestelijken en leeken (waaronder Elter zelf) die het kruis aangenomen hadden, wist Tithard, op den weg naar Groningen, onder een bedriegelijk voorwendsel, Olivier te scheiden van het gezelschap; wendde daarop zyn paard, holde op Elter toe, en kloofde den ongewapenden kruisvaarder den schedel, terwijl de volgelingen van Tithard hem de armen en do beenen stuk sloegen. ¹

De levensbeschrijver van abt Frederik verhaalt van een broeder zijns grootvaders, een natuurlijken zoon, bastaard van den edelman Kempo, zekeren Wybrand van Blytha, bekeerd en van wolf in lam veranderd door den stichter van Sint Mariengaarde, toen nog pastoor te Hallum. Deze Wybrand was een regte woesteling, een twistzoeker, een doodslager, de schrik van den omtrek, een jonge kerel die niemand ontzag en dien niemand aandurfde. Wanneer hy op een keer voor pastoor Frederik verschijnt, dan weet deze niet beter of Wybrand komt hem vermoorden, en hij beveelt Gode zijne ziel. Toch hebben de tijdgenooten dienzelfden onhandelbaren knaap de monnikspij zien aannemen, en als een ootmoedig kluizenaar zijne dagen eindigen. Niet alleen legt

1 Kronijk van Kmo, op liet jaar 1-22:!. — Kandidaat-kruisvaarders legden tijdelijk de wapenen af. Dit was een onderdeel hunner gelofte.

OUVIEE VAN KEULEN.

hij het niet op het leven des priesters toe, maar loopt, voortgejaagd door een ontwaakt geweten, hem zoeken in de kerk, volgt hem naar het altaar, smeekt om zijne voorbede, biecht hem al zijne wandaden, laat zich door hem leiden als een groot kind.¹

Op een keer meet pastoor Frederik eene algemeene kapittelvergadering gaan bijwonen. Hij verlaat de gemeente onder de gunstigste omstandigheden, schijnbaar. Door den weldadigen invloed van sommige voor de kerk en zachtere zeden gewonnen edelen, met zekeren Rinc van Marcellum aan het hoofd, was aan vroegere bloedige vechtpartijen in den laatsten tijd een einde gekomen. Het vuur der even geweldige als nietige en kleinsteedsche hartstogten scheen uitgedoofd. Wat aanschouwt echter Frederik by zijne thuiskomst ? De eerste der gemeenteleden die hem te gomoet treedt draagt een zwaard aan de heup; en deze oorlogzuchtige is niemand anders dan de edelman Rinc van Marcellum in persoon.

Werkelijk waren, toen de pastoor te naauwernood de hielen gekeerd had, de oude veeten (Schieringers- en Vetkooperstwisten van den voortyd) opnieuw losgebroken. Wie een zwaard was kunnen magtig worden, had de gelegenheid niet verzuimd. Eeu burgeroorlog in miniatuur was het gevolg geweest, en Rinc had aan het mede-vechten zyn hart nog eens opgehaald.

Maar de „cureitquot;, als do potentaat hem den welkomstgroet komt bieden, wijst dien af, noemt hem een gevloekte, een meineedige, een moedwillig schender van heilige voornemens, een gevangene in \'s Duivels strikken, en legt, wanneer de schuldige berouwvol aan zijne knieën valt, hem de boete op: in het kerkgebouw, ten aanschouwe der gemeente, het bovenlijf te ontblooten en door hem, Frederik, met roeden zich den rug te laten teisteren.

Het merkwaardigst is misschien niet dat de invloedrijke en vermogende edelman zich onderwierp, maar dat een ieder in den omtrek de nederige en behoeftige afkomst van pastoor Frederik kende. Zoon eener onbemiddelde weduwe, had hij als knaap in diezelfde streek het dozijn schapen geweid die den eenigen ryk-

1

Vita Fretheriei, e. 20. Bij Wybrands, Mariengatmle.

DERTIENDE EEÜW.

dom uitmaakten van zijne moeder, zijne jongere zuster, en hemzelf

Er stierf eens in de gemeente een gehuwd man, van wien al zijne medeburgers wisten dat hij bij zijn leven een persoon van korter gestalte dan w;jlen zijn vader geweest was. Na vol-bragte lijkdienst in de kerk, zou men overgaan tot het ter aarde bestellen; doch, welke moeite er aangewend werd, de zoon bleek te lang voor de vaderlijke sarkofaag ².

Sommige omstanders zagen daarin het bewijs eener verborgen gebleven exkommunicatie, anderen van medepligtigheid aan gruwelijke misdaden. Allen herinnerden zich eensklaps dat de man onverwachts gestorven was; allen zagen met schrik dat de aarde weigerde hem te ontvangen. Een jongeling kwam aange-loopen met een hamer, en begon de sarkofaag aan liet voete-eind stuk te slaan. Niemand ergerde zich daaraan. Hij was de verloofde van des overledenen dochter, en men vond het natuurlijk dat hjj een toegedacht schoonvader, bij wiens dood zulke bedenkelijke verschijnselen zich voordeden, tot lederen prijs onder den grond wenschte.

Daar verscheen pastoor Frederik op het terrein, en terstond nam, dank zij zijn doorzigt en zijne flinkheid, de zaak eane andere wending. „Men ontbloote het lijkquot;, gebood hü, „misschien komt met de naaktheid ook de waarheid aan het licht.quot;

Inderdaad, de man was zijn natuurlijken dood niet gestorven. Zijne goddelooze vrouw, die met haar aanstaanden schoonzoon in heimelijk overspel leefde, had, bijgestaan door dezen, hem geworgd. In zijn slaap had zij hem een strik om den hals geslagen, en, door de deur of het venster, den buitenstaanden mede-pligtige het einde van het touw toegeworpen, waaraan de jonge booswicht uit alle magt had staan trekken. Dit schandaal kwam nu aan het licht. De vrouw werd ten eeuwigen dage uit Hallum gebannen ; de knaap verminkt, van zijn neus beroofd, en voor het leven in een klooster opgesloten. „Ik herinner mü uit mijne jongensjaren hem daar gezien, en nooit zonder afgrijzen aan-

1 Vita Fretherici, c. 1, 2, 48. Bij Wybrands, Mariengaarde.

2 Het verhaal doet onderstellen dat dezelfde sarkofaag voor meer dan één Jijk diende.

OLIVIER VAN KEULEN.

schouwd te hebben,quot; eindigt de kroniikschrUvev; „er leven nog een groot aantal personen die van dit tooneel getuigen zijn geweestquot; ¹

De voorganger van den abt, die dit te boek stelde, had van de woestheid zgner tijdgenooten, geestelijken niet uitgezonderd, in persoon de ondervinding opgedaan. Een kloosterbroeder van Sint Mariengaarde, verhaalt Emo, drong \'s nachts de kamer van abt Siard binnen, en beproefde met een mes hem in zijn slaap den neus af te snijden. De booze toeleg gelukte slechts ten deele, doch Siard droeg levenslang de lidteekenen. De schuldige werd veroordeeld eene bedevaart naar Rome te ondernemen, waar hy, te voren opgenomen in de nieuwe orde der bedelmonniken, weldra stierf².

In het leven van een anderen abt van Sint Mariengaarde (den naar zijne geboorteplaats Ethelgerabure genoemden Ethelger) treedt incidenteel zekere Herdric op, prior der abdij Sint Mariengenade, bij Sceldwalda of Schildwolde in Groningerland.³ Even mystiek of droomerig als de verhalen van sommige mirakelen ons moeten toeschijnen, even aangenaam worden wij in de geschiedenis van dien Herdric verrast door ik weet niet welk hart voor het praktische, in den goeden en door ons allen beaamden zin van het woord.

Herdric is de stichter van -Sint Mariengenade. De akkers om de abdij heeft hij zelf omgeploegd en bezaaid; in lanen of vakken de boomen geplant die het klooster omgeven; binnen de kloostermuren de aanwezige huizen of huisjes gebouwd; de wanden der kerk onder zijne oogen en overeenkomstig zijne teeke-ningen of plannen doen optrekken. Hy gevoelt te Sint Mariengenade zich te zijnent, als een landheer op zijne zelf ontgonnen hoeve, werk zijner handen, schepping van zijn brein.

En zie, daar komt namens abt Ethelger van Sint Mariengaarde, lasthebber van een bisschop van Munster of een bisschop van

1

Vita Fretherici c. li». Bij Wybrands, Mariengaarde. - B. Guerard, Polyp-tyque de l\'abbé Irminon, 1844, Glossarium Peculiare, op Mutilatio.

2

Kronijk van Emo, op het jaar 1230.

3

Afbeelding van het tegenwoordig Schildwolde bij Craandijk en Sehippe-rna, Wandelingen, 1875—1880, IV 221 vgg.

DERTIENDE EEUW.

Utrecht, de abt Jlenko van het naburig Bloemhof, opvolger van abt Emo, hem aanzeggen dat hij, onafhankeliik prior der abdij van Soeldwalda, voortaan zich heeft te onderwerpen aan sommige algemeene voorschriften, belemmerend voor zijne vrüheid, doch geldig verklaard voor alle abdijen in het bisdom! ¹

Dit denkbeeld kan Herdric, goed Nederlander en goed individualist, niet zetten, in eene ad hoe belegde zamenkomst verschenen, onder het voorzitterschap van abt Menko, gestikuleert hij, fronst de wenkbraauwen, maakt zich warm. „O abt,quot; roept hjj uit, met een beroep op des anderen gemoedelijkheid en dorpsbo-sef, „wees heden mijn advokaat, en morgen, neen levenslang, zal ik de uwe zijn! Werpen wjj te zamen dit over-lauwersche juk van ons af, dat wjj niet verpligt zijn te dragen, niet willen dragen, niet kunnen dragen.quot; ²

Zoo had hu (even vruchteloos) kort te voren betuigd, in eene andere apostrofe aan Menko ; „Abt van Bloemhof, hoor my aan! Toen de fundamenten dezer kerk gelegd, hare muren opgetrokken, deze woningen verrezen, deze boomen geplant, deze akkers vruchtbaar gemaakt zijn, waar was toen de abt van Sint Marien-gaarde ? Neen, zoolang er in de handen die dit alles wrochten leven is, zullen zjj bezitsters blijven, en geen sterveling zal ze haar eigendom ontwringen. Laat hij komen, de man der Gaarde! Met krachtige hand en uitgestrekten arm zal ik hem afwachien. Is dit niet ongehoord, abt Menko ? Is het niet onvertoond ? Wie heeft gindschen abt verzocht ons zijn vaderschap te gunnen ? Hij zij en biijve abt van Sint Mariengaarde; ik, ik blijf tot mijn laat-sten ademtogt prior van Sint Mariengenade!quot; ¹

1

Vita Ethelgeri. Bij Wybrands, Mariengaarde.

2

De Lauwers scheidde de provincie Groningen van eigenlijk Friesland, en de groningsche prior wilde geen bevelen ontvangen van den frieschen abt aan gene zijde der grens-rivier.

0LIVIEI4 VAN KEULliN.

vir

üe liartstogtelijke gehechtheid van dezen schildwoldschen priester moet, zelfs in een bedienaar der godsdienst, ons natuurlijk schijnen. Schier iedere duimbreed bebouwbare grond was in de aan zee gelegen uithoeken van Nederland, door zelfaangelegde dijken, van oudsher tegen overstroomingen moeten beveiligd worden. Schier iedere landhoeve vormde een onderdeel van een in het zweet des aanschijns voltooiden polder. Polderbesturen, officiële dijkgraven, waren er in de 13^Jl! eeuw misschien nog niet. ¹ De wetgeving op het malen zou eerst in de 15^,Ib en 10^ ontstaan, na het in zwang komen der watermolens zelf. ² Woorden als dijkpligt, hoezemregt, hoefslag, zeventuig, moesten in de taal het burgerschap nog veroveren. Ver waren zij voorshands te zoeken de nederlandsche geschiedschrijvers die, naar waarheid, doch in lene spraak welke den huldigen vreemdeling verbazen moet, den arbeid „van waterkeering en waterloozing eene hoofdtaak in het leven en streven van ons wakker voorgeslachtquot; noemen zouden. Evenwel, al ontbraken de namen, of moesten zij aan de fysiologie van het inenschelijk ligchaam nog ontleend worden, de zaak was er en werd door niemand als kinderwerk beschouwd.

In het laatste vierdedeel dei\' 13lt;ii! eeuw (1284—1290) zijn de polders zoo algemeen bekend in Nederland, dat Maerlant er een beeld aan ontleent om zijne eigen verhouding tot de poëzie, en de verhouding van deze tot het publiek aan te duiden.\' In 1212 of 1213 doet graaf Willem I door eene oorkonde staven dat zekere binnendijk, tusschen Bergen en Alkmaar, op zijne kosten begonnen werd en voltooid is.⁴ In 1105 moet de polder-ijver van een anderen hollandschen graaf, oorzaak van niet bedoelde maar noodlottige overstroomingen aan den Boven-liijn, getemperd worden door een keizer van Duitschland. ⁵ In 1149, in 1143, reeds

1 ileemnulen worden genoemd m charters van graal Willem II, ia55. — Stadsarchief van Haarlem

2 G- de Vries, Dijks- en Molenbestuur, l»70, bladz- 348.

3 Spiegel Historiaal, P. IV, B. I, proloug. Bij l)e Vries en Verwijs.

4 Oorkondenboek Holland en Zeeland, 227.

5 Oorkondenboek Holland en Zeeland, N^J 145.

dektiende eeuw.

in 1106, lokkeu en weerhouden aartsbisschoppen van Hamburg, door giften en voorregten, nederiandsche poldergasten; en onder die kolonisten bevindt zich een nederlandsch priester.¹

De utrechtsche geestelijkheid moet reeds vóór het einde der ^site eeuw, toen er in Nederland nog te nuauwernood eene christenkerk bestond, zich met het indijken van kustlanden hebben beziggehouden. Zelfs wordt door een barer eigen leden, den ongeuoomden Presbyter, tlidgenoot van Ludger (744 b09), haai verweten die zorg voor het tijdelijke overdreven, en de zee het ongestoord bezit harer wateren niet gegund te hebben. ² Nog verder (678) gaat de overlevering terug die, onder het bestuur van den nederlandschen koning Adgil, voorganger van koning Radboud, den doortrekkenden Wilfrid van York aan AdgiTs onderdanen les in het dijkmaken laat geven. \'

Deze berigten stellen niet schadeloos voor het ontbreken eener geschiedenis van den oorsprong der nederiandsche waterweringen; doch zy staven voor hot minst dat, reeds in de eerste jaren der l-2^de eeuw, de Nederlanders buitenaf bekend stonden als de beste polderwerkers aan de kusten van Noord* en Oostzee.

Die nationale kunstvaardigheid op een zeldzaam terrein; de uit haar geboren algemeene bruikbaarheid voor sommige militaire ondernemingen; zal eene der redenen geweest zijn dat Olivier van Keulen, bü het beleg van Damlate, aan zijne togtgenooten zooveel genoegen beleefd heeft. Hij pryst hunne onversaagdheid, als zvj, met hun tienen hoogstens, Duitschers en Nederlanders, onder eene hagelbui van pijlen, het bestaan zich meester te maken van eene schipbrug. Afzonderlp gewaagt hij van een jongen edelman, uit het bisdom Luik, die alle anderen voorwas in het bespringen van een toren op een klein eiland, sleutel der stadsvestingwerken. Afzonderlijk van een nog jeugdiger noordnederlandschen boere-

1 Huydecoper o]) Stoke, II bladz. vgg. - Ourkoncleuboek Holiaiiü en Zeeland\' Nquot;. U6. — Von Wersebé, Niederiandisehe Colomen in nórdlichen Deutschlaud im ia¹¹\'¹¹ Jahrhundert, 1815. — Richard Schroder, Die Niederlan-discheu Koloniën in Nord-Deutaehland zur Zeit des Mittelalters, 1880.

2 »A.grum agris copulantcs, vix niari coneedunt ut termimira snuin faciat.quot; Presbyter ültraieetensis.

3 Acker Stratingh, Aloude Staat, isdii, en Dijkema, Landhuishouding in Groningen, 1851, bij Moll, Kerkgeschiedenis, l IHH.

OLIVIER VAN KEULEN.

knaap wiens wapen in een dorschvlegel bestond, in plaats van met palingvellen, door yzeren schakels aaneen verbonden, en die een daarmede doodgeslagen muzelman het saffraankleurig vaandel van den egyptischen onderkoning ontrukte. Maar zijne eigenlijke ingenomenheid behoort aan het geduld, de vrijgevigheid, de liefde, waarmede Nederlanders en Duitsuhers de door hem bedachte drijvende battery hadden helpen uitvoeren welke het overgaan der stad besliste; aan hun talent, in het boegseren van dit gevaarte naar den toren die in de eerste plaats genomen moest worden; aan God, die by een hevigen storm het kunstwerk naderhand zigtbaar spaarde. ¹

Meester Olivier spreekt by deze gelegenheid zoo bescheiden over zichzelf, — zgn persoon slechts aanduidend als „een werktuigkundige dien Jehovah aanwees en beschikbaar steldequot;, evenals het tweemanschap Bezaleël en Ahóliab weleer by het bouwen van den hebreeuwschen tabernakel in de woestijn, — dat wij zyne eigen-batterlj-vereering hem gemakkeiyk ten goede houden. De opperbevelhebbers van het leger, uitgenoodigd het kunstgewrocht te komen bezigtigen toen het zyne voltooying naderde, getuigden uit één mond dat zulk eene drijvende houtkonstruktie nooit aanschouwd was.

Ook wy houden ons overtuigd dat de egyptische voortoren niet te bemagtigen was door schieten uit de verte; vele dagen achtereen had men dit te vergeefs beproefd. Niet door belegslaan; de rivier was te diep. Niet door den toevoer van levensmiddelen af te snyden; de nabyheid der stad maakte het vernieuwen der proviand den belegerden gemakkeiyk. Niet door loopgraven aan te leggen: een vestingwerk op een eiland, in den mond van een breeden stroom, is op die wys niet te naderen. Wij gelooven met Meester Olivier aan de voortreffelijkheid en gepastheid van zijn artillerie-vlot.

Het meest echter worden wy op nieuw getroffen door Olivier\'s hartelijkheid, wanneer hy, aan het slot van zyn verhaal, de ongelijke verdeeling van den te Damiate behaalden buit gedenkt, en hem te binnen schiet hoe kwalyk zyne loftélyke, gewillige,

l Histomi Daiuiutiim, c*. 8, c. 9, c. 11. c. 12. — Kronijk van het Duitsohe Huis bij Mattliaens, V O?.¹!.

DERTIEND K KEUW.

dappere landgenooten, toen er na het bezetten der stad aanwijzing van kwartieren plaats had, daarginds gehuisvest werden.

Uit hun eigen zak (dit weet niemand beter dan hu) hebben zy de vermaarde batterij bekostigd; hun leven gewaagd om haar aan te voeren tegen den vyand; door hunne zeemanschap en hunne onverschrokkenheid by het veroveren der stad den doorslag gegeven. Uit hicnne koggen zijn de andere kruisvaarders van mondkost en wapenen voorzien. Zij hebben den voortoren genomen, zij het mogelijk gemaakt den tegenover gelegen oever te bereiken, zij op twee punten eene brug geslagen, zü een kijkpaal gebouwd, zy de wallen van het kamp versterkt. Niettemin werd hun geen enkele buitengewone onderscheiding toegekend. Tot zijne en hunne teleurstelling moesten zij ondervinden dat ondank \'s werelds loon, en alleen van God erkentelijkheid te wachten is. Het bewustzijn meer schepen, meer oorlogstuig, meer strijders en meer wapenen, meer levensmiddelenen mee:.\' geld te hebben geofferd dan al de overige deelen van het duit-sche rijk te zamen, moest hun worden voorgehouden als de beste troost. ¹

VIII

Behalve de latynsche en de oud-fransche, of regtzinnig roomsch-katholieke, zyn voor de kennis van het oorlogvoeren der kruisvaarders de gelijktijdige provengaalsche, byzantijnsche, en ara-bische bronnen belangrijk. Bij geen dier auteurs afzonderlijk treft men de volle waarheid aan. Ieder beziet de gebeurtenissen door den gekleurden bril van zijn persoonlijk kerkgeloof, zijne bijzondere nationaliteit, of zyne staatkundige hartstogten. Anders oordeelen, van hun christelyk-katholiek standpunt, Villehardouln, Jolnville, Olivier van Keulen; anders, van hun christelyk-byzan-tijnsch, prinses Anna Komnéna en Nicétas; anders, van zyn christelijk-provemjaalsch, (ruillaume de Tudèle; anders, van hun mohammedaansch en arabisch^ Ibn-Haiyan en Ahmed al-Makrizi.

1

Historia Damiatina, c. 8, c. 41.

OLIVIER VAN KEULEN.

Doch zoo wij, bij het doen eener keus uit zooveel tegenstrijdige berigten, ons slechts houden aan hetgeen in zichzelf, door inwendige waarschu\'nlijkheid, bliikbaar de waarheid nadert, dan hebben wij een vasten historischen grond onder de voeten.

De oudste regten op onze aandacht heeft Ibn-Haiyan, van Cordova, die de inneming van het spaansche Barbastro door de Normandiers in 1064 beleefde \'. De aanvoerder van dezen, graaf Willem van Montreuil, was een tijdlang kommandant der bijzondere troepen van den paus geweest, en stond bj) de mohammedanen van Spanje, tegen welke hij daarna zjine vrijbuiters in het veld was gaan brengen, bekend als koning of generaal der Eomeinen. De veroveringstogten der Normandiers in Zuid-Europa waren de voorboden der kruistogten. quot;Willem van Montreuil diende even goed, in den strijd tegen het mohammedanisme, de christelijke en pauselijke belangen, als veertig of vijftig jaren daarna Godfried van Bouillon.

,.In het jaar 456,quot; verhaalt Ibn-Haiyan „maakte do vijand zich meester van Barbastro, do voornaamste vesting van Barbi-tanie \'■ tusschen Lerida en Saragossa, de twee zuilen der noordelijke grens; — meester van de eerwaardige pleegmoeder, binnen wier muren gedurende eeuwen, sedert de veroveringen van Moesa ibn-Nopair, eene onafgebroken welvaart geheerscht had, terwijl menige andere spaansche stad tot pnin verging; fier op haai- vruchtbaar grondgebied en hare sterke wallen; bolwerk der grensbewoners tegen de invallen van den vijand; sedertdriehon-derd-drie-en-zestig jaren in het bezit der muzelmannen, zoodat het geloof er diepe wortelen geschoten had en de koran er ijverig bestudeerd werd.

„Toen dan ook onverhoeds, in het begin der maand Ramadhan ¹van genoemd jaar, een ongeluksbode ons te Cordova haar val

1

Half Augustus.

DERTIENDE EKUW.

kwam berigten. toen trof die tyding aller ooren als een donderslag; alom deed zü het bloed naar het hoofd stygen, en door geheel Spanje eene rilling gaan. Men sprak over niets anders dan die treurige gebeurtenis; en een ieder stelde zich voor, lettend op de toen bovendrijvende gezindheid van regeerders en faqui\'s, dat een gelijk lot weldra Cordova zelf zou treffen.

„Doen wij thans verslag van Barbastro\'s ramp. Het leger der Normandiers had de stad langen tijd ingesloten gehouden, en meer dan één geduchten aanval tegen haar gerigt. Yoesof ibn-Solaiman ibn-Hoed, wien zij toebehoorde, had haar verlaten wegens het dreigend gevaar, zoodat de bewoners slechts rekenen konden op hetgeen in eigen krachten was. Den veertigsten dag na de insluiting braken er onder de belegerden oneetiigheden uit over de verdeeling der weinige nog voorhanden levensmiddelen. Dit vernam de vijand; hij verdubbelde zijne inspanning, en slaagde er in zich van de voorstad meester te maken. Zij werd bezet door omtrent vijfhonderd ruiters.

„Bitter ontmoedigd verschansten toen de belegerden zich in, de stad zelf. Er ontstond een woedend gevecht waarin vijfhonderd christenen sneuvelden; maar het behaagde den Almagtige dat uit een ouden muur, in eene insgelijks oude leiding ¹ die do stad van water voorzag, een granietblok nederstortte. Deze steenklomp verstopte de leiding geheel; en uit vrees te zullen sterven van dorst boden de soldaten van het garnizoen aan, zich over te geven, enkel op voorwaarde van lijfsbehoud; hunne bezittingen en hunne gezinnen lieten zij aan de genade van Gods vijanden.

„Dezen stonden het gevraagde toe, doch schonden hun woord, want bij het trekken uit de stad werden de soldaten allen van kant gemaakt, met uitzondering alleen van hun bevelhebber, Ibn-at-Tawil, den cadi Ibn-Isa, en zeer enkele notabelen. De buit, door de ongeloovigen te Barbastro gemaakt, was ongehoord. Hun opperbevelhebber, de generaal der Romeinen, kreeg, beweert men, voor zijn aandeel vijftienhonderd jonge dochters en vijfhonderd vrachten meubelen, sieraden, kleedingstukken en

1

Leiding e» muur uit den ronieinseheii of den visigothischen tijd.

OLIVIER VAN KEULEN.

tapijten. Naar men zegt, werden in het geheel viii\'tigflnizend personen gedood of kriigsgevangen gemaakt. De ongeloovigen hielden Barbastro in hnn bezit, en versterkten er zich.

„Ontelbaar vele vrouwen van Barbastro verloren na de inneming der stad. door ijlings en onmatig drinken, na zoo langen tijd door dorst gekweld te zijn, het leven. Zij bleven dood op de plaats. In het gemeen was de ramp, waardoor deze stad getroffen werd, zoo vreeselijk dat het niet mogelijk is die in byzonder-heden te beschreven of te verhalen. Mij is verzekerd dat vrouwen meermalen van de wallen de ongeloovigen om een weinig water voor haar of liare kinderen gesmeekt hebben. Het antwoord luidde: — O-éef mij wat gij bij n hebt: werp m;j iets toe dat ik gebruiken kan; dan zal ik n te drinken geven. — Den soldaat die dit zeide wierp de vrouw hare have toe, kleeding-stukken, sieraden, of geld. en meteen een pot of een lederen zak aan een touw. De soldaat vulde dien met water, en op die wijs leschte zij haar dorst, of den dorst van haar kind. Maar toen de opperbevelhebber vernam dat de soldaten zoo handelden, verbood hij hun de vrouwen in de vesting van water te voorzien. Een weinig geduld, zeide hij, en al de belegerden zijn in uwe magt.

„quot;Werkeiyk waren de belegerden eindelijk genoodzaakt zich over te geven, zoo zij niet van dorst wilden sterven, en er werd hun eene algemeene vergiffenis toegestaan. Maar toen de generaal zag hoe talrijk zjj waren, begon hij zich ongerust te maken: en vreezend dat de zucht naar vrijheid hen tot eene wanhopige daad vervoeren zou, beval hij zijne soldaten het zwaard te trekken en hunne gelederen te dunnen. Velen werden toen gedood; ongeveer zesduizend, is het zeggen. Vervolgens deed de generaal het moorden staken, en vaardigde het gebod uit dat alle bewoners der stad naar buiten moesten komen, met hunne gezinnen. Ijlings gehoorzaamden zij aan dezen last; doch bij de poorten ontstond zulk een gedrang, dat vele grijsaards, bejaarde vrouwen, en kinderen, doodgedrukt werden. Om het dringen te mjjden en sneller aan water te komen, lieten vele personen zich van de borstweringen aan touwen naar beneden glijden. Ongeveer zevenhonderd (notabelen en dappere militairen) bleven in

DERTIENDE EEUW.

de stad, en verkozen van dorst te sterven, liever dan vermoord te worden.

„Toen zü die aan de slagting ontkomen en niet doodgedrongen waren geschaard stonden op het plein vóór de hoofdpoort, en zij in angstig verbeiden hun lot afwachtten, toen werd hun aangezegd dat allo eigenaars van woningen met hunne gezinnen naar de stad moesten terugkeeren. Zelfs werden zij daartoe met geweld genoodzaakt, zoodat zü bij het gaan haast evenveel van het gedrang te Ujden hat den als bj] hot komen. De inwoners keerden dus mot hunne gezinnen naar hunne woningen terug; waarna de ongeloovigen, overeenkomstig de bevelen van hun sultan volgens van te voren gemaakte bepalingen alles onder elkander verdeelden. Elk ridder die voor zijn aandeel een huis bekwam, kreeg tevens den geheelen inboedel, de vrouwen, de kinderen, het geld, enz., en mogt met den eigenaar handelen naar welgevallen. Al hetgeen deze hem aanwees nam hij in bezit, en dwong hem, door pijnigingen, over te leveren wat hij verborgen wilde houden. Niet zelden gaf do muzelmansche huisheer onder die martelingen den geest, en mogt van geluk spreken; want, overleefde hij ze, dan wachtte hom grievender leed, daar do ongeloovigen, met verfijnde wreedheid, onder de oogen der gevangenen hunne vrouwen en dochters geweld aandeden. Geboeid werden de ongelukkigen gedwongen die vreeselijke tooneelen by te wonen; zjj stortten vele tranen, en hun hart brak. quot;Wat de vrouwelijke bedienden aangaat, dezen werden door do ridders, zoo zü haar niet voor zichzelf behouden wilden, overgeleverd aan hunne knechten en hunne pages, die straffeloos hun moedwil aan haar bedrijven mogten. Geen pen kan alles beschrijven wat de ongeloovigen te Barbastro deden.

„Drie dagen na het nemen der stad gingen de ongeloovigen de strijders omsingelen die zich nog ophielden in het hoogstgelegen deel der citadel. Het uitzigt dezer lieden was door den dorst geheel verwilderd, en nadat hun vergiffenis was toegezegd gaven zü zich over. Werkelü\'k eerbiedigden de ongeloovigen hun leven; doch toen zü de stad verlaten hadden om zich naar Mon-zon te begeven, de naastbü gelegene onder de steden in hequot; be-

i Den generaal der Romeinen, Willem van Montreuil.

OLIVIER VAK KEULEN.

zit der muzelmannen, ontmoetten zü christen-officieren die niet. deelgenomen haddon aan het beleg van Barbastro, en niet wisten dat aan deze ongelukkigen lijfsbehoud toegestaan was. Allen werden afgemaakt, enkelen uitgezonderd die zich wisten te redden door de vlugt; doch het getal der laatsten was zeer gering. Deze schaar had dus een treurig einde; God had het zoo gewild.

„Toen de generaal der Romeinen besloten had Barbastro te verlaten en naar zün land terug te keeren, deed lijj uit de mu-zelmansche meisjes, uit de gehuwde vrouwen die zich door schoonheid onderscheidden, uit de volwassen jongelieden en de aanvalligste knapen, eene keus van ettelijke duizenden, om die te vereeren aan zijn souverein, en liet te Barbastro een garnizoen van vijftienhonderd ruiters en tweeduizend voetknechten achter.

„Eer ik van dit verhaal, dat wel geschikt is verstandige lieden tot nadenken te brengen, afscheid neem, wil ik nog één zonderling voorval mededeelen. Het doet een blik werpen in hetgeen wg gemeend hebben te moeten verzwijgen; en schranderen kunnen er eene juiste voorstelling door bekomen van hetgeen ook wy te vreezen hebben. Ziehier hetgeen van de Grenzen een mijner korrespondenten rnjj schreef:

„Na de inneming van Barbastro begaf een joodsch handelaar zich naar die ongelukkige stad, met het doel de dochters vrü te koopen van een notabele, ontkomen aan de slagting. Het was bekend dat deze jonkvrouwen waren toebedeeld aan een der graven van het garnizoen. De jood heeft mij het volgende verhaald :

„Te Barbastro gekomen deed ik mij de woning van dien graaf uitduiden, en begaf mij er heen. Ik werd aangediend en vond hem, getooid met al de kostbaarste gewaden van den voormali-gen eigenaar van het huis, zitten op den divan waarvan deze zich gemeenlijk bediende. Divan en vertrek waren nog geheel in den staat waarin de vorige bezitter ze had moetfft achterlaten. Noch aan de meubelen, noch aan de sieraden, was iets veranderd. De graaf was omringd en werd bediend door eenige schoone jonge meisjes, met gekapte haren. Hij groette mtj, en vroeg de reden mijner komst. Ik deed möne boodschap, en zeide dat ik

DERTIENDE EEUW.

gemagtigd was eene aanzienlijke som te betalen voor eenige-der aanwezige jonge meisjes. Hij glimlachte en antwoordde in de taal van zijn land: Zoo dit het doel is van uwe komst, dan kunt gU vertrekken; deze meisjes, hier, zijn niet te koop; zet dit uit uwe gedachten; maar ik zal u de gevangen vrouwen in m\\jn burgt laten zien, zoovelen als gij verlangt. — Uw burgt wensch ik niet, te betreden, was mijn antwoord ; ik gevoel mij hier op-m;jne plaats, en houd mij overtuigd, dank zü uwe welwillende bescherming, niets te vreezen te hebben. Zeg mij welken prijs gij verlangt voor die en die daarginds: gij zult zien dat ik niet afdingen zal. — En waarmede zoudt gij mij willen betalen ? — Met het fijnste goud, met kostbare en zeldzame stoffen. — Gij spreekt alsof ik daarvan niet ruim voorzien was! hernam h\\j, en ging voort, zich wendend tot een der meisjes waarvan ik gesproken heb: Maddja (hij bedoelde Bahdja, maar, de taal niet magtig zijnde, verminkte hij op die wijs den naam), vertoon den schelm-schen jood een en ander van hetgeen die kist bevat! — Op zijn bevel haalde het meisje uit de kist zakken vol goud en zilver en oen overvloed van foedralen, die zij aan de voeten van den christen legde, en die zulk een hoop vormden dat hij er b\'ijna door onttrokken werd aan mijn oog. — Nu eenige van die pakken ! zeide de graaf. — (rehoorzaam bragt zij zooveel pakken zyde, garens, kostbaar fluweel, dat het mij begon te schemeren; ik besefte dat, in vergelijking van al die schatten, hetgeen ik had aan te bieden niet noemenswaardig was. — Ik bezit zooveel van die zaken, hernam de graaf, dat ik er geen waarde meer aan hecht; maar, gesteld dat ik ze niet bezat en men den geheelen voorraad mij aanbood in ruil voor die jonge vrouw daar, op mijn woord, ik stond haar niet af want zij is de dochter van den voormali-gen eigenaar van dit huis, die bij de zijnen voor oen man van aanzien geldt,. Om die reden, en ongerekend hare zeldzame schoonheid, heb ik van haar mijne bijzit gemaakt; en ik hoop dat zij mij kinderen schenken zal. Zoo hebben hare voorvaderen, toen zij de sterksten waren, met onze vrouwen gehandeld; en wi) halen thans, als gij ziet, onze schade in \'. Nog andere dingen

l Toespeling op de invallen der Arabieren in Frankrijk, sst»¹ en J\'iquot; eeuw (732, 778, R2l, 822, 852).—Gibbon, Decline and Fall, eh. 52, londenselie «it»aa f

OLIVIER VAN KEULEN.

zal ik u vertoonen. — Hij wees naav een meisje dat zich achteraf hield. — Ziet gil die beeldachoone .ionge vrouw ? Zij is zangeres geweest bU haar vader, een losbol, die onder tafel, terwijl hij zich bedronk, smaak vond in te luisteren naar hare liederen. Dit heeft geduurd tot wij hom zijn komen wakkerschud-den. — Hij riep het meisje, en gelastte haar in gebroken arabisch: Neem uw luit en zing onzen gast eenige uwer liederen voor! — Zy kreeg hare luit, en ging die zitten stemmen; maar langs hare wangen zag ik tranen rollen die de christen heimelijk droogde. Toen begon zij gedichten te zingen die ik niet, verstond en de christen d;is nog minder dan ik; maar wat vreemd was, onder haar zingen dronk hij onophoudelijk, en legde eene buitengewone vrolijkheid aan dag, als werden de woorden van haar lied door hem verstaan.

„Toen zij geëindigd had rees ik op en nam afscheid, wel ziende dat ik het doel mijner komst niet bereiken zou. Derhalve ging ik mij met mijne handelszaken onledig houden ; doch mijne verbazing over het ongehoord aantal vrouwen en schatten, in het bezit dezer lieden, was grenzeloos.quot;

IX

De Nederlanders die in 1217 Santa Maria en Cadix geplunderd, in 1218 aan het veroveren van Damiate medegedaan hebben, zijn wezenlijk niet anders te werk gegaan dan de Normandiers te Barbastro. Zoo zij, dieven en moordenaars in dezelfde mate, voor het overige meer ingetogenheid in acht namen, dan lag dit aan het ontbreken derzelfde gelegenheid.

In het leger van den Heiligen Lodewiik, bü het hernemen en nogmaals verliezen van Damiate in 1248, heerschte eene voorbeeldige tucht. Edellieden, op oneerbare gedragingen betrapt, moesten kiezen: óf met verlies van paard en wapenen eerloos

van 1870. III 253 vstf. — Fanriel, Oaule Méridionale, 1886, III 60, 63, 400; IV 367 Vg£f.

i Vreemdelingen, al spraken en schreven zij vloeijend arabisch. verstonden de dichterlijke taal der arabische lyriek niet.— Dozy, Recherches, II 198, 347.

DERTIENDE EEUW.

het kamp verlaten, óf m het hemd, met een koord om den hals, door de publieke vrouw-zelf in wier gezelschap zj] aangetroffen waren, zich de legerplaats laten rondleiden. Dit voorbeeld werd gesteld te Cesarea. ¹ Niettemin krielde het in het kamp bü Da-miate van slechte huizen: druk bezocht, tot op een steenworp afstand van \'s konings tent, door kruisvaarders van minder rang. Bij het nemen der stad toonden de ridders zich zeer inhalig, en morden over LodewtJk\'s beschikkingen. Om van hun aandeel in den buit rente te trekken verpasten zij de hun toebedeelde woningen aan winkeliers, en eischten zulke buitensporige huurprijzen dat men er buitenaf schande van sprak en de kooplieden afgeschrikt werden. Daarbü, slemppartijen zonder eind. lederen dag grans mangiers en outrageuses viandes. quot;

Villehardouin, ridder zonder vrees en zonder blaam, heeft in 1204 en 1205 de plundering en naplundering van Konstantinopel bijgewoond. Met welgevallen verhaalt hij dat zijn mede-aanvoerder, de graaf van Saint-Paul, bij die gelegenheid een groot aantal diefachtige kruisvaarders deed ophangen (il en fic fait grand jus-Use, et assez en i ot de penduz), en daaronder een ridder, met het schild om den hals. De misdaad echter van dien edelman was niet dat hü gestolen, maar dat hjj de verdeeling van het gestolene niet geëerbiedigd had. Het stelen zelf werd, ook door Villehardouin, als een regt beschouwd. ²

De bedoelde inneming van Konstantinopel door de Latijnen, in 1204, was juist zulk een plundertogt als de inneming der noord-spaansche stad in 10fi4; schadeiyker en schandelijker omdat te Konstantinopel christenen door mede-christenen beroofd werden, onder bedekking van hetzelfde kruis op verschillende mantels.

Wat de kunst van historieschrijven aangaat moet dp byzantyn-sche ooggetuige Nicétas ³ onderdoen voorden spaanschen tijdgenoot Ibn-Haiyan; doch in een gezwellener en door minder eenvoud

1

Joinville (1224—1317), Histoire de Saint Louis, eh !gt;9, §§505, 500. — Tekstuitgaaf van Natalis de Wailly, 1881.

2

Villehardouin (1150?—I2i3?), Conquête de Constantinople. — Tekst-uitgaaf van Natalis de Wailly, 1872, bladz. 151, § 255,

3

Over Nicétas (1150—1216) bij Gibbon, eh. 70, III 521 vg.

OLIVIER VAN KEULEN.

minder troffenden stijl, is ziine weeklagt even aandoenlijk, zijn de feiten door hem geboekt even verrassend, en rijst voor onze oogen een berg gestolen goederen en gestolen goud, nog aanmerkelijk hooger dan in de woning van den normandischen graaf te Bar-bastro. ¹ By prinses Anna Komnéna, die in 1096 Godfried van Bouillon te K ons tantin opel zag verschijnen, vindt men een voornaam kruisvaarder geschilderd die, wat onbeschaamdheid of hebzucht betreft, in niets voor den Normandier onderdoet. ² Het is waar dat Behemond van Tarente, naderhand van Antiochie, van afkomst óók een Normandier was.

Normandiers, Nederlanders, Duitschers. Bourgondiërs, volk uit Poitou, Gaskonje, Saintonge, Limoges, allerhande slag van groo-ten en geringen, uitmakend een leger van twintigduizend ruiters en meer dan tweehonderdduizend voetknechten, aangevoerd door den abt Arnaut van Citeaux, hebben in den zomer van 1209 deelgenomen aan den eersten veldtogt tegen de Albigenzen. Van Olivier van Keulen zelf, wiens welsprekendheid bij het aansporen zijner landgenooten tot mededoen aan deze kruisvaart door paus Innocentius III opgemerkt en beloond werd, bezitten wy geen aanteekeningen omtrent het voorgevallene. Een ander tijdgenoot is het, een Zuid-Franschman, geboortig uit Noord-Spanje, die ons dat gemis vergoedt. Niet zelf een Albigens, maar vriend en geestverwant der Albigenzen, of althans met het lot der Albigenzen begaan, doet hij ons in gedachte een der voornaamste wapenfeiten van 1209 by wonen: den moord van Béziers. ³

Op 22 July, verhaalt Guillaume de Tudèle in zyne provengaal-sche rymkronyk ⁴, verschenen de kruisvaarders voor de stad. In de aangrenzende landen van den graaf van Toulouse was niet

1 Waarde vau het te Konstantiuopel geroofde: ƒ 10,000,000, of zevenmaal het jaarlijksch inkomen der engelsche kroon van toen. — Gibbon, Decline and Fall, III 520.

2 Over Anna Komnéna (1083—1148) ter loops bij Egger, l\'Hellénisme en France, 1869, 1 101. — Uitvoeriger bij Gibbon, ch. 48, III 55 vg.

3 Béziers. zuidwestelijk van Montpellier, tegenwoordig departement De l\'Hémult. Kaart bij Fauriel, Histoire de laCroisade contre les Albigeois, 1837.

4 Chanson de la Croisade contre les Albigeois. Tekst-uitgaaf van Paul Meyer, 1875—1879. — Fragment bij Karl Bartsch, Chrestomathie Provencale, Elberleld 1880, 4de druk, bladz. 183 vgg.

DEBTUSNDK EEUW.

lang geleden een pauselijk legaat schandelijk vermoord; vermoord door een edelman in \'s graven dienst, die zijn meester had willen wreken van eene exkommunikatie, door den legaat stoutweg uitgesproken over het graafschap, op grond dat de heer van Toulouse in zijne Staten bandieten beschermde die kerken plunderden.

Innocentius III was reeds vroeger van oordeel geweest dat de zaken in Zuid-Frankrijk eene voor de eenheid van het pauselijk gezag bedenkelijke wending namen; en nu deze laatste euveldaad den beker had doen overloopen, was door hem geluisterd naar het advies van den abt van Citeaux, een vijand van halve maatregelen, evenals de paus zelf- Vandaar de oproeping ter kruisvaart, bedoeld als tuchtiging en uitroeijing der ketters of katharen. ¹

Het opperbevel binnen Béziers, welke stad de kruisvaarders besloten hadden vóór alle andere aan te tasten omdat z:j haar als den sleutel der stelling beschouwden, werd gevoerd door den heer der plaats, bekleed met den rang van burggraaf. Bondge-,noot van den graaf van Toulouse, vermaande de burggraaf van Béziers de ingezetenen tot krachtig verzet tegen de kruisvaarders en opende uitzigt op ondersteuning door naderende hulptroepen.

Verstandiger handelde de bisschop Reginald,-die aanried een ■vergelijk te treffen; doch er werd niet naar hem geluisterd. De meerderheid der burgers todden vechten. „Liever zouden zy zich laten verdrinken in de zee, dan te gedogen dat de kruisvaarders hun een anderen heer kwamen opdringen.quot; Het leger der aanvallers. verbeeldden zij zich, zou spoedig verloopen. I)e bisschop verlaat daarop de stad, en velen volgen hem: zij waren de eeni-gen die het leven behielden.

Er verloopt eene week met schermutselen. Een troep uit de smalle gemeente te Béziers, „dwazer en dommer dan de walvischquot; (Guillaume de Tudèle is een vriend die niet schroomt vrienden hunne feilen te toonen), zwaait van de vestingmuren met witte

1

Schmidt, Histoire et Doctrine de ia seete des Cathares ou Albigeois, 1849. — Over den oorsprong van den naam .katharenquot; in de aanteekeningen achter .Schmidt\'s 2lt;.ie Deel.

OLIVIER VAN KEULEN.

vluggen, meenend den vijand op die wijs vrees te kunnen aanjagen, als vogelverschrikkers doen.

In het leger der kruisvaarders bevindt zich eene bende van vijftienduizend havolooze kerels of ribatuh, met een rot des ri-baads tot aanvoerder. Het talmen begint deze gasten te vervelen, en zy ondernemen den storm. Zonder schoenen aan de voeten, met niets dan oen hemd en een broek aan het lyf, doorwaden zij do grachten en beklimmen, slechts met knuppels gewapend, de muren.

Met vrouwen en kinderen vlugten de burgers in de hoofdkerk, hunne eenige wijkplaats. Priesters en klerken (onder de geestelijkheid zelf telde de ketterij of de vaderlandsliefde hare aanhangers) trekken hunne plegtgewuden aan en luiden de klokken, alsof het eene begrafenis geldt en zy eene mis voor de dooden gaan lezen.

Aan weren der ribauds valt niet te denken. Naar welgevallen maken dezen zich van de huizen meester, die zij slechts te kiezen hebben: tien voor één. Het bloed is die mannen naar het hoofd gestegen; zü vreezen den dood niet meer; alle levenden die zü ontmoeten maken zy af, en leggen beslag op de aangetroffen rijkdommen. Ryk zullen zy zyn, hun leven lang; zoo zy ten minste weten te passen op hunne schatten. Maar eerlang zullen zü die moeten prysgeven, want de kruisvarende baronnen zullen de sieraden en de gereede penningen zich willen toeëigenen, ofschoon zy werden buitgemaakt door de kruisvarende ribauds.

Baronnen, prinsen, markiezen, waren overeengekomen dat in allo steden die zich niet, wilden overgeven, al de ingezetenen over de kling zouden gejaagd worden. Dit lot trof Bézlers. Vaders, moeders, jongelieden, klerken, priesters, allen die gevlugt waren in de groote kerk, werden van kant gemaakt. „Sedert de dagen der Saracenen was zulk eene woeste slagting niet verordend of uitgevoerd.quot; ¹

Wanneer de moord volbragt is, dan gaan de ridders de ribauds berooven. Met beugelriemslagen verdrijven zy dezen uit de deftige woningen waarin zy zich genesteld hadden, en gebruiken zelf die huizen als stallen voor hunne strydhengsten, voor hunne

1 Woorden van Guillaumo «Ie Tmlèle.

48 DERTIENDE EEUW.

karrepaarden. De baronnen zijn de sterksten, en: les forces paissent le pré. Om zich te wreken, grijpen de ribauds toortsen en steken de stad in brand. Ook de uitgemoorde kathedraal, een bouwwerk van naam, ging weldra in de vlammen op. ¹

X

Het overgaan van Damiate, verzekert Olivier van Keulen, heeft, nadat de beschermende voortoren eenmaal genomen was, plaats gehad op vreedzame wijs, en er is bij het binnenrukken der christenen niet woest of gewelddadig geplunderd. ²

Er blijkt alleen uit Olivier\'s klagten over het achterstellen zyner üuitschers en Nederlanders, — bij „het verdeelen van torens en huizenquot;, — dat men ook te Damiate het Barbastro- en Béziers-systeem heeft toegepast: alle woningen door de zegevierende kruisvaarders in bezit genomen. Van de woede, waarmede vóór de overgaaf gestreden is, geven sommige cijfers een denkbeeld. Op één dag sneuvelden, behalve eene ongetelde schaar egyptische infanteristen, zes ammiralen en tweehonderd mameloten, wier lijken op het slagveld door de christenen herkend werden. Ook vele kameelen en vele paarden werden dien dag gedood, waaronder honderdtwintig van hoogen prijs, en één paard voor hetwelk door een sultan van Aleppo, die het ten geschenke gezonden had aan een ammiraal, veertienduizend drachmen betaald was. ³

Van het lot der burgers vóór en na het beleg krijgen wy eene voorstelling wanneer Meester Olivier, minder naar de ingevingen dor edelmoedigheid dan van het fanatisme luisterend, de vernederde stad toeroept: „Damiate, die de christenen beroofdet, zwaar hebt gij geboet! Ongerekend de levenden, die onze krijgsgevangenen werden, stierven sedert den aanvang der belegering meer

1

Gnilluume de Tudèle, vs. 421—539 der uitgaaf\'van Paul Meyer. — De Nederlanders onder de kruisvaders worden door den provencaalsehen dieliter als Dietschen (Tien) aangeduid, in onderscheiding der AUunaus, vs. 279—280.

2

Historia Damiatina, e. 17. — 3 Historia Damiatiiia, c. 31.

OLIVIER VAN KEULEN.

dan dertig duizend uwer mannen en vrouwen, zonder zwaard of vuur getroffen door den Heer die uwe walgelijke onreinheid niet langer verdragen wilde.quot; ¹

Dit sterfte-oyfer ziet waarschijnlijk op eene pest, die ook in het kamp der christenen vele slagtoffere eischte en door scheurbuik verergerd werd.

Het pleit zeer voor Olivier van Keulon\'s nauwkeurigheid en waarheidsliefde, dat de oude arahische geschiedschrijvers welke^ bij het zamenstellen van zijn hoofdstuk over het beleg van Damiate, Ahraed al-Makrizi naderhand raadpleegde, slechts omtrent één punt van onzen landgenoot afwijken. Ook zij dragen kennis van die pest, en bevestigen, naar de berigten van ooggetuigen, hetgeen Olivier bovendien omtrent het heerschen van een hongersnood onder de belegerden verhaalt: „dat ovei\'al op de straten üjken lagen, en zelfs de huizen en de bedden vol dooden gevonden werden.quot; Een zegsman van Makrizi, de emir Aboe Beker, wist uit den mond zijner eigen zuster dat in den laatsten tijd van het beleg de nood tot het hoogst gestegen was. Er moesten twintigduizend militairen gevoed worden, doch er was geen meel genoeg om brood voor hen te bakken. Kippe-eijeren werden met goud betaald. Eén geslagte koe bragt tachtig goudstukken op. Het doen begraven van een doode kostte veertig goud-, een zak water veertig zilverstukken. Voor een pond suiker werden ten slotte honderdveertig goudstukken geboden. De zuster van den emir, die buiten woonde, niet ver van de rivier, bedacht eene door de kruisvaarders weldra ontdekte en verijdelde list, om den nood harer vrienden in de stad eenigzins te gemoet te komen, liet korte tussclienpoozen deed zij telkens een kameel slagten en uithalen, den buik van hot dier met gevogelte, groenten, en vruchten vullen, de huid digtnaaijen, en het schijnbare kreng in den Xijl werpen. Doch wat beteekenden die kleine voorraden, waar zoo velen verkwikking behoefden ? ²

De eonige tegenstrijdigheid der arabische en der nederlandscho berigten is dat, volgens Makrizi\'s bronnen, bij het binnenrukken

iHistoria Damiatinii, c. 18.

2 Ahnieil al-Makrizi (1300—1442), bij Hamaker, Commenfatio bladz. 32,108, noot 58.

DERTIENDE EEUW.

der kruisvaarders een schromelijk bloedbad is aangerigt, en de overwinnaars zich aan allerlei uitspattingen hebben schuldig gemaakt. ¹ Dit laatste kan schynen bevestigd te worden door hetgeen de italiaansohe kronijkschrijver Marino Sanuto boekte ten ,jare 130(5, dat Franciscus van Assisi indertijd Damiate en het lege! der zegevierende kruisvaarders verliet, omdat hü van zooveel ..doodslag, ontucht, en diefstalquot;\' niet langer getuige wilde zijn. ² Doch Sanuto was geen tijdgenoot; ook volgens hem was voor het overige de intogt betrekkelijk onbloedig; en welligt heeft Makrizi door hartstogt zich laten vervoeren de zaken onder een voor de christenen nadeeliger licht te brengen, dan hij gedaan zou hebben indien ook hü een christen geweest was.

Voor de kennis van den waren aard der nederlandsche kruisvaarders van 1217, in het bijzonder, zijn vergelijkenderwijs belangrijk de inlichtingen van den ongenoeinden korrespondent van abt Emo, van wien wij weten dat hij bij de togtgezellen van Meester Olivier zich aangesloten heeft. Hij behoorde tot de zuiver nederlandsche afdoeling der vloot, en volgde het gedeelte der bemanning dal op de heenreis niet te Lissabon wilde achterblijven, maar voor eigen rekening doorvaren. ¹

Wij leeren deze mannen en vrouwen (van elders blijkt dat er ook kinderen aan boord waren) kennen als wakkere zeelieden, niet vervaard voor een noordwester, geoefender dan de duitsche bondgenooten. Zij weten te bewerken dat hun graaf Willem, aanvankelijk slechts opperbevelhebber der troepen, na een storm ook tot hoofdaanvoerder der vloot gekozen wordt. Er was in dien tijd heel wat praktijk en een gestel van ijzer noodig om, niet twee- a driehonderd betrekkelijke notedoppen, eigenlijk slechts op de kustvaart berekend ⁴, ondanks de belemmering van ingescheepte paarden, als ballast medegevoerd belegeringstuig, ongezeglijke ridders, veeleischende soldaten, vrijwilligers van achter den ploeg, uit de monden van de Lauwers of de Maas naar Palestina te zeilen. Het geloof is een magtige hefboom;

1 Bij Hamaker, Cominentatio, bladz. 108, noot 59,

2 In Bongar\'s Gesta Dei per Francos, 1611, 11 i vgg.

3 Kronijk van Emo, op het jaar 1217.

•l De .Jon^e, Nederlandscli Zeewezen^ 1 ll—is.

OLIVIER VAN KEULEN.

oen werktuig dat b(i het vertrek en bij de aankomst somtijds wonderen verrigt, maar weinig diensten bewijst onderweg. Bjj deze kruisvaarders van het Noorden vergeleken hadden de Ve-netianen van 1204. die Boudewün van Vlaanderen en het leger van den markies van Montferrat uit de Adriatische Zee naar Kon-stantinopel overbragten, het gemakkelijk.

De onbekendheid der Nederlanders met de voorschriften en de voordeelen der krijgstucht, is niet minder opmerkelijk dan hunne koenheid. Hun graaf Willem erkennen zij slechts zoolang voor hun gebieder, als dit met hunne eigen inzigten strookt. Men ver neemt niet dat de graaf pogingen heeft aangewend hen te Lissabon bij zich en onder zyne bevelen te houden. H(j wist vermoedelijk dat het niet gebaat zou hebben. Op de onbe-schaamdste wijs, doch zonder zich daarvan bewust te zijn, zeggen zij hem daarginds de dienst op; kwanswijs omdat zij regt-streeks naar het Heilige Graf willen. Ten gerieve van den koning van Portugal laten zij den graaf met de anderen een ondankbaar fort belegeren, den Portugezen door de ongeloovigen ontweldigd, waar misschien lauweren te plukken vallen, doch niet de gouden lauweren van welke zij droomen. Zij gunnen den graaf het voorregt, wanneer de vesting door hem heroverd zal zyn, den muzelmanschen emir en zijne adjudanten tot het christendom te bekeeren, en in een brief aan paus Honorius uit te weiden over de doopplegtigheid.¹ Wat hen betreft, zij gaan liever aan de zuidkust een paar welvarende muzelmansche steden plunderen.

Deze geïmproviseerde nederlandsche kruis- en zeevaarders van 1217 zijn reeds watergeuzen in den dop; stamvaders van het geslacht onder hetwelk Groote Pier en de admiralen van den Zwijger eenmaal hunne beste, wreedste, en hebzuchtigste matrozen werven zullen. Tot wederziens! roepen zij graaf Willem toe; stevenen, zonder erkend aanvoerder, naar de Straat van Gibraltar; en zullen eerlang met welgevallen het Middellandsche blaauw begroeten.

Een storm slaat \'s nachts hunne schepen uit elkander; en wanneer in den morgenstond de vijftig koggen weder voltallig

1 KoiTespondent van Emo. — Oorkondenboek Hollunden Zeeland, N⁰.262,263.

DERTIENDE EEUW.

zijn, dan werpen zü het anker voor eene plaats wier mohammo-daansehe naam, Hairin, in hunne oogen met eene vogelvryver-klaring gelukstaat. Mag men hen gelooven, dan heette de stad voorheen Santa Maria, en werd zy door de muzelmannen weleer op de christenen veroverd. Zij landen; overrompelen de bezetting; en tegen den avond is Hairin hunne prooi. Dien geheelen nacht brengen zy met plunderen door. Ondanks den bew^Tolkten hemel vertoont zich aan het uitspansel een beeld der Heilige Maagd, die met welgevallen schijnt neder te blikken op het tuchtigen dei-stad, eenmaal naar haar genoemd, \'s Morgens steken zij Hairin in brand, en slepen een rijken buit naar boord. In den omtrek hebben zü zulk een schrik verspreid, dat geen mohammedaansche boer zich in züne hofstede veilig acht.¹

De stoutste proef hunner woestheid gaven zij niet vele dagen daarna, bij het vernielen van Cadix. Een tusschentijds ondernomen strooptogt aan den wal (die, in de hitte van het roeven, door hunne eigen onachtzaamheid en do waakzaamheid van den vijand, hun bijna noodlottig zou geworden zijn, maar geëindigd was met eene beslissende overwinning) had bjj de aankomst op Cadix\' reede hen in eene opgewekte stemming gebragt.

Was het eene teleurstelling dat het veoniitgesneld gerucht van hun naderen geheel de bevolking de wijk had doen nemen naar een naburig eiland, en zij de stad in eene woestijn verkeerd vonden? Zij ontvingen integendeel den huraoristischen indruk dat het verlaten Cadix hen niet ongaarne eenig leven in zijne eenzaamheid zag komen brengen. Tuinen troffen zij er aan, wingerden, plantsoenen van vijge-, olijve- en appelboomen; kunstig versierde openbare gebouwen van uitgezochte grondstof. Er was eene moskee die schatten moest gekost hebben; zoo schoon van stijl dat hare beschrijving geen geloof, de beschrijver het einde van zi,n verhaal niet vinden zou.

Ten einde op hun gemak alles te kunnen stukslaan en uit-roeijen, rekten onze kruisvaarders gedurende etlijke dagen hun verblijf. In de boogaarden en de tuinen kapten zü, tot den laat-sten boom, al het plantsoen. De moskee sloopten zij, en maakten haar met den grond gelijk. Een deel harer materialen bestond uit i Korrespondeut van Emo.

OLIVIER VAN KEULEN.

houtwerk, gebeeldhouwd en gekleurd: zjj roofden de versierselen, en zaagden het hout aan blokjes, voor huiselijk gebruik. Allo tilbare have werd naar de schepen gevoerd ; en toen zij ten laatste, het rooven zat, aftrokken, staken zü in de nog overeind gebleven huizen, opdat aan de verwoesting niets ontbreken zou, den roeden haan. ¹

Het meest treft ons in dit verhaal, aan den eeneu kant de belangstelling in sommige werken der arablsche kunst, aan den anderen de koelbloedigheid en het zelfbehagen der vernielzucht. Het nog voorhanden steeneu frontispies van 1143, afkomstig van de onaanzienlijke hoofddeur der egmonder abdij-kerk, bewijst dat in Noord-Nederland de beeldende kunst toen nog geen toonbaren arbeid wist voort te brengen. Eerbiedwaardig als reliek, belangwekkend als dagteekening, is de egmonder Heilige Petrus in alle andere opzigten oene karikatuur. ²

Blijkens de grafzerken en de zegels uit den tijd van graaf Willem I was te onzent, nog drie vierden eener eeuw later, de kunst enkel nijverheid. En welke nijverheid! De menschelijke gedaanten der zerken zijn egyptische mummiën gelijk, maar doen geen egyptische diepzinnigheid vermoeden. De paarden der zegels, hunne berijders of berijderessen, zijn paarden en ruiters van biesjesdeeg. Met de zegels wedijveren de munten.\' Nationale handschriften uit dit tjjdvak, met nationale beelden, vindt men niet vermeld. Uit niets volgt dat sedert 977, vermoedelijke dagteekening der twee „egmonderquot; miniaturen, de kunst in Nederland vorderingen gemaakt of een begin genomen heeft. ¹

Onze kruisvarende christenen van 1217 beseffen half en half

1

Korrespondent van Emo.

2

Afbeeldingen van den steen bij Van Wyn, Huiszittend Leeven, I 442. 534. — Bij Hofdijk, Ons Voorgeslacht, 1S59—1804, III 1G3

DERTIENDE EEUW.

hoe ver hunne landgenooten en raedegeloovigen te dien aanzien bij de mohammedanen achterstaan. Aan geen andere bouwkunstige vormen gewoon dan de lompe of armoedige der abdijen Bloemhof en l?ozeveld, vervult hen de moorsche architektuur met eene bewondering die zij onder woorden zouden willen brengen. Doch zj] zyn nog te zeer boschjesmannen van het Noorden om te kunnen eerbiedigen hetgeen zij niet begrijpen. Hun christendom en hun rassehaat doen hen in de kunstgewrochten dor mohammedanen werken van den Booze zien ; en hunne begeerlijkheid vindt bij dit inzigt te veel profijt, dan dat zÜ het gemakkelijk zouden loslaten. Zelfs geen poging wordt in dien zin door hen aangewend; aan geen goede opwelling tijd gelaten. Hoe meer zij aan gruis to slaan, te kappen en te kapen vinden, des te vromer vereerders der Maagd Maria gevoelen zij zich. Zelf boeren, zien ztf Satan lagchen als een boer met kiespijn, wanneer zij, boven het in vlammen opgaand bindtwerk zijner (synagoge, hun pekelvleesch bereiden.

XI

Voor de geletterde, verwijfde, onstrijdhaftige „Romeinen van het Oostenquot;, geljjk de grieksche christenen zich noemden, — lieden niet vele en groote ondeugden, maar geen gulzigaards, — waren de grove spijzen en de vraatzucht der kruisvaarders voorwerpen van verwondering.

Nicétas van Konstantinopel die, wanneer het geldt de lafhartigheid zijner landgenooten, hunne hebzucht, hunne trouweloosheid of hunne wreedheid te berispen, hen niet spaart; die bovenal de onversaagdheid en de hoogere militaire bekwaamheden der kruisvaarders bewondert; ziet niettemin in dezen slechts barbaren. Het bevreemdt hem niet het meest dat zü, na het plunderen der schoone stad aan den Bosporus, geheele dagen aan tafel zitten, maar dat er zoovelen onder hen gevonden worden die de levantijnsche lekkernijen schijnen te versmaden. „Tvaar het gebruik van hun land aten dezen niets dan gekookt rund-

OLIVIER VAN KEULEN.

vleesch, gezouten spek met knoflook, en gewreven boonen, overgoten met eene sterkgekruide saus.quot; ¹

Aan hun uitwendig voorkomen ontbreekt in zijne schatting achtbaarheid; zelfs bij de geestelijken. Het ergert hem dat de patriarch van Venetie in de straten van Konstantinopel zich vertoont gelijk hU doet; „in een gewaad zoo sluitend, dat het hem aan het lijf geplakt scheen; te naauwernood met een weinig ruimte aan de polsen en over de borst; de kin zoo zorgvuldig geschoren, dat hij een baardelooze knaap geleek.quot; ²

quot;Wanneer de Ouden, filosofeert of fantaseert Nicétas, een be-slissenden veldslag gewonnen hadden, dan waren zy de onstandvastigheid van het ondermaansche indachtig, en vermeden den haat te bestendigen tusschen volk en volk. Zij vervaardigden geen andere trofeën dan van hout, opdat de tyd ze des te sneller zou doen vergaan. „Maar de barbaren, van welke God zich als een werktuig bediend heeft om onze misdaden te straffen, hebben tot vereeuwiging hunner zegepralen duurzamer trofeën uitgedacht: in puin verkeerde steden en te gronde gerigte provinciën.quot; ³

Nicétas beschouwt de eeuw der kruistogten als eene eeuw van soldateheerschappü, en ziet in do graven en baronnen van het Westen bovenal militairen; bovenal „lieden die de dapperheid tot eene afzonderlijke deugd verheven hebben, en niet verdragen kunnen dat anderen hun die betwistenquot;; lieden „zonder kennis aan de Bevalligheden of de Muzen, onbeschaafd, lomp, alleen voortgedreven door hartstogten.quot; ⁴

Met walging woont hij te Konstantinopel hunne vastenavondkluchten bij, wanneer zij, gekostumeerde en zinnebeeldige op-togten houdend, de hoofden hunner paarden met grieksche spotkapsels versieren, en zelf, in grieksche spotgewaden gestoken, flesschen inkt ten toon dragen, inktkokers, rollen perkament parodien van den volksaard der Byzantijnen, in wie zij hunner-

1

Nicétas, Byzantijnsche Geschiedenissen, afdeeling Urbs Capta, c. rgt;. Uitgaaf van Bakker, Bonn 1835, bladz. 786 vg.

2

Nicétas, Urbs Capta, c. 12. Bij Bekker, bladz. 821.

3

Nicétas, Urbs Capta, e. 15 Bij Bekker, bladz. 838 vg.

4

Nicétas, Urbs Capta, c. 7. Bij Bekker, bladz. 791.

56

DERTIENDE EEUW.

Üijds slechts letterblokkers en pennelikkers zien. Zelfs wanneer zij schertsen voor een keer, vindt hij, dan verloochenen de kruisvaarders hunne ruwheid niet. ¹

Aan hunne vroomheid gelooft hij niet; en hoo zou hij? Met eigen oogen heeft hij aanschouwd welke heiligschennis, door deze zich noemende keurbende der christenheid, in zijne dierbare Sint Soflakerk gepleegd is. De gewijde beelden hebben zij stukgeslagen, de relieken der martelaren in de goot geworpen, de altaarkelken van hunne juweelen beroofd, de offerschalen als bierkroezen gebezigd, het lot geworpen over den mantel, Jezus Christus van de schouderen gescheurd. Op paarden en muilezels hebben zij in het voorportaal der kerk de gestolen goud- en zilverwerken getast;, toen de gladheid van den marmeren vloeide dieren deed storten, met degenstooten dezen tot opstaan gepord; door hun bloed en hunne uitwerpselen het heiligdom verontreinigd. De nonnen in de kloosters zijn door hen niet ontzien. Zij hebben gedoogd dat van den kansel van Sint Sofia eene straatmeid ontuchtige liederen zong, en zij een dans uitvoerde in de kerk !²

XII

Nicétas heeft de kruisvaarders van eene ongunstiger zijde lee-len kennen dan prinses Anna Komnéna, in wier dagen zij den konstantmopolitaanschen troon nog veroveren moesten en zich slechts aanmeldden als doortrekkende broeders uit de verte, hulpbehoevende bondgenooten. Wat evenwel het karakter der westersche vorsten en ridders betreft, - wier legerscharen door het uederstrijken van sprinkhaan zwermen werden aangekondigd en zelf zulk een zwerm geleken, - het beeld is van de prinses, — verschillen hare anekdoten niet wezenlijk van die welke wij b(j den voortzetter van haar boek aantreffen.

Met het welgevallen van een auteur die na jaren eene oude schuld afdoet, schildert zij de ingekankerde hebzucht van Behe-

! Nicétas, Urbs Captn, c. 5. Bij Bekker, bladz, 786.

2 Nicétas Li ven van Mui-zügus, c, 3. Bij Bekker, bladz. 757—75i).

OLIVIKR VAN KEULEN. 57

mond van Tarente, jongeren zoon uit een normandisoh-siciliaansoh votstehuis, die volgens haar met de onzuiverste bijoogmerken zich aansloot bij Godfried van Bouillon.

Haar vader, die Behemond doorzag, liet dezen, toen hi; te Konstantinopel den keizer van het Oosten kwanswys als leenheer was komen erkennen, voeren in een vertrek dat op zijn last tijdelijk in eeno schatkamer herschapen was. De overvloed der kostbare stoffen en gewaden was zoo groot: het vaatwerk van goud en zilver, de ingelegde meubelen, besloegen zoo veel plaats; dat inen er te naauwernood zich roeren kon.

Het eerste woord van den verbijsterden kruisvaarder, toen een kamerheer de deur ontsloot en onverwachts hem bij al die fiaaijigheden bragt, was het woord van een schooijer en con-dottiere: „Ware zulk een fortuin mijn erfdeel geweest, ik zou ml) meester hebben gemaakt van een uitgestrekt land!quot; Wan-neei de adjudant te verstaan geeft dat do keizer hem verzoekt zich als eigenaar te beschouwen, dan overstelpt hem zulk een gevoel van blijdschap, dat hij in de eenzaamheid zich van zijne ontroering moet gaan herstellen. Men komt, en draagt den geheelen voorraad naar zijn eigen vertrek in het paleis. Nu schaamt hy zich, en wijst af. — „Hoe kan de keizer mij zóó willen vernederen ?quot; vraagt hij. — „Men brengequot;, beveelt keizer Alexis die zijn volkje kent, — „men brenge deze kleinigheden aan haar regtmatigen bezitter terug.quot; De kruisvaarder, veranderlijk en grijpgraag als een poliep, neemt ten slotte alles aan. ¹ Prinses Anna, toen dit voorviel nog een jong meisje, haatte Behemond persoonlijk en verdacht hem een aanslag tegen haar vaders rijk in den zin te hebben. Dit kan oorzaak zijn geweest dat onvriendelijkheid op later leeftijd, onder het zamenstellen van haar werk, hare pen bestuurd heeft. Doch hare schildering der beligchaamde inhaligheid heeft geheel het voorkomen van een goed portret.

Aan dezelfde fijne vrouweschaoht danken wij de vertelling van den onopgevoeden westerschen graaf of baron die, bij gelegenheid eener audientie te Konstantinopel in de troonzaal, met de

1 Anna Komnéna, Alexias, X, u. Uitgaaf van Keiffin-scheul, lioiin 1878, bladz. 03, 04

58

DERTIENDE EEUW.

meeste vrijpostigheid zich in \'s keizers zetel vliJJe. Boudewün van Bouillon, de broeder van Godfried, beschaamd over deze slechte manieren, trad op hem toe en beet hem in het oor; ,Die plaats betaamt u niet. De keizer van het Oosten staat nooit zijn zetel af. Wij moeten in dit vreemde land ons naar ^zÜne gebruiken schikken.quot; De kruisvaarder rees op, doch bromde in zijne moedertaal: „Er een stoel op na te houden voor zich alleen, en zooveel dappere officieren tot staan te verpligten!quot;

„Mijn vader, Iaat prinses Anna volgen, „kon niet verstaan wat de vreemdeling zeide; hij vroeg het den tolk. Zijne meening over het gezegde liet hij de andere kruisvaarders niet blijken, maar vergat het gesprokene nooit.quot; ¹

Karakteristiek is ook de voorstelling die prinses Anna ons van de priesters onder de kruisvaarders geeft. Olivier van Keulen, weten wij, was meer artillerist dan sabreur; en het is niet bij voorkeur onder de trekken van den vechtersbaas uit Anna Komnéna\'s dagen dat wy den Coloniensis Scolasticus van 1217 ons hebben voor te stellen. Evenmin misschien de andere neder-landsche priesters die het plunderen van Cadix en Santa Maria toejuichten. In zulke gevallen echter gaat gelijk vóór eigen.

Het volgende betreft de overkomst van sommige italiaansehe en zuid-fransche vorsten, die met hunne schepen aan den kruis-togt van 1096 zouden deelnemen. Daar keizer Alexis die heeren maar half vertrouwde, had hij sommige officieren der byzantijn-sche vloot last gegeven hen voorzigtigheidshalve te gemoet te varen, om zich van hunne plannen te vergewissen; en zoo gebeurde het dat een groot schip, met een graaf van Provence en eene afdeeling kruisvaarders aan boord, slaags geraakte met eemge kleinere grieksche vaartuigen over welke de jonge marineofficier Marianus het bevel voerde.

Die strijd was een misverstand. Doch de aanvoerders der christenen van het Westen waren trotsche edelen, die de christenen van het Oosten (welligt ook bedroog hen de afstand, en zagen zij dezen voor muzelmannen aan) als eene uitgebloeide natie beschouwden. Zoodra was niet de luitenant Marianus op den graaf van Provence komen aanzeilen, of er snorde een pijl 1 Alexias, X, 10. Bij Reifferscheid bladz. 58, 59.

OLIVIER VAN KEULEN. 59

die hem ziin helm afschoot. Dit was eene kwaadaardige voet-boogschioht: een wapen dat de Grieken toen nog niet kenden. De luitenant schoot terug, zoo goed hii kon, en trof den graaf in de zijde; hetgeen een priester, die met twaalf andere kruisvaarders \'s graven lijfwacht vormde, scheen aan te merken als eene persoonlijke beleodiging.

Hiei volgt bij de prinses eene uitweiding over het geheel verschillend karakter der christenpriesters van het Oosten (volgens haar altegader mannen des vredes, niet minder zachtmoedig dan Aaron, Mozes, of Christus) en hunne westersche ambtgenooten. die zij barbaren noemt, oven naijverig op hun zwaardregt als op den roem hunner priesterlijke bediening.

De priester, met wien Marianus het ie kwaad kreeg, droeg een misgewaad, en daarover een bandelier, waaraan een welgevulde pijlkoker. Driemalen stortten al zijne makkers op het dek, ge troffen door Marianus en de zijnen; alleen hijzelf bleef op de been, ofschoon niet ongedeerd, want hij zat vol bloedvlekken.

Eindelijk slaagt de griekscho luitenant er in, de kruisvaarders te doen begrijpen dat zij vooralsnog niet met mohammedanen te doen hadden; en er wordt een wapenstilstand gesloten. Ook had het schip van den graaf\'van Provence nogal geleden.

Alleen de priester weet niet van uitscheiden. Sedert het verschieten van zijn laatsten pijl heeft hij eene roeispaan gegrepen, en teistert schedels met het werktuig dat voor het slaan van golven vervaardigd werd. Wanneer de riem heeft uitgediend, of verbrijzeld is, dan ziet hij een zwaren steen liggen, en slingert dien met zooveel kracht dat Marianus er door omvergeworpen en Marianus\' schild verbrijzeld wordt. De luitenant vliegt op en brengt den onverbeterlijke drie wonden toe; maar het arsenaal van den priester is niet uitgeput. Bij gebrek aan nog meer stee-nen valt hij op een zak scheepsbeschuiten aan, en keilt dit ongewijd brood zijn vijand naar het hoofd.

Dit gevecht had plaats tegen het stille en schoone einde van een Sint Mkolaasdag, wanneer in December, aan de kusten der Mi\'lilellandsche Zee, en aan de oevers harer eilanden, do winternachten zomeravonddroomen gelijken. De graaf van Provence had zoo beslist de nederlaag geleden dat hij welstaanshalve zich over-

IIEHTILXDE EEUW.

Keven moest; en Marianus deed hem zijn schip naar den nabijgelegen wal sturen. De gewonde priester werd aan land gebragt, en voelde dat hij ging sterven. — „Waar is de grieksche luitenant ?quot; vroeg hij, en duidde den omstanders Marianus\' uniform en wapenrusting uit.

Terwyl de anderen Marianus liepen zoeken, liet de misbedienaar uit zyne kooi (aan boord) zich eene vaas van edel metaal brengen, ter waarde van wel honderddertig goudstukken. - „Neem dit als een gedachtenis van mij aan,quot; zeide hy. den toegesnelden luitenant keer op keer met warmte omhelzend; ..hadden wü zoowel aan den vasten wal als op het dek gevochten, menigeen der uwen zou het niet naverteld hebben.quot;

Met blies hij den adem uit

XIU

Naar echte bescheiden, waaronder vaderlandsche, heb ik in de voorgaande bladzijden beproefd eeu beeld van Olivier van Keu-len\'s leeftijd te ontwerpen ², bij voorkeur van de wereldsche zijde. Eer wU van dit tijdvak scheiden, nog een woord over de hooger en edeler drijfveren door welke de kruisvaartpredikers, en de besten onder hunne geloovigen, in beweging zijn gebragt.

Uit de laatste Jaren dor IS³⁰ eeuw, wanneer door het verlies van Ptolemaïs in 1291 de levantijnsche heerschappij der christenen, allengs wankeler geworden, den genadeslag bekomen heeft,, bezit de nederlandsche letterkunde een dichtstuk dat het tijdperk der kruistogteu als afsluit.

Wel wordt in die verzen de christenheid aangespoord op nieuw het zwaard te trekken en nogmaals het Heilige Graf te gaan veroveren ; maar de grijsaard die daartoe opwekt is een afgeleefd kamergeleerde, en men hoort de echo van zijn lied wegsterven te

1 Alexias. X, 8. lïij lleifferscheid, bladz. 40—4ö.

2 ^Si quis integrum et perfectum historiae corpus couspicere et meute com-plecti cupiat, il hul ex disiectis dispersisque variomiu auctorum membris inagno cum iudicio construenduni et coinponendum esf\'. Hamaker, Com-mentatio, prolegomena.

OLIVIER VAN KEULEN.

midden der algomeono stilte. De harten kloppen niet langer voor liet denkbeeld dat nu reeds gedurende tweehonderd jaren dienst heeft gedaan. Kruisvaartpredikers prediken in het vervolg voor doove ooren. Maerlant\'s strofen Van den Lande van Oversee, bedoeld als een krijgszang, moeten den tijdgenooten als een verouderd wiegelied geklonken hebben, en maken op ons den indruk eener litanie, onderdeel eener lijkdienst \'.

De expeditie van 1096, onder Godfried van Bouillon, is bij Maer-lant eene godsdienstige en ridderlijke legende geworden. De tyd heeft al de doornen en distelen der kruistogten, de staatkunde, de hebzucht, de dweepzucht, in den grond geploegd. In het geheugen der nakomelingschap is alleen de herinnering van een smetteloozen oogst van lauweren overgebleven. Al de eerste kruisvaarders zijn paladijnen der Heilige Maagd geweest. Over den roof van Konstantinopel, door de Latijnen, wordt gezwegen. De landingen in Spanje en aan de noordkust van Afrika, in de werkelijkheid verdedigbaar geweest uit een krijgskundig oogpunt, als afleidingen tot bezighouden of verzwakken van den vijand, hebben in den spiegel, dien Maerlant de gebeurtenissen voorhoudt, tot niets gediend dan om de zakken of de buiken van ontaarde christenen te vullen. Keer op keer zijn die naam-christenen, jammert hij, in plaats van regtstreeks naar Jeruzalem door te trekken. zich gaan vetmesten In Egypte, het land der voorvaderlijk israëlitische vleeschpotten ¹. En gave God dat men, nu ook het laatste bolwerk in \'s vijands handen gevallen is, hen bewegen kon voor het minst naar Egypte terug te keeren! Doch zij blijven liever te huis. De afstammelingen der alle ontberingen trotserende kruisvaarders van weleer zijn in een verwijfd en verlekkerd geslacht ontaard, zuigend aan de honigraten der weelde. De vaderen hadden zich ten strijde gegord en het bloedroode schild van Jezus\' zoendood aanvaard; de onverschillige zoonen laten te Pto-lemaïs het heilige kruis straffeloos dooi\' de straten sleuren, de

1

Maerlant, Ene disputacie van onsei\' Vrouwen en van den heiligen CfuQe, vs MS vïg, bij Verwijs, bladz. 01. — MelisStoke.Kijmkronijk, 11 vs 815—824.

62

DERTIENDE EEUW.

christelijke jonkvrouwen en pleegzusters bezoedelen door onreine muzelmannen, de geloovigen doodmartelen. Wat deert het hun dat van de christenpriesters daarginds, de eenen als hoenders aan het spit gestoken, de anderen geroosterd worden als speenvarkens? Hunne voorname liefhebberij is tegenwoordig de valkejagt; en zij hebben wel wat anders te doen dan naar de klaagliederen der kerk te luisteren ¹.

Dit is de toon waarop middelmatige dichters verloren idealen plegen te bezingen. Zij wijten de mensohen hetgeen aan de omstandigheden ligt ; hetgeen aanvaard wil worden als eene beproeving, hoe smartelijk ook, omdat men zelfs zyn best niet zou kunnen doen het te verhelpen, zonder nog grooter onheilen te stichten. Met het volste regt weigerde Joinville, hoewel een vroom christen, een getrouw leenman, en een eerbiedig onderdaan, reeds t ertig jaren voor Maerlant\'s lied, de tweede kruisvaart van den Heiligen Lodewijk mede te maken. Het vereerde Joinvilie\'s hart met minder dan zijn hoofd, de bevolking zijner eigen fransche provincie, om het najagen van een wreed en onwezenlijk doel ir den vreemde, met andermaal ten prooi te willen laten aan wanbestuur en verwildering².

Het vechten tegen de mohammedanen in Syrië, in Egypte in Spanje, was monnikkewerk in den eigenlijken en ongunstigen\'zin des woords. Europa zag in de laatste jaren der 18^ eeuw den generaal Bonaparte een egyptisclien veldtogt ondernemen. Even heldhaftig waren, zoo men wil, maar ook even fantastisch, even doelloos on magteloos in hare koenheid, van het einde der Ufc tot het einde der eeuw, de militaire en niet-militaire expedition der europesche christenen tot verovering van het Heilige Land bit de verte maken die ondernemingen in de eerste plaats op ons den indruk (den onaangenamen indruk) eene godsdienstige epidemie geweest te zjjn. De eerste benden kruisvaarders weten wij naauwlijks te onderscheiden van de eerste middeneeuwsche

-i gg TT u¹¹,!: T\' v™\'⁸-⁶\' ^VS- ^W-^lt;T- ^VS- ^m-^squot;- BS Venvijs, bladz. • ^{de X rleS} \'quot;■^{l Venv}«^s\' Madz. 188 vg. - Leven van Nicolas de Ha-

ZT\'leTf t ¹\'^!lT^rCl1 r ^Pt0lemaïs\' ^equot; aandoenlijke bijzonderheden om-

trequot;6 Je kloosterzusters onder zijne hoede, in Hist. Litt. de la France X X 31_7s

2 Histoire de Saint Louis, ch. 144, § 735.

OI.IVIICE VAN KEULEN. 63

flagellanten De volken van het quot;Westen schijnen eensklaps aangegrepen door eene besmetteiyke soort van waanzin, die, de eenen over de liiken der anderen, hen naar het Oosten doet tuimelen . De stroom is onwederstaanbaar. Alles wat de pausen, — die hem niet gekeerd maar evenmin ontketend, hem slechts gebruikt hebben, — al wat zij doen kunnen is hem zekere bedding aan te wijzen, en hem op zeker doel te rigten.

Komt in die onverklaarbare volksverhuizing, door het optreden van militaire in plaats van kerkelijke aanvoerders, later een weinig orde, dan zien wij den toestand beheerscht worden dooide persoonlijke eer- en veroveringszucht van europesohe mlnia-tuurvorsten of koningszoonen zonder erfdeel, middeneeuwsche Maximiliaans van Mexiko, die bij de kruistogten zich aansluiten om vooi zichzelf in het Oosten een troon te gaan veroveren en eene eigen dynastie te stichten ^

Daai na treedt de handelsstaatkunde der zeevarende italiaan-sche republieken op den voorgrond, en schijnen al de baten dei-in naam des Kruises aangevangen veroveringstogten de Genuezen en de \\ enetianen toe te vloeijen \'. De pausen beproeven te vergeefs de Venetianen tot het volgen eener christelijke staatkunde te dwingen. Te vergeefs brandmerkt Innecentius III het plunderen van Konstantinopel. De heiige Stoel zelf wordt door do gebeurtenissen overvleugeld ¹.

Op den bodem echter van dit alles lag, om met die dolle drift en die bijoogmerken eerlang dooreengemengd te worden, de beste aandoening voor welke de volken van Europa in den loop der eeuwen vatbaar gebleken waren. Krachtiger drijfveer nog dan zelfs de geprikkelde militaire fierheid, die in een strijd van

1

•■gt; Mas-Latrie, Chypre sous les Lusignan, 1852—1861. I 4i)9 v-cw.

64

dertiende eeuw.

ias tegen ras niet voor een krijgshaftig tegenstander wilde on-derdoen, was de liefde voor het heiligdom des geloofs.

Reeds de strijd van Karei Martel en Karei den Groote tegen de mohammedanen van Spanje, die in het RoelamUUed verheer-ijkt wordt, had, in een tijd toen nog niemand aan kruisvaren dacht, het karakter van een godsdienstoorlog gedragen. Het gold de vraag wie van beiden voortaan in Europa de wet zou stellen, Mohammed of Christus; en een vast geloof in de onvergelijkelijke voortreffelijkheid des Christendoms hadden alle kruisvaarders, ook de wereldlingen en de woestelingen onder hen, met elkander gemeen. De renegaten zelf maken geen uitzondering. Volmondig erkent de mohammedaan geworden christen met wien Jomville in het kamp vóór Damiate zich onderhoudt dat alleen de vrees, tot armoede en gebrek te zullen vervallen zoo hij naar Frankrijk terugkeerde, hem in Egypte en mohammedaan doet blijven. In zijn hart eerbiedigt hij nog steeds iet christendom ¹.

Op de overwinningen van Karei den Groote was een tijdperk gevolgd waarin op niemands betere gevoelens een beroep gedaan werd. Zelfzuchtig woelden in Europa vorsten en volken om den voorrang. Duitschland erfde het keizerschap van Charlemagne, maar was niet magtig genoeg om tot alleenheerschappij te komen. De angelsaksische Harold moest zwichten voor Willem den Veroveraar, en de normandische vrijbuiter had een bondgenoot m den paus. Zelfs de betrekkelijke weldaad der scolastiek moest nog beginnen door te dringen tot de geesten.

Uit dien roes van eigenbaat en barbaarschheld deed de stem van Bernard van Clairvaux (1091-1153) de europesche volken opschrikken. De vrees voor de muzelmannen, ten onregte overwonnen gewaand, werkte als eene paniek. Eensklaps Herinnerden de menschen zich weder dat al hunne verwachtingen voor \'quot; ^{en toekoms}t aan het vereeren van één te lang vergeten naam hingen. Hun haten van Mohammed had de weder ontwaakte hefde van Christus tot achtergrond. Wanneer bij geloo-vige evangeliebelijders dit gevoel eenmaal gewekt is, dan pleegt

1

Histoire de Saint Louis, ch. 77, §§ 394—39«.

OLIVIER VAN KEULEN. Qfi

het zich te Ideeden in beelden (meer dan in denkbeelden) die wy ook bij de kruisvaarders telkens terugvinden.

Men kan het niet beter omschrijven dan door het eergevoel te noemen. De eer der kruisvaarders is het te na dat de plek gronds, waar de kribbe en het kruis van den God gestaan hebben die uit liefde tot de menschen voor hen gestorven is, zich in de magt bevinde van onreine dienaren des Duivels. Niet alleen komt hun verstand tegen deze monsterachtige voorstelling op, maar zij beschouwen het feit als een smet op hun wapenschild ; en hunne hoofdzorg is die blaam uit te wissohen. Ondankbare honden zouden zij verdienen te heeten, vinden zij, zoo zij voor Hem die de wereld grenzeloos liefhad, en voor \'zijne zelfopoffering door blinde tydgenooten met het deerniswaardigst uiteinde beloond werd, niet een weinig wederliefde toonden.

Bernard van Clairvaux\' leerredenen, fransche en latijnsche, doen ons kennis maken met eene voorstelling van het christendom die in deze kruisvaarders-opvatting volkomen past. Alles beweegt er zich om den persoon van don weerloozen, schulde-loozen Jezus, den voor allen toegankelyk geworden ongenaak-baren God, die de menschen is komen zoeken en zaligmaken.

„Heden,quot; luidt het in eene preek over de Wijzen uit het Oosten. „heden zijn de drie koningen de Zon der geregtigheid komen zoeken; den pasgeborene van wien geschreven staat; Vit u. Bethlehem, zal voortkomen die een Heerscher zal zijn Zoo volgden zij de nieuwe ster, hunne leid-ster, en aanbaden den jongen spruit der Maagd. quot;Wat gaat u aan, myneheeren de koningen, wat gaat u aan ? Aanbidt gij een zuigend kind in eene armoedige woning, en gewonden in armoedige doeken ? Is dit kind God ? God woont in zijn heiligen tempel, en in den hemel, op zijn troon; en gijlieden zoekt hem in een amelijken stal, en op de knieën eener vrouw! Wat beteekent dit aanbieden van goud? Is hij dan koning? Waar is de koninklijke zaal, de troon, het hof, de hofstoet ? Is een stal een paleis, een voederbak een tioon, zijn Jozef en Maria eene hofhouding? Hoe komen wijzen zoo dwaas een kind te aanbidden, onaanzienlijk door zijn leeftijd en door de armoede der zijnen ?. .. Geliefde broeders, wel stond het te duchten dat zij aanstoot zonden nemen, of aan onvoeg-

DERTIKSDE EEUW.

ras tegen ras uiet voor een krijgshaftig tegenstander wilde onderdoen, was de liefde voor het heiligdom des geloofs.

Reeds de strijd van Karei Martel en Karei den Groote tegen de raohammodanen van Spanje, die in het Boelandslied verheerlijkt wordt, had, in een tijd toen nog niemand aan kruisvaren dacht, het karakter van een godsdienstoorlog gedragen. Het gold do vraag wie van beiden voortaan in Europa do wet zou stellen, Mohammed of Christus; en een vast geloof in de onvergelijkelijke voortreffelijkheid des Christendoms hadden alle kruisvaarders, ook de wereldlingen en de woestelingen onder hen, met elkander gemeen. De renegaten zelf maken geen uitzondering. Volmondig erkent de mohammedaan geworden christen, met wien Joinville in het kamp vóór Damiate zich onderhoudt, dat alleen de vrees, tot armoede en gebrek te zullen vervallen zoo hij naar Frankrijk terugkeerde, hem in Egypte en mohammedaan doet blijven. In zijn hart eerbiedigt hij nog steeds hei christendom \'.

Op de overwinningen van Karei den Groote was een tijdperk gevolgd waarin op niemands betere gevoelens een beroep gedaan werd. Zelfzuchtig woelden in Europa vorsten en volken om den voorrang. Duitschland erfde het keizerschap van Charlemagne, maar was niet magtig genoeg om tot alleenheerschappij te komen. De angelsaksische Harold moest zwichten voor Willem den Veroveraar, en de normandische vrijbuiter had een bondgenoot in den paus. Zelfs de betrekkelijke weldaad der scolastiek moest nog beginnen door te dringen tot de geesten.

Uit dien roes van eigenbaat en barbaarschheid deed de stem van Bernard van Clairvaux (1091—1153) de europesche volken opschrikken. De vrees voor de muzelmannen, ten onregte overwonnen gewaand, werkte als eene paniek. Eensklaps herinnerden de mensehen zich weder dat al hunne verwachtingen voor tjjd en toekomst aan het vereeren van één te lang vergeten naam hingen. Hun haten van Mohammed had de weder ontwaakte liefde van Christus tot achtergrond. Wanneer bij geloo-vige evangehebeUjders dit gevoel eenmaal gewekt is, dan pleegt

i Histoire de Saint Louis, ch. 77, §{5 394—390.

OLIVIER VAN KEULEN.

liet zich te kleedeu in beelden (meer dan in denkbeelden) die wij ook bü de kruisvaarders telkens terugvinden.

Men kan het niet beter omschrijven dan door het eergevoél te noemen. De eer der kruisvaarders is het te na dat de plek gronds, waar de kribbe en het kruis van den God gestaan hebben die uit liefde tot de menschen voor hen gestorven is, zich in de magt bevinde van onreine dienaren des Duivels. Niet alleen komt hun verstand tegen deze monsterachtige voorstelling op, maar zij beschouwen het feit als een smet op hun wapenschild; en hunne hoofdzorg is die blaam uit te wisschen. Ondankbare honden zouden zij verdienen te heeten, vinden zij, zoo zij voor Hem die do wereld grenzeloos liefhad, en voor zijne zelfopoffering door blinde tijdgenooten met het deerniswaardigst uiteinde beloond werd, niet een weinig wederliefde toonden.

Bernard van Clairvaux\' leerredenen, fransche en latynsche, doen ons kennis maken met eene voorstelling van het christendom die in deze kruisvaarders-opvatting volkomen past. Alles beweegt er zich om den persoon van den weerloozen, schuide-loozen Jezus, den voor allen toegankelijk geworden ongenaak-baron God, die de menschen is komen zoeken en zaligmaken.

„Heden,quot; luidt liet in eene preek over de Wijzen uit het Oosten, „heden zijn de drie koningen de Zon der geregtigheid komen zoeken: den pasgeborene van wien geschreven staat: Uit u, Bethlehem, sal voortkomen die een Heerscher zal zijn Zoo volgden zij de nieuwe ster, hunne leid-ster, en aanbaden den jongen spruit der Jlaagd. Wat gaat u aan, mijneheeren de koningen, wat gaat u aan ? Aanbidt gij een zuigend kind in eene armoedige woning, en gewonden in armoedige doeken ? Is dit kind God? God woont in zijn heiligen tempel, en in den hemel, op zijn troon; en gijlieden zoekt hem in een armelijken stal, en op de knieën eener vrouw! Wat beteekent dit aanbieden van goud\'.* Is hij dan koning? Waar is de koninklijke zaal, de troon, het hof, de hofstoet ? Is een stal een paleis, een voederbak een troon, zijn Jozef en Maria eene hofhouding? Hoe komen wijzen zoo dwaas een kind te aanbidden, onaanzienlijk door zijn leeftijd en door de armoede der zijnen ?... Geliefde broeders, wel stond het le duchten dat zij aanstoot zouden nemen, of aan onvoeg-

0(5 DERTIENDE EEUW.

zame scherts gelooven, toen zij die lage lieden en die bittere armoede zagen. In plaats van naar de koningstad, waar zy den koning dachten te vinden, werden zü naar Bethlehem geleid, een gehucht; en beland in een stal vonden zy er een bakerkind, In schamele doeken gewikkeld. Toch ergerden zi) zich aan niets van dit alles; ergerden zich geen oogenblik aan den stal; geen oogenblik aan het kind-aan-de-borstmaar bogen de knie, huldigden het als hun Koning, en aanbaden het als hun God. Want die hen naar hier gevoerd had, was zelf hun onderwijzer geweest; en die van binnen, in hun hart, hen had voorgelicht, was dezelfde die door de ster boven hunne hoofden hun tot gids verstrektequot;\'.

„Mensch, wat vreest gü?quot; wordt in eene kerstpreek gevraagd. „quot;Waarom doet het naderen van den Heer u ontstellen ?¹ HU komt de aarde niet oordeelen, maar behouden. Een gevallen engel heeft weleer u belezen de koningskroon te rooven en op uwe slapen te drukken ². Op de daad betrapt, was er toen voor u reden tot sidderen. Hoe zoudt gij niet gevloden zvjn voor het aangezigt des Heeren? Misschien had zijne hand het vlammend zwaard reeds gegrepen! Maar thans, nu gü in de ballingschap leeft, en het brood dat gij aan uw mond brengt gedrenkt is met uw zweet? Zie, er is op de aarde eene stem vernomen; de Koning van het heelal is in aantogt. Waar zoudt gij meenen den ademtogt van zijn geest te kunnen mijden? In welke schuilplaats zyne tegenwoordigheid niet te ontmoeten? Verschuil u niet, sidder niet. Hij komt niet gewapend; het is niet om te straffen dat hij zoekt, maar om te verlossen; en hij is kind geworden, een zwijgend kind, opdat gij niet andermaal zoudt antwoorden: Ik hoorde moe stem, daarom verborg ik mij. Wien zijn kreunen bestemd moge zijn te doen ontstellen, niet u. Z.e hoe klein hij zich maakte; hoe zijne maagdelijke Moeder de tedere leden

1

Toespeling op het toen heersehend geloof aan het aanbrekeiul einde dei-wereld en aan de wederkomst van Christus.

2

Genesis iii. Zelfde opvatting als bij Milton, in Paradise Lost.

OLIVIER VAX KEULEN.

omwikkelde: en nog beeft gij van angst! Weet dat hij niet komt om u te verderven, maar te behouden; niet om u in boeüen te slaan, maar u vrij te maken; want reeds heeft hij den stiijd togen uwe vijanden aanvaard. Bekleed met goddelijke mogendheid en goddelijke wüsheid, treedt hy de magtigen en de hoog-moedigen op den nek.quot; \'

Eeuwen was het geleden dat groote kerkvaders voor het laatst op die aangrijpende wijs het christendom verkondigd hadden; zoo regtstreeks zich rigtend tot het geweten en het gevoel; met zulk eene praktische kennis van de wetten der verbeelding in de euro-pesche menschewereld; zulk geniaal bespelen van het geheele klavier des gemoeds; zulk een uithalen beurtelings en weder inschuiven van al de registers die, in den diepsten hartegrond van eenmaal tot liet christendom bekeerde volken, een nooit te vergeefs aangeslagen onzigtbaar kerkorgel vormen.

Wij eeren de kruisvaarders, gehoor te hebben gegeven aan zulk een beroep; en niet dit verwondert ons het meest dat de Heilige Bernard hen dronken heeft gemaakt, maar dat zü, een- en andermaal ontwaakt uit hunne bedwelming, den schoonen droom niet weder en altoos weder zijn gaan droomen. Het napleiten van Maerlant en de zijnen was eene verzoeking: en daarvoor niet te bezwijken eene nieuwe verdienste.

XIV

Hetzelfde lied van Den Lande van Oversee dat, als gelegenheidsvers, aan een jaren te voren geladen pistool doet denken welks kruid vochtig geworden is, bewijst als uitdrukking der gevoelens, welke in dat vroeger tijdperk de christenen bezield hebben, uitnemende diensten. De negentien strofen zijn als negentien nagalmen van één thema: „De liefde van Christus dringt ons!quot;

In Olivier van Keulen\'s Kronijk van Damiate komen uit den aard der zaak zulke regtstreeksche gemoedsuitstortingen niet voor. Evenals zijn tijdgenoot, de ongenoemde korrespondent van Emo,

1 Sermoen van den Heiligen Bernard op Kerstdag. — Uittreksel by Gnstave Merlet, I.

DERTIENDE EEUW.

is Meester Olivier oen man van de daad geweest, een ooggetuige, een medehandelend persoon. Beiden schreven op de plaats zelf, zeventig jaren vóór Maerlant; en hun getuigenis werpt een naar evenredigheid beslissender gewigt in de schaal. De orde van gevoelens echter blijkt dezelfde te zijn.

Bij Olivier gaat met het gemoedelijke het praktische zamen. Dezelfde berigten, volgens welke door zijne prediking in Nederland een groot aantal mannen en vrouwen bewogen zyn zich als vrijwilligers aan te molden (wel vijftig duizend, schrijft hij ergens, waaronder duizend ridders en acht duizend knapen \'); die berigten maken ook gewag van koliekten in de kerken. Komt er te Da-miate geld te kort voor de drijvende batterij, dan weet Olivier door zyne onderhoorigen het ontbrekende te doen opbrengen. Zijne verontwaardiging over het niet uitkeeren van kerkelijke tienden, als aandeel van het heiligdom in Damiate\'s buit, welt uit echt kruisvaardersgevoel. „Een ieder heeft zijn deel bekomen,quot; toornt hij ; „geen oude vrouw is overgeslagen; geen tien- of twaalfjarige knaap ; alleen Christus, die van den hemel de stad in hunne handen gaf, kreeg niets.quot; ²

Het gevoel, een godsdienstoorlog te helpen voeren, verlaat Olivier geen oogenblik. „Damiate,quot; zegt hij, „is zonder stormloopen in onze handen gevallen, opdat de overwinning aan niemand zon worden toegeschreven dan aan Gods zoon.quot; ³ De Duitschers en do Nederlanders waren talrijk genoeg om geheel alleen het artil-lerievlot tegen den vijand aan te voeren; doch bij hen had dit den hoogmoed kunnen voeden, bij de anderen afgunst wekken. Daarom werd de bemanning zamengesteld uit eene bloemlezing van alle bij het leger vertegenwoordigde nationaliteiten Vóór het gevaarte in beweging wordt gebragt, houdt men eene gemeenschappelijke godsdienstoefening. Terwijl het, geboegseerd door een zeilscheepje, de rivier opvaart, volgen Olivier en zijne medepriesters het uit de verte langs het strand, blootsvoets en onder het storten van gebeden ^s. Eén oogenblik schijnt het alsof de bemanning

i Brief van Olivier bij Martëne en Durand, AmplissimaCollectio, 1724—1733. I 1U5 vg.

J Historia Dam., c. 41. — 3 Historia Dam., c. 17.

l Historia Dam., c. 8. — ö Historia Dam., c. 9.

OLIV/ER VAN KEULEN.

•erbarmelijk zal omkomen in de vlammen: de vijand heeft met grieksch vuur den beweegbaren toren der christenen in brand geschoten. Al de ridders aan den wal, die in digte drommen het hagchelijk schouwspel gadeslaan, stügen door éénzelfde inspraak des geraoeds van het paard, werpen zich op de knieën, en bidden dat de ramp moge afgewend worden. Hun gebed werd verhoord, de vlammen gedoofd. Extinxerunt ignem fidelium lacrymae: de tranen der geloovigen bluschten het vuur! ¹

Deze laatste trek zou een dichterlijker schrijver dan Meester Olivier niet tot oneer gedijd zijn. Op een afstand worden wij er door herinnerd aan de vele soortgelijke in loinville\'s verhaal van den Damiate-togt van 124S; zoo althans het gemis der moedertaal te willen vergoeden niet eene hopelooze onderneming is.

.lolnville wil gelezen worden gelijk men Ibn-Haiyan en Nlcétas leest, doch kan eischen dat men hem hetzelfde regt late wedervaren. Bovendien vloeljen de bladzijden waar hij slechts verteller, de verteller slechts man en edelman en boezemvriend van een koning is, bij hem over. In hem on in Villehardouin hebben de kruisvaarders van het Westen historieschrijvers gevonden die, ofschoon hun proza nog in de windselen der geboorte ligt, Arabieren noch Grieken iets wezenlijks te benijden hebben.

Olivier van Keulen beschrijft vrij naauwkeurig eene ziekte waardoor vele zijner kruisvaarders werden aangetast, en tegen welke geen der geneesheeren, die liet leger vergezelden, iets vermogt. In zoover de voeten en de beenen der lijders overtogen werden niet eene onheilspellende zwarte kleur, deed zij aan pest of cholera denken. Doch bohalve dat zij van doordringende pijn in die ledematen vergezeld ging, openbaarde zü zich ook door zwelling en versterf van het tandvleesch, zoodat de patienten volstrekt buiten staat waren hunne spijzen te vermalen. Deze epidemie viel in de wintermaanden. Alleen die lijders genazen, wier krachten voor het halen van het voorjaar toereikten. Door de warmte kwamen zij weder bij *.

Vijfentwintig jaren later werd het leger van den Heiligen Lo-dewijk, bij hetwelk Joinville diende, door dezelfde ziekte geplaagd ; on sommige gedeelten van Joinville\'s verslag stemmen bijna 1 Historia Dauiiatiiui, e. if. — 2 ïlistoriii Damiatina, c. n.

DERTIENDE EEUW.

woordelijk met dat van Olivier van Keulen overeen. Ook hijzelf werd aangetast; en, toen hij naauwlyks aan de betere hand was, zijn kapelaan; doch deze in veel heviger graad dan hij.

„Bü mijne wonden in het gevecht van Vastenavond,quot; verhaalt Joinville, „kreeg ik nog de legerziekte, pijn in den mond en in de beenen, vergezeld van eene dubbele derdendaagsche koorts, en zulk eone zware verkoudheid in het hoofd, dat mijne hersenen in pap verkeerd schenen. Zoo lag ik ziek tot Halfvasten, en om die reden plag mijn kapelaan de mis te komen lezen vóór mijn bed, in mijne tent; en hijzelf kreeg ook de ziekte. Dien dag las hij weer; en toen hij de konsekratie zou gaan doen zag ik hem wit worden en wankelen. Ik had mijn kolder aan, maar geen kousen of schoenen ; sprong van het bed, ving hem in mijne armen, en zeide dat hij met zijne konsekratie rustig voort zou gaan, want dat ik hem niet zou loslaten eer hy geëindigd had. Hij kwam weder by, konsakreerde, en las tot het laatste woord zijne mis. Daarna (trouwelooze muzelmannen, die hem krijgsgevangen gemaakt hadden, sloegen, in strijd met den wapenstilstand, weinige dagen later hem dood en wierpen zijn lijk in zee), daarna heeft hij haar niet weder gelezen: ne oncques plus ne chanta.quot; ¹

Men zou een geheel dichtstuk kunnen schrijven — de Laatste. Mis -- zonder er in te slagen het zinrijke en aandoenlijke dezer lijkrede in vyf woorden te evenaren. Dubbel treft zij in verband met een vorig hoofdstuk, waar men denzelfden priester, die met blaauwe cholera-lippen do heilige liturgie ten einde bragt, zich als een onverschrokken militair gedragen en geheel alleen acht mohammedaansche officieren uit eene hinderlaag verdrijven ziet. Sedert dat wapenfeit was Jehan de Voyssei in zijne soort een vermaard man. Wanneer de kruisvaarders in hot kamp hem voorbyquot; zagen gaan, dan zeiden zij tot elkander; „Daar gaat de kapelaan van sire de Joinville, de man der acht Saracenen; vezci k prestre mon signour de Joinville, qui a les huit Sar ras ins desconfiz.\'\' ²

1

Histoire de Saint Louis, ch. GO, 6?, §§ 299 vg, 329.

2

Histoire de Saint Louis, eb 52, §§ 258—260.

OLIVIER VAN KEULEN.

XV

Het eigenaardige der kruiHtogten, in hun bloeitijd, is dat zy een der schandelijkste, misschien, en tegelyk een der schoonste hoofdstukken in de jaarboeken van het christendom vullen; eene idylle te midden van een bloedbad, een herderszang aangeheven in een platgetreden korenveld, tusschen twee geblakerde steden. Rangen en standen, alles is uitgewischt. Men is niet langer heer of knecht, priester of leek; men is bedevaartganger naar het Heilige Graf. Uit één droefheid putten allen de kracht één smaad te gaan delgen. Sedert den val van het romeinsche rijk had Europa zulk eene edele inspanning nog niet aanschouwd, met alle klassen der maatschappij tot deelgenooten, de kinderen niet uitgezonderd. Er is een verheven en benijdenswaardig oogenblik, waarin een geheel werelddeel tot zichzelf zegt uit liefde voor een onstoffelijk goed elk kwaad te willen verduren; oorlog, pest, hongersnood, een roemloozen dood in de golven, een smarteljjken onder het mohammedaansch skalpeermes.

Zelfs Joinville niet, dunkt mij, vertegenwoordigt zoozeer te dien aanzien den idealen kruisvaarder als Yillehardouin. Indien wij vergeten konden dat Villehardouin\'s boek Ia Conquête de Constantinople heet; die kortstondige verovering eene van de vjjf of zes groote ergernissen der wereldgeschiedenis geweest is; de schrijver geen enkele maal een woord van blaam of van opheldering voor zoovele wandaden overheeft, — zoodat hij, die in den veld-togt een der aanvoerders was, in de hoofdzaak alles schijnt goedgekeurd te hebben, — indien het mogelijk was dit te vergeten, dan zouden uit geen ander historiewerk de kruistogten naar voren treden bekleed met zooveel majesteit, of doordrongen van zooveel\' vroomheid.

Ziehier eenige trekken uit Villehardouin\'s verhaal der voorbereidende maatregelen in February 1201, voor den togt van 1204. De lengte van dit tydsverloop, drie volle jaren, bevreemde ons niet. Kruistogten waren geen expedition waarmede men op een achtermiddag gereed kwam. Eerst in 1217 staken de nederland-sche geloovigen in zee, nadat Olivier van Keulen hen reeds in 1214 over hunne verpligtingen was komen onderhouden.

DERTIENDE EEUW.

Villehardouin bedoelt te spreken over een naar Venetie afgevaardigd gezantschap, van hetwelk hij, maarschalk van den graaf van Champagne, na eene laatste byoenkomst te Compiègne, deel uitmaakte en dat van den doge Dandolo, hoogbejaard en blind, maar nog wakker en strijdlustig, de toezegging eener leverantie van schepen verkrijgen moest. Op welke woekerwinst de Veneti-anen rekenden, bij het zich verbinden daartoe; in welke mate do kruisvaarders hen al dan niet doorgrondden, al dan niet hun speelbal waren¹, — dit kommerciële en politieke laten wij rusten, en letten alleen op den adel der voorstelling; ²

„De zes gezanten hielden te zamen raad, en hunne overtuiging was dat zij te Venetie, gemakkelijker dan in eenige andere haven, het benoodigd aantal schepen vinden zouden. Zij stegen dus te paard, en maakten zooveel spoed, dat zij in de eerste week der Vasten er aankwamen.

„De doge van Venetie (hij heette Hendrik Dandolo, man van veel geest en veel gemoed) bewees hun groote eer. De andere Venetianen óók ontvingen hen met veel onderscheiding. De verwondering was algemeen, toen de gezanten de brieven hunner graven overlegden ^J. Geloofsbrieven waren het; en de graven zeiden daarin zich gebonden te zullen achten door al hetgeen de zes gezanten, in welke een volkomen vertrouwen gesteld kon worden, namens hen verrigten zouden.

„De doge antwoordt: Heeren, uwe brieven heb ik gezien;. ons blijkt daaruit dat uwe meesters mannen z|jn die in rang onmiddellijk op de koningen volgen, en zij verzekeren ons dat wij in uwe woorden vertrouwen kunnen stellen, en zijzelf alles wat door u verrigt zal worden stipt zullen nakomen. Welaan, doet ons weten wat er van uwe dienst is.

„En de gezanten antwoordden : Sire, onze wensch is dat gij uw raad beleggen zult; en in tegenwoordigheid van uw raad zullen wjj u met de opdragt onzer meesters bekend maken : morgen,

1

Geffroy, Deux-Moudes 188^, ] December.

2

Conquête lt;le Constantinople, §§ 14—28. Bij Xatali.s de Wailly.

OLIVIEK VAN KLUI.EN.

indien het u behaagt. - En de doge antwoordde dat hij vier dagen uitstel vroeg, zijn raad dan b\\]eengekomon zou zijn, en zü hun verlangen zouden kunnen openbaren.

„Zij wachtten tot deu vierden door hein bepaalden dag, begaven zich naar het paleis, rijk versierd en zeer fraai, vonden den doge en zyn raad in een vertrek, en legden hunne opdragt aldus bloot¹: Sire, \\vy zijn tot u gekomen in naam der hooge baronnen van Frankrijk, die hot toeken des kruises hebben aangenomen om de smaadhoid van Jezus Christus te wreken en, zoo God het wil, Jeruzalem te heroveren. En daar wij weten dat het in de magt van geen ander volk staat hen zoo krachtig te helpen als gjj en de uwen, smeeken zij u ora Gods wil n te erbarmen over het Land van Overzee en de smaadheid van Jezus Christus, en te doen hetgeen in uw vermogen is opdat zij aan oorlogschepen en transportschepen geraken.

„Op welke wjjs? vraagt de doge. - Op allo wijzen, antwoorden de gezanten, die gij hun zult voorstellen of aanbevelen, mits het binnen hun vermogen ligge en hunne krachten niet te boven ga. - Voorwaar, antwoordde de doge, uwe meesters verlangen van ons een gewigtig iets, en zU schijnen eene grootsche onderneming te bedoelen. Over acht dagen zullen wij u bescheid geven ; en dat die lange termijn u niet verwondere, want eene zaak van dit aanbelang wil ernstig overwogen worden.

„Na het verstrijken van den termijn, door den doge gesteld, gingen zij weder naar het paleis. Al de woorden van het daar verhandelde kan ik u niet overbrengen; maar dit was het einde-van het onderhoud: Heeren, zeide de doge, wij zullen u ons besluit mededeelen, ondersteld dat wij er don Groeten Raad en den Volksraad toe bewegen kunnen; en aan u zal het staan te overleggen, of gü do volgende schikking al dan niet kunt aannemen en nakomen. Voor het overbrengen van vierduizend vijfhonderd paarden en negenduizend ridders zullen wij schepen met valbruggen bouwen, en gewone schepen voor vierduizend vijfhonderd ridders en twintigduizend voetknechten. In de overeenkomst is begrepen dat de schepen voor negen maanden voorzien zullen zijn van levensmiddelen voor alle paarden en alle manschappen;

1 Villehardouin is zeUquot; de woordvoerder.

DERTIENDE EEÜW.

ten minste, zoo er voor ieder paard vier, en voor iederen man twee mark betaald wordt. Allo bepalingen die wij u voorleggen zullen voor ons verbindend zijn gedurende één jaar, te rekenen van den dag dat wij in de dienst van God en van de christenheid, onverschillig met welke bestemming, de haven van Venetie verlaten zullen. Hot totaal der zoo even genoemde uitgaaf bedraagt vijfentachtig duizend mark \'. Ook hot volgende zullen wij doen: Van onszelf zullen wij om Gods wil bij de andere schepen vyftig gewapende galeijen voegen, op voorwaarde dat gedurende den termijn van ons akkoord wij de eene en gij de andere helft bekomen zult van al hetgeen, op zee of aan den wal, door ons veroverd zal worden in land of in gold. Overlegt nu met elkander, of gij dit kunt aannemen en nakomen.

„De gezanten verwijderen zich, zeggende dat zij met eikander raad houden en den volgenden dag bescheid geven zullen. Dien nacht spraken en overlegden zü, en kwamen overeen het te doen ; en den volgenden dag vervoogden zij zich bij den doge en zeiden: Sire, wij zijn bereid deze overeenkomst te sluiten. — En do doge zeide dat hij zijne raden er van verwittigen zou, en hij hun zou doen weten hoe hij de raden gestemd gevonden Jiad.

„In den ochtend van den derden dag belegde de doge, man met een helder hoofd en een edel hart, zijn Groeten Raad; deze Raad telde veertig mannen, uit de wijssten van liet land. En hij, door zyn ernst en zijne schranderheid, die buitengewoon en van eene deugdelijke soort was, wist hen tot goedkeuren en instemmen te bewegen. Eerst won hij die veertig, toen honderd, toen tweehonderd, toon duizend, tot allen ondersteunden en goedkeurden. ïoen riep hij er wel tienduizend bijeen, in de kapel van den Heiligen Markus, de schoonste van alle kerken, en noodigde hen, te zamen eene Heilige-Geestmis te vieren en God te bidden om voorlichting op het verzoek dat de gezanten overgebragt hadden. Zoo deden zij, van heeler harte.

„Toen de mis geëindigd was liet de doge de gezanten vragen tot het vergaderde volk de bede te komen rlgten, wel te willen

1 Ongeveer a¹/, raillioen gulden. — Over hetgeen Venetie toen als timmerwerf vermogt, en over het ook door Dante herdacht venetiaanseh Arsenaal, bij Koenen, Seheepsltouw en Zeevaart, 18r»4, bladz. 39 vgg.

OLIVIER VAM KEULEN.

toestemmen in het aangaan der overeenkomst. De gezanten kwamen in de kerk. Door velen, die hen nog niet gezien hadden, werden z\'\\j nieuwsgierig opgenomen. De maarschalk van Champagne, Geoffroi de Ville-Hardouin, nam met goedvinden en op aandrang der andere gezanten hot woord, en zeide tot hen :

„Heeren, de aanzienlijkste en magtigste baronnen van Frank-ryk hebben ons naar u afgevaardigd. Genade vragen zij u, dat gij ii ontfermen moogt over Jeruzalem, een lijfeigendom der Turken geworden, en gj) om Gods wil hen wilt helpen de smaad-held van Jezns Christus te wreken. Op u hebben zij de oogen gerigt, omdat zij weten dat geen ander zeevarend volk zoo mag-tig is als gij en de uwen. Zij hebben ons bevolen aan uwe voeten ons neder te werpen, en niet op te rijzen eer wy van u de toezegging ontvangen hebben, barmhartigheid te zullen doen aan hot Heilige Land van Overzee.

„Toen knielden de zes gezanten voor hen, onder het storten van vele tranen; ook de doge en al de anderen barstten in tranen van ontferming los; en allen riepen uit één mond, en hieven hunne handen ten hemel, en zeiden ; Toegestaan! Toegestaan ! — Toen ontstond er zulk een juichen, met de stem en met de voeten, dat het scheen alsof de aarde wankelde.\'\'

I

Do broeders Jan en Gwj\', graven van Blois, geboren heeren van Chatillon. Ideinzoonen en erfgenamen van Jan van Beaumont, en in die betrekking heeren van Schoonhoven, van Gouda, van Texel, van Tholen, en van verschillende andere landen en plaatsen in Holland en Zeeland; die twee graven hebben als neder-landsche vorsten geen van beiden uitgemunt. In gewone omstandigheden zou noch de jongste, noch de oudste, verdienen genoemd te worden aan het hoofd eener nieuwe bladzijde in de geschiedenis of voorgeschiedenis van ons volk.

Van afkomst waren zij fransche edellieden van den hoogsten rang, docli zelfs niet van moeders- of grootmoederszijde aan een vaderlandsch geslacht vermaagschapt. Hunne moeder was oene henegouwsche erfdochter; en, ware niet door het uitsterven van het hollandsch Huis in den persoon van den eenigen zoon van Floris V, de hollandsche kroon aan Henegouwen gekomen, — zoodat Willem Hl zjin jongeren broeder naar welgevallen met hollandsche en zeeuwsche steden beleenen kon, — Jan en Gwy van Blois zouden nooit (gelijk zij ze noemden) „duitsche goederenquot; bezeten, nooit in Nederland gezag uitgeoefend hebben. ¹

1 Geslachtlijst van .Tan en Gwy van Blois bij Van Berkum, Beschrijving van Schoonhoven, 1762.

GRAAF JAN VAN BLOIS.

Een gelukkig toeval echter wil dat door het bewaardbüjven der zoogenaamde Bloische Rekeningen, in het nederlandsch Rijks-Archief, wü inzonderheid omtrent het leven van graaf Jan, die Xederland slechts bij tusschenpoozen verliet eu gedurende vijfentwintig jaren Gouda en Schoonhoven regeerde, nauwkeuriger dan omtrent eenig ander nederlandsch vorst der midden-eeuwen ingelicht zijn.

Wij kunnen niet beoordeelon of de vaderlandsche geleerde, die in de corste jaren onzer eeuw, bij het zamenstellon eener stede-en geslachtsbeschrijving, een overvloedig gebruik van die papieren maakte, de stof werkelijk in alle opzigten regt heeft gedaan. Dit alleen weten wij dat wij voor hetgeen hij gaf hem groote lijks verpligt zijn. Zijne kunde, scherpzinnigheid, en naarstigheid, ontsloten uit den jare 1350 en vervolgens eene intieme neder-landsche prinsegeschiedenis, die op alle punten aan de maatschappelijke, de ekonomischo, de staatsgeschiedenis dier dagen raakt; en het ook aan de geschiedenis van kunst en letteren gedaan zou hebben, zoo dezen toen in Nederland gebloeid hadden ¹.

Sommige episoden dor geschiedenis van Floris V en Willem III zijn uit de kronyk van Melis Stoke ons tamelijk goed bekend. De kronijk van Jan van Leiden heeft den naam, hoewel zij meer dan honderd jaren na de gebeurtenissen te boek gesteld is, onze beste bron te zijn voor de kennis der geschiedenis van Holland, van 13S5 tot 1417. Voor die der persoonlijke geschiedenis van Filips van Bourgondie en Karei den Stoute is Olivier de la Marche zonder wedergade. Om niet te spreken van Proissart, wiens geniale vertellingen over een grnot gedeelte der 14²quot; eeuw het verrassendst licht doen opgaan.

Doch zelfs Froissart, hoewel hij in de dienst van onzen Gvvy van Blois zün uitgebreid werk voltooide, en hij in Nederland eene enkele maal Gwy een bezoek kwam brengen, wijdt in de

1

De Lange van Wijngaarden, Geschiedenis (Ier Heeren en besehrijving dei-Stad van Der Goude, 1813—1817, twee deelen. — Derde deel door J. X. Schel-tenm, 1879, met De Lange\'s portret. — Alleen de techniek van hetmnntslaan maakte te onzent in dit tijdvak vorderingen. Van der Chijs, G\'¹\'¹ Deel, bl-uiz.

2

208 en PI. v—lx.

VEEETIEKDE EEUW.

plaatseiyke bijzonderlioden van het nederlandsch loven zijns tijds ons niet in, geiyk de Bloische Eekeningen doen

II

Het kosmopolitische dat, door den kosmopolitischen aard dor kruistogten zelf, in de IS¹\'¹\' eeuw onze nederlandsche lotgevallen eigen was, is in de 14^lil! plaats gaan maken voor het nationale. Een nederlandsche Staat is ook in dit latere tijdperk er nog niet, en zal nog in lang niet komen. Nederlandsche instellingen daarentegen zijn in overvloed voorhanden.

Eén nederlandsche dynastie, met tal van hollandsche graven en gravinnen, hebben wü reeds achter den rug; eene tweede, de he-negouwsche, is in den persoon eener keizerin van Duitschland aan het uitsleten; eene derde, de beyersche, begint aan de regering te komen. Jan van Blois is de tijdgenoot van den beijerachon Albrecht; is Albrecht\'s voornaamste leenman, bü afwezigheid zijn plaatsvervanger, zijn bijzondere vriend, zijn kameraad ei mededinger in het jagen, het spelen en drinken, het naloopen der vrouwen, het dragen van opzigtig bonte en naauwsluitende klee-deren.

Sedert lang is het uitgemaakt dat de bisschoppen van Utrecht er in berusten moeten de heerschappij over Nederland met verschillende graven en hertogen te deelen; doch als staatsgodsdienst is het katholicisme nog de oude magt, erkend en geëerd. Hertog Albrecht ondersteunt de Inquisitie \'. Graaf Jan en graaf Gwy zijn goede roomschen. Laatste vertegenwoordigers van het geslaclit der kruisvaarders gaan zij, op de grenzen van Brandenburg, omstuwd van nederlandsche edelen, tegen de Lithauers vechten. Do jongste broeder bevordert te Schoonhoven het bouwen van een huis voor de Heeren der Duitsche Orde: de oudere is er de ijverige en gulle beschermer van een karmelieteklooster. ²

1

Bakhuizen van den Brink bij Acquoy, Gerardi Magni Kpistolae xiv, 1857, bladz. ii vgg.

2

Romer, Kloosters en Abdijen, I 178, 22ft.

CilïAAF JAK VAN BLOIS.

Doordat de regerende betjersche hertog eon jongere broeder is van don keizer van Duitschland, oefent deüe op den gang van zaken in Nederland nog zijdelings invloed uit. Echter behoort hij voor goed tot hot verleden, de tijd dat de kwanswjjs nederland-sche souvereinen niet slechts in naam maar metterdaad de afhangelingen waren van frankische, lotharingsche, of duitscho opper-leenheeren. Do Nederlanders hebben thans zelf hunne staatspartijen en hunne burgeroorlogen. De stryd der Hoekschen en der Ka-beljauwsclien is uitgebroken, en zal vooreerst niet gesust worden.

In de 13^ao eeuw waren er geen slaven meer, maar een des te grooter getal lijfeigenen: voor het altaar in de utrechtsche kathedraal wisselden in 1214 de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht lieden tegen lieden, gelijk grond tegen grond, vee tegen vee. In do 14^ae eeuw bestaat nog altijd, hoewel hot reeds veel van zijn aanzien verloren heeft, het leenstelsel; maar het lijfeigenschap is zoo goed als verdwenen, en alleen in don vorm van afkoopbare persoonlijke of heorediensten leeft het nog voort.

Waren te voren, in verband mot de algemeenheid van het landbouwbedrijf, zelfs voorname steden slechts groote dorpen, — huizen van hout, met daken van riet, zoodat de naam Steenen Huis do eigennaam van bijzondere gebouwen kon worden, — thans zijn, onafhankelijk van de in hare nabijheid gelegen burgten der sou-vereiniteit, sommige steden voorzien van eigen wallen en poorten. Alle hebben hare eigen regtbanken van schepenen, hebben burgemeesters, gekozen of voorgedragen door de leden harer eigen vroedschappen. Het grafelijk gezag wordt er alleen door een baljuw of een schout vertegenwoordigd. Op dagvaarten, hetzij dc graaf die in persoon bijwoont of niet, zien de steden zich geraadpleegd.

De algemeene toestand heeft in den tyd van anderhalve eeuw zich zoo veelzijdig gewijzigd dat het staatsgebouw geacht had kunnen worden voltooid te zijn, indien de ontwikkeling der algemeene landsregering mot die van het stedelijk regiment gelijken tred gehouden had. Tn dit eene en voorname opzigt echter heerschen de midden-eeuwen nog in vollo kracht.

De souvereine graaf of hertog is omgeven van een raad en van vertrouwde klerken of regtsgeleorden; doch allen zijn zijne hove-

VEERTIENDE EEUW.

lingen, afhankelijk van zijne beurs of zijne gunst, naar welgevallen door hem aangesteld, gelijk /ij naar goedvinden door hem ontslagen kunnen worden. Hertog Albrecht van Beijeren belegt somtijds en vaak eene vergadering zijner leenmannen, met graaf Jan van Blois aan do spits. Hij overweegt met hen, op wolke wijs hij de Kenmers zal gaan tuchtigen. Delft belegeren, een ongezeg-lijk heer van Arkol tot rede brengen. Doch ten slotte geven zi/we bevelen, en de zijne alleen, altijd den doorslag. Leenmannen, die zich daaraan niet onderwerpen, beschouwt hij als pligtverzakers, waardig gestraft te worden met verlies van goed en leven.

Zelfs van een zoo bescheiden aanvang van verzet tegen het absoluut gezag, als do engelsche edelen in 1215 door hunne den koning afgedwongen Magna Charta staafden \', was omstreeks 1350 in Nederland nog niets te bespeuren. Kon hot gouvernement dier dagen te onzent slechts bij uitzondering vaderlijk genoemd worden, landsvaderlijk was het in hoogo mate ; en daardoor in niet mindere mate strijdig met do zeden, welke haar patriarchaal karakter, uit den germaanschen of den frankisohen voortijd, tot onherkenbaar wordens verloren hadden.

Eene maatschappij, welke in honderd opzigten reeds teekenen van mondigheid begon te geven, bleef gedrild worden r.ls eene bewaarschool; en niet door een geniaal wereldmonarch, als Karei de Oroote geweest was, maar door provinciale despoten; auto-kratische dorpsgrootheden met meestal slechts middelmatige talenten, doch eene steeds onbegrensde aanmatiging, en wier nagedachtenis van geluk mag spreken zoo wij, gelijk met graaf Jan van Blois het geval is, van hen getuigen kunnen dat zij ondanks hun doelloos bestaan, hun leven op den zak van den kleinen man, hun geldverkwisten, hun schulden-maken, hun verwaar! jozen van bijna al de belangen hunner onderdanen, nogtans goede menschen, trouwe vrienden, en welopgevoede mannen geweest zijn.

1 Facsimilé der oorkonde van liet Britseh Muzcum. Londen, Oliatto en Windus, 187;,.

2 Burger landesviiterlieh als Kinder zn behandeln, ist die am meisten despotische Regierung unter allenquot;. Kant, Reehtslehre, § 49.

GEAAP JAN VAN BLOIS.

III

Moesten wij in het vorig hoofdstuk, ten einde de gebeurtenissen regt te laten wedervaren, veel aandacht aan de godsdienst wyden, thans staan andere instellingen op don voorgrond.

Vóór Filips van Bourgondie, wel is waar, heeft er geen neder-landsche staatsregeling bestaan; en zelfs maakt de naam der in 1428 ingevoerde ook deze openhaar als uitheemsch. ¹ Na gedurende eenige eeuwen de Romeinen gediend te hebben, zijn de Nederlanders onder de Franken gekomen ; toen, nadat achtereenvolgens al de merovingische en al de karlovingische vorsten met de meeste vrijpostigheid over hen geregeerd hadden, onder de keizers van Duilschland. Zoo hunne inheomsche meestors zich allengs onafhankelijk maakten, het geschiedde niet met het doel den onderdanen een volksbestaan te verzekeren. Knkel in hun persoonlijk belang, door wederkeerigen naijver of uit zucht tot zelfbehoud, beoorloogden de nederlandsche graven en hertogen elkander van eeuw tot eeuw, zonder dat één hunner er in slaagde de anderen aan zich te onderwerpen. Vele honderde jaren gingen voor de beschaving van ons volk op die wijs nutteloos voorbü, tot eindeluk de bourgondische overheerscher aan ons draayen in den bloedigen mallemolen van barbaarsche burgeroorlogen een einde maakte.

Doch goede instellingen zijn niet noodwendig nationaal; ten minste niet in tijden van nog geringe beschaving. Eene ontelbare schaar onzer voorouders, in den loop van veertien eeuwen ten grave gedaald, heeft vergelijkenderwijs bij de bepalingen van sommige vreemde wetgevingen zich wél bevonden; en al werden die regtsboeken niet door hen voortgebragt, al reikte hunne oorspronkelijkheid niet verder dan dat zij hier iets afdeden, ginds iets bijvoegden, elders ter sluiks het een of ander aanhielden, ook dit fragmentarische blijft belangwekkend. Zullen wij het bekennen ? Hetgeen ons de meeste zorg baart is niet dat er in do midden-eeuwen geen nederlandsche Staat bestaan heeft, maar

6

1

IVijiien, Staatsregeling, 1880, 5de drnk. Eerste tijdvak.

I

VEKETIliNDK EEUW.

dat van hetgeen den Staat toen verving zoo weinig ons met zekerheid bekend is ¹.

Letten wy op de taal, dan bemerken wij aan oen vry groot aantal nederlandsche woorden, scliier onveranderd overgenomen uit het latijn [juk, kaas, ons, pond, put, sikkel, spade, vlegel, vork, vrucht, wan; ik noem er slechts eenige die op handel en landbouw betrekking hebben, en laat de eigennamen van plaatsen onvermeld); wij bemerken aan die woorden dat de romein-sche generaal Drusus den Nederlanders der oudheid nog andere herinneringen heelt nagelaten dan het naar hem genoemd kanaal tot verbinding van twee nederlandsche rivieren². Dat onze voorouders er voor het eerst mede bekend geworden z(]n door de uit Italië gekomen legioenen, is een bewijs te meer dat do ro-meinsohe beschaving, of noem het overgeleverde en proefonder-vindolijke romeinsche levenskunst, aan hen besteed was. De toestand te onzent moet zeer primitief geweest zyn, dat zelfs voor zulke gewone zaken geen inheemsche namen bestonden. Uit de omstandigheid dat de bedoelde uitdrukkingen geen van allen op de scheepvaart of de jagt betrekking hebben, zijn wij geneigd af te leiden dat de bewoners van Nederland, in den tijd hunner kennismaking met de Eomeinen, nog geen boeren en evenmin kooplieden, maar enkel jagers en visschers waren ³.

Ook hun muntstelsel hebben zij van do Eomeinen ontleend, en de romeinsche eenheid aangenomen als de hunne. Hoe hoog men, tot omstreeks het eerste vierde deel der 7^ eeuw, toen Nederland door de frankische Merovingen bestuurd werd, in de geschie-nis opklimme, van eene oorspronkeiyke nederlandsche munt vindt men nergens sporen. Toen er in 625 te Dorestad eene muntfa-briek werd opgerigt, — de oudste bekende, — was sedert onheugelijke tijden, onder andere of dezelfde benamingen, het romein-

1

P. L. Muller, Middeleeuwsch Nederland, Gids 1885, IV 28 vgg.

2

Johannes Franek, Etymologiscli Woordenboek der Nederlandsche Taal, 188-1 vgg. — De latijnsche herkomst van verschillende nederlandsche woorden is somtijds enkel schijnbaar, door den gemeenschappelijken indo-germaan-schen oorsprong van nederlandsch en latijn.

3

De llooij, Nederlandsche Handel, 1856, bladz. 41, — Koenen, Nederlandsche Boerenstand, 1858, bladz 17.

(iltAAF J AX VAK ELOIS.

sche geld reeds overal gangbaar. Gedurende twee eeuwen, van 850 tot 1050, nadat Dorostad door de Noormannen verwoest was, heeft men in Nederland zich van geld bediend geslagen te Keulen, — de voormalige romeinsche kolonie waar, met de taal der Romeinen, ook hunne wetten en ekonomische instellingen van oudshor voor nationaal golden.¹

De Nederlanders hebben nooit een zelfstandig onderdeel van het romeinsche rijk gevormd, zooals de Galliërs. Zij waren slechts bondgenooten der Romeinen, geen romeinsche burgers. Het latijn is hun naderhand zoo gemeenzaam geworden, en zü hebben voor al hunne burgerlijke en staatsburgerlijke handelingen gedurende zoovele eeuwen zich van die taal bediend, dat wij hunne uitsluiting dubbel bejammeren moeten². Misschien bezaten wij anders op dit oogenblik, zooals de Franschen hunne overvloedige gallo-romeinsche, eene batavo-romeinsche litteratuur, en konden wfl daaruit regts en links putten, tot eindelijk, zij het na vele jaren studie, een volledig beeld van het tijdperk voor onze oogen rees. Gelijk de zaken staan moeten wij met de berigten van romeinsche geschiedschrijvers ons vergenoegen, en in de eerste plaats (al schamen wij ons, van zulk een auteur sprekend, het woord te bezigen) ons behelpen met die van Tacitus. Van de germaan-sche volksstammen in Nederland, welke door ïacitus herdacht worden, was, met uitzondering der eigenlijk gezegde Friezen, bü den aanvang der frankische overheersching geen enkele meer in leven of voorhanden. Waren zü weggetrokken, de zee of de bergen over? Waren zij gedood in onderlinge verdelgingsoorlogen? Waren zij uitgestorven? Men weet alleen dat zij spoorloos verdwenen waren, en, toen de strijd der Franken tegen do Friezen begon, Nederland geen enkelen Batavier meer tolde. ³

1

Hooft van Iddekinge, Friesland en de Friezen, 1881, bladz. 19 vg., 221 vgg.

2

Igt;ns staaten-bildende Element der Zeit war: Romanisirnng der Deutsehen. Diese Thatsache, die Verbindung mil Rom, hat den Germanen als Ansgangs-punkt einer neuen Gesehichte, und, naeh unserer Ansicht, als die Quelle ihres weiteren Lebens gedient.quot; Von Sybel, Entstehung des dentsehen Königthuius, 1845, bladz. 158, 173.

3

Fustel de Coulanges, Institutions politiques de Fancienne France, 1877, S\'¹\' Druk, bladz. 354 vgg. — Minder vierkante voorstelling bij L. Ph. C. van

VEERTIENDE EEUW.

Ik vraag verlof een charter van 855 te mogen aanhalen dat, ofschoon het in zichzelf slechts op eene private of persoonlijke aangelegenheid betrekking heeft, nogtans op verschillende punten aan de openbare dier dagen raakt. Meer dan andere nederlandsche oorkonden uit dien tijd is het als één kort begrip der staatkundige, maatschappelijke, en regtstoestanden. ¹

Een Nederlander, Polcker, geboren omstreeks het jaar 800, bezitter van uitgebreide onroerende goederen (bouw- en weilanden) in de tegenwoordige provinciën Gelderland, Utrecht, Noord-Holland, en Friesland, wil uithoofde der onzekerheid van het men-scheiyk leven in het algemeen, en inzonderheid met het oog op de onheilzwangere tijden, zich in een klooster begeven. Onder zekere voorwaarden legateert h(j te dien einde zijne genoemde eigendommen aan de abdij Werden.

Het dokument zou vollediger en nog belangrijker zyn dan het. is, zoo Folcker\'s vrouw en Folcker\'s kinderen er in genoemd werden. Wij zouden in dat geval er gezinspeeld vinden op bepalingen omtrent het erfregt. Doch de schenker spreekt alleen over zijne ouders, — wier zieleheil hij nog na hun dood bevorderen wil, — en over zichzelf. Van een tot het verleden behoorend huwljjk rept hij niet, noch van verwanten van vrouwszijde. Hij is een kinderloos achtergebleven weduwnaar, en waarschijnlijkst een vrijgezel.

Do funktien van notaris, by het opmaken der akte van schenking, zijn verrigt door een kerkelijk persoon: Hildric den onderdiaken. Door Hildric gesteld en geschreven, is het stuk onderteekend door Polcker en hem, in tegenwoordigheid van getuigen. Voor de redaktie heeft Hildric zich van het latijn bediend, overblijfsel van het ineengestort romeinsche rijk, waaruit, me; Neder-

den Bergh, Jïiddel-Xetlerlimdsche Geographic, 1872, 2^I\'e Druk, bladi.. 227 vg.— Kritiek van Fustel de Coulange\'s denkbeelden, door Waitz, Verfassungsge-schiehte, Deel IT, nieuwe uitgaaf.

t Oorkondenboek Holland en Zeeland. N⁰ J7. — Ik laat de echtheid gelden van het onderschrift: sregnante doinno nostro Hludowicoimperatoreiuni-ore augusto anno XV.quot; — Litteratuur over dit charter bij Lacomblet, Urkun-denbueh des Xiederrheins, N\'^J 05, en Anzeige der Quellen I XT, — Munten vim bet tijdvak bij Van der Chijs, 9\'¹\'\' Deel, bladz. 143 vgg. en PI. xm—xv«.

«KAAP JAS VAK BL0I3.

land als aanhangsel of nooi\'dwosteliJken uithoek, het lïankische voortgekomen is.

De vorst, in het vijftiende jaar van -wiens regering de akte gepasseerd werd, Lodewijk de Jonge, achterkleinzoon van Karei den Groote, wordt er „onze keizerquot; genoemd, met aanwending van ■den oudromeinschen titel. W(j moeten gelooven dat er destyds in Nederland geon bruikbare, genoegzaam ontwikkelde landstaal bestond, en men voor zulke gewigtige stukken, ten einde misverstand te voorkomen, zich van het volmaakter idioom der voormalige overheerschers bediende. De Duitschers der We eeuw duidden op zijn oudromeinsoh zichzelf als „barbarenquot; aan, en hunne taal en letteren als „barbaarsch.quot; ¹

Hildric\'s latijn is tot zekere hoogte wezenlek latijn ; doch tevens twijfelen wij of oen burger van het oude Rome uit deze lingua franca zou hebben kunnen wijsworden. Niet alleen is zü vermengd met een groot aantal bastaard-latijnsche regtsternien, door welke men een germaanschen oorsprong ziet lieenschemeren, maar de schenker zegt dat hy zijne gift onder de bescherming van drie verschillende wetboeken stelt, die geen van allen te Eome ontstaan, of onveranderd van de Eomeinen overgenomen zyn: de Salische wet, do wet der Eipuariers of bewoners van den regter Eijn-oever, en de wet der Friezen; lex Ripuaria, lex Salica, ewa Fresonum.

Voorts zien wij uit het stuk, dat Nederland namens keizer Lodewijk den Jonge op dat oogenblik autokratiscli geregeerd wordt door twee stadhouders of gouverneurs-generaal: graaf Wigman en graaf Ansfried. Mogelijk waren dit geboren edelen, vermaagschapt aan der. vorst; mogelijk slechts soldaten van fortuin, zoo-nen van vrijgelatenen of van slaven. Een landgraaf behoefde destijds evenmin van adel te zyn als heden een dijk- of een pluimgraaf. Ongetwijfeld echter hadden Ansfried en Wigman in last de landingen en strooptogten der Noormannen tegen te gaan: dit toch zijn de „onheilspellende voorvallen van den dagquot; op welke

l De oudste tot dusver bekende nederlandsche tekst, de dusgenaamde Psalmen van Waehlendonck, is van het begin der lOde eeuw en vertaalt de Vulgata woord voor woord. — Stiidien van P. J. Cosijn in Taal- en Letterbode 1872 en 1873.

VEERTIENDE EEUW.

Polcker in zgne voorafspraak doelt, en die onder meer hem het besluit hebben doen opvatten zijne bezittingen aan de abdij Werden te vermaken. Hij werd op die \'wijs leenman van den abt, en mogt er op rekenen dat zyne goederen deelen zouden in de, hoe gebrekkig dan ook, aan de kloosters verzekerde bescherming.

De abdij quot;Werden (hare in romaanschen stijl gebouwde kerk bestaat nog) lag in de onmiddellijke nabijheid der tegenwoordige nederlandsche zuid-oostergrenzen, bij Diepenbeek aan den Beneden-Roer. Eene halve eeuw te voren, ongeveer in het jaar van Polcker\'s geboorte, was zij door den vereerden Ludger gesticht; den eenigen geboren Nederlander der oudheid die, naar het voorbeeld van quot;Willebrord en Bonifaoius, onder onze landgenooten als hoiden-appostel optrad en levenslang werkzaam bleef. ¹ De oorkonde van 855 verplaatst ons te midden eener zamenleving welke in de honderd jaren, voorbijgegaan sedert Bonifacius\' sneuvelen, reeds een vasten christeiyken draai heeft aangenomen. Nederlanders van de wereld die in de IS¹¹», do li¹¹⁰, de la¹¹¹-\' eeuw, abdijen bedenken, doen dit geheel in dezelfde gevoelens en dezelfde bewoordingen als Polcker in de eeuw. De plooi blijft onveranderd. In de eerste duizend jaren na Polcker zullen do Nederlanders daar niet weder uitgeraken.

De staatsvorm is de romeinsche van het romeinsche keizerrijk; niet van de romeinsche republiek. Te Aken troont een alleen-heerscher wiens wil voor het geheele rijk wet is, en die door graven of hertogen zijne provinciën laat besturen, evenals de romeinsche keizers door proconsuls. De christelijke geestelijkheid heeft de plaats der provinciale romeinsche „beschermersquot; vervangen, wier taak het was de belangen van den kleinen man voor te staan. Tevens doet die geestelijkheid dienst als bureau van den burgerlijken stand, als notarieel en registratie-kantoor, als bewaarster van hypotheken. Akten worden verleden ten overstaan van „edele mannenquot; ; doch deze edelen zijn dikwijls slechts vrye grondbezitters, en in geen geval met politiek gezag bekleed. De eenige openbare magt in den Staat is de militaire, vertegen^ woordigd door den keizer.

1

Moll, Kerkgeschiedenis, I 184,

GRAAF JAN VAN BLOIS.

Eene romeinsche wet der 4^ae eeuw (stilzwflgend ondersteld in de door Folcker genoemde friesche, ripuarisohe, en salisclie wetboeken) verbood, by liet overdragen of verkoopen van gronden, zekere opgezetenen te scheiden van den bodem De Heilige Wil-lebrord krijgt van Karei Martel gronden bij het luxemburgsch Epternach ten geschenke met de daarbij behoorende gezinnen. Gronden in Noord-Holland worden door Willebrord zelf, by testamentaire bepaling, aan derden vermaakt met de gezinnen. Meer dan honderddertig Nederlanders schenken aan het fnldaasch klooster van den Heiligen Bonifacins landerijen met de gezinnen. ¹

In hetzelfde geval verkeert Folcker. Zyne eigendomsrogten zijn volstrekt en onschendbaar; hy mag zijne goederen, onroerende en roerende, schenken aan wie h\\i wil en op de wijs die hem goeddunkt. Alleen is hu, bij het overdragen zijner landerijen aan de gemeenschap der werdensche monniken, gehouden dit quot;te doen met inbegrip der lijfeigenen, mannen, vrouwen, en kinderen. De abt van AVerden had de schenking niet mogen aanvaarden, zoo de gezinnen door Folcker uitgezonderd waren.

Ongerekend de slaven, buitgemaakt in den oorlog of gekocht van Joodsche handelaars, waren er in Nederland drie klassen-van personen; van welke eene, de talrijkste, uit lijfeigenen bestond en door de Romeinen, hierin nagevolgd door de Franken, was vastgemaakt aan den grond. De oudgermaansche wetten nemen in dien toestand haar uitgangspunt, zonder hem te kodi-ficeren of aan te duiden. Uit skandinavische legenden echter kan men zien dat hij leefde in het bewustzijn der menigte, en op welke wy\'s dichters hem schilderden \'.

„De godinquot;, heet het in de metrische Edda van Saemund Sig-fusson, „do godin Edda baarde een zoon, donkerverwig van huid, en men noemde zijn naam Thral. Het vel zijner handen was oneffen, zijne vingers dik, zijne gelaatstrekken grot, zijn rug gebogen. Deze en zijne broeders legden wegen aan, zuiverden

1

Oorkondenboek Holland en Zeeland, N⁰ l, N⁰ 3, N⁰ 9,

;l M. A. Geffroy, Rome et les Barbares, 1873. — Fustel de Coulanges, Institutions Politique^, bladz, 331 vg.

VEERTIENDE EEUW.

de velden van onkruid, hoedden de varkens, ontgroeven de vee-nen. Uit hem is de klasse der dienstbaren voortgekomen.

„De godin Amma baarde een zoon, en men noemde zyn naam Karl. Deze was rossig en blozend. Hij leerde de stieren temmen, den ploeg smeden, huizen timmeren, schuren bouwen. Uit hem is het geslacht der vrije landlieden voortgekomen.

„De godin Modir baarde een zoon, en men noemde zijn naam larl. Zyne haren waren blond, zijne wangen glanzig, zü\'n blik scherp. Hij leerde de speer schudden, het paard berijden, het zwaard hanteren. De godin onderwees hem het gewijd letterschrift; zi] beval hem de erfelijke landerijen en de woningen der voorouders in vrijen eigendom te gaan bezitten. Hij verstond de Runen te ontcijferen en den kreet der vogelen te duiden.quot;

Onze Folcker (om bij de providentieel geachte skandinavische splitsing te blijven) was geen iarl, al hebben onder de getuigen, in wier tegenwoordigheid zijne akte werd opgemaakt, zich wel-ligt personen van dien rang bevonden. Evenmin was hi] een thral: de thrals behoorden met vrouw en kinderen aan den bodem, en konden noch bezitten noch wegschenken. Hi) was een lid der klasse van welke de hollandsche edelen eenmaal Floris V verwijten zouden zich den hoveling en den oogedienaar gemaakt te hebben: een welgestelde karl of vrije boer. Niet zoo onbeschaafd, of hij kan zijne handteekening onder eene notariële oorkonde stellen. Reeds zulk een goed christen dat hij bijbelteksten aanhaalt, en voortredeneert op een gezegde van Jezus tot zijne discipelen betrelfende het vlieden der wereld en de vrijwillige armoede. Maar tevens nog in zulke mate Frank, of frankisch Nederlander, onderworpen aan de germaansch-romein-sche wet, dat hij het bezitten van gezinnen van lijfeigenen als eene natuurlijke en geoorloofde, het overdragen daarvan, met huis en have, als eene pligtmatige zaak beschouwt.

OKAAF JAN VAN BLOIS.

IV

Op den dood van Karei den Groote zijn voor de Nederlanders twee rampspoedige eeuwen gevolgd, gednrende welke hunne kans op een afzondeiiijk volksbestaan hagcheiyker stond dan ooit.

Zjj hoeten voortaan Lotharingers; liggen, uit de eerste hand, bloot voor al de scherpste slagen der zeeschuimende Denen of Noormannen die aan hunne kusten komen landen of hunne rivieren komen opvaren; zien, in den strijd der Lothariussen en verdere afstammelingen van Charlemagne tegen deze ruwe en on-genoode gasten, huns ondanks zich gewikkeld; worden het eeno oogenblik door hunne magtelooze of berekenende souvereinen tegen de Denen beschermd, het ander oogenblik, krachtens verdragen of vredesvoorwaarden van één dag, gesteld onder onrustige en wreede deensche stadhouders ; bemerken eene poos daarna dat men hen heeft overgedaan aan een duitsoh koning, weinig bekoord door het geschenk ; en leiden in alle opzigten het elendig bestaan van lieden wier personen en bezittingen iederen dag verzwolgen dreigen te worden, zonder dat het geringste maat-sohappeiyk voorregt hun eene vergoeding- aanbiedt hetzij voor het ontbreken van alle genoegens der beschaving, hetzij voor het gemis van een rustig en aartsvaderlijk planteleven. De armen! Zichzelf behooren zij niet toe, en de vorsten wien zü toebehoo-ren hebben er geen belang by zich aan hen gelegen te laten liggen.

Uit de overgangsjaren van dit tijdperk tot een volgend (1018) dagteekent de opkomst der eerste noordnederlandsohe dynastie. Er werd in het toekomstig Holland een geslacht van lotharing-sche aanzienlijken gevonden, in hetwelk van vader op zoon de post van graaf langen tijd erfelijk geweest was. Willekeurig onderstelt Melis Stoke dat Dirk I voor het minst van moedera-zyde tot de prinsen van den bloede behoorde \'. Aanvankelijk slechts ambtenaren met vast traktement, op oudromeinsche wijs, kregen dezo graven door de gunst van sommige keizers, als erkenning voor bewezen diensten, allengs landgoederen van meer

1 Kijmkronijk, I vs. 417—462

VEERTIENDE EEUW.

of minder omvang in leen, hier en ginds verspreid. In schijn bleven zij leenmannen, en namen al de formaliteiten dier betrekking in acht; tot er een oogenblik kwam dat zij, van de trouw hunner onderdanen verzekerd, voor wie de keizers vreemdelingen en zij landzaten waren, zich meester maakten van de souvereiniteit.

Het half-mythologisch karakter der verhalen omtrent Dirk I, en zijne onmiddellUke opvolgers, laat niet toe de eerste beginselen van het hollandsch Huis meer in bijzonderheden te schetsen. Met Dirk I evenwel, maar zijn achterkleinzoon Dirk III, is de eigeniyke stichter der dynastie geweest. Graaf van Holland, in den lateren zin dos woords, was deze van geboorte zoo weinig dat men ook zijn zoon en opvolger. Dirk IV, nog in 1046 slechts als grens- of markgraaf van Vlaardingen aangeduid vindt: naam van het gedeelte der znidhollandsche provincie hetwelk de monden der Maas omvat.

In zijne jonge jaren vocht Dirk Hl tegen de noordhollandsche boeren, die zjjn vader Arnold hadden doodgeslagen; en nadat hij deze heslMes Fr is ones, gelijk zij genoemd worden, ten order had gehragt, had hg het geluk of het talent hen aan zich, te verbinden. In Kenmerland bevond zich de zetel van zijn geslacht, en hij ging er voor een weldoener der abdij ^van Egmond door. Op de grenzen van Utrecht, eindelijk, had hij Bodegraven in leen van den bisschop.

Onnoodig te betoogen dat de schamele bezitter dezer verloren posten, overigens slechts aangesteld souverein van het onaanzienlijk vlaardingsch markgraafschap (Far West van het bewoond vasteland van Europa, nog de sporen der woeste deensche invallen vertoonend), er niet in geslaagd zou zijn een vorstehuis te stichten, zoo hij niet een man met haar op de tanden geweest was, en de omstandigheden niet medegewerkt hadden. Historifsche gegevens bevestigen die onderstelling. Dirk Hl is de eerste hol-landsche prins omtrent wiens handelingen en wedervaren gelijktijdige berigtgevers ons in voldoende mate inlichten ¹.

t Kromjken van Ditmarus, Baldricus, en Alpertns, bij Huydecoper, Melis Stoke, I bladz. 10G vg. Bij Wagenaar, II 132 vgg. — Over Alpertus brj Kerkgeschiedenis, II-\' 34a vgg.

QEAAP JAN VAN BLOIS.

In z\\jn geslacht leefde de herinnering van een tijd toen een keizer Lotharius, ten einde de Saksers als bondgenooten tegen de Denen te winnen, aan deze duitsche onderdanen, broeders en zusters der Nederlanders, volle vrijheid van godsdienst geschonken had. De Saksers, weleer alleen door de stokslagen van Karei den Groote tot aannemen van het christendom bewogen, hadden van Lotharius\' vrijzinnigheid niet onnatuurlijk partij getrokken om in grooten getale tot het heidendom terug te keeren. Doch dit kwaad, hoe bedenkelijk ook, was gering in vergelijking van een ander en bedenkelijker. Onder den dekmantel der godsdienst waren de saksischo thrals en de saksische karls een sociaal-de-mokratisch bondgenootschap gaan sluiten, ton doel hebbend de saksische en andere iarls uit te moorden of te verjagen. Daaruit was een boerekrijg voortgekomen; Lotharius was dien opstand in bloed moeten gaan dempen; en Dirk\'s voorvaderen, doordrongen van het nostra res agitur, hadden aan de zjjde van hun leenheer zich in dien strijd niet onbetuigd gelaten quot;.

Ligt kunnen wij begrijpen dat Dirk III, in zulke overleveringen opgevoed en zelf een geboren lotharingsch gezaghebber, er nooit aan heeft gedacht de lotharingsche lijfeigenen in Nederland los te maken van den bodem, of hunne en zijne medemenschen, de lotharingsch-nederlandsche vrüe boeren, tot stedelijke poorters te verheffen. Ofschoon bij de uitkomst weldadig gebleken, zyn doel was zelfzuchtiger. Zijne menschlievendheid ging niet verder dan den wensch, de lieden die hij als zijne wettige onderdanen beschouwde, door het stichten of veroveren eener nieuwe koopstad aan meer welvaart, en zichzelf aan meer magt te helpen.

Andere eischen aan een nederlandsch regeerder te stellen zou toen niet praktisch geweest zijn, en zelfs binnen die grenzen viel er meer goed te doen dan één man afkon. Tijdgenoot van Dirk III was, in het latere graafschap Zutfen, toen het graafschap Hameland, zekere wreedaard; de zich noemende graaf Balderick, echtgenoot en werktuig eener nog wreedere gravin, Adela of Athele, eene lady Macbeth van nationalen bodem. Al trekt men van de deels barbaarsche deels onnatuurlijke misdaden, welke-door tijdgenooten en ooggetuigen op rekening van dit echtpaar

1 Van Wyn, Bijvoegsels achter Wagenaar\'s 2ile Deel. bladz. 23 vg.

VEERTIENDE EEUW.

gesteld worden, de helft af, dan volstaat het overige om ons een denkbeeld te geven van hetgeen in die dagen, onder de Nederlanders, een slecht vorst beteokende.¹ Het is waar dat ook Dirk III door tydgenooten een „handietquot; genoemd is; doch. die zoo spraken waren belanghebbende politieke tegenstanders, door de revolutionaire handelingen van onzen vrijpostigen Dirk onaangenaam gestoord in een konservatief en rustig bestaan.

Dirk\'s voorname antagonist was in zijne soort óók een goed, en zelfs een voortreffelijk man. Bisschop Adelbold van Utrecht wordt onder de sieraden der oud-nederlandsohe kerk in het lo-tharingsch tijdvak gerekend. quot;Weinige jaren geleden is eene latijn-sche verhandeling van hem voor den dag gekomen, aan welke door bevoegde regters letterkundige waarde toegekend wordt. Men noemt nog andere latynsche geschriften van zijne hand: eene levensbeschrijving van keizer Hendrik II, een wetenschappelijk opstel over een onderwerp uit de wiskunde. Hij had smaak voor de bouwkunst, voor de muziek, aanleg voor de poëzie. Het is waar dat de gronden voor die gunstige meening thans voor het meerendeel niet inear kunnen nagegaan worden. ²

Motley geeft ergens aan sommige nederlandsche kerkvoogden der raidden-eeuwen den naam van „gewijde zeeschuimers.quot; ³ Op Adelbold is die kwalifikatie slechts voor een gedeelte van toepassing. Men vindt alleen aangeteekend dat hij de eerste utrecht-sche bisschop geweest is die, tot handhaving van zijn wereldlijk gezag, en ongetwijfeld met het goede doel zijne onderdanen tegen naburige woestelingen te beschermen, wapengeweld heeft aangewend. Te kwader uur ondernam hij dit ook tegen Dirk III. In ziine eigen oogen een veel aanzienlijker persoon dan de kenmer-landsche grondbezitter en vlaardingsche markgraaf, die bovendien zijn leenman was, nam hij het kwalijk dat Dirk, stichter geworden van Dordrecht en heffer van een tol aldaar, hem, rijksvorst, beletten wilde vrjj te jagen en te visschen in of bij den

1

Van Spaen, Inleiding tot de Historie van Gelderland, 1805. — Hetzelfde verhaal bij Arend, Geschiedenis, 1811, II¹ 92 vgg.

2

Moll, Kerkgeschiedenis, 11\' 52 vgg, II² 387 vg, 411.

3

Kise of the Duteh Republic, hladz 14 der uitgaaf van 1877: gt;-The bishop is a consecrated pirate \'\'

GRAAF JAN VAN ELOIS.

Zwijndreohterwaard. En dit niet alleen; maar ten einde Dirk die aanmatiging te verleeren, liet hij doov een zg\'ner eigen stichtsche markgraafjes Bodegraven bestoken en afloopen: zeer tot schade van Dirk\'s inkomsten, en in strijd met Dirk\'s regten als heer dier plaats.

De zaak werd ingewikkelder toen de bisschoppen van Keulen, van Trier, van Luik, van Kamerijk, vrienden van den bisschop van Utrecht en gewoon (met zijne vergunning) óók uit visschen te gaan in de zwundrechtsche wateren, tegen Dirk eene aan-klagt indienden bij den keizer, ondersteund door kooplieden uit Tiel. Dordrecht namelijk, als nieuwe stapelplaats en nieuwe tol-barrière, deed het oudere Tiel eene gevoelige en weldra doo-delijke konkurrentie aan. Het stedeke van gisteren was mededingster geworden van de eeuwenheugende keizerlijke handelsstad, reeds welvarend onder en vóór Karei den Groote.

Dirk III bezat, juridisch gesproken, geen zweem van regt, zonder voorkennis of vergunning hetzij van den duitschen keizer, hetzij van den hertog van Lotharingen, van de voorbij Dordrecht in- en uitvarende schepen op eigen gezag eene schatting te heffen\'. Feitelijk was dit eene zuivere noormansdaad, uitgespeeld door een landgenoot tegen landgenooten ; en de woordvoerders van den utrechtschen kerkvoogd noemden de zaak bij haar waren naam, toen zij, in hunne pleidooijen vóór den keizerlijken regterstoel te Nijmegen, den markgraaf van Vlaardin-gen als een binnenlandsoh zeekoning aanduidden.

Men ziet hoe hoog in de geschiedenis der Nederlanders de oorsprong van den stedeiyken naijver opklimt. Wij zijn genoodzaakt ons oog te wapenen en een vaderlandschen folio-atlas te bestellen, zullen wij ons vergewissen dat Dordrecht inderdaad op eenigen afstand van Tiel ligt. Den vreemdeling, die het eene

l „Rijn, Waal, TJssel, Lek, Vecht, de Zuiderzee, het Vlie, de Maas, de Schelde, waren vrije koningsbanen waarop geen bijzondere tollen mogten geheven worden. Men begrijpt hoe het als een zwaar vergrijp tegen de staatsregeling en als stroomroof beschouwd werd, toen Graaf Oirk Ut van Holland in het begin der llde eeuw eigenmagtig te Dordrecht, dat hij wederregtelijk ingenomen had, een tol insteldequot;. L. Ph. C. Van den Bergh, Middelneder-landsche Geographic, Druk, blad/, 105.

VEERTIENDE EEUW.

vlek voor de haven van het andere hield, zouden wü geen vrijheid gevoelen te berispen. Nogtans is het reeds in de eerste jaren der IIA\' eeuw eene nederlandsohe levenskwestie, welk dier twee gehuchten de wereld gebieden zal. Do zoonen derzelfde germaansche moeder schijnen geen andere bestemming te hebben, dan uifwarme overtuiging elkanders welvaart in den grond te boren \'.

Doch laat ons billijk zijn, en erkennen wij dat er voor Dirk III geen reden bestond den bisschop van Utrecht, als politiek persoon, buitengewoon te ontzien. Toevallig weten wjj op welke wijs Adelbold\'s onmiddellijke opvolger aangesteld werd. Te Oosterbeek, bij Arnhem, was dorpspastoor de waardige Bernulf, en deze vond gelegenheid keizer Koenraad II, op eene reis naar Utrecht, waar de monarch voor het kiezen van een geschikt nieuw bisschop wilde gaan waken, eene huiselijke dienst te bewijzen. De schoone keizerin Gisela, die in belangwekkende omstandigheden haar • gemaal vergezelde, kreeg ter hoogte van Oosierbeek het zoo kwaad dat zij bij pastoor Bernulf binnengebragt moest worden en zij te zjjnent van een dochtertje beviel. Bernulf spoedde zich naar Utrecht, werwaarts de keizer (want er was \'haast bü de verkiezing) voorgegaan was; en toen de pastoor in eene vergadering van kanunniken, waar men het over de keus niet eens kon worden, de blijde boodschap bragt^ werd hij door Koenraad II als kandidaat der Voorzienigheid begroet en van dorpspriester op staanden voet tot bisschop bevorderd².

Het einde van het geschil tusschen Adelbold en Dirk was een bloedige stryd bij Vlaardingen, waarin de markgraaf eene vermaard gebleven overwinning behaalde. Eene keizerlijke vloot en een keizerlijk leger, onder bevel van hertog Godefrid van Lotha-

1 O. van Rees, Staathuishoudkunde in Nederland, 18C5, I 3fi vg.

2 Moll, II¹ 57 vgg. — Van der Chijs, VII 20, IX 187. — MernnlFs grafschrift bij Dumbar, K. en \\V Deventer, I 235 A:

Venit Ilex Conrat — ut pacern raox ibi ponat,

Datque cohors tota — Regi de Praesule vota.

Ketro dimissa — paritura eonluge Gisla,

Oesterbeek villa — prope Bernoldum parit illa.

Tune ibi Curatum. — Cui Rex dat Pontificatum Ob nova portata, — quod erat proles sibi nata.

GEAAF JAN VAN BLOIS.

ringen, werden door Dirk\'s boeretroepen, in wier gelederen niet ■één edele schijnt gediend te hebben, grootendeels vernietigd; de hertog gevangen genomen; onder de volgelingen van den utrecht-schen bisschop eene ware slagting aangerlgt. Adelbold zelf ontkwam te naauwernood in eene schuit. Sedert den tyd van Karei den Groote, zeiden de menschen, was er in Nederland zulk eene zware nederlaag nie: geleden. Van dat oogenblik had Dirk III ■er den schrik onder.

De aanleiding tot het ontstaan van een hollandsch gravehuis zien wij in deze gebeurtenissen blootliggen voor ons oog. Indien de nalatenschap der voormalige Karolingen zonder heiligschennis verdeeld mag worden, vindt Dirk III, dan komt ook hem een aandeel in den buit toe- Met leede oogen ziet hij de utrechtsche bisschoppen zich bjj toeneming gedragen als de eigenlijke sonve-reinen van geheel Nederland, pachters van den nederlandschen alleenhandel; ofschoon het wereldkundig is dat zij slechts zetbazen der duitsche keizers zijn: Adelbold van Hendrik II, Bernulf van Koenraad II \'. Dirk meent zich een tamelijk goed christen te mogen noemen, ook al houdt hij de verkiezing dier heeren door den Heiligen Geest voor een sprookje. Wanneer in 1010 Noormannen nogmaals de stad Utrecht in brand komen steken, dan verroert hij zich niet. quot;Wat gaan hem de geplaagde boeren ■van den bisschop aan ? Voor zijne eigen boeren heeft hij te zorgen. Hij ontbiedt hen uit Kenmerland naar het Vlaardingsche, en opent hun te Dordrecht een nieuw middel van bestaan. Eenmaal zullen deze woestelingen er belang bj) hebben, te vochten

1 »Dépouillée presqu\'eatiürement de la force que YKtab aurait cl Cl lui don-ner, la royauté allemande se voit contrainte do prendre tl son serviee une force qui lui était étrangère, eellc de VKylisc, force qid, par sa nature mijtne, ne pouvait rester longteraps la servante de la royauté. L\'investiture des évêques fut la base du pouvoir royal: die vejupiara par dc hauts fmictionnaires ecclt-stastiquen Ich fonctionnaires laïques devenus princes héréditaires; mais c\'était une base qui devait chanceler aussitót que 1\'Église aurait pris conscience d\'elle-mèmc.quot; 11. Sohm, llevue Historique 1876, I C07 vg. — Bisschop Willem van Utrecht, overleden in 107G, beschouwde zich in zulke mate als duitseh-keizerlijk ambtenaar, dat dc groote hervormer paus Gregorius quot;Vil (Hildebrand). dien hij een eedbreker, een overspeler, en een valseh apostel noemde, door Jiem in den ban gedaan werd. — Wagenaar, Vad. Historie, 11 183 vgg.

VEERTIENDE EEUW.

voor hun brood; en voor Dirk zal dan het oogenblik gekomen zijn hen tegen den utreehtschen bisschop aan te voeren. Misschien ondersteunt de keizer voor een keer den bisschop niet een leger, doch zeker slechts voor een keer; want de keizer heeft vele andere zaken aan het hoofd, en zal, indien het moet, dit ten laatste in den schoot leggen.

Bisschop Adelbold handelde korrekt maar kortzigtig, toen hy den opperleenheer tegen Dirk III in het harnas joeg. Had hy de kaart van het land beter gekend, hij zou den tegenstander niet zwartgemaakt, niet beproefd hebben hem met één slag te doen vernietigen. De toekomst behoorde aan Dirk III en de zijnen. Het moest gebeuren dat de kleine groote leenmannen, ver van het keizerlijk middenpunt, zich onafhankelijk zochten te maken. De vraag was slechts wie hunner, aan de noodige onbeschaamdheid, de noodige veerkracht en het noodige overleg zou weten te paren.

De laatste daad van Dirk\'s leven is eene rustige en stichtelijke pelgrimsvaart naar het Heilige Graf geweest. Vóór hem stierf zijn eenige broeder Sikko, loffelijke!\' gedachtenis. Ondanks zijn hoogen rang trouwde Sikko\' uit liefde eene noordhollandsche boeredochter.

Dirk nam dit ongelijk huwlyk zeer euvel op, en de herinnering zijner ergernis is bewaard gebleven in een grafschrift op Sikko, vervaardigd door een egmondsch kloosterling. Er wordt niet met zoo vele woorden gezegd dat de jongere broeder zich vergooid heeft, doch onmiskenbaar is dit de bedoeling. „Door te luisteren naar de inspraak van zijn hart, daalde Sikko beneden zichzelf,quot; staat er ^].

Aan die minachting voor ridderlijke luimen, in nabestaanden, herkent men den napoleontischen aard der gelukkige soldaten van alle eeuwen. Er stroomde eerzuchtig bloed in Dirk\'s aderen. Hij geloofde blijkbaar aan eene roeping van zijn geslacht Keizers trotseren, bisschoppen vernederen, landgenooten ombrengen, andere landgenooten benadeelen, eigen grootheid zoeken, dit mogt. Trouwen beneden zijn stand mogt niet.

1 Van Wyn, Bijvoegsels achter Wagenaars 2de Deel, bladz. 63,

GRAAF JAN VAN BLOIS.

V

Nederlands politieke toestand omstreeks 13ó0, wanneer graaf Jan van Blois het tooneel zal gaan betreden, scheelt zoo aan-merkeiyk van den daareven geteekenden, dat niets van hetgeen de stichting van het hollandsch gravehuis voorafgegaan is er mede vergeleken kan -worden. Slechts eene staatkundige en maatschappelijke omwenteling, gevoelen wij, heeft tusschen de eerste jaren der llquot;¹» en de helft der li\'¹\'¹ eeuw den aanblik dei-zaken in zulke mate kunnen doen veranderen.

Eenerzijds is gebeurd hetgeen te voorzien was. Toen Dirk lil door zijn voorbeeld had getoond dat, onafhankelijk van den utrechtschen bisschop en trots den duitschen keizer, in Nederland eene souvereine magt bestaan kon, toen kwamen andere oud-lotharingsche edelen, even vrijheidlievend als lui, doch minder stoutmoedig of minder voorspoedig (toekomstige hoeren van Eg-mond, van Brederode, van Teylingen, van Borssele) hem als hun hoofd erkennen en zijne bescherming zoeken. Hij en zijne opvolgers, door hen als hunne leenmannen aan te nemen, hielpen die edelen wederkeerig hunne onafhankelijkheid bewaren. Weder-spannige mededingers (toekomstige Amstels, Woerdens, Arkels) werden onschadeliik gemaakt en hunne goederen bij de grafelijkheid gevoegd. Zoo ontstond ook in Nederland de aristokra-tische hiërarchie dei- feodaliteit, die gedurende eene reeks van eeuwen de algemeene europesche staatsvorm geweest is, en tijdens de kruistogten getoond heeft tot welke krachtsontwikkeling zij Europa in de gelegenheid stelde. Als klitten hingen onderling de edelen aan elkander, en te zamen aan den plaatselijken souvereln; die op zijne beurt, door eigenbelang gedreven, zelf weder de vazal van een nog hooger leenheer was.

Ofschoon do kleine vrije man in gevaar heeft verkeerd voor goed het slagtoffer dezer adellijke zamenzwering te worden, was zij aanvankelijk hem zoo weinig ongevallig dat hij integendeel de aaneensluiting der edelen in zijne naaste omgeving voor zich als eene uitkomst beschomvd». Niet de edelen zijn begonnen de boeren te knevelen of hen van hunne vrijheid te berooven ; maar, onverschillig voor het genot eeuer vrijheid die hun niemands be-

I 7

VEERTIENDE EEUW.

scherming waarborgde, hebben de boeren zelf, in hun eigen belang en uit eigen beweging, zich vazallen der edelen gemaakt.

quot;Wat baatte het inderdaad den karl, burger van het lotharingsoh i\'ük te heeten, zoo de lotharingsche vorsten hem ten prooi van in- en uitheemsche roovers lieten? In den naastbij wonenden edele vond h\\j zijn natuurlijken patroon en werd, al boette hy er grootendeels zijne onafhankelijkheid by, gaarne kliënt. Schot en lot betalen; tienden opbrengen; heere-, persoonlijke, militaire diensten verrigten; zijn eigendom een leen zien worden; nog daarenboven de vestingwerken der kasteelen helpen herstellen die zijn leen beveiligen moesten, — alles was in den eersten tijd, zoo hij maar niet langer van God en de menschen zich verlaten gevoelde, hem welkom. Met ingenomenheid zag hy bij honderdtallen dezelfde adellijke sloten verryzen die eenmaal, in den geuzetyd eener toen nog ver verwijderde toekomst, met niet minder welgevallen door hem geplunderd, in brand gestoken, of met den grond gelykgemaakt en voor afbraak verkocht zouden worden. ¹

Het belang der edelen en van don vorst (ook van den utrecht-schen kerkvorst; in Nederland heeft de hoogore roomsch-katho-lieke geesteiykheid steeds met de hoogere feodaliteit één lijn getrokken) bragt mede de nieuwe orde van zaken te handhaven. Te zamen vormden zy een bevoorregten stand. Zy alleen leefden te midden van den overvloed; zy alleen hadden het bestuur in handen; zy alleen konden de menschen en de dingen naar hun wil zetten.

Doch toen dit een paar eeuwen geduurd had, en al vroeger,

l Fustel de Coulanges, Origines du régime féoilal, l Augustus 1874 (Deux-Mondes), bladz. 562, 572, 575, .■gt;77. — Gneist, Geschichte des Self-government in England, 1863, I 29—31, 6!), 73 der fransohe vertaling: Origine de laféoda-lité chez les Anglo-Saxons. — Stubbs. Constitutional History, I 153, 188,189: -The man who had land judged the man who had not; and the constant assimilation going on between the poor landowner and the mere cultivator of his lord\'s laud, had the result of throwing both alike under the courts of the greater proprietors. As soon as a man found himself obliged to suit and service in the court of his stronger neighbour, it needed but a single step to turn the practice into theory, and to regard him holding his land in consideration of that suit and service.quot;

GRAAF JAN VAN BLOIS.

begonnen de kleine vazallen hunne dwaling in te zien, eu dat zij, door op genade of ongenade aan de edelen zich over te geven, de kinderen der rekening geworden waren. Dankten zij aan de liun gewaarborgde veiligheid van goederen en personen een begin van welstand, op den duur verdroot het hen, by hun wassen in getal, dien voorspoed niet te kunnen uitbreiden. Hunne dorpen zagen zij aangroeijen tot steden, doch zelf bleven zy de oude knecht. Er zat niet anders op dan, bewust of onbewust, tegen de broederschap des adels eene andere broederschap over te stellen. Tot hun geluk hadden zij, bi] het volvoeren dier revolutionaire daad (revolutionair omdat het bezworen regt zich aan de zyde des adels bevond, \'en zij van hunne voorregten vrijwillig afstand gedaan hadden) zelfs pausen, en magtige pausen, tot bond-genooten.\'

De gilden waren oorspronkelijk genootschappen van noorsche carbónaro\'s, wier middenpunt gevormd werd door drinkgelagen of gezellige bijeenkomsten, en wier leden beoogden zichzelf regt, en hunne medeleden herstel van ondervonden schade te bezorgen.¹Reeds in wetten van Karei den Groote en zyne onmiddellijke opvolgers vindt men er legen gewaarschuwd als eene instelling, bij welke het allerminst dorpelingen betaamde zich aan te sluiten; eené soort van sociaal-demokratische vrijmetselarij van vreemde herkomst, niet ongelijk aan hetgeen men thans met zekere ontsteltenis de Roode Internationale hoort noemen.

In 1188 stond een graaf van Vlaanderen, gedwongen of uit berekening, aan de stad Aire toe eene Gilde of Vriendschap op te rigten, bekleed met kommunaal gezag. Tot dit uiterste is het in Noord-Nederland nocït gekomen ; hetzü omdat do Noord-Nederlanders in minder mate dan hunne broeders van het Zuiden de burgerlijke onafhankelijkheid beminden, hetzij omdat de bezadig-

1

Augustin Thierry, Revolution communale du 12e siècle, Gdi; hoofdstuk der Considérations sur l\'histoire de France, 1840. — Revolutionaire toon van den Saksenspiegel (1215—1230), nagevolgd in Maerlant\'s Eerste Martijn, strofe 39—4y der uitgaaf van Verwijs — Gallée over Maerlant, 1881 (Gids van Augustus, bladz. 327 vgg.).

VEEBÏIHNDK EEUW.

den onder hen van eene te gi\'oote uitbreiding der gilde-magt wanordelijkheden vreesden die het kwaad, door de edelen aange-rigt, slechts door de voordeur zouden uitdrUven, om door eene achterdeur het weder binnen te laten. Zelfs te Utrecht, waar de kommune-mannen het oudtijds verder bragten dan in eenige andere noordnederlandsche stad, heeft nooit eene erkende vriendschap bestaan.

Een juist denkbeeld van de verhouding tusschen feodaliteit en gilde-wezen in Noord-Nederland geeft een charter van 1279, waarbij een heer van Chatillon, grootvader of oud-oom van graaf Jan van Blois, privilegien aan de stad Guise verleent. Die voorregton zijn aanzienlijk; doch zij worden geschonken onder het uitdrukkelijk beding dat de poorters van Guise noch beweren zullen eene „Communequot; te bezitten, noch zich geregtigd zullen achten er eene te verlangen.\'

Dezelfde heilige afkeer van een absoluut stedelijk gezag heeft ook bij de graven van Holland en Zeeland er steeds ingezeten. Eene poging der ICenmers (1268) om van de feodaliteit zich los te maken, is door Floris V in bloed gesmoord en gestraft met het platbranden van Amsterdam.² Wat meer zegt, de noordnederlandsche stedelijke regenten zelf, eenmaal op het kussen, hebben nooit gewild dat de gilden binnen hun regtsgebied iets anders of iets meer zonden zijn dan ondergeschikte broederschappen, bestemd te waken voor de deugdelijke uitoefening, met zooveel mogelijk beperkte mededinging, van hetzelfde ambacht of dezelfde nijverheid.⁵

Wie eene geschiedenis der nederlandsche steden wilde schrijven zou in de eerste plaats eene lijn van afscheiding moeten trekken tusschen den tyd vóór en den tijd na Dirk KI. Duurstede, ïiel, Nijmegen, Deventer, Groningen, Stavoren, Utrecht vooral, zijn bloeijende vlekken geweest, eeuwen vóór Dordrecht. Voor onze

1 Stads-archief van Guise. Tekst bij Augustin Thierry.

2 Koenen, Boerenstand, blad/. 34 vgg. — Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, I 391 vgg.

3 R. Fruin, Een Hollaudsehe stad in de middeleeuwen. Gids van April 1873, bladz. 16f» vg. — Blok, Een hollaudsche stad in de middeleeuwen, 1883; Een hollandsohe stad onder de bourgondiseh-oostenrijksehe heerschappij,

884.

ORAAP JAN VAN ULOl.S.

terugblikkende verbeelding vormen zij eeno daarna in verval geraakte aristokratie, zweemend naar do vervallen hemelsche die Vondel in Lucifer en de Luciferisten schildert. Van jonger dag-teekening dan die hooghartige zusters, vertegenwoordigen de hol-landsche en zeeuwsche steden in dit verband het opkomend menschdom, mot Adam aan de spits, dat in zoo hooge mate de afgunst van den Zoon des Dageraads gaande maakte. Alleen mogen wij de trekken van het beeld niet dus verzwaren dat, ten slotte, de bisschop van Utrecht schijnen zou do rol van Satan vervuld te hebben. Is er een Meflstofeles in het spel geweest, dan was het Dirk lit. Van hem in elk geval en van zijne schrandere gewelddaad, begunstigd door do omstandigheden en de geografie, dagteekent het nieuwe tijdperk onzer geschiedenis, waarin oosteljjk Nederland allengs door westelijk Nederland overvleugeld gaat worden, en wy van den Rijn, den Ussel, en do I.auwers, de algeraeene welvaartsbeweging zich naar het V en naar do monden van Maas en Schelde zien verplaatsen.¹

De oudste leidsche keuren, de oudste amsterdamsche charters, het brielsch regtsboek, om geen andere bronnen te noemen, zwijgen over eene volbragto omwenteling. Het woord gilde, in den zin van Vriendschap of Commune, bezigen zij zelfs niet. Maar deels schilderen, deels onderstellen zjj een toestand die alleen uit eene elders volbragto revolutie geboren kan zyn. Op dezelfde wijs zijn uit eene buitenlandsche omwenteling, in 17S9, al de tegenwoordige nederlandsche instellingen voortgekomen. Crelijk het in 1350 er te Amsterdam, te Brielle, te Leiden uitzag, zag het ook te Schoonhoven en te Gouda, In geheel Nederland er uit. Dezelfde oorzaken hadden overal, met geringe wijzigingen in hare werking, dezelfde gevolgen medegebragt. Het is bijna onverschillig aan w^Telke deur wij om inlichtingen aankloppen. ²

1

O. van Kees, Staathiiislioiulkiindc, I 77 vg«f.

2

IF. G. Hamaker, Middeneeuwsche Keurboeken van Leiden, 187;. — Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, eerste tijdperk, 187!». — Jan Mattlnjssen, Regtsboek van Den Uriel, uitgaaf van J. A. Frnin en M. S. Pols, 1880.

VEERTIENDE EEUW.

TI

Do landsheer, die vroeger te Haarlem hofhield, heeft vandaar z\\jne residentie naar Leiden overgebragt, doch heeft ook Leiden woder verlaten en woont op dit tydstip in Den Haag, waar op twee na de laatste graaf uit het hollandsch Huis zich een stevig maar lomp paleis heeft doen bouwen, door zyn zoon vermeerderd met eene groote vooruitspringende feestzaal. ¹

Wij lasteren echter dien bouwtrant niet. Reeds de naam van hof of paleis wijst op eene algemeens verbetering. De haagsche stichting (vóór 1250 had niemand dit durven droomen, en nog in 1350 werd het als eene weldaad beschouwd), de haagsche stichting droeg geen militair karakter, was geen feodale burgt,, had noch het aanzien noch de bestemming van een vestingwerk. Zij had de eigenschappen van een verblijf waar een souverein vorst rustig van het leven genieten en met name (getuige de kolossale keukens wier gewelven nog bestaan) tal van gasten ontvangen kon. Ware Dirk III, in de vette dagen van Willem II en Floris V, weder levend kunnen worden, hü zou tevreden geweest zyn over zijn nageslacht, en van zijn improviseren eener dynastie geen berouw gehad hebben.

Aan Leiden was, ofschoon de stad van dit eigenaardige gaarne verschoond zou gebleven zijn, iets bijzonders. Er woonde er. heerschte daar, op een burgt, namens en onder den autokra-tischen vorst, een autokratische burggraaf, herhaaldelijk een lid der adellijke familie Wassenaer. ² Er was een tijd geweest, moet men gelooven, dat ook deze Wassenaers aan hunne leidsche vazallen verlangde en aangename diensten bewezen hadden, die tot vrijwillige wederdiensten stemden. Doch in den loop dei-jaren hielden die goede betrekkingen op, en gedurende anderhalve eeuw heeft geen andere zorg den l.eidenaren zoo na aan

1 Platte grond en beschrijving door V. de Stuers, bij A. sing. Het Binnen-hof 1880, sde Aflevering. — Bakhuizen van den Brink, Verslagen Kon. Aka-ilenre, 1862, VI 265 vgg.; Studiën en Schetsen, 1877, IV 347 vgg.

s Afbeelding van dei) Bnrgt in de 17de eeuw bij Orlers, Beschrijving van Leiden 1641, 2de Druk — In de 18de eeuw bij Van Mieris, Beschrijving van Leiden 1762, bladz. 398.

ii\'

(iRAAF JAN VAN ELOIS.

het hart gelegen als, door Gods goedheid en hunne eigen kordaatheid of hunne eigen schranderheid, van dien onuitstaanbaren burggraaf verlost te worden. Nog in 1575 of daaromtrent schreef de leidsche stadssekretaris Jan van Hout op de gezegende heugenis dier uitredding, welke toen vergelgkenderwUs reeds tot de gryze oudheid behoorde, een hartstogtelijken lofzang. ¹

Te Gouda en te Schoonhoven werden óók burgten gevonden, de laatste onder hertog Albrecht bijna onafgebroken door Jan van Blois bewoond, de eerste bi) tusschenpoozen. De ingezetenen echter haatten graaf Jan niet, zooals men te Leiden de quot;VVasse-naers haatte. Zij beschouwden hem als hun eigenlijken en wettigen heer; erfgenaam van het gezag, krachtens het leenregt weleer uitgeoefend door zijn grootvader, Jan van Beaumont, eigen broeder van een gekroond hoofd. Alleen één voornaam misbruik werd door dit onderscheid niet weggenomen: do verkoopbaarheid der ambten.

In allo steden waren schepenen ja, en schouten of baljuws, vertegenwoordigers van het souverein gezag, bedienaren van het regt. plaatselijke administrateuren; maar het waren schouten en schepenen die door het kieskollegie der vroedschappen slechts ter voordragt aangeduid werden. Het regt van benoeming was aan den graaf: hetzij vervangen door zijn eersten leenman, zooals te Schoonhoven en te Gouda, hetzij door zijn burggraaf, zooals te Leiden, hetzij door niemand, zooals te Amsterdam of in Den Briel. En benoemen wilde zeggen: verkoopen aan den meestbiedende. Dan wel, de graaf of zijn plaatsvervanger leende van de benoemde personen zekere sommen, onder belofte dat de aange-stelden aangesteld zouden blijven, zoolang het geleende niet terugbetaald was; en daar van terugbetalen nooit inkwam, behalve wanneer zich een liefhebber opdeed die voor het ambt eene nog aanzienlijker som overhad dan waarmede het reeds bezwaard was, loste de bediening van het regt zich meestentijds in een veroordeelen tot geldboeten quand-même op, waaruit schout en schepenen hun aandeel bekwamen en op die wijs zich dekten. „Wij zijn gewoon, ons de midden-eeuwen voor te stellen als een

1

Gedicht van Jan van Hout bij Orlers, 2ai! Druk, bladz. 88 vgg.

VEERTIENDE EEUW.

lijd van ruw geweld; zij waven het werkelijk; maar bovendien waren zij, vooral de latere eeuwen, een tijd van afpersing en knevelarijquot;. ¹

Ondanks deze wanverhouding, waarvan eerst onder Filips van Bourgondie, door het regtstreeks voortkomen der stedelijke regenten en magistraten uit de vroedschappen of notabelen, het einde aanschouwd is, hadden de burgerijen in 1350 eene stelling veroverd die honderd jaren te voren als eene hersenschim beschouwd zou zijn. De betrekking tot den souverein wordt niet langer opgevat als een staat van onderwerping, maar als een wederkeerig bezworen kontrakt. In overeenstemming daarmede begint het regtsboek van Den Briel met algemeene opmerkingen over den eed. Ten einde op des souvereins natuurlijke verplig-ting tot zweren te komen, wordt door Jan Matthjjssen met ronde woorden op den voorgrond gesteld: dat de goede trouw de wereld uit is, en geen verstandig mensch zich voortaan enkel met beloften vergenoegt. Er moeten eeden bijkomen. ²

Zoo deze overweging van eenvoudigheid getuigt, zij staaft aan den anderen kant een diep ontzag voor de godsdienst. De onderdanen achten door hun eed van getrouwheid zich als mannen van eer zedelijk gebonden. Zichzelf zouden zij niet langer braaf vinden, indien zij zonder aanleiding, of anders dan in den uitersten nood, te kort schoten in het nakomen hunner verpligtingen. Evenzoo gelooven zij dat de souverein niets heiligers dan de godsdienst kent, en zijn eed het beste onderpand zijner goede voornemens is.

Zelfs het verderfelijk stelsel der geldboeten vertoont eene lichtzijde. In de oudste middeneeuwsche wetboeken heeft ieder men-schelük leven zijn tarief. Het dooden van een vrije of een vrijgelatene kost meer dan het dooden van een lijfeigene of een slaaf. Nog duurder is het dooden van een edele. Duurst van al het dooden van adellijke lieden die persoonlijk den vorst toebe-hooren ³. Meer dan tachtig verschillende geldboeten worden ge-

1

R. Fruiu, Een hollnndschc stad, bladz. 128.

2

Jan Matthijssen, 1ste Kapittel, istc Traktaat. Bij Fruiu en Pols, blad/.. 22.

3

Plaatsen uit de salisehe en andere wetten hij Fustel de Coulanges, Institutions Politiques, bladz. 543 vgg.

ORAAF JAN VAN BI.OIS.

noemd als scliulddelgende straffen voor het toebrengen van tachtig soorten van verwondingen, aan en door. ¹

Zoo vele eeuwen later vinden wij dit hatelijk onderscheid tus-schen personen en personen uit de wetgeving verdwenen; doch behouden bleef het verzoenen van doodslag door afkoop, en het verdeelen van den last dor boete over de leden van \'s doodslagers maagschap. ² In eene vechtpartij te Schildwolde, aangekomen door de hartstogteHjkheid van den prior Herdric, verliest een der tegenstanders het leven. Een pijl doorboort hem het hoofd. De nabestaanden zijn woedend. Zij nomen wraak op de bloedverwanten van Herdric, en steken de woningen dezer lieden in Tjrand. .Dan tijgen zjj met toortsen naar zijne abdij, en ontzien noch de manne-, noch zelfs de vrouwe-afdeeling. Herdric moet Tlugten, en schiet onderweg er zijn paard en zijne pi) by in. Doch de schepenen komen namens hem tusschenbeide, en tegen betaling eener som van duizend mark aan de betrekkingen van den verslagene kan de prior terngkeeren. Er is een zoen tot stand gekomen. ³

Dit oudere groningsche geval is een voorspel van ontelbare hollandsche daarna. In eene maatschappij zonder politie en met ■woeste hartstogten, oorzaak van eindelooze en bloedige twisten, mogt het gebruik voor humaan gelden.

De voornaamste bronnen van welvaart zijn : de handel, de nijverheid, en de landbouw. De steden hebben het aanzien van dorpen, ook al bezitten zij poorten, en al zijn zij, gelijk Schoonhoven, van wallen of grachten omgeven. Men is bezig er gothische kerken te bouwen, die zeer langzaam hare voltooijing naderen of voor goed onvoltooid blijven. Te Leiden staan op vele plaatsen der stad de huizen, allen (met maar één uitzondering) van hout, ver uit elkander. Zij zweemen naar boerehofsteden, omgeven van lappen bouw- of tuingrond. Voor een gedeelte reeds fabrikanten, lakenwevers, bierbrouwers, zijn voor een ander gedeelte de in-

1

Lex Frisiorum, bij Von Kichthofeu in de Monumenta Germaniae, 3tU\'deel dor Leges, tit. xxii. De dolch.

2

R. Fruin, Een hollandsche stad, bladz. 145 vgg. — Jan Matthijssen, SJe Traktaat. Bij Fruin en Pols, bladz. 2i;t vgg.

3

Kronijk van Emo, op liet jaar 1223. — Hiervóór, bladz. .11 vgg.

VEERTIENDE EEUW.

woners nog landlieden, ook al liggen hunne landeryen niet allen meer in de stad zelf, maar daarbuiten, injhare onmiddellijke nabüheid. Leiden is eene marktplaats waar graanhandel gedreven wordt.\'

Hoe in die dagen een nederlandsch koopman zijn bedrijf moest uitoefenen, om door de besten zijner tijdgenooten te worden geacht en geprezen, dit leert ons de lofspraak van een leidsch geestelijke op een overleden leidsch graankooper. Zij staat geboekt in een handschrift van het leidsch archief, waarin de weldoeners van het kapittel van Sint Pancras, — de in aanbouw zijnde kerk op het Hoogland, — de nakomelingschap tot voorbeeld gestelrl worden:

„Willem .Tansmanszoon was vroom en weldadig geweest, en had de kerk en het kapittel ruim bedacht. Door God gezegend en rijk; aan aardsche goederen, had hij zijn oudsten zoon in de godgeleerdheid laten studeren, binnen\'slands en te Parijs, en hem tot den geestelijken stand opgeleid.

„Toon Willem .Tansmanszoon in het kapittel van Sint Pancras was opgenomen, had hy een deel van zijn vermogen aan die stichting vermaakt. Ook als burger had hij uitgemunt. Hoewel aangezocht om in de regering te komen had hij voor die eer bedankt en, tevreden met zijn staat, zich tot het bestuur van zijn eigen gezin bepaald. Als koopman had hü zich, volgens aller getuigenis, bij het koopen en verkoopen steeds billijk en regtscha-pen betoond, nooit geweigerd van zijn voorraad te verkoopen, nooit een hooger prijs genomen dan den marktprijs, om het even of hij er bij won of verloor, nooit op stijgende prijzen gespeku-leerd. Hy was dus (wie gevoelt geen eerbied voor de gezindheid waaruit de ekonomische dwaling ontsproot? wie betreurt het niet dat de liefde tot den naaste een minder krachtige drijfveer ten goede dan de zelfzucht blijkt te zijn?), hij was slechts de-tusschenpersoon geweest, die van de boeren kocht om aan de burgers te verkoopen, met niet meer winst dan zjjn genomen moeite in billijkheid vergold.quot; -

1 Over de oudste stedelijke begrootingen in Noord-Nederland, kopijen der vlaamsehe, bij Blok, Budget eener hollandsche stad omstreeks 1400. — Fruin\'» Bijdragen, 1882, bladz. 284 vgg.

2 11 Frnin, Een hollandsche stad, bladz. 172 v .

GRAAF JAN VAN BLOIS.

Van Amsterdams binnenlandschen handel met het Sticht en het Boven-Sticht gaan de oudste bescheiden terug tot graaf Plo-ris\' vrgstellingsbrief van 1275; van zyn buitenlandschen handel op de Oostzee, tot 1247. Te Lubeck geldt op dat tydstip de haven der heeren van Amstel nog voor een roofnest, waar oostfriesehe of deensche zeeschuimers hunne gestolen goederen opbrengen. \' Honderd jaren later is dit vooroordeel geweken; en uit een deventersch charter van 1347 kunnen -wij zien dat Amsterdam destijds eene plaats was waar, via den IJssel, eene groote verscheidenheid van handelsgoederen geregeld uit Dnitschland aangevoerd werd: wjin, molensteenen, staal, zeissen, balansen, bije-korven, bier, ham, en allerhande soorten van gezouten on ge-rookten visch. ¹

Kampen, Deventer, Utrecht, Zwol, Hasselt, Groningen, Zievik-zee, Den Briel, Middelburg, Arnemuiden, Harderwijk, Zutfen, Stavoren, Dordrecht, Amsterdam, al die nederlandsche steden be-hooren in 1370 tot het Hanse-Verbond, ² en de jongere westelijke gaan met de oudere oostelijke gelijk op. Te Amsterdam is de Oude Kerk voltooid, en men vindt er bovendien eene Onzer Vrouwe-, eene Heiliger Stede-, eene Sint Pieters-kapel. Een stadhuis ontbreekt nog, of is zoo onaanzienlijk dat er geen herinnering van overgebleven is. Daarentegen worden er openbare stillen aangetroffen.³ Sedert 1300 bezit de gemeente een tolzegel, in 1347 een stadszegel, in 1360 een grootzegel. Van 1342 dagteekent eene eerste uitbreiding der plaats. Er zijn nog geen poorten, geen muren, en het ingelijfde nieuwe deel vertoont nog „een platte-lands-voorkomen.quot; Er is een gild der vischkoopers; der vereenigde kleermakers, droogscheerders, en lakenkoopers; een gild der kramers of marslieden ; een gild der timmerlieden en smeden. De huizen waren van hout, de daken van riet, metselaars ontbraken, en voor het bouwen der Oude Kerk moesten werklieden uit Utrecht en Brabant ontboden worden. In 1342 heeft de stad het

1

\'i Facsimilé van den deventerschen tolbrief bij Wiselius, 1822, bladz.48 vgg.

2

i O. van Rees, Staathuishoudkunde, 1 95 vgg.

3

Ter Gouw, 1 344 vgg., \'i59 vgg., 369. — Facsiiuilés van openbare amster-damsche zegels, bladz. 224, 390, en tegenover den titel.

VEERTIENDE EEUW.

lager onderwijs aan zich getrokken, voor zoover de knapen betreft. Daar de jongens op gezette tyden moeten kunnen medezingen in de kerken, leeren zij een weinig ranziek; doch alle andere kunsten liggen nog braak, en de wetenschappen worden overgelaten aan priesters en klerken. Papegaaischieten is de voorname ligchaamsoefening, dobbelen de voorname uitspanning, bierdrin-ken de voorname verkwikking. ¹

Van Schoonhoven zal het genoeg zyn te zeggen dat haar handel, in die dagen, de mededinging van Dordrecht zonder inspanning volhouden kon. Gouda telde meer inwoners, en zette meer kapitaal om, dan Amsterdam.

Xtl

Deze reeds welvarende en invloedrijke nederlandsche kruidenierswereld dor U¹\'¹- eeuw kan de achtergrond of het stramien genoemd worden waarop de edelen en de vorsten van het tijdvak hun zelfzuchtig en veeleischend, maar dikwijls genoegeiijk leven borduurden.

In de laatste jaren der eeuw onderneemt graaf Gwy van Blois, de jongere broeder, een speelreisje door Nederland. Als knaap of aankomend jongeling hadden zijne voogden hem voor eene poos uit Henegouwen naar Holland gezonden en toevertrouwd aan den heer van IJsselstein, te Utrecht, bü wien hij aan huis woonde en onder wiens leiding hij en zijne pages in den wapenhandel geoefend werden. Dit alles echter was meer dan dertig jaren geleden. Toen hü in 1389 Nederland en zijne „duitsche goederenquot; terugzag, was graaf Gwy een korpulent schoonvader, echtgenoot eener dame niet minder zwaar dan hijzelf, en, met haar, vergezeld door eene jonge fransche weduwe, Maria van Dunois, korte jaren verbonden geweest aan zijn vroeggestorven zoon, den eeni-gen wettigen stamhouder.

De gravin en de graaf reisden elk in een afzonderlijken wagen ;

1

Ter Gouw. 1 289 V^g., 2!)t 31S vg.. 322, 331, 33ft.

GRAAF JAN VAN BLOIS. 109

uithoofde van münheers gewigt on mevrouws omvang zoo breed van spoor dat sommige bruggen te smal bevonden weiden, en de voerlieden, bijgestaan door het gevolg en door landvolk dei-omliggende plaatsen, genoodzaakt waren de rijtuigen nu en dan op hunne schouders te tillen.

Zoo kwam men, over Antwerpen, uit Henegouwen naar Schoonhoven en deed van daar uitstapjes naar Den Haag en Leiden, terwijl de wintermaanden grootendeels te Heemstede doorgebragt werden. Er waren somtijds acht of tien schuiten noodig om over de hollandsche binnenwateren de rijtuigen, lt;le paarden van het gevolg, het gevolg zelf, en den proviand te vervoeren. De gravin reisde met een papegaai, die haar overal nagedragen werd; de graaf met vier muzikanten en een nar, Jaquet le Sot.

De lange avonden op het slot te Heemstede werden, tenzij men muziek maakte of dobbelde, somtijds gekort door een ontboden of zich aanmeldend spreker, \'s Morgens ging men in den haarlemmer Hout vossen jagen; en de dames woonden die uit- of inspanning bij. Dan wel, men bood in een logement te Haarlem den Heeren van Sint-Jan een maaltijd aan, en vroeg daarop tevens den schout, de schepenen, en andere deftige burgers. In de eerste dagen van Maart werd met zeven en dertig wagens, over Wyk aan Duin (waar men overnachtte bij een bevriend hol-landsch edelman, heer Floris van Adrichom) een bezoek aan de abdy ^van Egmond gebragt. Johannes quot;Weent, regerend abt, gaf dit talrijk gezelschap te eten, en men betaalde de vertering in den vorm van ruime geschenken aan de kloosterbedienden.

Wij zouden niet gedacht hebben dat jonge fransche vrouwen, in dat kille jaargetijde, er van hielden zich in de golven te laten dragen ; doch er staat uitdrukkelijk aangeteekend dat graaf Gwy\'s schoondochter en hare hofdames den 2^lt;llin Maart met hem naar Zandvoort reden, om in zee „natgemaaktquot; te worden. Vermoedelijk hadden zij te Heemstede van dit volksgebruik hooren verhalen, en wilden zij er zelf de proef van nemen. De lijvige gravin bleef bij die gelegenheid wijsseUjk thuis. ¹

1

De Lange van Wijngaarden, Leven van Gwy van Blois, 1 18!) vgg. en de Bijlagen.

VEERTIENDE EEUW.

•Jean Froissarfc, toen ■ een man van vijftig of twee en vyftig jaren, vergezelde den graaf een tijd lang op deze reis naar en door Nederland. In het najaar van 1389 bragt hij eene maand te Schoonhoven en te Gouda door, en logeerde den volgenden winter te Heemstede in eene herberg of bij een lunsman, terwijl Gwy en zijn hof het slot bewoonden. Toen de graaf in 1397 gestorven was trok Froissart, geboortig uit Valenciennes, zich terug in het naburig Ghimay, waar hij in 1410 zijn reizend en trekkend leven eindigde.

Tot lof van graaf Gwy van Blois staat geboekt dat hfl hertog Albrecht van Beijeren krachtig ondersteund heeft bij het indijken der noordhollandsche Zijp. Het strekt hem niet minder tot eer Froissart een onbezorgden ouden dag, en de middelen tot voortzetten zijner kronijk verzekerd te hebben.

De oudere broeder, graaf Jan, liet het niet bij vlugtige bezoeken. Bijna zijn geheele leven bragt hij in Nederland door, en hield, van 1356 tot aan zijn dood, in 1380, schier onafgebroken te Gouda en te Schoonhoven verblijf. Geboren omstreeks 1335, bijna tegelijk met den hoeksch-kabeljauwschen burger-oorlog, heeft ook hy, als eerste leenman der souvereinen van Holland en Zeeland, aan het bloedvergieten en vogelvrij-verklaren dier dagen moeten deelnemen. In Frankrijk is hij een einde gaan helpen maken aan de barbaarsche strooptogten, voortgevloeid uit de Jaquerie.. Voor eigen rekening, en tot groote schade zijner financiën, heeft hij een veldtogt tegen Gelderland ondernomen en, ter wille eene;; geldersche hertogin, die een bisschop van Utrecht en een bisschop van Keulen hem als eene geschikte echtgenoot hadden aangepredikt, in den strijd der Heekerens en Bronkhorsten zich partij gesteld.¹ In de geschiedenis van Tiel is de herinnering van den Kwaden Paaschdag van 1378 blieven leven, getuige van een algemeenen ouderlingen burgermcord, naar aanleiding dier geldersche kampanje van graaf Jan.

Doch nooit heeft een middeneeuwsch vorst in fie Nederlanden aan persoonlijke dapperheid minder veldheerstalenten gepaard, o minder smaak in de woestheden en gruwelen van het oorlog-

l »Ainsi eu messire Jehan de Blois femme et guerre qui moult lui eousta.quot; Froissart.

GRAAF JAN VAN BLOK.

-voeren. Een held in tournooispelen, een sportsman zonder wedergade, was Jan van Blois slechts zijns ondanks soldaat en van nature een vredestichter. Niet de slagvelden waren zijne liefhebberij, maar het jagtveld, de balzalen, de banketten, de stallen vol schoone paarden, de omgang met aanzienlijke vrouwen, de beleefdheid voor wereldsche kloosterzusters, en voor de schoone dochters van ridders, knapen, of poorters. In de eeuw der borstkurassen en der tot den grond reikende effen mansgewaden, vertogenwoordigde hij. met de buitensporigheid der nieuwheid, het aanbrekend tijdperk der naauwsluitende wambuizen van bontgekleurd laken en met sterren bezaaid fluweel; der om het been sluitende broeken van hartsleder of witte zijde; der rijlaarzen en der geborduurde schoenen;, der van juweelen vonkelende baretten of op één oor gedragen vilten hoeden. Speler, ■drinker, danser, ruiter, jager en vrouwejager, — daarbij eerbiedig kerkelijk, liefdadig, niet misdeeld van kunstzin, ongeletterd, maar even bereid aan een natuurlijk dochtertje een handschrift met miniaturen, als aan eene kleine vriendin een rijpaardje ten geschenke te geven, — vertoont ons Jan van Blois, noch men-scheslagter, noch mysticus, het beeld van den onbezorgden, vrolijken, levenslustigen, fashionabelen edelman ; te zeer vreemdeling en te ver van het volk om in allen deele voor nationaal te kunnen doorgaan, maar door vorming, lotgevallen, en voorkeur, beslist Nederlander, type van zijn stand en van zijn tijd, enfant ckéri des dames. ¹

Zijne opvoeding viel in de jaren onmiddellijk gevolgd op de pest-epidemie van 1348, toen de terugwerking der tot vertwijfeling drijvende plaag, die Europa voor een vierde deel ontvolkte, het walgelijk fanatisme der geeselaren en eene afschuwlijke jode-vervolging te voorschijn riep, en aan den anderen kant de men-schen tot uitersten van ligtzinnigheid vervoerde wier herinnering, voor zoo ver het Zuiden betreft, in Boccaccio\'s Decamerone bewaard gebleven is. ²

1 De Lange van Wijngaarden, Leven van Jan van Blois, I 104 vgg. en de liijlagen.

2 Jodevervolging van 1349 in Nederland bij Van Wyn, Huiszittend Leeven, 1801, I 105 noot A.

VEERTIENDE EEUW.

Jean Froissart, toen , een man van vijftig of twee en vijftig ,jaren, vergezelde den graaf een tyd lang op deze reis naar en door Nederland. In het najaar van 1389 bragt hü eene maand te Schoonhoven en te Gouda door, en logeerde den volgenden winter te Heemstede in eene herberg of bij een huisman, terwijl Gwy en zijn hof het slot bewoonden. Toen de graaf in 1397 gestorven was trok Froissart, geboortig uit Valenciennes, zich terug in het naburig Chimay, waar hjj in 1410 zijn reizend en trekkend leven eindigde.

Tot lof van graaf Gwy van Blois staat geboekt dat hfl hertog Albrecht van Betjeren krachtig ondersteund heeft bü het indijken der noordhollandsche Zijp. Het strekt hem niet minder tot eer Froissart een onbezorgden ouden dag, en de middelen tot voortzetten zijner kronijk verzekerd te hebben.

De oudere broeder, graaf Jan, liet het niet bij vlugtige bezoeken. Bijna zijn geheele leven bragt hij in Nederland door, en hield, van 1356 tot aan zijn dood, in 1380, schier onafgebroken ■ te Gouda en te Schoonhoven verblijf. Geboren omstreeks 1335, bijna tegelijk met den noeksch-kabeljauwschen burger-oo.log, heeft ook hy, als eerste leenman der souvereinen van Holland en Zeeland, aan het bloedvergieten en vogelvrij-verklaren dier dagen moeten deelnemen. In Frankrijk is hij een einde gaan helpen maken aan de barbaarsche strooptogten, voortgevloeid uit de Jaquerie.. Voor eigen rekening, en tot groote schade zijner financiën, heeft hij een veldtogt tegen Gelderland ondernomen en, ter wille eene,r geklersche hertogin, die een bisschop van Utrecht en een bisschop van Keulen hem als eene geschikte echtgenoot hadden aangepredikt, in den strijd der Heekerens en Bronkhorsten zich partij gesteld. ¹ In de geschiedenis van ïiel is de herinnering van den Kwaden Paaschdag van 1378 bliiven leven, getuige van een algemeenen onderlingen burgermoord, naar aanleiding dier geldersche kampanje van graaf Jan.

Doch nooit heeft een middeneeuwsch vorst in ,de Nederlanden aan persoonlijke dapperheid minder veldheerstalenten gepaard, o minder smaak in de woestheden en gruwelen van het oorlog-

l »Ainsi eu messire Jehan de Blois femme et guerre qui moult lui cousta.quot; Froissart.

GRAAF JAN VAN BLOIS.

-voeren. Een held in tournooispelen, een sportsman zonder wedergade, was Jan van Blois slechts zijns ondanks soldaat en van nature een vredestichter. Niet de slagvelden waren zijne liefhebberij, maar het .iagtveld, de balzalen, do banketten, de stallen vol schoone paarden, de omgang met aanzienlijke vrouwen, de beleefdheid voor wereldsche kloosterzusters, en voor de schoone dochters van ridders, knapen, of poorters. In de eeuw der borstkurassen en der tot den grond reikende effen mansgewaden, vertegenwoordigde hij, met de buitensporigheid der nieuwheid, het aanbrekend tijdperk der naauwsluitende wambuizen van bontgekleurd laken en met sterren bezaaid fluweel; der om het been sluitende broeken van hartsleder of witte zijde; der rijlaarzen en der geborduurde schoenen; der van juweelen vonkelende baretten of op één oor gedragen vilten hoeden. Speler, drinker, danser, ruiter, Jager en vrouwejager, — daarbij eerbiedig kerkelijk, liefdadig, niet misdeeld van kunstzin, ongeletterd, maar even bereid aan een natuurlijk dochtertje een handschrift met miniaturen, als aan eéne kleine vriendin een rijpaard je teu geschenke te geven, — vertoont ons Jan van Blois, noch meu-scheslagter, noch mysticus, het beeld van den onbezorgden, vrolijken, levenslustigen, fashionabelen edelman; te zeer vreemdeling en te ver van het volk om in allen deele voor nationaal te kunnen doorgaan, maar door vorming, lotgevallen, en voorkeur, beslist Nederlander, type van zijn stand en van zijn tijd, enfant chéri des dames. ¹

Zijne opvoeding viel in de jaren onmiddellijk gevolgd op de pest-epidemie van 1348, toen de terugwerking der tot vertwijfeling drijvende plaag, die Europa voor een vierde deel ontvolkte, het walgelijk fanatisme der geeselaren en eene afschuwlijke Jode-vervolging te voorschijn riep, en aan den anderen kant de men-schen tot uitersten van ligtzinnigheid vervoerde wier herinnering, voor zoo ver het Zuiden betreft, in Boccaccio\'s Decamerone bewaard gebleven is. ²

1 De Lange van Wijngaarden, Leven van Jan van Blois, I 104 vgg. en de Bijlagen.

2 J odevervolging van 1349 in Nederland bij Van Wyn, Huiszittend Leeven, 1801, I 105 noot A.

VEERTIENDE EEUW.

Ook het Noorden ondervond de gevolgen van den Zwarten Dood. In geen ander tijdperk zijner geschiedenis was Nederland, door dezelfde oorzaken, getuige van zulk eene ontploffing der buitensporigste weelde in levenswijs en kleedevdragt. De alge-meene sterfte deed onverhoeds erfenissen openkomen waarop eerst in eene verwijderde toekomst door de belanghebbenden gerekend was, of van welke niemand zich had voorgesteld dat zi) in zoo korten tyd znlk een omvang zouden aannemen. Weinigen kwamen eensklaps in het bezit van fortuinen, bij gedeelten toegedacht aan velen; en in alle standen dei\' maatschappij geraakte de markt van het kapitaal overvoerd. De marktprijzen der levensmiddelen daalden naar evenredigheid. Ambachtslieden staakten het werk, neringdoenden verlieten hunne winkels, en waren met do lekkerste spijzen, de kostelijkste dranken, naauwlyks tevreden. Vrouwen van kleine burgers tooiden zich met stollen die te voren alleen door vermogende adellijke dames konden aangeschaft worden. Men leefde slechts om zich te vermaken — zoolang het duurde. Onder het volk althans werd voor de korte overdaad weldra niet nijpende armoede geboet; dan wel er vielen, door de menigvuldige geboorten van drielingen, terugwerking der zich herstellende menschheid, zoovele monden open te houden dat eerlang met driedubbele vlijt tot den arbeid teruggekeerd moest worden. Door de aanzienlijken was een stijl van leven ingevoerd die den vroegeren eenvoud voortaan onmogelijk, en het ophouden van een schitterenden staat, ten einde voor elkander niet onder te doen, tot eene kunstmatige behoefte maken zou. ¹

In sommige opzigten eindigt met de groote sterfte van 1348 Europa\'s oudere geschiedenis. De natuur zelf, schijnt het, heeft in die dagen opruiming van het verleden willen houden, en door het trekken eener breedo donkere streep het begin van een nieuw tijdvak aanduiden.

1

A. van Gennep, De mortc nigra, bladz. 3:,, 44 vgg., 4^ vgg. — IV

Lange van Wijngaarden, I 10«, 6;gt;s

GRAAF JAM VAN BLOIS.

VTII

Hel slot te Gouda, in den geuzetijd verwoest, was van oudsher eene feodale noordnederlandsche steenmassa, aan de vier zijden in het water; nog ouder, maar onaanzienlijker, dan het slot te Huiden. Toen de laatste erfdochter der heeren van Der Goude omstreeks 1280 den burgt aan Jan van Renesse ten hnwlijk bragt, moet die voor zulke aanzienlijke lieden te naauwernood bewoonbaar geweest zijn; meer een vestingwerk om garnizoen in te leggen en eene rivier te bestrijken of een toegang te verdedigen, dan een edehnansvorblijf. Jan van Beaumont, die zijne meeste dagen in Den Haag doorbragt, liet het kasteel onveranderd. Jan van Blois vergrootte het aanmerkelijk en deed het inrigten voor zyne huishoudelijke aangelegenheden, zoodat het van binnen de goede eigenschappen van een logement bekwam, met kamers voor een uitgebreid personeel en stallen voor meer paarden dan te voren. Maar van buiten bleef het een rompslomp. Alleen de puntdaken der dikke torens waren met lei, het hoofdgebouw en de bijgebouwen slechts met riet gedekt: gevlochten matten, door houten pinnen aaneengehecht. Er was eene beneden-, eene „anderequot;, en eene bovenste verdieping. Op den bei-étage bevond zich eene groote eetzaal met weinig meubelen, en eene groote slaapkamer met een beweegbaar ledikant\'. Jan van Blois kwam onophoudelijk te Gouda, maar vertoefde op hel slot niet langer dan noodig was om zijne zaken te regelen. Dikwijls logeerde hij bij welvarende goudsche burgers of bij leden eener zijlinie der van Der Goude\'s, de eenen schepenen, de anderen schouten, en in die kwaliteit zijne eerste administratieve onderhoorigen. Zijne eigenlijke hofhouding bevond zich te Schoonhoven.

Maar ook het schoonhovensch slot (reeds vóór den geuzetijd met den grond gelijkgemaakt) beantwoordde in- noch uitwendig aan de verwachting opgewekt door den hoogen rang, de uitgestrekte bezittingen, en de weelderige levenswijs van den eigenaar.

l Kekening der vertimmeringen te Gouda, bij de Lange van Wijngaarden, II 82—118. Afbeeldingen van het slot, uitwendig en bij benadering, bladz. !\'l. — Van Lennep en Hofdijk, Merkwaardige Kasteelen: Ter Goude.

I 8

VÜERTIUNDE EEUW.

De sierlijke overdaad heerschte destijds nog alleen in de kleeder-dragt, en zou eerst later tot bouwtrant on huisraad zich uitstrekken.

Wie, voor zoover grachten en ophaalbruggen dit toelieten, het slot naderde, was getroffen dat er aan staken eii aan latten, tegen schuttingen, tegen muren, zoo vele wingerden groeiden; nog veel meer dan by het slot te Gouda, en beter onderhouden. Zelfs bevond zich te Schoonhoven, op het erf van den souverein, eene te Gouda vervaardigde wijnpers, — niet om wijn, maar om wijnazijn mede te maken. In dit artikel werd namens den vorst een kleine handel of ruilhandel gedreven.

Een gedeelte van het schoonhovensch kasteel heette bü uitnemendheid het Hooge Huis (een eigen woord voor donjon bezat men niet) en was met luiksche leien gedekt; maar ook alleen dit gedeelte. Do torenkappen van burgt en voorburgt bestonden evenals te Gouda uit matten op hout, en de vorsten der daken niet uit met kalk verbonden pannen, maar slechts uit veenzoden. Er was een wijnkelder, een graanzolder, eene gevangenis, eene regt-kamer, eene wapenkamer; slaapkamers voor het dienstdoend personeel van knapen en ridders, on eene of meer logeerkamers. Maar slechts aan twee vertrekken schijnt iets bijzonders geweest te zijn.

Het eene was de eetzaal, welke Gwy van Blois in 1386 koe-pelsgewijs deed hemelen en mot gesneden hout beschieten. Reeds in 1379, een jaar vóór zijn dood, had graaf Jan de galery of het voorhuis, waarin deze groote kamer uitkwam, aan de beide einden met schilderwerk en spreuken doen versieren. Ook, er een te Utrecht vervaardigd moorehoofd en een te Utrecht opgemaakt hertegewei doen aanbrengen. Om de tafel of tegen de wanden in de eetkamer stonden banken van wilgehout, gewoon glad; maar er was eene buffetkast met snijwerk, in overeenstemming met twee fraaije zitboorden in het vensterkozijn. Dit venster zelf, met zijn steenen kruis, was eene nieuwigheid, en liet (in de feodale vertrekken was het meestal donker, zoodat men er alleen \'s avonds een aangenaam gebruik van had) een overvloedig licht binnen.

Om die reden deed graaf Jan, in 1366, zich eene kamer maken voor nacht en dag, nevens of boven de eetzaal, en eveneens met

GRAAF JAN VAN BLOIS.

«een kruisvenster. Zijn rentmeester noemde dit de\'„lichtequot; kamer, tevens pronk- en logeerkamer; en voor haar werden de valen-■cijnsche tapüten en behangsels afgezonderd, in 1363 uit Brugge •ontboden. Er waren grooter en kleiner vloerkleeden onder, van garen of serge, en bedgordijnen of wandbedekkingen, insgelijks van serge, maar geborduurd met gouddraad en zijde. De patronen stelden meerminnen voor. Andere tapijten, in 1386 bijgekocht door graaf Gwy, waren met vlinders en salamanders versierd.

Het merkwaardigst van al, uit het oogpunt der inheemsche kunst, was de kleine schopnhovensche slotkapel. Op den burgt te Gouda had zich van oudsher zulk een huiskerkje bevonden; maar de bisschoppen van Utrecht schenen het niet dadelijk noodig te vinden dat er ook te Schoonhoven een werd ingerigt. Eerst in 1861 bekwam graaf Jan van Blois van bisschop Jan van Arkel de onmisbare vergunning; en nu kon er aan het werk getogen worden. Jan van Schoonhoven, schrijnwerker der plaats zijner inwoning, maakte een altaarpaneel, dat beschilderd werd door Jan van Saint-Omer, te Utrecht. Broeder Rörich, een priester uit Den Bosch, die als hoogduitsch tolk in dienst van graaf Jan den eersten togt tegen de Lithauers medegemaakt en te Praag, op de terugreis, een kleinen altaarsteen gekocht had voorzicb, stond, tegen vergoeding van het kostende of met eenige winst, dit dekblad ten behoeve van het nieuwe heiligdom af. De prior van het ■schoonhovensch karmelieteklooster werd aangesteld om dagelijks op het slot de mis te komen lozen. Do graaf zorgde voor nachtmaalskelken en offerschalen. Niets ontbrak weldra

Over de verdiensten van den utrechtschen schilder Saint-Omer kunnen wü niet oordeelen, daar geen onkel erkend werk van hom bewaard gebleven is; doch zijn arbeid moet zekeren omvang en zekere beteekenis gehad hebben. Nu eens met drie, dan met vier helpers, was hij een vol half jaar bezig aan het „malenquot; dei-kapel. Mogelijk waren dit fresco\'s; doch in eene ruwe soort kunnen het schilderwerken in olieverf geweest zijn, ouder dan do beslissende vinding der Van Eycken.²

1 Rekening der vertimmeringen te Sehoonlioven, bij do Lange van Wijngaarden, I \'i\'.iS—720.

2 Over Jan van Saint-Omer hierachter, Hoofdstuk Lucas van Leiden, § xvir.

VEERTIENDE EEUW.

Weinig comfort, naar men ziet, weinig kunstnijverheid, weinigkunst. Des te beter voer, wat dranken en spijzen betreft, zoo te Schoonhoven als te Gouda, de inwendige mensch. Bij groots houten nog grooter turfvuren onder breede schouwen (turf had men in die buurt voor het steken, hout kwam uit Arnhem) werden twee-, driemalen daags overvloedige en voedzame maaltijden aan-gerigt. Men ontbeet met warme schotels; grutten, ham, visch_r gezouten rund-, gezouten schapevleesch ; en dronk daar buitenen binnenlandsche bieren b(j. Aan de andere maaltijden wijn, bij veel wild, veel gevogelte, en (op zijn fransch) veel brood. Reigers en paauwen, robbespek en walvischtong, gingen voor lekkernijen door. Aan het nageregt deden de graaf en zijne gasten zich aan engelsche en fransche kazen te goed. Waren er dames, dan kwamen kastanjes, vjjgen, dadels, gember, gekonfijte kweeën, on allerhande suikergoed voor den dag. Men schonk haar wjjn van Creta, van Candia, van Malaga; een glas roeden beaune, uit Bourgondie; een glas witten poitou ; de laatste soort geprezen als „uitdragende goed.quot; \'

De mannen dronken fransche kust-, en roode of witte rijnwijnen. Graaf Jan sloeg daarvan te Dordrecht ruime hoeveelheden in, die hij gedeeltelijk aan zijn ouderen broeder Lodewijk verpaste, in Frankrijk, en ze hem toezond met proefjes van zyn eigen gouda-schoonhovensche wijn-azün, met vaatjes walvischtong, vaatjes robbespek, vaatjes gemarineerden steur uit Kampen: eene jaarlijksche hulde van den kampenschen handel aan graaf Jan, als heer van Texel en sleuteldrager der Zuiderzee.

Al die hartige spijzen wekten den dorst der nederlandsche edelen krachtig op; en zelfs vermengden zij, ten einde dien nog te prikkelen, hunne ordinaire wijnsoorten met pekel. Tot het gewone tafelgereedschap van graaf Jan behoorde een stel zilveren lepels, afzonderlijk bestemd voor het gieten van zout water bij den wijn.

\'s Graven onderhoorigen werden, indien er geld was (en dit was er dikwijls; of laat raü liever zeggen, graaf Jan was eeu ietwat minder slecht financier dan zijn broeder Gwy), goed betaald, goed gekleed, goed gevoed, en voegzaam gehuisvest. Beter

1 De Lange van Wijngaarden, I 6G9 vgg., hoofdstuk: Provancho.

GRAAF JAN VAN BLOIS.

gevoed, in elk geval, dan de groote menigte der stede- en veldelingen. Het eenig dieriyk voedsel van dezen bestond vaak in soorten van visch waar de bewoners der zeedorpen van walgden ; dan wel, zij verslonden met huid en haar de aanspoelende zeemonsters wier tongen de groote lui voor zich behielden. De slechte volksvoeding was niet zonder invloed op het telkens terugverschynen dsr pest in de midden-eeuwen.

Doch die barbaarsche lekkernijen der grooten; dat zwelgen van met pekel aangezetten wyn; dat naar binnen slaan van kouden of warmen hipokras, \'smorgens, \'smiddags, en \'s avonds; dat eten en drinken der aanzienlijken, hetwelk meest van al naar vreten en zuipen zweemt, moet ons weerhouden den kleinen man te zeer te beklagen, en bovenal, om z\\jne spyzen hem te verachten.

IX

Het eerste wat Chaucer die, met Petrarca, Boccaccio, en Frois-■sart, de groote europesche litteratuur van dit tijdvak vertegenwoordigt ; het eerste wat hij zorg draagt te verzekeren, wanneer hü in de beroemde voorafspraak der Canterbury Tales zijne vijfentwintig of dertig reisgenooten schildert, is dat de Knight in hun midden een ridder van den echten stempel is; een die, in Spanje, in Algiers, in Griekenland, tegen de mohammedanen gevochten heeft; in 1365 de inneming van Alexandrie heeft bijgewoond ; en kort daarvoor of kort daarna lauweren is gaan plukken in Pruissen, door deel te nemen aan bekeerings-veldtog-ten tegen de Lithauers en Lyflanders, — tot belooning waarvan hij door den grootmeester der Duitsche Orde te Koningsbergen tot ridder geslagen werd \'.

Dit is een getrouw beeld. Jan van Beaumont, de grootvader, werd ridder om het uitrusten van een expeditietje tegen ■de spaansche Moeren (1331); Jan van Blois, de kleinzoon, om het medemaken, heel uit Schoonhoven, als aanvoerder eener 4 Chaueer (1328—1400), Canterbury Tales, proloog, vs. 43 vgg.:

A knight ther ivag, and that a worthy man, enz.

VEERTIENDE EEUW.

kleine bende eigen ridders eu knapen, van een „geschreUquot; tegen de Lithauers in 1862. Zes jaren later ondernam h\\j nogmaals zulk een togt, in gezelschap en ten voordeele van zün broeder Gwy, ten einde ook dezen met den grootmeester der Orde in betrekking te brengen.

Een onbeteekenend graaf van Holland, Willem IV, heeft door zyn ijver in het deelnemen aan de kruisvaarten tegen de Lithauers-zich een dubbelzlnnigen naam gemaakt. HU was de eerste Hollander die regtstreeks voor den koning van Pruissen werkte. Drie keeren is hij derwaarts getogen, In 1329 als knaap, in 1334 als jongeling, in 1344 als volwassen man; de laatste maal aan het hoofd van vierhonderd ruiters. Men ziet uit dit voorbeeld hoe populair in de U¹® eeuw deze navolging en parodie der voormalige kruistogten tegen de muzelmannen was

Het woord „gesclireijquot; geeft genoeg te verstaan dat de togten tegen do Lithauers, zoo zij al voorheen het karakter van oorlogen vertoond hadden, in den loop des tijds schermutselingen geworden waren. Nu en dan verzamelde zich te Koningsbergen een legertje dat, in schuiten overgezet, een paar lithausche dorpen platbrandde, een vijftigtal lithausche mannen en vrouwen af- of krijgsgevangen maakte, en drie weken daarna zegevierend\' huiswaarts keerde. De aanvoerder sloeg aan den maaltijd, te midden der rookende puinhoopen, of op het zoogenaamd slagveld zelf, dezen en genen tot ridder. Eigenlijk waren het niet zoo zeer kruisvaarten als klop- of drüfjagten, waarhy de ongelukkige Lithauers, omdat zij heidenen waren en dit verkozen te blüven, voor wild dienden. Van de ernstige worsteling die indertijd tot het onderwerpen der Pruissen geleid, en den roem der Duitsche Orde gevestigd had, was naauwlijks spraak meer.

De vrees voor eene overheorsching van Europa door de onge-loovigen, van Noord of Zuid, bestond niet langer. Wie voortaan

1

Willem IV is een hoofdpersoon in Jaeob van- Lennep\'s Koos van Dekanuu

GRAAF JAN VAN BLOIS.

hen wilde gaan bekampen was óf een eerzuchtige, óf een dichterlijk geestdrijver. Uit eigen middelen moest hg de uitgaven der onderneming goedmaken, en de minste edelen waren daartoe bij magte. Alleen heeren als die van Blois konden (op kosten hunner onderdanen) zich de weelde veroorloven op die wgs hunne riddersporen te gaan verdienen; tenzij gunstelingen den togt mogtcn medemaken en van de gelegenheid party trekken. Zoo keerde graaf Jan, uit Pruissen, met zeven ridders méér terug dan hij er heengetogen was; zeven nederlandsche edelen die op zü\'ne beurs geteerd hadden.

Wanneer Erasmus in zijne Zamenspraken, honderd vijftig jaren later, den draak steekt met lieden die ter wille van bedevaarten naar het Heilige Land de belangen van hun huisgezin verwaar-loozen dan berispt hij de overblijfselen van een oud kwaad, door kalme lieden in Nederland lang vóór hem doorzien en gepeild. Hertog Albrecht had een zoon (de latere graaf Willem VI) die in zijne Jeugd insgelijks van niets anders droomde dan in Turkije en Hongarije tegen do ongeloovigen te gaan vechten; en bij Froissart vindt men de menschkundige gronden vermeld waarop de vader indertijd den jongeling vermaande dien harts-togt in te toornen of op een waardiger voorwerp te rigten.

Hertog Albrecht was zelf te zeer een panier percé om zich anderen tot voorbeeld te mogen stellen; maar, zoo niet z(jne werken, zijne woorden waren wijs, en Froissart heeft ze geestig geredigeerd: „Le due Aubert dit; Gulllaume, puisque tu as la „volonté de voyager et d\'aller en Hongrie et Turquie quérir les „annes sur gens et pays qui oncques ne nous forfirent, nul „titre de raison tu n\'as d\'y aller, fors que pour la vaine gloire „de ce monde. Laisse Jehan de Bourgogne et nos cousins de „France faire leur emprise et fai la tienne a part et t\'en va en „Frise conquier notre heritage, — que les Frisons par orgueil „et rudesse nous ostent et tollent, ne voulans venir a nulle obeis-„sance, - et a ce faire falderal.quot; ²

l Peregrinatio religionis ergo, in lt;le Colloquia Familiaria, 1522. Tauch-nitz-uitgaaf van 1829, 1 333 vgg.

2 Chroniques de Froissart, IV 221 der oudere uitgaaf van 1559. De nieuwste, door Simeon Luce, 18r,9—IS78, bevat dit gedeelte nog niet.

VEKRTIEKDE EEÜW.

De togJ: der graven Jan en Gwy naar Pruissen, die nagenoeg acht maanden geduurd heeft, werd ondernomen met een gezelschap van vUftig of zestig paarden en meer dan zeventig men-schen. Op de heenreis ging het van Schoonhoven over Geertrui-denberg, Den Bosch, Turnhout en Halen, eerst naar Aken, waaiden koster der hoofdkerk eene aanzienlyke fooi werd vereerd voor het toonea der juweelen in de sakristi] en van het gebeente der elfduizend maagden. Van Keulen reed men naar Bielefeld, en vond het daar erg duur: toevallig bevonden zich vele ruiters te Bielefeld, de herbergen waren overvol, en de logementhouders eischten fantasie-prijzen. Te Minden werden uit de medegevoerde vaten wyn (op twee of meer wagens met vier paarden) al de lediggeraakte flesschen of kruiken op nieuw gevuld. De Elbe over kwam men te Lubeok, en trof daar heeren uit Prank-rjjk, Henegouwen, en Vlaanderen, te wier eer graaf Jan niet wel kon nalaten eene muzikale en litteraire soirée te geven; hetgeen, aan honorarium voor zeggers en minstrelen, weder veel geld kostte. Door die vreemde heeren en mede-kruisvaarders versterkt, trok het gezelschap met honderd acht paarden naar Rostock, en kwam, het Zwin over, allengs te Dantzig, waar graaf Jan twee avonden vertoefde, on aan de dames der stad, gelijk aan de heeren van zün gevolg, beide avonden in zjjn logement oen bal gaf.

Met zekere leeningen, wegens geldgebrek te Dantzig en te Elbing gesloten, vlotte het boven verwachting. Als heer van Texel stond graaf Jan daar aangeschreven als een biilyk en edelmoedig man die, het jaar te voren, toen een storm de vaartuigen van schippers uit Elbing en Dantzig op de kusten van Texel en Vlieland geworpen had, in plaats van de opbrengst der gestrande schepen voor zich te behouden of ten prooi zijner onderdanen te laten, door zijn tesselschen Baad het bedrag aan de buitenlandsche eigenaars had doen uitkeeren.

Zoo kwam hij met eene welgevulde beurs, alleen bezwaard door de gebruikelijke rente van SVj pCt. \'s maands, in de eerste dagen van Januarü 13fi9 te Koningsbergen; huurde en meubelde er een huis; ontving te zijnent den bisschop, de domheeren, den grootmeester en de kommandeuren der Orde; hield open

GRAAF JAN VAN BLOIS.

tafel ten behoeve der op de plaats aanwezige edelen uit Napels, •Savoye, Geneve, Gaskonje, Henegouwen, Vlaanderen, Engeland, en Duitschland zelf; en smaakte de voldoening als de aanzienlijkste vreemdeling onder zoo vele aanzienlijken beschouwd te worden.

Toen dit goede leven drie maanden en langer geduurd had, en het vleesch der nederlandsche togtgenooten, vermoeid van de reis, behoorlijk onder de pekel was gezet, begon, zonder graaf Jan, die er reeds alles van wist, niet vijftien schuiten de kruisvaart naar Lithauen; — door de christenen zoo gelukkig vol-bragt dat, met uitzondering van een fransch bottelier of kok, Gozewyn Dufour, zijn natuurlijken dood gestorven, geen hunner er het leven bij inschoot. Daar het wreeds spel niet volledig zou geweest zijn indien ook aan de zijde der heidenen niemand eenig letsel bekomen had, behooren wij, hoewel het feit niet vermeld wordt, zijne waarschijnlijkheid aan te nemen. Doch ■ongetwijfeld zijn er bij den togt nóg meer gaten in de kas der lieeren van Blois, dan in de hoofden der Lithauers geslagen.

Weinige weken later bevond het kleine leger zich weder te Koningsbergen, en viel graaf Gwy in de termen, als paladijn van hel geloof en verdediger der belaagde onschuld, tot ridder geslagen te worden. Op zulk een goed einde konden nog eenige flesschen staan. Ook was er tijd noodig om al de helmen en wapens der edelen, die aan den togt deelgenomen hadden, eerst op perkament te doen malen voor het archief der Orde, daarna nogmaals in olieverf op borden of schilden, bestemd te worden opgehangen in de domkerk.

Het groene laken waarmede, in de gehuurde woning van graaf Jan, de groote eetzaal en de slaapkamer „gepareerdquot; geweest waren, bleek diensten te kunnen bewijzen voor hot vernieuwen der livreijen van pages, palfreniers, botteliers, en verder personeel. Ook met dit passen en meten worden vele dagen gesleten. Behalve nog dat de goudsmid slechts.tegen kontante betaling eene bÜ hem bestelde groote zilveren plaat wilde afleveren, - weder versierd met de gegraveerde wapens van den graaf en zijne edelen, — waarvoor dezen beloofd hadden te zullen bijdragen, doch wier kosten zij, toen het op stuk van zaken aankwam, geheel voor zijne rekening lieten.

VEERTIENDE EEUW.

Het voorzien in zoovele gewigtige belangen eischte eene volle maand; en eerst nadat uit Elbing nogmaals eene goede hoeveelheid rijnwijn ontboden was, werd do terugreis naar Nederland aanvaard. ¹

X

Onze gewone voorstelling van middeneeuwsche toestanden wordt door deze reis-aanteekeningen op meer dan één punt aangenaam gewijzigd ; en tegelijk kunnen wij liet denkbeeld niet van ons afzetten dat zooveel wuftheid, als wij in dit tijdvak de edelen ten toon zien spreiden, in de toekomst van invloed geweest moet zijn op den loop der gebeurtenissen.

Op kosten van graaf Jan deden te Koningsbergen grootmeester en kommandeuren, vergezeld van al de vreemde edelen, hem uitgeleide tot aan een nieuw kasteel in de nabijheid, hetwelk de Orde toen bezig was te doen bouwen ². In het stadje bü het kasteel huurde de graaf eene zaal, waarin voor zijne rekeningtafels en zitplaatsen getimmerd werden. Eene reeks afscheidsfeesten, daar door hem gegeven, duurde minstens een paar weken en eischte, voor het aandragen van spijzen en dranken, de-hulp van zestig bedienden extra. Eerst zaturdags na Pinksteren,, in Mei, zien wij hem, eindelijk voor goed op weg naar zijne Staten, eene poos te Marienburg, te Brandenburg, te Braunsberg, te Graudenz vertoeven; tot hij omstreeks half Junij te Thorn aankomt. In zijn logement aldaar geeft hij aan de heeren en dames der stad zijn lievelingsonthaal: een bal. Van Breslau rijdt hij met vier proviandwagens, en steeds omstuwd van zijne zestig paarden en zeventig volgelingen, naar Erfurt; van Erfurt naar Gotha, waar hij de kerk gaat bezigtigen; van Gotha naar Keulen, Aken, Maastricht, Hasselt, Geertruidenberg, en over Werkendam weder naar Schoonhoven.

1 Dagverhaal (Ier tweede pruissische reis bij De Lange van Wijngaarden,. I Ml—557.

2 Beschrijving van twee kasteelen der Dnitsche Orde te Marienburg biy Lavisse, bladz. 97 vgg.

GEAAF JAN VAN BLOIS.

Hoe ruïneus op zulk een langen togt het naslepen van zulk eene beweegbare hofhouding en het geven van zoovele feesten geweest moge zijn, er waren nog andere uitgaven. Een gedeelte der medetrekkende nederlandsche edelen kreeg vast traktement, en moest daarvan in eigen onderhoud en dat van bedienden voorzien. Dan, te Koningsbergen begonnen dio heeren te klagen dat zij met hunne wedde niet toekonden; en de graaf was genoodzaakt opslag te geven. Er stierven onderweg minder men-schen dan paarden; doch het vervangen der laatste kostte meer geld dan het begraven der eerste gedaan zou hebben. Toen men in de domkerk te Koningsbergen de nieuwe wapenborden zou ophangen, bleken de oude van zes jaren te voren, herinnering van graaf Jan\'s eersten kruistogt, door balddadigo Engel-schen vernield of gehavend, zoodat er heel wat aan te herstellen en bij te schilderen viel. \'s Graven bedienden gingen mot de vreemdelingen uit den minderen stand somtijds ruw om, en af en toe moesten er schadevergoedingen in gold worden uitgekeerd aan een lamgeslagen stalknecht, eene mishandelde vrouw uit het volk, of, by het overzetten van rivieren, aan oen belee-digd veerschipper. Graaf Jan had tegen de pruissische winterkoude een duren russischen pels noodig, en voor dagelyksch gebruik twee met bont verzorgde lange overjassen. Graaf Jan was een godsdienstig man, en voerde gaarne voor zijne slaapkamer overal een huisaltaar mede: broeder Rürich uit Den Bosch, de duitsche tolk en dienstdoende kapelaan, kreeg te Koningsbergen van hem in last een altaar van eene bijzondere en kunstige soort te koopen, hetwelk open- en digtgeslagen kon worden.

Graaf Jan was gul en beleefd. Toen hij in het logement te Dantzig vertoefde, was de echtgenoot van den waard juist bevallen ; de graaf bragt de kraamvrouw een bezoek, en de min kreeg een vorstelijk aandenken. Evenzoo de bediende eener jonge dame te Elbing, die uit naam van deze hem twee witte moor-sche honden kwam aanbieden. Voor een hollandsch edelman, den heer Tan Putten, liet hü te Koningsbergen een gordel maken met verguld zilveren beslag; een nog breeder en kostbaarder gordel, met eene spreuk in letters van edel motaal, voor een heer uit Henegouwen, die tegelijk met graaf Gwy ridder ge-

VEERTIENDE EEUW.

worden was. Voor zich bestelde hy toen meteen eene groote zilveren S, bestemd om den hals gedragen te worden aan een smallen riem, beslagen met zilver. Op den riem was eene spreuk; in de S een beeldje der Heilige Maagd. ¹

Lithausche krijgsgevangenen ontving hij te Koningsbergen kameraadschappelijk aan zyne tafel, en over een lithausch heidin-netje, katechumeen van den bisschop van Sameland, stond lijj als doopvader. AI op de heenreis, toen hy 6 December tusschen Minden en Lubeck in eene stad van minder omvang pleisterde, liet hij, ter eere van Sint Nikolaas\' hoogtijd, door tusschenkomst van broeder Rörich de schoolkinderen onthalen. De grootmeester der Duitsche Orde had een dwerg, Thomas geheeten, die graaf Jan zijne kunsten kwam vertoonen: Thomas kreeg tot belooning een groot stuk geld. Overal waar graaf Jan zich ophield meldden zich kunstenaars bij hem aan, en geen hunner vertrok met ledige handen. To Aken waren het püpers en trompetters, te Keulen een vedelaar, te Gulik een nar met de rebab, te Lunenburg een doedelzak-bespeler, te Rostock en te Greifswald meesters op de luit; te Koningsbergen fluitisten uit Engeland, een goochelaar uit Poitou, een zegger van den hertog van Saksen met een zilveren eereteeken om den hals ; te Erfurt op de thuisreis, evenals op de uitreis te Lubeck, allerhande minstrelen en novellisten; te Marburg een tuimelaar; te Siegen de pijpers van den heer van Nassau ⁱ.

Eeeds vroeger, het is zoo, als graaf Jan in Den Haag kwam en hü de leeuwen van Albrecht van Beyeren ging bezigtigen, of \'s hertogs geleerden kameel, dan gaf hij den oppassers ruime fooijen. Toen in 1362 de oudgravin van Holland overleed, Mach-teld van Lancaster, jonge en onbestorven kinderlooze weduwe van den opgesloten graaf Willem V, maakte hij er onmiddellijk werk van, hare nagelaten minstrelen over te nemen en aan zijne dienst te verbinden. Toen de minstrelen eerlang nieuwe violen of nieuwe contra-bassen behoefden, zond hü een zijner bedienden

1 „Item ene grote S vergout, die mijii here an sinen hals droech mit enen gordelkine beslagen, daer ene sproke op stont, en in die S stont ene ione-frouwe.quot;

2 Dagverhaal der tweede pruissische réis, bladz. 557—565.

GRAAF JAN VAN BLOIS.

met een wagen van Schoonhoven naar Gouda, ten einde in de naburige bossohen een onderzoek in te stellen naar eene geschikte houtsoort. Doch, vergeleken by de onafgebroken aanvallen op \'s graven beurs gedurende de pruissische reis, -waren dit kleine,, byna gewone uitgaven^ verdeeld over een langen tyd en schier ineenvloeiend met de kosten der dagelijksche huishouding. De togten naar Koningsbergen verslonden in weinige maanden schatten.

Het hinkend paard kwam, evenals bij begrafenissen, achteraan. •Jan van Blois bezat, vóór het overlijden van zijn broeder Lode-wijk in 1372, hoofd van het geslacht, geen andere inkomsten dan die schoon opgingen aan zjjn gewonen hofstaat in Nederland. Voor het bestryden der uitgaven eener buitenlandsche reis van acht maanden, met zulk een gevolg, moesten bij lombarden en by partikulieren, vóór het vertrek en onderweg, tegen hooge rente leeningen gesloten worden; te delgen door na de thuiskomst baljuws en schouten de duimschroeven aan te zetten, en, hetgeen in den vreemde door de grooten te veel verteerd was, in den lande te verhalen op de smalle gemeente.

De poorters en de thuisgebleven edelen wisten voorwendselen genoeg te vinden om zulk eene buitengewone heffing te ontduiken : het was geen staatsdienst, de souverein had hen noodig, en vreesde hun pruttelen. De kleine man daarentegen was taillable et corvéable a merci. In het vaderland en te Schoonhoven teruggekeerd zond graaf Jan aan den schout van Gouda, aan zijne baljuws te Rijnsburg, te Noordwyk, te Wyk-aan-zee, te Wijk-aan-Duin, op Texel in Noord-Holland, op Tholen in Zeeland, door brieven en boodschappers den last hunne honderdste penningen zooveel mogelijk te verhoogen, en zonder aanzien des persoons alle uitstaande schulden te innen. Eene extra-aanschrijving van dien aard, ter gelegenheid van „mvjns heeren ridderschapquot;, heette eene ridderbede. Werkelijk geleek zij noch op eene bede, noch op iets ridderlijks, maar zweemde naar aziatische geldafpersing.

Het paskwil, waarin door de veldtogten tegen de I.ithauers de verovering van Pruissen door de Duitsche Orde allengs ontaard is, mag ons het betrekkelijk grootsehe niet uit het oog doen verliezen dat de onderneming aanvankelijk eigen was. Vele

VEEETIENDE EEUW.

bUzonderheden in de oude kronijken van het Duitsche Huis herinneren aan ïaoitus\' beschrijving der germaansche denk- en levenswijs van duizend jaren te voren. quot;Wjj zien er tevens uit. op welke soort van volken het christendom bjj voorkeur bestemd was vat te krügen. De hoogere beschaving der provengaalsche ketters in Zuid-Frankrijk, de nog hoogere der Mooren in Spanje, is alleen vernietigd kunnen worden door eene opeenstapeling van misdaden, getuigen van de meerdere stoffelijke levenskracht des Christendoms, maar tevens van het plaatselijke en de grenzen zijner roeping. Syrië is aan do mohammedanen gebleven, Konstantinopel turksch geworden. De kous op hunne hoofden was het onbetwistbaarst politiek zegeteeken, door de kruisvaarders naar het Heilige Land medegebragt uit Jeruzalem.

Alleen in noord-oostelijk Europa is het hun gelukt, het botvieren hunner roof- en hebzucht met het stichten van een nuttig en blijvend werk te verbinden. Al toonde de nieuwe godsdienst aanvankelijk voor de Pruissen zich weinig genadiger dan Karei de Groote voor de Saksers weleer, er werden daar nog volksstammen gevonden voor welke het christendom eene weldaad worden kon. Onder het plegen van veel onregt en veel geweld hebben de broeders, priesters, en ridders van het Duitsche Huis, door het ten onder brengen dier heidenen, aan de algemeene beschaving eene dienst bewezen. Uit het kwade is daar iets goeds voortgekomen; en de balye van Utrecht is in haar regt wanneer zü de herinnering van een eervol verleden beweert te kweeken.

XI

Eeu zoo nietig bestaan als dat der graven van Blois, verdragen door het volk, begunstigd door do burgers, toegejuicht en nagevolgd door de edelen, te naauwernood goedgemaakt door eene enkele dienst aan de openbare zaak hier of daar, zou ons verbazen, ware het niet zulk een getrouwe thermometer dei-eeuw en van den landaard.

Ook onze boste staatslieden en onze beste vorsten uit den gra-

GRAAF JAN VAN BLOIS.

felljken tijd, de kerkvorsten medegerekend, wisten het doode punt der middelmatigheid niet te boven te komen of aan eene eigen gedachte hun naam te verbinden. quot;Waren zij eerzuchtig, zij durfden de wegen niet op, die alleen tot het doel konden leiden. Wilden zij het goede, zij wilden het als schapen, verdwaald in ■eene wolvewereld. Kleine \'geesten, streden zij voor kleine belangen ; of, indien voor groote, dan in de achterhoede, als bij-loopers.

Geheele reeksen ministers en onder-ministers hebben in den grafelijken tyd over Nederland geregeerd. Te vergeefs. Zij waren Ambtenaren, boekhouders, rentmeesters, geen staatslieden. De eenen hadden geweten, de anderen -geen geweten: denkbeelden hadden zij geen van allen. Hunne daden hebben niet één histo-rieschryver bezield; al hunne biografen hebben kunnen volstaan met annalisten te zijn. Zoo door henzelf een of ander geschrift is nagelaten, dan moet, zullen wil bij het gemis van hooger gaven, sporen van talent of karakter in die werken ontdekken, onze piëteit zich met hare paaschdagskleederen tooijen.

De regering van Jan van Elois is zamengetroffen met die van verschillende bisschoppen van Utrecht, waaronder graaf Johannes van Virnenburch en graaf Arend van Hoorn, den 48»\'^en en 49^al1,11 in de rfl. Nog een groot aantal andere prelaten hebben tot op Karei V en Filips II het utrechtsch bisdom bestuurd. Doch men beleedigt niemands nagedachtenis wanneer men die twee onbekende grootheden als een voegzaam gemiddelde beschouwt

De roomsch-katholieke geestelijkheid van Oud-Nederland is zelf •zich hiervan zoo levendig bewust geweest dat, toen in 1522 eindelijk een harer leden tot paus verkozen werd, zy eene bijna kinderachtige bUidschap aan den dag legde. Op de redenen, die te Home tot het kiezen van Adriaan VI geleid hadden, word geen acht geslagen. Men dacht noch aan den voormaligen huisonderwijzer van Karei V te Gent, noch aan den opvolger vau Ximenes in Spanje. Slechts den oud-kanunnik van Sinte Marye

l \'Jan van Vimeberg, bisschop van Utrecht, stelde in 13G3 onderscheidem* bepalingen vast, die deu grondslag legden voor het landregt van Overijssel, later door Windhoff uitgegeven.\'\' De Bosch Kemper, Ned. Staatsleven en Staatsregt, 1871. Letterkundige Aanteekeningen, bladz. 55,

VEERTIENDE EEUW.

te Utrecht zag men, en vierde zijne verkiezing als eens persoonlijke aangelegenheid. Burgemeesters en schepenen kenden pre-mien toe aan de utrechtsche burgers die, bjj gelegenheid eener algemeone illuminatie, de hoogst opvlammende teertonnen ontstoken hadden. Een onbeschaamde jonge kerel, wegens het. gruwiyk mishandelen van vader en moeder tot de galg veroordeeld, kreeg gratie van de doodstraf. Domdeken, dekenen en kapittels der verschillende utrechtsche kerken, schonken eene lijfrente aan zekeren Willem Hermans die hun „de vrolijke en blijde tijdingquot; het eerst gebragt had. ¹ Het was alsof door de\' verheffing van Meester Adriaan Floriszen een smet van onbeduidendheid was uitgewischt, die onze christenheid en hare leiders-slechts te lang aangekleefd had. Geen bisschop van Utrecht heeft, in de IS⁴quot;, de 14^lll!, of de 15J^1, eeuw, het hart der nederlandsche natie doen kloppen. -

De reeks der nederlandsche graven van eenige beteekenis, na Dirk IK, wordt geopend door eene gravin: Petronella van Saksen, stichtster der abdij van Bflnsburg (1133). Hare beeldtenis wordt gevonden op het frontispies of dessus-de-porte der egmon-der abdijkerk. ^J De stoutste regeringsdaad van Petronella\'s leven is geweest dat zij den hoogmoed der egmonder monniken getrotseerd, en zij haar eigen kapelaan, een man zonder geboorte-en zonder verstand, benoemd en gehandhaafd heeft als abt van Egmond. Dorpsaangelegenheden. ⁴

Gravin Aleid van Kleef, de moeder der droefgeestige Ada, ontbreekt het geenszins aan veerkracht. Met welgevallen zien wij, terwijl haar echtgenoot oorlogvoert in Vlaanderen, haar te paard stijgen en zelf in Noord-Holland, ten einde den pas af te snijden aan een trouweloos schoonbroeder, een afzonderlijk vrijkorps gaan kommanderen, waarmede zy den aanvaller in een moeras en op de vlugt dryft (1195). Er zit pluck in deze vrouw, maar geen

1 Analecta van Matthaeus, III 687 vgg- — Over paus Adriaan hierachter, 5\'i^p Hoofdstuk, 5 IX.

2 Levens der utrechtsche bisschoppen bij Moll, I 255—284, II 50—235. — Ranke, Römischen Püpste, I 59 vgg. der uitgaaf van 1878. — Muntender bisschoppen en heeren van Utrecht bij Van der Chijs, 7^,lft Deel, Pi. I — XXXI.

3 Hiervoor, bladz. 53, noot 2.

i Bakhuizen van den Brink, Hecmundensia, bladz. 176 vgg.

GE AAF JAN VAN BLOIS.

esprit de suite. Onkiesch genoeg om de kenmerlandsche boeren door geld tot ontrouw te bewegen ; te Dordrecht het huwlljk harer dochter door te dryven, terwijl het lijk van haar man nog boven aarde staat; weet zij van haar eigen durven geen partij te trekken.

Onder de egmonder spinrokpraatjes van den ouden tijd behoort dat gravin Aleid met haar legerstafje de kelders en keukens der abdy leeggegeten, en üij de handschriften, door haar geleend uit de boekerij, niet teruggegeven heeft Die laatste trek teekent haar. Als eene nachtkaars is zjj uit- en in-hare halve maatregelen ondergegaan. Het pand, waarop de geschiedenis haar voorschot gaf, wist zij niet te lossen.

De hoofdverdiensten van graaf quot;Willem I zijn geweest, uit Egypte de haarlemsche damiaatjes medegebragt, en bij de terugkomst zjjn aangehuwden neef Lodewyk van Loon voor goed buiten de regering gehouden te hebben. Men beweert dat hij, wat ruimte van geweten betreft, een voorlooper van Machiavelli\'s Cesar Borgia verdient genoemd te worden. Olivier van Keulen was in elk geval een gewigtiger persoon dan hij.¹

Vruchten voor Nederland heeft de eerzucht of de fortuin van den jongen graaf Willem II niet gedragen ; en de middelburg-sche beeldstormers der 16lt;ie eeuw hebben zijne graftombe kunnen vernielen, zonder dat dit als eene nationale ramp of eene nationale beleediging opgenomen is. Die fortuin, welke hem tot roomsch koning en bijna tot keizer van Duitschland kroonde, bevestigt alleen dat de graven van Holland goede ultramontanen waren en de pausen alles van hen gedaan konden krijgen.\' Nooit zal Willem II het voor de geschiedenis kunnen verantwoorden, als de mededinger van Frederik II van Hohenstaufen te hebben durven optreden, ■■

1

Brill, Willem I van Holland, bladz 62—69.

VEEUÏIEXDE EEUW.

Van alle vorsten, die vóór Karei V over Nederland geregeerd hebben, is de zoon en opvolger van quot;Willem II de populairste naam gebleven. De sleutel van het voortreffelijke in Floris V moet echter nog gevonden worden. Het zou hem tot eor verstrekken Melis Stoke zijne fraaiste bladzijden te hebben ontlokt, ware het niet dat Stoke\'s doorzigt nooit op de hoogte van Stoke\'s letterkundige verdiensten geweest is. Wy zien Floris zijn land zoo goed als verkoopen aan een koning van Engeland; zien hem daarna met dezelfde onbesuisdheid dien vorst verraden en het bondgenootschap van een koning van Frankrijk zoeken; tot hij ten laatste, wanneer hij door verbeurdverklaringen en trouweloosheden zijne nederlandsche edelen verbitterd en vernederd heeft, met eene onbegrijpelijke niaiserie zich in hunne handen stelt.¹ Beminiyk mensch, naar het schijnt, was hjj als staatsman een warhoofd en liet zijn volk slechts burgertwisten na.

Filips van Leiden, overleden in 1382, prjjst zeer den toestand van het graafschap eene halve eeuw te voren en langer, tijdens de regering van Willem III van Henegouwen, bijgenaamd den Goede.² De legende stelt op \'s graven rekening een salomonlsch vonnis, getuigend van medegevoel met hot lot van den kleinen man.³ Op jeugdigen leeftijd spreidde hij in een zeegevecht bü Zierikzee, tegen de Vlamingen, dapperheid ten toon. Doch dit doodslaan van Nederlanders door Nederlanders onder aanvoering van iemand uit Henegouwen, met de hulp van een Genuees in fransche dienst, mist voor ons elke bekoring; en in naam der weldenkende geschiedenis zouden wij ook de naald bij het Manpad met een sluijer willen zien bedekken. Filips van Leiden heeft verzuimd, zijne lofrede met bewijzen te staven. Willem de Goede en zijn bijnaam zouden een klank zijn, zoo niet zijn zeeslag in eene van Stoke\'s bestgeslaagde episoden voortleefde, en niet een

1

L. Ph. C. van den Bergli in K. Fruin\'s Bijdragen, 1871, N. R., I 2;» vgg. — Brill, Oorzaken van den! aanslag enz., 1879, bladz. 58 vgg. — Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, l^s,p Tijdperk, 2^li,, Boek, 5\'ie Hoofdstuk. — P. L. Muller Middeleeuwsch Nederland, bladz. 54 vgg., 65 vgg.

2

Proëmium van: De eura Reipublieae, A⁰ 1356 vgg.

3

Ets van Romein de Ilooghe in Balen\'s Beschrijving van Dordrecht, 1077, bladz. 735.

GRAAF JAN VAX BLOIS.

gelijktijdig fransch ki-onijksoHrjUver dien insgelijks eervol herdacht had. ¹

Wy verlangen niet liever dan in Jaooba van Beijeren (.hare schoonheid wettigt de vergelijking) eene voorloopster van de innemende Maria Stuart der verdichting te zien. ^a Doch Jacoba\'s leven gelükt in de werkelijkheid te zeer op een roman dan dat wij, naast de zorg der heldin voor haar Frank van Borssele, voor hare telgangers, hare valken, hare parelen, er plaats kunnen vinden voor de belangen van een volk. Ware zij eene halve eeuw vroeger geboren, zij zou eene uitmuntende vrouw voor graaf Jan van Blois geweest zijn; óók altijd te paard, met den geblind-doekten vogel op de vuist, óók een vriend van papegaaischieten, niet te weren uit de balzaal, met juweelen op de schoenen en in de kaproen.

Het regeren is evenals het bouwen eene kunst, en goede gouvernementen zjin gewrochten van menschelüke schranderheid. Eduard I van Engeland, Filips August en Filips de Schoone van Frankrijk, Frederik 1! van Duitschland, de hoofden van sommige italiaansche republieken, hebben in de midden eeuwen en voor hun tijd modellen van regering in het aanzijn geroepen. Hunne politiek kan beschreven worden gelijk men eene kathedraal beschrijft, of eene monumentale brug over een stroom.²

Van dit talent zjjn evenals de nederlandsche bisschoppen ook de graven en gravinnen uit het hollandsch, het henegouwsch, het beijersch Huis, misdeeld geweest. Zij leefden in Nederland gelijk thans in Australië de engelsche kolonisten doen, van den eenen dag op den anderen; vooralsnog personen van te weinig gewigt om met hun brood en boter te durven krieuwen, en zich de weelde eener eigen staatkunde te mogen veroorloven. quot;Wij doorbladeren de jaarboeken dier grafelijke regeringen, en ontmoe-

1

Melis Stoke, Rijnikronijk. IX\' Boek. — Guillaume Guiart, La branche des royaux lignages, uitgaaf van Biielion, 1828. Uittreksels bij Van Wyn, Kaleezingen op Wagonaar, I 153—170. .

2

Der Staat als Kunstwerk, bij Burekhardt, I 1—ITiS.

VEERTIENDE EEUW.

len nergens eene bladzijde die van het gevoel eener roeping-nergens eene die van iets meer dan de onmiddellijk aan den natuurstaat grenzende zucht tot zelfbehoud getuigt.

XII

De Borssele\'s, de Brederode\'s, de Egmondon, de Wassenaers, de Arkels, de Velzens, de Woerdens, de Amstels, — al die oud-nederlandsche edelen, wat hebben zij beteekend? In ondergeschikte kommandementen (wel is waar zonder te weten wat zy deden of wilden, doch dit wisten de aanvoerders óók niet altyd) hebben zij het eene geslacht voor, het andere na, met meer of minder geluk, meer of minder dapperheid, als kruisvaarders tegen de Arabieren en de Pruissen gevochten. Velen zijn Tempelridders geworden, ridders van Sint Jan, of van het Duitsche Huis; vele anderen zyn thuisgebleven, en getrouwd met de dochters hunner vrienden. ¹

Leden van het geslacht Egmond zijn bevorderd tot hertogen van (ielderland, en onder hen heeft een Karei uitgemunt; op welke wijs, dit zullen wij later zien. ² Lamoraal van Egmond was bestemd, als slagtoffer van Alva, een tragisch maar dubbelzinnig persoon te worden in de geschiedenis van den opstand tegen Spanje. ³

Van de Brederode\'s heeft, tenzij men in den mislukten bosch-en watergeus Jonker Frans een merkwaardig persoon wensoht te zien ⁴, vóór den troonsafstand van Karei V niemand zich als staatsman onderscheiden; en er worden geschiedschrijvers van

1 Fysionomien van nederlandsche edelen uit de 15\'^ en het begin der 16\'1quot; eenw, in het niuzenm Kunstliefde te Utrecht. Katalogus van S. Muller Fz., 1880. — Afbeeldingen van pelgrims naar het Heilige Graf of broeders van den Heiligen Lande, 1520, in het stadsmuzeuni te Haarlem.

2 Over Karei van Egmond of van Gelder hierachter, i\'¹\'\' Hoofdstuk, § v en § VI. — De geldersche kroon kwam aan de Egnionden in 1425 door uitsterven der lijn Gelder-Gulik.

3 Over Lamoraal van Egmond in het S\'\'\'¹ Deel, ■J\'¹\'\' Hoofdstuk, § II.

4 Het Jonker Fransengat. — Van Vloten, Geschiedzangen, 1864, I 120.

GKAAF JAK VAN BL0I3.

den vrylieidsoorlog gevonden (tot dit uiterste behoeven \'wij niet te vervallen) die zelfs graaf Hendrik, den man van het Smeekschrift, dezen rang betwisten.

Onder de Arkels was er een die door buitengewone ligchaams-kracht en lengtemaat uitmuntte. Een andere Arkel wordt gezegd, aan de zijde der Vlamingen, een roemrijk deel aan den Sporeslag van 1302 genomen te hebben.

Witte van Haamstede\'s bekendst wapenfeit was de reeds aangeduide slagting bij het Manpad. Niets in de oude vaderlandsche geschiedenissen verbaast of ergert or.s zoo zeer als het onzinnig welgevallen waarmede Hollanders en Vlamingen elkander den schedel kloven, en daarna wedorkeerig zich aanstellen alsof zii het aardrijk van zyn schadelijkst ongedierte gezuiverd hebben.

Jan van Renesse, gehuwd geweest met de laatste jonkvrouw van Der Goude, wordt om zijne militaire talenten, zijne dapperheid, zijne flinkheid, zeer geprezen en zelfs als de eigenlijke winner van den slag by Kortryk aangeduid.¹ Andere schrijvers stellen hem levens voor als een offer, na den dood van Floris V, der meerdere geslepenheid van den éénigen onder de nederland-sche edelen uit den oudgrafelijken tyd die, ondanks zijn falen, een staatsman genoemd kan worden: Wolferd van Borssele.

Deze Borssele\'s waren rijke en invloedrijke Zeeuwen, bezitters der heerlijkheden Veere en Vlissingen, naderhand door Karei V te zamen tot een markiezaat verheven. In een volgend hoofdstuk zullen wy de laatste erfdochter van één tak dezer familie, Anna van Borssele, haar best zién doen de voorbereidende studiën van Erasmus te bevorderen. Het levendigst wordt men door den rijkdom der oudere Borssele\'s getroffen, wanneer men den inventaris der juweelen van Jacoba van Begeren volgt, haar vereerd door heer Frank. Zelfs koningin Victoria, keizerin van Indie, kan te naauwernood zoovele parelen bezitten als op die lijst der hollandsche gravin vermeld worden. ²

De Wolferd van 1299 (hij was niet de eenige van zijn geslacht die dezen doopnaam voerde) is uit de verte de ziel geweest van den aanslag op Ploris V; doch, even valsch als Amstel, handelde

1 Lodewijk van Velthem, Spiegel Historiaal, IV c. 25—50.

2 De Jonge Jr., De Oude Tijd, 1869, bladz. 204 vgg.

VEERTIENDE EEUW.

hij minder doldriftig dan de lompe Velzen. Zijne medepligtigheid bleef voor het publiek zoo goed verborgen dat aan hem, door den koning van Engeland die insgelijks achter de schermen zat, de jonge zoon en erfgenaam van Floris, te Londen opgevoed, met scheepsgelegenheid toegezonden werd. De menschen in Holland en Zeeland wisten aanvankelijk niet beter of heer Wol-ferd hield met den meesten ernst de züde van den vermoorden souverein.

Van Borsaele kan geen anderen toeleg gehad hebben dan den jongen graaf Jan, Floris\' opvolger (biina nog een knaap, hoewel reeds gehuwd) uit den weg te ruimen en zijn eigen geslacht aan de hollandsche kroon te helpen; dan wel, den pupil van jongsaf zoo te demoraliseren dat hij, Wolferd, levenslang aan het hoofd der zaken bleef.

Aan de tegenkanting die dit plan bij andere nederlandsche edelen vond, zijne vrienden en voormalige medestanders, benij-ders geworden, stoorde hü zich niet. Een Brederode, en de zooeven genoemde Renesse, werden door hem maatschappelijk vernietigd. Hij kon den kleinen graaf alle stukken laten teekenen die hij verkoos, en overal waar hij heenging voerde liy den knaap met zich mede.

Dit is wezenlijk de type van den middeneeuwschen vazal en pair die zich voor eersten minister in de wieg voelt gelegd. Wolferd wist te veinzen: niemand hoort hem vooreerst zijne ontevredenheid luchten dat hij Vlissingen en Veero slechts in leen heeft. Zijn gemoed heeft hü in bedwang: hij offert oude vrienden op, alsof het oude kleederen waren. Kieschheid kent hij niet: zijne tweede vrouw heeft als jong meisje of als weduwe een kind gehad bij graaf Floris. Alle edeler gevoelens heeft hij ter wille züner eerzucht onderdrukt of afgelegd, en hü is mag-tig: zijn kasteel Sandenburg, op Walcheren, is breeder en sterker dan het Muiderslot, of welke andere burgt der hollandsche graven. Door aanhuwen bezit hij de helft van Voorne, en laat zjjne dochter trouwen met den bezitter der wederhelft. Hij behoeft niemand te ontzien, en staat voor niets. Wanneer zijn schoonzoon, die tegelijk zijn stiefzoon is, hem wederstreeft, dan biedt li;] aan, hem overhoop te steken.

GEAAF JAN VAN BLOIS.

Doch er zat niet bü; en ook deze van Borssele is, alles welbeschouwd, eene mediokriteit geweest. Te vergeefs zal men beproeven een Oldenbarnevelt of een Jan de Witt van hem te maken. ¹ Elk volk is bereid onkieschhedon en misdaden te vergeven aan den staatsman die goede wetten afkondigt, nationale nederlagen wreekt, kunsten of wetenschappen beschermt, nieuwe wegen opent voor nijverheid of handel, de openbare welvaart bevordert. Biykt echter dat het hem alleen te doen is zichzelf tot aanzien of zijne familie op het kussen te brengen, — onverder niets, — dan keert bij de geringste aanleiding de algemeene teleurstelling zich tegen hem. Onder voorwendsel dat hij hun prinsje uit den Haag naar Zeeland ontvoeren wilde, en op het gerucht van het kermen der jonge prinses, namen op een schoenen dag de Delvenaars Wolford van Borssele gevangen, en wierpen, uit de vensters van hun Steenhuis, hem op de pieken zijner wachters.

Men moet erkennen dat de onbeduidende Jan van Blois, te raidden zijner even onbeduidende stand- en stamgenooten, vergelijkenderwijs de slechtste vertooning niet maakt. Zijne ridders en zijne knapen leefden met de meeste onbeschaamdheid op zün zak, en hij op den zak des volks. Edelen en stalknechts berustten er in dat hunne dochters bij hem in de kraam moesten. Kooplieden en lombardhouders verrukten te zijnen koste zich met woekerwinsten. Hij ging gekleed als een zot, in de bontste maskeradepakken; speelde kaart en dobbelde met zijne ondergeschikten; at als een bedelmonnik; dronk als een tempelier; sleet zijn leven in den zadel, jagend met „veêr op veêr.quot; Doch hij had een afkeer van kuipen zoowel als van bloedvergieten, en meer dan één twist tusschen Hoekschen en Kabeljauwschen is door hem bijgelegd.

Hoewel het fransch zijne moedertaal was, verstond hij genoeg die zijner onderdanen om als voorzitter van een geregtshof hunne pleidooijen te kunnen volgen. Bijna al zijne knapen en ridders, al zijne pages, zijne valkeniers, zijne pikeurs, waren Nederlanders ; een hardhandig koerier, Perceval, de eenige Franschman

1 Wolferd van Borssele, treurspel, Amsterdam 1865, door een ongenoenule. Toegeschreven aan -wijlen den minister Bosscha.

VEEHÏIKNDE EEUW.

onder zijne bedienden. Zijne rekeningen, in het nederlandsch gehouden door nederlandsche rentmeesters, werden in den grondtekst hem aangeboden en voorgelezen (zelf lezen, daar deed hjj niet aan). Met uitzondering van broeder Rörich waren al de verdere geestelijken z\\jner dageiyksche omgeving inboorlingen van het utrechtsch bisdom. By gelegenheid zyner bezoeken aan Frankrijk kocht hij soms te Parüs een voorwerp van waarde; doch dit waren uitzonderingen. De kleinodien die h(i als geschenken voor dames of voor doopkinderen behoefde; de kerksieraden vao edel metaal; het tafelzilver voor zijn eigen gebruik; bestelde hij te Utrecht of te Dordrecht. Zijne wapenrustingen en de tuigen zijner paarden waren van nederlandsch fabrikaat, en werden onderhouden door nederlandsche palfreniers, of blankgeschuurd door een nederlandsch huiszwaardveger. Nationale kleedermakers, borduurwerkers, naaisters en waschvromven in zijne dienst, vervaardigden en verzorgden (tenzij hy eene enkele maal de hulp van nationale kloosterzusters inriep) de livreijen zijner hofhouding, zijne eigen schitterende kostumen, of de niet minder veelverwige toiletten die hij zijn vriend en leenheer, hertog Albrecht, vereerde. Er liepen ook dames-toiletten onder: voor mevrouw van Bevjeren, mevrouw van Holland, mevrouw van Brabant, mevrouw van Gelder ; voor de echtgenooten of de dochters van poorterlijke geld-aristokraten die hem met leeningen geriefd hadden, of met. wie hij nieuwe leeningen wensohte aan te gaan. Wat verlangt men meer ? Wanneer zijn slot te Schoonhoven reparatie, zijn slot te Gouda uitbreiding behoefde, dan bediende hij zich van nederlandsche archltekten en nederlandsche werklieden. Al zijne bekende bastaarden (twaalf in getal, jongens en meisjes) waren bij nederlandsche vrouwen en edelvrouwen gewonnen. Lag hij niet te Valenciennes begraven, naast zijn grootvader, men zou kunnen zeggen dat Nederland, waar hij, voorganger van zijn broeder Gwy, als knaap den wapenhandel kwam leeren, als Jongeling en man zijne dagen sleet, op zijn schoonhovensch Slot den adem uitblies, als een tweede vaderland door hem bemind is, en hij het nooit anders verlaten heeft dan om steekspelen en jagtpartiJen te gaan bijwonen.

Mevrouw van Holland is nog weinige dagen vóór haar dood,

GRAAF JAN VAK BLOIS.

in Den Uaag, door graaf Jan mot een proefje malaga-wyn verkwikt, haar door hem toegezonden uit Schoonhoven. Bij haar leven bezocht hij haar meest te RUnsburg, in de abdij, en vroeg dan, na de jagt, de zusters ten eten. De adellyke dames in het klooster te Heemstede zonden eene dienstmaagd naar Rijnsburg, om uit haar naam, in dank voor zijne beleefdheden, hem een korfje met door haarzelf gebakken vleesclipasteitjes aan te bieden. Misschien kunnen in deze beminlijke herinneringen de verspreide trekken van zijn beeld best van al zamengevat worden.

XIII

Wanneer men na het lezen in Froissart zich tot de gelijkt(i-dige nederlandsche geschiedenissen begeeft, dan heeft men moeite te gelooven dat do eeuw in welke de gebeurtenissen plaats grü pen werkelijk dezelfde is, en de menschen tot één geslacht be-hooien.

Hoewel zelf een kind des volks, munt Froissart niet als historiograaf van burgerdeugd en volksbelangen uit, maar als schilder van het ridderleven en van ridderlijke daden. Ook hem is het homerische eigen dat elk lezer van den tegenwoordigen tijd in sommige vertellingen van Boccaccio en van Chaucer treft; en hetwelk Pelrarca tranen deed storten onder het vertalen der geschiedenis van Griseldis.

Froissart begeeft zich niet in het opteekenen of bijeenbrengen van treffende legenden uit den voortijd, dichterlijk of half historisch. Hij verhaalt slechts gebeurtenissen voorgevallen in de jaren van zijn eigen leven; in de landen en steden, waar hjj korter of langer zich persoonlijk ophield. Zjjne helden en heldinnen zijn maar weinig onder of jonger dan hij zelf, en van aangezigt tot aangezigt heeft hjj velen hunner ontmoet.

Doch hij is zulk een meester in het opmerken van het fijne te midden van het alledaagsche; in het uitwisschen. waar het pas geeft, van het triviale; in het naar voren doen springen, nu van het geestige of teekenachtige, dan van het tedere, dan van het tragische of aangrijpende, — dat zijn dagboek, zijn dagblad,

VEERTIENDE EEUW.

zijne gedenkschriften, of met welken anderen naam men die onwaardeerbare Chroniques bestempelen wil, een bijna episch karakter bezitten ; niet kunstmatig gevolgd naar een of ander klassiek model, maar, als de oudere middeneeuwsche ridderromans, regtstreeks voortgekomen uit den boezem der natie. ¹

Froissart\'s bespiegelingen over den dood van Richard II; zijn verhaal hoe Peter de quot;Wreede werd omgebragt door zijn natuurlijken broeder Hendrik; zijne weeklagt van Jean de Montfort bi] het lijk van den heiligen Karei van Blois; zijne verrassing der vesting Ortingas ; zijn sterfbed van Karei V; zijn sluipmoord op Yvain de Galles gepleegd; zijn Eduard III en zjjne gravin van Salisbury; zijne gevangenneming van koning Jan door den Zwarten Prins in den slag van Poitiers; zijn sneuvelen van den blinden koning van Boheme in den slag van Crécy; zijne koningin Filippa genade vragend voor de burgers van Calais, — er ligt over al die bladzijden, getuigenissen van eene reeds vergevorderde beschaving en eene voltooide menschekennis, maar in de uitdrukking nog aan de kindschheid grenzend en het naieve met het grootscho verbindend, een benijdenswaardige gloed. Is alleen in Nederland, vragen wij, het ridderlijke de 14lt;l^l\' eeuw vreemd geweest? Of dankt al dit poëtische zijn ontstaan slechts aan de verbeelding en den kunstenaarsblik van Froissart?

Ik antwoord met eene goede bladzijde uit quot;Wagenaar, door hem zamengesteld met verschillende gegevens by Stoke, eu ons verplaatsend in 1298, te midden van Wolferd van Borssele\'s geweldenarijen tot handhaving zijner voogdü over den jongen graaf Jan. ² De episode luidt:

„Wolferd riedt den Graave, dat men zig van \'tSlot te Yssel-stein, op de grenzen van \'tStigt gelegen, verzekeren mogt. Dit Slot behoorde onder de goederen der Heeren van Amstel, waarom Graaf Jan, dien het gezigt van de Moorders zyns Vaders 2.0 zeer trof, dat hy de oogen altoos naar de aarde geslaagen hieldt,

1

Du génie littéraire de Froissart, bij Siméon Luee, Inleiding, bladz. 126 vgg. — Uittreksels bij Gustave Merlet, I.

2

Vaderlandsche Historie, III 113 vgg. — Melis Stoke, IV vs. 106—262. — Geschiedenis van Ysselstein bij Yan Lennep en Hofdijk, Merkwaardige Kasteden, I 26;\'» vgg. Tweede Druk.

GRAAF JAN VAN BLOIS.

als zy in zj\'ne tegenwoordigheid verscheenen,¹ oordeelde, dat liy \'t met ragt bezetten mogt. Doch Gysbreoht van Ysselstein, zoon van Arnoud van Amstel, die Maarschalk van \'tStigt was, weigerde \'t Slot den Graave in te ruimen. Terstond daarop, deedt de Graaf, op Wolfords raad, Heirvaart beschryven, en \'t Slot belegeren. Al wat de Krygskonst dier tyden hadt kon-nen uitvinden, werdt in \'t werk gesteld, om \'t Slot te winnen. De muuren werden gebeukt, door geweldige zwaare steenen, die de Blyden uitwierpen. De Burgtzaaten, die zig op de transen vertoonden, werden, door de Boogschutters, van de Katten en Evenhoogen, welken men voor \'t Slot geplant hadt, geveld. Gysbrecht zelf was niet op \'tSlot; dog zyne Egtgenoote, Vrouw Baarte, stondt de felste stormen door, zonder van opgeeven te willen hooren. Het vangen van Heere Gysbrecht, die, door Huibrecht van Kuilenburg, verrast was, benam haar den moed niet. Zy gaf voor, dat zy, buiten goedvinden van haaren Man, \'t Slot niet durfde opgeeven. Omstreeks een jaar had dit Beleg geduurd, toen de dappere Vrouw aanboodt, \'t Slot te willen ruimen, mits men haar en den haaren \'t lyf en de vryheid behouden liet. Doch zy kon dit slegts voor zig zelve en voor de helft der Burgtzaaten bedingen. Toen de Poort geopend, en men, langs horden, want de brug was reeds vernield, over de Graft, in \'t Slot, gekomen was, werden \'er niet meer dan zestien weerbare mannen binnen gevonden. Deeze geringe Bezetting werdt naar Dordrecht gebragt: alwaar men hen, ten overstaan van Aloud, thans, in Renesse\'s plaats. Baljuw van Zuidholland, looten deedt, om \'t leeven. Men hadt een Hollandschen Penning geslooten in een rond bolletje, en een Leuvenschen, in een ander, van gelijke verw en gedaante. Die \'t laatste bolletje trokken, verbeurden \'t lyf, en werden terstond onthalsd. De anderen behoorden, volgens \'t Verdrag, op vrye voeten gesteld geweest te zyn; doch Aloud hieldt hen, tegen regt, gevangen.quot;

Wij zien uit het voorbeeld dezer heldhaftige chatelaine („Jonc-frou Beertequot; heet zij niet onwelluidend by Stoke²) dat ridderlijke

1 Dezen tusschenzin ontleen ik aan eene vroegere bladzijde

2 Over hare graftombe hierachter, rWquot; Hoofdstuk, § XIII. — Vondel laat

VEERTIENDE EEÜW.

gevoelens in Nederland niet geheel ontbraken. Edelaardig gaat het bloed van den jongen graaf Jan aan het koken, wanneer hü bedenkt dat het slot Ysselstein de bezitting van een Amstel is. Ook het fantastische vinden wij vertegenwoordigd: het loten dier zestien, overschot eener ziek- en doodgestreden bezetting. Maar dit dichterlijke is als overgroeid met zulk eene korst laagheid, wreedheid, barbaarschheid, dat de tijdgenoot Stoke, die van alle bijzonderheden kennis heeft gedragen; van nog meer bijzonderheden zelfs dan Wagenaar van hem overnam; het onkruid niet wist te onderscheiden van de tarwe. Onze kritiek moet tusschen-beide komen, en uit den misthoop de parel opdelven.

Een soortgelijken indruk ontvangen wij van de meer algemeen bekende geschiedenis van Albert of Allaert Beilinc. De oudste bastaardzoon van Jan van Blois, zijn oom Gwy opgevolgd, heeft tegen betaling Beilinc tot schout van Gouda aangesteld; en wanneer Beilinc te Schoonhoven in de handen zijner vilanden valt (1425), dan bekomt hij verlof, onder verband van zijn eerewoord, een losprijs te gaan bijeenbrengen. Ondanks invloedrijke voorspraak slaagt hy niet in het vinden der hooge som binnen den bepaalden tijd; hij is edelman genoeg van hart, ofschoon slechts poorter, naar Schoonhoven terug te keeren; tot loon voor zijne loyauteit wordt hy door een Poelgeest, met of zonder vorm van proces, ter dood veroordeeld; en \'s nachts, op eene molenwerf buiten de stad, in tegenwoordigheid van een karmelieter monnik, zijn biechtvader, levend begraven. ¹

Ook hier ontbreekt noch het ridderlijke volstrekt, noch het pittoreske. Wij gevoelen dat tot Nederland iets van den geest is doorgedrongen die bij Froissart, al schrijft hy proza, de dienst van Muze verrigt. Beilinc\'s voorbeeld bewijst dat, in den overgangstijd van de 14lt;ie op de IS¹)® eeuw, niet de geheele neder-

1

Zegel van Beilinc bij De Lange van Wijngaarden, I 735. — Bolhuis van Zeeburgh, in R. Fruin\'s Bijdragen, 1871, bladz. 94 vg- — Van Vloten, Volksalmanak voor 187.\'gt;, bladz. 135 vgg.

GRAAF JAN VAN BL OIS.

landsohe zamenleving als verzonken is geweest in hetgeen do fransche kronijkscliryver minachtend merdaille noemt. ¹ De gemeenheid, met dat al, zit er nog dik op: de betere aandoeningen worden door de felheid der burgertwisten gewelddadig ondergehouden: de zilveren sikkel van het edele komt tusschen de vuilgrijze avondwolken maar even te voorschijn.

Mede uit dit oogpunt verdient graaf Jan van Blois onze aandacht. quot;Wel heeft hij zijne beste eigenschappen slechts in het gezellig leven en te midden van vele tekortkomingen ten toon gespreid; doch zijne nagedachtenis, en de goede naam zijner eeuw in het buitenland, schreeuwen althans niet te zeer. Uit een onwaardig tijdvak onzer geschiedenis zien wij zonder tegenzin zijn beeld opdagen, en vleijen ons, aan hem denkend,, dat ook wi) destijds in Arkadie geweest zijn.

Ik voeg er bij, ofschoon het oogenblik om de hoofdlijnen onzer oudere kunstgeschiedenis aan te duiden nog niet gekomen is, dat in den persoon van Klaus Sinter, onder de regering van hertog Albrecht en graaf Jan, de eerste nedevlandsche kunstenaar is geboren voor wien eene europesche vermaardheid weggelegd was. ²

De hoeksch-kabeljauwsche burgeroorlog; de kruisvaarten tegen de Lithauers; de tournooijen, gastmalen, danspartijen en valke-jagten van graaf Jan : dit alles is voorbijgegaan. Sluter\'s beeldhouwwerken zijn gebleven. Zij verkondigen nog heden dat van oudsher in de Nederlanders een kunstgenie heeft gesluimerd hetwelk slechts eene goede gelegenheid tot ontwaken verbeidde, en eenmaal, nevens de andere natiën van Europa, gunstiger zelfs en kenmerkender dan al hunne verdere gaven, hen onderscheidei» zou.

1

Froissart bij Siniéon Luce, l² 300. Froissart spreekt over eene nederlaag, aan fransche edelen bijna toegebragt door vlaamsche poorters: »Toutes fois Dieus ne volt pas consentir que li signeur fuissent Ui desconfi de tel merdaillequot;.

2

Over Klaus Sluter hierachter, .Me Hoofdstuk, § xiv.

DERDE HOOFDSTUK.

VIJFTIENDE EEUW. - THOMAS A KEMP IS.

I

Het genie van Karei den Groote heeft niet kunnen verhinderen dat, van het jaar 800 tot het Jaar 1200, in het werelddeel hetwelk de keizer wilde veroveren en beschaven een tamelijk barbaarsche toestand is blijven heersohen. Zelfs do uitnemendste werken cies geestes, uit dat tijdperk, missen den stempel der volmaaktheid. ¹Eerst in de 13de eeuw zijn de Europeanen in grooten getale begonnen, voor eigen rekening en met vrucht, zich sommige vragen te stellen; vragen van wier opwerpen het afhangt of wij meu-schen zullen voortgaan slechts door gevoel en verbeelding gedreven te worden, dan of wy ook vorderingen zullen maken In de kennis der wereld buiten ons en van onszelf.

De Franschen en de Italianen zijn in dit streven naar vollediger menschwording de andere volken van Europa voorgegaan; en tot hen moeten wij ons wenden zoo wy ons rekenschap willen geven van de wijs waarop onze eigen voorouders, vorgelykender-wjjs reeds vroeg in liet bezit eener buitengewone mate van stoffelijke welvaart, en bestemd een rang te veroveren in de kunst, aan wetenschap gekomen zijn. Wat werd er, inderdaad, bij dien overvloed van middelen, te onzent voor den bloei van den geest gedaan ?

1

Nevelingelied. — Waltharius. — Goetlroeii. — Roelandslied.

THOMAS A KE5IPI.S.

Uit Italië stamt de middeneeuwsehe mystiek, welke eenmaal in een nederlandsch geschrift hare populairste uitdrukking vinden zou; zoozeer dat wij het regt hebben een geheel hoofdstuk in de geschiedenis onzer ontwikkeling naar Thomas van Kempen te noemen. ¹ Ook de mystiek vertegenwoordigt een vorm der onafhankelijkheid van den geest; ook zij heeft in de middeneeuwen, nevens het denken, als tegenwigt der kerkleer gediend.

Niet aan haar evenwel hebben wU in de eerste plaats aandacht te wijden, maar aan hare tweelingzuster de scolastiek, wier wieg in Frankrijk stond. De mystiek is naar haar aard zich blijven bewegen in een eigen kring, en heeft eerst zeer langzaam naar bulten gewerkt. De scolastiek werd al spoedig eene openbare aangelegenheid, en vervulde in een omzien alle hoofden ².

II

Geestig en naar waarheid heeft men van de scolastiek gezegd dat zij bij hare geboorte rimpels in het voorhoofd droeg, en die teekenen van ouderdom allengs verdwenen zijn naarmate zij, vreemd genoeg, toenam in leeftijd ³. In eene eeuw zonder historische, zonder feiten- en zonder teksten-kennis, toen het natuurlijk geweest zou zijn de bespiegeling voorshands uit Le stellen en zich tot het verzamelen van gegevens te bepalen, is men over „het wezen der dingenquot; gaan redeneren, over „het heelalquot;, over het „zijnquot;, over „de waarde van het menachelijk kenvermogenquot;. Op hetzelfde oogenblik dat men aan den leiband der kerkleer liep, wierp men, als geniale schoolknapen plegen te doen, de af-getrokkenste vraagstukken der logica op. Men schermde met het

1 Daar ik omtrent den nedei\'landschen oorsprong der Imitatio Christi en het auteurschap van Thomas a Kempis vroeger twijfelingen geopperd heb, is het slechts billijk te erkennen dat voortgezet onderzoek mij in die afwijkende mecning niet heeft bevestigd. Mijne tegenwoordige zienswijs vindt de lezer aangeduid in de volgende bladzijden.

2 aDe seolastieken leerden Europa denken.quot; Van Hengel en Diest Lorgion, Zedelijke en Godsdienstige Beschaving, 1862—18GG, II, 224.

3 De Gérando {1772 bij A. Pierson, De realisino et nominalismo, isó-i, bladz. 13.

VIJFTIENDE EEUW.

gezag van een grieksoh wijsgeer der oudheid, doch kende zijne geschriften aanvankelijk slechts uit de tweede of derde hand. Met orakeering der orde welke eene wetenschappeUJke methode zou voorgeschreven hebben, begon men met het einde, en plaatste het hoofd van een grijsaard op den romp van een zuigeling.¹

Van Dante echter kunnen wy leeren, en van de italiaansche fresco-schilders onmiddellijk na hem, dat deze schijnbare haarkloverijen eenmaal levenskwestien geweest zijn, en zij, met niet minder regt dan in onzen tijd de wijsgeerige beweging van Kant tot Schopenhauer, de gemoederen vervuld hebben. ²

In het Louvre-muzeum te Parijs, afdeeling oude italiaansche kunst, bevindt zich eene betrekkelijk jonge schilderij van middelbaren omvang en middelmatige schoonheid,^s voorstellend den triomf of de apotheose van Thomas van Aquino. Lichtstralen uit den hemel schieten neder op het hoofd van den middeneeuw-schen theoloog. Andere stralen, voortkomend uit een op Thomas\' knieën opengeslagen boek (een deel zijner eigen werken) verlichten de schedels der leden van een godgeleerd koncilie, gehouden in 1265. Aan Thomas\' voeten ligt een verslagen vijand uitgestrekt, door baard en kleederdragt den vreemdeling verradend: de spaansch-arabische wijsgeer A verroës (Ibn Roschd, 1120—1198), wiens naam in de midden-eeuwen, door eene zonderlinge begripsverwarring, het toppunt der ketterij heeft aangeduid.

Wanneer men de oneerbiedige penteekeningen beziet waarmede Holbein, in de eerste jaren der lö¹¹quot; eeuw, een exemplaar van Erasmus\' Lof der dwaasheid versierde;⁴ die lachwekkende karikaturen van middeneeuwsche universiteits-professoren, weggedoken in ongenaakbare katheders, uit onmogelijke handboeken een stelsel van logische hiëroglyfen onderwijzend; dan vraagt men:

l\' De wijsbegeerte der midden-eeuwen bij Scholten, Geschiedenis der gods-ilieiist en wijsbegeerte, 18G3, 3dt! druk, bladz, 149 vgg.

2 Hauréau, Histoire de la philosophie seolastique, 1872—1880. — Charles de Rêmusat, Saint Anselme de Cantorbéry, 1868, 2ile druk; Abêlard, sa vie, sa théologie, 1845; Abélard, drame philosophique, 1877, sde druk.

3 Gehouden voor een werk van Benozzo Gozzoli (1420—1497), doeh vermoedelijk eene kopij.

4 Houtsneden van Cranendoncq, gevolgd naar de uitgaaf van Charles Patin (1676), in Abbing\'s Stnltitiae Lans, Leiden 1839

THOMAS A KEMPIS.

kan er eon tüd geweest zijn toen ditzelfde onderwijs de kunst bezielde, en meesters van den eersten rang naar het penseel deed grijpen?

Het paneel van het Louvre-rauzeura, toegeschreven aan een leerling van Fra Angelico, vormt zoo weinig eene op zichzelf staande kuriositeit, dat de maker slechts eene verkleinde herhaling heeft geleverd van een beroemd en meer dan honderd jaren ouder fresco, nog voorhanden in de H. Katharina-kerk te Pisa. Andere fresco\'s, in het pisasche Campo Santo, nog andere in de florentijnsche Maria Novella-kerk, allen uit de eerste helft der 14lt;Ie eeuw (1335—1340), voltooijen het betoog\'. Het midden-eeuwsch denken is een wedstrijd van hartstogtelijk beminde wijsgeerige stelsels geweest, waaruit eene met den naam van Thomas van Aquino gestempelde kerkleer zegevierend te voorschijn is getreden. Hetgeen men destijds voor waarheid hield is met de pen in de vuist veroverd op de stoutste ontkenningen. Als op een ander Kapitool zijn de overwinnaars, in dien kamp der geesten, door hunne volgelingen met lauweren gekroond niet alleen, maar met heiligekransen versierd.

Ill

Ue poëzie van het tjjdvak, door Dante vertegenwoordigd, getuigt niet anders dan de kunst. Vier zangen van het Faradijs x—xin) zyn eene onafgebroken hulde aan de scolastiek, als inwijding in de edelste vormen van geestelijk leven waartoe, langs den weg van het denken, het raenschelijk gemoed zich verheiTen kan. Hetgeen wij als de middeneeuwsche wijsbegeerte zelf beschouwen; hetgeen Erasmus eenmaal in haar veroordeelen en bespotten zal; is in Dante\'s oogen slechts het bovendrijvend schuim van den smeltkroes dat, afgeschept, het zuiverst goud ontbloot. Scolastiek en goddelijke waarheid gelden voor Dante als

1 Du mie d\'Averroamp;s dans la peinture italienne du moven age, bij Renan, Averroès et 1\'averroïsme, 18G1, 2de druk, bladz. 301 vgg. — Max Rooses, Over de Alpen, 1880, lid., en 12lt;1»* Hoofdstuk.

I 10

VIJFTIENDE EEUW.

woorden van één beteekenis. In het door Thomas van Aquino bereikt inzigt vereert hij een hoogtepunt hetwelk de mensohe-lijke geest niet zal kunnen verlaten of vaarwel zeggen, zonder te ontaarden en beneden zichzelf te dalen.

Met blijkbaar welgevallen vertoeft Dante\'s herinnering b;j den tüd toen hijzelf, naar Parijs getogen als student (omstreeks 1280), er in de Rue du Fouarre de lessen van een bemind leermeester volgde. Met de vrijmoedigheid van het dichterlijk genie wijst hy den parüschen scolasticus Siger de Brabant, naderhand gevallen als een slagtoffer van staatkundigen hartstogt, voor alle volgende eeuwen eene plaats in den Hemel aan \'.

Dante\'s grootmoedigheid en vrijheidsliefde zün er borg voor dat de scolastiek, zoo zij niets anders dan een wespenest van onpraktische spitsvindigheden geweest was, hem niet in die mate bekoord zou hebben. Voor hem was zij het kort begrip der geheele hoogere beschaving van zijn ty\'d in haar ruimsten omvang, met Parjjs tot middenpunt; en de fransche hoogeschool verdiende die ingenomenheid.

Geen andere instelling in Europa was toen zoo geschikt Dante te behagen als deze kosmopolitische parijsche republiek van den geest, welke noch eene militaire noch eene burgerlijke monniksorde was, maar van de waardigen onder de jonge muzezoonen eene belangstelling, eene inspanning, een leven van zelfvergeten en ontberingen eischte en verwierf, hetwelk in den tijd van hun eersten en schoonsten bloei zelfs de bedelmonniken te naauwer-nood verwezenlijkten. Voor het eerst in de geschiedenis der europesche beschaving heeft de Oniversiteit van Parijs het denkbeeld beligchaamd eener regtbank voor welke rijkdom, geboorte, noch uitwendige voorregten gelden, maar de verstandelijke meerderheid, die, met het karakter of de deugd, de eenige redelijke maatstaf der menschelijke beteekenis is. Loopplaats van alle buitensporigheden der jeugd, uit alle europesche landen; internationale bedelaarskolonie met gehoorzalen waar stroo de kolle-gebanken verving; was Parijs reeds in Dante\'s dagen tegelijk een vereenigingspunt van edelmoedige opwellingen, eer.e gele-

1 Essa è la luce eterna di Sigeri, enz. — Paradijs, X vs. 133—138.

THOMAS A KEMPIS. 147

genheid tot onderscheiden van anderen en van zichzelf, een kweekbed van den wetenschappelyken geest

Hetgeen omtrent het onderwijs van Dante\'s paryschen lieve-s üngsmeester ons bekend is, vormt le weinig een geheel om als

rigtsnoer te kunnen dienen bij een oordeel over Siger. In een züner geschriften werpt Siger verreikende twijfelingen op (dat er geen God is; dat de wereld der verschijnselen om ons heen slechts in onze verbeelding of voorstelling bestaat; dat alle men-scheliJke handelingen strikt genomen goed zijn; dat men zoogenaamd slechte handelingen niet moet verbieden of straffen, enz.) en gaat dan met klem van redenen aantoonen hoe valsch die paradoxen zijn.

In een geschrift van een zjjner leerlingen, dat over politiek handelt, vindt men met ingenomenheid herinnerd hoe welsprekend Siger de aristotelische stelling plag te verdedigen: dat liet ,,verweg beter is voor den Staat te worden geregeerd door goede wetten dan door brave personen, daar ook de braafste lieden op den duur zoo braaf niet kunnen zijn, of zij blijken toegankelijk voor opwellingen van toorn, haat, partijdige vriendschap, vrees, begeerlijkheid.quot; ²

Onze weetlust wordt door deze karige gegevens niet bevredigd. Zij maken alleen verklaarbaar dat Dante in zijne .jonge jaren krachtig en blijvend geboeid werd door een leermeester met zulke onafhankelijke gevoelens als burger, tegelijk zulk een onverschrokken wijsgeerig navorscher.

IV

De Heilige Lodewijk en zijne Sorbonne hebben er niet weinig toe bijgedragen den roem der parijsche universiteit te bevestigen.

l Scholen en hoogeschool van Parys, 13lt;ie eeuw, in deel XVI der Histoiro Littéraire de la France, bladz. 39—56. — Renan, studie over Victor Leclerc, in Mélanges d\'histoire et de voyages, 1878, bladz. 453 vgg. — Victor Leclerc over Dante te Parijs, Hist. Litt. de la France XXI 107—111.

- Siger de Brabant door Gaston Paris, in de Revue Politique et Littéraire van 5 November 1881, N⁰. 19. — Hauréau, Philosophic Scolastique, IP, ch. 21, bladz. 129 vgg.

VIJFTIENDE EEUW.

Van \'s konings zijde echter is dit raeer door de magt der omstandigheden geschied, dan met den bepaalden toeleg het hoogei ondGrwijs zooveel mogelyk te verspreiden. Lodewijks quot;wenscheit gingen niet verder dan eene welondevlegde geesteliikheid te helpen vormen, door geleerdheid en wysgeerige ontwikkeling in staat het christendom tegen de drogredenen der ongeloovigen te verdedigen. Met een soortgelük oogmerk of bijoogmerk zou door Willem den Zwijger lang daarna de universiteit van Leiden gesticht worden. Aan het opleiden van wetenschappelijke leeken dacht de Heilige Lodewijk niet. „De koningquot;, verhaalt Joinville van hem, „de koning zeide eens; alleen grondig onderwezen geestelijken mogen redetwisten met de joden; een leekeman behoort, wanneer de christelijke godsdienst in zijne tegenwoordigheid gelasterd wordt, haar niet anders te verdedigen dan met het zwaard, dat hij desnoods tot het gevest in de buiken moet doen verdwijnenquot;.¹ De koninklijke bibliofchekaris Vincent van Beauvais, man van veel omvattende boekekennis, doch geen wegbereidend genie, was ook de man naar \'s konings hait .

De eigenlijk gezegde wetenschappelijke vorst der midden-eeuwen is niet de heilige Lodewijk geweest, maar de duitsche keizer Frederik Tl, zijn twintig jaren oudere tijdgenoot; dezelfde wiens vriendschap de hollandsche graaf illem I in zyne laats.o levensjaren zocht, en tegen wien de jonge graaf Willem TI de dwaasheid beging door de kerkelijke partij zich te laten opzetten en gebruiken. Duidelijker had Willem TI niet kunnen toonen het gevoel zijner roeping te missen, en de eischen van zijn tijd te miskennen. Doch Nederland maakte toen nog niet voor goed een onderdeel der beschaafde wereld uit. Het had met haar geen ander punt van aanraking dan het verkeer der nederlandsche jongelingschap aan de buitenlandsche hoogescholen.

Aan Frederik TI behoort de lof de lang verwaarloosde studie van het romeinsche regt naar de bronnen teruggevoerd, het lot van Walter von der Vogelweide en der duitsche poëzie verzekerd, voor het schoon der proven(;aalsche zijner dagen een geo-

1 »11 doit donner de 1\'espêe panni le ventre dedens, tant comme elle y peut entrerquot;. Histoire de Saint Louis, ch. X, § S3.

2 Over Vineent van Beauvais hierachter, 6^dp Hoofdstuk, § VIII.

THOMAS A KEMPIS. 140

pend oog gehad, en voor de verspreiding der kennis van het arabisch geheel alleen meer gedaan te hebben dan al zjjne tyd-genooten te zamen. Het is hem niet gelukt het zwaartepunt van het hooger onderwijs uit Parijs over te brengen, hetüi] naar Napels of naar Weenon; doch de Sorbonne zelf heeft de weldadige terugwerking van den door hem gegeven stoot ondervonden. Het was niet het minst aan zijn invloed te danken dat, in weerwil der bovendrijvende kerkelijke orthodoxie, in den boezem der fransche hoofd-universiteit een vrijzinnige geest bleef heer-schen ¹.

Hetgeen in de geschiedenis van Frederik II, den lagen standaard van de wetenschappelüke ontwikkeling zyner eeuw in aanmerking genomen, ons het meest treft, Is de onafhankelijkheid van \'s keizers denkwys die, den tijd vooruit, wederkeerig eene vrucht der tijden was.

Toen deze Hohenstaufen tot aanzien kwam had Europa, wat betreft het nut dat de kruistogten konden voortgaan te stichten, bjjna al zyne idealen verloren; maar tevens had de kennismaking met de mohammedanen eene overtuiging doen ontwaken welke met liet bloed van zoovele kruisvaarders en zoovele tegenstanders misschien niet te duur betaald was. De praktische Olivier van Keulen is naauwlyks in Egypte aangekomen, of hy erkent dat de arabische vorst, die over het garnizoen van Da-miate bevelvoert, zich door edelaardige eigenschappen onderscheidt Aanstonds weet hü te verhalen van schoone arabische bouwwerken en lusthoven in en om de stad^J. Nadere kennis-

1

Huillard Bréholies, Introduction il l\'histoire diplomatique de l\'empereur Frédéric II, 1859, bladz. dxlïv: »On doit même coiisidfirer Ie règne de ce souverain comme marquant I\'époque d\'une première Renaissance, qui annonce et prépare de loin les splendeurs du 16e siècle... Ce n\'est pas uu mince honneur pour un monarque du 13e siècle, que d\'avoir fait appel anx savants et aux lettrés sans se préoccuper de Ia différence des religions et des races, d\'avoir favorisé toutes les manifestations de la raisun humaine, de lui avoir rouvert les voies d\'oü elle ne devait plus s\'écarter.\'\' — Influence lt;Ies Hohenstaufen bij Renan, Averroös, bladz. 28G vgg.

vijftiende eeuw.

making met de mohammedaansohe leer brengt hem tot de gevolgtrekking: dat de mohammedanen in sommige voorname punten ezenzoo denken als de christenen, en men voor het overige hen veeleer te beschouwen heeft als ketters, onregtzinnigen, dan als ongeloovigen of goddeloozen

In een priester verwondert het ons niet dat hü, in weerwil van zulk eene ontdekking, goed katholiek blijft; doch evenmin kan het ons verbazen dat een vrijzinnig vorst als Frederik II, niet vroom als de Heilige Lodewyk, en veeleer een voorlooper der renaissance dan van de hervorming, het bestrijden der mohammedanen van lieverlede als eene onzinnige daad is gaan beschouwen. Ook hij tijgt, ten einde den Heiligen Stoel een voorwendsel tot misnoegen te ontnemen, en met een zucht de Sala-dins gelukwenschend die „geen pausen te verzoenen haddenquot;, daags na het weder overgaan van Damiate naar het Heilige Land ¹. Maar niet om te vechten. In de straten zelf van Jeruzalem fraterniseert hü met den mohammedaanschen vorst. Stilzwijgend erkent hij dat mohammedanen en christenen elkander maar weinig te verwijten hebben. Zijne woorden en zijne daden doen onderstellen dat hij het wedijveren in wetenschap en kunst als een waardiger toetssteen der voortreffelijkheid van beide ge-looven aanmerkt, dan het inslaan van hersenpannen, het plunderen van steden, of het ontvoeren van meisjes en knapen.

De middeneeuwsche orthodoxie heeft Frederik II deze denk- en handelwijs als eene doodzonde aangerekend; hem een ongodist genoemd; ondanks de tijdrekening hem tot den beschermer der zoonen van Averroës gemaakt, den door Thomas van Aquino verslagen haeresiarch; hem nagewezen als den godlasterlijken schrijver van het nooit door iemand aanschouwd boekje der Drie Bedriegers, Mozes, Christus, Mohammed.

Misschien heeft \'s keizers bijzonder leven het gemakkelijk ge-

1

Gezegde van Frederik II: »0 felix Asia, o felices Orientalium potesta-tes, quae subditorum arma non metuunt et adinventiones pontificum non ïerentur.quot; Huillard Bréholles, bladz. cdxcix noot. — Gezegde toegeschreven aan Filips August van Frankrijk: Heureux Paladin, qui n\'a poiut de pape!quot;

THOMAS A KE.MPIS.

maakt hem voor een apostel des vleesohes te doen doorgaan, en heeft in dien bodem de aanklagt wegens ketterij welig kunnen voortwassen; ofschoon zijn eigen kanselier, bij Dante althans^ hem geen enkele grove zonde, en zelfs de wreedheid van het vonnis niet verwijt dat den dienaar en voormaligen gunsteling tot blindheid doemde. ¹

Doch wy kunnen al dit persoonlijke aan zijne plaats laten. Een onvermijdelijk gevolg en tegelijk eene weldaad der kruis-togten is het geweest dat zij, langs den weg der praktijk. Europa de eerste les in de vergelijkende godsdienst-studie gegeven hebben, zonder welke zelfs het volmaaktsu hooger onderwijs eene doode letter zou gebleven zün. Van keizer Frederik heeft Europa geleerd, in de 14^ eeuw Boccaccio\'s vertelling der Drie Ringen, in de IS¹¹⁶ eeuw Lessing\'s Nathan der Weise toe te juichen, in de 19^li1, het anti-semieteverbond te wraken.

V

Welk was Nederlands aandeel in deze wetenschappelijke ontwikkeling?

De groote geesten hebben in Nederland zich laten wachten, moet het antwoord luiden; langer laten wachten dan voor onze nationale eigenliefde streelend is. Zeven eeuwen, van Karei den Groote tot Karei den Vijfde, toen Erasmus bloeide, heeft het veld der nederlandsche wetenschap braak gelegen. Ondanks de geleidelijke vorming van den nederlandschen Staat; ondanks het verdringen der minder ontwikkelde edelen door de meer ontwikkelde poorters; ondanks de opkomst van den algemeenen voorspoed; heeft ons vaderland in al dien tyd, om bij de hoofdvakken van het middeneeuwsch hooger onderwijs te blijven, noch beroemde theologen, noch uitstekende Juristen, noch artsen van naam voortgebragt.

Doch zoo wij beweerden dat de klasse van degelijke, zij het ook middelmatige vernuften, waaruit de zeldzame onverhoeds

1

Dante\'s Hel, XIII vs. 31—78; episode van Piero delle Yigne.

VIJFTIENDE EEUW.

plegen op te schieten, in het middeneeuwsch Nederland te eene-maal ontbroken heeft, dan zouden de stamboeken der europesche universiteiten, bij welke twee- of driehonderd jaren vóór Erasmus vertegenwoordigers der nederlandsohe jongelingschap zich als student lieten inschrijven (om daarna, in het vaderland teruggekeerd, werkzaam te zjjn in verschillende betrekkingen die eene wetenschappelijke opleiding eischten), tegen ons getuigen Te Bologna (1111), te Padua (1228), te Oxford (1249), te Orleans (1305); later te Praag (1348), nog later te Heidelberg (1386), steeds en bovenal te Parijs (120Ü), gingen die jonge mannen, geestelijken of leeken, kundigheden opdoen ¹.

Het gaan studeren in den vreemde was een voornaam onderdeel van het nederlandsch leven in de midden-eeuwen. Al werden de akademie-reizen alleen, of bij paren, meer dan bjj drommen ondernomen, zü vormden met do reizen der bedevaartgangers naar het Heilige Graf één geheel. Parijs was reeds toen voor velen het beloofde land. Menigeen der onzen bewaarde, thuisgekomen, levenslang de herinnering der dagen doorgebragt in de fransche hoofdstad.

Maar weinige en maar zwakke pogingen zijn oudtijds in Noord-Nederland zelf aangewend om eene eigen universiteit te bekomen. Eerst in 1450, toen de midden-eeuwen ten einde gingen spoeden en er reeds sedert vijfentwintig jaren eene hoogesohool te Leuven bestond, hebben eeuige vermogende en kerksche partikulie-ren te Amsterdam beproefd ook daar eene soortgelijke inrigting te stichten. Doch do nachtlamp van dit laat gekomen Sint Ni-kolaas-kollegie, gelijk het heette, is, na eene bleeke schittering, vroeg uitgegaan. Enkele oudheden ter amsterdamsche stads-bi-bliotheek zijn er de eenige herinnering van °.

Nog onverschilliger en besluiteloozer toonde zich, in 147C, de magistraat van ütrecht. Iemand stelde voor, naast de sedert

1

. 2 De jaartallen tusscheu haakjes duiden met meer of minder naauwkeu-righeid het tijdperk der stichting van elke akademie aan. Ik noem alleen die hoogescholen welke tot mijn onderwerp behooren.

THOMAS A KEMPIS.

eeuwen bestaande utrechtsche kapittel- en andere scholen, ook eene hooge utreditsche school in het leven te roepen. Doch men weet zelfs niet of het wel ooit gekomen is tot een plan, zÜ het alleen op het papier. Terstond werd er - eene kommissie benoemd; en de aldus kommissoriaal gemaakte zaak had het lot harer vereenigde kommissoriaal gemaakte zusterzaken aller tyden \'.

Blijkbaar ging in Nederland het jongere geslacht liever naar Parijs; en do meer bejaarden hadden van vader op zoon bij het studeren aldaar zich te wel bevonden, dan dat zij redelijkerwijs verandering konden wenschen. De vreemde taal was voor niemand oen bezwaar. Het gebruik van het latijn, voor alle vakken van het hooger onderwijs, wischte hot verschil der nationaliteiten ongeveer uit.

Pastoor Lodewijk van Velthem, voortzetter van Maerlant\'s Historiespiegel, wist nog op zijn ouden dag van eene zeldzaam schoone, alleen in het stuk der zedigheid niet onberispelijke vrouw te verhalen, in zijn studentetijd door hem te Parijs aanschouwd \'¹. Dirc Potter, de sekretaris van Jacoba van Beijeren\'s vader en oom, teekende in zijn ioop der Minne uit de pariJsche heugenissen zijner jeugd meer dan één vertelling op ². Kanunnik Filips van Leiden, naderhand sekretaris van graaf quot;Willem V, haalde te Parijs den graad van doctor in de regten, nadat hij te Orleans een boek over staatsregt had leoren schrijven aan hetwelk hij nog heden onder ons zekere vermaardheid dankt³. Geert Groote, de patricische leekestichter der deventersche en zwolsche fraterhuizen, verzamelde er een gedeelte (zijner in later tyd afgezworen astrologische dwaasheden; maar ook al zijne wijs-

1

Lodewijk van Velthem, Spiegel Historiaal:

Want icse menechwerf heb gesien.

Wybrands, Bijdragen 1872, bladz. 82 noot. — Jonckbloet, Middeleeuwen, I£ 112. Uitgaaf van 1885.

2

Over Dirc Potter hierachter.

3

R. Fruin over Philippus van Leiden. Verslagen Kon. A.kad_v 1865, VIII 220 vgg. — Leidsche stedebeschrijving van Van Mieris, bladz. 403 552 A.

154 VIJFTIENDE EEUW.

heirt, al zijne kennis aan de oude letteren en aan de medicijnen

VI

Ergens in Heine\'s Reisebilder, waar de toerist eensklaps sprookjesverteller schijnt te worden, komt een fantastisch gesprek over de filosofen Hegel en Schelling voor, gevoerd, niet ver van Lucca, tnsschen den half wakenden half droomenden schrijver, en een even spraakzamen als uitgeslapen mannetjes-hagedis.

„En zeg m;j, bid ik uquot;, vroeg de hagedis ten slotte, „hebben deze wysgeeren een groot aantal toehoorders?quot;

„Toen schilderde ik hemquot;, verhaalt Heine, „hoe in den geleerden karavanserai te Berlijn de kameeien zich om de hegeli-aansche wüsheidsbron komen scharen, zy hunne knieën buigen, gedogen dat de kostbare pakgoederen hun op den rug geladen worden, en daarmede de brandenburgsche woestijn intrekken. Ik schilderde hem hoe, te Munchen, de Atheners van den nieu-weren tjjd elkander verdringen om de borrelende wel van Schel-ling\'s figuurlijk mineraalwater, als ware het eene puike biersoort, faro des levens, uitzet der onsterfelijkheidquot; ■■■ ¹

Deze vroiyke satire schildert zeer goed het gedweeë in de leergierigheid welke., uit landen als Nederland, in de midden-eeuwen de studenten naar verschillende buitenlandsche akademiesteden dreef. Ook doet het noemen der spekulatieve wijsbegeerte van Schelling of Hegel ons geen onjuiste voorstelling der scolastiek bekomen welke aan die universiteiten onderwezen werd.

Indien van Abélard tot Duns Scot de scolastieken sofisten geweest zyn ², zij waren het in geen anderen of euveler zin dan de groote duitsche denkers zelf uit de eerste helft onzer eeuw.

1

Heine\'s Reisebilder, uitgaaf van 1861, II 319 vgg

2

Proef der sofistische subtiliteit van Abélard en de zijnen bij Scholteu, bladz. 153: »llla hominis essentia, quae Socratitatem sustinet iu Socrate, aus-qnam est nisi in Socrote.\'\'

THOMAS A KEMPIS.

De brouwsels hunner middeneeuwsche breinen zijn door hunne opgetogen leerlingen met dezelfde gretigheid verorberd; zijn den armen jongelieden, kameelen van geduld, maar niet altyd gezegend met struisvogel-magen, op dezelfde soort van haarpijn te staan gekomen.

Een fransch dichter der 12^Je eeuw schildert naar het leven, in een latynsch klaaglied, den deerniswaardigen toestand van den student zu\'ner dagen, wien de studie ernst is: „Geen effenende hand strijkt zgn verwilderden baard of haarbos glad; geen ploegende kam wijst de dwalende lokken den weg. Eene gewig-tiger zorg is het vechten tegen den honger. Hem dekt een mantel, haveloos door ouderdom; en die franje is niet aangebragt door den passementwerker, maar door den rafelenden tijd. Daar staat zijn potje te vuur en pruttelt: er drijven wat erwten, wat boonen, een uyen, eene prij in rond. Koken is hier toekruid. Maar al lept zijn mond slechts regenwater, zijn geest bedrinkt zich aan Hoefbronnat. Met het hoofd in de handen en de el-bogen op zijn boek overpeinst hij hetgeen door de schranderheid der ouden of der nieuweren uitgedacht werd. Stuit hij op iets buitengewoon diepzinnigs, dat zijn vernuft in spanning brengt, dan heeft hij rust noch duur eor de zwarigheid te boven gekomen is. De oogen schieten stralen. De kin zinkt op de borstquot;. ¹

Een tweetal min of meer onbedorven midden-nederlandsche gedichten der 13^d5 of 14^dl! eeuw geven van het lager toenmalig-studenteleven ons een denkbeeld. Een jonge Noordbrabander, uit Kempenland afkomstig en derwaarts teruggekomen van de studie in den vreemde, ligt te droomen op de vaderlandsche heide en heeft een visioen of „frenesiequot;, waarin herinneringen van het verleden en bespiegelingen over het tegenwoordige elkander kruisen ².

Wij leeren hem kennen als een luijaard die de schuld zijner onspoeden en teleurstellingen op anderen werpt, en de wereld aansprakelijk stelt voor zijne armoede of zijne berooidheid. Mag

1 Uit den Arehithrenius van Jeau d\'Antville of De Hanvil. — Pluatsen bij Demogeot, Littérature Franjaise, 1878, IfiJe druk, bladz 164 vgg.

2 Eeleo Verwijs, X Goede Boerden, 1860, bladz. 37—40. — De zin van den titel ^Frenesiequot; is twijfelachtig-

15ö VIJFTIENDE EEUW.

men hom gelooven. dan verdiende hij, krachtens een fiansch spreekwoord dat hem in het geheugen is blijven hangen, een beter lot:

Ki bien fra, bien ara :

Waendi dat ic dut niet en versta?

Hets Walsch dat gi spreect.

Maar de zotten, klaagt hij, krijgen de kaart; terwijl hem alles tegenloopt. Gaarne zo\'j hij naar schoone vrouwen vrijen; maar dit kost geld, en hij bezit niets. Kan hij dan geen latijn spreken? jawel, doch met een florijn komt men verder bij haar dan met latijn. Hij is meester in de vrije kunsten; men heeft hem, zoo het heet, begunstigd met eene noordbrabantsche prebende; hij zou goeden wijn willen drinken; vleesch en taarten eten; een vrolijk lied zingen; net gekapt gaan. Helaas, gaauwer lieden dan hijzelf hebben hem zijne prebende ontfutseld; hjj is genoodzaakt te leven op den zak van onheusche en onwillige bloedverwanten; zijne beminde keert hem den rug toe, of acht hem uit; hij draagt een gedwongen bedelaarsgewaad. Zijr. geweten beschuldigt hem, in de fransche hoofdstad zijn tijd verbeuzeld en alleen aan het vullen zijner maag gedacht te hebben. Niettemin houdt hij vol dat dit de schoonste dagen zijns levens geweest zijn. Smakelijk te eten, beweert hij, is óók eene vrije kunst; en met welgevallen mijmert hij zich terug in dat goede verleden:

Nu liggic te Parijs ter scole,

Ende bem daer een studant.

Selden coemt mi boec in die hant,

Maer ic lere ontginnen pasteiden:

Bem ic dan ter quader weiden?

Es een quaet dorp dan Parijs?

De twee „clerkenquot;, met wie wij in het andere verhaal kennis maken \', onderscheiden zich door meer moed, zoo niet door meer deugd of hooger wetenschappelijke vorming. Ook zij hebben hunne studiën volbragt en keeren platzak huiswaarts, levend op den boer als regte schooijers. Op een avond gastvrij on:vangen

i Verwijs, X Goede Boerden, bladz. 11—18.

THOMAS A KEMPIS.

in eene hofstede aan den weg, spelen zij hun spel met de vrouw des huizes, bedotten de dochter, ranselen den vader. Dezelfde vertelling heeft naderhand eene plaats in den Decamerone gevonden. ¹

Geen enkele byzonderheid bewjjst dat de nederlandsche voorganger, die vermoedelijk uit fransche bronnen putte, juist aan jongelieden uit Nederland gedacht heeft. Doch evenmin sluit hy zyne landgenooten uit. Hij doet het geval slechts voorkomen als één uit vele avonturen van den dag, welbekend en aige-meen voor geloofwaardig aangezien:

Ic quam eens daer men mi sede Van twee clerken, die waren gek eert Van Parijs, ende dl\'.¹ geleert Hadden spel ende wijsheit mede,

Ghelijc dat daer noch es die sede.

Een gelijktijdig latijnsch kronijkschrijver ² hangt van de levenswijs der studenten uit het buitenland, die te Parijs de lessen van beroemde hoogleeraren kwamen volgen, geen vleijend tafereel op. Niet zelden hadden er vechtpartijen tusschen leden derzelfde of van verschillende nationaliteiten plaats. Scheldwoorden en schimpnamen werden overvloedig gewisseld. De Brabanders, beweert hü, deden zich kennen als „bloedmenschen, vrede-brekers, brandstichters, rooversquot;. De Hollanders als „verkwisters, overgegeven aan drinkgelagen, verwijfd als boterquot;.

Do persoon die dit schreef was misschien niet jong meer, of buitengewoon matig en rustlievend van aard ; en mogelijk moeten zijne sterksprekende woorden eenigzins verzacht worden.

VII

Eene andere bron onzer kennis zijn de sermoenen der fransche akademiepredikers van dien tijd, aangesteld om in bijzondere godsdienstoefeningen de uit verschillende landen en uit Frankrijk zelf toegestroomde jongelingschap, meestal by duizen-

1 Boceaccio, ö\'¹quot; Dag, 6¹l^,, Novelle.

2 Aangehaald door Von Raumer. — Bij Verwijs, blad/.- -IS,

VIJFTIENDE EEUW.

den geteld, tot matigheid, regtvaardigheid, en godzaligheid te vermanen. Het verwondert ons naauwlüks dat de brave mannen, aan het intoomen van al dat .jonge bloed, handen vol werk hadden.

Reeds in de 12^J(! eeuw hooren wij den toekomstigen Heiligen Bernard, in een latünsch kloostersermoen, verstandige dingen over de parijsche akademie.jeugd zeggen : „Sommige studenten handelen als dwazen, spreiden in nietigheden scherpzinnigheid ten toon, en biyken bot wanneer het op hoofdzaken aankomt. Opdat zij schijnen mogen hun tijd wel te gebruiken, verzamelen zij bladen perkament, maken daar dikke boeken van, met veel wit, en overplakken ze met omslagen van rood leder; maar thuisgekomen van de reis, brengen zij niets mede dan een ranselvol wetenschap en een ledig brein. Doch wat beduidt die wetenschap welke een boosdoener kan rooven, ratten of wormen kunnen doorknagen, vuur of water vernielen kan ?quot; ¹

Een andermaal ging de Heilige Bernard misschien hooger en verder dan de meesten zijner hoorders volgen of verstaan konden ; doch aan het slot kwamen zij weder behoorlyk op de aarde : „Er waren te Parijs twee bevriende magisters, -waarvan de eene veel had gereisd, veel gelezen, en onafgebroken over de boeken gebogen zat; te naauwernood gunde hij zich den tijd een Vader Onze te bidden. Deze had slechts vier toehoorders. Zijn ambtgenoot had eene minder uitgebreide bibliotheek, las veel minder, ging lederen morgen vóór den aanvang zijner les te kerk; en niettemin was zijne school altijd vol. Hoe legt gij het toch aan ? vroeg hem zijn vriend. Zeer eenvoudig, antwoordde hü met een glimlach: God studeert voor mij; ik ga naar de kerk; en na afloop der dienst ken ik mijn geheele les van buiten. — Weet, jongelieden! dat het nadenken niet alben de pligt des leeraars is. Een goed student wandelt \'s avonds de boorden der Seine op en neder, niet om te dartelen, maar om zijne les nog eens na te gaan, en haar te overwegen.quot;

Wij moeten met dat al aan \'s Heiligen Bernard\'s menscheken-nis twijfelen, wanneer wij lezen hoe eene halve eeuw daarna

l Sermoenen van den Heiligen Bernard. — tüittreksels bij Merlet, en bij den hierna te noemen Lecoy de la Marche.

THOMAS A KKMPIS.

dit voorgeschreven wandelen langs de Seine-boorden, bij avond, door de meeste studenten opgevat werd. Velen verlieten bij zonsondergang hunne kosthuizen, met het vaste voornemen de oevers der rivier te gaan zoeken en daar, gelijk de voortreffelijke prediker het noemde, zich te laten onderwjjzen door God. Doch het gewone einde was dat zü eene taveerne binnenliepen, en met goede kameraden castella in Hispania gingen zitten bouwen ; luchtkasteelen, door welke noch zijzelf noch de christenheid ooit gebaat zouden worden. Anderen liepen \'s nachts gewapend door de straten, plunderden nu en dan de huizen van burgers, en leefden in het gemeen met de vreedzame Pa-rijzenaren op voet van oorlog. De losbandigsten hadden het inzonderheid op de vrouwen van slechte zeden gemunt. Dagelijks werd de magistraat lastig gevallen door nimfen uit wijnen danshuizen, welke zich over mishandelingen en schenderijen kwamen beklagen, het werk van studerende woestelingen \'.

Bij nacht en ontijd, in eene groote vreemde stad, ver van huis ;en van elk toezigt, zien wij eene ongetelde schaar jonge mannen van geslacht tot geslacht en van eeuw tot eeuw al de domheden en dwaasheden uitvoeren, al de baldadigheden bedrijven, welke hun leeftijd, hunne ledigheid, en hunne vrijheid medebrengen. Zy redeneren honderd uit, zü schelden, zij razen. Dat zy spelen en drinken; een vrouwerok aan een bezemsteel hunne zinnen in vlam zet; wü twijfelen er niet aan. Doch waarom lagchen, waarom schateren, waarom zingen zij niet ?

Ik geloof dat wy aan hunne vrolijkheid niet twijfelen zouden, zoo ■wü gemakkelijker ons eene voorstelling konden vormen van de algemeene gangbaarheid van het latijn in die dagen, en van de populariteit der studentepoëzie van het tijdvak. Sommige der zangerigste latijnsche liederen die, in Engeland en in Frankrijk, in Duitschland en in Nederland, nog heden aan de akademien weerklinken (de geparodieerde biecht van den drinkebroer : Mihi est propositum, het\'levenslustig; Gaudeamus igitur) zün geschreven in de 13de eeuw, door en voor de studenten

i Akademie-sermoenen van kanselier Prévostin [120B) en van kardinaal Eudes (f 1273} bij Lecoy\'de la Marche, La chaire fran^aise au moven üge, 1868, bladz 425 vgg. — Wybrands, Bijdragen 1872, bladz. SI vg.

VIJFTIENDE EEUW.

van Parys. De minnezangers, in de gezelschappen der edelen, bedienden zich ieder van hunne landstaal of van het fransch. Eén taal, het latijn, volstond voor de studerende jongelingschap der gelieele wereld, vergaderd aan één plaats

De overlevering heeft eens voor al de vervaardigers dier liederen tot onverbeterlijke lichtmissen gestempeld, verloopen sujetten, kwalijk geëindigd; middeneeuwsche Beroniciussen, die, na geleefd te hebben in den wijn, niet zelden in eene goot of een waterplas den dood vonden.

De toen heerschende verhouding van hot publiek tot de letteren en tot letteren van eene zoo bijzondere soort, moet het waarschijnlijk doen achten dat die karakterbeschrijving niet door boosaardigheid ingegeven is. Wat anders kon destijds de weg of het uiteinde zijn van den student, genotziek maar arm, geniaal maar lui en onbekwaam, die in de herberg en bij de luit zijne makkers op proeven zijner latijnsche muze onthaalde, en geen andere broodwinning kende, geen handwerk geleerd had ? Een penning, hem in de rondgaande muts geworpen; een volgeschonken beker om niet, — verderfelijke aanmoediging eener reeds te sterk sprekende neiging, — dit was de eenige belooning op welke hij rekenen kon, schuldenaar van alle tappers, bij alle kleer- en schoenmakers, alle bakkers, alle huisbazen, in liet krijt.

Toch kunnen w;j niet nalaten voor deze verloren zoenen van Apollo, wier aanstekelijke opgeruimdheid nog na zoovele eeuwen ons met welgevallen onzen eigen studentetijd herdenken doet, een gevoel van erkentelijkheid te koesteren. Hun zij veel vergeven, omdat zij het jong zijn diep gevoeld en zangerig uitgedrukt hebben.

VIII

Dit is het licht waaronder wij Thomas a Kempis brengen moeten, zoo wy van één zijde zyn beeld scherp in het oog wenschen te vatten.

l Kenan over Victor Leclerc, blailz. 483 vgg. — Wybrands, Bijdragen 1S72, bladz. S7 vg.

THOMAS A K EM PIS.

Thomas a Kerapis (1379 — 1471) is nooit jong geweest. Nooit heeft hij eene buitenlandsche akademie bezocht; nooit ander hooger onderwijs ontvangen dan het middelbare der pas opge-rigte fraterhuizen in Overijssel. Het wetenschappelijk streven zijner eeuw, en van alle eeuwen, bleef, gedurende de meer dan negentig jaren van zijn arbeidzaam leven, steeds voor hem een gesloten boek. Parijs en de wereld bostonden niet voor hen). Een zwolsch klooster was zijne hoogeschool; zijne universiteit eene cel \'.

Een nederlandsch dichtwerk uit de eerste helft der 15de eeuw, bijna tegelijk met de hnitatio Christi ontstaan, doet dit bovenaardsche in Thomas, dit aan de wereld afgestorvene, nog sprekender uitkomen. Dire Potter\'s Loop der Minne bedoel ik, die, hoewel insgelijks vreemd aan de wetenschap, en alleen belangrijk als zedetafereel, in menig opzigt als eene vrucht van het middeneeuwsch akademieleven en internationaal verkeer beschouwd kan worden. De Loop der Minne en de hnitatio Christi duiden de twee uiterste punten aan waartusschen, In het Nederland van dien tijd, het algemeene denken en gevoelen zich bewogen heeft.

Doch het zal vroeg genoeg zijn over den hoveling en wereld-ling Dirc Potter te spreken, wanneer wij den man der eenzaamheid en van den zielevrede, den kluizenaar van Sint-Ag-nieteberg, regt zullen gedaan hebben.

Op het tijdstip van Thomas\' overlijden was David van Bour-gondie, Thomas\' hoogste kerkelijke en wereldlijke overheid, vijftien jaren bisschop van Utrecht geweest. Bloed werd er bij David\'s troonsbestijging aanvankelijk niet vergoten, maar de-s te ijveriger met het regt en de braafheid gespeeld. Hertog Fllips zond uit Holland een leger van veertien duizend man, ten einde zijn natuurlijkon zoon, nadat een paus dezen van zijne bastaardij gezuiverd had, te handhaven tegen Gijsbrecht van Brederode, wettig gekozen, doch tegen de overmagt niet opgewassen. Voor zoovele legioenen kon men slechts uit den

i .Möoivü, Nachrichten über Thomas a Kempis, 1855. — Karl HirsGhe, Prolegomena zu einer neueu Ansgabe der Imitatio Christi, l^3,e Deel 187:1, 2lt;le Deel 1883.

I 11

VIJFTIENDE EEUW.

weg gaan; niemand dacht aan weerstand bieden. Alleen werden binnen Utrecht sommige aanhangers van bisschop David door vrienden van bisschop (rijsbrecht gepijnigd en verminkt. Wei-ligt ook vielen er eenige hoofden

Het voornaamste was dat de gezanten, door Gysbrecht met vierduizend dukaten ten behoeve der pauselijke schatkist naai\' Rome gezonden, fatsoenshalve de dukaten moesten achterlaten, doch naar Utrecht geen andere boodschap bragten dan dat David van Bourgondie door den paus reeds aangesteld was, en GÜshrecht van Brederode zich schikken moest naar de omstandigheden.

Het best voer bg deze onderhandelingen de Heilige Vader die. voor het benoemen van één utrechtsch bisschop, tweemalen de gebruikelijke twintig mille, en bovendien van den magtigen hertog Filips de belofte ontving te zullen bijgestaan worden in een oorlog tegen de Turken ².

Misschien de donkerste onder de vele donkere bladzijden in het ambtelijk leven van bisschop David waren de folteringen die hij, in liet dertiende of veertiende jaar zijner regering, enkel om zich te wreken op een geslacht met welks voornaamste leden hü voor het uitwendige den vrede moest bewaren, in de gevangenis te Wijk by Duurstede den jongen Walraven van Brederode deed ondergaan ³. Doch Thomas a Kempis was in 1470 reeds zulk een oud, om niet te zeggen afgeleefd man, dat het gerucht der aziatische wreedheden van zijn bisschop mogelijk niet meer tot hem doorgedrongen is, of hy er geen aandacht aan geschonken heeft.

Levendiger moest hij zich herinneren hoe, in 1457, de steden Zwol, Kampen, en Deventer, tegen de verheffing van bisschop David in verzet gekomen waren, en hertog Filips, vergezeld van zijn veelbelovenden zoon, met dezelfde veertienduizend man wier verschijnen te Utrecht „wonderen gedaanquot; had, het beleg voor Deventer was komen slaan. Hoewel de Deventena-ren hem slechts achtduizend man konden tegenstellen, stiet

1 Verhaal van een tijdgenoot bij Matthaeus, Analecta 1 514 vgg.

2 Chronica de Traieeto bij Matthaeus, V 516 vgg.

3 Arend, Geschiedenis, IP 104 vg.

THOMAS A KEMPIS.

de geduchte hertog aanvankelijk het hoofd; en de stad ging eerst aan hem over nadat hü, door het dalen der rivier, zijn geschut digt genoeg bij de wallen had kunnen brengen om eene vervaarlgke en onverdedigbare bres te schieten Met Deventer had toen het geheele Boven-Sticht het hoofd in den schoot gelegd. Aan deze gelijk aan gene zijde van den [Jssel waren in alle kerken der diocese Te Deum\'s gezongen ter eere van bisschop David, die in de kiesvergadering te Utrecht niet één stem bekomen had, maar wiens vader ten aanzien van Noord-Nederland eene politiek van gü zult buigen of barsten volgde.

Gedurende twee en dertig jaren, van 1424 tot 1456, had Thomas graaf Rudolf van Diepholt tot bisschop, wiens geheele kerkelijke loopbaan hij van het begin tot het einde heeft kunnen volgen. Reeds dadelijk b\\j Rudolf\'s verkiezing ging het onstichtelijk toe. Er was een mededinger, Zweder van Kuilenburg, die van den kerkeiyken zetel voor eene poos zich met geweld meester maakte, en over het geheele Boven-Sticht, Deventer, Kampen, Zwol, waartoe ook het klooster van Thomas behoorde, den groeten banvloek uitsprak. Een lid der utrecht-sche regering, aanhanger van Rudolf, werd op last van Zweder vermoord; en slechts met moeite kon men dezen weerhouden, zelf den weerspannigen burgemeester den dolk in het hart te stooten. Het is waar dat die burgervader, daags vóór de verkiezing von Kudolf, do vergadering der kanunniken was komen binnenstuiven, en hij één hunner (zmi eigen neef) met den dood gedreigd had, zoo hy tegen Rudolf stemde ¹.

Achttien zamenzweringen, door Zweder van Kuilenburg tegen zijn mededinger gesmeed, werden achtereenvolgens ontdekt en te Utrecht gestraft. Daarentegen vatte men te Kuilenburg, onthoofdde, en vierendeelde, twee kerels uit Utrecht, die met voorkennis van Rudolf van Diepholt door utrechtsche regeringsleden waren omgekocht, en in last hadden bisschop Zweder te. vergiftigen. Toen men Rudolf verhaalde dat Zweder hem geëxkom-

1

Manifest van de drie Staten \'s Lands van Utrecht aan de vorston van Europa (1426). bij Malthaeus, III C3i vgg.

VIJFTIENDE EEUW.

municeerd had, strekte hy den arm, balde de vuist, en zeide: „Hiermede zal ik hém exkoimnuniceren!quot; ¹

Acht jaren, tot Zweder van spijt te Bazel stierf, duurde die strijd; en gedurende de vierentwintig volgende van Rudolfs regering werd hij door Zweder\'s regtverkrijgenden voortgezet. Telkens was er een paus die den aanhang van Zweder ondersteunde, telkens een andere paus die Rudolf handhaafde; en steeds bekochten de onderhoorigen het woeden der overheden.

Ten laatste wikkelde bisschop Rudolf zich in een oorlog met Munster, die van zijne geldmiddelen zoo veel eischte dat hij genoodzaakt was de geestelijken zijner diocese nieuwe belastingen op te leggen. De kapittels te Utrecht geraakten in opstand, en kwamen met de omliggende parochiekerken overeen elkander gewelddadig te ondersteunen, \'s Nachts waakten zjj in de bedehuizen, gereed in geval van onraad de klokken te luiden, in den Dom had eene groote vergadering plaats, zamengesteld uit gewapende geestelijken van minder rang, en gewapende lieden uit het volk, erfgenamen van net oude denkbeeld der Vriendschap of Gilde. De stadsregering, \'s bisschops zijde kiezend, rigtte kanonnen tegen het kerkgebouw. Doch zij moest onderhandelen, en alleen door het zwichten van schepenen en notabelen -werd een bloedbad verhoed. De utrechtsche kommunemannen kwamen aan het bewind. Er trad eene hartstogtelijke reaktie tegen de aristokraten in. De beul had handen vol werks

Gelukkiger slaagde, in 1416, bisschop Prederik van Blanken-helm in het dempen van een soortgelijk oproer te Zwol. Weder een utrechtsch kerkvoogd wiens regering door Thomas a Kempis beleefd is: toen Thomas in 1393 als dertien- of veertienjarige knaap uit Kempen naar Deventer kwam had bisschop Frederik, die dertig jaren aan het bewind zou blijven, juist den kromstaf aanvaard.

Nog heden staat op bisschop Frederik\'s zerk te lezen dat hij „beschermer der welgezinden en schrik der kwaadwilligen, met geweld Koeverden veroverde, naar verdienste Rijnestein en Ever-

1 „Protenso puguo: Hoe, inquit, illum excomimmicabo.\'\' Revius, Dnven-tria Illustrata, 1651, bladz. 100.

2 Chronica de Tralecto bij Mattbens, V 513 vgg.

THOMAS A KEMPIS.

stein met den grond gelijkmaakte, on door platbranden Schoter-werf tot rode bragt.quot; Naar die deugden kan men zijne zwakheden afmeten

In 1416 liet hij.te Zwol, aan den voet van den Nemelerberg, waar het do or Thomas beroemd geworden klooster stond en Thomas zelf, in 1407 geprofest, toen reeds augustijner-monnik was, over de honderd kleine burgers onthoofden, die, leden eener gilde geworden, zich verstout hadden eene plaats in de stedelijke regering te vragen. Nadat op een vroegen decemberavond de zwolsche aristokraten heimelijk eene bende bisschoppelijk krijgsvolk ingelaten hadden, gaf te middernacht de groote kerktoren het sein der parate exekutie. Onder het beijeren der alarmklok werden de muiters aan een gemeenschappelijk drinkgelag door de soldaten overvallen; op de openbare markt, by fakkellicht, gezamenlijk ter dood veroordeeld; en overgeleverd aan den gereedstaanden scherpregter. Priesters werden opgeklopt, om met den franschen slag den gildemannen de biecht af te nemen ; en toen in den ochtend van 14 December de trage zon over het zwolsche marktplein opging, l\'ordre régnait a Varsovie ¹.

In 1410 maakte bisschop Frederik zich mot geweld van Wijk bij Duurstede meester, ten einde een overigens onbeduidenden Jan van Brederode te tuchtigen, die (met pauselijk verlof, beweerde hij, maar er was eene onverwachts opengekomen erfenis in het spel) de vrijwillig aanvaarde monnikspij eigenmagtig uitgetrokken, en zijne vrouw bewogen had dit ook haar nonne-gewaad te doen. De dame stierf van hartzeer in het klooster waarheen de bisschop haar terugzond; de echtgenoot sneuvelde in fransche of ongelsche dienst bij Azincourt. Deze heer van Brederode was op zijne wijs een vroom man die eene bedevaart naar Ierland ondernomen, in Noord-Holland eene kapel gesticht,

1

Van Hattum, Geschiedenissen van Zwolle, 1767—177;gt;, I, c. 14.

VIJFTIKNDE EEUW.

en gedurende zijn verblijf onder de utrechische karthuizers geestelijke rijmen gedicht had

In 1421, toen de Geldersohen roovend en brandend in het Sticht gevallen waren, nam bisschop Prederik eene geduchte wraak. Den geheelen zomer deed h(i door zijne soldaten de Veluwe plunderen; en toen het najaar kwam stelde hij in een rjjtuig (de prelaat telde destijds acht en zeventig jaren) persoonlijk zich aan het hoofd van zes a zevenduizend man, waarmede hj) Gelderland binnendrong nn tot Velp en Roozendaal alles platbrandde. Ook Wageningen werd in dien veldtogt door hem geplunderd en prijsgegeven aan de vlammen. Terwijl de bisschop met een rijken buit huiswaarts keerde, zwierven de boeren, wier velden hij te gronde gerigt en wier oogsten hij vertreden had, als bedelaars rond. De prijzen van het koren stegen tot eene buitensporige hoogte; door het verslinden van walgelijke of schadelijke spijzen, waarmede de arme lieden uit gebrek hun honger stilden, ontstond eene volksziekte; en wie dooiden oorlog gespaard was, stierf aan de pest ².

IX

Voor Thomas a Kempis heeft dit eigenaardig veelbewogene in de geschiedenis van het utrechtsch bisdom zijner dagen, dit menschelijke, dit wereldsche, niet bestaan. In zijne eigenhandige kronijk van het tijdvak, die met 1385 aanvangt en tot het begin van 1471 door hem bijgehouden is, spreekt hij er bijna niet over, of zegt juist het tegendeel van hetgeen wij verwacht zouden hebben. Handelend over de langdurige en onverbiddelijke regering van bisschop Frederik van Blankenheim, verkondigt hij in vollen ernst dat gedurende die dertig jaren

l Hij is ten onregte ook gedoodverfd als de overzetter der Somme le Koy_r 1408. — Van Vloten, Prozastukken, 1851, op lan de Rode.

■J Chronicon auctius Johannis de Beka bij Matthaeus, III 402, 403. — Munten van Frederik van Blankenheim, Z wed er van Kuilenburg. Rudolf van Diepholt, en David van Bourgondie, bij Van der Chijs, 7\'\'quot; Deel, PI. XIII— XX t, XXIX—XXXI.

THOMAS A KEMPIS.

„do gouden eeuw in Nederland scheen te heerschen.quot; ^! Den tydgenoot van Pilips van Bourgondie zoekt men bij Thomas te vergeefs.

Olivier de la Marihe, die het grootste gedeelte van zijn leven aan het hof van Karei den Stoute en zijn vader doorbragt, verhaalt omtrent hertog Filips eene bijzonderheid uit het jaar 1461 welke in den oudfranschen tekst wil medegedeeld worden. De anekdote verpoost aangenaam van veel terugstootends in het voorafgaande:

„Le due Philippe eut en ce temps une maladie. et par conseil „de ses médecins se fit raire la teste et oster les cheveux; et „pour n\'estre seul rais et desnué de cheveux, il fit un edict que „tous les nobles hommes se feroyent raire leurs testes comme ,luy. Et se trouvèrent plus de cinq eens nohles hommes qui pour „ramour du Due se firent raire. Et aussy fut ordonné Messire „Pierre Vacquembach et autres, qui, prestement qu\'ils véoyent „un noble homme, luy ostoyeiit ses cheveux.quot;\'

De slaafsche gehoorzaamheid van zoovele edellieden en hovelingen, europesche mandarijnen der lö^lt;,e eeuw, is een merkwaardig bewijs van de draagkracht der openbare meening in dien tijd ten aanzien van het vorstelijk absolutisme. Thomas a Kempis was tot zekere hoogte een mandarijn der bisschoppen van Utrecht; en wij hebben het regt niet hem van onhartelijkheid te beschuldigen, wanneer hij omtrent een groot aantal handelingen van liezen, welke naar onze meening zijne deernis hadden moeten wekken, het stilzwijgen bewaart. De utrechtsche prelaten waren zijne wettige souvereinen, en hü eerbiedigde in hunne raadsbesluiten die eener Voorzienigheid wier wegen het hem niet vrijstond na te vorschen.

Dezelfde vorstelijke willekeur die gebood de haren af te snijden, en ambtenaren aanstelde om tragen of nalatigen het werk uit de handen te nemen, ontzag ook in tederder en ernstiger aangelegenheden de persoonlijke vrijheid niet; en altijd werden er

1 Kronijk van den Sint-Agnieteberg, c. 40.

2 Mémoires de Messire Olivier de la Marehe ^1422—1502gt;, op het jaar 146],

VIJFTIENDE EEUW.

gedienstige Messires Vaoquenibaoli gevonden, die uit eigenbelang de vrijpostigheid verdroegen ot bevorderden.

De militaire lakeijen van hertog Filips waren er niet rouwig om, dat één wenk van den souverein of van een magtig hoveling volstond hon aan de koopmans- of rijke boeredochter te helpen, die zi] voor hunne vrouw begeerden. Had het meisje geen zin, of was z\\j reeds verloofd aan een ander, de vermogende vader was er goed voor. Met betalen was hij er af. De losprijs daalde of steeg, naarmate hij met den ondergeschikten bevoorregte zelf te doen had, of met den man van meer aanzien die dezen beschermde. Eénig gewin schoot er voor den beschermeling altijd over

Hof en leger van den vorst; en dit geldt niet van hertog Filips alleen of van hem in de eerste plaats; de legers, vooral, teerden onder allerlei vormen op de beurs der bevolking; en de naijver der burgers onderling, hunne verdeeldheid van provincie tot provincie, van stad tot stad, maakte de soldaten onmisbaar. Onder een later geslacht zou Luther, naar het aanschouwelijk zeggen van Erasmus, zich vijanden maken door naar de buiken der monniken te grüpen; in de eeuw van Thomas a Kempis triomfeerde alom in de eerste plaats de buik van Sir John Falstaff, den werfofficier ². Steden en dorpen waren de prooi van huursoldaten die, plunderend en brandschattend, naijverige kleine vorsten dienden, gemijterd of ongemijterd, en, plaag der landzaten, op wier kosten zij zich vetmestten, den chronischen burgeroorlog hielpen onderhouden.

Doch Thomas, moeten wjj gelooven, heeft van dit alles niets bemerkt of niets begrepen. Hü loefde met zijne gedachten in eene andere wereld. Het geschrift waaraan hy zijne vermaardheid dankt is de aarde als ontvaren, en drijft in de ruimte. „Onze studentenquot;, schreef ik weleer, rekenschap pogend te geven van den indruk dien de Imitatio Ohristi op ons maakt, „onze studenten aan de onderscheiden akademien houden somtijds gekostumeerde optogten bij fakkellicht; en bijwijlen treffen deze nachtelijke feest-

1 Do Barante, Histoire des Dues de Bourgogne, 1858, 8ste Druk, VI136 vg.

•j Shakespeare laat Falstaff leven in de laatste jaren der li\'¹\'\' eeuw, en vergeten zijn kort vóór den slag van Azincourt, 1415.

THOMAS A KEMPLS.

vieringen zamen mei gunstig zomerweder en met eene heldere maan in eene onbewolkte lucht.

„Zulk eene bonte maskerade bi] toortsgloed, door duizendon omstuwd, vertoont ons liet leven in Europa tegen het einde der midden-eeuwen. Znlk eene koningin van den nacht, statig in het donkerblaauw uitspansel haar zilveren pad beschrijvend, is in vergelijking daarmede het boekje der Navolqing.quot;

Ongetwijfeld blijft liet vreemd dat. in den overonden neder-landschen druk cener lijvige bloemlezing uit Thomas a Kempis\' werken, de Imitatio niet voorkomt. Het is merkwaardig dat in dit geschrift de Maagd Maria bijna niet genoemd wordt, terwijl de Maria-vereering overigens schering en inslag van Thomas\' denkbeelden omtrent eliristelijke vroomheid was. Men moet zich verwonderen dat van den spreekwoordelijken wansmaak die Thomas aankleefde de Imitatio geen onkel spoor vertoont, evenmin als van het kleingeestige in zijn mirakel-geloof. Meest van al moet men zich verbazen dat een man zonder veel kundigheden en zonder praktijk; een vreemdeling bijna in de wereld der letteren, der wetenschap, en der kunst; een levend begravone, wiens horizont nooit verder reikte dan den omtrek eener nederlandsche provinciestad In de midden-eeuwen; een werk zal hebben zamen-gesteld hetwelk ons toeschijnt zulk eene veelzijdige en uitgebreide menschekennis te verraden, en welks litterarische schoonheden den roem van geniale kerkvaders verduisteren.

quot;Welbezien echter vormt het boekje der Navolging, met de menigvuldige verdere geschriften van Thomas a Kempis, geen scherper tegenstelling dan met de koelheid zijner belangstelling, of het beperkte van zijn doorzigt, in wereldsche aangelegenheden. Zoo wij genoodzaakt zijn te erkennen dat onder het klimmen der jaren de vatbaarheid voor het in zich opnemen van nieuwe indrukken telkens geringer, het zich bewegen in één kleinen kring van denkbeelden stelselmatiger, de bezieling flaauwer bij hem geworden is, — niets verbiedt te onderstellen dat een krachtige inwendige aandrang, in den vollen bloei zijner jeugd en den vollen gloed van den geloofsijver, hem op zijne wijs naar de lier heeft doen grijpen, en hij het geluk heeft gehad in een letterkundig genre vooi hetwelk hij als geschapen was aanstonds de

VIJFTIENDE EEUW.

volmaaktheid te bereiken. Wel zegt het spreekwoord dat éen zwaluw nog geen zomer maakt; doch er zijn uitzonderingen op den regel, en Thomas a Kempis\' zwaluw was er eene.

De Imitatie Christi stelt in de noord-nederlandsche litteratuur hetzelfde vraagstuk als de Aanbidding can het Lam in de vlaam-sohe schilderkunst. Beiden zün openbaringen der „moderne devotiequot; in den boezem van het nationale leven der lö¹¹» eeuw. Beiden zfln uitingen van een büzonderen vorm der middeneeuwsche mystiek.

Er is eene middeneeuwsche mystiek geweest die naar onafhankelijkheid ten aanzien van het kerkelijk leerstuk streefde, en van de kerkelijke hiërarchie zich poogde los te maken. Somtijds ging zij, gelijk bij de Albigenzen, in het dogme gepaard, met klein-aziatisch pantheïsme; somtijds, geiyk bij de Yaldonzen,met ebionitisme in de praktijk, en zocht herstel van een al dan niet denkbeeldig apostolisch christendom. Paus Innocentius III en de dominikanen hebben én Valdenzen én Albigenzen met één slag verpletterd (1209). ¹

Eene andere middeneeuwsche mystiek koesterde politieke bijoogmerken. Arnold van Brescia gelukte het, onder den rook van het i. at eraan, gedurende tien jaren (1145-1155) eene romeinsche republiek te doen handhaven, met een Consul en een Senaat. ² In Engeland zou onder aanvoering van quot;Wat Tyler de sociaal-de-mokratie het lioofd opsteken (1381); Wiclef de verdenking van medepligtigheid te naauwernood ontgaan: en de stof der volksmennerij zich ophoopen, waaruit Shakespeare eenmaal, met het welgevallen zijner aristokratische minachting, het beeld van Jack Gade kneeden zou. ³ In Boheme smeulde het vuur van den Hus-

l Hiervoor, bladz. 45—48. Hoofdstuk: Olivier van Keulen.

a Victor Clavel, Arnauld de Brescia et les Romains de IS⁰ siöcle, 1868.— (Tiovanni de Castro, Arnoldo da Brescia e la rivoiuzione romana del XII secoio, 1875. — Bonet-Maury, Un réformateur au 12o siècle, 1881,

3 Over den opstand van Wat Tyler bij Froissart, II 133 vgg. der uitgaat\' van 1559. — Overzigt bij Augustin Thierry, Conquête de l\'Angleterrc, IV.

THOMAS A KEMl\'IS.

sieten-oorlog (1419—1434). ¹ Geen dier revolutionaire bewegingen had het rationalisme of de soolastiek tot uitgangspunt. Alle wortelden in denzelfden mystieken bodem waarop, bij het aanbreken van den hervormingstijd, in Saksen en ïhuringen het rijk der Zwlckauer profeten, in het Munstersche de theokratie van Jan van Leiden wassen zou. ²

De Imitatio Ghristi is het uitvloeisel eener derde, aanvankelijk tot de kloosters en het persoonlijk gemoedsleven beperkte schakering geweest; de vrucht eener levensbeschouwing die in vervolg van tijd onder de roomschen de Jezuïeten, onder de protestanten de Hernhutters zou doen opstaan. Haai\' ideaal is eene zoo volstrekt mogelijke wereldverzaking; haar beginsel blinde gehoorzaamheid aan de inwendige stem en het daarmede overeenkomstig kerkelijk voorschrift; haar voornaamste hulpmiddel stichtelijke boekjes.

De oudste proef van zulk eene opzettelijke handleiding bjj het zich oefenen in het „schouwend levenquot; zijn de Medilationes Vitae Ghristi van den Heiligen Bonaventura, eersten opvolger van Fran-ciscus van Assisi als generaal der nieuwe orde.³ Dit werkje, geschreven omstreeks 1250 en opgedragen aan eene vrome romein-sche dame, ⁴ bevat een honderdtal korte uitbreidingen (waaronder bewonderenswaardige) der evangelische geschiedenis, en doet telkens in één klein hoofdstuk het behandeld onderwerp af. Doch er is eene uitzondering. Wanneer de schrijver aan de nieuw testamentische zusters van Lazarus genaderd is, dan opent hij een langen tusschenzin, en staat in dertien kapittels uitvoerig stil bij Martha, die de vita activa, en bij Maria, die de vita contempla-tiva vertegenwoordigt: het handelend en het schouwend leven\'.

1

Ernest Denis, Huss et la guerre des Hussites, 1878, tweede Boek, bladz 173 vgg. Uit ezechische bronnen

2

Boerekrijg en Wederdoopers bij Quack, De Socialisten, 1875, I 137 vgg.

3

S. Bonaventurae Opera, 1600, VI 334—401.

4

-t )Hoe opusculo spiritualem fiiiam S. Bonaventura instruit ut ad aetuosas omnes luminosasque virtutes progressiones faciat.quot; Voorrede.

VIJFTIENDE EEUW.

Men ziet hoever de oorsprong onzer nederlandsche devotie uit de eerste helft der 15^ eeuw in de geschiedenis teruggaat, en dat wy haar geboorteland in Italië te zoeken hebben. Bjj Dante, die in alles het Jaar 1300 tot uitgangspunt neemt, is Bonaventura reeds een gevestigd hemeling; een mot zooveel gezag bekleed gezaligde dat de dichter hem tot lofredenaar van den Heiligen Dominicus aanstelt. ¹ In Bonaventura\'s boek is de leer van het schouwend leven eene voltooide theorie, een organisme. Zij heeft hare doelen en hare onderdcelen. Er zijn drie soorten van schouwen, leert Bonaventura.² Het schouwen heeft vier belemmeringen.³

Van eene andere reeks modellen, waarnaar Thomas a Kempis zijne Imitatio vormde, is eene proef bewaard gebleven in de insgelijks uit Italië afkomstige Troost der godgeleerdheid van Johannes di ïambaco.Weinig anders is van liet leven des schrijvers bekend dan dat hjj. geboortig van Tannbach in den Elzas, opgevoed te Straatsburg, in 1348 tot rector der universiteit van Praag benoemd, en in 1366 als hoogleeraar naar lïome geroepen werd.⁴ BUikbaar sleet hij in Italië zijne laatste levensjaren, die overvloedig waren, maar niet voorspoedig: kerkelijke of persoonlijke vijanden, schijnt het, beroofden hem ten laatste van zijn ambt. „Gelijk de voortreffelijke Boëtius indertijd (verhaalt hü in zijne voorrede), omdat hij aan de dwingelandij van koning Theo-dorik zich niet onderwerpen wilde, met ballingschap gestraft werd en in de gevangenis een boek over de Vertroosting der wijsbegeerte schreef; zoo ben ik in mijne ballingschap, nadat vijanden der regtvaardigheid en van den aan de Heilige Roomsche

1

Paradijs, Xll vs. 31 vgg.

2

Meditationes Vitae Christi. — C. 51; De contemplatione humaiiitatis Christi. — C. 52 : De contemplatione ccelestis curiae.—C. 53: De contcnplatione uiaiestatis Dei.

3

C. 5(i; De quattuor impedimeutis contemplatiouis; vel sensus egens, vel cura pungens, vel culpa inordens, vel irnientia imaginum corporearum phantasmata.

4

s Plaatsen uit Tritheim eu uit Ellies Du Pin bij Spitzen, Thomas a Kempis gehandhaafd, 1881, bladz. 267 vgg.

THOMAS A KEMPIS.

Kerk verschuldigden eerbied my uit mijn wettig eigendom verdreven liebben, met \'is lezers welnemen te rade geworden dit werkje zamen te stellen en daaraan den naam van Troost der godgeleerdheid te geven, als zijnde zelf niet zonder hope.quot;

Onder de stichtelükc geschriften des tyds is dat van Johannes di Tambaco het oudste waarin de door Bonaventura in zwang gebragte doorloopende overdenking of bijbeloefening losgelaten, en vervangen wordt door de bekende aaneenschakeling van spreuken; meestentijds, evenals in de Imitatio, zonder veel za-menhang, en slechts losweg onder zeker aantal hoofden gebragt. De Troost der godgeleerdheid bestaat bijna geheel uit eene bloemlezing van treffende citaten, bestemd in de eenzaamheid overwogen te worden door den peinzenden, de wereld afgestorven christen. Bj] het kiezen is te rade gegaan met het korte, het zinrijke, en het zangerige. ¹ Zoo de schrijver onder zijne aanhalingen uit den bijbel en uit de kerkvaders een groot aantal fraaije gezegden van Cato, Seneca, of Boëtius mengt, dan beroept hij zich daarbij op de stelling van den Heiligen Augus-tinus dat „wij christenen de waarheden der heidensche wijs-geeren als hun onregtmatig verkregen goed te beschouwen, en van hen op te eischen hebben.quot; ^a

fn de Imitatio zal men eene enkele maal eene spreuk uit Aristoteles, uit Seneca, een versregel van Ovidius, een versregel van Lucanus aangehaald vinden ²; doch de bijbelteksten hebben verweg de overhand en hot rijk bijna alleen. Dit onderscheidt Thomas a Kempis van zyn onmiddellijken voorganger. Bij Thomas heeft de mystiek hare zuiverste uitdrukking gevonden in den bijbel zelf, schier enkel in den bijbel, met name in het boek der Psalmen. De rhythmus der Imitatio is geheel die der geijkte latynsche vertaling van het beroemd oudtestamentisch

1

Als voorbeeld dienc de met liefde nangehanUle plaats uit Boëtius: Gnu-ilia pelle — Pelle timoreiu — Spemque fugato — Nee dolor adsit — Nubila mens est — Vinetaque frenis — llaee ubi regnant.quot;

2

:ï Imitatio Cliristi, I^s\'¹\' Boek, e. 2, vs. 1; e. ri. vs. 56—57 l e. 20, vs. l-l, ló; il\'lquot; Boek, e 24, vs. 21. Uitgaaf van Hirsehe, 1874.

VIJFTIENDE EEUW.

liedboek. ¹ Voor het overige zjjn uit sommige handschriften van den Troost der godgeleerdheid enkele schoone plaatsen woordelijk in de Imitatio overgegaan. ²

Thomas a Kempis had een ouderen vriend, Johannes van Schoonhoven, die als koppeiteeken beschouwd kan worden, eenerzyds tusschen Thomas te Zwol en Di Tambaco te Rome (.want Johannes van Schoonhoven kende den man en zyn werk), anderzyds tusschen Thomas en den vermaarden Johannes Ruysbroeck; want Van Schoonhoven was onderprior van Groenendal. ³ Langs dien weg kunnen wü het ontstaan der Imitatio, van Bonaventura tot Ruysbroeck, als voet voor voet volgen, en zoowol van den geest dien zjj ademt als van hare in-kioeding ons rekenschap geven. Thomas heeft Ruysbroeck gelezen; zijn iatijn, waar hy uit zichzelf spreekt, is gevolgd naar het nederlandsch van Ruysbroeck. ⁴ Thomas heeft den Troost der godgeleerdheid gelezen; hij citeert spreuken van Johannes di Tambaco welke geheel in den toon der Imitatio vallen. ⁵ Thomas heeft Bonaventura gelezen; hij haalt uit een geschrift van den itaiiaanschen mysticus een door dezen opgevangen woord van den Heiligen Franciscus aan, hetwelk der sleutel tot de Imitatio geeft. ⁶

Als denker was Johannes Ruysbroeck een man van meer be-teekenis dan Thomas a Kempis. ⁷ Aan hem, veeleer dan aan Thomas, dankt de itaiiaansche mystiek hare overzetting in het nederlandsch. Doch, habent sua fata Hbo Ui. Terwijl de grootere

1

Over rijm en rhythmus der Imitatio bij Hirsehe, Prolegomena zn einer neuen Ausgabe, 1 123—187, 215—264.

2

Spitzen, bladz. 268 vg.

3

Over Johannes van Schoonhoven bij Spitzen, bladz. 77 vgg. — Bij Aeqnoy, Windesheim, 1875—1880, II 318, noot 3.

4

■1 Plaatsen uit Ruysbroeck bij Delprat, Fraterhuizen, bladz. 15, 16; bij Van Vloten, Nederlandsche Prozastukken, bladz. 22—80; bij Spitzen, bladz. 71—74 vg., 133 vg. — Tekst-uitgaaf van Ruysbroeck\'s werken door wijlen den vlaamsehen hoogleeraar David.

5

Imitatio Christi, I^\'¹ Boek, c. 20, vs. 24—21), bij Hirsehe.

6

Ruysbroeck, 1838. — Monografie van Van Otterloo, 1874.

7

Over Euysbroeck bij Engelhardt, Richard von St. Vietor und Johannes

THOMAS A KEHPIS.

geest alleen voortleeft in eene oiiderafdeelingderniiddeneeuwsche kerkgeschiedenis en der middeiinederlandsche letterkunde, is het boekje van den kleineren een gemeengoed der christenheid geworden.

Na Thomas a Kerapis zouden by de verschillende volken van Europa de nieuwere nationale litteraturen ontstaan, of door de drukpers tot algemeen eigendom gemaakt worden. De verschillende landstalen zouden eene beteekenis erlangen, te voren ongekend. Door de herleving der antieke modellen zou men van de nationale letterkunde uit den raiddeneeuwschen voortijd, helde-zangen, ridderromans, zededichten, rijmbijbels, historiespiegels, voor eene poos de heugenis verliezen, en alom tot eene nieuwe inspanning geprikkeld worden. Doch zoo ver was liet toen nog niet gekomen. Voor het laatst kon nogmaals één geschrift, opgesteld in middeneeuwsch latijn, bij alle europesche volken een krachtigen weerklank vinden. Het succes der Imitatio was schitterend en duurzaam, omdat zij op een gelegen oogenblik in een aarden vat de godsdienstige beschaving van eeuwen bewaarde en aan de nakomelingschap overleverde.

XI

Drie vierde gedeelten der Imitatio werden in 1425 door een bewonderaar te Utrecht, of in het ütrechtsche, gekopieerd. \' In 1427 was het werk voltooid. In 1441 maakte de schrijver zelf er een afschrift van. ² Fragmenten eener overijsselsche vertaling gaan terug tot 1423, en geven vrijheid het begin der uitvoering op 1420 te stellen. ³ Thomas a Kempis was op dat tijdstip een man van veertig jaren.

Er kan niet aan getwijfeld worden dat hji eene handleiding

1 Acquoy, Ned. Spectator van 17 September 18S1, N⁰ 38. — Spitzen, Nalezing isfcl, bladz. 21 vgg.

2 Fotografisch facsimilé van het handschrift van 1441, met inleiding van Ch. Ruelens, Brussel 1879.

3 Lithografisch facsimilé van eene bladzijde der overijsselsche vertaling bij Spitzen, Thomas a Kempis gehandhaafd, PI. V.

VIJFTIENDE EEUW.

voor kloosterbroeders heeft willen vervaardigen; monniken en priesters evenals hij, doch maar half van harte. ¹ Dit is het punt, het eenige, waar de Imitatio vastzit aan de aarde. Terwijl zij het oelleleven verheerlijkt en het gemoedsleven aanbeveelt, onderhonden door devote oefeningen, berispt zjj kloosterlingen die deze verwaarloozen; goedaardige jonge mannen uit het volk misschien, maar in de heilige afzondering triviale wereldlingen gebleven, aardsgezind zonder opvoeding, kinkels in priestergewaad. Zij worden met zulke levendige trekken geteekend, dat wy van den ochtend tot den avond in hun vulgair bestaan hen volgen, en onder het voorlezen van een kapittel uit den bijbel, aangehoord met verstrooide gedachten, hen verrassen aan den gonzenden maaltijd:

„Spraakzaam aan tafel, doof voor het woord Gods, - Vroeg naar bed. laat aan het werk. Opgewekte romanverslinders, slaperig onder het kerkgezang, — Begeerig naar het einde dor dienst, - Onoplettende toehoorders, — Oneerbiedig jegens de getijden, — Flaauw bij hot misbedienen, — Onvertederd onder het kommunicerenquot;. ²

Do algemeen toepasselijke gedeelten der Imitatio worden door de lokale kleur dezer tusschenvoegsels evenmin gedeerd, als haar latijn door de ingeslopen barbarismen. Xiet-kloosterlingen ondei de lezers vergeestelijkten van oudsher deze trekken, of namen zo op den koop toe en stichtten zich met het overige.

Geen ander geschrift is den tijdgenooten toegeschenen, ook buiten de kloosters, de gemoederen zulk een vast steunpunt aan te bieden. quot;Werkelijk wordt, evenals in de gelijktijdige schilderijen der Van Eycken, van Van der quot;Weyden, van Hans ilemling, de mensch er bij zichzelf bepaald, en opgewekt om door aanbidding

1 Dat de schrijver aait duitsche of nederlandsche priesters dacht, althans niet aan fransche, spaansche, ot italiaansche, blijkt uit de plaats 4\'¹quot; Boek, e. 5. vs. 3G vg,, bij Jlirsche bladz. 32.\'i: »Habet [sacerdos] ante se et retro dominicae erncis signum: ad memorandain iugiter Christi passionera.quot; In Frankrijk, Italië, Spanje, is het priesterlijk overkleed enkel aan de achterzijde met het kruis versierd; bij de duitsche volken ook aan de voorzijde — Opmerking van den abbé Falcimagne te Parijs, medegedeeld in Revue Ar-ehéologiquc ISM, bladz 315 vir, door Guénebault.

2 Imitatio 4^,le Boek, c. 7, vs. 32—41, hij Hirsebe, bladz. 32n.

THOMAS \\ KEMPIS.

on bespiegeling, als vergoeding voor eeiie wereld vol wanklanken, vol ongestadigheid en zorgen, vol bedriegelijken schijn, hel oor te leeren leenen aan ,het ruischen dor goddelijke bekenquot; in zijn eigen hart.¹ De hoofdinhoud is eene wüsbegeerte die uit de zamen-leving naar de eenzaamheid lokt; door zelfbetraohten het gemoed verstaalt; en voor elke ontbering schadeloos stelt door eene inwendige bovenaardsohe vreugde.

Met een dichterlijk talent van rang spreekt de monnik op zulke wijs over zijne cel, dat wij z\\]ne cel en hem eerlang uit het oog verliezen, om, mits de ondervinding van een bewegelijk gemoed of het droevige van moeilijke tijden ons geleerd hebbe eene behagelijke inwendige rust te waarderen, alleen aan ons zelf te gaan denken en zijne menschekennis te bewonderen. Hetgeen hij tot zijne medekloosterlingen zegt, dat „het hokje hun dierbaarder worden zal naarmate zij er geregelder vertoeven, en het te ont-loopen een onfeilbaar middel is om het te leeren haten,quot;² — geldt lederen dag van liet menschelijk leven, van lederen pligt. De juistheid der opmerking kan zoomin geloochend worden door een burgemeester als door een koopman. Een mooi jong meisje moet haar beamen, zoo goed als een ruw matroos.

Allengs wordt de cel een tuin, en zien wij er fijner bloemen ontluiken dan gaanden en komenden onder ons in het knoopsgat plegen te dragen. Ons deelt de omgang met gelijkgezinden de aangename gewaarwording mede, in goed gezelschap te verkeeren. Aan de overigen, die ons hinderen, laten wjj ons niet gelegen liggen. Wij vinden het reeds veel, te hunnen aanzien onze ziel in lijdzaamheid te bezitten.

Ofschoon dit niet laag staat, staat het toch minder hoog dan de leer: dat „geen ander vagevuur op aarde zulk eene heilzame werking doet, als bij het lijden van onregt ons meer te bekommeren over de verkeerdheid van den bewerker, dan over het ons aangedaan leed.quot; ³ Het is alsof de monnik en burgerjongen die

1

Veiuic divini susurri.quot; Imitutio 3^li\'^gt; Boek, c. I, vs. 4, bij Hirsehe, liladz. 131.

2

•J \'Cclla continuata dulcescit: et male custodita taedium generatquot;. Imita-tio le Boek, c. 20, vs. 65 vg., bij Hirsehe, bladz. 32.

3

Tmitatio 1quot; Boek, e. 24, vs. 16 vgg., bij Hirsehe, blatlz. 70:

VIJFTIENDE EEUW.

zoo spreekt het hart van een gentleman met zich omdraagt, en hij door eene hoogev zedelijke vorming ons beschaamt. Hy heeft in de humaniteit, die niets monschelijks beneden zich acht en de geheele wereld een kus op de lippen zou willen drukken, liet verder gebragt.

Dikwijls valt hij zijn lezer regtstreeks aan, en treedt hem op zijn zeer: „Naar anderen zal men luisteren, — Naar u niet; gij rekent niet mede. - Anderen zullen vragen en ontvangen, — Uij vraagt en bekomt niets. - De naam van anderen zal op alle tongen zweven, - De uwe niet genoemd worden. - Anderen zal men met opdragten vereeren, — ü voor niets geschikt achten.quot; ¹

Hier is het klooster-zelf de wereld geworden, en de toegesproken cellebroeder een mensch in den strijd om het bestaan. Zijne leus moet zijn: dat „de vrede van zijn gemoed verstoord wordt, in dezelfde mate als hij zich de dingen aantrektquot;quot;; en zijne levenstaak is: ongevoelig voor blaam gelijk voor lof, zich een eigen karakter te veroveren. „quot;Wat zijn woorden, tenzij woorden? — Zij klieven de lucht, - En deren de rots niet. — Beschuldigt uw geweten u, — Leg u van harte op zelfverbetering toe. - Spreekt het u vrij, - Verdraag blijmoedig de miskenning om Gods wil. -Ligt dat gij, die scherper roeden nog niet dulden kunt, eene enkele maal boozo woorden verduurt. — En waarom gevoelt gij hartzeer over zulke dingen, — Indien het niet is omdat gij nog vleeschelijk zyt — En aan het oordeel der menschen meer waarde hecht dan betaamt? — Gij vreest dat zij u verachten zullen: daarom alleen hindert het u, wanneer men uwe fouten berispt, - Daarom alleen grijpt gij naar de vijgebladen der verontschuldiging.quot; ²

De onzigtbare Christus, hier en op vele andere plaatsen sprekend ingevoerd, is slechts de eigennaam van een persoon geworden edelaardig levensdoel hetwelk de mensch zich schopt. Het gedachtebeeld is vleesch en bloed geworden; heeft eene stem be-

1

Imltatlo S\'i⁰ Bock, c. 49, vs. 54—62, bij Hirsche, bladz. 25».

2

Imitatio 3\'ic Boek, e. 46, vs. 3—16, bij Hirsche, bladz. 247.

THOMAS A KKMPIS.

komen. Er bestaat een door dien Christus ingesteld Sakrament, door welks gebruik men zich met het levens-ideaal inniger vereenigen kan dan raogeiyk ware langs den weg van nadenken, zelfonderzoek, of goede voornemens. Een geheel Boek der TraitaKo is aan deze Heilige Kommunie gewijd.\'. De vermaning neemt hier den tred der allen zonder onderscheid, leeken en priesters, medeslepende hymne aan. Tn dit gedeelte sluit des schrijvers stelsel van geestelijke dressuur zich af.

Geroepen avondmaalganger van het idealisme, wordt de mensch er bij zijne onwaardigheid bepaald op een toon van geestvervoering, waarvan alleen de kadans van het kerkelijk latjjn, half verzen, half proza, een denkbeeld geven kan: „Bedrijf inwendig rouw dat gij nog zulk een kind der wereld zjjt, — Uwe driften zoo weinig afgestorven, — Zoo ligt te verleiden, — Zoo onbewaakt van zinnen, — Zoo verstrikt in hersenbeelden, — Zoo aandoenlijk voor het uit-, - Zoo koel vcor het inwendige, -Zulk een speelbal der uitgelatenheid. — Zulk een vijand der zelfbeschuldiging, - Zoo gemak- en weeldelievend, — Zoo tucht- en geestdrift schuw, - Zoo averegts nieuwsgierig en geneigd u aan den schijn te vergapen, — Zoo warsoh van toewijding aan het geringe en onaanzienlijke, - Zoo begeerig naar het hebben, -Zoo tuk op het behouden, — Zoo schriel in het geven, — Zulk oen onbedachtzaam spreker, — Zulk een ongeoefend zwijger, -Uzelf zoo weinig meester, zoo overijld in het handelen, — Zoo spoedig afgeleid, - Zoo zelden louter aandacht, — Zoo opvliegend en ligtgeraakt, — Zoo koelbloedig in het grieven, — Zoo haastig in het oordeelen, — Zoo gestreng in het berispen, — In voorspoed zoo opgetogen, — In tegenspoed zoo zwak, — Zoo overvloedig in goede voornemens, — Zoo spaarzaam in het volbrengen.quot; ²

De proloog in den Hemel, waarmede Faust aanvangt, speelt bij Thomas van Kempen op de aarde, en heeft voor een troon eene Xachtmaalstafel tot middenpunt. Vijandige magten in zijn eigen binnenste zoeken den mensch het veroveren eener plaats

1 IK-fe i\'ie iu de gedrukte uitgaven, liet S\'ie in het brusselscih handschrift van 1441.

2 Imitatio r¹quot; Boek, e. 7, vs. 13—.11, 12—52, bij Uirsclie, bladz. 328 vgy.

180 VIJFTIENDE EEUW.

aan dien disch te beletten ; maar te vergeefs. Zijn goede genius is sterker; en de hevigheid der aanvechtingen bewijst slechts dat het om eene beslissende overwinning te doen is: „Dan verschijnt, als in het Boek Job, de Booze geest onder Godszoonen, —

En zoekt hen in verwarring te brengen of te ontmoedigen, -Hunne liefde te verminderen of hun geloof te ondermijnen. —

Doch wat zou hij? — Schande en bespotting over den rampzalige! — Niet om hem of zijne beleedigingen — Den heiligen maal-tjjd verzuimd!quot; ¹

Van die soort is de vrede dien de Imitatio van oudsher den welverdienden naam heeft als uit te gieten over hare lezers. Ten einde de menschen te leeren aan zichzelf genoog te hebben en op eigen voeten te staan, — geheim der zielsrust, — tast zij hen gestadig in hunne zwakheden en schudt hen zedelijk door elkan-der. „Er was een manquot;, zingt Thomas, „die geruimen tijd een verdeeld gemoed met zich had omgedragen. — In wanhoop trad hij op zekeren dag eene kerk binnen, - Wierp zicii voor het altaar, - En sprak in zichzelf: - O zoo ik wist, ten einde toe te zullen volharden in het yoede! — En zoo gij dit wist, hernam eene goddelijke stem in zijn binnenste, - Wat zoudt gij willen doen? —

Doe hetzelfde nu, en gij zult vrede hebbenquot;. ²

Haar toppunt bereikt dit manhaftige, dat bestemd is weg te vloejjen in zachtheid, wanneer het verontwaardiging wordt, en de onzigtbare Christus als opstuift tegen het menschdom. Een soortgelijk gevoel bestuurde Dante\'s pen, toen hij na den val van Adam en Eva de Godheid voorstelde ais vervuld met eene koninklijke minachting voor de karakterlooze eerstelingen van ons geslacht. Geen andere bedoeling spreekt uit den toornigen blik en de opgeheven hand van den Wereldrigter, in Michelangelo\'s Laatste Oordeel:

„Beteekent het dan zooveel, - Dat gij die uit stof genomen en niets zijt, — Om God een mensch gehoorzaamt, — Terw\\jl ik alvermogende en allerhoogste, die uit niet het heelal schiep, om W-

u \'s menschen onderdaan geworden ben ? - Aller dienaren dienaar werd ik ja, — Opdat mijn ootmoed uw trots mogt overwinnen. —

1 Imitatio 4de Boek, c. 10, vs. 10—20, bij Hirsehe, bladz. 337.

2 Imitatio 1^\'quot; Boek, c. 25, vs. IG—20, bij Hirsche, bladz. 75.

THOMAS A KEMPIS.

Asoh, leer gehoorzamen! Stof en klei, leer buigen! — Leer uw wil breken, - En iedere vernedering aanvaarden! - Ontsteek in toorn tegen uzelf! - Dood aan den hoogmoedige in u! — Krom en maak u zoo klein, — Dat gü uwe medemenschen een voetpad wordt, — Wie aan de gehoorzaamheid zich onttrekt blijft do natuur toebehooren, — En wie zijn ik zoekt verbeurt de gemeenschapquot;. ¹

XII

Als godsdienst eener byzondere soort of als persoonlijke vroomheid (leert de Imitatio bij voorbaat) is het na haar gekomen protestantisme een misverstand geweest. Het roepen om den bijbel was overbodig: in de .ftmioifo worden uit het Oude-en het Nieuwe-Testament meer dan driehonderd treffende plaatsen aangehaald. Vermaning tot boete en bekeering kon gemist worden; van het brengen der zielen tot Christus behoefde geen spraak te zijn: met niets anders houdt van het begin tot het einde de Imitatio zich onledig. Dat er geen menschelüke verdienste bestaat, en elk zedelijk wezen slechts zooveel waard is als geldt in de oogen van God: juist dit is de hoofdgedachte der² Luterschen, doopsgezinden, remonstranten, kontra-romonstranten, alleprotes-

^antsche sekten hebben in dicht en ondicht de christelijke vroomheid verheerlijkt, en z(jn bij meer dan één gelegenheid daarin uitnemend geslaagd. Den standaard der Imitatio hebben zij geen van allen overtroffen; ook de roomschen zelf niet.

Aan den anderen kant moest in de kerk dit ascetisme tot je-zuitisme lelden, en de berusting van Thomas a Kempis ten slotte in Loyola\'s perinde ac cadaver haar laatste woord spreken. Eeno zoo volstrekte gehoorzaamheid als in de Imitatio van den mensch geëischt wordt kan op hare plaats zyn in een klooster, of onder de bevelen van een generaal in de gelederen

1

Imitatio 3\'¹\'- Boek, e. 13, vs. 1—8, 20—3.1, bij Hirsche, liladz. m vg-

2

Imitatio 3ⁱⁱ\'¹ Cook, c. 50, vs. 97—9y, bij Hirsche. bhidz. 266:

»Nam quantum unusquisque eat in oeulis Tuis,

Tantum est et non amplius:

Ait humilis sanctus Francisens.quot;

VIJFTIENDE EEUW.

zoo spreekt het hart van een (jentleman met zich omdraagt, en hij door eene hooger zedelijke vorming ons beschaamt. HU heeft in de humaniteit, die niets menscheiUks benoden zich acht en de goheele wereld een kus op de lippen zou willen drukken, het verder gebragt.

Dikwijls valt hij zijn lezer regtstreeks aan, en treedt hem op zijn zeer: „Naar anderen zal men luisteren, — Naar u niet; gij rekent niet mede. - Anderen zullen vragen en ontvangen, — Gü vraagt en bekomt niets. — De naam van anderen zal op alle tongen zweven, — De uwe niet genoemd worden. - Anderen zal men met opdragten vereeren, — U voor niets geschikt achten.quot; ¹

Hier is het klooster-zelf\' de wereld geworden, en de toegesproken cellebroeder een mensch in den strijd om het bestaan. Zijne leus moet zijn: dat „de vrede van zijn gemoed verstoord wordt, in dezelfde mate als hij zich de dingen aantrektquot;²; en zijne levenstaak is: ongevoelig voor blaam gelijk voor lof, zich een eigen karakter te veroveren. „Wat zijn woorden, tenzü woorden? -Zij klieven de lucht, - En deren de rots niet. — Beschuldigt uw geweten u, — Leg u van harte op zelfverbetering toe. - Spreekt het u vr\\j, ~ Verdraag blijmoedig de miskenning om Gods wil. -Ligt dat gij, die scherper roeden nog niet dulden kunt, eene enkele maal booze woorden verduurt. — En waarom gevoelt gij hartzeer over zulke dingen, — Indien het niet is omdat gij nog vleescheiyk zijt — En aan het oordeel der menschen meer waarde hecht dan betaamt? — Gij vreest dat zij u verachten zullen: daarom alleen hindert het u, wanneer men uwe fouten berispt, - Daarom alleen grijpt gij naar de vijgebladen der verontschuldiging.quot; ³

De onzigtbare Christus, hier en op vele andere plaatsen sprekend ingevoerd, is slechts de eigennaam van een persoon geworden edelaardig levensdoel hetwelk de mensch zich schept. Het gedachtebeeld is vleesch en bloed geworden; heeft eene stem be-

1

Imitatio 3\'¹¹\' Boek, e. 49, vs. 54—62, bij Hirsehe, bladz. 259.

2

Imitatio 2^de Boek, e 1, vs. 102 vg., bij Hirsehe, bladz. 88.

3

Imitatio 3^de Boek, e. 46, vs. 3—16, bij Hirsehe, bladz. 247.

THOMAS A KKMPIS.

komen. Ev bestaat een door dien Christus ingesteld Sakrament, door welks gebruik men zich met het levens-ideaal inniger vereenigen kan dan mogeiyk ware langs den weg van nadenken, zelfonderzoek, of goede voornemens. Een geheel Boek der fttórttö) is aan deze Heilige Kommunie gewijd.¹. De vermaning neemt hier den tred der allen zonder onderscheid, leeken en priesters, medeslepende hymne aan. In dit gedeelte sluit des schrijvers stelsel van geestelijke dressuur zich af.

(ieroepen avondmaalganger van het idealisme, wordt do mensch er by zijne onwaardigheid bepaald op een toon van geestvervoering, waarvan alleen de kadans van het kerkelijk latyn, half verzen, half proza, een denkbeeld geven kan: „Bedrijf inwendig rouw dat gy nog zulk een kind der wereld zjjt, — Uwe driften zoo weinig afgestorven, — Zoo ligt te verleiden, — Zoo onbewaakt van zinnen, — Zoo verstrikt in hersenbeelden, - Zoo aandoenlijk voor het uit-, - Zoo koel voor het inwendige, -Zulk een speelbal dor uitgelatenheid. — Zulk een vjjand der zelfbeschuldiging, — Zoo gemak- en weeldeliovend, — Zoo tucht- en geestdrift schuw, - Zoo averegts nieuwsgierig en geneigd u aan den schijn te vergapen, — Zoo warsch van toewijding aan het geringe en onaanzienlijke, — Zoo begeerig naar het hebben, -Zoo tuk op het behouden, — Zoo schriel in het geven, — Zulk een onbedachtzaam spreker, — Zulk een ongeoefend zwijger, -Uzelf zoo weinig meester, zoo overijld in het handelen, — Zoo spoedig afgeleid, - Zoo zelden louter aandacht, - Zoo opvliegend en ligtgeraakt, — Zoo koelbloedig in het grieven, — Zoo haastig in het oordeelen, — Zoo gestreng in het berispen, — In voorspoed zoo opgetogen, - In tegenspoed zoo zwak, — Zoo overvloedig in goede voornemens, — Zoo spaarzaam in het volbrengen.quot; -

De proloog in den Hemel, waarmede Faust aanvangt, speelt bij Thomas van Kempen op de aarde, en heeft voor een troon eene Nachtmaalstafel tot middenpunt. Vijandige magten in zijn eigen binnenste zoeken den mensoh het veroveren eener plaats

1 Het l\'^ic in de gedrukte uitgaven, liet 3\'^ in het bmsselssh haiulsehrift van 1441.

2 Imitatio -l-l\'\' Boek, e. 7, vs. 13—31, 42—52, bij flirseiie, blftdz. 328 vgg.

vijftiende eeuw.

aan dien disch te beletten; maar te vergeefs. Zijn goede genius is sterker; en de hevigheid der aanvechtingen bewijst slechte dat het om eene beslissende overwinning te doen is: „Dan verschijnt, als in het Boek Job, de Booze geest onder Gods zoonen, — En zoekt hen in verwarring te brengen of te ontmoedigen, -Hunne liefde te verminderen of hun geloof te ondermynon. — Doch wat zou hij? - Schande en bespotting over den rampzalige! — Niet om hem of zijne beleedigingen — Den heiligen maat-tijd verzuimd!quot; ¹

Van die soort is de vrede dien de Imilatio van oudsher den welverdienden naam heeft als uit te gieten over hare lezers. Ten einde de menschen te teeren aan zichzelf genoog te hebben en op eigen voeten te staan, — geheim der zielsrust, — tast zij hen gestadig in hunne zwakheden en schudt hen zedeiyk door elkan-der. „Er was een manquot;, zingt Thomas, „die geruimen tijd een verdeeld gemoed mot zich had omgedragen. — In wanhoop trad hij op zekeren dag eene kerk binnen, - Wierp zich voor het altaar, — En sprak in zichzelf; -- O zoo ik wist, ten einde toe te zullen volharden in het goede! — En zoo gij dit wist, hernam eene goddelijke stem in zijn binnenste, - quot;Watzoudt gij willen doen? — Doe hetzelfde nu, en gij zult vrede hebbenquot;. ²

Haar toppunt bereikt dit manhaftige, dat bestemd is weg te vloeijen in zachtheid, wanneer het verontwaardiging wordt, en de onzigtbare Christus als opstuift tegen het inenschdom. Een soortgelijk gevoel bestuurde Dante\'s pen, toen hij na den val van Adam en Eva de Godheid voorstelde ais vervuld met eene koninklijke minachting voor de karakterlooze eerstelingen van ons geslacht. Geen andere bedoeling spreekt uit den toornigen blik en de opgeheven hand van den Wereldrigter, in Michelangelo\'s Laatste Oordeel:

„Beteekent het dan zooveel, - Dat gjj die uit stof genomen en niets zijt, — Om God een mensch gehoorzaamt, — Terwijl ik alvermogende en allerhoogste, die uit niet het heelal schiep, om u \'s menschen onderdaan geworden ben? - Aller dienaren dienaar werd ik ,ja, — Opdat mijn ootmoed uw trots mogt overwinnen. —

1 Imitatio i\'te Boek, c. 10, vs. 10—20, bij Hirsche, bladz. 337.

2 Imitatie lquot; Boek, c. 25, vs ig—2G, hij Hirsche, bladz. 75.

THOMAS A KEMPIS.

Asoh, leer gehoorzamen! Stof en klei, leer buigen! — Leer mv wil breken, - En iedere vernedering aanvaarden! — Ontsteek in toorn tegen uzelf! - Dood aan den hoogmoedige in u! — Krom en maak u zoo klein, — Dat gij uwe medemenschen een voetpad wordt, — quot;Wie aan de gehoorzaamheid zich onttrekt bUjft de natuur toebehooren, — En wie zijn ik zoekt verbeurt de gemeenschapquot;. ¹

XII

Als godsdienst eener bijzondere soort of als persoonlijke vroomheid (leert de Imitatio bij voorbaat) is het na haar gekomen protestantisme een misverstand geweest. Het roepen om den bijbel was overbodig: in de-Zméta^\'o worden uit het Oude-en het Nieuwe-Testament meer dan driehonderd treffende plaatsen aangehaald. Vermaning tot boete en bekeering kon gemist worden; van het brengen der zielen tot Christus behoefde geen spraak te zijn: met niets anders houdt van het begin tot het einde do Imitatio zich onledig. Dat er geen mensehelijke verdienste bestaat, en elk zedelijk wezen slechts zooveel waard is als geldt in de oogen van God: juist dit is de hoofdgedachte der AwiiaWo. ² Luterschen, doopsgezinden, remonstranten, kontra-remonstranten, alleprotes-

^ant.sche sekten hebben in dicht en ondicht de christelijke vroomheid verheerlijkt, en zijn bij meer dan één gelegenheid daarin uitnemend geslaagd. Den standaard der Imitatio hebben zij geen van allen overtroffen: ook de rooraschen zelf niet.

Aan den anderen kant moest in de kerk dit ascetisme tot jezuïtisme leiden, en de berusting van Thomas a Kempis ten slotte in Loyola\'s perinde ac cadaver haar laatste woord spreken. Eene zoo volstrekte gehoorzaamheid als in de Imitatio van den mensch geëischt wordt kan op hare plaats zyn in een klooster, of onder do bevelen van een generaal in de gelederen

i Imitatio y\'¹\'- Boek, c. 13, vs. 1—8, 20—34, bij Hirsche, bladz, 167 vg.

3 Imitatio 3\'ie Boek, c- 50, vs. 97—99, bij Hirsche, bhidz. 26C: »Nam quantum uuusquisque est iu oculis Tuis,

Tantum est et non amplius :

Ait humilis sanetus Franciscus.^,\'

VIJFTIENDE EEUW.

eener geestelijke orde: in de maatschappij kunnen alleen Uet gemoed of do binnenkamer van zeker aantal dusgestemde personen haar huisvesting verleenen. Onder den blooten hemel is geen zamenleving bestaanbaar, wier leden voor de eene helft, uit een beginsel van ootmoed, door de andere helft „zich laten vertreden als het slijk der straten.quot; ¹

Dit is het betrekkelijk regt van het protestantisme geweest. Een goed eind z(in de protestanten met Thomas a Kempis kunnen medegaan. Yeel van hetgeen hij wilde, wilden ook zij; veel van hetgeen waarvoor hij gegruwd zou hebben (eene toepassing der mystiek in het leven, gelijk Jan van Leiden en de weder-doopers haar najoegen), was ook hun tegen de horst. Maar zij deden geen afstand van elke poging invloed uit te oefenen op den Staat, of eene kerk te bekomen die in hun staatsbegrip paste. Uit het hebreeuwsch monotheïsme, dat zg hunne theo-kratie tot grondslag gaven, verwijderden zü naar hun beste vermogen wat met de hoogste natuurlijke zedewet niet rijmde. Slechts voorgelicht door hun geweten, — in overeenstemming met eene Heilige Schrift wier onheilige of duistere plaatsen verschillende theologen verschillend uitlegden, — verlangden zij een Staat die de ontwikkeling van ieders biJzonderen aanleg zoo veel mogelijk waarborgde, en aan allen al de vi\'üheid van beweging gunde die met zijne instandhouding bestaanbaar was. Zonder zichzelf te vernietigen kon het pausdom hun zulk een Staat niet schenken; en omdat het pausdom dit niet kon en niet wilde, daarom rukten zij van het pausdom zich los.

Protestanten kunnen do vroomheid wel waarderen en bewonderen welke een geschrift als de Imitatio ademt, doch in het aannemen dier vroomheid zelf willen zü vrij blijven. Slechts overdragtelük verstaan heeft het geschrift van Thomas a Kempis ook voor hen nog bindende kracht. Zij wenschen de „gouden eeuwquot; van bisschop Frederik van Blankenheim niet terug.

1

ȟt omnes super te arabuhire possint, et sicut latum platearum concul-

THOMAS A KEMPIS.

XIII

Thans over Potter.

Jacob Cats heeft Dire Potter overbodig gemaakt en wordt bovendien, daar zijne taal tweehonderd jaren minder ver van de onze verwüderd is, veel gemakkelijker door ons verstaan. Nogtans verdient in sommige opzigten de oudere nederlandsche dichter met den lateren in één adem genoemd te worden.

Evenals Cats kiest Potter uit de bijbelsche, de klassieke, de middeneeuwsche letterkunde, zeker aantal liefdes- en trouwgevallen, voegt uit zjjne eigen ondervinding of herinneringen er enkele bij, brengt die verhalen over in vloeijend rijm, en leidt er zedelessen uit af; tenzij Ihj met de moraal begint, door redeneringen en algemeene opmerkingen haar toelicht, en zijne vertellingen daarna als toepasselijke voorbeelden laat volgen, de eenen bemoedigend, de anderen waarschuwend. De Loop der Minne is de catsiaansche Trou-ringJt der 15^° eeuw. \'

Dirc Potter ² is baljuw van Den Haag geweest onder graaf Willem VI, den vader van Jacoba van Beijeren; daarna klerk of sekretaris van dien graaf en van twee zijner opvolgers, laatstelijk van Filips van Bourgondie. Hij schijnt in 1428 overleden te zjjn, nog in de kracht van het leven. Belast met eene on-derhandsche diplomatieke zending heeft hy in U09 (tusschen dit jaartal en het zooeven genoemde valt de zamenstelling van zijn dichtwerk) vele maanden in Italië vertoefd, met name te Rome. ³ Daar en in Nederland verkeerde hij, ofschoon zelf geen edele, in goede kringen en leefde als een man van de wereld. Op zijne wijs was hij een opmerker, een donker, een moralist; ilaarbu een zwüger, die, goed Nederlander en goed hoveling, zijne verborgenste gedachten bij voorkeur aan het papier ver-

1 Tekst-uitgaaf van der Minnen Loep, met inleiding, woordenlijst, en fac-similes van twee handschriften, door P. Leendertz Wz., 1815—1847. Vier Boeken.

2 Zijn ware naam werd in 1844 gevonden door L. Ph. C. van den Bergh. Leendertz, Inleiding bladz. vi.

3 In 1412 bevond hij zich andermaal te Rome, weder in kommissie. — Jonckbloet, Middeleeuwen 1885, II 256 noot 5.

VIJFTIENDE EEUW.

trouwde. Met enkele aanteekeningen omtrent zijn leven, in archieven en in eene oude atedebeschrijving, ¹ zijn die berijmde confidences het eenige wat van hem over- en bekend gebleven is. Maar voor zijn roem en onze wetenschap is dit genoeg. Wij bezitten in zijn leerdicht zijne gedenkschriften. Het kijkje dat hij ons gunt in zijn gemoed, in zyne omgeving, zoo verschillend van de kleine kloosterwereld op den Sint-Agnieteberg, verzoent ons met de leemten en de struikelingen zijner poëzie.

Dirc Potter maakt zich aan zijne lezers bekend als een man van rijpen leeftijd, gekomen aan de verkeerde zijde der veertig; een man die van hel regt, ter wille van zichzelf bemind te worden, voor goed afstand heeft gedaan, en daarom vrijheid gevoelt zich de vrouwen en de jongelingschap als een belangstellend en vertrouwbaar raadsman aan te bieden. Geen vrijgezel; verbonden aan eene achterdochtige en stuursche echtgenoot (hij is blijde wanneer zij eene enkele maal vriendelijk ziet en hem een goed woord gunt); gehuwd en kinderloos, naar het schijnt, maakt hij in stilte het hof aan eene vrouw van rang, eene prinses van den bloede misschien, — althans eene dame tot welke hy zich in dezelfde verhouding voelt staan als een koopmanszoon tot eene koningsdochter doen zou. Voor haar tydverdryf stelt hij zijne trouwgevallen te boek. Toen hy nog in de vroegmis des levens verkeerde waren zyne gevoelens voor haar minder lakoniek; nu de vesperbei al overlang voor hom geluid hoeft, zegt hy, vryt hy met de pen. -

Blijkbaar hebben wy in Dire Potter\'s persoon met een zoon uit den welontwikkelden burgerstand te doen; mannen van den handel of de nijverheid, ambtenaren of leden der regteriijke magt, wier dochters graaf Jan van Blois bekoorden en, nevens de dames van adel, zijne danspartijen hielpen stofferen. Zonder zich op een bepaald vak van studie toe te leggen heeft Potter eene of meer akademien bezocht; en zekere liefde voor hetgeen hij als historische onderzoekingen beschouwt is hem daarvan bijgebleven.

1

De Kleiner, Beschrijving van \'s Gravenhage, 1730—1739, naamlijst der oudste haagsehe baljuws, II 15 vgg.

Der Minnen Loep, I vs. fi5 vgg.; 947 vgg.; 1711 vgg.; II vs. 630 vgg. ; 2392 vgg ; 2124 vgg.; 2461 Vgg.; IV VS. 1859 vgg.

THOMAS A KEMPIS.

Hü zou het ambt van baljuw niet hebben kunnen koopen, zoo hij niet eenig fortuin, het niet op voegzame wys hebben kunnen waarnemen, zoo hij niet als regtsgeleerde of als administrateur eenig talent bezeten had. Zijn klerkschap bij \'s graven raad was niet de betrekking van een ondergeschikt pennist, maar van een zelfstandig sekretaris, hooger in rang dan een baljuw. Keer op keer ging Dirc Potter, alleen of met andere sekretarissen, nu in Holland dan in Zeeland dagvaarten bijwonen, in kwaliteit. Met welke zendingen naar Rome hij belast werd, weet men niet; doch hij toog er heen in \'s graven dienst, als gemagtigde van den souverein; en zoo dit niet bewijst dat hij een geboren diplomaat was, het staaft althans dat er vertrouwen in hem gesteld werd. Laat ons er btjvoegon dat de geheimzinnige dame van hooge geboorte hem zeker niet vergund zou hebben zich aan hare ver-strooijing gelegen te laten liggen, zoo zijne gaven niet vergoed hadden hetgeen aan zijn rang, zijne middelen, of zijne afkomst ontbreken mogt. ¹

XIV

Potter is geen genie. Zijn werk heeft eene wereldsche, solistische moraal tot grondslag, zeer verschillend van het hooge zedelijk ideaal der Imitatio. Na hem zullen de nederlandsche taal en de nederlandsche letteren nog groote vorderingen moeten maken, of naar eene vroeger reeds bereikte, maar sedert uit het oog verloren betrekkelijke zuiverheid en volkomenheid, regt-streeks of langs omwegen moeten terugkeeren. Doch van zijne moedertaal zich te bedienen voor het schilderen eener zedeleer die hij als menschkundig en niet alledaagsch aanmerkt; maat en rijm daarnaar te plooijen; eene gedachte aanschouwelijk te laten worden; iets aan te duiden zonder het te noemen; in den geest van lezeres of lezer eene voorstelling te doen rijzen, — die kunst verstaat ook hij, en brengt haar somtijds in praktijk. Kan zijn dichtwerk geen aanspraak maken op eene eigen plaats

i Leendertz, Inleiding bladz. xn—xix. Facsimilé van Potter\'s handteeke-ning, achter de Woordenlijst.

VIJFTIENDE EEUW.

in de geschiedenis der europesclie letterkunde, in die der ne-derlandsclie vervangt de Loop der Minne op zeer bescheiden wijs de Ganterhury Tales en den Dccarnerone.

Potter\'s behandeling der stof is de gewone van geesten die, het verhevene niet aankunnend, zyne bekoorlijkheid loochenen en aan eone vlakker levensbeschouwing de voorkeur geven. De groote hartstogten van Dido, van Medea, van Ariadne, — hij neemt van die deels aandoenlyke, deels tragische geschiedenissen der klassieke oudheid een vol dozijn, doopt ze In het ruime sop zyner rijmelarij, en betoogt vervolgens dat op zulke wjjs lief te hebben meestal onzin is. ¹

Een afzonderlijk onderdeel zijner gispingen wijdt hij,, vreemd genoeg, aan Hecuba. Wat kan hem er toe geleid hebben de bedaagde koningin van Troje, echtgenoot van den grijzen Priamus, moeder van gehuwde zoonen en volwassen dochters, op te nemen in zijne galerij van beroemde minnaressen ? De beweegreden strekt hem tot eer, zoo men wil. Hij vindt bet valsch van Hecuba dat zij Achilles\' liefde voor Polyxena misbruikt heeft, om door Paris hem In eene hinderlaag te doen lokken en lafhartig van kant maken. Voor Dido\'s en Ariadne\'s wanhoop kan onze dichter desnoods eene verklaring, voor Medea\'s woestheid eene verontschuldiging vinden; zij hebben althans bemind. De trouwelooze ITecuba is zijne nachtmerrie.²

Niet minder singulier is zijn geloof aan eene bijzondere gaaf welke, in onderscheiding van andere volken in het Europa zijner dagen, de Nederlanders zullen bezeten hebben, en in het gemeen de Dnitschers.

Eerst in de Ifi³quot; en 17\'\'« eeuw, na of gedurende den tachtigjarigen oorlog, ziet men Wj de Nederlanders het hebreeuwsch monotheïsme den vorm aannemen van een nationaal geloof in eene nationale nederlandsche godheid. Marnix zou voorgaan, Vondel volgen, en de God van Nederland een locus communis van het hooger nederlandsch volksleven worden.

1

Der Minnen Loep.I vs. 333 vgg.:

2

Daer bij so machmens sijn ghewis Dat ducke [dikwijls] een ghecke minne is.

3

•2 Der Minnen Loep, I vs. 3041 vgg.

THOMAS A KEMPIS.

Hoewel wij niet verwachten kunnen deze zelfde denkwijs reeds bij Diro Potter te zullen aantreffen, zijn hare sporen toch ook bij hem voorhanden. Potter gelooft in vollen ernst, zoo nadrukkelijk dat zön geheele werk er door beheerscht wordt, aan een afzonderleken nederlandschon god Amor. Te vergeefs zouden wij hem zoeken al\' te brengen van het denkbeeld dat er, in andere landen van Europa, in Brabant, in Frankrijk, in Engeland, minder goed bemind quot;wordt dan te zijnent. Over cli bergen zeker niet! houdt hij met nederlandsche hoofdigheid vol, zinspelend op zijn verblijf te Eome en zijne ultramontaansche medemensohen in Italië. ¹

Geen zonderlinger togenstrijdiglieid dan tusschen de nederlandsche zedeleer en zeden in den Loop der Minne, en dit vasthouden van den dichter aan eene specifiek-nederlandsche innigheid, standvastigheid, en onbaatzuchtigheid, in de liefde.

Dirc Potter schildert eene nederlandsche maatschappij waar het celibaat der priesters, eerbiedwaardig geacht in zichzelf, door de leeken als een gevaar beschouwd wordt, omdat de priesters maar te zeer de gewoonte hebben de gehuwde vrouwen tegen hare mannen op te stoken, met het schuldig bijoogmerk zelf hare minnaars te worden. ² Bloedschande is in die zamenleving zoo zeer aan do orde van den dag, dat gematigd overspel door Potter als een werkzaam huismiddel aanbevolen en verontschuldigd wordt. ³ Met den meesten nadruk herinnert hij de dames dat, zoo de mannen zonder schade voor hunne eer met drie of vier vrouwen kunnen leven, geene van haar nog ooit het openiijk met twee mannen gehouden, en haar goeden naam ongerept bewaard heeft. Hij bezweert haar bij al

1

Der Minnen Loep, II vs 720 vgg.:

Dese goede minne is wail bekant Onder den gueden int Duutssche lant;

Mer Lombaert, Engelsehe, ende Wael,

Verstaen hem selden suiker tael.

Hoir landen hebben een ander wet,

Dan ons die minne heeft gheset, enz.

2

Der Minnen Loep, IV vs. i vgg.; lil vgg. — 3 Der Minnen Loep, III

3

vs. 1209 vgg.

VIJFTIENDE EEUW.

wat heilig is slechts in het verborgen te zondigen, en tot geen prijs zekere grenzen te overschryden. ¹

Den gemeenen en lossen aard der nederlandsohe jongelingen van goeden huize, zijne tijdgenóoten, doorgrondt hü; en in eene zijner beste bladzürten schildert hü met talent hoe de fatten van hot jaar 1400 en vervolgens de onergdenkende jonge edel-vrouwen kompromitteren, die in een oogenblik van overijling hen als schildknapen aangenomen hebben. ² De zeden der mindere standen acht hij nog verdorvener dan die der hoogere. Onder de edelen treft hij nu en dan sporen van zuivere genegenheid aan; het volk weet zelfs niet wat liefde is. En weder teekent hij zeer levendig eene populaire helleveeg, wyf, met daden in de vuisten, die haar nathals van een man komt wegsleuren uit de taveerne. ³

Als jongeling heeft Dirc Potter den ouden hertog Albrecht ten aanschouwe van Den Haag in den vijver van het Binnenhof op Vastenavond kunnen zien schuitjevaren met Aieid van Poelgeest aan zijne regterhand. ⁴ Hij heeft de schoons rijpaarden kunnen zien, en van het liooge jaargeld kunnen hooren, dooiden hertog vereerd aan zijn „boelkenquot;, als men toen zeide. Hü is ooggetuige kunnen zijn van den dubbelen moord, aan Aleid en aan Willem Kuser op het Buitenhof gepleegd. Hij wist dat \'s hertogs zoon, zijn toekomstige meester Willem VI, om zijne medepligtigheid aan die misdaad voor eene poos het land had moeten ruimen, en om dezelfde reden eene gelieele schaar voortvlugfcige edelen van den hoogsten rang, met verlies hunner goederen, vogelvrij verklaard waren.

Graaf Willem\'s dochter-, zijn eenig wettig kind, zag Potter door haai\' vader uithuwlijken aan den zoon eener fransclie koningin, echtbreekster en moordenares. Na graaf Willem\'s dood zag hij hertog Jan van Beijeren, gevreesd demper van een luiksch* oproer in water en bloed (de mannen op liet schavot, de vrouwen in de Maas), Jacoba\'s regten schandelijk vertreden, zamen-spannen met Filips van Bourgondie tegen het kind zijns broe-

l Der Minnen Loep, IV vs- 2241 vgg- — 2 Dei- Minnen Loep. I vs. 733 vgg.

ü Der Minnen Loep, IV vs. 933 vgg.

-1 Van Wyn, Naleezingen op Wagenaar, I 186,

THOMAS A KEMPIS.

clers, geheel Noord-Nederland in vuur en vlam zetten, en schande brengen over de bisschoppelijke waardigheid zjiner jeugd.

Kortom, Dirc Potter was een gast aan de bloedbruiloft der beruchte nederlandsche burgertwisten, toon do Kabeljauwschon als uit-gevaste grieksohe honden aan de janissaren-sohedels der Hoek-schen knaagden, en de Hoekschen, met de fanatieke wanhoop van zieltogende Turken in den strijd tegen zegevierende Russen, met stervenden mond den Kabeljauwschen do achillespees afbeten. ¹

Zeker, één blik in Dante, Petrarca, of Boccaccio, is voldoende om ten aanzien der openbare moraliteit in hot Italië dor 13^d\'\' en U¹¹⁶ eeuw ons van alle schoone droomen te genezen. Hoe digtor bü Rome, scheen het wel in die dagen, des te digter bïi de vereenigde ondeugden van oudheid en nieuweren tjjd. Niettemin schijnt Dire Potter ons toe de nationale eigenliefde te overdrijven. Uit het diepst van een onbewusten rassehaat verzekert hij dat de Italianen door hunne sleohtquot;, zeden (vuile honden zyn zij, hanteerders van verraad, logentaal, rooverij) zicli \'s Hemels toorn op den hals gehaald hebben; en men dit hieraan zien kan dat burgertwisten hun tot eene tweede natuur geworden zijn. Alle dagen is het oorlog bij hen, alle dagen strijd, alle dagen verdrijft de eene staatsparty de andere Juist dezelfde woestheid, wreedheid, en bandeloosheid, als toen in Nederland , heerschten, en welke Potter schilderde of aanschouwde zonder ze te herkennen.

XV

In de letteren doet hij des ondanks met de Italianen mede. en heeft zijne beste vertellingen van Boccaccio, of van Boccaccio\'s fransche zegslieden. Zoolang hij slechts de Gedaantewisselingen of de Helclinnebrieven van Ovidius vertaalt of berijmt,

1

Byron, Siege of Corinth, c. IB. — Don Juan, c. VIIT, st. 83—85. ■1 Der Minnen Loep, II vs 733 vgg. ; 111 vs. 121 vgg.

VIJFTIENDE EEUW.

vindt hy zelden eene gelukkige inkleeding of eene treffende uitdrukking. Bezielt hem de moderne italiaansche voorganger, dan is het of het kruipend bloed zijner fantasie en fijner taal ietwat sneller gaat vlieten. Ook wanneer hy uit niet-italiaansche middeneeuwsche bronnen put, - zooals in eene bladzyde uit den roman Tristram en Ysolde, - vestigt hij zijne keus op een trek die van italiaansche ondeugendheid, meer dan van neder-landsohe doftigheid getuigt. De lezer moet mij toestaan, tot Potter\'s eer, die verzen aan te halen.

De jaloersche koning Marke is in een boom geklommen, en waant uit die schuilplaats onbespied de gesprekken af te luisteren, in de nabijheid gevoerd door zijne koningin, met den ridder die haar het hof maakt. Potter, lofredenaar der vrouwelijke gevatheid, doet uitkomen hoe schrander koningin Ysolde, den koning gewaar geworden, haar aanbidder met zijne gevaarlijke tegenwoordigheid bekend wist te maken, en het onderhoud zoo te leiden dat koning Marke er niet alleen geen aanstoot aan nemen kon, maar het veeleer streelend moest vinden voor zijne eigenliefde:

Die coninc sat boven inder linden,

Doe die coninghinne reyne,

Ysalde, sat opter fonteyne

In soeter lust met Tristram.

Ende doe sij sconincx hoeft vernam,

Deeds! Tristram neder crommen

Ende wijsde hem waar die visken zwommen.

Daer sach hijt, ende nam des goom i

Dat die coninc sat opten boom.

Dit- list vant daer die edele vrouwe.

Doe spraken sy van goeder trouwe,

Die eic man doen soude sijn heer,

Ende hoe een yghelike vrouwe van eer

Horen echten man lieven soude.

Tristram wenschede, dat hi woude

Dat die coninc dair bij hem waer.

Si spraken beyde openbair

Van den coninc so veel doeebde,

Dat hem die coninc zeer verhuechde

i Goom nemen: gewaar worden, acht geven.

THOMAS A K EM PIS.

Ende hadde afterdien goet ghetrouwe Tot Tristram ende sijnre vrouwe, i

Zoo in den Loop der Minne die kleine, bevallige, lagohendc schildery, niet te zeer eene uitzondering op de doorgaande breedvoerigheid, slapheid van toon, en onvastheid van teekening vormde, er zou reden tot voldoening zijn. Men ziet Ysoldo met den elboog Tristram aanstooten dat hij zich vooroverbulge en in den vischvijver kijke; ziet het hoofd van den ligtgeloovigen, edelmoedigen koning Marke, type van den braven bedrogen echtgenoot, uit het gebladerte naar voren komen en door den plas weerspiegeld quot;worden; ziet Tristram een glimlach onderdrukken, en met de oogen Ysolde in het water een teeken van verstandhouding geven. Men hoort de schuldige gelieven met den Uver der huichelarij \'s konings lof zingen; don roem der leenmanen der huwlijkstrouw verheffen; overluid wenschen dat de goede Marke bij hun onderhoud tegenwoordig mogt zijn. Men ziet den schandelijk misleide zichzelf tevreden toeknikken, dat hij op den inval kwam in dien lindeboom te klauteren. Op de „reinaarqjequot; van dezen roman kom ik in een volgend hoofdstuk terug.

Chaucer\'s Canterbury Tales, In hunne soort altegader aan Boccaccio ontleend (sommige woordelijk, andere zijdelings, een enkel door tusschenkomst van Petrarca\'s latijn) zijn op de geestigste wijs zaam ver bonder., en vormen, ondanks hun middeneeuwsch gewaad, bijna het organisch geheel van een modernen engelschen zede-roman door een der meesters of meesteressen van het vak.

By Boccaccio zelf is de band veel losser. Zijne florentijnsche dames on heeren vertellen om beurten eene kortere of langere geschiedenis, ingeleid en besloten door eene kleine zedekundige bespiegeling; of ook door eene beknopte zelfverdediging van den auteur. De titel en de algemeene voorafspraak (het beroemd verhaal der ontvolking van Florence door den Zwarten Dood in 1348) vertegenwoordigen den eenigen voornamen zamenhangder tienmaal tien vertellingen.

In den Loop der Minne is de auteur-zelf de eenige verhalende

t Der Minnen Loep, II vs. 1616 vgg- — Hetzelfde verhaal, uitvoeriger, in Gottfried van Straatsburg\'s Tristan, c. 23, vs. 14,587 vgg. Uitgaaf van Beehstein. 1873. 11 146 vïï.

VIJFTIENDE EEUW.

persoon. Voov elke andere flktie komt bij hem in den aanhef eene verschijning der godin Venus in de plaats, hem te beurt gevallen fverhaalt hij niet onaardig) gedurende zijn verblijf te Rome. De godin heeft hem gelast de lotgevallen der naar haar genoemde menschelijke drift te bezingen, en hij onderwerpt zijn lied aan het oordeel zijner goede vriendin en hooggeplaatste Haagsohe

Verder voert hij het woord alleen; ook wanneer hij verschillende zegslieden noemt aan wie hij zijne stof ontleend heeft. Hoewel hij onderscheidt tusschen de hartstogtelijke, de onnatuurlijke, de geoorloofde, en de volmaakte liefde, — en zijn werk dienovereenkomstig in vier boeken gesplitst is, — behandelt h(j in den grond steeds hetzelfde onderwerp; niettegenstaande h\\j in den kring der galanterie of geoorloofde liefde weder vier graden aanneemt: op de straat, in den tuin, in de kamer, en stoel aan stoel. Aan elk zijner vier hoofddraden rijgt hij den of vijftien kortere of langere geschiedenissen, als kralen aan een snoer. De niet-klassieke daaronder zijn voor de kennis van aet tijdvak de belangrijkste.

Er is de geschiedenis van eene spaansche dame die haar echtgenoot, gewikkeld in een japon van haar zelf, den geheelen nacht te schilderen zet in den tuin; kwanswiis om een onbe-.schaamden page op te wachten en te tuchtigen, wien zy genoodzaakt is geweest, zegt zij, ten einde van hem af te komen, een rendez-vous toe te staan. Onderwijl bevindt de jongeling zich in hare slaapkamer, waar zij in eene „waarderobequot; hem verstopt had. Bü het aanbreken van den dag verlaat de page bed en huis, klimt van buiten over den tuinmuur, raast tegen den (als vrouw vermomden) echtgenoot, scheldt hem eene overspeelster en ontuchtige, zweert van zichzelf dat h;j een veel te deugdzaam en getrouw schildknaap is om zijn meesters goeden naam te willen rooven, en drijft met stokslagen de gewaande trouwelooze naar binnen. Do spaansche edelman, verrukt dat hü zulk eene eerbare vrouw en zulk een braven page bezit, juicht in zijne striemen, en zou wel iederen nacht op die

I Der Minnen Loep, I vs. ö.\'i vgg ; vs. 12(1 vgg.

THOMAS A KEMPIS.

wijs van de veiligheid zijner eer willen verzekerd worden. ¹

Elders vinden wy waarschuwend verhaald van eene aanzienlijke jonkvrouw in Toskane, die onvoorzigtig de dienst had aangenomen van een mooiprater, en hem toegestaan zonder getuigen haar behulpzaam te zijn bij haar toilet. De kwast bleek oen schurk, en maakte misbruik van hare weerloosheid. Toen de gevolgen niet langer geheim konden blijven, ontvlugtte zij de stad harer inwoning, ging hare schaamte verbergen in een eenzaam bosch, werd moeder, worgde haar kind, en daarna zichzelf. ²

Eene andere geschiedenis speelt in Oostenrijk, te Gratz. Een onregtvaardig regter, zelf gehuwd, wil eene schoone vrouw verleiden, wier man voor zaken van huis is. Woedend over haar deugdzamen tegenstand, beschuldigt hij haar van overspel en doet haar preventief opsluiten. Zij heeft eene getrouwe kamenier, die in de gevangenis haar komt bezoeken en met haar van kleederen wisselt, zoodat de dienstbode voor de meesteres wordt aangezien. Op den dag der teregfczitting verhaalt de kamenier aan het publiek \'s regters schandelijken toeleg, en welke list de Heilige ilaagd haar heeft ingegeven om, door het aannemen van de gedaante der beschuldigde, de onschuld van deze aan het licht te brengen. De regter wordt afgezet, en aan het lijf gestraft. De inmiddels thuisgekomen echtgenoot, met die tuchtiging nog niet tevreden, lokt hem in eene hinderlaag en „leest hem zijn endelveers.quot; \'

Even schrander en even getrouw, maar in eene minder goede zaak, de kamenier eener dame te Parijs, Place Maubert. Een ja-loersch echtgenoot en welgesteld burger heeft den jonkman, dien hij verdenkt zijne vrouw hot hof te maken, in den stal gelokt en door zijne knechts in de haverkist doen smijten. Daarop gaat hij hare zwagers en neven roepen, maar vergeet don sleutel der kist mede te nemen. Op het gebruikelijk uur

1

Der Minnen Loep, fl vs. 3642 vgg. — Hetzelfde verhaal bij Boceaccic, üecamerone 7^lle Dag, 7\'^l(1 Novelle.

2

Der Minnen Loep, 1 vs. 825 vgg.

VIJFTIENDE EEUW.

komt de kamenier in den stal, van alles onkundig, en wil als naar gewoonte haver voor de paarden uitgeven. Bij het ontsluiten der kist den jongen minnaar vindend, gaat zij op zfln verzoek hare meesteres roepen. Zaraon overleggen zij, zijne plaats te doen innemen door het graauwfc.je van den huize. De aangerukte zwagers, met knuppels gewapend, zijn verontwaardigd eon ezel aan te treffen waar hun een vrijer toegezegd was; zij maken den jaloerschen schoonbroeder eene scène, nemen op lioogcju toon het voor de eer hunner zuster op, en tellen hem de stokslagen toe die zij welstaanshalve aan den onzijdigen langoor niet kunnen kwijtraken.¹

Twee te Kome spelende verhalen hebben beiden een steenblok tot middenpunt, hetwelk de dichter verzekert meermalen met eigen oogen daar aanschouwd te hebben op de openbare straat.

Aan het eene blok knoopt zich eene episode uit het leven van Virgilius, middeneeuwsch ridder en toovenaar geworden: hoe deze, belagcheiyk gemaakt door eene middeneeuwsehc-schoone die hem veinsde te beminnen, op zijne trouwelooze Lucretia zich wreekte. De dame had beloofd des nachts in eeno mand hem in hare kamer te zullen hijschen, maar, in overleg met haar eigenlijken minnaar, het hijschen halverwege gestaakt. Daar hing, toen de romeinsche boeren en burgers in de vroegte ter markt kwamen, voor hunne verbaasde en weldra spottende oogen, ridder Virgilius tusschen hemel en aarde in zijne mand ! ²

Doch Lucretia en haar medopligtige hadden mogen wensehen hem dion trek niet gespeeld, en in minder mate hun moedwil botgevierd te hebben. Door zijne tooverkunst doet Virgilius te Home in alle huizen het vuur uitgaan, en maakt bekend dat wie nieuw vuur verlangt zijne kaars of ziine fakkel moet komen ontsteken aan het ligchaam van Lucretia, — te dien einde naakt door hem ten toon gegoocheld op den steen bü het Lateraan,

1

Dor Minnen Loep,. It vs. 3527 vsrg. — Variant, niet bijvoegselen, in den Decameroue 5^de Dag, iolt;ie Novelle.

2

«Virgilius in de mandquot;, prent van ot naar Lucas van Leiden, 152!}. Gevolgd in Charles Blane,. Éeole Hollandnise, 187G. I r».

THOMAS A KEMPIS.

niet ver van de plaats waar vroeger de tempel van Jupiter stond. \' Tenvyl het volk Lucretia bestormt, ten einde vuur te bekomen, wordt zij door haar voormaligen minnaar, die door Virgilius\' toedoen krankzinnig geworden is, mot slyk geworpen. ⁵

De andere romeinsche steen (of is het dezelfde ?) heet in de wandeling de Steen der Getuigenis. Zijn top heeft den vorm van een menschehoofd; de mond staat wyd open, en is met tanden gewapend, llij doet dienst als godsoordeel. Een beklaagde, die onder eede zijne onschuld staande houdt, behoeft (andere vuur- of waterproef) de hand slechts in den steenen mond te steken. Onfeilbaar sluit zich de gapert om des meineedigen pols en bijt dien af; maar blijft even vaak, indien door de verdachten waarheid gesproken is, openstaan. ³

Uit Potter\'s verhaal moet men opmaken dat het orakel te vangen was door dubbelzinnigheden. \' Paulina had niet alleen haar man gezworen geen goeden vriend te hebben, maar aangeboden zich van elke verdenking te zuiveren door hare hand in den Mond der Getuigenis te steken. Hoe redden wij ons uit deze ongelegenheid ? vroeg zij haar minnaar (want zij had er een). Wees niet bezorgd, luidde Romanello\'s antwoord; morgen, wanneer bij den steen de menigte zich om u verdringt, zal ik, in een narrepak gestoken en mü aanstellend als een krankzinnige, mij een weg tot u banen en keer op keer (niemand zal mü herkennen) u driftig in mijne armen sluiten; gij kunt dan met een goed geweten betuigen nooit door een man gekust te zijn, behalve door uw wettigen echtgenoot en door „dien dwaasquot;; en ik verzeker u dat uw hand ongedeerd uit

1 »fjucretia van achterenquot;, prent naar Lucas van Leiden, in het Cabinet des Estampes te Parijs. Met het jongere onderschrift:

AI liet sy Virgilius hanghen in die mande.

Haar is geschiet noch veel grcoter schande.

2 Der Minnen Loep, I vs. 2515 vgg — Over de legende van Virgilius bij Comparetti, Virgilio nel medio evo, 1872. — Gaston Paris, Revue Critique, 1874, I 133 vgg.

3 Der Minnen Loep, II vs. 3207 vgg.

4 Dit was inderdaad volksgeloof. God, meende men, eischte alleen dat er waarheid gesproken werd; het overige ging de menschen aan.

VIJFTIENDE EEUW.

den leelijken mond te voorschijn komen zal. — Romanello\'s profetie kwam uit; en Paulina\'s bedrogen echtgenoot werd door de omstanders hartstogteiyk misprezen dat hij eene vlekke-looze gade van schuldige minnarijen verdacht had. \'

XVI

In de weinige verhalen van Potter die op nederlandschen bodem spelen, of Nederlanders tot hoofdpersonen hebben, vervult de fantasie eene veel ondergeschikter rol dan in de aangevoerde uitheemsche. Niet zedeliiker of ingetogener, ademen zij bovendien minder vrolijkheid. In plaats van tragisch, waar het tragische pas zou geven, zijn z\\j zwaarmoedig.

Potter weet van den min of meer historischen moord, door een franschen grootvazal, bij gelegenheid van een door hem zelf aangelegd steekspel (1234), op een graaf Floris van Holland gepleegd ; — alleen omdat do hooggeplaatste gastvrouw omtrent het uitwendig voorkomen van den hollandschen vorst, in tegenwoordigheid van haar echtgenoot, zich eene vleijende opmerking veroorloofd had. ¹

Hij weet van eene welgeboren zuidnederlandsche dame die, in een slecht huis te Gent, haar zich misdragenden echtgenoot ging opsporen, en voor hare onvoorzigtigheid boette door zelf daarginds als eene zuster des gemeenen levens behandeld te worden.²

Hy weet van eene schiedamsche burgervrouw die bitter bedrogen uitkwam, omdat zij als plaatsvervangster harer dienst-bode, aan welke door haar min oneerbare voorstellen gedaan waren, dezen een trek had willen spelen. De heugenis van dit

1

Melis Stoke, III vs. GOil vgg. — Der Minnen Loep, lï vs. 829 vgg.

2

;; Der Minnen Loep, IV vs. 1907 vgg.

THOMAS A KEMPIS.

laatste voorval was nog versch, beweert Potter; en hij noemt een gelijktijdig straatliedje dat er van gezongen werd. ¹

Doch die nationale herinneringen voeren ons van den goeden weg, on naderen te zeer de lompheid van liet oudnederlandsch kluchtspel. Gelukkiger is Potter wanneer hij de antieke geschiedenissen van Procris of van de Danaïden ²; gelukkigst van al wanneer hij onder den naam van Lympiose de middeneeuw-sche en onsterfelijke van Griseldis berijmt. \' Lympiose\'s liefelijk beeld treft vooral, omdat het tegeiyk de galerij van den Becamerone zoo waardig besluit, en in die der Canterbury Tales zulk eene eereplaats Inneemt. ³ De loop van het verhaal bij den nederlandschen bewerker laat zich met twee woorden aanduiden.

Lympiose is de brave dochter, „schamel eerbaar,quot; van een braaf man uit liet volk. ⁴ Do koning van het land begeert haar ten hmvlijk. en zij toont zich hare verheffing waardig. Ten einde haar op de proef te stellen ontneemt hij haar achtereenvolgens hare kinderen; laat in den loop der jaren haar huiswerk verrigten; zegt eindelijk haar de belofte op; beweert dat hij gaat hertrouwen met eene naburige prinses van den bloede; en elscht dat zij voor do ontvangst harer jonge opvolgster alles in gereedheid brongen zal, - tot het uitkomt dat de nieuwe koningin hare eerbiedige en liefhebbende eigen dochter is, in den vreemde opgevoed. De gelukkige moeder, wier karakter geen enkele maal op den toets bezweken is, wordt door den koning in haar nooit verloochonden rang hersteld; fljngevoelde hulde der midden-eeuwen aan het alvermogen der vrouwelijke zachtzinnigheid.

Er volgt nogmaals bij Potter eene bevallige bladzijde, wanneer

1

Der Minnen Loep, IV vs. 1971 vgg. — Hetzelfde onderwerp als in Bre-dero\'s Klucht van den Molenaar, doch door Potter opgevat als eene onvergefelijke font der vrouw.

2

•2 Der Minnen Loep, IV vs. S)99 vgg. (De Danaïden); vs. 2036 vgg. (Procris).

3

Geschiedenis van Griseldis of Griselda bij Boccaccio, laatste vertelling van den laatsten Dag. — Bij Chaucer in den (\'anterbnry-cyclus, vs 7877 vgg. The Clerkes Tale.

4

Met schamel eerbaar wordt bedoeld; kinderlijk deugdzaam.

VIJFTIENDE EEUW.

ile koning Lympiose iiiddedeelt dat de nieuwe koningin haar goedgunstig als kamerjufvrouw in dienst wil nemen; waaruit dan van zelf, als de bruid afgehaald en binnengeleid is, de herkenning en de eereherstelling voortvloeijen. Lympiose\'s antwoord is niet beneden den toestand ;

Si sprac: »Heerquot;, in soeler lael,

«Trouwen, dat ghenoecht my wael.

Wyen ghi wilt dat ic dien,

Tis recht dat ic m daer toe hen.

Ic wil dat sotider twifel, heer.

Gaerne doen mil goeder gheer.

Oy) dat ic bij u bliven mach,

Willie hoer doen, nacht ende dach.

Alle dat mijn vrou begaerl ;

Want si is zeker des wel waert quot;

Lympiose ghinc van dan Knde dede groeve cleder an.

Si ghinc sender groot gheschal,

Knde bereyde di cameren al Te^hen die coomste van der bruyt.

Van vroeghden was daer groot gheluyt.

Men reyde discb, laken, ende dwalen.

Si reden cm die bruut te halen,

Die cbierlic binnen wart ghebraebt

Die heer sloecber op groten acht Knde ruyndei een luttel mil haer. -2 Doe Lympiose quam aldaer Knde woude der vrouwen eeren,

Sprack die vrouwe voor al den heren:

tMoeder, ghi suil sitten bier Knde ic sal u oienen schier.quot;

Doe wort die guede Lympiose Root van schaemten als een rose,

Knde die heer sprac boer toe :

vLyinpiose, nu weet ic hoe übi sijt gbesint, ende bin des vroet Dat ghi sijt schamel, wijs, ende goed.

i Ruynde: fluisterde. — 2Mithaer: de bruid.

THOMAS A KEMPIS.

Ic hebbe geproel\'t u wijflic schijn: ¹

Dit is u dochter ends die mijn.

Doe wed⁰»¹ u cleder ane:

Alle dit iant sal u sijn onderdane.

Glii sijt doeghendich endc rechtveerdich,

Ghi sijt aire eren waerdigh.

[1c] en gheer nymtnermeer gheen ander

Wij Cf, waer dat ic bene wander.quot;

XVII

De kloof tussclien den Loop der Minne en de Imitatio Chrislv tusschen Dire Potter en Tliomas a Kempis. wordt gedempt door den persoon en de werken van zekeren Hendric Mande, wiens betere kennis wjj aan de nasporingen der .jongste beoefenaren van midden-nederlandsche kerkgeschiedenis verpiigt zijn.²

Mande, die twintig .jaren onder kan geweest zyn dan Thomas a Kempis, en misschien tien jaren ouder was dan Dirc Potter, bekleedde aanvankelijk dezelfde betrekking als deze daarna. Tot 1395 leefde hy in Den Haag en was sekretaris van Willem VI. toen nog graaf van Oostervant. Dat hjj dit ambt vaarwelzegde kan niet een gevolg van ongeschiktheid of onbekwaamheid geweest zijn. Men vindt aangeteekend \' dat hij zeer voldeed en algemeen bemind was. Zijn aanleg voor letteren en kunst moest daarenboven hom zich tehuis doen gevoelen aan een hof waaide verzen van Potter eerlang met welgevallen ontvangen zonden worden. Hoe dit zfl, tusschen zijn dertigste en zijn veertigste jaar werd hij onder den invloed van Geert (iroote en Flor is Ra-dewiins, eerste verkondigers van het devoot leven in Noord-Ne-deland, aangegrepen door den Imitatio Christi-geest, als wij het noemen zouden; brak met de wereld; trad in het deventersch fraterhuis; en wierp zich al spoedig in het angnstijner-klooster

t Wijflic schijn ; vrouwelijke aard of karakter.

2 Drie schriften van Hendrik Mande bij Moll, Johannes Brugman, 1854, 1 35U vsg. — Studie over Mande bij Acquoy, Windesheim, I 260 vgg. — Spitzen, Thomas a Kempis^ bladz. 74 vgg.

y Bij den hierna te noemen Van Bleyswijck.

VIJFTIENDE EEUW.

te Windeslieira, bij Zwol, niet ver vau Thomas a Kempis\' Sint-Agnieteberg. Die buurt van ons land was destijds een middenpunt van opgewekt, kloosterleven, gelijk niet lang daarna de hervorming-van het gymnasium-onderwijs er een aanvang nemen, en zj] de wieg onzer renaissance worden zou.

Van ambtenaar en hoveling, opgegroeid in dezelfde zedelijke atmosfeer als Potter, werd Mande een schouwer niet alleen, maar stond weldra bekend als iemand die in het schouwend leven het verder dan anderen gebragt had. Er bestaan van hem boekjes waar men, geheel op dezelfde wijs als in Bonaventura\'s Nabetrachtingen van het leven van Jems, en in dezelfde soort van ne-derlandsch proza als geschreven werd door Johannes Bnysbroeck, drie staten of halten van geestelijk leven geschilderd vindt, met de opgaaf van drie of meer hindernissen welke dit geestelijke in den weg plegen te staan. ¹ In zijne nieuwe omgeving gold hij binnen weinige jaren voor een kompleet ziener, zoo in de praktijk als op schrift. Er worden in dit vak mirakelen van hem verhaald.²

Op Mande\'s liefhebberij-studien met de pen en het penseel hebben die visioenen niet schadelijk teruggewerkt. Nevens andere verluchters in het windesheimsch klooster wordt hem door Jongere tydgenooten eene eervolle plaats ingeruimd ³. Waren ons proeven van zijn talent bewaard gebleven, ligt bestonden er termen hem als miniatuur-schilder nog heden te gedenken in eene geschiedenis der noordnederlandsche kunst. Wy moeten ons tevreden stellen met do verzekering van vrienden en medekloosterlingen dat hy als kalligraaf, als teekenaar, en als versierder, onder de zU^llen iⁿ dat kwartier door niemand overtroffen werd.

Het is te bejammeren dat van Mande\'s nederlandsohen proza-

1

«Van enen werkenden leven.quot; — »Van eenen geestliken of ynnighen leven.quot; — sVan enen seomvenden leven.quot; — \'Wat een scouvvende leven is, ende wairin dattet ghelegen is, ende van sominighen punten die daerin hijnderen.quot; Hiervoor, bladz. 172.

2

Kritiek van Hendric Mande\'s mirakelen bij Van Bleyswijek, Beschrijving van Delft, löGT, bladz. 364 vgg.

3

a Getuigenis van Joan Buseh in het Chronicon Windesemense: »Erat bonus et bene expeditus libroruni nostrorum illuminator, ae per annos triginta mag-narum litteraruin missaliiim, bibliae, et libroruni cantualium, optimus pietor et paginator.quot; Bij Acquoy, Windesheim, I 220 noot 3.

THOMAS A KEMPIS.

stijl, die in één opzigt hera tot een gewigtiger persoon dan den meestal latljn-schi\'üvenden Thomas aKerapis maakt, geen andere dan theologische voorbeelden kunnen liygebragt worden. Doch * ziehier eene bladzijde van Jan Matthijssen, den man van het

hrielsche regtsboek, Hendrio Mando\'s vollen tijdgenoot. Matthijssen hield er van, in zijne histoiisch-jmidisciie traktaten allerlei oude vertellingen te vlechten, kwanswjjs of in ernst als even zoo vele toelichtende voorbeelden; en op die wijs is de brielsche gemeente-sekretaris, zonder het te bedoelen of te zoeken, een der bewaarders van ons proza geworden.

Ee bestaat uit de eerste en de tweede helft der lód® eeuw eene betrekkelijk overvloedige nederlandsche proza-litteratuur, die echter met de geschriften van Mande-zelf het ongerief gemeen heeft, grootendeels slechts over godsdienstige gemoedsbewegingen te handelen; analyse der mystiek, en nogmaals analyse der mystiek. Het volgende (vertaald uit het latijnsch Bijehoek van Thomas van Canlimpré, den Brusselaar) staat daar voorwaar niet buiten ; doch het vertoont, terwijl het ons van de schrijfwijs in \'s vertalers eeuw eene getrouwe voorstelling geeft, tevens ik weet niet welke dichterlijke zijde die, wanneer men deze en gene bekoorlijke legende der Heilige Maagd of een vertaalden roman als Apollonian uitzondert \', aan dit tydvak en zjjne litteratuur te zeer ontbreekt :

„Men leest dat in conincks Willem tyden, ghebieder des Roems rijck, grave van Hollant, die Vlaminghen mit alle halrre moghen verhieven ende versamenden om te trecken in Zeelant ende dat te winnen oif te scenden. Ende coninck Willem was op die tijt tAntworpen op een dachtvert, ende greve Ploris sijn broeder lach in Hollant ende vernam die sake, ende vergaderde s\\jn vrienden ende toech dairmede haestelic in Zeelant tot West-cappelen (1253).

„Ende als die Vlamingen overquamen ende som glielandt waren, tooch grave Floris hem teghen ende streedt mit hem ende wan die strijdt.

„Drie daghen nadat die strijdt gheweest had. quam vrou

l -Die schoone ende die suuerlicke historie van Apollonius van Thyro.quot; Wiegedmk van 14S»3, herdrukt bij Penon, Bijdragen 1881, 1 123 vgg.

VIJFTIENDE EEUW.

Machtelt, coninck Willems ende grave Floris moeder, ter steden dair die strijd hadde gheweest ende tfolc versleghen lach, om die ghene, die noch leefden, in ghenaden te nemen. Dair sy in den weghe vernam een rijck aalich wijf van Jliddelburch, die aldair quam om de doden te graven ende die ghewonden, die noch leefden, te troesten ende te laven.

„Ende dat selve wUf had dairtevoiren om dier saken echt¹ aldair gheweest, die der gravinnen vertelde, hoedat, als sy tevoren aldair gheweest had, een zeer ghewondt man hair anriep mit screyender stemmen, dair sy toe ghinc, ende leide sijn hoeft in baren schoet ende troesteden in Gode en dat hy God in sijnre herten houden sonde ende sjjn ziele ende lijf in sijnre ghenaden bevelen.

„De ghewonde hief op syn handen tegader ende sloech sijn oghen inden hemel ende seyde: Heer God, dn keimes dat ic hier mijns ondancx ghecomen ben mit menincghen niemer.t te misdoen an live noch an goede. Ende ic ben also gequetst dat ic sterve. Ik vergheeft hem diet mi ghedaen heeft, opdat God mi in sijnre ghenaden ontfanghen moet. Ic begheer dat wairde liehaem ons Heren tontfanghen: ende al ist dat ic des derven moet, ic hoep dat m^jn ziel dairmede ghespyset is.

„Ende mit desen cruuste hy hem ende bleef doot.

„Ende als hy den gheest gaf, sach si wt sinen monde comen een voghelkijn van onsprekeliker schoenheit mit roke van wonderlike soeticheit, ende vloeeh te hemehvairt.quot; ²

Hendric Mande was geheel dezelfde gevoelens toegedaan als die vlaamsche krijger. Ook hij zou, desgevraagd, met christelijke berusting zich hebben laten slagten voor zijn vorst of zijne vorstin, al hadden dezen, naar zijne overtuiging, hun lar.d in een onregtvaardigen oorlog gewikkeld. ³ Doch fantasie, als van dat zich hemelwaarts reppend vogeltje^ even aangeduid, moet

1 Echt: andermaal of herhaaldelijk.

2 Jan Matthijssen, Regtsboek van den Briel, traktaat, i⁸¹quot; kapittel, bij Fruin en Pols, bladz. 31 vg. — Over Thomas van Cantimpré (1201—1272?) in het iU\'^,e Deel der Histoire Littéraire de la France, 1838, bladz. 177 vgg.

:{ De slag van Westkappel werd verloren door de vlaamsche gravin Mar-garetha, bijgenaamd Zwarte Griet. Land- en tijdgenooten beschuldigden haar, aanvalster en te kwader trouw geweest te zijn.

THOMAS A KEilpIS.

men bij hem niet zoeken; dan wel de verbeelding is bij Mande dialektiek geworden, en hij verdoet zijn talent aan het breflen van allegorien. Een zijner stichtelijke werkjes, het merkwaardigste van de drio, is louter beeldspraak, en spint tot in bijzonderheden de bijbelsche gedachte uit dat de menschelijke ziel eene woning der godsdienst is; woning, ter ontvangst en huisvesting eener bezoekster van dien rang zorgvuldig te reinigen en te onderhouden, zitkamer, slaapvertrek, keuken, tuin, en al het overige. ¹ Gebood niet het streven naar eene ideale zedelyke reinheid, hetwelk uit deze bladzijden spreekt, den hoogsten eerbied, de inkleeding zou onzen lachlust wekken.

Te midden van zooveel wansmaak treft het ons dat Mande het bijbelsch Hooglied, aan hetwelk zijne allegorie der zielewo. ning grootendeels ontleend is, ² herhaaldelijk en zeer juist met den naam van der Minnenboec aanduidt, als had hij der Minnen-loep van Dirc Potter gekend. ³ Ook de hnitutio Ghristi had voor een deel in Mande\'s taal der Minnenboec kunnen heeten. Mande heeft Potter nog drie jaren overleefd. Hj) stierf in 1481 te Be-verwyk, of in den omtrek, waar hij het klooster Sion was gaan stichten.

Bij hem en Thomas aKempls vergeleken maakt Potter op ons den indruk van een heiden. Uit alles blijkt dat Potter tot het einde is blijven volharden in de moraal eener gesekulariseerde tartufferie. Geen bladzijde waar hij niet niet welgevallen verwijlt bjj hetgeen men te Windesheim en op den Sint Agniete-bei\'g, in den euvelen zin der uitdrukking en in navolging van Geert Groote, de „viezevaze der minnerschapquot; noemde. ¹ Geen, waar hij niet het waken tegen de ruchtbaarheid des kwaads als den eenig mogelyken vorm der deugd verheerlijkt, of niet het leiden van een slecht leven vergoelijkt, mits gepaard met liet bewaren van een goeden naam. Hij wanhoopte tastbaar, en

1

-Hier beghint een devoet boecskijn van der bereydiugbe eude vercieringhe onser inwendigher woeniughen.*\' Bij Moll, Brugman, I 293—30!).

2

Bij Moll, Brugman, bladz. 2st8, 308.

3

Minnenboec, toegepast op het Hooglied, ook bij Johannes Ruysbroeck in Van Vloten\'s Prozastukken.

-1 Statuten van het Meester Geertshuis, bij Dumbar.

VIJFTIENDE EEUW.

wanhoopte zonder ei\' de tering van te zetten, aan het verwezenlijken eener min of meer ideale zedelijkheid.

Bedenken wij echter dat bij Potter eene geschiedenis als die van Griseldis-Lympiose voorkomt, en hij dit toonbeeld van vrouweiyke deugd in de hoogste mate bewondert, dan vloeit in de praktijk de scherpe grenslijn tusschen hem en de vromen gedeeltelijk weg. Crriseldis\' blijmoedige zelfvernietiging, aan do voeten van haar hooggeboren gemaal, is geheel van dezelfde verheven orde als in het gemeen die van den christen aan den voet van het Kruis, bij Mande in de Inwendige Woning, bü Thomas van Kern-pen in het boekje dor Navolging. Althans in die ééne vereering ontmoeten elkander de twee vijandige gemeenten: Potter\'shaag-sclie wereld en de zwolsche kloosterwereld, heidendom en christendom.

Had ieder aanrakingspunt van dien aard ontbroken, en ware de papieren moraal van het wereldsch Minnenboec in alles de moraal der werkelijkheid geweest, eene maatscbappy als de door Potter geschilderde nederlandsche uit het begin der IS¹¹» eeuw zon geen toonbaar nieuw geslacht hebben kunnen voortbrengen. Niet bewaard door het zout van hot staatkundig of wetenschappelijk of dichterlijk genie, onvoldoende beschermd door de in hare cel zich terugtrekkende mystiek, zou die zamenleving aan hare eigen zedelijke wetteloosheid te gronde zijn gegaan.

VIERDE H O O F D S T U K.

ZESTIENDE EEUW. ERASMUS.

I

„Hoeveel de wereld, hoeveel ook de zedelijke en godsdienstige beschaving van Europaquot;, heeft men in onze dagen gezegd, „aan Erasmus verschuldigd zij, laat zich niet berekenen. In de geschiedenis dier beschaving zou er eene gaping komen, bijaldien men zijn persoon daaruit wegnam.quot; ¹

Dit te beamen valt niet zwaar; al moet de toon waarop iemand het nazegt verschillen, naarmate van de beteekenis die verschillende schrijvers somtijds aan dezelfde woorden hechten.

Meer moeite kost het, waar het zulk een legendair geworden persoon als Erasmus geldt, aanschouwelijk te maken welke leemte er eigenlijk ontstaan zou, zoo men uit de geschiedenis der europesche beschaving hem verwijderde; of met andere woorden, welke plaats hij in zijne eeuw vervuld heeft.

Tn aanmerking komt: de stoot dien Erasmus te onzent aan het onderwijs gaf; Erasmus\' verhouding tot den half politieken, half kerkelijken strijd zijner dagen in Nederland en Europa; de verplaatsing van het zwaartepunt der hoogere europesche be-

1

Van Hengel en Diest Lorgion, II 335

ZESTIENDE EEUW.

schaving uit Parus naar Rome. als gevolg van het herleven der grieksch-romeinsche oudheid in Italië. ¹

In do midden-eeuwen hadden, voor zoover zij niet enkel op zichzelf en hun natuurlijken aanleg teerden, do toongevende vernuften in Europa geen ander ideaal buiten zich gekend dan het half hebreeuwsche of joodsch-christeiyke van den bijbel. Het gevolg was geweest eene eenzijdig godsdienstige of theologische plooi, aangenomen door het middeneeuwsch denken, de midden eeuwsche verbeelding, de middeneeuwsche kunst. Gothisch, aan-vankeliik een eeretitel, was voortaan gelijkluidend met bijge-loovig en bekrompen. Vernieuwing van ideaal deed zich al^ wenschelijk gevoelen ; en ongezocht werd door de omstandigheden in die behoefte voorzien.

Men moet niet. afgaand op den klank, het er voor houden dat het provengaalsche r/f/y saber of gay savoir, hetwelk aan iets vrolijks denken doet, de renaissance eigenlijk overbodig maakte. Deze bijzondere vorm der oude provengaalsche letteren was enkel vrolijk in naam, uit heilzame vrees voor de Inquisitie. - Een bewaard gebleven gay-saber-vers van 1324 is niets meer dan een rederijkersgedicht aan de Heilige Maagd. ³

Andermaal zou, evenals in de eeuw der kruistogten, het Oosten zijne poorten ontsluiten : niet die van Jeruzalem dezen keer (Jeruzalem, bakermat van het christendom, had voor het Westen gedaan wat het kon), maar de poorten van Konstantinopel.

1 Uitgaaf van Erasmus\' werken door Le Clerc, Leiden 1703 vgg. — Walvis over Erasmus, in het i^st⁰ Deel der Beschrijving van Gouda, 1713, hladz. 259—275. — Studie over Erasmus door Abbing, in de leidsclie uitgaaf der Laus Stultitiae, 1839. — D. Nisnrd, isquot;⁴ Deel van Renaissance et Ré^ormc, 1877, 2\'i⁰ Druk (herziene studiën over Erasmus in de Revue des Deux-Mondes van 1830—1838). — Durand de Laur, Erasme préeurseur et initiateur lt;le 1\'esprit moderne, 1872. — Drummond, Erasmus, his life and character, 1873. — Gaston Feugère, Erasme, Etude sur sa vie et ses ouvrages, 1874.

2 Karl Bartsch, Grundriss zur Geschichte der Provenzalisehen Literatur, 1872, hladz. 74: »In Toulouse thaten sich im Jahre 1323 sieben Burger zu einer Gesellschaft unter den Namen /a softregaya companhia del# set trohadorx de Tolosa zusammen... üm jeden politischen Anstrich zu vermeiden, nann-ten sic sich Liebhaber des gay saber, der gaga sahensa, der fröhlichen Wissenschaft; und cine harmlose Fröhlichkeit war es sicherlich.quot;

3 Tekst bij Bartsch, Chrestomathie Provencale, bladz 361.

EKASMUS.

Door de Turken allengs verdreven, kwamen de erfgenamen der Grieken en der Oostersche Romeinen bij landverlnüzende troepjes naar Italië, en bragten er in kunstwerken en handschriften de herinnering eener uit het oog verloren of satanisch geachte beschaving, door volmaaktheid, veelzijdigheid en onafhankeliik-held zoo bekoorlijk, dat zij op het uitgedroogd Westen de werking van een verfrisschend bad en eener zachte bedwelming deed. ¹ De overtuiging ontwaakte dat men uit onwetendheid, onder den invloed van kerkelijke vooroordeelen, do oudheid miskend had, en, wanend op een hooger trap van ontwikkeling te staan, barbaar gebleven was. üit de studeerkamers der vakmannen drong het nieuwe licht, met de hulp der boekdrukkunst en van het onderwijs in de scholen, tot de leergierige menigte door. De studie der oudheid werd eene eeredienst, mededingster der christelijke.

Op de beschaving der Byzantijnen mag niet uit de hoogte neergezien worden. Aan hen is het te danken zoo, in de bibliotheken van het Westen, er zich handschriften der grieksche klassieken en van het Nieuwe-Testament bevinden. Zonder hunne historieschrijvers zouden wij het voortreffelijk werk van Gibbon niet bezitten, dat nu reeds honderd jaren oud en nog niet verouderd is. Toen de kennis van het grieksch uit Italië zoo goed als verdwenen was, hebben de Romeinen van het Oosten gedurende langer dan eene eeuw de Italianen van grieksche taalmeesters voorzien. Hetzelfdè zouden zij, indien de wensch van Erasmus vervuld was, voor Nederland gedaan heb ben; althans voor Zuid-Nederland. Nog in 1518, b(j het oprigten van het Collegie der Dry Tonghen te Leuven, peinsde Erasmus over het doen aanstellen van een Byzantijn aldaar, die met het onderwijs in het grieksch belast zou worden. ²

Aan den anderen kant moeten wij niet meenen dat het herleven der antieke beschaving bij de Italianen, in de 14de en de

1

Dit is de voorstelling die men in liet begin der 1 (i \'\'⁵ eeuw zich v;in den oorsprong der renaissance vormde. — Redevoering van 1527 in de werken van Melanchthon hierachter, § VIII.

2

Félix Neve, Le eoilïgt;ge des Trois-Langues üriJniversitédeLouvain, 1856,

ZESTIENDE EEUW.

lode eeuw, enkel het werk der Konstantinopolitanen geweest is. De reaktie tegen het raiddeneeuwsch latijn en den midden-eeuwschen wansmaak dagteekende in Italië al van vroeger. Er ontbrak nog slechts dat een Italiaan van beteekenis de vaan opstak, en het woord wedergeboorte klinken deed. ¹

quot;Voor Zuid-Europa is Petraroa, voor Noord-Europa Erasmus, honderd of\' honderdvijftig Jaren later, de heraut dezer verjongingskuur geweest; ² en zoo één drijfveer in zijne jonge Jaren onzen landgenoot met heimwee naar de vrijheid heeft doen haken, het was het voorgevoel dat dit wegbereiderschap zjjne bijzondere bestemming vertegenwoordigde. Helder stond op zijn ouden dag die onbewuste levenstaak zijner jeugd hem voor den geest. Zonder zelfverheffing mogt hij het besef met zich omdragen haar steeds in het oog gehouden te hebben.

„In al mijne boekenquot;, schreef hij (zelf onderwijl een zestiger geworden) tot zijne regtvaardiging in 1527 aan een tijdgenoot, „in al mijne boeken zult gij mij één doel zien najagen. Luid verhef ik mijne stem tegen de oorlogen die sedert jaar en dag schier de gelieele christenheid onderstboven koeren. De averegtsche meeningen der menschen berisp ik op allerlei gebied. Eene weveld, die in halfjoodsche ceremonien verzonken ligt, wek ik tot een zuiverder christendom op. Naar vermogen bevorder ik de studie der herlevende oude talen. Mijn streven is, een christelijken toon re ontlokken aan de vóór mij nagenoeg heidensche fraaije letterenquot;. ³

Puttend uit dezelfde bron die voor de Italianen zich ontsloten had, en die als jongeling hem met zijne geheele ziel naar Italië

1 Voigt, Die Wiederbelebung des classischen A Irerrhums oder das erste .1 uhrluindcrt des Humanisraus, 1880, 2«le Druk. — Burekhardt over I\'etrarca en Boccaccio, I 248 vgg. — Dooreubos. Petrarca de profeet van het Huina-uismus, 18G0.

2 Over dc stelling dat men de geschiedenis der renaissance niet met Petrarca maar met Dante moet laten aanvangen, bij Mare Monnier, La Renaissance de Dante amp; Luther, 1885, en bij Engêne Jliintz, Les Précurscurs de la llenaissance, issü.

3 :gt;Bonas litteras, ante propemodum paganas, docni sonate Christum,quot; Brief aan Johannes Gacchus bij Le Clero, Appendix N⁰. 345. — Durand de Lanr, 2ile Deel, aanbef.

ERJ3MUS.

deed verlangen, gevoelde Erasmus tevens dat voor de volken van het Noorden de stroom der renaissance eene andere rigting had aan te nemen: niet vijandig tegen de kerk in, niet onverschillig langs haar heen. maar evenwijdig met haar en in dezelfde bedding.

Dit levendig en instinktmatig besef verklaart den ongemeenen invloed dien Erasmus op een groot gedeelte zijner tljdgenooten heeft uitgeoefend, niet het minst toen en daarna in Nederland. La Prance est de la religion de Voltaire, zal in de eerste jaren onzer eeuw Napoleon gezegd hebben, toen het er op aankwam Prankrjjks nieuwe verhouding tot het katholicisme te bepalen. \' Nederland is roomsch geweest: Nederland is gereformeerd geworden; doch toen de revolutionaire beweging, die aan het protestantisme te onzent de overwinning verzekerde, had uitgewerkt en de landaard weder bovengekomen was, heeft de nederlandsche beschaving, blijkens de gematigdheid van vorsten, regenten, geleerden, en kunstenaars, zich aan de zijde van den Rotterdammer geschaard. La Hoüande est de la religion d\'Érasme, is gedurende meer dan driehonderd jaren, ondanks de gereformeerde staatskerk en den heidelbergschen kateohismus, eene getrouwe beschrijving van de stille algemeene denkwijs der Nederlanders geweest.

II

Uit het christendom voortgekomen, aan het christendom trouw gebleven, heeft Erasmus van nabij kennis willen maken met de ruimere en schoonere wereld wier visioenen in de cel van den jongen monnik gespookt, en al spoedig hem met afkeer vervuld hadden van eene vroeger verheerlijkte eenzaamheid en eigenwillige wereldverzaking. De tijden waren er niet naar, een geest als den zijnen voldoening te doen vinden binnen de vier muren van een zuidhollandsch klooster, met eene zuidhollandsche provinciestad tot horizont. Zelden is in Europa, wanneer men op de hoogere beteekenis der gebeurtenissen let, zooveel belangrijks

x Bij Eugène Nui\'l. Voltaire, 1855, bladz. 76, i)82. I

14

ZESTIENDE EEUW.

voorgevallen als in de dertig jaren uit het midden van Erasmus\' leven, van 1490 tot. 1520. Elk jaar bijna brengt iets nieuws. Veel van dit nieuwe zal eenmaal tot de onvergankelijkste herinneringen onzer beschaving gerekend worden. ¹

Erasmus\' standvastig voomsch-blijven, ook nadat zijne kloostergeloften opgeheven waren, en de monnikspij voor goed was verwisseld met de doktorale muts en den filologischen tabberd; zijn openlijk breken met Luther en de lutheranen, ondanks aanvankelijk instemmend en toejuichend medegaan ; zijn telkens nadrukkelijker opkomen, in vlugschriften en brieven, tegen de uitspattingen der nieuwe leer, - deze algemeen bekende feiten uit zijne werken en zyn leven staven dat het protestantisme, toegepast op de wijs die hjj aanschouwde en in de toekomst voorzag, door hem als eene ramp voor Europa aangemerkt werd. Voorstander van hervorming, was hij een vijand van scheuring; en niets benadeelde zoozeer in zijne schatting de stoffelijke welvaart der volken, of hield het toenemen der algo-meene beschaving zoozeer tegen, als het drijven van Luther en de zijnen. Wjj kunnen hem geen regt laten wedervaren, zoo wij dit verschil van opvatting niet in rekening brengen.

Luther heeft geloofd het werk der Voorzienigheid te verrigten, en Europa eene voorname dienst te bewijzen, door naast en tegenover het katholicisme eene nieuwe kerk te stichten. Het verwijt is hem onverschillig geweest dat zijn beroep op den bijbel tot niets anders leidde of leiden kon, dan voor den roomschen paus

1 In 1-18R verschijnt te Florence de eerste gedrukte Homerus. — 1490. Opening dor drukkerij van Aldo Manuzio te Venetie. — 1492. Ontdekking van Amerika en inneming van Grenada. — 1493. Aardglobe van Bohaini.

1495. Eerste europesche coalitie: Rome, VVeenen, Venetie, Milaan. Arragon, Kastielje. tegen Karei VIII van Frankrijk. — 1500 tot 1504. Leonard da Vinei te Florence. — 1503 tot 1520. Michelangelo en Kafael te Rome. — 1506. Eerste hebreeuwsche spraakleer, door Reuchlin. — \'.509. Nagelaten gedenkschriften van Commines. — 1514. Machiavelli voltooit zijne Vorsteschool. — 1510. Ariosto schrijft den Kazenden Roeland: Erasmus geeft het eerste Nieuwe-Testament in den grondtekst uit. -1517. Luther slaat zijne stellingen tegen den aflaat aan. — 1518. Be Utopia van Thomas Morus. — 1519. Togt van Magellaan, gevolgd door de verovering van Mexiko. - 1500 tot 1520. Erasmus schrijft zijne Adagia, zijne Laus Stultitiae. zijne Colloquia.

ERASMUS.

een paus van papier, voor de levende overlevering eene doode letter in de plaats te stellen. Hy heeft zich niet gestoord aan de ondervinding dat tegenover Rome alle ketters een geljjk regt van bestaan hadden, en van de anabaptisten, de zwinglianen, de anglikanen, of wie ook, niet gevergd kon worden zich aan de lutheranen te onderwerpen. Uit volle overtuiging heeft hij. met de hulp van den sterken arm, de andersdenkenden onder zyne eigen volgelingen tot rede zoeken te dwingen; geweld met geweld helpen koeren; een burger- en godsdienstoorlog over zijn vaderland gebragt; de kans getrotseerd Duitschland eene woestijn te zien worden, en voor eene eindelooze reeks van jaren, op allerlei gebied, Duitschlands kracht te zien breken. Al die booze gevolgen, boos door de boosheid der menschen, zyn hem onvermijdelijk toegeschenen; niet in staat twijfel te wekken omtrent het goddelijke in den aandrang waardoor hij zich voortgedreven gevoelde, en die in zijne eigen oogen hem tot een werktuig van hemelsche raadsbesluiten maakte. De fatalist kon niet anders. Niet hy zweepte den tijdgeest op, maar de tijdgeest hem. De middeneeuwsche dagonstempel moest instorten boven de hoofden der afgodsdienaren; en er was een gehoorzame blinde Simson noodig om de zuilen van hare basementen te rukken. ¹

1 Köstlin. Leven van Luther, 1883, nieuwe uitgaaf. — Studie over Luther door Heinricii Lang, 1870. bladz. 193—21(!. — Döllinger over Luther, in Reunion of tlie Churches, 1872, bladz. Bl: ,.It was Luthers overpowering, greatness and wonderful many-sidedness of mind that made him the man of his age and his people. Nor was there ever a German who had such an intuitive knowledge of his countrymen, awl was again so completely possessed, not to say absorbed, by the national sentiment, as the Augustinian monk of Wittenberg. The mind and spirit of the Germans was in his hand what the lyre is in the hand of a skilled musician. He had given them more than any man in Christian days ever gave his people — language, popular manuals of instruction, Bibles, hymnology. All his opponents could offer in place of it, and all the reply they could make to him, was insipid, colourless, and feeble, by the side of his transporting eloquence. They stammered: he spoke. He alone has impressed the indelible stamp of his mind on the German language and the German intellect, and even those among us who hold hiin in religious detestation, as the great heresiarch and seducer of the nation, are constrained, in spite of themselves, te speak with his words and think

ZESTIENDE EEUW.

Erasmus, man van den vrijen wil, zag de noodzakelijklieid dezer geweldenarijen niet in. Hetzelfde doel kon, achtte hij, langs andere, minder revolutionaire wegen bereikt worden. Ook zijn ideaal was een gezuiverd christendom, ontdaan van hetgeen hij als .joodsche bijvoegselen beschouwde, ten onregte door het pausdom overgenomen. Hij meende echter de menschen te goed kennen, om te kunnen gelooven dat hen luthersch te maken het middel was hen betere christenen te doen worden. Zekere mate van onverstand of verdwazing behoorde volgens hem tot het wezen der menschelijke natuur, en hij voorzag dat binnen korter of langer t\\jd de protestanten al het verkeerde der katholieken navolgen en herhalen zouden. Protestant-zijn was voor hem protest-indienen tegen domheid, onkunde, wanbesoha-ving; tegen de wreedheid en barbaarschheid in de zeden, niet minder dan in de letteren. Zijn geloof, en dat der anderen, wenschte hü daarbuiten te houden. Ook de humanist kon niet anders.

Wij van den tegenwoordigen tijd stellen in dit konflikt slechts matig belang; en onze kritiek zou, indien zjj baars ondanks tusschen Luther en Erasmus uitspraak moest doen, partijen liefst dos a flos wegzonden. De hervorming van het katholicisme in het katholicisme, gelijk Erasmus haar bedoelde; die hervorming eischte, niet een bezadigden en huiszittenden Erasmus, altijd met den neus in de boeken, maar een praktischen en harts-togtelijken Loyola, in zijne soort even fanatiek en ondernemend als Luther zelf. Alleen de strijdende Societeit van Jezus kon liet strijdend protestantisme tegenhouden. ISIiet aan Erasmus maar aan Loyola dankt de roomsche kerk zoowel de voorbeeldige zuivering harer geestelijkheid in de tweede helft der ie\'^11, eeuw, als het wederstandsvermogen dat zij nog heden in staat is te ontwikkelen. ¹

with his thoughts.quot; — Ik ken van dit werk van DOllinger gcen smdere dan de engelscho uitgaat.

l Martin Philippson, Origines du catliolicisme moderne, 1884. Ranke over Ignatius Loyola, Römischen Papste, I 117 vgg. -- Maeaulay. aankondiging van Ranke\'s werk in Critical and Historical Essays (1840), IV 114 vvg. der Tauchnitz-uitgaaf. - Oordeel van Loyola over Erasmus\' Enchi-

ERASMUS.

Luther is door de uitkomst in het gelijk gesteld. Vroeg het reinigen van den europeschen Augiasstal zu\'ner dagen een Hercules, met telkens vernieuwd welgevallen zien wij, uit het tijdvak dat door hem beheerscht is, zijne herculische gestalte naar voren komen; oen duitsche Thomas van Aquino met nog breeder schouders, en iets jovialers in het gelaat. Al hetgeen door . Luther misdreven mag zijn is als het ware „in kommissiequot; misdreven, door eene geheele schaar tijd- en landgenooten. Heeft hü zijn vaderland in sommige opzigten en voor eene geruime poos ongelukkig gemaakt, zoodat eerst in de tweede helft der l8^dquot;^, eeuw Duitschland onder de toongevende natiën van Europa op nieuw is gaan medetellen, vele duitsche vorsten en duitsche onderdanen hebben het zelf zoo gewild, en de schade werd sedert Frederik den Groote meer dan ingehaald. \'

Doch ook Erasmus moet voor een deel worden vrijgesproken. Het strekt hem, die omtrent zoovele punten hetzelfde als Luther wilde, en door de nieuwheid der beweging ligt medege-sleept had kunnen worden, zeer tot eer hare betrekkelijke kleingeestigheid zoo spoedig te hebben doorgrond; en daaraan heeft hö het te danken dat ons geslacht meer van hem dan van Luther houdt, en beter met hem overweg kan.

De duitsche kerkhervormer en zijne stichting behooren voortaan lot een gesloten tijdperk der geschiedenis. Al het goede in de luthersche belijdenis wordt ook by de andere protestant-sche sekten aangetroffen, en in gelijke mate bij het pausdom. Er is aan het lutherdom niets bijzonders meer; niets waardoor het voortleeft als eene afzonderlijke bloem der europesche beschaving, aan een eigen stengel. De geschriften van Luther zijn een onderdeel van de stichtelijke litteratuur der christenheid geworden, zonder onderscheid van eeuw of kerkgenootschap. Allen

ndion Militis Christiani bij Drummond, 1 123 : „Ignutius Loyola found the work too sober for his fiery religion — he maintained, it seems, that the perusal of it cooled his piety — and consequently forbode it to his order.quot;

1 Les princes colonisateur-s de la Prusse, bij Lavisse, Études, bladz. 195—283.

ZESTIENDE EEUW.

ademen zij den bybelsoh of hebreeuwsch gestemden geest der christelijke oudheid en der christelijke midden-eeuwen. Alleen de pamfletten en de Tafelgesprekken dragen nog voor ons den stempel van het tijdvak. De invloed dien Luther voortgaat in üuitschland te oefenen door zyne taal, blijft tot Duitschland beperkt. Buiten den kring der geloovigo leden van zijn kerkgenootschap is de invloed zijner denkbeelden, die nooit overvloedig-geweest zijn, thans onwaarneembaar.

Erasmus daarentegen is in sommige opzigten jong gebleven ; en zelfs aan het ouderwetsche in hem is iets dat bij hedendaag-sche toestanden past. Leefde hij op dit oogenblik in Nederland, hij zou in het godsdienstige zich meest van al aangetrokken gevoelen door de ethisch-irenische rigting van Nlcolaas Beets, en het bejammeren, door het staken van het tijdschrift Ernst en Vrede, daarvoor geen artikelen meer te kunnen leveren. Tegelijk echter zou hij bevriend zijn met Opzoomer, Kuenen, Cobet, Dozy, Fruin, De Vries, Kern, of bij afwezigheid met hen in briefwisseling staan. Scholten\'s studiën over het Nieuwe-Testament zouden hem zeer bekoren, en mannen der natuurwetenschap, als Donders en Koster, niet weinig door hem gewaardeerd worden. Hetgeen de Franschen un esprit ouvert noemen, was in buitengewone mate zijn deel. In elke eeuw van opgewekte belangstelling voor wetenschappen, kunsten, en letteren, zou hij zich op zijne plaats gevoeld hebben.¹

111

Het genoegen zijner eeuw werd voor Erasmus grootendeel» bedorven en vergald door de afschuwiyke oneenigheden die-onder zijne oogen, de nieuwe leer uitlokte en voedde. Dit waren de vruchten niet die hij van zijn genoegelijk plagen der monniken, zijn berispen van koningen en pausen, zijne kritiek der middeneeuwsche zaïnenleving, zijn aanbevelen van de onafhankelijke studie der oudheid, zich voorgespiegeld had. Het

I Toen dit geschreven werd leefden Dozy en Seholten nos-

EKASMUS.

was nieuwe barbaarschheden op de oude stapelen, in plaats van beschaving te kweeken. Was tarten van de wreedheid der gezaghebbers door de liartstogtelijkheid der slagtoffers. Was uitsnijden tegen uitsnijden stellen, branden tegen branden, waar de menschelijkheid genezen voorschreef.¹

Erasmus heeft het afkondigen der eerste bloed-plakaten, van of namens Karei V, tegen de anabaptisten en sakramentisten in de noordnederlandsche provinciën beleefd; en van menige strafoefening aan de nederlandsche ketters (te Amsterdam, te Haarlem, in Den Bosch, te Veere, te Middelburg) is het gerucht tot hem doorgedrongen. In Junij 1528 wordt David Jorisz, van Delft, omdat hij eene processie in de Nieuwe Kerk openiyk voor eene godslastering heeft uitgekreten, op verbeurte zijner halve tong tot publieke boetedoening veroordeeld. ² Op 10 July 1525 voltrekt men te Utrecht aan Willem Dirksz, op 15 September daarna aan Jan do Bakker in Den Haag, de doodstraf. In Augustus te voren is de landvoogdes Margareta daarvoor overgekomen uit Brussel. Vier nederlandsche geestelUken zijn haar voorafgegaan. Uit alle oorden des lands heeft men de van ketterij verdachten overgebragt naar de haagsche Voorpoort; in de toekomstige loterijzaal op het Binnenhof heeft de nederlandsche Inquisitie-raad zijne zittingen geopend; de bescheiden in het regtsgeding van Jan de Bakker zijn ter hand genomen; hij wordt tot den brandstapel veroordeeld. ³

Op hetzelfde binnenplein waar honderd jaren later Oldenbarne-velt onthoofd zal worden, heeft men eene stelling opgerigt, aan drie zijden met banken omgeven. Aan de vierde zijde bevindt zich een altaar, in het midden een preekstoel. Het voorzitterschap wordt door een nederlandsch stadhouder bekleed. Al de regters

1 Oordeel van Erasmus over het verbranden van Voes en Esch te Brussel in 152a: „Magnopere vereor ne vulgaribus istis remediis, hoe est palinodiis, earceribus, et incendiis, malum nihil aliud quam exasperetur. Bruxellae primum exusti sunt duo; tuin demum coepit civitas favere lutheranismo ... Ea mors imiltos fecit lutheranos.quot;

2 Kerkhervorming in Nederland tot 1531 door de Hoop Schefier, 1873, bladz. 540 vgg. — Portret van David Jorisz bij Houbraken, Groote Schouwburg. 1718, I 16, plaat A.

;t De Hoop Schefier. Kerkhervorming, bladz. 328 vgg.; 371 vgg.

ZESTIENDE EEUW.

zijn nederlandsohe geestelijken. en nederlandsche raadsheeren.

Wanneer Jan de Bakker (zij hebben hem in den vollen pries-terdos gestoken, en hem een miskelk in de hand gegeven dien hü op het altaar moet nederzetten); wanneer hij naar buiten gebragt is, dan beklimt een franciskaner monnik uit Leiden den kansel, en somt aan het slot eener boetrede \'s ketters luthersche drogstellingen op. Een utrechtsch wijbisschop treedt op hem toe, en ontdoet hem van de teekenen zijner priesterlijke waardigheid; geregtsdienaars zetten hem eene gele zotskap op het hoofd, trekken hem een geel kleed aan (te kort voor zijne gestalte, opdat al wat niet verfoeilijk aan hem is belagchelijk zij), en de griffier Sandelyn spreekt, zoodra de geestelijken zich verwijderd hebben, het vonnis uit.

Op weg van het Binnenhof naar de Plaats, waar de geregtelijke moord voltrokken staat te worden, zet de ongevraagde martelaar het Te De urn in, en zijne medeketters, die op de Gevangenpoort hun vonnis nog verbeiden, zingen in koor het hem na, BU het toekomstig Groene Zoodje aangekomen, wordt Jan de Bakker door den beul aan een paal gebonden, uitstekend boven de houtmijt: en op hetzelfde oogenblik dat de strik om zijn hals worgend gaat klemmen, doet een vlammende stroowisch een zakje buskruid ontploffen, te voren vastgemaakt op zijne borst. ¹

IV

Naar die ééne bladzijde uit het boek der geloofsvervolging :n de 16^l19 eeuw laat het overige zich gemakkelijk gissen; en het zou onnoodig zijn nog daarenboven aan den kortstondigen waanzin der wederdoopers te Munster te herinneren, zoo door land-genooten en jongere tijdgenooton van Erasmus bi) dat bloedig komediespel niet zulk eene voorname rol vervuld, of door één hunner de munstersche beweging niet bijna met noodlottig goed gevolg naar Amsterdam overgebragt was. ²

1 De Hoop Scheffer, Kerkhervorming, blz. 385 vgg.

2 Over de wederdoopers te Munster-zelf bij Quack. De Socialisten, 1 157—187. — Afbeeldingen bij Orlers, Leiden, bladz. 318.

ERASMUS.

Het amsterdamsch wederdoopers-oproer van 1535 is een merkwaardig voorbeeld der vele godsdienstige buitensporigheden van het tijdvak. Het «as deze lieden niet enkel om het handhaven van een dogme of een ritus tè doen, maar om het veroveren van steden waar zji eene nieuwe maatschappij wilden vormen; een godsrijk in den praktisclien zin van het woord, onder de bevelen van een algemeen koning van pion, die in zijne linkerhand eon Oud-ïestament droeg en in de regter een zwaard, bestemd hun die met hem van meening verschilden het hoofd voor de voeten te leggen. Xiet alleen de roomschen, ook en vooral de andere protestanten, geheime en openbare, hebben deze anabaptisten, en al wie verder met dezelfde sociaal-demokratische denkbeelden behebd waren, ten bloede toe vervolgd. Bü duizenden tienduizendtallen heeft men hen verdronken, verbrand, onthoofd, opgehangen, geledebraakt, gevierendeeld, als dolle honden doodgeslagen; alles met goedvinden en op aansporen van Luther Het protestantisme, scheen hot wel, zag in deze geestdrijverij zijne eigen gedachte met schrik daad en wandaad worden, en haastte zich haar mot de byl achterna te treden, opdat zij even spoedig verdwynen mogt als zij opgedoemd was. ¹

Jan van Leiden benoemde Jacob van Kampen, uit de volmagt van zijn sionsch koningschap, te Munster tot bisschop van Amsterdam; en het duurde niet lang of het krielde onder do Amsterdammers van wederdoopers, die eene overrompeling der stad en eene herhaling van het munstersch godsrijk beoogden.

Mannen en vrouwen saus la moindre chemise, in hunne eigen oogen levende zinnebeelden der naakte waarheid, levende protesten tegen den leugengeest der eeuw, holden, onder het uitschreeuwen van bedreigingen en het aankondigen van hemelsche strafvonnissen, de straten dooi\'; zij werden gevat en afgemaakt.

Anderen beraamden tegen den avond van 10 Mei een aanslag op het stadhuis. Zij hadden kanonnen tot hunne dienst, en telden onder de burgerij eene groote menigte geheime aanhangers. Alleen door een zaïnenloop van toevallige omstandigheden bleef liet uitvoeren van het koniplot aan enkele tientallen belhamels overgelaten, die door de stedelijke schutterij, en door eene

1 Bij Quack, De Soeialistcn. 1 134 --157.

ZESTIENDE EEUW.

kompagnie in allerijl geworven huursoldaten, nog in tijds bedwongen konden worden. Alle gewapende anabaptisten sneuvelden. Aan enkelen, die door de vlugt ontkomen waren, verrigtten eerlang de beul en zijne handlangers de werkzaamheden van fusillerend peloton.

Ook Jacob van Kampen, hoewel lijj er in slaagde een tijdlang zich verborgen te honden, werd eindelijk ontdekt, en geen wonder: de magistraat van Amsterdam dreigde elk die de schuilplaats des bisschops kende en hem niet aanbiagt, met den dood. Het verhaal zijner exekntie luidt: „Men zette hem eerst een uur lang te pronk, met op \'t hoofd een tweehoornigen blikken myter, bemaald met hot wapen der Stad. ïoen werd hem de tong uit den hals getarnd, en de regterhand en het hoofd met een vleeschhouwers hakmes afgehouwen, \'t Hoofd, met den myter gedekt, werd, nevens de hand, op de Haarlemmer Poort gesteld. De romp werd verbrand. Wat later in \'t zelfde jaar werden te Leiden, te Hoorn, te Utrecht, en elders, verscheiden herdoopers. die men insgelijks van oproerige aanslagen verdacht hield of overtuigde, ter dood gebragt. De strengheid, met welke men hen behandelde, bragt eerlang te wege, dat zij de dwaze hoop een nieuw aardsch Kijk op te rigten t\' eenemaal varen lieten en zig stil hielden.quot; ¹

Niet veel meer dan twaalf maanden heeft Erasmus deze gebeurtenissen overleefd; doch hij wachtte niet tot zijn sterfjaar met het opmaken of het vaststellen zijner meening over den jammerlijken toestand.

Aan den eenen kant de welvarende Vereenigde-Nederlanden onder Karei V, waar meer dan driehonderd steden en meer dan zesduizend dorpen een gewenschten voorspoed genoten; waar met den handel en de nijverheid de kunsten bloeiden of ontloken; waar, naar het getuigenis van tijdgenooten, vele mannen gevonden werden „in alle wetenschap wel geschiktquot;; waar zelfs de „gemeene liedenquot; aan beginselen van studie deden, en zij „schier al te zamen, ja ook de boeren en de landlieden, ten allerminste

1 Wagenaar, Vad. Historie V C8—99. Uit Lambertus Hortensius. — Wagenaar, Amsterdam 8quot;, 17«0—1768, lil 15—92, met negen platen van of naar Jan Lniken (101)21. waaronder de exekutie van Jacob van Kampen.

EKASMUS.

lezen en schrijven kondenquot;; waar er waren „die, hoewel zij nooit buitenslands verkeerd hadden, duitsch, engelsch, italiaansch, en andere vreemde talen spraken, ongerekend het fransch, \'t welk onder hen zeer gemeen was.quot; ¹

Aan den anderen kant een woeden van politisoh-theologische hartstogten, door Luther ontketend, dat allen huisoiyken vrede, elk vriendschappelijk verkeer, den gezelligen omgang van natiën onderling, geheel eene nieuwe europesche beschaving in hare geboorte, op elk gebied tegelijk met ondergang dreigde. Galgen en raderen, waar liet betaamd zou hebben op de markten den groenen boom des levens te planten. In plaats van de vreugdevuren der erkentelijkheid, mensche-offers op houtmijten. ²

Erasmus, die voor het onvermijdelijk tragische in de lotsbestemming van volken en werelddeelen te weinig oog had, gevoelde zeer juist en zeer diep den betrekkelijken vloek van het protestantisme. Het was geen vechten met oratorische wapenen, geen in de lucht slaan met woorden., dat in 1529, zeven jaren vóór zijn dood, hem aan een vriend der hervorming deed schrijven: „Beschouw dat evangelische volk, en zie of er minder aan de weelde, den wellust, en de geldgierigheid wordt toegegeven, dan zü doen die gij veroordeelt! Toon mij iemand wien dat evangelie van een brasser matig, van een wreedaard zachtmoedig, van een roover milddadig, van een kwaadspreker zegenende, van een onkuische eerbaar heeft gemaakt!quot; ³

Het protestantisme is in den groeitijd der europesche volken eene dier omwentelingen geweest welke niemand tegenhouden kan. Doch het misstond Erasmus niet, te vragen; Mag ik weten hoeveel wijzer en beter gijlieden er door geworden zijt ?

V

Aan het tijdperk der vervolging om de godsdienst is in Neder-

1 Uit Kiliaen\'ü vertaling van Guicciardini Jr., bij Jonckbloet, Middeleeuwen 1885, II 408.

2 Levendige schildering der verdeeldheid, door liet protestantisme in de huisgezinnen gebragt, bij mevrouw Bosboom-Toussaint, Het huis Lau-ernesse, 1882, 8^ste Druk.

3 Van Hengel en Diest Lorgion, III 173.

ZESTIENDE EEUW.

land, gedurende de vroegere jaren van Erasmus\' leven, een van zuiver politieke binnenlandsohe verdeeldheid voorafgegaan dat insgelijks onze aandacht vraagt.

De oorlogen bedoel ik, eéne halve eeuw lang door Karei van Egmond tegen het Huis van Oostenrijk gevoerd, en aan wier schandaal het eerst Karei V gelukt is een einde te maken. Eén ■voorbeeld zal voldoende zijn om van de schade, door den gelder-schen hertog aan Nederlands hoogere belangen toegebragt, een denkbeeld te geven; en tevens hot trage doordringen der nieuwere wetenschappen te onzent, in de eerste jaren der 16⁴¹\' eeuw, eenigszins te verklaren.

Een begaafd vriend van Erasmus\' jeugd, zijn tijdgenoot en weleer zijn augustijner glldebroeder in het klooster Emmaüs bij Stein, — \'Willem Hermansz van Gouda, dichter en historieschrijver, — heeft in het latijn, als onderdeel van een onvoltooid gebleven uitvoeriger werk over de nederlandsche geschiedenissen, een verhaal opgesteld van Karei van Egmond\'s bandietetogt naar Muiden en Weesp in 1506 of 1507. ¹

Ik laat echter Weesp en Willem Hermansz rusten en herdenk bij voorkeur Alkmaar, waar in 1517 eene bloeijendo inrigting van gymnasiaal of aankomend hooger onderwijs bestond, dooi\' eene andere struikrooversdaad van Karei van Egmond onherstelbaar verwoest; ofschoon de bestuurder der school, de rector Johannes Murmellius, \'s hertogs onderdaan was en een geboren G-eldersch-man, afkomstig uit Roermond. Murmellius is een der schoolmannen geweest die het meest er toe bijgedragen hebben het door Erasmus verlangd beter onderwijs in de oude talen alom in Nederland te doen aannemen; en ofschoon hij bij Erasmus vergeleken (tien of twaalf jaren zjjn oudere, en reeds vermaard toen Murmellius nog beginnen moest zich een naam te maken) in alles een man van den tweeden rang was, verdient hij de opmerkzaamheid die men in den laatsten tijd voor het eerst of op nieuw hem is gaan schenken. ²

1 Guilielmi Hermanni Goudani Hollandiae Gelriaeque bellum quod T^estum circa Ann. mdvii et deinceps. In de Analecta van Matthaeus, I 321 vgg.

2 D. Reichling, Johannes Murmellius, sein Leben und seine Werke.

ERASMUS.

Het waren de jaren die de vereeniging der gezamenlijke neder-lanasche provinciën onder Karei V onmiddellijk voorafgingen,, en van welke de geschiedschrijvers in het vervolg tcregl de voltooijing van den Nederlandsohen Staat zouden laten dagtee-kenen. ¹ Veel echter lag nog overhoop.

Er was een koning van Denemarken, gehuwd met eene zuster van Karei V, die, op grond of onder voorwendsel dat de bruidschat zijner Isabelle nog niet voldaan was (in het overige ontzag hij zijne jonge vrouw niet zeer, maar leefde openljjk te Kopenhagen niet een mooi hollandsch meisje uit Amsterdam ²). beslag legde op de ncderlandsche schepen in den Sent, bij tweehonderd tegelijk.

Glroote schade voor de koopsteden van Noord-Holland! Maai\' van voorbijgaanden aard, en gering of vriendschappelijk, vergeleken l)ij de hekatomben van noordhollandsche menschen en noordhol-landsche vaartuigen, in dezelfde jaren geofferd door een landgenoot: den frieschen zeeschuimer Sappier of Sapper van Sylt of van Heemstra bijgenaamd Groeten Pier, — volgens do beschrijving een kerel als een boom, donker van uitzigt, breedgeschouderd, met een langen zwarten baard, van nature een ruw humorist, door de omstandigheden in een afzigteljik wreedaard herschapen.³

Uit persoonlijke wraak over bloedig onregt in 1514 hem aangedaan door de oostenrijksgezinden onder de Friezen (het dooden van bloedverwanten; het verwoesten eener hem toebehoorende hofstede; aanvankelijk schijnt lijj landbouwer geweest te zijn) beschouwde hij de hollaudsche onderdanen van Karei V voortaan

1

Beijnen, Staatsregeling. Eerste Tijdvak. § 17 -23. Tweede Tijdvak. § 1, 2.

2

Over het aandeel van Dnifke of Dyveke (en hare moeder Sigbrit) in do geschiedenis van Christiaan II. en over de verhouding der deensehe staatspartijen in dat tijdperk, bij C. F. Allen. Do tre nordiske Rigers Historie, I8fi4—1872. I 490 Vgg., 682 noot 60 en 61 ; II 297 Vgg., 327 vgg., 538 noot 40 -51, 551 vgg. noot 76 en 76*.

3

De Jonge, Ned. Zeewezen, I 106—108. — Verdere schrijvers in het Biografisch Woordenboek van Van der Aa. XV 279 vgg. Van Vloten, (reschiedzangen 1864. I 168.

ZESTIENDK EEUW.

als züⁿe wettige prooi, naar lijf en goed. De boer werd boekanier, en liet door Karei van Egmond zich erkennen als het hoofd «ener kleine vloot, eerlang de schrik van quot;West-Friesland.

Galg en rad in zijn wapen voerend spookte deze woesteling vijfjaren lang op de nederlandsche wateren, en vereerde zichzelf lt;le zonderlingste titels: koning van Friesland, hertog van Sneek, graaf van Sloten, vrijheer van Hindeloopen, kapitein-generaal van de Zuiderzee, verwoester der Denen, wreker der Bremers, aanhouder der Hamburgers, kruis der Hollanders.

Het laatste was geen grootspraak. Een hollandsch admiraal, ten einde den frieschen buiter te stniten in zijne vaart, kondigde vrije kontra-rooverij tegen hem af: „De Heer Van Pietoren, admiraal van de Zuiderzee, konsenteert en geeft oorlof van \'s konings wege dat een iegelijk, wie hij zij, zonder dienst zal mogen rooven, branden, piliëren, en doodslaan, de rebellen en vijanden des konings, en hunne goederen aanvaarden en houden voor goede en vrije prijs en buit, zonder iemands wederzeggen. Gedaan te Enkhuizen, den 6^llgt;^,n Augusti 1516.quot; ¹ Dit hielp echter niet veel- Nog in hetzelfde jaar voer Pier, ditmaal met honderdvijftig schuiten en vierhonderd man, uit Friesland naar Me-dembiik, doodde er een groot aantal burgers, plunderde de stad, en keerde met een rijken bnit huiswaarts.

Het jaar l-\'UB zag hem van nieuws in zee, schepen aanrandend, de bemanning afmakend en, wanneer onder hen zich Hollanders bevonden, dezen de voeten spoelend. Tn 1519 raakte hij bü Hoorn met een overmagtig hollandsch vijand slaags zonder het onderspit te delven. Integendeel, hü veroverde elf schepen, elk met vijftig opvarenden, die, allen Hollanders, tot don laatsten man verdronken werden. Hoorn werd genomen en geplunderd: bü den aftogt eene enkhnizer kog buitgemaakt: het volk overboord geworpen; het sidderend Enkhuizen voorbij quot;aar Medem-blik gezeild; nogmaals daar een aantal huizen verbrand, en de zegevierende steven weder naar Friesland gewend. Dit schijnt Pier van Heemstra\'s laatste wapenfeit geweest te zijn.

Honderd malen had de booswicht den dood door beulshanden

1

Wagenaar. Vad. Historie, IV 400.

ERASMUS-

verdiend, doch de regters wilden of durfden hem niet aan. Rustig zette hü als een welgesteld burger zich neder te Sneek, en stierf niet lang daarna van schrik, aan de gevolgen eener spook-verschyning. Het spook was niet de bloedige schim van een overboord geworpen vijand en slagtoffer, maar (en dit vermindert geenszins het fantastische in het leven van dezen hartstog-telijken man en gevreesden waterduivel) de lachwekkende van een by ongeluk aan zijn eind gekomen dronkaard en halven gek. onder zijne eigen volgelingen.

VI

De ziel der gruwelen van Pier van Heemstra\'s bestaan was Karei van Egmond (1467—1537), laatste eigenlijke hertog van Gelderland, in wiens persoon het nederlandsch provincialisme der midden-eeuwen den doodstrijd tegen de wordende nationale eenheid der toekomst gevoerd heeft. ¹

quot;Ware hertog Karei de waardige vertegenwoordiger van een toonbaar denkbeeld geweest, men zou eerbied, men zou bewondering gevoelen voor den vorst van een onnaspeurlijk gewest, die gedurende eene halve eeuw het magtig Huis van Bonrgondie-Oostenrijk de spits bood. Al konden wij de zaak voor welke hij streed niet liefhebben, wij zouden het zijne liefde doen. ²

Doch het behoeft niet. Zijne eenige denkbeelden waren persoonlijke grieven, eigenzinnigheden, een zelfzuchtig dwingen om het onmogelijke, het nuttelooze. het schadelijke. Liever turksch dan paapsch, was de leus van dezen tromveloozen Nederlander; tegelijk zoo paapsch dat de scherpste plakaten van Karei V tegen

1

Studie van Is. An. Nijhoftquot;, Bijdragen N. K. 18C1. II -Mo vgg.: „Wat Karei van Egmond in de vaderlandsche geschiedenis beteekent.quot;

2

_rDose ffurst heft koiser ende koningen, hartoucghen ende greuen, heren, joncheren, lande ende Inde tot een vroicht [verschrikking] gewest ende genoich toe d,oene gemaickt, ende eeu erfniant gevest nltit den Tseiser ende den Jntsen can, Jiouryonien.quot; Aanteekening (1537) van den tijdgenoot Alfert van Till, l»ij Tadama in NijhofTs Bijdragen. 1852. VIII 66 vgg.

ZESTIENDE EEUW.

do lutheranen door hem nog verscherpt werden. \' Waren zijne onderdanen niet tusschenbeide gekomen hij zou, ten einde Gelderland niet aan Oostenrijk te zien vervallen, het hertogdom aan Frankrijk verpand hebben. ¹

Ridderlijkheid en vaderlandsliefde waren Karei van Egmond gelijkelijk vreemd, waardig meester van Pier van Heemstra te water on van Maarten van Kossem aan den wal. ² Behalve eene graftombe in de Eusebiuskerk te Arnhem, is van zijn vijftigjarigen worstelstrijd in de herinnering der nakomelingschap niets overgebleven dan één lange streep geplunderde steden, platgebrande dorpen, aangespoelde matrozelijken, zieltogende soldaten. Zijne buitengewone gaven zelf, zijn moed, zijne vindingrijkheid, zijno volharding, het ontembare in zijn aard, zijn hem en zijn land tot verderf geweest. In een tijd toen slechts de eenheid Europa van de barbaarschheid redden kon, heeft hij tot lederen prijs een onafhankelijk miniatuurvorst willen zijn, toonbeeld van den noord-europeschen middeneeuwschen despoot in zakformaat, die niets voor den handel of de nijverheid, niets voor de kunsten of de wetenschappen, niets voor anderen doet, en tevreden Is, zoo hij door het vergieten van stroomen burgerbloed, de dubbelzinnige vermaardheid zijner onbelangrijke voorouders handhaven, en uit hunne betwiste nalatenschap voor zich eene nutte-looze hertogskroon redden kan. ■■

De plundering van Alkmaar Is voorgevallen tusschen twee dei-oorlogsverklaringen van landgenooten aan landgenooten, wier zelden verbroken reeks, telkens na een even verraderlijk geschon-

1

„Dan sin Genade ein erffuiant was der Borgonschen, li eft sin Gen. den seinen dat lant niet gegont, ende heft die lantscopp binnen Arnhem voergegieuen [kenbaar gemaakt] woe sin Gen. den konynek von Frankryk dat alinge [gezamenlijke] lant van Gelre opgedragen bedde. Ende wert saicke die landseoppen darinne niet eonsentiren en wolden, soe wolden sin Gen. die lantscop laten toe riten ende spliten ende vnst varden, dutter (fhieu vofjcll woenen solde.quot; Alfert van Till, bladz. 69.

2

Onteerende maan- en klaagbrief van Bernhard van Mem-s bij Tada-ma, Nijhoff\'s Bijdragen, 1844, IV 57 vgg. Met facsimilé. — Over Maarten van Kossem in het volgend hoofdstuk, § x.

ERASMOS.

den als ligtzinnig gesloten wapenstilstand, de eindelooze regering van Karei van Egraond gevormd heeft.

In het begin van 1515 hadden de Geldersehen met de Hollanders vrede gemaakt, en hertog Karei was don koning van Frankrijk, die daarbij als bemiddelaar gediend had, met zesduizend man naar Italië gevolgd. Maar do Hollanders, werd hem daarginds gemeld, schonden het verdrag. HIJ kwam terug, zonder troepen, en ervoer dat het gerucht waarheid sprak, hoewel de anderen het tegendeel beweerden.

Karei maakte zich meester van Nieuwpoort, bij Schoonhoven, dat echter door de Hollanders onder Hendrik van Nassau spoedig hernomen werd. Zeventien personen uit Nieuwpoort, tien burgers en zeven edelen, zagen zich naar Den Haag voeren, omdat zij de Gelderschen van leeftogt voorzien hadtien. De edelen werden onthoofd, de burgers gehangen.

In den zomer van 1510 liep graaf Hendrik, stedehouder van keizer Karei in Holland, mot zes- a zevenduizend man de Veluwe af, tot onder de muren van Arnhem te vuur en te zwaard alles verwoestend. Een geldersch kasteel aan de Zuiderzee, het slot Hulkestein, werd door de Hollanders genomen. Kommandant en bezetting sloegen zij in de boeljen; lieten liet kasteel in de lucht springen; en staken de nabijliggende schepen in brand.

Toen was het dat Karei van Egmond zich niet alleen met Pier van Heemstra in betrekking stelde, maar ook eene befaamde leger-afdeeling in dienst nam, die al geruimen tijd in Friesland naar bezigheid en soldy had omgezien.

Deze Zwarte Hoop, acht- of negenduizend man sterk, bestond eigenlijk uit Saksers, hannekeniaayers in hot harnas, naar Friesland ontboden door een saksisch hertog, die, daar leenman of stedehouder van den keizer van Duitschland was. Misschien was op dat oogenblik nergens in Europa eene volmaakter rooversbende te vinden dan deze uitgehongerde vreemdelingen, zonder dak, zonder kleederen, zonder voedsel, met geen andere middelen van bestaan dan hun zijd- en hun schietgeweer. ¹ ïwee saksische

i ..Ki\'ji samenraapsel van spitsboeven, waarvan velen liet brandmerk hunner schelmerijen op den schouder droegen, of, door het missen hunner ooren, als misdadigers geteekend waren.quot; Bosscha. - .T. F. Oltmans, D\'

Z1SST1ENDE EEUW.

officieren, Andreas Pflug en Otto Schenck, waren hunne opperbevelhebbers. Een dozijn berooide friesche edelen, met geweld den bedelstaf zoekende te keeren waartoe de staatkundige partyschappen hen dreigden te veroordeelen, deden als luitenants dienst. Voor zoover de manschappen geen Saksers waren, waren zij friesche boeren en veldarbeiders: wrekers van geleden onregt te land, zooals de matrozen van Grooten Pier ter zee.

Van het loslaten dezer gewapende vuilpoetsen op Noord-Holland, door Karei van Egmond in het voorjaar van 1517, is Alkmaar het slagtoffer geweest.\' Eerst maakten zü zich meester van Dokkum, in Friesland zelf, en staken toen uit de Kulnder naar Medemblik over, waar zü op het kasteel, door een hollandsch officier goed verdedigd, het hoofd stieten, maar do ongelukkige stad stormenderhand innamen en beroofden. Van daar ging het, brandschattend, brandstichtend, moordend, plunderend, het eene dorp vóór, het andere na met den grond gelijkmakend, voorbij Hoorn naar Alkmaar, waar, in de tweede helft van Juni), ^eene geheele week op de meest barbaarsche wijze huisgehouden werd. Den negenden dag, vreezend door de hollandsohe troepen te zullen ingesloten worden, staken zij de stad op verschillende punten in brand, voerden de voornaamste ingezetenen als gijzelaars mede, trokken over Egmond en Beverwijk naar Sparen-dam, en geraakten van daar, Amsterdam mijdend, naar de provincie Utrecht.

Te Kuilenburg of te Vianen kwamen zij de Lek over, en nestelden zich in Asperen aan de Linge, waar de bevolking tot den laatsten man uitgemoord werd. Doch toen keerde de kans. Hendrik van Nassau wist hun te Asperen den toevoor van levensmiddelen af te snijden, zoodat zij genoodzaakt waren deels naai\' Amersfoort de wijk te nemen, deels naar de Veluwe. Het leger.

Schaapherder (historische roman in vier deelen, 18381, I 8-1 der uitgaaf van 1853. Oltmans laat denzelfden of een soortgelijken Zwarten Hoop reeds 1481—1483 optreden.

l Boomkamp, Alkmaar en deszelts geschiedenissen, 1747. op het jaar 1517. bladz. 56 vgg. — Velius\' kronijk van Hoorn door Centen. 1740, op (ie jaren 1514 —1519, bladz. 185 vgg.

ERASMUS.

by buitengewone oproeping in dorpen en steden door de Hollanders toen bijeengebragt, moet talrijk geweest zijn; de Zwarte Hoop althans werd van verschillende zyden aangetast, en in zijne gelederen eene meedogenlooze slagting aangerigt. Eindelijk drongen de Hollanders tot vóór Arnhem door, waar Karei van Eg-mond het zwaar te verantwoorden zon gekregen hebben, zoo Frans [ niet nogmaals tusschenbeide gekomen was en Karei V niet naar Spanje verlangd had. Te Utrecht werd een verdrag gesloten dat voor eene korte poos aan den oorlog een einde maakte.\'

VII

Men kan zeggen dat, gelijk in de jeugd van bijzondere personen, evenzoo in het leven van jonge volken sommige harts-togten moeten uitgegist hebben, eer het tot vorming komen kan. De middeneeuwsche Nederlanders althans, Vlamingen, Brabanders, Hollanders, Gelderschen, Friezen, zu\'n een geslacht van onderlinge plunderaars, brandstichters, doodslagers geweest, en hunne geschiedenis heeft slechts eene aaneenschakeling van even bloedige als nietige burger-oorlogen te vertonnen. Er wordt niet gestreden voor haardsteden of altaren; niet om het veroveren van een beteren regeringsvorm op een minder goeden; niet voor het stichten of handhaven eener nationaliteit. Allen spreken één taal. Allen zijn goede roomschen, ook wanneer zij van een bisschop in hooger beroep komen bij een paus, of van een paus bij een rijksdag. Allen zijn legitimisten en monarchalen, ook wanneer edelen of staten het gezag van den vorst zoeken te beperken, of er onder de burgers gevonden worden die een aandeel in het gemeentebestuur eischen. Zij vechten alleen omdat zij, van stad tot stad en van provincie tot provincie, elkander de gevoelens van dolle stieren toedragen; omdat des eenen tongval den ander razend maakt ; omdat zy gescheiden worden door de Maas of de Zuiderzee; omdat aan beide zijden een te

i Arend, Geschiedenis, ÏP 4ofl--4i3. 55(; vg.

ZESTIENDE EEUW.

groot gedeelte der bevolking nog geen vaste middelen van bestaan heeft, en de vorsten, door het voorspiegelen van de hoop op buit, wanneer zij matrozen voor hunne koggen of soldaten voor himne legers en legertjes behoeven, altijd gewillige ooren vinden.

Te midden der naweeën van dien toestand, door hem en zyn vriend Willem Hermansz van jongs af betreurd, ¹ groeide Erasmus op. Tusschen de platgetreden voren van dien niet onvrucht-baren maar verwaarloosden nederlandschen bodem, is het goede zaad van het nationaal hooger onderwas moeten uitgestrooid worden.

In een vorig hoofdstuk zagen wij dat de hoogore vorming in Nederland oudtijds een invoer-artikel uit hot buitenland was. Vóór de laatste jaren der ISquot;¹quot; eeuw, te Deventer^-, toen Erasmus reeds een leerlustige knaap was, heeft in Nederland geen middenpunt van wetenschappelijk onderzoek bestaan, zweemend naar eene universiteit. Men doodverft met dien naam kapittelscholen als de vijf utrechtsche van weleer; abdijen als die van Egmond, van Middelburg, van Aduard of Adewert. Ten onregte.

De middelburgsche abten waren mannen van de wereld, niet zonder zin voor architektuur, voor de beeldhouw- of de schilderkunst. De volksverbeelding van den natijd had reder, hunne\' abdjj met twaalf torens te tooijen. Albrecht Dürer heeft in 1521 met onderscheiding kunnen spreken over eene Kruisafneming van Jan Gossaert boven het hoogaltaar hunner kerk. ² Hadden de beeld-stormers van 1566 en de vlammen van 1567 minder verwoestingen aangerigt, misschien bewonderden wij nog op dit oogenblik hunne graftombe van graaf Willem II. Men beweert dat. hunne boekery, in 1492 vernield door een brand, zeldzame en kostbare werken behelsde. \' Doch aan de wetenschap bewezen zij geen

1

Weeklagt van Willem Hermansz (Elegia in qua loquitv.r Fortuna Wesopica) aan liet slot van zijn geschiedverhaal. Bij Matthaeus, I 350 vgg.

2

Dagverhaal van Albrecht Dürer: „Op onzer Lievevrouwenavond reisde ik naar Zeeland. Ik kwam te Middelburg. In de abdij zag ik het groote stuk schilderij van Johannes de Mabus. Hetzelve is beter geschilderd dan getekend.quot; Hollandsche vertaling van 17S0, hladz. 36 vg.

UKASÏU1S.

diensten. Zelfs is gedurende al den tijd van haar bestaan uit Imnne stichting niet één kronyk. voortgekomen, belangrijk of onbelangrijk.

Het is dezelfde soort van loffelijke algemeene beschaving, gepaard met hoofsche manieren, die te Rijnsburg aangetroffen werd onder de vrouwen. Ook de rjjnsburger abdjj schijnt een zamen-stel van fraaüe gebouwen vertoond te hebben, uitgebreid en bijgewerkt tot kort vóór de vernieling in den geuzetjjd. ¹ Er was te Eynsburg eene bibliotheek. ² De nonnen hadden vermaardheid als zangeressen, getuigt Stoke; en misschien was het hare school van welke hy zegt dat de toekomstige graaf Floris V in zijne jeugd er heengezonden werd door zijne moei, om fransch en duitsch of nederlandsch te leeren. ³ Doch een middenpunt, gelijk de angelsaksische abdij van Frideswida waar de hoogeschool van Oxford uit voortkwam, ⁴ is do abdü van Rijnsburg nooit geweest.

In dit opzigt althans onderscheidde zich gunstig de insgelijks in den geuzetijd verwoeste abdy van Egmond, aan wier archief wjj Melis Stoke danken, en de door hem gebruikte latvjnsche kronyk van nog ouder dagteekening dan de zijne. Hadden de abten van Egmond minder kunstsmaak dan die van Middelburg, zij toonden meer liefhebberij voor de vaderlandscho historie. Vergelijken wij echter hunne bedrevenheid in dit vak met de veelzins voortreffelijke boeken die hunne bibliotheek stoffeerden,⁵dan moeten wij erkennen dat zij de gaaf misten in de eenzaamheid hun eigen geest te vormen en daarna op hunne beurt ande-ïen voor te lichten. Hunne abdij heeft geen enkel noemenswaardig vernuft gekweekt. Niet van haar had Stoke zijn beste deel, maar van de natuur.

De abdykerk te Adewert, kopij der kerk van dan Heiligen Bernard te Clairvaux, had vóór 1580, toen de gereformeerden haar in brand staken, een grooten naam. In het adewertsch klooster

1

Getuigenis van Hadrianus lunius bij Römer, I 282.

2

Schotel, De abdij van Rijnsburg, blad/.. 9.

3

Plaatsen uit Stoke bij Röiner. I 52, en bij Biuldingh, Opvoeding en Onderwijs in de Nederlanden, 1842—1843, I 41, 11\' i vgg.

4

Hiervóór, blad/.. 16 vgg.

5

Kjitalogus van Balduïnus. Hiervóór bladz. 129, noot l.

ZESTIENDE EEUW.

zal de voortreffelyke Johannes Wessel (1420—1489) feitelijk eene soort van akademie aangetroffen hebben. Wessel ken5e eenig grleksch, eenig hebreeuwsch; gold by zijn leven voor een licht der \'wereld; was nog na zijn dood eene verrassing voor niemand minder dan Luther; beslaat eene eervolle plaats in de geschiedenis van het nederlandsch christendom vóór de hervorming. ¹

Toch zijn wij genoodzaakt toe te geven dat zoowel Gansfoort als zijn niet minder beroemde voorganger Geert Groote (1340-1384) veeleer bekwame katechiseermeesters geweest zijn., dan hoogleeraren of mannen van het hooger onderwijs. Te vergeefs zal men in Wessel\'s geschriften naar belangstelling in iets anders dan kerkelijke of theologische kwestien omzien. ² Hij is de vraagbaak van den zonderlingsten aller nederlandsche bisschoppen\' David van Bourgondie, die iederen zomer, wanneer Gansfoort te Zwol het gezelschap van Thomas a Kempis komt zoeken, kamers voor hem huurt in een logement of buiten, en zelf zich óók naar Zwol of naar Yollenhoven begeeft, ten einde op zijn gemak met quot;Wessel te kunnen theologiseren. Zelfs wanneer Gansfoort in vertrouwelijke gesprekken met ziin jongeren vriend en stadgenoot Rudolf Agricola, insgelijks een man met uitnemende gaven (1443 -1485), zjjn hart uitstort, dan handelt hij enkel over de regtvaardiging door het geloof, beweent de duisternis der kerk, en houdt strafredenen tegen de ontheiliging der roomsclie mis of de schennis van het celibaat der priesters. ³ Ondanks zijn veeljarig verblijf te Par(js, en zjjne herhaalde reizen naar Italië (waar een zijner persoonlijke vrienden den pauselijken stoel bekleedde), is hij steeds zich in één kring van denkbeelden blyven bewegen en daar nooit uitgekomen.

Juist zulk een man was ook Geert Groote, minder geleerd dan Wessel Gansfoort, maar in de praktyk zijn meerdere. ⁴ Hoe on-

W. Muurling, Commentatio, 1831; Oratio, 1840. — Tweede deel van Ullmann\'s Reformatoren vor der Reformation.

2 Plaatsen uit Wessel bij Van Rijn, Oudheden van Groningen, 1724_r bladz. 113 vgg.

3 Leven van Rudolf Agrieola bij Melnnchthon, in Bretschneider\'s Corpus Heformatorum, 1843, li»¹⁶ Deel, bladz. 438 vgg.

4 Oudste diplomatische berigten omtrent Geert Groote bij Revius.

ERASMUS.

waarschijnlijk het klinke, Geert Groote heeft zoo goed als zeker Petrarca te Avignon ontmoet; plaatsen uit Petrarca\'s werken vindt men met ingenomenheid aangehaald door een van Groote\'s onmiddellijke leerlingen. ¹ Ons schijnen geen twee andere namen toe, zulk eene scherpe tegenstelling te vormen. Ware Geert Groote nog een paar jaren biyven leven (bewonderenswaardige zelfopoffering deed hem in zijn vollen bloeitijd weggenomen worden), een paus zou hem tot Inquisiteur van Nederland benoemd, en hij, geboren kettermeester, met beide handen de betrekking aangenomen hebben. ^s Zelfs geen onnoozelen joodschen kwakzalver kon hü met rust laten, maar dreef, met de hulp der deven-tersche politie, den armen drommel uit de stad; schreef ijlings naar Harderwijk, aan gelijkgezinde kstterjagende vrienden, opdat men ook daar hem weren zou ; en beroemde er zich op, den man niet te hebben doen verminken of dooden. ²

Groote\'s toornen tegen de priesters, die met huishoudsters leven, welt niet uit beleedigd eergevoel (dat die mannen onbeschaamd genoeg zijn openlijk eene heilige gelofte te schenden), maar uit een volstrekt onmaatschappelijk beginsel van celibaat-vereering. ³ Zelf uit overtuiging celibatair, beschouwt hy de afzondering der geslachten als het middel by uitnemendheid tegen de kwalen der eeuw. De arme vrouwelijke verpleegden in z(jn Meester Geertshuis, te Deventer, mogen in de stad zelfs geen kraamvrouwen oppassen of voor baker uitgaan. ⁴ Hü haat de vruchtbaarheid van het menschdora. Eene geheele kolonie van fraterhuizen en zusterhuizen wordt door hem in het leven geroepen ; manlyke en vrouweiyke begijnhoven, waar het leven opgaat in eenzame of gemeenschappelijke godsdienstoefeningen;

1

Delprat, Fraterhuizen, bladz. 334 vg.

2

Epistolae, bladz. 107 vgg.

3

Sermoen tegen de Focaristen. Lijst van Groote\'s geschriften bij Acquoy, Epistolae, bladz. 13 vgg.

4

Statuten bij Dnmbar, I 550: ..Niemant en sal wijff in kinderbedde waren.quot;

ZESTIENDE EEUW.

het naschrijven van handschriften de eenige afleiding is voor den geest; het zuiveren van den tekst der bijbelsche Vulgata als het hoogste punt beschouwd wordt waartoe de wetenschappelijke ontwikkeling kan of mag gaan. ¹ Het bouwen van den utrecht-schen domtoren is Geert Groote eene ergernis. ²

Erasmus schijnt ons in zijn regt wanneer hjj, toen dit eene eeuw en langer geduurd had, zich zjjno eigen leerjaren in het fraterhuis te \'s Hertogenbosch herinnerend, schrijft: „Ik voor my geloof dat er onder de Broeders mannen verkeeren die geenszins te verachten zijn. Maar, daar zü gebrek hebben aan goede boeken; daar zij afgezonderd, naar vastgestelde regelen, in de duisternis leven, en zich niet met anderen, maar alleen met zichzelf moeten vergelijken ; daar zij verder gedwongen zijn een goed deel van den dag zich aan eene bepaalde taak, hetzy van gebeden, hetzij van hande-arbeid te binden, zoo zie ik niet, hoe zij met mogelijkheid de jeugd eene vrijere opvoeding zouden kunnen verschaffen (pucritiam Uheraliter instituere).quot; ³

Geert Groote, Thomas a Kempis, Wessel Gansfoort, beoogden niet in de eerste plaats het vrijzinnig vormen der jeugd. Toen paus Sixtus IV zijn ouden vriend Wessel aanspoorde eene gedachtenis van hem te verlangen, toen vroeg Wessel niet om een handschrift van Virgilius, van Plato, van Homerus, of eon dor andere teksten voor het opsporen waarvan Petrarca en Boccaccio zich zooveel moeite gegeven hadden. Hij vroeg om oen Nieuw-Testament in het grieksch, om een Oud in liet hebreeuwsch ; en de paus vergunde hem eene keus te doen uit de verzameling in het Vatikaan. ⁴ Het godsdienstige ging bjj Wessel boven alles. Hij kende niets hoogers dan joodsch-christelijke stichting uit de eerste hand.

In het deventersche en de verdere fraterhuizen wordt de geest van wetenschappelijk onderzoek regtstreeks bestreden. In de

1 Delprat, bladz. 244—270. — Acquoy, Windosheim. 7\'^ Hoofdstak.

2 „Contra turrim Traiectensemquot;, in de lijst der geschriften bij Acquoy. Bij MolI. Kerkgeschiedenis, II¹ 133.

3 Brief aan Grunnius, bij Le Clerc, Appendix N⁰ ccccxlii, bladz. 1823 A B. — Bij Delprat. Fraterhuizen, blad/. 2G4 vgg.

4 Leven van Wessel Gansfoort bij Van Rijn, Oudheden van Groningen, bladz. 100 vg.

ERASMUS.

Imitatio Ghristi vindt men de kritiek met den minachtenden naam „ourieusheydtquot; aangeduid, en waarschuwend voorgesteld als eene deels nuttelooze, deels schadelyke neiging, aan welke het den mensch, zoo hU zich een onvergankeiyken schat wenscht te verzamelen, niet betaamt toe te geven. ¹ Het; Blijf gaarne \'onopgemerkt! zit er stilzwijgend bU Geert Groote, uitdrukkelijk bij Thomas a K empis, zoo diep in, dat indien er : Bemin de onkunde ! stond, de eene paradoxe ons niet sterker verbazen zou dan de andere. By al de mannen dezer school, het minst bij Agricola, vloeit, door de logica zelf van het beginsel, het ama nesciri in een ama nescire weg. ² Niet krachtens maar ondanks hunne bedoelingen zyn zy voorloopers der renaissance geworden.

Kgmond, Middelburg, Adewert, Zwol, Utrecht, Amsterdam, Deventer, - misschien behoort, bij deze verloren posten derneder-landsche wetenschap in de midden-eeuwen, ook Leiden gevoegd ie worden.

In 1372 werd daar ter stede door den schrijver van het de Cara ReipuUicae, bekwaam jurist, ten dienste der letteroefenaren de vicarie van St. Andree gesticht; en wij onderstellenteregtdat in den mond des volks deze inrigting niet als Salomons Tempel zou zijn blijven voortleven, indien er geen redenen bestaan hadden haar als een kweekbed van wetenschap of wijsheid aan te merken.

Eene school of hoogeschool echter is de leidsche Tempel Salo-mo\'s nooit geweest; enkel eene boekerij. En de overblijfselen van deze zijn in 1575 en vervolgens by de bibliotheek der leidsche akademie kunnen gevoegd worden, zonder dat buiten den archeoloog Jan van Hout iemand eene heldere voorstelling omtrent hunne herkomst bezat. ³

1 „Onse curieusheydt is ons dickmael hinderlyck in \'t lesen der hey-ligher Sehrifture.quot; — „Dn waerheyt is in de heylighe Sclu\'ifture te soecken. niet de wel spreken theyt.quot; — „Wilt nimmermeer trachten na den naem van gheleertheyt.quot; — Plaatsen uit eene oude vertaling der Imitatio Christi (l^tp Boek, c. 5) bij Buddingh, Opvoeding en Onderwijs, I 51.

2 „Quiesee a nimio seiendi desiderio.quot; — „Numquam velis habere nomen scientiae.quot; — „Nou te moveant pulchra ot subtilia hominum dicta.quot; — Imitatio Christi, I c. 2, c. 5. m c. 43. — .Ama nesciriquot; was eeue lijfspreuk van Thomas a Kempis.

3 Over deze fundatie van Fiiips van Leiden (137Ü). met den tekst van

ZESTIENDK EEUW.

VIII

De nederige arbeid van Murmellius bewyst; schitterender getuigenissen uit denzelfden tyd staven evenzeer; dat in het eerste vierdedeel der 16de eeuw in Nederland en in Noord-Europa eene geestdrift voor de klassieke oudheid ontwaakt is, van welke bij de mannen der hervorming vóór de hervorming geen sporen aangetroffen worden. Uit dit tydperk dagteekent te onzent eene vroeger ongekende vereering van het Rome der Consuls en der Caesars.

Men moet in 1527, wanneer de aan het muiten geslagen troepen van Karei V, tot besluit van een italiaanschen veldtogt, de stad der steden geplunderd hebben; ¹ men moet in de akademi-sche gehoorzaal te Wittenberg, onder Melanchthon\'s voorzitterschap, den jongen redenaar van den dag over dien gruwel hoeren uitweiden. ² Met weemoed herdenkt hij het schenden van kerken, het verbrijzelen van praalgraven, het berooven van altaren. Met niet minder droefheid het vernietigen van boekerijen: „Zullen wy heilig en goddelijk noemen de gouden kelken van welke men zich bij de kerkelijke ceremonien bedient, en niet de boeken in wier bladen de hemelsche godspraken vervat zijn, de leer des geloofs, de lessen der aan het menschdom geopenbaarde wetenschap?quot; Twaalf dagen hebben de woestelingen onbeteugeld huisgehouden in de heilige stad, en door het vieren van spotmissen de saturnaliën van moorden diefstal voltooid! Het eenige wat Melanchthon troost is de gedachte dat spaansche soldaten van den keizer, geen duitsche voor het minst, de heiligschennis voor hunne rekening hebben.

Zoo weeklaagde de byzantijnsche Nicétas over het plunderen van Konstantinopel door de kruisvaarders. Het Rome der oud-

1

Klassiek verhaal der plundering in de Italiaansche Geschiedenissen van .Guicciardini Sr. (1482—1540), ook afzonderlijk met den titel: II sacco di Roma.

2

Declamationes Philippi Melanthonis bij Bretschneider, ii^,,(! Deel, bladz. 130 vgg.; De eapta Roma A⁰ 1527.

ERASMUS.

heid, voortlevend in het Rome der pausen, is, ondanks den strgd over de godsdienst die aanvangt Europa in vlam te zetten, voor de mannen van dit tgdvak het eerwaardig vaderland van den geest. Parijs en de middeneeuwsche scolastiek hebben opgehouden de aandacht te boeyen. Aller oogen zijn op Italië gerigt. Zij spreken over de aan Rome gepleegde schennis als gold het de eer hunner moeder of hunner zuster.

„Met hatelüken ijverquot;, wordt tot de duitsche studenten gezegd, „rakelen sommigen de ondeugden en de rampen op, welke door Rome over andere volken gebragt zijn. Doch een schelm is hij die het misdadige herdenkt, en het liefelijke vergeet! Ook werd door zulke bitsheden nooit één gebrek verholpen. Een vadermoorder noemen wij den man die, om zijn vader voor een misstap te tuchtigen, hem de oogen uitgraaft of de handen afhouwt. Of was het geen vadermoord, in naam van ik weet niet welke overtredingen, aan het vaderland zulk een gruwelijk vonnis te voltrekken? Aller tweede vaderland is Rome; allermeest van ons, akademieburgers, die Rome\'s taal spreken en aan Rome grooter verpligtingen hebben dan de schare. Met de schare hebben wij de wet gemeen, niet do studie; en deze gaat alle andere men-schelijke voorregten ver te boven. Helaas, wiens hart bloedt niet bU den aanblik der verminkte Stad, door Virgilius het sieraad des heelals genoemd, pulcherrima rerum ? Eenmaal was zij heer-scheres over alle volken; zij alleen bezielde tot meer edele daden dan de overige natiën te zamen. ¹ Uit haar zijn tot ons de wetten gekomen, de letteren, de godsdiensten, de beschaving, alle wetenschappen, alle levenswüsheid. Al ware het bewezen dat paus Clemens fouten heeft begaan, ² had het niet betaamd ter wille van zoovele en zulke diensten de stad te sparen? Doch daar komt een razend leger, en verhaalt op ons aller vaderland (herzeg ik) de schuld van den paus! Veel hebben wij aan onzen geboortegrond te danken; oneindig meer aan Rome. Z\\] is de vierschaar, voor welke alle volken hunne i\'egten zijn komen be-

1

Verschil tussclien dit oordeel over de Romeinen, en liet oordeel van Montesquieu, van Gibbon, in de l8^tIe eeuw, of in onze dagen van Mommsen.

2

Bedoeld wordt Clemens VII, paus van 1523 tot 1534.

ZESTIENDE EEUW.

pleiten. Z\\i heeft in alle eeuwen op pest gestaan als de schildwacht der godsdienst. Zö strekte te allen tijde de geleerdste mannen tot woning. Aan de balling geworden kunst en letteren van Griekenland opende zj] een toevlugtsooril. ¹ Nog niet lang geleden werden binnen hare muren de vrije wetenschappen als voor de tweede maal geboren. ² Uit haar verbreidden zy zich over alle landen, niet anders dan door Triptolemus het tarwe-graan is uitgestrooid, met de aarde tot zaaiveld. Harteloozen, indien zij geweten hebben wat zij deden en zy van zulk eene weldoenster zich de schuldenaren niet gevoelden! Zinneloozen. indien zij er geen besef van hadden!quot;

Dit gaat zoo voort, van bladzijde tot bladzijde.

IX

Murmellius was de tijdgenoot der vaders wier zoonen met ingenomenheid deze opwekkende taal aanhoorden, en als een ander l\'art pour Vart! de hulde aan Rome om Rome in hunne banier schreven.

Zijne loopbaan, vóór hij naar Alkmaar komt, is geheel die van een belangstellend litterator dier dagen, met gaven. Talentvolle jongelieden zonder middelen en uit geringe ouders, bezield met liefde voor de studie maar afkeerig van het kloosterleven, begonnen destyds een loffelijk middel van bestaan in de geleerdheid te zoeken. Men werd toen in Nederland geleerde, zooals men honderd jaren daarna schilder of beeldhouwer werd. Noord-Europa gevoelde door den room van Italië zich tot naijver geprikkeld, en het opkomend geslacht was zich bewust eer. achterstand te moeten inhalen. Het aanbod lokte de vraag uit; en, al waren de vooruitzigten niet schitterend, de vraag kwam. Was men knap, dan had men kans benoemd te worden tot sekretaris

1

Toespeling op de byzantijnsche vlugtelingen uit Konstantinopel in liet laatst der 14^lle on liet begin der 15\'^lc eeuw.

2

De uitdrukking „palingenesia litterarumquot; wordt ook in de J^¹\'¹ eeuw gebezigd tot aanduiding der renaissance. Le Clerc\'s uitgaaf der brieven van Erasmus, voorrede.

ERASMUS.

van een prins, van een prelaat, of verbonden als repetitor aan aanzienlijke en vermogende studenten bij eene akademie in het buitenland. Gaf men liever klassikaal onderwijs te huis, dan privaatlessen in den vreemde, de gelegenheid stond open. Do jongeren werden praeceptor of conrector aan een gymnasium hier of daar (de herschepping van vele oudere kapittelscholen in gymnasien dagteekent van dit tijdvak); de ouderen, zoo zij zich een naam gemaakt hadden of eene sterke roeping gevoelden, rigt-ten een eigen gymnasium op.

Zoo stond de westfaalsche boerezoon Alexander Hegius, in de wandeling Meester Sander genoemd, eerst vijf jaren aan het hoofd eener groote-school te Wezel, ¹ daarna één jaar aan het hoofd eener stift-school te Emmerik; tot hij in 1475 de stoute schoenen aantrok en naar Deventer kwam, waar de kapittelschool wel is waar nog sommige bekwame docenten, maar op dat tijdstip niet vele leerlingen meer telde. Hij benoemde er zichzelf, of werd er benoemd, tot rector van een gymnasium; en in de drieentwintig jaren die hij er werkzaam bleef ging er zulk een roep van hem uit, dat vaak meer dan tweeduizend Jongelieden tegelijk om zijnentwil te Deventer kwamen studeren. ¹ Het bedrijf van geleerde was eene soortgelijke tevens litterarische en maatschappelijke werkzaamheid geworden, als dat van dagbladschrijver in onze dagen.

De vader van Murraellius, roermondsch ambachtsman of winkeliertje, spaarde wat hij kon opdat de leergierige knaap de latijnsche school zijner woonplaats bezoeken mogt. Het feit staaft dat omstreeks 1490 te Roermond zulk eene inrigting gevonden werd, dank zij sommige gunsten van een toen overleden hertog van Gelderland; doch het onderwijs was er gebrekkig. Na den dood des vaders ku\\jerde de zoon naar Deventer; en nadat Inj gedurende een jaar of wat de lessen van Hegius had bijgewoond, ging hij te Keulen beproeven doctor in de letteren te worden.

1

Met oene groote-school werd bedoeld oene school ingerigt naar do voorschriften van Geert Groote.

\'2 Over Hegius bij Erasmus, Adagia: Quid Cani et Balneo?, en in: Katio verae theologiae, bij Le Clerc V 79 A. — Bij Reit-liling, Murmellius. Iihi\'lz. 4 vgg.

2^8 ZESTIENDE EEUW.

Verder echter dan doctorandus kon hy wegens gebrek aan middelen het vooreerst niet brengen, en hy trok naar Munster, in de hoop er eene plaats aan een gymnasium te zullen vinden. Hü moet toen zoo arm geweest zyn dat de overlevering hem eene poos dienst laat nemen als soldaat en, met een piek in de hand, solliciterend voor Rudolf von Langen verschijnen; een voornaam priesterlijk bevorderaar van het onderwijs in die stad. Mogelijk evenwel is dit slechts eene fabel. De domheer Von Langen, juist aan het reorganiseren zijner domschool, ontdekte in den jongeling een buitengewonen aanleg voor het lesgeven, werd getroffen door zijne vaardigheid in het schrijven van la-tijnsche verzen; en bood hem een conrectoraat aan.

Volle twaalf jaren bleef Murmellius in die, en in eene soortgelijke betrekking aan een ander gymnasium, te Munster werkzaam; waar toen het woeste huishouden nog niet heerschte dat vijfentwintig jaren later er de wederdoopers zouden aan-rigten. Hij onderscheidde zich door het uitgeven van een paar bundels eigen latijnsche poëzie; eclogen en elegien, deels van regtzinnig-katholieken, deels van zedekundigen, deels van persoonlijken aard: gemoedsuitstortingen van het zelf-ondervon-dene. ¹ Vooral maakte hij naam door het zamenstellen van verbeterde latijnsche schoolboeken, zijne eigenlijke specialiteit: zoowel beknopte spraakleeren voor eerstbeginnenden als bloemlezingen .uit latijnsche dichters en prozaschrijvers van den ouderen of den lateren tijd. Alles uit de eerste hand, en naar nieuwe, door hemzelf uitgedachte methoden.

Eene gestadig zich uitbreidende briefwisseling, welke hy met belangwekkende personen in Nederland en vooral in Duitschland onderhield, was een gevolg dier bedrijvigheid. Zijne schoolboeken en zijne verzen trokken om strijd de aandacht. Dichters (waaronder Ulrich von Hutten), geleerden (waaronder Bugenhagen) stelden zich met hem in betrekking. Vaders raadpleegden hem over de opvoeding hunner zoonen. Andere vaders, wier zoonen

1

Twee proeven bij Peerlkamp, De poëtis latinis Nederlandiarum, 2\'^ Druk, 1838. l.ladz. 31 vgg. - „Ausgewilhlte Gedichtequot; bij Reichling, bladz. 1G6 Vgg.

ERASMUS.

onder hem de lessen van het munstersch gymnasium volgden, vroegen berigt omtrent gemaakte vorderingen. Door hunne kom-plimenteuse latijnsohe vormen schemert vertrouwen in zyn persoon, ingenomenheid met zijne leerwijs, bewondering voor zijne kunde en zijne gaven. Bij zijn vertrek naar Alkmaar bezat Mur-mellius vierhonderd brieven van dien aard, en kort na zijne vestiging in Noord-Holland gaf hij een klein getal der belangrijkste in het licht. ¹

Een nederlandsoh vriend vond hij in den egmonder monnik Balduïnus de Haga Oomitum, zamensteller van den katalogus der egmonder boekerij. E⁰¹¹ gedicht van hem ter eere van Balduïnus is te vinden op het omslag of het schutblad dier lijst.² Van twee andere persoonlijke vrienden van Murmellius, Hermann von dem Bussche en A Hard van Amsterdam, wordt gemeld dat zij af en toe in laatstgenoemde stad (Allard was er geboren) vertoefd en klassiek onderwijs gegeven hebben. Allard bepaalde zich tot privaatlessen, naar het schijnt; Hermann gaf in het openbaar kollege over een romeinsch blijspeldichter en een alexandrijnsch filosoof. Van die amsterdamscho school echter is alleen denaam bewaard gebleven; en, hoe weinig ook, van de alkmaarsche weten wy althans iets.

Vóór Murmellius was Bartholomeus van Keulen te Alkmaar werkzaam, en nog vroeger Antonius Vrye of Frye uit Soest: twee oudere tijdgenooten van hem, insgelijks filologen van zekeren naam, doch van wier _ leven en geschriften niet veel bekend is. Bartholomeus van Keulen, do laatstvorige „gymna-siarchaquot;, zooals do officiële titel dier heeren luidde, was in 1513 overleden of vertrokken; de alkmaarsche magistraat zocht een geschikt opvolger: en vond dien in den pas drieëndertigjarigen munsterschen conrector, door zijne handleidingen en door het advies van deskundigen voor de openstaande betrekking aangewezen. ³

1

Joannis Murmellii Ruremundensis Epistolarum moralium liber, Alr-mariae peramoeno Hollandiae oppido comfiosihis. Deventer 1513. Hij Reichling. bladz. 152 vg.

2

K. Bibliotheek iu den Haag. nagelaten papieren van Van Wyn.

3

ïl ^Murmellius Kector in Alkmaarquot;, bij Reicliling. bladz. 59 vgg.

ZESTIENDE EEUW.

Slechts vier jaren was Murmellius te Alkmaar werkzaam geweest, toen Karei van Egmond\'s donkere bende eene week lang de stad kwam plunderen en den negenden dag, bü het aftrekken, haar in brand stak. In deze vlammen, oorzaak eener schade welke de ingezetenen berekenden in geen halven menscheleef-tijd te boven te kunnen komen, verdween ook het gymnasium van den nieuwen rector. Do leerlingen namen bij honderdtallen de wjjk, en waren blijde er het leven af te brengen. Aan geen huisvesting by de burgers viel langer te denken, aan geen studiën, geen lessen. De inrigting. nog te jong om van zulk een schok zich te kunnen herstellen, ging voor goed te gronde.

Van schier alles beroofd, verantwoordelijk voor eene jonge vrouw en een hulpbehoevend kind, vlood Murmellius naar Zwol. Eene uitkomst scheen het dat, nog in hetzelfde jaar, het gymnasium te Deventer, waar hy onder Hegius gestudeerd had, open-kwam. Met nieuwen moed aanvaardde hy er het rectoraat, doch verloor eenige weken daarna op geheimzinnige wijs het leven. ¹

X

Een echt stuk van 1528 bewaart de herinnering der alkmaarder school. Het is eene gunstige beschikking, gedagteekend 5 Februari] \'an dat jaar uit Brussel, waarin Karei V den Alkmaar-ders het derde deel hunner bede kwijtscheldt, op grond ,,dat omtrent ses jaeren geleden binnen die voorschreven stede geweest is een vermaerde schoole en congregation van veel clerken, so wel uyt onse landen als uytheemsche jongheeren, waer door die voorsz. stede met de inwoonders van dien grootelyx van excyn-sen, inkomste en neeringe profiteerde. Daerna, in den jaere 1517, de voorsz. stede onvoorzienelyk is ingenomen, die voorsz. klerken verjaegt, een gedeelte van de huysen verbrandt, en veel berooft syn geweest by de geldersche rebellen Vriesen onsen vyan-den; immers die inwoonderen berooft van wyn, bier, coorn,

l -Letzte Lebensschicksale und Todquot;, bij Reicbling, Murmellius, blad/. 12quot; vgg.

ERASMUS.

vleesoh, wollen, linnen, lakenen, kleederen, juweelen, kleynodlen, ende huysraadt; de mans eensdeels gevangen ; in al suiker voegen dat sy \'t in dertig jaeren niet weder verhalen mogen. By-sonder aangemerkt dat die voorsz. rebellen Yriesen bovendien ten selven tyden binnen die voorsz. stede in stukken geslagen, verbrandt en vernielt hebben die tresorieren, banken en ander-houtwerk aldaar wesende, ende bovendien gebrandt, gevangen, uytgeslagen en in de grondt verdurven hebben de dorpen ende landsluyden omtrent die voorsz. stede wonende; in alsnlken manieren dat aldaar geen neeringe en is, nogh inoomen, prosperityt, welvaeren, of profyt. Soo is \'t enz.quot; ¹

Eene halve eeuw later, in 1575, wendden burgemeesters en regeerders van Alkmaar zich tot Willem den Zwijger en vroegen een subsidie, opdat hunne kwijnende „particuliere schoole mogte opgerecht en bequaem gemaekt worden, om daer inne spruiten der kennisse voor de Leidsche Universiteit aentequeeken.quot; Dit buitengewoon verzoek grondden supplianten op de overweging „hoe zy een heerlyk School hadden gehad, tot groot gerief van Hollandt en Westvriesland, zulx dat bij hunne voorouderen over de negenhonderd klerken of leerlingen tot Alkmaer zyn geweest, ten tyde Bartholomeus Coloniensis en Johannes Murmellins aldaer lessen gaven.quot; ²

Bij het aanvaarden van het rectoraat in 1514 kondigde Mur-mellius eene Schoolorde af, die insgelijks van den omvang en de beteekenis der alkmaarsche inrigting eene voorstelling doet bekomen. Het is geen programma van te behandelen auteurs of onderwerpen, maar een politie-reglement. ³ Wy zien er uit dat

1 Boomkamp, Alkmaar, bladz. 65 vgg. — Aanschouwelijke verklaring van tijdgenooten: „In deze plondering zyn zeer veelen van \'s Stadts privilegiën en keuren gescheurt en verdorven, zoodanig dat de kamer van burgemeesteren, na uittrek der Geldersclieu. ter hoogte van een knie met «tukkende papieren gevalt lay, volgens de verklaringe daer van by burgemeesteren van dien tydt in den jaere 1559 gedaen, zynde zy alle toen boven de t\' seventig jaer oudt.quot; Boomkamp, bladz. 58.

2 Bij Boomkamp, Alkmaar, bladz. 360.

3 Afgedrukt in eene latere uitgaaf {Deventer 1514) der voor het eerst in 1504 verschenen Opuscula Duo. De titel van het reglement luidt: „Scolasticorum officia in literatorio ludo a Murmellio Alcmariae insigni Hollandiae oppido discipulis praescripta.quot;

I 16

ZESTIENDE EEUW.

de alkmaarscho studenten voor het meerendeol aankomende jonge mannen geweest zijn; geen kinderen of knapen, zooals aan het gymnasium te Munster. Al liepen er vele vreemdelingen onder, de meesten waren denkelijk Nederlanders, uit verschillende steden en dorpen naar Alkmaar gekomen, en niet in een seminarie of in algeraeene kosthuizen gevestigd, maar op kamers bij burgers der stad. Zonder eene universiteit te wezen, leefde het alkmaarsch gymnasium op den voet eener hoogeschool. De volle vrijheid der leerlingen werd enkel door zedelijke voorschriften getemperd.

De meeste zinsneden van het manifest spreken voor zichzelf; en men zou alleen wenschen, behalve den latynschen tekst, ook eene oudnederlandsche vertaling te bezitten: „De studenten zullen met de burgers bij wie zij inwonen, met hunne kameraden in hetzelfde vertrek, en in het algemeen met hunne medestudenten, wellevend en fatsoenlijk omgaan. — Zij zullen niemand beleedigen, en afblijven van hetgeen hun niet toekomt. — Zij mogen noch buiten\'shuis slapen, noch \'s nachts langs de straten zwieren. Z\\] mogen geen wijnhuizen bezoeken, niet in banketbakkerswinkels vertoeven, en nog veel minder met ligte vrouwen verkeeren. - Hot is den studenten verboden, degens of dolken te dragen. - Zij behooren voegzaam gekleed te gaan, met kortgeknipte haren. — Op zon- en feestdagen moeten zij de heilige Mis en de predikatie bijwonen, door de week zich tijdig in het schoollokaal bevinden, met aandacht de voordragt des leeraars volgen, te huis repetitie houden van het gehoorde, en zich voorbereiden voor de lessen van den volgenden dag. -Hunne leus moet zijn: wel te leven en latijn te spreken.quot; ¹

XI

Ofschoon Alkmaar op de titelbladen van Mnrmellius\' geschriften na 1513 eene „voornamequot;, „beroemdequot; en „aanvalligequot; stad van Holland genoemd wordt, ² en hij in 1516 de grafelijke

1 Uittreksel bij Reichling, bladz. 96 vg.

2 Gezigt op Alkmaar in du IS\'¹⁰ eeuw door Pronk, gravure van Punt, bij Boomkamp tegenover bladz. i.

ERASMUS.

inhuldiging van den nog niet zestienjarigen Karei V, als een goed onderdaan betaamde, met een bundeltje latijnsche Kareis-zangen erkentelijk begroette, had hy het er niet onvoorwaardelijk naar zijn zin. Met welke gevoelens de plundering van 1517 hem vervulde, kunnen wij begrijpen. Onafhankelijk daarvan miste hy er zeer den omgang zijner geletterde oude vrienden te Munster, klaagde over een toezigt dat hem in de vrije keus zijner leermiddelen beperkte, en vond het een erg waterland ¹ Den geboren Gelderschman moet men dit laatste ten goede houden.

Er gaat een gerucht dat Murmellius, kort na zjjne vlugt uit Alkmaar en zijn aanvaarden van het rectoraat te Deventer, door een afgunstig ambtgenoot vergiftigd, en die leelijke trek hem gespeeld is door Gerard Listrius, rector te Zwol. De litteratoren der lOf® en 16^de eeuw haatten en vervolgden elkander met niet minder felheid, dan in de 16^dl\' en de 17^J\'\' eeuw de leden derzelfde knnstenaarsbent of de discipelen van voorname mededingende schilders deden, in Italië, Frankrijk, of Vlaanderen. Ook in de fraterhuizen werd somtijds een enkele moord gepleegd. ² Spreekt, wat Listrius en Murmellius betreft, de overlevering waarheid, \' dan moeten wij erkennen dat het de moeite niet loonde af te geven op de zoden in de kloosters, of in naam van het humanisme de domheid der monniken te bestrijden, zoo dit de vruchten der geleerdheid\' waren. Welke driften in eene wereld die by de dienst der Muzen zwoer! Doch het onderzoek naar deze aangelegenheid zij de bijzondere levensbeschrijvers overgelaten. quot;

1 Alkmoarsche verzuchting, en heimwee naar Munster, in een gedicht aan de numstersche vrienden:

Sic nee barbaries nee me vis terret tujiiarum.

Sic proeul ex animo solllcitudo fugit.

Tutus in hostili Mtisarum mwiere terra Versor. et in patria me reor esse mea.

2 Te Zwol, in 1459. Bij Delprat, Fraterhuizen, bladz. 90—iu.

3 Erasmus (brieven aan Listrius hij Lp Clerc, bladz. 1G39. 1693. enz.) geloofde niet aan Listrius\' schuld. Uit Leuven. 2 November 1517: ,.Quis nescit tuum ingenium ah istiusmndi maleficiis alieuissimum esse?quot; Er staat tegenover dat Erasmus van Murmellius, dien hij persoonlijk niet kende, zich eene valsche voorstelling vormde en hij met sommige duis-terlingen („scelerati isti bonorum studiorum hostesquot;) hem verwarde.

•I Bij Reichling, Murmellius, bladz. 122—127.

ZESTIENDE EEUW.

quot;WU zouden wenschen te weten op welke wijs de kosten van gymnasien als het deventersche of het alkrnaarsche bestreden werden. Er bestaan echter daaromtrent geen stellige opgaven. De rector oefende eene betrekkelijke alleenheerschappij uit. Zijn gezag over de scholieren was te onbeperkter, daar ook de leeraren, zijne medehelpers, door hem aangesteld of ontslagen werden, en hü in alles de verantwoordelijke persoon was. Vermoedelijk ontving Murmellius te Alkmaar een vast traktement uit de gemeentekas, dan wel eene toelaag als aanvulling van de schoolgelden, waaruit hij voor een gedeelte zichzelf en voor het overige zijne adjudanten salarieerde. Er waren inschrijvingsgelden, overschrijvingsgelden, en andere kleine emolumenten. Bovendien betaalde elk student drie schellingen kollegegeld in het half jaar — het vierdedeel van hetgeen per jaar eene ruime kamer kostte, groot genoeg voor twee jongelieden.

Men beweert dat die inkomsten, het verschil der geldswaarde in aanmerking genomen, niet buitensporig gering waren; vooral niet wanneer, zooals te Deventer en te Alkmaar, de studenten bij honderd- en honderdtallen mogten geteld worden. Het was een tijd dat men voor twee centen een pond vleesch, voor twee dubbeltjes een paar schoenen, voor tien stuivers een schepel rogge kocht, en, bij kleine burgers aan huis, tegen betaling van tien gulden, voor twaalf maanden zich van kost en inwoning verzekerde. \'

Doch zelfs in het goedkoops Alkmaar, en tijdens den volsten bloei der school, konden van die drie schellingen per student en per semester de rector en de praeceptoren zich onmogelijk in den overvloed baden. Is Murmellius er nogtans op getrouwd met een meisje zonder geld (na zijn dood bleef zü in de bitterste armoede achter, zoodat in het belang van haar en van haar kind een beroep op de goede vrienden gedaan moest worden;, dan heeft hjj minst genomen een sober bestaan geleid, en moeten wij met den stand den man hoogachten die, te midden v?.n zoo weinig comfort, onverdroten zich wijdde aan eene schijnbaar roemlooze en dikwijls ondankbare taak. De meeste dagen der

i Bij Reichling, Murmellius, bladz. 34 vgg. — Soortgelijke cijfers, betreffende Noord-Holland, in Leegh water\'s Kleyne Chronyke, bladz. 10 vgg. van den herdruk van 1714.

JiEASMUS.

week werd door iederen leeraar zes uren daags les gegeven in vakken die wj) thans naauwlyks weten te onderscheiden; filosofie, poëtica, rhetorica, dialectica, latyn.

Zoo goed als zeker doceerde Murmellius te Alkmaar ook eenig grieksch. De methode had hij zich eigen gemaakt te Munster, toen in 1512 of 1513 een geleerde uit Keulen, die De Keyzer heette en zich Caesarius noemde, voor de leeraren van het mun-stersch gymnasium de geheimen van het vak op verzoek was gaan ontvouwen. Zoo komt thans een piano-virtuoos les geven op eene normaalschool, en in één cursus een geheel stel toekomstige konkurrenten vormen.

Bewaard gebleven brieven van Caesarius aan Murmellius staven dat niet alle munstersche docenten goede betalers waren; zelfs de rector niet. Caesarius was bljjven zitten met driehonderd grieksche grammatica\'s, voor eigen rekening opzetteiyk uit Parijs ontboden. By zijn vertrek uit Munster na afloop van den cursus, die een klein half jaar geduurd had, was hl), ten einde met zijn bediende op de terugreis naar Keulen geen gebrek te lüden, genoodzaakt geweest twee gulden te leenen van een bevriend mun-stersch medicus. Het speet hem, bij züp afscheidsbezoek aan den deftigen domheer Rudolf von Langen, niet te hebben durven vragen om eene westfaalsche ham. Daarom droeg hij Murmellius op, hun gemeenschappeiyken jongen vriend Johannes Hagemann bü gelegenheid te herinneren dat deze, uit erkentelijkheid voor bijzondere grieksche vingerwijzingen, hem tiuee westfaalsche hammen beloofd had. ¹

Die munstersche voorbereidingsjaren zijn misschien de gelukkigste en stellig de onbezorgdste tijd van Murmellius\' leven geweest; wanneer hij, in 1512 on reeds vroeger, als vrijgezel eene poos te Hamm ging doorbrengen en hy ten huize van zijn ouderen vriend Fabri ² een kring van geleerden aantrof, stoute humanisten niet alleen, maar ook stoute drinkers. ³ Niet dat hij

1

Bij Reichling, Murmellius, blaclz. 79—82.

2

Bekend gebleven als uitgever van Hegius\' nagelaten werken, gelijk I.istnus als schrijver van aanteekeningen bij Erasmus\' Lof der Dwaasheid.

3

:i „Inter optinios potores, quales Graeci archipotas vocant, istic quoti-lt;lio versansquot; sehryft hij. Bij Keicliling, bladz. 04.

ZESTIENDE EEUW.

staat was hun het hoofd te bieden; maar hunne vrolijkheid, en de korte vakantie, wekten zijne dichtluim op, en sommige zijner beste verzen dagteekenen uit dien tijd. Hij gedacht er uit een erkentelijk hart zijne geboortestad Roermond. Hij prees er, in een onbewaakt oogenblik, de dapperheid van zijn landsheer, hertog Karei van Gelder. ¹

Onder de oudere humanisten was het menigvuldig ligten van den beker geen ongewoon verschijnsel. De geniale Rudolf Agri-cola, uitnemend letterkundige, geboren musicus, redenaar van naam, beminlijk mensch, besproeide (onder vier oogen) zijne diepzinnigheden over de regtvaardiging door het geloof somtijds zoo overvloedig, \'en tot zoo laat in den avond, dat hij op züne beenen niet staan kon, en de sobere Wessel Gansfoort hem met eene lantaarn naar huis moest brengen. ² In Agricola was die onmatigheid te bevreemdende!\', omdat hij het leven overigens zeer ernstig opnam, en, toen hij in den bloei der jaren zijn einde voelde naderen, hij zich het gewaad van een franciskaner deed aantrekken, ten einde als monnik te sterven. Erasmus doelt op deze bijgeloovlgheid in eene zijner Zamenspraken- ³

XII

De werken van Murmellius, in klein-kwarto gedrukt met de bekende gothische handschriftletter van noord-europesche getij-boeken en bijbels der 15^de eeuw, vallen bij het eerste doorbladeren tegen. ⁴ Kan er een tijd geweest zijn dat een nederlandsch geleerde, door het uitgeven van zulke nietigheden, naam maa.kte? Een bloemlezingje van achtenveertig bladzijden uit de elegien van Tibullus, Propertius, en Ovidius? Een kommentaartje bij

1 De ö\'¹\'¹ in liet ■l\'^lc Boek der Elegiamm Moralium libri quatiior. Keulen, 1508.

2 Bij Delprat, Fraterhuizen, bladz. 104.

3 Exeqiiiae Seraphicae, -^,lf\' deel der Colloquia Famlliaria. bladz. 193 vgg. der Tauchnitz-uitgaaf. Bladz. 197 wordt Agricola uitdrukkelijk ge. noemd.

i Volledige bibliografie bij Beichling, bladz. 131 vgg.

ERASMUS.

Cicero\'s De Senectute? Een ander bij Pulciano\'s Rusticus\'f Zooveel ciceroniaansche Brieven als tweeëndertig pagina\'s bevatten kunnen? Een verbeterde tekst van Boêtius\' De comolatione phi-losophiae? Zes satiren van Persins? Drie van Juvenalis? Lesjes voor eerstbeginnenden, by elkander gesteld onder den naam van Pappa? Een polemisch geschriftje, des auteurs zwanezang, dat den vreemden titel Scoparius draagt? ¹

Ik kan alleen nazeggen dat de onaanzienlflke Pappa in minder dan vijftig jaren tweeëndertig malen herdrukt is, telkens duizend exemplaren. De bloemlezing uit Tibullus enz. beleefde in 1789, meer dan derd\'halve eeuw na ties schrijvers overlyden, liare zevenenzeventigste uitgaaf. Dergelijke onsterfelijkheid verraadt een buitengewoon talent van zamenstelling, en wijst op eene paedagogische roeping.

De oudste drukken van Murmellius zijn ook uit een technisch oogpunt belangrijk. De auteur is zich bewust geweest typografische eerstelingen te leveren, en heeft er dankbaar roem op gedragen een zoon van het groote duitsche vaderland te zijn welks schranderheid de drukkunst met beweegbare letters vond.² Bijna al de eerste of tweede uitgaven zijner werken zijn te Deventer verschenen; en de stukken wijzen uit dat opkomst en bloei der typografie, in die stad, met het onderwijs van Hegius verband gehouden hebben. De deventersche Fraters, mannen van den ouden stempel, begrepen niet welke toekomst voor de nieuwe uitvinding weggelegd was. Aan zichzelf overgelaten, zouden zij met het kopiëren van handschriften voortgegaan zijn. Voor Meester Sander bestond er te Deventer geen drukkerij; doorzijn invloed verrezen er twee voor één, en Murmellius is ten einde

1

Van den Scoparius, van de Elegien van Tibullus enz., van de Pappa, van de Caroleia, van de Componendorum versuum rudimenta, van de bloemlezing uit Persius, van de Isagoge in Aristotelis decern praedica-menta, bevinden zich exemplaren in de verzameling wiegedrukken dei-Nationale Bibliotheek te Parijs. De overige ken ik alleen uit Keichling. ü Versregels ter eere der boekdrukkunst in de Elegien van 1508: Inclyta laudetur merito Gvrmania...

2

Non tam Mavorti quod gentes oducet aptas,

Quam quod chaleotypam solers invenerit artem.

Qua recipit cultos mens studiosa libros.

ZESTIENDE EEUW.

toe, voor het verspreiden zijner geschriften, van zijne oude deven-tersche betrekkingen gebruik blijven maken. ¹

Met zijn Scoparius of Baanveger bedoelde hy opruiming van verouderde leerboeken te prediken; en ongetwijfeld had de mode der italiaansche navolging een aandeel in dien ijver.² De knapste mannen van het tijdvak-zelf waren ondanks de gebrekkige hulpmiddelen knap geworden. Het zou de tanden der zoonen niet reddeloos verstompt hebben, nog eene poos de zure druiven der vaderen te blijven eten. Evenwel, hetgeen wij van de midden-eeuwsche schoolboeken weten doet ons begrijpen dat hervorming wenscheiyk was, en geeft ons meteen den sleutel tot het schijnbaar onnoozele en kinderachtige van Murmellius\' surrogaten.

In een tijd toen er op de latijnsche scholen nog bijna geen grieksch onderwezen werd, was het verstandig het aanschaffen van een goed grieksch woordenboek den docenten in de eerste plaats tot pligt te stellen; en alleen wij hebben schuld indien het ons vreemd toeschijnt dat de paedagoog, die zulke makke aanbevelingen voordraagt, zichzelf bij een revolutionairen bezem vergelijkt. ³

Niet anders wat die kleine latijnsche tekst-uitgaven betreft. Het onderwijs in de spraakleer had sedert driehonderd jaren nagenoeg geen vorderingen gemaakt. De aangehaalde voorbeelden waren aan kerkvaders of aan middeneeuwsche auteurs ontleend. De latijnsche taalregels vormden afgetrokken bepalingen, vervat in duistere latijnsche bastaardverzen van middeneeuwsoh fabrikaat. Murmellius wist wat hij deed toen hij in plaats daarvan de leerlingen onaanzienlijke proeven van zuiver latijn in handen gaf, proza en poëzie, nu uit een beroemd auteur der italiaansche renaissance getrokken, dan uit een romeinsch schrijver van den

1

Holtrop, Momimens Typographiques des Pays-Bas. 1857—1865. — Delprat, Fraterhuizen, bladz. 79. — Campbell, Annales de la typographic neerlandaise au 15° siècle, 1874.

2

Een motto uit Phmtus (Dinacius in Sticho plautina) verklaart den titel: „Mundicias volo fieri hie; ferte scopas simulque arundinem eet.quot;

3

Over de geringe kennis van het grieksch in West-Europa vóór den renaissancetijd, bij Egger. Hellenisme en France, 3\'1« en 4^,Ie les, 1 21 vgg.

ERASMUS.

natijd, meestal uit romeinsche dichters en redenaars van den eersten rang. Alleen langzaam, door het toedienen van geringe hoeveelheden tegengif tegelijk, kon hij hopen zijn doel te zullen bereiken. Toen het ei eenmaal door hem overeind gezet was, werden de tydgenooten door het voortreffelijke der methode om strijd getroffen. De opgang van Murmellius\' onderwijs te Alkmaar, de toeloop zijner negenhonderd studenten, behoeven geen andere verklaring.

Van het nederig peil waartoe hü zich getroostte af te dalen kan best van al zijne Pappa ons een denkbeeld geven. Had men vóór hem de knapen latijn geleerd uit latijnsohe boeken, hij nam de moedertaal te baat en herleidde, al moest zijne wetenschappelijke bevoegdheid daardoor in verdenking komen, de spraakleer tot hare eenvoudigste uitdrukking. Gesprekjes in het neder-Jandsch, van knapen met knapen, — elke kleine volzin met de latijnsohe vertaling er onder of er boven, — deze was de vorm, een regte melkspijsvorm, waarin hij zijne taalregels de jeugd als met den paplepel ingaf. ¹

Nederlandsch noem ik de moederspraak dier dialogen. Werkelijk kan men er uit zien hoe in die dagen, evenals driehonderd jaren te voren tijdens de kruisvaartprediking van Meester Olivier in 1214. te Munster en te Keulen, te Deventer en te Alkmaar, overal in Nederland en in West-Duitschland waar het schoolboek van Murmellius bij het elementair klassiek onderwijs in gebruik was, één idioom volstond. Het is ongeveer de taal welke Erasmus in zijne kinderjaren sprak en hoorde spreken, en van welke hü op later leeftijd ten onregte meende {moeten wij gelooven) dat zij voor het fijner uitdrukken van zamengestelder begrippen ongeschikt was, laat staan voor de vlugt van dichtkunst of welsprekendheid :

„Miin broer und ick hebben voor eyn half iaer ein luchtige

1

Joannis Murmellii Kuremundensis cui titulus Pappa. Keulen 1513, Deventer 1514, Lubeck 1515, onz. enz. Met de voorafspraak :

Hue adeo, ingonui dulcis tyruncule ludi,

Nos tibi nunc Pappam lactea dona damus,

Ut iam paulatim factus robustior altum Scandere Parnassum non sine laude queas.

ZESTIENDE EEUW.