Mr. J. L. BERNS.

IT I. \\ \\ hll I\'.i IIT

J I .J I

VAN 1593,

HET LANDRECHT

VAN VELUWE EN VELUWEZOOM

van 1593.

OP NILUW UITGEOEVKN

EN VAN AANTEEKENINGEN VOORZIEN.

HET LANDRECHT

VAN

VELÜWE 1 VELÜWEZOOM

VAN 1593.

OP NIEUW UITGEGEVEN

EN VAN AA.NTEEKENINGEN VOORZIEN

DOOll

Mr. J. L. BERIS.

BIBLIOTHEEK DER RIJKSUNIVtIRSiTElT

UTRECHT

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

2189 6273

Gedrukt bij G. J. Thieme, te Arnhem.

Het is mij eene behoefte een woord van dank te richten tot allen dié mij in mijn arbeid behulpzaam waren.

Mr. J. F. Bij leve ld, Mr. L. A. J. W. baron Sloet van de Beele, Mr, B. J. Lintelo baron de Geer v. Jutphaas, Jhr. Mr. Th. H. F. van Riemsdijk, Mr, J. I. van Doorninck, Dr. M. F. A. G, Campbell, IV. F. C. van Laak en gij allen, die mij in meerdere of mindere mate mijn werk hebt willen verlichten of mij den toegang tot de bronnen gemakkelijk hebt gemaakt, houdt U van mijne erkentelijkheid overtuigd.

Gij hooggeachte Promotor, die mij bij de behandeling van het door U voorgestelde onderwerp steeds welwillend ter zijde hebt gestaan, aanvaardt ook Gij mijn dank voor uwen steun.

De eerste uitgave van \'t Veluwsche landrecht was tot voor korten tijd zeer weinig bekend. Onderscheidene schrijvers noemen haar niet en stellen den druk van 1604 voor als \'t eerste door de landschap goedgekeurde landrecht. (1) De omstandigheid dat de exemplaren van deze eerste uitgave zoo uiterst zeldzaam waren, gaven voorzeker tot die onbekendheid aanleiding; \'t is mij dan ook niet gelukt er meerdere van te vinden, dan de twee door Mr. v. Eiemsdijk in zijne dissertatie (3) bl. 39 genoemde. Daarom meen ik geen nutteloos werk te verrichten, door op nieuw den tekst van \'t landrecht van 1593 uit te geven, en daarbij als toelichting: de daarnaast geplaatste artikelen van \'t ontwerp van 1565 ; de adviezen daarover door kanselier en raden, drost, richter en landschrijver, in 1566 gegeven; de veranderingen in den tekst van \'t landrecht, in 1604 gemaakt, met de dis-cussiën daarover in de quartiersvergaderiugen, en de bepalingen uit landbrieven en placaten , die in \'t landrecht zijn opgenomen.

Wat betreft de adviezen van kanselier en raden, deze zijn gedeeltelijk bij de vaststelling van \'t landrecht in 1593 gevolgd, en zijn daarom zeer belangrijk voor de historie van \'t Veluwsche recht; doch ook een groot gedeelte daarvan had hoofdzakelijk de belangen van den vorst op \'t oog, en kon in 1593 dus niet meer in aanmerking komen. De adviezen van drost en richter en van den landschrijver hadden bijna alleen hun eigen geldelijke belangen ten doel; wijl namelijk hunne ambten voor hooge sommen verpand waren, was \'t voor hen van belang niet verkort te worden in hunne inkomsten, die zij trokken uit \'t geen de rechtspraak opleverde.

(1) Thorbecke, Nederl. Jaarboeken voor rechtsgeleerdh. en wetgev. 1839 bl. 35. De Meester, De Juiliciis Gelriae, tempore reipublicae provinc. unitarum. Wiss. Lügd. Bat. 1841, bl. 3. Copes v. Hasselt. De usu atque auctoritate Juris Civilia Romanorum in Gelria, bl. 86. Nairac, liarueveld onder de regering der Ainptsjonkers, Barneveld, 1871 bl. 8.

(2) De Hooge Bank v. \'t Veluwsche Landgericht Utr. 1874.

Tevens bestaau er twee copien van in handschrift, waarvan de eene zich in \'t Arnhemsch, en \'t ander in \'t Groningsch archief bevindt.

INLEIDING.

Zoowel in \'t Veluwsche als ook in \'t Zutpliensclie en Eoermondsche quartier, werden in Gelderland omtrent \'t midden der 16^e eeuw pogingen aangewend om de onde rechten en gewoonten te codificeeren. Van \'t Nijmeegsche quartier is dit niet bekend; daar had \'t dan ook zijne bijzondere bezwaren. Immers terwijl in elk der overige quartieren slechts één landrecht gold, had in \'t Nijmeegsche elk van de onderdeelen, waarin dat quartier verdeeld was, zijn afzonderlijk landrecht.

De grond tot \'t op schrift brengen was waarschijnlijk gelegen in de vrees, dat men van de oude rechten en gewoonten, waaraan bovenal in Gelderland zoozeer gehecht werd, verstoken zou raken of dat deze met vreemd recht vermengd zouden worden. Toen namelijk Karei V zoowel door de oprichting van provinciale hoven, als door \'t verzamelen van costumen meer eenheid in \'t recht zocht te brengen en \'t Komeinsche recht hoe langer zoo meer invloed begon te krijgen, bestond er reden om te vreezen dat da oude plaatselijke rechten en gebruiken, al was \'t niet terstond, toch langzamerhand op den achtergrond zouden komen, en door vreemd recht vervangen of daardoor gewijzigd zouden worden. (1) Ook de omstandigheid dat \'t volk niet meer zooals vroeger rechtstreekschen invloed had op de rechtspraak , en deze in handen van slechts weinige personen gekomen was, deed • voorzeker meerdere behoefte gevoelen aan een beschrevon recht, wijl men daardoor beter gewaarborgd zou zijn tegen willekeur van de rechters. De naaste aanleiding tot die codificaties is echter waarschijnlijk te zoeken in de omstandigheid dat \'t hof moest recht spreken — en dat ook werkelijk deed — , niet volgens een algemeen recht,

fi) G. de Vries. Historia introducti iu proviuc. nuit jur. Koinani. Diss. Lugd. Bat. 1839.

IX

maar volgens de bijzondere rechten en gewoonten der verschillende quartic i-cn. Immers bij \'t traetaat van Venloo (art. 3) waren aan een ieder de oude rechte; i en privilegiën gewaarborgd, \'t Was dus voor de quartieren zelf van belang \'t beschreven en onbeschreven recht in een wetboek te vereenigen.

Dat de vestiging van \'t hof in \'t traetaat van Venloo is opgenomen, had zijnen grond in den weinigen invloed dien Gelderland op den inhoud van \'t traetaat kon uitoefenen. Dat de landschap er in berustte is te verklaren uit \'t bewustzijn, dat men anders buitenslands zijn recht zou moeten zoeken, zoodat een bof, als binncn-landsehe rechtbank, dan toch te verkiezen zou zijn. (1)

Maar wat betreft de ordonnantie voor \'t hof, deze gaf aanleiding tot vele klachten, wijl zij was ingevoerd zonder dat de goedkeuring daarop aan de landschap gevraagd was, en vele bepalingen bevatte, die zooals men meende, in strijd waren met oude rechten, (3) Dit was dan ook een der voornaamste grieven die in de herhaalde klachten aan de landvoogdes, reeds spoedig na de invoering, geuit werden.

\'t Kan daarom zeer wel mogelijk zijn dat in \'t Veluwsche quartier, zooals dit in \'t Zutphenschen geschiedde (3), korten tijd na de invoering van die ordonnantie in 1547, reeds pogingen tot codificatie zijn aangewend.

Evenwel is er geen vroeger ontwerp van eene reformatie der landrechten bekend, dan hetgeen door Gr. v. Hasselt (4) genoemd en door de Meester (5) gedeeltelijk uitgegeven is.

Op welke wijze de samenstelling van dit ontwerp plaats had, is mij niet gebleken, \'t zij dit geschiedde door de gezamentlijke stedegezanten (6), \'t zij door eene commissie, zooals er eene voor de revisie van \'t landrecht in 1593 en in 1604 benoemd werd. (7)

Evenals Arnhem, (8) is \'t waarschijnlijk dat de overige steden van \'t Veluwsche quartier ook kennis genomen hebben van den inhoud van \'t ontwerp, zoowel om hun advies daarop te geven, als om daardoor tegen mogelijke inbreuk op hunne rechten te kunnen waken (9). Die inhoud bestond hoofdzakelijk uit de oude gewoonten en

(1) Zie traetaat v. Venloo art. 4.

(2) Zie P. Nijhoff Bijdragen tot de geschiedenis van het voormalig hof van Gelderland.

(3) G. v. Hasselt, De potestate legislatoria, principi olim Gelriae, tamquam snmmo imperanti, unice propria. Diss. Traj. Bat. 1803. p. 86.

(4) T. a. pl. bl. 80.

(5) Het Veluwsche landrecht, in Nieuwe Bijdr. v. Rechtsgel. en Wetg. Dl. VIII en IX.

(6) Bijl. B.

(7) Dat de Leuvensche professor Elbertus Leoninus veel tot de samenstelling van \'t Veluwsche landrecht heeft bijgedragen, blijkt uit de Quartiers resolutie vau 10 October 1565: „Item soo Doctor Elbertie de Leeuwe sich vast grooteliek bevlijtiget heeft in de beraeming der reformation van Veluweu, en sunst in anderen saeken der landschap, is verdragen, dat men syn W. ter gele-

genertijd behoorlicke en eerlicke belooning daervoor toeleggen ende uitrichten salquot;.

(8) Bijl. C.

(9) vgl. Racer. Overijsselsi lie Gcdenkstukk. V. Voorrede, p. IX.

X

\'t vroeger beschrevene landrecht, nam. landbrieven en placaten (1); docli daarenboven bevatte \'t ontwerp nieuwe bepalingen, zooals de stad Arnhem iu haar advies, en ook \'t qnartier in zijn bij \'t concept gevoegde missive (2) aan de landvoogdes, zeggen. Waaraan die nieuwe bepalingen zijn ontleend is mij niet duidelijk, doch waarschijnlijk kunnen hier de volgende woorden uit de ,/confirmatie\'\' van de land- eu stadrechten van Roermond eenig licht geven: _wSco hadden die voorgenoemde onse ridderschap ende steden......van gelijckeu goet gevonden, \'t geene dat in voortijden bij hun vooralders was begonst, maer niet volbracht, te hernemen, ende daer-toe soo uyt die ffemeine geschreven, als van hun naehuren landt- ende stadtrechten te doen vuegen, dat het beste, redelijekste ende bequaemste hun solde duncken, tot goede ende rechtveerdige uytriehtinghe van justitie oft rechtveerdigheidquot;. Dat toch de zooveel vroeger beschreven stedelijke rechten als ook \'t Eomeinsche recht invloed op deze nieuwe bepalingen gehad hebben, kan nauwelijks twijfelachtig zijn. (3) Nadat \'t ontwerp tegen \'t einde van 1565 der landvoogdes was aangeboden, (4)

(1) vgl. Copes v. Hasselt, t. a. pl. bl. 13.

(2) Bijl. D.

(3) Laudschapsresolutiëu konden in dit ontwerp niet opgenomen worden, wijl vóór de afzwering van Philips de landschap geen nienwe hepaliugeu zonder consent van den koning mocht vaststellen, eu alleen tot interpretatie van de oude landrechten en gewoonten bevoegd was. Na de afzwering was de landschap souverein op haar gebied; zoo werd o. a. reeds in Juli 1582 door haar verandering gebracht iu de gerichtsdageu op Veluwe. Vau de oudere landbrievcu vóór 1533 is zeer weiuig iu \'t ontwerp opgeuomeu.

Uit de vergelijking met den in \'t Aruhemsch archief aanwezigen origioneelen landbrief van 1432 is mij gebleken, dat de uitgave van v. Spaen — Inl. IV Cod. bl. 83 — juist is, zoodat de aanmerking van Nijhoff (Gedenkw. IV, bl. 85) moet vervallen. Dezelfde bepalingen omtrent \'t gerichtsgeld, welke in dien landbrief staan, komen voor in eene ordonnantie op \'t gerichtsgeld van 1527. (Gel-derseh Maandwerk II, bl. 75). \'t 2^C Art. van deze ordonnantie luidt: «Voirt is syne genade beveel, dat die peyndere van cyner pcyudinge nyet nemen zullen dan eyn alt butgen, dat nu eyu vleyms is, na vermoigheu des lanlbrieffs.quot; Ook de laudbrief van 1532 schrijft voor eene panding een olt butgeu voor, \'t geen eene aanwijzing kan zijn dat de laatste woorden van dat 2^e art. der ordonnantie van 1527 slaan op den landbr. van 1432, en dat er dus tusschen 1432 en 1632 geen nieuwe landbrief geweest is.

Naar ik meeu, kunneu de woorden uit den landbrief van 1532; quot;dairnue sy in den yerichten sich wusten te regulerenquot; geene aanwijzing zijn dat er vroeger ecu laudbrief geheel in den vorm van die van 1532 bestaan heeft; veeleer geloof ik, dat met die woorden alleen gedoeld wordt opdege-richtskosten, zooals er de landbrief van 1433 (volgens de uitgave van v. Spaen) hoewel niet vele, ook voorschrijft. Daar \'t toch van \'t grootste belang voor rechtzoekcndeu was, dat een einde gemaakt werd aan de willekeurige eischen, waarmede de gerichtslieden hen, hoofdzakelijk in de gevallen, waarin de landbrief niet voorzag, bezwaarden, is \'t zeer waarschijnlijk dal \'t in 1533 vooral de gerichtskosteu waren, die men op eenen vasten voet geregeld wenschte te zien.

(4) De begeleidende missive, waariu \'t quartier om bekrachtiging van \'t ontwerp verzocht, heeft gecu datum. Evenwel kan \'t ontwerp niet in 1564 zoQals.de Meester en v. Hasselt beweren, aangeboden zijn, zooals blijkt uit een brief\' van Burg , Schep, en Raad van Arnhem van 30 October

1565 aan de gedeputeerden van \'t quartier, waarin deze verzocht worden te Harderwijk ter vergadering te komen om daar te handelen over zaken de landschap betreffende cn tevens om «de be-raemde eoulirmation der landrechten op Veluwen noch eenmael voor de hant te neemeu eu eintlick

XI

zond deze \'t den 4^en April 1566 aan kanselier en raden terug, opdat zij hun advies daarop zouden geven. Dit advies werd met een begeleidend schrijven en tevens met de adviezen van den drost en richter en den landschrijver door de ridderschap van Veluwe aan de landvoogdes gezonden. (1) De raad, dien kanselier en raden in hun bij dit advies gevoegde schrijven aan de landvoogdes geven, dat namelijk vóór de bekrachtiging der reformatie /,mitten supplianten gecommuniceerd sal moeten wordenquot;, werd opgevolgd. (3) Den 11 Dec. 1566, zond de landvoogdes \'t ontwerp met de adviezen terug aan den kanselier Adriaen Nicolai eu den raad Godert Pannekoek, om met de gedeputeerden te communiceeren over de voorgestelde veranderingen. (3)

Van deze communicatie is echter in de eerstvolgende jaren niets gekomen, \'t geen te verklaren kan zijn uit de zeer onrustige tijden, als vooral uit de omstandigheid, dat tot \'t jaar 1570 geene vergaderingen gehouden zijn. (4) In 1570 kwam \'t bevel van Al va, om de plaatselijke costumen in te zenden. Hoewel \'t quart, in \'t eerst aan dat bevel geen gevolg wilde geven, tenminste herhaaldelijk uitstel vroeg, schijnt\'t later toch daartoe genegen geweest te zijn blijkens de volgende woorden uit den brief van kanselier en raden van 27 Sept. 1573: «und derhal ven etlicke gedeputeerde van Veluwen und Veluwenzoom voirtz ons vermaent gehadt van id voirgeruerte concept der ordonnancie omme opt overseynden der costumen by syne Ma*, geconfirmeert te worden.quot; (5) Voor zoover bekend is, heeft de communicatie met de gedeputeerden ook toen niet plaats gehad, en is er geen verdere onderhandeling tusschen\'t quartier eu de kanselarij geweest. Dit kan verklaard worden uit de omstandigheid, dat zeker vele van de door kanselier en raden voorgestelde veranderingen door \'t quartier niet konden goedgekeurd worden. Daarenboven kunnen de vele bezwaren, die er bestouden tegen de crimineele ordonnantie, welke tegen \'t landrecht streed, zooals men beweerde , eene reden zijn geweest, waarom \'t quartier aarzelde verder op bekrachtiging van \'t landrecht aan te dringen.

Ofschoon nu \'t ontwerp door de landvoogdes niet bekrachtigd werd, is \'t toch waarschijnlijk als een geldend landrecht beschouwd, om de volgende redenen.

In eenen brief van den 10 October 15 6 5 van ridderschap en steden van \'tVeluw-sche quartier aan den drost van Veluwe, wordt deze verzocht \'t gericht in Veluwe

daerin, te concluderen, om an Ur. Elbertum Leouinum op Loeven te schicken ende confirmation daerop te erlangen.quot; Deze quartiersdag werd den 28™ daaraanvolgende gehouden en daar is de reformatie quot;van punct tot punct voorgelesen, ook op jeder punut beraetslaegt.quot; Tevens werd besloten, om evenals \'t Zutphensche quartier gedaan had, een „secretarius naar Brussel te zenden tot befordering der reformation.quot;

(1) Bijl. F.

(2) Bijl. E.

(3) Bijl. G.

(4) Ue Meester, Geschiedenis van de Staten van Gelderland. Ie deel, bl. 148.

(3) Bijl. 1.

xn

uit te stellen, omdat er ten landdage gewichtige zaken te behandelen zijn en tevens omdat «de voorgenomen reformation en nije ordonnantie deser landschap noch niet al gesloten of volcomen gemaekt en syn soodat daerdoor bij der nu vercondigden gerichte an der bancken deeser en der anderen sijts Veluwens grooten mangel ende onverstandt vallen, en schadelicke oproer geschien koste.quot; Daarom wordt de drost verzocht \'t gericht tot de eerste week „des naestcomstigen vastensquot; uit te stellen, middlerwijl zou men zorgen dat de reformatie voltooid zou zijn „daer men sich dan an den gerichte en anders tot allen sijden sonder mangel na te richten zal hebben.quot; Ook kanselier en raden maken de hertogin in hunnen brief van 20 Dec. 1565 (1) hierop opmerkzaam; zdj zeggen daarin: //ld schynt oick dat dieselve gedeputeerde sullicke ordonnantie als sy buyten Co. Mats. geconcipieert hebben alsoe gemeint zijn te naestcomenden gericht to gebruycken diewyle sy aen voersz. drost schryven dat soe die voergenomene reformatie ende nije ordinantie der landrechtenquot; enz. (zoouls boven). Pronck noemt in zijn //Opmerckingen over het Landrecht van Veluwe en Vcluwezoomquot; bl. 5 twee gevallen, waarin volgens den tekst van\'t ontwerp is recht gesproken. Schrassert spreekt zelfs van leges Velaviae de A⁰. 1566.(2) En ten laatste kunnen de woorden van \'t quartiersreces van Juli 1592 //geconfirmiert ende in vol com ene observatie gebracht moege wordenquot; eene aanwijzing zijn dat \'t concept, hoewel niet //volcomenquot;, toch is //geobserviert.quot;

Eerst in Juli 1592 is er van \'t ontwerp weder sprake toen in de quartiersver-gadering werd gezegd: //t wil van noden zijn dat zich die jonckeren ende stedevrun-den bespreecken op die ehertytz geconeipyrde reformatie der lantrechten van Veluwe ten einde die eins by ennige gedeputeerden der ridderschap ende steden in diligentie gerevidiert ende volgens bij die lantschap geconfirmirt ende in volcomene observatie gebracht moege worden.quot;

Door \'t quartier werden toen tot revisie der reformatie benoemd;

//Johan van Scherpenzeel drost, Johan van Arnhem richter, Carll van Gelder, Carll van Arnhem, Herman van der Hell ende Evert van Meeckeren vuyt die ridderschap, Arnt Tulleken, Mr. Engelbert van der Burcht, Henrick van Brienen, Woltersz ende Gerhart van Oranenburch ut die steden, die de stat van Arnhem eerstdaechs na den bow sal verschrijven hier tho commen ende dieselve revisie bij der hant te nemen, op rapport ter naester vergaderongh des quartiers gestalt die voorsz, reformatie also gerevidiert ende bij die jonckeren ende steden belieft zijnde, vorts bij der lantschap nae behoer bestedicht te warden, die men alsdan sal doen stellen in druck, opdat een jeder daervan goede wetenschap mach hebben.quot;

Hoe \'t rapport dezer commissie was, is mij niet gebleken, evenmin wat in de quartiers vergadering van 13 —16 Februari 1593, toen de reformatie ,/geëxaminiertquot; werd, verhandeld is. Zonderling is \'t dat dit reces daarvan zwijgt, terwijl de recessen

(1) Nijhoff. Brdr. v. vaderl. geschied, en oudheidk. Oude reeks III bl. 42.

(2) Commentatio ad reformationem Velaviae, p. 139 en 140.

xni

van Maart 1603 en 1604 alle opmerkingen, die er toen gemaakt werden, behelzen; \'t reces van 13 Februari 1593 meldt alleen:

z/Volgendts itz umbfrage geschiet off men eerst sol willen voernemen die gecouci-pyrde reformatie der landtrechten und costuimen van Veluwen ott\'te die gemeine saecke daertho den aanstaanden und nu geprolongierden landtdach utgeschreven is, und midte meeste stemmen geresolviert, desen quartiersdach van die voers. reformatie aenthofangen overmitz men tot die landtsaecken noch tijts genoch voerhanden heft. \'t Reces van 16 Pebr. luidt aldus: //Up huyden isz het resumiren van die reformatie der landtrechten ten einde gebracht und guit gevonden ten aenstaenden landtdage tho versuicken dat die van der landtschap mit die heren raeden off ennigen derselver believe ennige ut haere middel tho deputieren und authoriziren tot revisie van die voers, reformatie, umb dieselve dienvolgendts geconfirmiert tho werden na behoer.quot;

Daarop bracht \'t quartier op den landdag van 26 Maart 1593 de reformatie ter tafel //Versuickende dat dieselve bij der lantschap der geboer geconfirmiert und tot dien einde die gedeputierden tho nominieren up den staet van die geestlicke guider und liquidatie van olde schulden mede mogeu geauthoriseert worden, die voors reformatie ten overstaen van ennigen ut den raat provinciaal tho visiteren und ten naesten lantdaege van haer bevijndinge und bedencken rapport tho doen. Et fiat ut petitur.quot;

Op den landdag van 26 JJecemb. 1593 werden gelezen de door de gedeputeerden der landschap «beraembde correctien und addition up die reformatie der landtrechten van Veluwen, die gedressiert worden, vermoegen den text derselver reformatie, Wienvolgens die alinge lantschap die voers. reformatie deurgaants geapprobiert und geconfirmiert heeft, umb nae publicatie derselver voor een redelick bestendigh lantrecht geobserviert und geholden tho werden. Waervan \'t hoff sal doen expe-dijren einen brieft\' in forme, under des Furstendumbs grote zegelquot;.

Nadat nn dit landrecht in 1594 gedrukt was, werden er reeds zeer spoedig leempten en onnauwkeurigheden in ontdekt. Vooral op \'t punt van de klaring vond men nadere regeling noodig, wat betreft de zaken die voor appèl vatbaar waren, waarover in de reformatie van 1593 niets bepaald was. In de quartiersvergadering van Maart 1597 was reeds daarvan sprake doch //vermits die verscheidenheit van opiniën und datter een goet deel van jonckeren verreyst was, hefft hierin voeralsnoch niet eigentlicks kunnen geordiniert und gestatuiert warden.quot;

In dezelfde vergadering bepaalde \'t quartier nog omtrent de appellatie «dat partyen die nu vortain van ordelen in die landtgerichten utgespraecken, willen appellieren aen Engellanderholdt tselve schuldich und gehalden sullen syn tho doen by sittende gerichte, opdat idt gericht erkennen moege off d\'appellatie thogelaten syn off niet, und sullen burgen stellen binnen een maendt tijts ua date der pronunciatie, deden sy des niet dat die appel sal van onwerden und desert syn, und die sententie ge-executiert worden gelijck sich na landtrecht geboert,quot;

XTV

Toen \'t quart,ier zich tot rle landschapsvergadering, die in dezelfde maand gehouden werd, richtte om een besluit over de appellen uit te lokken, werd door de vergadering geantwoord: //die van Vel uw e hierin nnd tot voidere verbeteiungh van liaer landtrecht sullen moegen version als ze tot vorderungh van goede justieie be-vvnden sullou tho behoeren. Tvvelck volgendts bij der landtschap gecomittierden ad eausas mit thodoon van cantzler nnd raeden sal warden op ten name van landtschap geconfirmicrt, gelijckformich die contirmatie gedaeu over het gereformierde Zutfensehe Landtrecht.quot; \'t Hoofdstuk van Appellatie is toen hoofdzakelijk aangevuld uit \'t geen men in de oudo signaten gevonden heeft. t Quartier droeg namel. aan den landschrijver Arnt van Steenier op, rapport, te doen van zijn „bevijnden in d\'olden signaten aengaende d\' appellation aen Engellander Holt, thoweten van wat, saecken gebruickelick sije t\' appellieren und wat voor appellatien geadmittiert sijn worden.quot;

Men had toen eerst \'t plan om \'t geheele landrecht in de quartiersvergadering na te zien, doch de omstandigheden beletten dit en om die reden werd eene commissie benoemd. In \'t quartiers reces van 20 Dec. 1000 toch wordt gezegd: //Also die tijt op dit pas niet en kan lyden opt stuck van appellatien aen Engellanderholt, und over revisie und redres van andere nootwendige puncten int gereformierde lant-recht tho besorgnieren, sijn genominiert und gedeputiert, uyt die ridderschap .Tohan van Scherp enseal drost, .Tohan van Arnhem richter, Garl van Gelder landrentmr. gnrl, Carl van Arnhem und Henrick van Brienen rekenmr., voort de burgermr. Axndt Tulleken, Dr. .Tohan de Voocht, Deelman van Ommeren und Wychman van Wijnbergen, van wegen der steden umb op verschrievungli van d\' ordinaris gedepu-tierden ter eerster gelegenheit hier tho kommen und mit behulp van den lantschriever Arnt van Steenier tho resumiren \'tgehele lantrecht, und tho beraemen wat daerin sal dienen verandert, gecorrigiert atf und thogedaen tho worden. Allet op behaegen van den Quartier volgents by die lantschap geconfirmiert tho worden, welcke gedeputierden onder anderen mede sullen hebben tho letten op het beleiden van kondtschappen in Veluwen tot meeste vorderungh van justitie und geryff van partijen.quot;

Nadat nu de commissie „achtervolgende die verschrievonge van d\' ordinaris gedeputierden deses Quartiers t\'Arnhem gecompariertquot; den equot;¹ Jan. 1 602 haar rapport had uitgebracht, is in de quartiersvergadering van 12 Maart 1603 te Zutfen voor den aanvang van den landdag gehouden, hoewel alle leden nog niet aanwezig waren, /.om tijt toe gewinnen aengevangen to visitieren watter bij des Quartiers verordenten geracmbt is, tot verbeterungh des gereformierden lantrechts, ten einde die saeek te preparieren dat se tegen die kumpste van d\' andere ridderschap und stedevrnnden des toe spoediger und bequamer sal mogen atfgeholpen worden. Aanvencklick goet vijndende dat men dese reformatie eens dermaten pertinent und formelick instelle dat se in toekom-menden tyden niet en sal derven verandert worden.quot;

Den 15^en Maart was men met. do behandeling van \'t landrecht tot \'t hoofdstuk

XV

z/van (lieftalige goederenquot; gevorderd, toen den 1 Oen „is gearrestiert, also idt schijnt dat die gemeine lantssaecken niet en sullen willen toelaten datter bij die van den Velmve op tegenwoordigen lantdaoh over haere lantrechten naerdere revisie gedaen und finale resolutie genomen worde, datter aen die jonokeren in alle ampten, sampt und besonder gesonden sal worden, afschrifft van \'t gebesoignierde opte revisie van die voors. lantrechten, teneinde t\' selve concept ned\'ens die texten van de reformatie rijpelicken t\' examinieren, t\' selve te verbeteren tho verminderen tho vermeerderen gelyek idt hunlnyden tot vorderungh van justitie, goetduncken sal, allet bij raemingh und opt goet behaegen des alingen quartiers, und dat sulcke naerdere raemingen, niet alleen van de jonckeren maer oock van elcke stat int besonder binnen die tijt van ses weken off twe maenden sullen worden gesonden, aen d\' ordinaris gedeputierden des quartiers, die daerop sullen doen verschrijven und vergaderen die naebeschrevene drije persoonen vuijt die ridderschap und drije van wegen der steden, tho weten Carl van Arnhem raet, Hendriek van Brienen tho Sinderen und .Tohan van Golt-stein, rentmeester van Veluwen sampt die van wegen der hoefft und cleine steden daertho, bij die stat van Arnhem sullen worden genominiert umb alle die voorss. geconcipijrde raemingen van ridderschap und steden pertinentlicken tho disponieren, und in ordnungh te brengen, dienvolgents die voors. reformatie in sulcker vuygen geredressiert und bij den quartier gearrestiert sijnde voorts bij d\'alinge lantschap voor een ewich und bestendich lantrecht geeonfirmiert te worden.quot;

Of die afzonderlijke beramingen van ridders en steden werkelijk hebben plaats gehad is niet bekend, tenminste in \'t quartiersreces v. 18 Maart 1604 wordt daarvan niet gesproken; \'t begin daarvan luidt als volgt: „Also die landtschap eerst mcrgen vergaederen sal om aen toe hoeren die propositie und des landtdaechs aenvanek te maecKen, sijn die ridderschap und stedegesandten des quartiers van Arnhem t\' samen gekommen und hebben begonnen te resumieren watter in Januario des jaers 1602 bij seeckere des quartiers gecommittierden op te rivisie van idt Veluwsche lanttrecht beraembt und wat daerop in Martio desselven jaers voer ingangs des landtdaechs t\' Zutphen by den quartier gevolcht und toe boecke gebracht is, mit resumptie van den geheel en text.quot;

In deze vergadering is \'t gansclie landrecht behandeld tot en met \'t hoofdstuk //Belohnung van officiers und gerichtspersonenquot;; \'t overige werd goedgekeurd //conform die raminge van de gedeputierden.quot;

Verder werd in deze vergadering nog bepaald : „nmb d\' additien und ampliatien van het gereformierde lantrecht in order te brengen sulx als \'t. herdrukt und uytge-geven sal worden, syn gedeputiert und den secretaris bijgevoecht die landrentmeester Pouwel van Arnhem und Heurick van Brinen, rekenmeester, daer die steden van Arnhem und Harderwijck den oeren sullen hebben by tho doen.quot;

De landdag bepaalde in hare vergadering van 39 Maart 1604: //fiat visitatie und confirmatie van dese byde {Vel. en Zntf.) gereformierde und gedressierde lantrechten m aller gestalt dieselve hierbevoerens gevisitiert und geeonfirmiert syn worden.

xvi

Waertoe uyt het Nymeechsche quartier genominiert und geauthorisiert syn. die vorige gcdeputierdea, tot die visitatie und confirmatie der landrechten van Zutphen, tho weten der heer van Oyen und die rekenmeester Varick, die andere twe quartieren hebben respectivelick hierto gelast und geauthorisiert haere beydersijts gedeputierden tot d\'affdoenungh van d\' overgeblevene requesten.quot;

Nadat \'t landrecht tevens door kanselier en raden gevisiteerd was, volgde den 12^en Mei 1604 de confirmatie door de landschapsvergadering.

In de volgende drukken na 1604 is de tekst van \'t landrecht niet meer veranderd, behalve \'t 23^e hoofdstuk over de klaring aan Engelanderholt, dat in 1621 eenige wijziging ondergaan heeft.

Wij ridderschap und steden des Furstendumbs Gelre und Graefifschap Zutphen, representirende de staten des landts, doen te weten: also ridderschap und steden des Veluwischen quartiers ons vertoont hebben, hoe dat sy mit rijpen raedt oehre aide landtrechten in ennige puncten noedich gevonden hebben tho veranderen, tho beteren oick beter tho verclaren und verscheidene articulen daerby te vuigen , dienende so tot vermin-derung und vercortinge van processen als tot verlichtinge der svvare gerichtzcosten, und daervan sekere gewisse form in tho stellen, waerna sich henvorders jederman solde weten tho richten, luydende van woorde tho woorde hierna folgende.

In den druk van 1604 staat:

Wij ridderschap und steden des Furstendombs Gelre ende Graeffschaps Zutphen, representirende de staten des landts, doen te weten: also ridderschap ende steden des Veluwischen quartiers ons te kennen gegeven, hoe dat sy met rijpen rade haer olde ende lest in den jare vijftienhondert ende drie ende t\'negentich ghereformeerde landtrechten in sommige pointen hadden gedressiert, dienende so tot verminderong und vercortonge van processen als oock tot verlichtonge van de sware gerichtscosten, versoeckende dat wij dieselve door ghedeputierden sollen willen doen visitieren ende conformieren, in aller ghestalt als dieselve hiervorens ghevisitiert und gheconformeert waren worden, luydende t\'zelve landtrecht van woorde tot woorde als hierna beschreven volcht.

REFORMATIE DER LANDTRECHTEN UND GEBRUICKEN VAN VELUWEN UND VAN VELUWENZOOM (0.

1

\'t Landrecht van Veluwe en Veluwezoom gold als wet: 1°. in de twee groote ampten,\'t Land-drostampt van Veluwe en \'t Richterampt van Arnhem en Veluwezoom, 2°. in de kleine ampten van Oldebroek en Nieuwbroek (zie conclusie Landr.). 30. in \'t scholtampt van Hattem (vgl. v. Riemsdijk. De hooge bank van \'t Vel. Landger. bl. 28) 4°. in de daaglijksche heerlijkheden: Hoevelaken en Scherpezeel (Concl. Landr.). \'t Landdrostampt van Veluwe was van 1571—1580 verdeeld in over- en neder-Veluwe (d\'Ablaing Ridd. v. Vel. p. XXXIV. v. Hass. Kron. v. Arnh. p. 223) Volgens Bondam was die splitsing gedurende de jaren 1574 tot 1582. Onuitgeg. stukk. I. p. 257.

3

mael des jaers gichten (4) und rich- yegelicken landtreclit laten wederfaeren, ten, und einen jegelicken landtrecht inlialt des landtbrieffs. («)

laten wedervaren (5).

2. Welcke twe ordinaris gerichtz-dagen niet en sullen moegen geverst,

utgestelt, offte voerby gelaten werden, sonder expresse consent van ridderschap und steden des quartiers van Veluwen, off derselver gedepu-tierden.

3. Daervan de gerichtzdach up 3. Daervan die eerste gericlitsdach op Veluwen sal syn den tweeden Ma- Veluwen sail syn des Manendachs nae nendach in de vasten, und den an- Invocavit in die vasten, und die ander deren up Manendach nha St.-Lam- op Manendaoli nae St.-Lambertsdacli, und berts dach. Ende in Veluwenzoom op Veluwensoem sail die richter opten sal de richter up den eersten Dyns- eersten Dynstdach, naedat die drost des dach nadat de drost utgericht sal Vrydaeges to voerens vuytgericht liefft be-hebben, beginnen tho richten. ginnen to richten.

verstaen, dat men sal blieven bij die gewoontlicke gerichten doerdien dat een proces binnen jaers verschreven und in staet van wijse gebracht kan worden.\'\'

(a) Bij dit art. zegt de drost: «dat syn 1. vredich is inden quartier van Veluwen zyn residentie te halden, soe sich dan syn 1. gelegentheyt sail erforderen gelyck den richter oock tevreden is volgende syn instructie ende oock tweemael des jaers to richten opten dagen in den zeiven landtbrief angestemdl. Dan dat zy een van adel tot eenen stadtholder stellen solden is hem ongelegen dan zijn vredich tot eenen stadtholder to stellen eenen bequamen onbefaemden persoon oder een gezworen des gerichts tot vorderinghe van parthyen gelyck tselve aver menschen memorie geobserveert is.

Kanselier en Raden adviseeren »dat ten minsten twee gerichtsdaegen des jaers gehalden to worden behoiren onbenomen nochtans den officiers tho weten den drost ende richter vursz ieder in syn ampt boven diezelven twee gerichtsdaegen soe dickmael te moegen richten alst hem goet ende oerboirlick te wesen duncken sail. Maer dunckt daerenboven dat men daerby behoert te setten, dat die voorsz. twee ordinarissen jaerlicxe gerichtsdaegen nyet en sullen moegen geverst vuytgestelt off verby gelaten werden zonder expres bevel off consent syner Maj. stadtholder off cantzlers ende raeden.quot;

De landbrief van 1532 schrijft ook voor ten minsten tweemaal \'sjaars te richten. Hoewel ongeregeld werd \'t gericht vroeger meerdere malen gehouden; in 1471—7² giⁿg de drost viermaal ommerichten, maar toen uit bevel van gedep. tot het landbestuur. Nyhoff. Gedenkw. IV. p. 416. Elders werd zelfs meer dan 4maal gericht. Aant. v. d. landschr. concept art. 94.

(4) gichten = belijden, bekennen. Verhand. Groning. genootsch. I p 430.

{5} zie landbr. 1532 art. I. Voor art. 2 en 3 tot en met de woorden xnha St.-Lambertsdachquot;, is in 1604 art. S in de plaats gekomen zooals \'t op Quart. Verg. v. 12 Maart 1602 vastgesteld en in die v. Maart 1604 goedgekeurd. Door de Comm. in 1602: »wordt gestelt in deliberatie des Quartiers____dat \'t gericht eens int jaer sol geholden worden, tho weten int begin

der maendt Junii, nae dat die boeckweyt iu der eerden is, achtervolgende die Quaetiers resolutie den 4 Dec. 95 op ten landtdach \'t Zutphen genomen.quot; In 1640 is de dag van aanvang gesteld op den 2^cn Dinsdag na Paschen. Geld. Placaetb. II. 297. Later werd geheel willekeurig door den drost en richter de tijd van aanvang der gerichten bepaald. Schrass. Comment, p. 14.

4

(6) Zie landbr. 1532 a. I. De oude Germaansche gewoonte, steeds bij klimmende zon \'t gericht te beginnen werd vroeger op vele plaatsen niet gevolgd; aan Bomm. en Tiel. waard stond hertog Adolf eerst in 1466 toe des voormiddags te richten; a. 20. van \'ttractaat van 1538 zegt: »soe in voel gerichts-bancken van aide tijden Gewoonte geweest ind noch is, dat nae-middags tho richten ind oer gericht tho hechten, dat die selve daer sulx weer, soe wael des voermiddaegs als namiddaegs recht doen ind wederfaeren laten moegen.quot; Een reden waarom des namiddags gericht werd, geeft o. a. Hertog Filips in zijn brief van 1462, waar hij zegt: «daer die schouten van Aeckersloot hier voortijts veel hun selven inne gesocht hebben om haer bier te bet te slijtenquot; Matth. de Nob. p. 612. Vrees voor verhitte hoofden na den maaltijd schijnt de aanleiding tot de vroegere bepaling geweest te zijn, alleen des voormiddags te richten. Nyh. Gedenkw. I. p. 222.

(7) In de Quart. Vergad. v. Maart 1602: »is bij sommigen voorgestelt dat men die ceremonien off solemniteiten vallende bij spannen van die bancken int vraegen van dieverse voorordelen eniger maten sol mogen affstellen. Is nochtans bij die meeste stemmen goetgevonden dieselve (so in regard van de noodwendicheit, als oock tot reverentie van d\' antiquiteit) tho laetea verblieven.quot; Dit vragen van ordelen kwam o. a. ook voor bij lijkschouwing van vermoorden, v. Hass. Kron. van Arnh. p. 73.

De Comm. in 1602 wenscht nog dat: »bij den Quartier gelet worde op d\'exessieve kosten, die de drost und richter verclaeren in bedienungh des lantgerichts tho moten supportieren.quot; In de Qart. Verg. v. Maart 1602 «sachten d\'affgesanten der stadt Arnhem in beveel te hebben, te verclaeren: also die Heer van den lande schuldich is sijn onderdaenen behoorlicke justitie t\'administrieren, tho meer dewijl de Heer die breucken is genietende, dat sich derhalven

5

die drost und richter desen aengaende sollen mogen addressieren aen die lantschap umb vuyt die domeinen tot die kosten vande gerichten geassistiert te worden.quot; In de Quart. Verg. v. Maar 1604: »wort goet geacht, dat men daervau doer die voersz officieren versoecken doen late aende lantschap, conform d\'opinie vande stat van Arnhem.quot; De landschap heeft daarom in hare verg. v. Febr. 1605 bepaald, dat »m de gemeine breuken binnen de quar-tieren van Veluwe een heerenpond van dertig stuyvers verhoogt zou worden tot 50 stuyvers.quot;

(8) In 1604 komt dit niet voor.

(b) Bij \'t 5quot; art. merken de kanselier en raden op, dat bij de woorden «tusschen acht ende negen urenquot; behoort gevoegd te worden; »off met klimmende sonnen ende dat om teeviteren ende schouwen alle allegatien van nulliteyt.quot;

6

(9) zie fandbr. 1532 art. I.

(10) Art. 7 van Tit. 10 Cop. noemt als kentlicke noot; »krauckheyt, heerendienste, uytlendigheyf\'i

(lt;r) Wat betreft den «stadtholderquot; zeggen de drost en richt.\'tzelfde als zij bij\'t eerste art. gezegd hebben; maar »off ycmandt van oen beyde, indyen die gelegentheit offte noot erforderde tot erkentenis des gerichts solde moeten richten en sulcx verstaen sy te staen tot believen Co. Mats und nymants anders.quot; Kanselier en raden stemmen met dit advies in sgemerckt sullix nyet en behoort tot kennisse des gerichts, dan tot Co. Mats off derselver stadtholders, Cantzler ende Raden tho staen.quot;

7

und residerende, gehalden wesen ter ehren clesto staedtlicker und bequaem-de gerichten mit de stedefrunden licker becletlet mochten worden, (d) tho helpen bededen (li), updat de justicie des tho staetlicker und be-qnaemlicker bedient moege warden (12).

12, Sullen oick de stedefrunden by het umbsitten continuiren und verblieven, tot dadter tsamen utge-richt sal syn.

13. Oick sullen sich de drost und richter alle tijt daerna stellen, dat sy twe voerspraecken aen alle banc-ken hebben, daervan sy den einen,

die in saecken van des heren breucken dienen sal, verplegen sullen(13).

11) In 1604 is hier lusschen gevoegd: »oock het gericht te volghen daermen oerer van doen sal moghen hebben.quot; De Comm. in 1602 rapporteerde; »also men by experientie bevonden heeft, dat diverse bancken duckwiels mit weinich personen van die ridderschap be-kleet sijn geweest, tot mercklicke disreputatie van gerichte, und verachterungh van justicie, sije ter neester vergaderunge des Quartiers gelet und order gestelt dat daarin nae noottveest versien werde, \'t sije dat die van ridderschap ut het een ampt mit ander volgen offt anderzins.quot; In de Q. Verg. v. Maart 1602 werd bepaald «datter in allen gevalle behoert ordre gestelt te worden op die genoechsame bekledungh van die bancken, verclarende die steden-vrunden van Arnhem und Harderwijck dat haere principaelen niet en sullen onderlaeten den gerichten overal door haere gedeputierden te doen bijwoenen all ist dat idt den steden to seer swaere costen kompt. Mits dat die van d\'andere steden van gelijcken doen, denwelcken t\'felve t\'oerer kumpste voortedraegen und bijaldien datter itwes, gelijck bij enigen vande jonckeren is voorgeslaegen, gebruicklick sal mogen worden gevonden und geconsentiert t\'sije van breuckhafftige und andere partijen off andersints dienende tot vervallonge van die kosten die bij die gerichtspersonen moeten gedraegen worden, dat sulx sol kommen niet min tot profijt van de steden als van de ridderschap. Gelyck sich die van de steden geresolviert hebben .... also is by die van de ridderschap in bedencken genomen .... rijpelick tejsullen resol-vieren.quot; In de Qart. Verg. v. Maart 1604 «hebben d\'aenwesende jonckeren verklaert geneicht toe sijn vuyt hare respective ampten toe volgen het gericht daer men oerer van doen sol mogen hebben.quot;

(12) Zie landbr. 1532 art. 1.

(d) \'t io^e en n® art. zijndt den drost ind richter vredich nae te commen mit den bescheyde dat die ridderschap ind gedeputeerde der steden beschreven zijn sonder oen te moegen excuseren aen dem gerichte gehalden sullen syn te erschynen.

Kanselier en raden waren van meening dat daarbij behoorde gevoegd te worden: »Ende soe verre durch gebreecke off overmits achterblyven derghoener die verschreven weren, die bancke nyet stereke genouch off nyet genouchsaemlyck bekleidet en were, dat in dyen gevallen die drost ende richter (yeder int zijne) mit anderen goede frommen verstendigen die bancke stereken ende bekleiden ende alsoe voorts mit sullicken geerffden hoewel zy nyet verschreven en syn eevenwel richten ende justicie doen sullen moegen.quot; vgl. Landr. v. Zutfen tit. I art. 3.

(13) Zie landbr. 1533 art. I.

(1) Volgens \'t klaarboek van 1470 waren er op Veluwe slechts 4 soorten van breuken: lijf, vijfmark, vier pond en een ban; ban = een oude Vleemsch, volgens den landbr. van 1532.

fz) Zie landbr. 1532 a. 2. Bij landsch. resolutie van 9 Juni 1613 is bepaald dat de »kleyne penninck-breuken niet sijnde crimineel, door den Amptman met peindongh en niet met ingebot sullen ingevordert mogen worden. Geld. Placb. dl. II 137.

(a) Kanselier en raden wenschten bij dit art. te voegen: »sonder dat die brueckafïtige nochtans eenighe vuytfluchten, termynen oflf verlengerongh sullen hebben, nemen off genieten moegen meer off anders dan sullicx van aldls gebruyckelick sije.quot;

(3) In 1604 luidt dit art. zooals \'t door de comm. in 1602 is voorgesteld: «Die breuckhaftighe inwoonderen van die respective ampten sullen by gewoontlicke kerckenspraecke und

9

d\'andere breuckhaftighe buyten ampts woonende an hare persoone ofte woonsteden ghebadet worden.

In de Quart. Verg. van Maart 1604 besloot men aangaande dit art.; »Wat aangaet schrift-licke citatien van den drost off richter toe doen aen burgeren off inwoonderen van de Veluwische steden. Also daeraver bij die gedeputierde stedevrunden gedifficultirt wort, verblyft men by den olden gebruick.quot; Dat oude gebruik was 0. a. in Harderwijk, dat daar geen gerechtelijke handeling mocht geschieden zonder toedoen der schepenen; zoodat zelfs de rentmeester van Veluwe in bovengen, quartiersvergadering klaagde, dat hem in Harderwijk het territorium (d. i. consent om acten te mogen passeeren. v. Hasselt. Aant. Landr. 4 bovenambt, p. 160) geweigerd was »om des Heren thinssen mitten averpander aldaer toe doen utpeinden.quot; Vgl. Schrass. Harderv. Antiq. p. 153, ^buiten amptsquot; in art. 15 (zooals\'t in 1604 veranderd is) zal dus moeten beteekenen: in een ander richterampt van Veluwe of Veluwezoom, doch niet in een stadsgebied.

(i) Bij \'t 13= art. merken drost en richter op: adat idt onverdenckelijk geobserveert is, dat die brueckafftige die doch by de gezworen scholten angebrocht worden, wanneer zij vrijgecandt worden, gehalden zyn haer, namen to laeten vuytdoen ende te betalen den brueckenschryver zyn gerechticheyt daertoe staende. Ende wanneer sullicx nyet geschyen en solde soe moste die brueckhaftighe immers geholden zijn mitte signaet to bewysen, dat zij by den gerichte vry erkent weren, dat oen immers oick nyet min dan meer costen solde. Soe dat zy tot ontlas-tinge van den officier een van beyden gehalden sullen wesen to doen woe van alts gewoentlick.quot;

Kanselier en raden stemmen hiermede in en meenen tevens adat dieselve articulen incorrect sye ende dat daer quade tale in is, derhalven hij behoordt gecorrigeerdt ende in goede spraecke, dat men hem verstaen kunde, gestelt te worden.quot;

(V) \'t 15® Art. wenschen kanselier en raden achterwege te laten aaengemerckt dat daermede syne Ma\' alle confiscatien van goederen oock van allen delicten opentlick soude benomen worde. Soe men mitten voorschreven drost, richter en landtschrijver desenthalven gesproken hebbende verstaet, dat men wel bevyndt, dat eertyt enige conclusien in criminale saecken ten landtrechte genomen geweest syn alternative tot verbeurte van lijff off van goet, wanner die delinquenten nyet gevangen off gehandplicht en weren ende oock in eenigen anderen die delinquanten gevangen off gehandtplicht ende verborcht synde , geconcludeert sye worden tot

10

verbuerte van lyff ende goet als oock tzelve by enige registeren gebleecken heefr, sonder nochtans dat men bevindt, dat op eenighe derselver saecken eenige sententien gevollicht syn, alsoe dat syne Ma\' behoort tho blyven by sulcker hoocheyt ende gerechticheyt als sy biszher geweest is.quot;

(4) Men schijnt onnoodig gevonden te hebben dit art., zooals in de Quart. Verg. van

Maart 1602 voorgesteld werd; «claerder te stellen in effect.....deser gestalt: So wie aenden

lieve gestrafft wordt dat desselven goet sal vry syn, maer so hy met den lieve ontqueem sal die delinqant, in saecken daer confiscatie off annotatie plaets heefft syn leven lanck van syns goets gebruick und genot versteken syn, dan dat gelijckewel sijne rechte erffgenaemen \'tselve goet nae sijn affsterven sullen mogen beerven, hebben ende beholden. Exprimieren wat saecken voor confiscabel te achten. Item off die successie sal kommen op d\'erffgenaemen voor \'t geheel offte ten deel. Und wie voor die rechte erffgenamen te holden tho weten off die tempore delicti et vite delinquentis off die tempore mortis elusdem, der herediteit capabel syn.quot;

Dit gebruik was niet zeer »onverdenckelickquot; oud. Hertog Arnold bedreigde in 1441 tegen schaking verbeurte van lijf en goed. Nijh. Ged. IV no. 198; in eene rekening van den drost van Criekenbeke van 1474 worden doodslag, diefstal en moord misdaden genoemd »daar men lijff ende guet mede verboert.quot; Ook tijdens Hertog Karei was hier verbeurte van lijf en goed nog in gebruik. Volgens eene oorkonde van 1496 waren beide straffen tegen zelfmoord bedreigd. Mr. Sloet Versl. en Med. Vereen, t. uitg. v. rechtsbronn. III. p. 101; in\'t verdrag van 3 April 1501 tusschen den Hertog en de landschap worden beide straffen bedreigd tegen hem »die sich van onss gekeert ende tot onser wederparthijen ergeven hebben.quot; De landbrief van 1532 bevat hierover geene bepaling. In \'tlandr. der 4 Boven-Ampt. is verbeurte van lijf en goed bedreigd tegen; verraad, gekwetste majesteit, vadermoord en geweldige ontschaking tit. XXXIV a 33.

(5) Dezelfde bepaling heeft de landbrief van 1532; evenzoo art. 27 van \'t tractaat van 1538. Zij gold echter vroeger niet voor svijanden des vaderlands\'* en gekwetste majesteit 5 bij landsch. resoluiie van 2 Juni 1613 is ze ook op deze van toepassing verklaard.

(rf) \'t 17e Art. is volgens den drost en richt, «tegens alle gemeen rechten ind redenen, wandt

zoo wanneer een brueckaftige ofte zyne guederen mit recht........bespraeckt zijn mit enige

ingangen van landtrechten dat desselven brueckaftige erffgenaemen gehalden zullen zyn die angeheven rechtforderinge te vervolgen ende tgewysde daervan tvoldoen bysonder als daer litem gecontesteert is.

11

Kanselier en Raden zijn van dezelfde meening en adviseeren daarom adat, ten minste, indien die brueckafftige voor zyn affsterven in der saecken geandtwoort ende litem gecontesteert heeft, syne erffgenamen die saecke ende proces voort te verdingen hebben ende oock tgewysde (doch civiliter alleenlick) to voldoen, schuldich zyn sullen.

(6) In 1564 en 1580 is te Nijkerk volgens den tekst van a. 17 van\'t concept rechtgesproken. Pronck. Opmerk. 0. \'t landr. v. Vel. p. 6.

(7) In de Quart. Vergadering wenschte men verklaring van dit woord»off daermcde gemeint worden die drost und richter off d\'onderofficieren des sich dannach selffs schijnt t\'interpre-tieren art. uit. huj. cap.quot;

(«) Kanselier en raden wilden dit art. wijzigen, zij zeggen dat »gehoort zijn die drost, richter ende landtschrijver mit sempt opten articull des landtbriefs, daertoe dese ar¹ sich refereert, to weten, den articul beghinnende aldus: oick willen wij dat moort, moortbrandt etc. hoewel die landtbrieff sullicx in effecto soe mitbrenght, nochtans soe die voorsz drost ende richter ver-claert hebben, dat sy altyt alle sullicke openbaer misdadigers aengefanghen ende hier op St-Johans poorte gebracht ende voort by twee schepenen deser stadt Arnhem doen examineren hebben, ende daernae oere bekentenissen aen den stadtholder, cantzler ende raeden gebracht, die dan daerop die sententie geschept ende voorts by hun luyden als officiers den executeren hebben. Daerbeneffens seggende, dat hun oeres gedencken nyewerlt bejegent sije, dat sulcke gewaldt-daders begeert hebben te landtrechte gestelt te worden dan hun dunckt, dat indyen sy sich verborghen hadden willen, men hen tselve waell sol behoort hebben tho accorderen etc. Dat dan, wanneer sy verborcht weren, men sy luyden soil moeten ten landtrechte aenspreecken; maer wanneer die delinquanten nyet verborght en worden, soe behoort men die aide manyere als voren geseyt is te onderhalden sonder sy mit ordinarissen rechte ter bancken aen te spreecken, want anders sy luyden langhe, jae wol somwylen zesse, soeven oft acht jaeren tot groter merckelycken costen zyner Ma^ts blijven satteu sollen sonder oer recht toe crygen. Dunct daer-omme dat men den articul alzoe stellen muchte; item daer geweldige saecken geschien openbaer die mach die amptman off die officier van der plaetsen sonder verfolgh des rechtens aen-fanghen, richten ende straffen nae aide gebruicken.quot;

12

(8) De landbrief van 1532 zegt: »dese misdaden sullen staen tot onss straeffinge ind will bij also dattet sich bij onsen gericht ervijnden kan dat sij der daet plichtich und schuldich zijn.\'\'

Onder openbaar geweld werd ook huisstooting begrepen d. w. z. met geweld een huis binnendringen of iemand in zijn eigen huis mishandelen.

De landbr. van Nijbroek bedreigt straf aan lijf en goed tegen vredebreking vgl. Matth. de Nob. p. 822. Nijh. Gedenkw. I p. 221. Te Nijmegen werd een vredebreker, die niet bekennen wilde, met »vierrelei gericht aen sinen lyvequot; gestraft, int ierst die hant, tenandermail den voit aff, ten derden die ogen vyt, ten vierden dye tonge vten halse.quot; Nijhoff. Bijdr. v. Vaderl. Gesch. en Oudlik. O. R. V. p. 163.

Bij groote breuken mogten drost en richter niet componeeren buiten medeweten van de rekenkamer, volgens Landsch. resolutie van 1600 en Quart, resolutie van 1624. Compositie was geheel verboden bij doodslag, muntvervalsching, bloedschande, verkrachting, overspel, moord, brandstichting, straatschenderij en andere dergelijke »enormequot; misdaden Canc. Ordonn. 1622. a. 42.

(9) De 3 volgende artt. zijn in 1604 geplaatst in\'t nieuwe hoofdstuk: »van klacht, verburgungh und contraverburgungh.quot;

(ƒ) Bij dit art. adviseeren drost en richter dat de laatste woorden moesten zijn: «ofifte datter verwin per contumaciam ofte sententiam op volchde.quot;

18

(g) Dit art. vinden kanselier en raden »onredelick en onbillick, naedemael de goene die geerft syn. als een yeder mercken can, voel lichtelycker borghen sullen weten tho krijgen dan die ghoene die nyet geerfft en zijn. Ende dat daeromme den ghoenen, die nyet geerft weren, nyet zoe voel tyts gegundt en soude worden om burgen te suecken ende stellen als den geerffden, dunckt dat nyet behoren en souden; doch dyewyle die nyet geerffde apparenter syn fugityff te sullen worden dan die geerffde, schyndt dat men se by handttastinghe muecht beloeven ende toe seggen doen, dat, indyen sy binnen die 14 daegen geen burghen en kunden stellen, sy dan in dyen gevallen aenstont persoonlyck weder inne commen sollen sub pena convicti off by pene van vollicheyt.quot;

(10) In 1604 is hierbij gevoegd art. 13: »Niemant sal voor de ghemeyne breucken hoogher aenghespraecken mogen worden, dan tot vier Heeren ponden. De Comm. in 1602 stelde dit voor wijl: «sich in dem olden lantbrieff bevyndt, dat eertyts goene daechlixe breucken hoger hebben moegen genomen worden, dan op vier Heren ponden.quot; De opbrengst dezer breuken was voor den drost. (d\'Ablaing. De Riddersch. v. Veluwe p. XXI); tevens werd in 1604 hierbij gevoegd »rt. i:t.

14

2g. Item so en sal niemandt van den gerichtzluiden voer jemandt bidden, ennige breucken quyt tho geven, dan so wie dat broeckt, sal men de breucken also aling betalen laten, als se hem affgewonnen worden.

30. Men sal int procediren und bedingen van Heren breucken, volgen den olden gebruick. (11)

31. Und, daermede de misdaden niet ungestrafft mogen blieven,

sullen de drost und richter den scholten bevel doen, de apenbare misdedigers , die hunluiden in aff-wesen van den drost und richter voer ogen kommen, offte in haren bevolen ampten tho betrappen syn,

mit assistentie der huisluiden, up des Heren costen aen tho fangen. Und den drost offte richter te leveren,

des sich de scholten und huisluiden,

daertho versocht synde, niet en sullen weigeren. By peen, voer de scholten, van verlos oehrer officie,

und arbitralicken gestrafft tho worden , und voer de huiszluiden, by arbitrale correctie, tot erkentenisse des gerichts. (12)

14. Und sail die drost offte richter vurs, boven die broecken so hierinne voer und nahe verliaelt sullen worden, nyemandt hoeger broecken affvorderen noch affeijschen, dan nae inhalt des kndt-brieffs, die sulcx vuytdrucklick medebrengt.

(11) In de quart, verg. van Maart 1602 werd voorgesteld dit art. »offte tho doorstrycken offte naerder te verclaeren.quot;

(12) In \'t rapport der comm. van 1602 averclaert die drost dat die scholten weigerich syn, den inhalt van desen art. nae tho kommen, sustiuerende daertho ongeholden tho sijn.quot; Inde quart, verg. v. Maart 1602 werd voorgesteld: »toe bedencken off idd niet raetsamb sijn sol, dat die drost in elcken ampte iemant hadde geauthorisiert umb mit hulp van die onderscholten und gemeine huysluyden apenbare misdedigers in aflfwesen des drosten t\'apprehenderen.

Hoewel ditzelfde in a. 40 Canc. Ordonn. bevolen wordt aan de scholten, nam.\'om den drost en richter in \'t bekomen van misdadigers behulpzaam te zijn, weigerden zij dit telkens, be-weerende volgens hun pandverschiijving uiet daartoe verplicht te zijn.

VAN DOOTSLAEN UND SOENEN. (l)

(1) \'t Concept bevat hiervan geen afzonderlijk hoofdstuk, de artt. 20 en 26 staan daar in \'t hoofdst. «Beruerende des Heeren bruecken ende gewaltquot;.

(2) Zie landbr. 1532, art. 5 en 6. Er is geen gevolg gegeven aan \'t geen de Quart. Verg. in 1602 voorstelde, om hier te lesen: ^sullen des dooden vrunden den Heer moegen aenroepen en ad finem dat de Heer sulck vervolch doer die vrunden stilswegen amptshalven selflfs sal hebben te doenquot;. Men schijnt echter bij den ouden regel te hebben willen blijven: «geen klager geen rechterquot; vgl. »Het Hyemaelquot;. Verhand. Gron. Gen. I. p. 404. Volgens den landbr. van 1532 moesten er 4 klagers zijn, die moesten zweeren, »dat zij niemant in den doetslag leggen sullen tenzij hij schuldig ware.quot; Evenmin werd gevolg gegeven aan het voorstel der Quart Verg. om »de solemniteiten van soenen over doetslaegen und van sich te presentieren tot purge uyt den olden lantbrieff te nehmen und desen capittel mede inverlievenquot;. Volgens den landbr. van Oldebroek kon de onschuld bezworen worden met 4 goede knapen, tenzij de rechter met 4 goede knapen of blijkende waarheid \'t tegenbewijs kon leveren. In de landbr. van 1424 en 1532 wordt \'t bewijs van onschuld toegestaan aan een dienstman met twee dienstlieden en aan een schotbaar man met 4 schotbaren als getuigen; tegenbewijs van den rechter had dan geen invloed, doch de 4 klagers moesten zweren, dat zij ter goeder trouw waren.

(a) Dit art. vinden de kanselier en raden «superfluus ende onnoodich wandt doch Co. Mat die ende dergelicken saecken als daerin vermeldet word nyet gewoenlyck en is te vergheven. Ende oock evenwael zoe en behoren die onderdanen oeren Here gheen mate te setten off tyt te prefigeren.quot;

16

ut den lande hulpe, mit raat ofte daat, heimelick offte apenbair, offte hem huisden of haeffden, die sal verliesen veertich pondt, und daer-enboven tot erkentenisse des gerichts staen. (3)

34. Wie jemandt vechtenderhandt ut hevigen moet, sonder upsat, also verwonden, dat hy daeran sturve die sal, so hy mit den lyve unt-queme, ut Veluwen wijeken und blieven de tijt van sesz jaren, nadat den dootslach by hem gedaen sal syn , sonder daerentusschen umb geleide ofif remissie aen den Heer te moegen aenhalden.

35. Wie doer schynbaerlick un-geluck, offte oick umb syn lyfif nootwendich tho verweren, jemandt umbrochte, die sal het landt van Veluwen ruymen und veriaeten moeten , iaer und dach, off sal sich moegen stellen in handen van de justicy, umb sich behoirlick\' tho purgiren und untledigen. (1)

36. Item so sal de officier, de guider van alle diegene, die ennigen dootslach begaen hebben, strax doen beslaen, diewelcke moegen

(3) Volgens Goris Comm. wordt hier alleen arbitraire straf bedoeld, evenzoo in Tit. 5, a. 6. Tit. 16, a, 12, 13, 14; omdat voor éene misdaad niet twee straffen kunnen opgelegd worden: dit art. zou dan \'t zelfde willen zeggen als Tit. 16. a. 10 en Tit. 18. a. 8; evenwel weiden in verscheidene stadskeuren beide straffen uitdrukkelijk cumulatief bedreigd, \'t geen zeer naar de hand der amptlieden was, die zich daardoor naar eigen goeddunken konden bevoordeelen.

(4) Zie landbr. 1532 art. 7. Eigenlijk is hier bedreiging met verbanning overbodig, omdat werkelijke noodweer en doodslag bij toeval niet strafbaar zijn; remissie komt dus hier niet te pas, aan den gewonen rechter wordt opgedragen den aard der handeling te onderzoeken. Doch de bepaling vindt zeker hare aanleiding in de vroegere strafbaarheid; in den landbrief van 1532 werd \'t nog af koopbaar gesteld, en daardoor onderscheid met doodslag gemaakt ; *Offt saicke wier dat die hantdediger bewijsen kunde mit twee off drie tuyghweerdige personen dat hy sich syns lyff hed moeten erweren und des gevechtz und doetslachs geijn aenhever gewiest wier sullen wy den doetslach nae recht und nae gestuit der saicken ind erkentenisse des gerichtz guedlicken laeten remedieren so waill beruerende onss broecken als des bloetzquot;. In de willekeur van Harderwijk werd tegen toevalligen doodslag 40 pond boete bedreigd.

17

205. Want op Veluwen ende Veluwen-zoem gemeenschap is van guederen tusschen man und wijff, so sullen alle zoene van doetslaegen geschien sowell mitten lestle-vendigen als mit den naesten vrunden van den affiivigen und sal men verstaen die naeste frunden to sijn alleen diegene, die erven und succedieren in den guederen van den afflivigen, wallverstaende, dat die zoen-pennongen halff und halff gedeiit zullen worden tusschen de lestlevendigen und die naeste vrunden des afflivigen, twelck verstaen werdt als man offte wijff doet geslae-gen is und als andere ongehijlickte persoe-

(5) Moord wordt dus alleen aan den lijve of met eeuwige banning gestraft; bij landsch. resolutie van 2 Juni 1613 is echter bepaald, dat bij vadermoord alle goederen van den moorde naar zouden verbeurd zijn, zoo deze niet gevat werd. In geval van doodslag kon dus de delinquent, als hij na 6 jaren terugkwam, of zijn erfgenamen, zijn goederen tegen betaling van 10 pond terugkrijgen.

In de Quart. Verg. v. Maart 1602 werd voorgesteld: »sij hier distinctie gemaeckt tusschen die dootslaegen und dat opsettige moort geexcipijrt worde, waarover geene redemptie van goet \'t admittieien. Item tho stellen dat die drost oftte richter des dootslagers goed sullen leggen in toeslach tot dat bij den gerichte op die qualiteit und pene van den dootslach gekent sal sijn. Ook in den landbr. v. 1532 worden moord en doodslag afzonderlijk genoemd, ook daar wordt alleen van redemptie van doodslag bij ontvluchting gesproken. De afzonderlijke strafbepalingen voor moord en doodslag zijn eerst in de reform v. 1594 (art. 32, 34 en 35) opgenomen. Dat doodslag niet enkel meer voor geld afkoopbaar was, zooals vroeger, wordt \'t eerst in \'t verdrag v. 1501, tusschen den Hertog en de landschap, gevonden, volgens \'t welk een doodslager binnen een jaar en 6 weken na den doodslag niet in Gelderland mag komen. Noordewier Nederd. Rechtsoudh. p. 274- Vgl. Verhandel. Gron. Genootschap, p. 375. Mr. v. Riemsdijk De hooge bank van \'t Vel. Landger. p. 55. In den landbrief van Nieuwbroek werd compositie der straf nog toegelaten.

(6) \'t Belang der beleedigde partij werd hierbij op den voorgrond gesteld. Hertog Arnold beloofde bij zijn komst aan de regeering, dat hij, in geval van doodslag, binnen een jaar en 6 weken geen soen zou aannemen , tenzij vrienden en magen van den dooden eerst gesoent waren. Nyhoff. Gedenkw. IV p. 6. Ook volgens de Cancelarij Ordonn. a. 7 moest de soen met de bloedverwanten voorafgaan . en werd niet gegeven dan nadat een jaar verloopen was. Zie de wijze van soenen Nyhoff. Gedenkw. IV no. 356.

2

18

(7) Vroeger werd in deze gevallen \'t geer de persoon bij zich had of t eerste t beste voorwerp, dat te krijgen was, verbeurd verklaard. Toch zegt art. 26 van t tractaat van 153^1 dat »van aelden tijden eyn gewoenten herbragt isquot; om geen straf op te leggen »als men niet sekerlyck en wust of moitwil geschiet weerquot;. Zelfmoord, tenzij dit door krankzinnigen gepleegd werd, is in dit art. niet begrepen; dit werd zwaar, somtijds met verbeurte van alle goederen,

19

41. Item sullen dusdanige und andere untliefifden, de uyt natur-licker wyse van tleven ter doot gekommen syn, niet moegen ter eerden bestadet warden, sy weeren dan eerst van den officier ter plaets-zen besichtiget und beleidet. (8)

VAN STRAFF DES MEINEIDTS. (l)

42. Die jemandt, doer subor-natie, umb geit, vrudtschap , vyant-schap, offte umb andere dergelycke oirsaecken, upsedtelick und wetent-lick, mit valschen ede und getuich-nisse besuaert, diewiel hy daer mede Godt und der waerheidt beliegt, und den richter veroirsaeckt tegen de gerechticheit tho richten, sal eerstelick mit der daat eherloos wezen. Ende hem sullen syne twe vinger, daermede hy den valschen eedt gedaen, na den olden gebruick affgehouwen warden. Daerbeneffens sal de menedige den beschedichten, in civile saecken, synen schaden

gestraft. Geld. Volksalm. 1850 p. 220 sq. Geld. Maandw. II p. 196. Bijdr. Nyh. O. R. 5. p. 189. v. Heeckeren Amoen. quaed. jur. publ. Gelr. p. 12.

(8) In 1604 weiden hierbij gevoegd \'t ll^e , 12^e en 13^c art. De artt. 11 en 13 werden door de comm. in 1602, \'t 13^c art. door de Quart, verg. v. 1604 voorgesteld.

De comm. in 1602 stelde nog voor »datter vortaen gene interimenten van remissien gedaen worden, anders dan die momber van \'s Heren wegen und des ontlieffden vrunden.quot; In de Quart, verg. v. Maart 1604 werd gezegd: »sij nagesien de geconcipierde instructie voer de cancelrye op het stuck van doodslaegen, remissie und wat daeraen kleeft, waernae dit Capl., die voersz. instructie gearrestirt sijnde, sal mogen worden gedressiert, vgl. Cancelary Ordonn. 1622. artt. 37 en 38.

(1) \'t Concept bevat hieromtrent gene bepalingen. In 1604 is hierbij gevoegd: »als oock der ehebreuck und hoererye.quot; De comm. in 1602 stelde voor, bepalingen daarvoor te maken; in de Quart. Verg. v. Maart 1602 werden opgedragen aan »die rekenmr. Brienen und Pouwel van Arnhem toe concipijren een capittel van ehebreuck, hoererye ende divortije.quot; In de Quart. Verg. v. Maart 1604 werden de artt. 2 en 3 voorgesteld, zooals zij later in \'t landrecht opgenomen werden.

20

verrichten und, in criminele saecken, even dieselve straff lyden, die den unschuldigen, vermidts syn valsche getuichnisse aengedaen weer, wie dan oick, die sulcke getuichnisse durch subornatie, geschenck ofifte beloftenisse voersedtelick gepracti-ziert hebben, gelyckvals eherloos syn, alles, wat sy mit sulcke mein-eedigen kundtschap gewonnen hebben, mit allen interesse van dien, wedergeven, und noch, nha gelegen-heidt, gestraft warden sullen.

VAN VECHTEN , HOONSPRAKE UND ENNIGE ANDERE BREUCKEN. (l)

43. Wie den anderen mit een vuyst sleet, breuckt een pondt und den genen, den hy also onverschuit midter vuyst geslagen hefft, breuckt de sleger oick een pondt (2).

44. Item, wie einen bloitwondt, sal gebreuckt hebben vier pondt, und wie een mesz up den anderen toege ofifte mit enniger handtge-weer, waepenen, ofifte instrumente na den anderen sloege off worpe, het weer mit kannen , kandelaers, offte anders, in ernsten moede, die verlore twe ponden, soe duck hy dat dede. (3)

(1) Het concept bevat hiervan geen afzonderlijk hoofdstuk, de artt. 16 en 25 staan daar in \'t hoofdst.: Beruerende des Heeren Bruecken ende Ge walt.

(2) Is de ander niet «onverschuldtquot;, dan moet deze dubbeld betalen volgens art. 46.

(3) »bloitwondtquot;. In den landbrief van 1532 art. 4 heet dit een skuerbaer wondequot;, nam. bleeds lanck vynger nagelsdiepquot;. Elders moest de wond nog dieper zijn o. a. in Leiden ^anderhalf lid.quot; Een Chirurgijn »Baertscherequot;, wien \'t ambt van »Coermeysterquot; was opgedragen, moest zweren dat hij alle wonden die hij verbond «terstond de lenckte nemen und de brede, und alle gelegenheit in een register hem dairtho verordent claerlyken scriven laten, dair uth und na alle unbestendicheyt der wunden den landrichter rechtverdichlich belichtenquot;. Was de wond niet diep genoeg voor een keurbare wond, dan werd zij gestraft als vuistslag, vol-

21

gens handvest van Bommel v. 1327 en Landbr. van Over en Ned. Betuwe van 1327, vgl. Mattheus de Nob. p. 1130 : v. d. Voordt Piek. Statuta Gannit. p. 26. Nijh. Gedenkw. I. p. 215.

(4) Zie landbr. v. 1532 a. 5. sleemptquot; beteekent zoowel verlamming als elke soort van verminking Nijh. Gedenkw. I. p. 226.

Deze drieledige onderscheiding heeft ook de landbrief van 153² - doch daar zijn \'t: vuyst-slag, kuerbare wond en lempte; bij lempte wordt daar de schadevergoeding, aan den belee-digde te betalen, begroot door 5 »guede mannenquot;, in elcke banck te kiezen. In den landbrief van Nieuwbroek is 4erlei onderscheiding: vuistslag, bloedwond, keurbare wond, lempte.

(a) Bij dit art. merken drost en richter op »dat idt wel redenen zijn dat den aenhever des vechtens, die in onrechten bevonden werdt, gehalden wordt dubbelde brueken te betalen soe wel voor den verweerder als vur hem selven. Edoch dat der Heer altyt der dubbelder broecken vast zij.quot;

22

(5) Op vele plaDtsen van de Veluwe weid des Zondags markt gehouden. In Over en Neder Betuwe werd vroeger zelfs gericht op Zondag gehouden, \'tgeen eerst door den lardbrief van Hertog Karei is afgeschaft. In Juni 1619 zijn de Zondagsche markten en in 1621 is het panden op Zondag in Veluwe verboden.

(6) Zie landbr. 1532 art. II. In 1604 is hier bijgevoegd zooals \'t voorgesteld is door de comm. in 1602: «onvermindert den gerichte daarover haer erkentenisse.quot;

23

sonen und andere gesuoren dienars sloege, off dreichde te slaen, off aen oer eher spreecke, in thyden als sy, in oehre officien van des Heren offte gerichtzwegen, doende weren, offte daerna ter oirsaecken van oehr officie und sulx buiten hare schuit und verhael, dat sal oick staen tot des Heren straffingh und wil. (7)

54. Dan off de voorsz. officiers, und gesuoren sulcke slege, dreigen off scheltwoorden , unbehoerlicken aen hun veroirsaeckt und versocht hadden, dat sal staen tot erkente-nisse des gerichts , daer dat geschiet is. (8)

55. Item weert saecke dat jemandt den anderen, voer der bancken in sid-tenden gericht, mit lasterlicke woorden verspraecke off ennige scheltwoorden gaven, die verlore vier pondt. (9)

56. Voort wie den anderen schelt, off ahn syner ehren thokort secht und daerby blieft, und de schelder sulx mit recht, over den gescholden, niet bewiesen off bybrengen kan, sal staen tot des Heren wille. (10)

57. Und off jemandt den anderen aen syner eheren scheldt, und daer by niet en bliefft, und men hem nochtans overwysen und betuige¹¹ kunde, dat hy den anderen gescholden hedde, dat sal staen tot erken-tenisse des gerichts. Und off dat geschiet were ut haestigen moede₎

(7) Zie landbr. 1532 a. 11.

(8) Zie landbr. 1532 a. 11.

(9) Hoewel \'t schelden anders niet gestraft wordt, tenzij de dader door herhaling van de woorden toonde deze niet te willen intrekken, zal deze herhaling hier niet noodig geweest zijn, wijl \'t schelden in bijzijn van den rechter geschied is. vgl. Tit. 12. a. II.

(10) Zie landbr. 1532. a. 10.

24

off dat de schelder durch de weder-parthye daertho beweget were worden , daerna sal t\'gericht dat kennen und richten, (n)

VAN DIEFFTALIGE GUIDEREN.

HOE ENDE IN WAT MANIEREN EWDE MIDDELEN MEN AEN DEN GERICHTE IN CIVILE SAECKEN PROCEDIREN S^LL.

(1) in 1604: jvijf\'.

(2) Volgens Veluwsch recht werd de rechtsingang als de zgn. truncus totius arboris judiciariae beschouwd; zoo men niet den juisten rechtsingang gebruikt had, kon door den ganschen loop van \'t proces door partijen de exeptie van nulliteit en moest deze zelfs door den rechter ambtshalve opgeworpen worden; zoowel conclusie van partijen als de sententie van den rechter waren gericht op de verklaring dat een goede ingang van rechten gebruikt was. Echter kon men, in geval men niet zeker was welken te moeten gebruiken, twee rechtsingangen b. v. inleiding en besaet, tegelijkertijd instellen. J. Schrass. Observat. Pract. No. 25. Zelfs werd vroeger tegelijkertijd gepeind voor de hoofdsom en besaet ingesteld voor verjaarde renten, als men daarvoor niet peinden mogt. v. Hass. Aanteek. Lndr. 4 Bovenampt p. 63. Evenwel kon men voor peinbare schuld zoowel met peinding als met voorboding procedeeren, immers de eerste was ingesteld tot gerief van partijen en bespoediging der procedure, zoodat \'t gebruik van den meer omslagtigen weg geen nulliteit kon teweeg brengen; en tevens wordt in \'t hoofdstuk van peinbare schuld niet uitdrukkelijk voorgeschreven peinding als rechtsingang te gebruiken, zooals dit wel ^rt geval is in de hoofdstukken die de overige rechtsingangen behandelen.

Door deze 5 rechtsingangen werden echter niet uitgesloten compensatie en reconventie, die als verdedigingsmiddelen werden toegelaten, hoewel hierover dikwijls questie voorviel Schrass. Comment. Schrass. Vel. Practiz. p. 6. Pronck Opmerk, p. 26.

Ten onrechte heeft men somtijds een zesden ingang van rechten willen gebruiken, nam. wanneer bij schutting de eigenaar binnen 3 dagen ontschutting deed en borg stelde, liet men de zaak van zelf aan \'t gericht komen, zonder dat er eerst peinding en pandkeering geschiedde. Schrass. Vel. Practiz. p. 56.

(3) in 1604 volgt nog; «tusschen clacht und verburgungh.quot;

(a) Van dit art. zeggen drost en richter adat daer die vijfde geobserveerde inganck daer de officieren meest aen gelegen by behoort gestalt te worden nemptlyck die klachten verborgen wil ende soe wanneer daer contraverborgongh geschiet by den beclaechte dat de officier alsdan parthyen een dach van rechten gelyck ind vier ingangen geschiet.quot;

26

(1) \'t Doel van deze rechtsingang is, evenals van peinding, bespoediging van de procedure, wijl dadelijk met de executie wordt begonnen, en deze, in geval er geen verzet tegen geschiedt, kan voortgezet worden. Ze werd gebruikt om te vorderen alle onroerende zaken zoowel lichamelyke als onlichamelyke.

(2) »dach van rechten leggenquot; d. w. z. gelegenheid geven hun zaak te behandelen; de zaak kwam dan zonder nieuwe citatie van zelf aan \'t gerecht; zoo echter dan geen aanspraak door den aanlegger gedaan werd, was zij vervallen zooals ook blijkt uit de woorden »\'t laatste oordeelquot; ; zelfs werd bij panding tegen den pander, die na pandweering zijn\'recht onvervolgd liet, dezelfde straf bedreigd als de pandweerder zou beloopen in geval hij van zijn onrecht overtuigd werd.

De actie moest ingesteld worden ter plaatse, waar \'t goed gelegen was, wijl de sententie van den eenen rechter niet executabel was in \'t rechtsgebied van den anderen, welke reden tevens geldt voor de bepaling van a. 64. Schrassert noemt drie uitzonderingen hierop. Comment p. 118.

(«) \'t 31⁰ Art. keuren drost en richter goed zoover betreft die »propneteyt oder eygendomb. Dan daer yemandt om die possessie will spreecken dat parthyen t\' selve moegen doen mit sullicke ingangen van rechten als sy tho raede sullen vynden.quot;

27

(3) Deze geheele volzin is in 1604 veranderd zooals hij voorgesteld was door de comm. in 1602 »gesien seker appointement, den 14 Junij 1594 bij den quartier gegeven op supplicatie van C. G. Lamquot;: »Sal de drost oft richter in sulcken ghevallequot; enz. Sequestratie komt in \'t Veluwsche landrecht alleen voor bij appel Tit. a3. art. 1.

(4) Deze volzin (und sal alsdan enz.) ontbreekt in 1604.

(5) Omtrent \'t violentum spolium behelst \'tlanddagsreces van Octob. 1581 \'t volgende:

»Alzo gevonden wordt dat id violentum spolium duer partie tegen dandern zeer gemein

wordt, und dat daerinne vermitz tegenwordighe krychslopen qualick khan geremediert worden ten landt und stadtrechten, daerdoer die geïnteresseerde partie niet en khan tho rechte khommen und vuell claghens derhalven dagelicx vervallet oick dat men by experientie bevindt dat die sterckste partie andere oere goederen invadieren und datelick zijn onthaldende, isz bij die gedeputierden der landtschap goet gevonden dat der aenlegger sail hebben den kuer und option zyne saecke t\' institueren entweder voer den officier ter plaetzen, ten landen offt stadtrecht voer den Gelderschen hoeve mitz dat die gedaegde partie behalden sail zijn tho com-parieren ten gestalten daeghe und dat geen compensatie van de kosten sail werden gemaeckt, dan dat die in onrechten bevonden wordt die oosten sail gehalden zijn te draeghen. Doch wanneer in die recredentie erkant sail zyn sullen partien ten landtrechten voert renvoijeert werden den Heeren und officieren in alles hun broecken voerbehalden. vgl. Concel. Ordonn. 1622. a. 40.; Tractaat. v. 1538. a. 25. Geld. Placaetb. Praelim. 3. Dit art. heeft betrekking op het zoogen. possessorium summarissimum, waarbij alleen naar bezit van jaar en dag, niet naaide oorzaak daarvan, gevraagd wordt, \'t geen wel \'t geval is in art. 62. vgl. Winhoff uitgegev. d. Chalmot p. 390.

(£) Dit art. komt niet voor in eene copie van \'t concept, die zich bevindt in \'t Arnhemsche

28

VAN BADINGE. (l) VAN BOEDINGHE.

65. Desen inganck van rechten,

tho weten mit badinge, sal dienen

archief; doch \'t staat zoowel in \'t door de Meester in de Nieuwe Bijdr. Dl. VIII uitgegevene stuk uit \'t archief van Harderwijk (laatste artik.), als ook in eene copie van \'t concept, die in \'t Gro-ningsch archief aanwezig is. Overigens is, behalve verschil in spelling der woorden, \'t eenige onderscheid tusschen beide genoemde copieën, dat art 48 en 169 niet in die van \'t Groningsch archief voorkomen en dat daar art. 168 luidt: »Item dat nyemandt hoeger offte swarer interesse van renthen geven offte betalen sail, dan van hondert gulden sesz jaerlicx offte rogge nae raarct-ganck tot sesz gulden to, und dat to verstaen van roggerenthe daerop een loesse staetquot;.

Wijl nu van de copie uit \'t Groningsch archief de artikelen niet genummerd zijn, terwijl dit wel \'t geval is in die van \'t Arnhemsch archief, en deze nummers alle overeenstemmen met die, welke in de adviezen van kantselier en raden voorkomen, is \'t waarschijnlijk dat \'t concept, zooals \'t zich in \'t Aruhemsch archief bevindt, der landvoogdes is aangeboden, en de andere copie een voorloopig concept is geweest, waar later bovenstaand art. is uitgelaten en de andere genoemde artt. bijgevoegd of veranderd zijn.

(6) De drost van Veluwe verzocht in 1623 verklaring van \'tquartier van de woorden «niet genoechsaem geerft etc.quot; of de goederen der lieden, die wel genoechsaem geerft waren stilzwijgend verbonden waren, of dat daar een acte van moest opgemaakt zijn en of »ter plaetze etc. beteekende de geheele Veluwe of alleen \'t ambt, waar \'t goed gelegen is. Op de eerste vraag werd geen antwoord gegeven, op de laatste antwoordde \'t quartier dat hier de geheele Veluwe of Veluwenzoom bedoeld werd, wijl elk van deze ampten slechts een rechtsgebied uitmaakte. Vgl. Schrassert. Comment, p. 118.

(7) Door de comm. in 1602 «is geadvisiert, dat sulcke cautie sol moegen gestelt worden ten weinichsten voer d\'aenspraecke; tevens stelde zij voor hier nog »by the fuigen van die cautie juratoir tho prystiren by diegenen so in Veluwen niet geerfft noch geguidet sijn. Edoch tot erkenteniss des gerichts, und dat sulcke cautie niet alleen sal worden geadmitteert bij in und utleidinge, maer oick in andere saecken, daer se noedich sal sijn.quot;

(1) Deze rechtsingang werd gebruikt tusschen inwoners van Veluwe en Veluwezoom; tegen daarbuiten wonenden werd met arrest geageerd. Tit. 10. a. 1.

29

(2) In 1604 is hier tusschen gevoegd op voorstel der comm.: «geheele oft volcomene.quot;

C3) ïⁿ 1604 staat: «gepubliceerde rechtsdach5quot; wijl in sommige ampten de zitting meer dan een dag duurde, viel de rechtsdag in de volgende ampten gewoonlijk later. dan zij gepubliceerd was (Tit. 1. a. 9).

(4) Voor Heeren breucken had de citatie bij «kerckespraeckequot; plaats voorzoover de delinquent in \'t zelfde ampt woont, Tit. 2. art. 2. svoorhooffsquot; d. i. in persoon.

(\'■\') ^art* 60 wilden kanselier en raden aan \'t einde bij de woorden: »sovern hij binnen landts is voegen *van Veluwen off Veluwensoom respective,quot; off anders soude die tyt van drye daegen to cort syn om den gebaden daeraff te verwittigen ende voorts aenden gerichte tho kommen.quot;

(5) Vellich zijn d. i. wegens contumacie onverhoord veroordeeld worden.

30

sumen gehalden , lyffsnoot, waters- so hij datselffde dan niet dede der an-noot, Heren gebot (6). spraecken per contumaciam vellich syn (6).

70. Item, wanneer jemandt voer gebadet und aengespraecken wordt umb tho voldoen syn eigen brieven van obligatie, offte voerscholt, by hemselven gemaeckt, offte anders liquid, die sal hy by sidtenden gericht kennen offt ontkennen, und vorts bethalongh doen off betalong bewysen, sonder, wie duslangh ge-bruicklick geweest, dach up synen voerspraeck, und andere dergelyken uthfluchten, tho genieten. (7)

63. Item parthien gebadet synde sullen dach op ocren voerspraeck moegen genieten.

62. Item so eener an der bancken bevonden werde, denselven sail moegen mit recht besctten, offte voerbaeden om een conschap der waerheit. na gelegentheit der saeoken, und derselvige sal volgents bij duerende gerichte syne conschap gehalden syn to geven. Doch allet tot er-kentenisz des gerichts.

VAN BESATINGE. (l) VAN BESATONGHE.

71. Alle diegenen, die in Velu-wen und Veluwenzoom woonachtich syn, en moegen des anderen persone,

noch gerede guideren, voer schade

[/gt;) In dit art. meenen kanselier en raden »dat behoren geëxcipieert to worden dieghoenen die gebadet syn om des Heeren bruecken.quot;

(6) Gewoonlijk werden deze gevallen echter naar \'t oordeel des rechters uitgebreid. Vgl. Lndr. 4 Bovenampt. Tit. XI. I. Stat. Gannitensa p. 58.

(7) In 1604 is dit geheele art. weggelaten.

(1) Deze rechtsingang werd gebruikt tegenover vreemdelingen voor alle personeele vorderingen voortvloeiende uit schade of schuld voor zoover \'t betrof den persoon of roerend goed. Inwoners van Veluwe of van Veluwezoom konden dus elkanders onroerend goed altijd, en tevens roerend goed en persoon arresteeren wanneer de vordering een andere oorzaak had, b. v. om getuigenis af te leggen. zooals in \'t gericht te Ermel in 1666 is beslist, of bij faillissement of wanneer er gevaar voor ontvluchting bestond. Stat. Gannit p. 20. Mr. v. Riemsdijk

31

diss. Bijl. T. Lndr. Tit. 14 a. 2. Behalve in deze gevallen werd op sommige plaatsen \'t arresteeren van personen in \'t zelfde rechtsgebied wonende met boete gestraft. Stadr, v. Zutf. Tit. 9. a. 1.

Niet arrestabel waren o. a. de leden der Staten, naar de vergadering reizende, volgens Landschaps besluit van 1583; evenzoo zij die door de Landschap naar elders werden afgevaardigd Geld. Placaetb. II. 281 en de door \'t HofgeciteerdenGeld.Placaetb.il 139; ook op vele plaatsen de personen en goederen komende van of gaande naar vrije jaarmarkten. Geldr. Placaetb. II 308. v. Hass. Aant. Lndr. 4 Bovenampt. p. 92. Overigens waren om vrij van arrest te zijn, voor inwoners van steden of andere ampten bijzondere overeenkomsten of privilegiën noodzakelijk; de inwoners van Nijbroek genoten \'t voorrecht van zich van arrest te kunnen ontstaan door bij eede hun onschuld te betuigen, »ten waere dat men se mit gericht oft mit schepenen be-tuygen muchte, oft mit oire selffs opene brieffven. Nijh. Gedenkw. I. p. 237. Tn Arnhem warende inwoners van Veluwezoom , Emmerik, Zevenaar, liuessen en de Lymers niet arrestabel tenzij om getuigenis af te leggen. In den landvrede van 1359 tusschen Gelre eu Cleef wordt beloofd: «nyemant van ons verbondenen, of van onsen ondersaten, den anderen becommeren noch besettenquot;. Nijh. Gedenkw. II. p. 123.

In 1509 werd tusschen de raden der hertogen van Gelre en Cleef besloten: )gt;En salmen nu voirtain in der vurscr. beijder heren turstendommen ind landen geenreleyen kommer of be-lettinge die eyn op des anderen onderdanen vytgescheiden alleyn proper schoult, gestanden off geschien laten, dan watterleye forderynge des eynen tot des anderen heren onderdanen vermeynten thebben, sulx to suecken ind to vorderen ther plaitze eyn ytlick dinckpliclitich, woenhafftich ind geseten isquot; Nijh. Gedenkw. VI. I. p. 414, vgl. Geldr. Placaetb. II 28.

(2) Vroeger werden alle arresten, »in der kerekequot; afgekondigd; 27 Aug. 1640 is door\'t Vel. Quartier voorgesteld en door de landschap bekrachtigd, dat voortaan van alle arresten ook aan

32

erfgrond aan de eigenaren een schriftelijke weet zou gedaan worden, evenals van de andere ingangen van recht.

(a) Kanselier en raden meenden dat in dit artikel uitgedrukt moest worden dat \'t alleen op gereede goederen betrekking had, »soe die 74, arl. van erffgronde to spreecken schijndt.quot;

33

f3) »Competirendequot; d. w. z. van roerende goederen, want bij onroerende is de drost of richter alleen competent. Tit. 14. a. 2. Tit. 13. a. I. De gicht d. i. de getuigenis werd door den drost of richter, zittende met 2 gerichtslieden, ontvangen. Winhoflf Uitgegev. d. Chalmot p. 192.

(4) In 1604 zijn hier in plaats van »veertich pondtquot; ingevoegd de volgende woorden: »over eenactie bedraghende hondert daler oft daeronder tien ponden, und boven de hondert daler twintig ponden und sullen die daders ingeval van notore moetwil ende verachtung van de justitie neffens de voorsz boete noch staen tot erkentenisse des gerichts.

De comm. rapporteerde: »Alsoick bij ennige stedevranden voergegeven wordt, dat die breucke van veertich heren ponden tho verboeren bij digenen die in het besaet gaen tho groot schijnt te sijn in verglijckung van \'t gene daerop in die steden tho breucke staat, sije daervan ten naesten aen den quartier gereferiert.

3

34

35

te,

len

VAN PEINBAR SCHOLT. (l)

be-

82. In den eersten sal van nu len voertaen in Veluwen und Veluwen-nd zoom voer peinbaer gehalden waren- den, scholt und rent, bekent in iet gerichtlicke brieftquot; und segel, die ge-ich geven und gepassiert syn als recht aer is (2), sender underscheidt van [ve binnenjaersche, offte verjaerde rent.

(3)

83. Desgelycken, pacht und hui-*e- ringe in cedulen gemaeckt, sowael

iie -

re- ^{In dlt} hoofdstuk worden alleen de gevallen opgenoemd, waarin men van dezen rechts-

■ mgang gebruik kan maken, de executie zelve wordt behandeld, in Tit. 13 en 14, doch daar als gevolg van een gewezen vonnis, terwijl in dit hoofdstuk de schuld als liquide beschouwd }er wordt en daarom geen voorafgaand vonnis noodig is.

_:de (2) «scholtquot; d. i. eene vestenis, een contract waarbij een onroerend goed tot onderpand jg. g^{esteld 13} 5 »rente,quot; d. i. gevestigde jaarrente, uit eens anders onroerend goed. Pronk.

Opmerk, p. 53; andere renten of interesten spruitende uit personeele schuld waren vroeger in ide Veluwe verboden. Goris. Comment, p. 203.

_?e. «bekent in gerichtlicken brieff und zegel.quot; De richter- en schepenbrieven waren gewoonlijk _;ot ^bezeg^{eld d}oor den amptman en twee gerichtslieden; tegen deze gold geen exceptie. De Indbr. v. 1532 zegt; »voirt wiert saecke dat enichman vur den richter off vur gerichtzluyde des men hem mitten richter und mit gerichtzluyden off mit oeren brieven die die richter off sy selven besegeit hebben avertuegen mach des en mach hem nyemantz ontschuldigen.quot;

(3) In 1604 is uit art. 84 genomen en hier bijgevoegd: «item gerichtlicke bekentenisse.quot; 11- ^{116 comm}- stelde voor \'t overige van art. 84 te schrappen, wijl Heren breucken en ,_n ^andere Heren penningen door den overpander met parate executie geïnt worden; maar in de Quart. Verg. van Maart 1604 wilde men \'t art. toch behouden en stelde daarom voor: »sye en ^h^^{er gelnserIrt off} P^er parenthesin gestelt, dat Heeren breucken und andere Heren penningen j „ ^blj ^del1 averpender geexecutiert werden.quot; In \'t landrecht werd er nu achtergevoegd: «worden ^ by den overpainder met parate executie geinnet.quot; (art. 6). De overpander moest in Veluwe een \' \' *Soet eerlyck geboortigh man,quot; in Overijssel en Utrecht moest hij een adellijk persoon zijn. rst ^{Aan den} P^{ersoon of} \'\' goed van dienstlieden moest door den overpander gepand worden vol-gens gewijsde van \'t klarmgsgericht van 1552. Zoo \'t andere personen betrof, deed hij \'t ^ alleen bij weigering van den onderpander. In \'t klaringsgericht was hij de gerechtsdienaar en was verder belast met de executie bij panding, opsterking en van vonnissen tusschen panding ë en pandkeering gewezen. Hij had toezicht op de jacht in Veluwe en had tot \'t jaar 1706 ^ Zitting m \'t landgericht, evenwel had hij reeds sedeit 1619 volgens Quart, resolutie wel zit-_ht ^tmg\' ^maar g^{een stem}- ^v- Riemsdijk diss. p. 100. v. Hasselt. Oorsprong van \'t Hof v. Geld tie t ,¹⁰^ ^{Winh0ff uit}gegev. d. Chalmot. p. 176. Landr. Tit. 13. a. 7. Tit. 23. a. 21. Schrassert. ^ Vel. Pract. p. 155. Zie over het salaris Landr. Tit. 35. a. 29, 30 en 31.

^ «Parate executiequot; d. w. z. er had dan geen opbading en aaneigening plaats, maar de pan-den werden dadelijk gerechtelijk verkocht.

ï\'. ^{Voor Heeren} breucken niet gerichtelijk bekend of met recht verwonnen, moest metkercken spraecke of bading geageerd worden. Tit. 2. a. 2.

Heerenguldens = inkomsten van vorstelijke domeinen. Vlg. Schrass. Cod. Stukk. p. 196.

36

geschege sail die verwercr voer die binnen jaersclie renthe offte schuit, eiw insgelicken die binnenjaersche pacht bij sittende gerichte betalinge doen offte betalonge bewijsen und tot gene ontschult gelaten worden, (a)

67. Wurde yemandts gepeindt vur veriaerde renthe insgelycken voer verjaerde pacht, voert verdient lohn, item magen-aesz und verteerde oosten, binnen offte buitenjaers verdient offte verteert, waer voer men allet sail moegen peinden und off daerop pandtkeronge geschege, sail die verwerer daerop betalinge doen offte bewijsen, offte daervoer ter ontschult staen, offte die beclaechde sail dat dem cleger op syn behalt moegen schieten, welverstaende dat men op magenaesz, verdient lohn und verteerde costen by sittende gerichte sonder eenige vurgange

(4) »In Cedullen gemaecktquot; is hier overbodig wijl volgens Tit. 26 a. 3 geen andere huur erkend werd.

»binnenjaerschequot; d. i. waarvan de termijn nog niet verschenen is. Schrass. Vel. Practis. p. III. Vlg. Stadr. v. Zutf. Tit. 10. a. 5.; Landsch. resolutie v. 1593 Geld. Placaetb. II. 37. a. 24 van \'t tractaat van 1538 laat peinding voor binnenjaarsche pacht toe, ssonder enigen voerfanck tho gebruycken.quot; De beteekenis, die Chalmot, uitgave v. Winhoff p. 423, aan bin-nenjaersch hecht nam. dat waarvan de termijn nog geen jaar verstreken is, is moeielijk te verklaren; zoodra toch de termijn gekomen is, bestaat \'t vorderingsrecht, dat men tot na \'/s eeuw kan uitoefenen; om echter nu ook vóór den vervaldag zijn recht te handhaven, was deze bijzondere bepaling voor binnenjaarsche noodig.

(^) Bij dit art. merken kanselier en raden op: »Dat genouch waere dat die verweerder die penningen in den gerichte namptizeerde oder lachte ende voorts die aenlegger dieselve lichtede op genouchsame gerechtelycke cantie oder burchtale van (indyen hy bevonden worde mit onrechte gesproocken off quade peyndonge gedaen to hebben) dselve to restitueren.*\' De panding berust echter op de onderstelling, dat er geen questie over de schuld bestaat, maar wel over de wijze van betaling o. a. Winhoff uitgeg. d. Chalmot p. 398 en 423; Schrass. Comm. De panding of pandkeering, ten onrechte gedaan, wordt gestraft met vier pond. Tit. 14en 15.

(5) »hylixbrieven en maechscheydenquot; is hier overbodig wijl Tit. 27. a. I., die gelijk stelt met gerechtelyke bekentenis.

(6) «magenaesquot; d. w. z. eet- en drinkwaren; »verteerde kostenquot; = alles wat tot \'s menschen leven noodzakelijk is: spijs, kleeren, woning enz. Schrass. Vel. Pract. p. 113. Winhoff uit-gegev. d. Chalm. p. 420.

(7) Op dit hoofdstuk volgt in 1604 dat van »Klacht, verburgungh und contraverburgungh, derselver/\'zooals \'t door de comm. n 1602 was voorgesteld; volgens haar was\'t »notoirlicken na alden herkommen in Veluwen gebruicklick.quot; Later werd deze rechtsingang weinig meer gebruikt, wijl de procedure te kostbaar en te langdurig was.

37

to genieten andtwordt als vcirsz geven sail.

68. Item voer schulde offte ren then in hijlicxbrieven und magescheiden ge-maect, die van den dedingsluiden und hylicxfrunden ten beiden sijden toe merendeel offte oever die helffte besegelt offte onderhandteyckent syn, sal men moegen peinden, und off daer pandtkeronge op geschege, sail die verwerer by sittende gerichte betalonge doen , offte bewysen allet tot erkentenisz des gerichts. (6)

69. Item voer Herengulden, renthen , schattongen und pennongen sal men moegen peinden, und off daer pandtweringe op geschege, sail die verwerer bij sittende gerichte betalinge doen offte bewijsen und tot gener onschult gelaten worden. Desz sullen die boerers offte ontfangers den genigen, die idt begeren quitancie to geven schuldich und geholden sijn.

70. Item deszgelycken voer Heren-broieken die gerichtelicken bekandt sijn, offte mitten rechten gesleten und verwonnen zijn sal men moegen peinden und off daer pandtweronge op geschege, sail die verwerer bij sittende gerichte betalonge doen offte bewijsen, und tot gener ont-chult gelaten worden.

(b) De kanselier en raden zeggen: »By namptissement oder leggongh ende lichtongh op cantie als boven soude nyemant verkort en kunnen worden, en dat men in dem gevalle gheen erkente-nisse des gerichts behouven en soude, by weilick erkentenis des gerichts schyndt een duer open gehalden to worden om eenen frundt to moeghen off kunnen helpen ende alsoe die eene der parthyen tho vemadeilen.quot;

38

(1) De schout of diens gemachtigde deed de panding aan den verweerder in persoon of aan diens woning, daartoe gelast door den aanlegger, die hem eene schriftelijke akte mede gaf; de schout had dan de gewoonte den verweerder een knoop van zijn jas af te trekken of een splinter van de deur af te snijden; wanneer \'t onroer. goed betrof, haalde hij een kluit aarde van \'t land; wanneer de »wetequot; van de executie gedaan werd, nam de schout een halm van den grond of een lepel mede, als de verweerder dit belette werd hij geacht zich tegen de pandhaling te willen verzetten. Slichtenhorst. Aanmerkingen over \'t Vel. landrecht, (handschr.)

De panding en pandkeering moesten voor zonsondergang geschieden. Schrass. Comm.

\'t Gevolg van panding was, dat de goederen reeds als eigendom van den aanlegger beschouwd en, in geval van vervreemding, vervolgd konden worden. Generale panding op alle goederen van den debiteur had \'tzelfde gevolg voor alle goederen, die binnen een zeker district gevonden werden. J. Schrass. Consult, en ad vis p. 131.

Wat onder gereede goederen te verstaan is, werd door den raad van Arnhem in 1602 aldus bepaald: «alles wat gedragen of gedreven kan worden, geen mensch wezende; tevens losbare rentebrieven, renthe en thinsen, verschenen of vervallen huur, gemaaid gras enkoorn, afgehouwen hout, schepen met toebehooren enz. (Handschr. van Slichtenhorst.)

(2) Opbaden = opveilen. Winhoff. Uitgegev. d. Chalm. p. 210.

39

(a) »Und vercoopense bij bernende keersequot; staat in een aanteekening van v. d. Heil, Rentmeester van Veluwe (Handschr.). Elders heel het: »bij uitgange der bernende keersequot;\' d. w. z. bij \'t uitgaan der kaars werd de toeslag gedaan. Stadr. v. Zutf. Tit, X. 2. Arnh. Oudh. III. p. 112. Landr. Roermond 2® Dl. Tit. 3. a. 12.

40

(3) Zie landbr. 1532. a, 3 lu 1604 volgt op dit art.: art. 3, zooals \'t door de comm. was voorgesteld.

(i) Art. 59 »is vol quader talenquot; zeggen kanselier en raden.

(c) Bij dit art. merken kanselier en raden op, »dat die pene ende straff van het verbringhen behoort seecker tho syn ende naemhaftich gemaect te werden.quot;

(4) »Verwillekeiiringquot; drukt overeenstemming van partijen uit en wel hier om van de gewone wijze der procedure af te wijken. Daarom zeide men: »verwillekeuring breekt land-

41

recht.quot; Verwillekeuring van verwonnen panden beteekent een overeenkomst, waarbij \'t pand na de aeneigening den aanlegger blijft zonder gerechtelijken verkoop. «Verwillekeuring van pandsterkingquot; is eene overeenkomst om \'t pand zonder opveiling en aaneigening dadelijk ge-richtelyck te verkoopen of, zoo \'t onroerend goed betreft, dadelijk de »aanheiingquot; te doen. Schrass. Vel. Practis. p. 155. In 1604 volgt hier nog: art. 7, zooals \'t door de comm. was voorgesteld. Van vonnissen tusschen panding en pandkeering gewezen, werd echter appel toegelaten. Tit. 23. a. 2.

(1) 14 Juni 1594 is door \'t quartier vastgesteld, dat de scholten alleen met expresse volmacht en autorisatie van drost en richter, onroerende goederen, mochten panden en arresteren. Vgl. v. Riemsdijk, diss. Bijl. T. In 1640 is deze driemalige kerkelijke afkondiging door een schriftelijke kennisgeving vervangen. Geld. Placaetb. II. 297. Schrass. Vel. Pract. p. 161.

42

43

(2) binnenlandts d. i. binnen Gelderland, vgl. Tit. IC. a. 2.

(3) Evenzoo wordt bij inleiding gehandeld ingeval geen uitleiding gedaan is; dan wordt ook de eerste ruiming gedaan en verder evenzoo als hier bij panding geprocedeerd,

44

(«) Art. 44 meenen drost en richter «gans onformelyck gestalt to zynwat betreft «die ruy-monge to gebieden opter plaetsen daer die geuderen gelegen syn,quot; soemen by wynter und soemer tyden by hoge water van vloeden der zee und anders doch die lege landen und weerden nyet becommen en can ende dat sullicx zweerlick zyn solde voor den officier ende grote costen van parthyen twellick die landtschap tot sulcke respecte in den jaere 32 begeert hebben soewol van de inleydinge ende vuytleydinge als oock van de ruyminge affgestalt is inhalt des landbrieffs dan dat men dienvolgende die ruymonge behoort te doen. Edoch dat van die eerste ruymonge soewel den eygener ofte landtheer als den gebruycker een

45

45. Item offt geviele dat. die verweerder die eerste ruijminge, offte nadem die erevste ruijminge oer werckung be-koemen hadde, die anderde ruijminge vuijtdede, sovern hij in suleken gevall die ruijminge mit onrecht vuijtgedaen te hebben bevonden worde, daeran sail hy gebroeekt hebben 20 ®.

46. Offte so die verwerer in idt vuijt-doen der eerster ruijminge in den onrech-ten bevonden worde, und volgents die anderde ruijminge nochmaels vuijtdede, sovern hij dan dieselve mit onrecht vuijtgedaen to hebben erkent worde daeran

--sail hij gebroeekt hebben 40 ft\'.

schriftelicke weet voor hooft ofte ten minsten aen zyn woenstede behoort te doen. Dat bisher nyet dan alleen an den bruyeker geschiet en is gelick parthyen des versochten.

Dat de ruiming evenals de in- en uitleiding niet meer op den grond behoefde te geschieden, is door Hertog Karei in IS37 (in een copie uit \'t archief van Zutfen staat: «opten soevenden dach des maents July Anno duesent vyff hondert drie ende dattich)quot; vastgesteld. Geld. Placaetb. I. App. 152.

De oude wijze van ia- en uitleiding wordt in de aanteekening van v. d. Heil aldus beschreven : »In een erf und goet sal de stadtholder door begeerte desaenleggers rijden op een erve met twee gerichtsluijden und sal een schreve schrijven op der aarde und nemen den aanlegger bij der hant, und seggen ; hier leijde ick uw in tot allen regten als regt is nac lantregt van Veluwen und leyden hem op de schreef, und vragen een ordel, of hij hem heeft ingeleydet als regt is, die wijset jae, und men sal den verweerder die dat goet besit die wete daarvan doen, item als de verweerder den wete daarvan krijgt sal hij sigh voegen bij den richter ofte - stadtholder wederom uijtleijden, item soo sal de stadtholder rijden met twee gerichtsluijden op \'t erve ende goet, und leyden den aanlegger wederom uijt den guede oock over een schreve, und den verweerder wederom inleyden tot allen regten und leggen de partyen eenen dagh van regten ter naester gerichtsdage aan der banke in de ampte daer dat eive und goet gelege is. Zie de oude wijze van uitleiding uit een huis. v. Hass. Arnh. Oudh. III. p. 105.

46

(4) Deze straf werd echter niet altijd met die strengheid toegepast. Pronk. Opmerk, p. 56.

(5) Zie landbr. 1532 art. 2 en Augment. Landbr. Geld. Placaetb. I. App. 152.

(6) «Bearbeidenquot; d. w. z. \'t werkelijk bezit moest men dan nog verkrijgen; op welke wijze dit geschiedde, zie Schrass. Vel. Pract. p. 171* Vgl. v. Mass. Arnh. Oudh. III. p. III.

47

(/\') Aan \'t einde van art. 58 behoorde bijgevoegd te worden volgens kanselier en raden: »dese off diergelycke woorden; gelyck hy vanden verwinner soude hebben moeghen doen.quot;

(7) «Renthefferquot; werd onderscheiden van «gevestigd crediteur.quot; Voor den eersten is \'t goed zelve, voor den laatsten is de persoon des debiteurs verbonden, die slechts voor \'t geval van met betaling zijn goed tot onderpand gegeven heeft. Voor dezen laatsten gold dit art. dus niet. Pronck. Opm. p. 53.

48

dungh der lester ruimungh (8), an syn erffguit gedaen hefft, tsye dat sulx voer den officier ofifte voer ge-erffden under des mans und syner vrouwen, so hy een hefft, sampt der geerffden segelen, geschiet sye, sal d\'officier de parthye, die sulcke verwilkoerung untfangen hefft, ter wercklicker executie, offte ter lester ruimungh verhelpen, sonder daertoe gewoentlicken inganck van recht tho derven gebruicken.

74. Item die besaet doet in der kercken des ampts daer dat guedt gelegen, drie 14 daegen an een erve offte guedt, daer geen ontsaet en geschiedt en is, theijndens die 14 daegen so sail die seholt koemen und gichten dat binnen ampts, inhalt das landtbrieffs, voer dem drost offte richter, und der officier sal), binnenampts gaen ^V-^AN sitten mit twe gerichtsluiden, to gerichte mid ontfangen die gichten. Alsdan die j _] scholt die gicht gedaen hefft, sail die _won anlegger begeren an den drost offte richter, o-ghj dat hy een ordell bestade, woe hij mit guit sijn besatede guedt voertfahren sail, daerop gewesen sail worden voer recht, dat hij g_ew sijn summa und schaden groeten sail, und _Woc die Heer sail hem pandt gunnen, so sail und hij den officier bidden om eenen peinder ses2 und den officier sail seggen: ick gunne dat u den peinder. unc

(8) In 1604 is \'t volgende van dit art. aldus gewijzigd: »und inherung an erffguit, gedaen dae hefft, so sal d\'officier de parthye tot welckers behoef sulcke verwillekeurung gheschiedt zy, \' resl ter wercklicker executie verhelpen, sonder daertoe te gebruycken gewoontlicken inganck van recht,quot; en werden de artt. 35 en 26 hier bijgevoegd.

De comm. stelde voor. dat «verwilkoerungh van executie aen gereet goet niet anders en sol beboeren tho geschiehen dan voer den officier respective, oircondt geerfden, und dat led derhalven die alternative in desen artikelen sal moegen utgelaten worden.quot; In de Quart,

Verg. werd besloten, dat men »die officieren distingueren sal nae die verscheidenbeijtt van gereet goet, und erffgoet als dat die verwilkeurongh aver het gerede aenden scholtis, und aver het erff aenden drost off richter geschijen sal, daer men mede sai exprimiren, dal den officier parthyen aver hare voerhebbende verwilkeurongh bescbeidentlick ondervraege, und \\va van den effect derselver recht berichten sail.

49

75. Item offt saecke were dat binnen die drie 14 daegen ontsaet geschieden off gedaen worde, offte tegens peindonge pandtkeronge, tegens inleidongen vuyt-leydonge , see sail die peinder offte scholt den parthien enen dach van rechten leg-gen , ten naesten gerichtsdaege sen der bancken in dem ampt daer dat guedt onder gelegen is.

51. Und so sich tot voele malen twist erheefft van ordeleu per contumaciam ge-gegangen, so sail van nu voertaen alsulcke twist staen tot erkentenisse des gerichts, to weten oft die action daervoer dat idt guedt verwonnen is bewijszlicker is offte niet.

4

50

VAN VOLMACHTEN UND VOL- VAN PROCUEATION ADER VOLMACHT.

MECHTIGEN.

120. So wie durch einen vol- 83. Soe wie durch enen volmechtigen

mechtigen ennige rechtzvorderungh eenige rechtsforderinge will anheven offte

wil aenheven offte contracten mae- contracten maecken offte guedinge offte

cken offte guedinge off untgoe- ontguedinge doen, die sail gehalden wesen

dinge doen, die sal gehalden wesen , gijn volmacht to geven voer dem drosten

syn volmacht tho geven voer _van Veluwen offte richter van Veluwen-

den drost van Veluwen offte richter _{zoem unc}i geiichtsluiden offte voer sche-

van Veluwenzoom und gerichtz- _{peneu der stec}ien {a).

(1) \'t Quartier schijnt geen acht geslagen te hebben op \'t advies der comm. om »idtwes vruchtbarlicke \'t ordiuiren van vercopungh der verwonnen erffguideren nae expiratie van die tijt van redemptie,quot; (vgl. tractaat v. 1538 art. 22 en 23. Landr. d. 4 Bovemampt. Tit. 13 art. 10 en II.) De quart, vergadering van Maart 1604 stelde nog voor: ^die tijt van redemptie sonder onderscheyt op ses jaeren toe stellen, und toe spreecken bij gelegentheyt init die van d andere Quartieren dat se sich hierin mit die van Veluwen wilden conformieren und nae omganck van ses jaeren gene loesse toelaeten.quot;

Ook \'t landr. v. Zutf. en dat van de 4 Bovenampt. maken onderscheid in binnen- en buiten-landsch. Volgens \'t Zutf. stadsrecht was de tijd op \'/n jaar voor aanwezige en I jaar voor afwezige eigenaren gesteld. Tit. 14. art. I.

(a) Zie landbr. 1532 a. 20; \'t geheele art. is hier woordelijk overgenomen.

(2) Uit den regel, dat tegen den fiscus geene verjaring loopt, ontstond t gezegde. »heeren-peeren rotten niet.\'¹ Slichtenhorst. Aanteek. op Vel. landr. (Handschrift.)

Restitutio in integrum was in Gelderland, behalve in t Overquartier, niet bekend. Goris Comment, p. 262.

(a) Kanselier en raden stellen voor in dit art. mede »die volmachten voor Co Ma^ts Raede alhier gepasseerdquot; te stellen.

51

(1) Vrouwen moesten om eenen gevolmachtigde te stellen geassisteerd worden door eenen voogd. Binnen Arnhem was dit echter geen vereischte. Schrassert Cons, en Advis. IV No. 31. 13 en 19.

(2) Deze bepaling heeft ook de landbrief van 1532; doch daar worden behalve bannerheeren ook heeren genoemd; \'t landr. der 4 Bovenampt. Tit. VIII. a. 5 zegt uitdrukkelijk: »Banner-heeren, besittende Banner-Heerlijkheden binnen dese Provintie.quot; \'t Zelfde voorrecht werd in 1538 door Karei V aan de prelaten en kapittelen van Utrecht gegeven. (Matthaeus, De Nobilitate p. 550.) Volgens \'t Overijsselsche landr. Tit. I. a. 12 komt dit voorrecht toe aan »al-sulcke grote personnagien die naer ghemienen rechte daertoe sijn geprivilegiert.quot;

Vroeger was vertegenwoordiging op sommige plaatsen niet geoorloofd en moesten partijen persoonlijk in \'t gericht treden o. a. in Zalt-Bommel, waar door Hertog Karei in 1525 dit verbod is opgeheven (G. v. Hass. de Pot. leg. p. 54. Geld. Maandw. II. p. 68.) In de Betuwe, Maas en Waal en Rijk van Nijmegen mocht alleen de aanlegger maar niet de verweeider zich laten vertegenwoordigen, tot in 1538 ook de verweerder dit recht gekregen heeft. Art. 23. ttactaat 1538-

Volgens landrecht van Cleef waren «Vorsten en Heerenquot; verplicht zich te laten vertegenwoordigen, «vermits zij veel te geweldig zijn en ook om eerbaersheidswille en opdat haer tegenswoordigheid den regter en klaeger niet en vervaerden.quot; Handschr. v. Slichtenhorst.

52

125. Niemandt sal voer bancken het officie van voerspraeck offte procureur moegen bedienen, tenvvaer dieselve van goeden naem und faem,

und daertho beedet sy, daerbenef-fens elcke reisz, van den drost off richter, orloff und consent gekregen hadde, umb parthyen tho dienen. (3)

126. Sal in denselven eedt ge-laven, syn parthyen in oehr recht getrouwelick tho dienen , sonder dieselve in oehr unrecht, so haest hy sulx speuren kan, voer tho staen. (4)

127. Alle procureurs sullen oehre mundtlicke bedingen, und wat sy voer schrifturen Overgegeven, by sidten-den gericht, mit corte verstendtlicke woorden dictiren. (5)

128. Sal oick aen den gerichte de een den anderen in syn woort niet fallen, dan sal een jeder syn nodturfft,

na dat die saeck uteischende is , instellen , und voerdraegen , und dat reverentlyck, sonder ennige haes-tige und unbeleffde, offte injurioese woorden tho gebruicken, up pene van vier pondt, und anders nha gelegenheit der saecken arbitralick gecorrigiert tho warden, (6)

129. Insgelycken sullen sich de procureurs (7) wachten, wanneer ennige interloquutoir off diffinitive ordelen by den gerichte offte den ordelwyser sullen utgewesen syn,

daertegens idtwes verachtelick te

(3) De regter moest altijd, wanneer partijen hem daarom verzochten, eenen procureur stellen; volgens den landbr. van 1532 moest de richter »altyt sich daernae stellen dat hij twee vur-spraecken aen allen bancken heefft.quot; Vgl. Regt. v. Tiel. 1410. Geld. Placaetb. I. App. 55.

(4) In 1604 is hier bij gevoegd op voorstel der comm.: «welcken eedt ten allen gherichten sal worden vernieuwet.quot;

(5) In 1604 is hier bij gevoegd Art. 9 , zooals \'t door de comm. was voorgesteld.

(6) In 1604 volgt hier Art. 11, zooals \'t door de comm. was voorgesteld.

(7) Op voorstel der comm. veranderd in 1604 in: »parthyen und procureurs.quot;

53

seggen off te schrieven , by peen van twintich pondt, die sy sullen moeten betalen, aleher sy in ennige saecken wederumb gehoert sullen warden, und daerbeneffens noch staen tot arbitrale correctie.

130. Item sal niemandt van voer-spraecken, part off deel hebben, in saecken daerin sy parthyen dienen, noeh ennige actie moegen copen , off contracten maken dienaengaen-de, dan sullen thovreden syn mit behoerlicke salaris (8), up pene van twintich pondt, und dat sulcke beloften und contracten nul und van unweerden syn, dat oick de contra-venteurs van desen artikel daeren-boven noch arbitralick gecorregiert warden sullen.

. 131. Een procureur sal syn ange-nomene parthye niet verlaten, buiten erhefflicke oirsaecken , tot erkente-nisse des gerichts, und sal een procureur syner parthye wederdeel in dieselve saeck, niet moegen dienen, by veertich pondt und vorts by arbitrale correctie.

132. Soveer een procureur offte volmechtiger syne^r parthyen recht versuimden , dieselve sal gehouden syn in alle schade ende interest, tot kennisse van den gerichte, dien, die daerby interessiert sal bevonden warden, op tho legghen und tho betalen, und so veer idtselve duck-maels geschiede, sal sulcken procureur van synen dienst gesuspen-diert (9) offte ontseth warden, tot discretie van den gerichte; parthyen

(8) In \'t Reglement van 1698 a. 10 is \'t salaris vastgesteld op 1 gld. 10 stv. voor iedere zaak.

(9) Op voorstel der comm. is dit woord in 1604 vervangen door; «voor een tytlauck opgeholden.quot;

54

recht und actie tegens denselven procureur nochtans unvercort.

133. Geen voerspraeck sal aen het gericht tweerluiden in einer saecken contrarie woordt doen. (10)

(10) Zie landbr. 1532 a. 1. Dit art. is in 1604 op voorstel der comm. vervangen door: a. 16 en 17; voor a. 16 zijn de artt. I en 2 van \'t reglement van 1698 in de plaats gekomen.

(a) De kanselier en raden zijn van meening »dat die principael debiteur voorall ende eerst behoort geexecuteerd te worden, all schoon in de burchtale die clausule een voorall. Maer indyen daer stondt als principael dat dan dese eerste art. te weten die 122 alsoe voortgaen ende effect sorteren muchte.

88. Item sail die anlegger gehalden sijn bij sijner anspraecke alle syn bewijsz schijn und bescheidt tot verification der selver anspraecken enichsins dientlick aver to leggen. Insgelycken sail oeck die verweerder gehalden syn alle syn bewijsz schijn und bescheidt, waermede hij vermeent des anleggers anspraeck afftolenden und toe vernichtigen bij syn andtwordt to vuegen und niet simpliciter (wie bisz an-hero geschiedt) anspraeck doen, und negative andtwordt to geven, und sullen voerts beide anlegger und verwerer, oer straff ende contrastraff replieierende und duplicierende und niet anders moegen doen, und sail alsoe hiernae dat procesz ge-slaeten und ten ordell toe bedongen worden , welverstaende dat die anlegger bij sijn replijck geen bewijsz schijn noch bescheidt sail inbrengen moegen tot verificatie und bestedigongh van syn anspraeck dan alleene om des verweerders andtwordt und bewijszstucken daerinne angetoegeu to straffen, insgelijcken sail die verwerer bij sijn duplijek geen bewijsz schijn offte bescheidt inbrengen moegen

(1) Hoewel de landbrief van 1532 a. 23 bepaalde, dat beide partijen slechts twee «spraickenquot; zouden hebben en daarmede \'t voorrecht ophief dat vroeger de aanlegger boven den verweerder had, werd dat voorschrift te buiten gegaan en daarom besloot \'t Quartier den 30sten jiei ,56^. opdat dit misbruik »aboliert und vernichtiget und parthien mit wijtlopige schrijven und lange processen niet omgefuert und in vergeeffelicke costen gebracht wurden,quot; dat zoowel de aanlegger bij zijn aanspraak als de verweerder bij zijn antwoord dadelijk alle bewijsstukken moesten overleggen en na re- en dupliek, waarbij bewijsvoering verboden was, zou dan \'t proces gesloten zijn. In \'t Zutfensch landr. Tit. V. a. 8 wordt ook Treplick en Quadruplick toegestaan; bewijsvoering was daar geoorloofd bij re- en dupliek. Evenwel werd in \'t Vel. landr. hierin ook veel aan \'t oordeel des rechters overgelaten (a. 2. en Tit. 16. a. 11).

De aanspraak kon mondeling of schriftelijk geschieden. Tit. 16. a. 9 en 11; Art. 23. tract, v. 1538.

De landbrief van 1548 zegt: »und die ainlegger sail syn ainspraeck schrifftlicken inleggen oft muntelicken doin. Ende ten naesten gerechte sal die verweerder syn antwoerde insgelycx schriff-telick inleggen oft muntlicken doen,quot;

56

(2) In 1604. is hier bijgevoegd op voorstel der comm.: art. 3 en 4. De aanleiding tot dit laatste art. waren de groote kosten, die vroeger de verweerder had om copie van de stukken van den aanlegger te bekomen. «Schrass. Comm. p. 256quot;. Volgens den brief van 1548 moest den verweerder »om syn loon die aenspraeck scrifftelick overgelangt worden.quot;

a. 3. Bij verzuim van re- o[ dupliek was noch de aanlegger van zijn instantie vervallen noch de verweerder contumax; doch er werd recht gesproken op de ingeleverde stukken, zooals ook bepaald is in a. 4. van \'t reglement van 1698.

(3) Op voorstel der comm. staat in 1604 in plaats van de woorden, »gerichtzluiden, die gequalificiert syn ter bancken tho sidtenquot; : Geerfden.

57

(4) Zie landbr. 1532. a. 3. Doode hand en waar waren geen verdedigingsmiddelen doch alleen middelen waardooï \'t antwoord kon uitgesteld worden. De reden waarom deze middelen verleend werden, was van \'t eerste; de mogelijke onbekendheid met den staat der erfenis; van \'t tweede: de noodzakelijkheid om een derde in \'t proces te roepen. In 1604 is aan dit art. toegevoegd, zooals \'t door de comm. was voorgesteld: »welck beneficie van de doode hand mede sal te ghenleten staen bij weed-vrouwen, ten aensien van hare afgestorvene mannen. Und wie de doode handt ghenoten heeft, die sal ghene waer genieten mogen.quot; Vroeger kon de verweerder tot driemalen toe zijn antwoord uitstellen door successievelijk te vallen op zijn voorspraak, doode hand en waar. Quart, ree. 1547. (in \'t »Veluwsch landrechtquot; v. de Meester.J

De landbrief van 1548 stond den verweerder \'t «vallen op zijn voorspraakquot; toe, maar hij moest dan met zijn antwoord zijn waar en doode hand inbrengen.

Behalve door bovengen, drie middelen kon \'t antwoord nog langer uitgesteld worden, wanneer de verweerder een riddermatig persoon was; deze genoot nam. \'t voorrecht niet contumax verklaard te worden tenzij hij, ten derde male voor \'t gericht gedaagd zijnde, niet verscheen; bij nietverschijning na de eerste en tweede daging kwam hij telkens met een boete van een ban (= I oude vlaems) vrij. Slichtenhorst H. S. \'t »Laatste oordeelquot; zooals\'t staat in\'t Vel. Signaatboek van 1516 en 17.

\'t Recht van den verweerder om dag op zijn voorspraak te mogen nemen zooals de landbr. van 1548 \'t noemt — d. w. z. zijn antwoord tot een volgend gericht uitstellen om intusschen met zijn voorspraak de zaak te bespreken wordt in de reformatie niet meer toegestaan; in \'t concept nog in a. 69 en 83, met uitzondering van enkele gevallen; ook kanselier en raden nemen in hun aanmerking op a. 83 dit recht als nog bestaande aan. \'t Landr. der 4 Boven Ampt. noemt dit recht niet. In de Statuta Gannitensa heet het »varst op syn voerspraeck nemenquot; t. a. pl. bl. 57. Van \'t laatste oordeel, zooals \'t staat in \'t gerichtboek van Veluwe van ^I594—1605, luidt \'t 4e art. aldus: »Alle degene die gevallen op oir voirspraeck comen zij niet bij sittende gerigte werden sij aengespraeken en brengen sy oir voirspraeck niet in dat sij velligli sijn werden sij niet aensproken dat sij vrij sijn.quot; Dit art. wordt door Schrassert (Comm. p. 267) niet genoemd, waaruit ook blijkt dat \'t recht van «vallen op zijn voorspraakquot; in later tijd niet meer geldend was.

58

(0) Dit art. »scliijntquot; volgens kanselier en raden; any et wael verstaen to syn. Id is wael soe dat redelyck were, wanneer yemandt op syn waere gedinght hadde en dan niet bewysen en cunde datter yemant were die apparentlyck hem behoorde te waeren dat dieselve brueck-hafltich wurde, dan dat yemandt breucken soil omdat syn apparente waere voor hem nyet en welde intreden sullix were onbillick ende onredelyck. Ende dunckt daeromme dat hier ad tho weten off hy redem hadde gehadt op syn waere te dingen off nyet id gericht erkennen mucht, maer anders nyet.quot;

{i) Kanselier en raden vinden «nyet billick dat men op voorordelen gheen appellatie soil genieten moegen maer dat vooroirdelen (uon obstante appellatione) executie gewinnen op cautie sullicx schyndt redelyck die appellatie nochtans oere effect gewinnen.quot;

(5) Voor dit art. zijn in 1604 art. 3 en 4 in de plaats gekomen.

59

(c) Bij art. 94 merkt de landschrijver op »dat parthyen oer beding dubbelt solden overleveren van haer aenspraeck ofte replyck om die eerst by twee gerichtsluyden ofte den lantschrijver by sittende gericht gecollationeert te worden nyet mogelick en is die collatie alzoe in den gerichte te doen bemerckt idt gericht in eeuen banck gemeenlyck vuytgcricht moet werden op een dach, daermede die landtschrijver genoechsaem geoecupeert als notoor dat oeck de landschruver nyet gelegen op yemandts gedaene collatie te teyckenen daer hy nyet zelffs geausculteert en heeft. Oick vallen die meeste saecken van schade und schuldt als van thien stuyvers een gulden min ofte meer daervan parthyen eerst instantie aen den gerichte te geven die daer alsdan muntlycken aenspraek doen ind nyedt die pyne weerdt daerom byden voorspraek vier ofte vyff maell daer sy woenen te reysen. Oick verdragen sich die meeste parthyen van cleyne saecken aenden gericht soe dat van sullick dubbelt schrijven all vergeefflicke costen wesen solden. Alst oock wesen solde van grote saeken die parthyen laeten vallen accorderen ofter ter vnmtlichheyt opgenomen werden. Mede en begeren veele parthyen gheen copien vanden eysch ofte replyck des aenleggers dan somptyts eenige off alleenlick lecture. Soe is de landschrijver vredich den parthyen die zullicx begeren om gebuerlick int geheel ofte deel copien te gheven wie aver menschen memorie bisz her by zyne vursaten ind by hem als itzige landschryver nae geschiedt is ofte die beloeninge daeraff te ontfangen tot taxatie des gerichts dat den parthyen nyet meer dan min costen sail off sullicke copie by de vurspraecken off yemants anders geschreven were dat doch de landschrijver als een gesworen alleen competeert gelyck tselve by alle anderen Landschryveren ofte secretarissen geen pantschap hebbende van gelycken gedaen wordt ende dese landschrijver lichtelyck te doen sail hebben soe men doch maer twee mael des jaers vermogen die versochte reformatie richten en sail daer men op andere oorden vier maell ind meer richt.

(6) Voor dit art. is a. 9. van \'t Reglement van 1698 ia de plaats gekomen.

(7) »und geschiedtquot; ontbreekt in 1604.

(8) \'t Zelfde zegt art. a. 21 van \'t tractaat van 1538; »soe oick in voel gerichts-bancken geschiet dat die aencleger syn aengeheven regtforderinge fallen lieth. als hy sijn uytdragende vondenis hebben sol, enz. Volgens landr. van Zutfen Tit. 4 a. 5 kon den aanlegger nadat hij ten tweeden male zijn aanspraak had laten varen een eeuwig zwijgen opgelegd worden, \'t Overijss. landr. Tit. 12. a. 7 bedreigt niet alleen \'t verlies van de instantie, maar ook van \'t recht.

60

89. Item op alle vier voirss. gerichtelicke ingenge der rechtsforderunge sal men moegen dach genieten op syn voerspraeck, vuytgesondert (woe oeck voer gesecht) die gepeindet sijn voer binnenjaersche pachten, renthen, magenaesz, verdient lohn, gerichtelicke schijn, eijgen bekande handtschritften und bewijszlicke schuit, daer men den dach opten voersproeck niet sail moegen genieten.

(9) »und tho te latenquot; ontbreekt in 1604.

(1/) Kanselier en raden vinden »dat het zeer onredelick waere, dat yeraant (mits renun-cierende van syne actie mit refusie van costen dieselve syne actie nyet en sol moegen voor andere (die natuere derselver actiën daerinne behoorlicke rechters waere) institueren off aen-vangen.quot;

61

VAN VERSTECK. (l)

146. Daer tusschen besaet und unt-saet up erffguit, den dach van rechten diende und de verweerder en com-parierde niet und verdedigden syn untsaet, sal den anlegger voorts procediren moegen thut peindungh.

147. Item, dienende den gerichtz-dach tusschen peindungh und pandt-kerung, so de verweerder niet en queem und verdedingde syne pandt-kerungh, sal d\'anlegger vorts procediren thut de eerst ruimungh, und so vorts.

148. Van gelycken sal het ge-halden warden tusschen in und uthleidungh.

149. In saecken mit verbadungh aengeheven, so de gebade ten dage dienende niet en erschene, sal d\'an-legger vort moegen schryden tot de peindungh aen het gerede.

150. Soveern d\'aenlegger, ten aengestelten rechtzdage, niet en er-schynt, sal de verweerder, indien hij sulx versouckt, van der instancy ge-absolviert und d\'anlegger gecondem-niert warden in de costen. Sal oick de verweerder niet gehalden syn, inde saeckwedrumb ten rechten tho staen,

ehr hem de voersz costen, tot taxatie nnd moderatie des gerichts, thorugh gegeven und betaelt sullen syn.

151. Daer gepeindt wordt aen gerede guideren, sal gehalden warden wie duslangh nha landtrecht van Veluwen und Veluwenzoom ge-biuicklick gewest. (2)

(1) \'t Concept bevat hierover geene bepalingen.

(2) In 1604 is hierbij gevoegd, zooals\'t door\'t Quartier in Maart 1604 voorgesteld was: «und daer binnen veertien daghen na ontfanghene wele van peinding aen gereedt goet gene pandt-kerungh geschiedt zij, daer sal men voorts tot der executie procediren mogen.quot;

62

152. Item, so wanneer een saeck onder ordels gebracht isz , und d\'een off d\'ander parthye des ordels niet en vermaenden, die sal gebroeckt hebben , over een actie van hondert daler, vier ponden, und van meerder off minder , na advenant, tot erkentenisse des gerichtes, een der-dendeel voer den Heer, und twe derdendeelen voer de vermaenende parthye, und sal gelyckewael, so het gericht offte den ordelwyser vervat weer, gewesen warden als naer recht, und so dit versuim geschieden by ennigen procureur offte volmech-tigen, so sal dieselve in de voersz. broeck gefallen syn und syn parthye daervan vryen.

63

(1) Getuigenis afgelegd voor notaris en getuigen was dus niet geldig; \'t Overijsselsche landr. Dl. I C. 13 a. 15 zegt dit uitdrukkelijk. Op dit art. volgt in 1604: art. 3. zooals \'t opgesteld was in de quartiers vergadering van Maart 1604; de comm. zegt hieromtrent: «Also\'t Quartier in den jare van 1595 op enen lantdaeh tot vorderungh van justitie und gerijff van partijen, goet gevonden lieefft, dat die drost sol aenstellen und authorizieren twe bequame personen tot verhoren van kuntschappen, d\'een in d\'over und d\'ander in die Neder Veluwe dat oick \'t Quartier daerop des gedeputierden specialicken gelast heeft volgende den recesse, syn daervan diverse communicatien gehalden; doch is die saeck voeralsnoch gebleven in advis.quot; Nog bevat \'t rapport der comm. hierover \'t volgende: »also die drost verclaert, dat, sijnes wetens niemaat en sal tho voortschijn kommen, die sich dessels over den drost sal hebben tho beclaegen und dat sich die drost niewerlt weigerich hebbe vynden laten, ter requisitie van vermelde luiden und anderen tot heren meesten gerijff tho verlenen volmacht, aen die scholten tot verhoer van getuigen, versuickende boven den olden gebruick und waelherbrachte gerechtigheid in \'t stuck van sijn office niet geprejudiciert noch beswaert tho mogen worden. Bovendien geconsideriert die difficulteiten dependirenden aen die Quartiersresolutie in den jaer van 95 op ten landtdage genomen sye daer van ten naesten gereferiert aan den Quartier ten einde te Quartier selffs daerop sulcke orde gelieve tho stellen ^ als se tho rade bevynden sullen tho behoren.quot;

(a) Bij \'t 98\' art. merken kanselier en raden op dat de: »inhalt desselffs den onderdanen tot groten zwaeren costen strecken sol ende dat daeromme genouch waere dat men obselveerde die quot; aide manyeren, te weten dat die getuygen inden gerichte ofte by den drost ende twee gerichtz-luyden off byden scholtis van den drost volmechticht synde ende twee gerichtsluyden verhoort worden und dat sonder eenige limitate van tyde edoch dat die gerichtzluyden lesen ende schrijven kunden, ende die certificatie ofte gerichtzschyn mede onderteyckenden.quot;

(2) »ter eerster badinge voorkommen.quot; In \'t quartiersreces van 20 Sept. 1547 wordt gezegd: »Zoo wie in Veluwe aengespraecken wordt, om een kondschap der waerheid, soo vallen die

64\'

luyden op oer dienstrecht, dat lange jaeren vertrektquot; d. w. z. vroeger kon, zooals boven gezegd is, een dienstman voor \'t gerecht ontboden zijnde, tegen betaling eener boete tot twee malen toe niet verschijnen. Daarom besloot \'t quartier »dat zy stondeus ain bij sittende gericht sullen tuigen und antwort geven, then were dan saick dat het gericht erkende dat sy niet tuchweerdich weren, nyemandt uytgesondert hoerich off anders see waell in steden als upt platten lande.quot; In \'t volgende jaar is dit besluit door Karei V in den landbrief van 10 October bekrachtigd en den 26^slel: Juni 1653 nog eens door \'t quartier vernieuwd. Schrassert Cod. Stukk. p. 273.

»geen afschrift genietenquot; de reden hiervan was \'t gevaar voor valsch getuigenis, \'t Zutf. Landr, Tit. 6. a, 3. bepaalt \'t tegenovergestelde.

(3) In 1604 staat in plaats van »het gerichtequot;: »de officier und geriehtsluiden.quot;

In sommige steden o. a. te Harderwijk konden vrouwen zich, in geval van zwangerschap, gedurende 40 weken van de eed verschoonen, om bij vergissing of misverstand, »op haar kind niet te laeden den vloek van meyneed.quot; Volgde na de 40 weken geen geboorte dan was de vrouw xvellich gewonnenquot; en verbeurde 5 pont, volgde ze wel dan moest ze onder dagvaarding ter eerste gerichte na haren kerkgang verschijnen.

65

VAN ORDEL UND ORDELWIJSEREN,

(4) De gt;sware tytlickequot; straffen worden bedreigd in a. I. van Tit. 4. In \'t landr. v. Zutphen Tit. 6. a. 9. en van Roermond. Dl. V. Tit. 12. a. 7 wordt de »eeuwigequot; straf uitgedrukt, welke telkens den getuigen moest voorgehouden worden.

66

vier pondt voer den armen und so de procureur sulx versuimbden, sal de breuck by hem betaelt warden,

des sal de landtschriever oick gehalden syn de processen upt spoe-dichst tho veerdigen. Off, so by gebrek van dien d\'anlegger in schade quame, sal de landtschriever de voersz. breucken moten dragen, allet tot erkentenisse des gerichts.

162. Wanneer de processen so gandts groot syn, dadtet gericht by overlesungh derselver upgehalden und verlet. solde moegen werden,

so sal d\'anlegger moegen begeren,

dat de drost off richter den ordel-wyser und de bysidtende ridderschap und gerichtzluiden ten weinichsten in getal van soeven personen by den gericht daertho te deputiren,

wolde up kosten van ungelycken,

by den aenlegger te verschieten,

up einem sekeren glegenen dach voer den toecomenden gericht doen verschrieven, ter naester bequamer plaetse, tsy in steden offte in dorpen der gerichtzbancke, umb dat procesz tho visitiren , des ordelwysers voerraem aen tho hoeren, und vol-gents het ordel tho concipijren soe moegelick, umb tselve up den naestvolgenden gerichtzdach uth tho lesen.

163. Van sulcke extraordinaris bykumpst, ten versuick van den anlegger aenbestembt, sal elcke ge-richtzpersone und de landtschriever hebben twe daler daechs , tot hare

_{Bii d}u _art merken kanselier en raden op dat \'t «parthyen tot zeer groten en zwaere „1L «ycke» ..U .oby.d. 4— « ™

lesen, geconcludeert endc vuytgesproken behonen to «oulen as alts gebruyckelyck is.quot;

6/

(1) Voor dit geheele art. is in 1604, art. 4 in de plaats gekomen zooals \'t door de comm. voorgesteld was.

Op voorstel der comm. en van de quart, verg. van Maart 1604 is hier art. 6 bijgevoegd.

(2) De voorafgaande woorden van af «Offte so de belerunghquot; zijn in 1604 op voorstel van de comm. aldus veranderd: »Soo sal dan noch een ordelwijser buyten landts oock consultatie mogen nemen, indien het hem na gelegenheyt der saecken, noodigh dunckt, des sal den aenlegger schuldigh zijn.quot; De redactie van 1594 was minder duidelijk, er werd ten minste niet uitdrukkelijk gezegd, dat \'t van \'t goeddunken van den ordelwijzer afhing om buitenslands advies te halen; zoo werd 0. a. in de quartiersvergadering van Maart 1603 een klacht ingediend tegen burgem^r. Wijnbergen, wijl hij als ordelwijzer met buitenlandsche rechtsgeleerden had geconsulteerd, terwijl hij volgens den verweerder alleen binnenlandsch advies had mogen nemen. t Quartier besliste hierin, dat de ordelwijser »so wel sal hebben toe nemen inheimsche consultatie als hij gedaen heefft buytenlants, und die beyden den gericht te vertoenen umb daervan toe volgen wat hun gevellich sal sijn.quot;

De aanleiding tot de bepaling van dit art. was vrees voor inmenging van vreemd (vooral

68

zeker ook van Rom.) recht, zooals \'t Zutf. Landr. Tit. 7 duidelijker te kennen geeft. Terwijl echter in de vorige quartieren \'t vrij gelaten werd of men advies wilde nemen, was dit in \'t Zutf. altijd verplichtend gesteld. Vgl. de Vries. t. a. pl. p. 53. Pronck Opmerck. voorrede. Tevens moest in \'t Zutf. quartier geheel volgens \'t advies gevonnisd worden terwijl men in Veluwe geheel vrij was zich daaraan te houden of niet te houden. Vgl. Goris comm. Schrass. comm. en Vel. Pract. p. 242. In \'t Roermondsche landr. Dl. V. Tit. 16 § 3 is consultatie van rechtsgeleerden verboden; ingeval de lage banken »der saecke niet wijs en sijnquot; moeten zij ter hoffaert gaan.

(/;) Kanselier en raden adviseeren: «datter gheen oorsaecken groot off wichtich genouch tzyn behoren om meer dan drye versten te nemen. Diewyle doch die oordeelwyser nyet anders tho doen en heeft dan alleenlyck syn voorramen te geven.\' In den landbrief van Olde-broek wordt een tijd van drie veertien nachten toegestaan om zich te beraden. Volgens den landbrief van 1532 mag de ordelwijser «versten nemen nae noetturff der saicken und ken-tenisse des gerichtz und vorder nyet.quot; In de quartiers vergad. van 20 Sept. 1547 werd voorgesteld en door den landbrief van 1548 bevestigd: «onder ordels bedingt wesende zal die or-deelswyser van stonden an wysen so verre hy des wys is oiït daer naer elck gerechte byzyn eedt behalden ent hy des nyet wys en is ende sal dan mogen genieten drie varsten ende nyet mheer.quot;

69

(1) »verpeent off nietquot; d. w. z. met of zonder strafbepaling, welk onderscheid in \'t Rom. recht gemaakt werd, zie Schrass. Comment.

(2) Op voorstel der Comm. is in 1604 hierbij gevoegd: »met aenherung aent gereede, und met de leste Ruymung und inherung aen den erfgrondt.quot; Deze parate executie is uitzondering op \'t gemeene recht: in geen der overige qnartieren spreekt\'t landrecht er van als middel tot uitvoering van vonnissen door arbiters gewesen, zoodat voor deze ook gewone executie daar regel was.

Evenwel was ook in Veluwe de gewone executie niet uitgesloten wanneer de winnende partij van dezen meer omslagtigen weg wenschte gebruik te maken, vgl. Goris Comm. Schrass. Comm.

70

ORDINANTIE UND MANIERE VAN PROCEDIREN IN SAECKEN VAN CLA-RINGE AEN ENGELLANDERHOLDT OVER WEDERSPRAECKEN ORDELEN (l).

169. Also unse gnedige Heer wil richten und claren in Veluwen,

(1) Zie landbr. 1532 art. 21. In \'t Ontwerp van 1565 staat dit hoofdstuk niet; doch in 1563 werd een afzonderlijk concept »van de claringequot; opgesteld en in 1564 der Hertogin aangeboden. Geld. Placaetb. I. 298.

In 1604 gaan aan art. 169 vooraf de volgende artt. zooals zij door de commissie waren voorgesteld:

1. Gevisitiert diversche extracten ut d\' olde vnd nye claerboecken vnd andere signaten van Veluwen van saken, daerover in voortyden d\'appellatien aen Engellanderholt toegelaten syn of niet, is geordonniert und ghestatuiert, dat van nu voortaen parthyen doorgaents aen Engellanderholt sullen moghen appellieren, die sich beswaert vinden van sententien, utgespraken over processen, tusschen in und utleydung, aengevangen, vnd sulcx niet anders, daninsaecken bedragende die weerde van hondert daler, tot dartich stuyver vnd daerover, maer niet daer onder, welverstaende, dat in sulcken cas die gheappellierde, sittende vnd blyvenden in possessie vant goet, sal gheholden syn, ghenoechsame cautie te stellen, voor die vruchten die hy mid-delerwyl van het goet trecken und ghenieten sal, als oock, da: tselve goet by hem off den synen, in substantie, niet en sal worden ghedeterioreert off verergert, mede voor die costen van den proces, daerentegens d\' appellant oock burch sal stellen, pro litis expensh, sowel ongerichtelick als gerichtelick tot erkentenisse des gerichts.

2. Ten tweeden, datter oock sal mogen gheappelliert vnd d\' appellatie toegelaten worden, van sententien, geweesen in saecken tusschen peindungh und pandtkerungh aengheheven, mits dat d\' appellant sal schuldich syn binnen die tyt van ses weken, na pronunciatie van die sententie te namptizieren, of te betalen, welcke betaelde penningen die geappellierde sal mogen lichten onder cautie van restitutie, indien d\' appellant by die clarungh sal moghen kommen toe triumpheren, und dit van gelycken te verstaen in saecken bedraghende hondert daler und daerover, maer dat onder die hondert daler tusschen peindungh und pandtkerungh gene appellatie sal behooren toeghelaten te worden.

3. Ten darden, dat in saecken met badungh begonnen, d\' appellatie sal toegelaten syn, welverstaende dat d\' appellant sal geholden syn tot namptissement ofte erleggung van t\' ge-wiesde, tegens cautie in maten woe voorsz, mits dat die saeck oock hondert ofte over die hondert daler aendrage, und niet min.

4. Ten vierden, van saken aen t\' ghericht gekommen, tusschen besaet und ontsaet, sal oock mogen worden geappelliert in conformite van die badonge.

5. Maer van sententien, gegaen in kraft van contumacie en sal men niet mogen appellieren, maer sullen sodanige sententien hare werckungh ghewinnen, vnd gheexecutiert worden, na behoer.

6. Gelyck oock gene appellatie toegelaten sal syn van ordelen, gegaen op processen aen t\' landtghericht ghekommen, tusschen clacht verburgungh vnd contraverburgungh.

7. Noch oock tusschen biedungh und utdoenungh van raymingen.

8. Noch van sententien in saken van erffhuysrecht.

9. Noch oock van tghewiesde over bloot besidt off ghebruyck van goet.

10. Gelyck men dan oock verstaet, dat men niet en mach appellieren, dan aen eener syden by parthye den eedt ghedeferiert und daerop recht gedaen is.

11. Noch oock van andere saecken, die gene utstel mogen lyden, tot erkentenisse des gerichts.

71

twelck ten allen drie jaer eens (2) behoert tho geschiehen, so sal s. G. bevel doen, den drost van Veluwen und richter van Aernhem und van Veluwenzoom, sulx drie 14 dagen te voeren, tho weten up drie Son-nendagen, elk 14 daegen van mal-canderen verscheiden, in alle kerspellen oehres amptes te laten ver-kundigen, updat niemandt, die ter clarongh tho doen hedde, ennige un-schult syner unwetenheidt en hebbe voer te wenden, dan dat een jeder syne saeck und oirsaeck syner be-swaernissen, tho goeder tijt, te boeck brenge. Ende dat sal den voersz drost insgelijcken bevolen warden te doen publicieren, by den richteren van de 4 kleine kerspelen, die oehr selffs gericht vuiren, als by namen , Hoevelaecken , Scherpeseel, Nybroeck und Oldebroeck, die oehre saecken dan mede in dieselve banck ter claring brengen sullen.

170. Item sal unse g. Heer alle ridderschap, die geerfft syn in Veluwen und Veluwenzoom , tsy dat sy ten pladten lande offte in de steden wonen, doen verschrijven in persoon,

13. Tegens clarung aen Engellanderholt geweesen, sal gheneihandt oppositie toegelaten syn, maer dieselve clarungen sullen onweygheilick by den officier, dien het toestaet, gheexe-cutiert worden.

13. Die willen appellieren ter clarung, sullen dat doen binnen thien dagen na date der utgesprokener sententie, tzy dat sulcx tevorens bedongen is off niet, und sullen alsdan d\'ap-pellatie verburgen na beboer.

14. Und sal d\'appellant syne gravamina off beswaernissen, waerom hy meynt tot d\' ap-pellatie befuycht te syn, by die verburgungh, dubbelt in geschrift leveren, in handen van den lantschryver, om daervan het duplicaet gegeven te werden aen parthye advers, te weten, aen den appellaet, die daerop, binnen die tyt van een maent, sal dienen van straff vnd con-trabericht, allet bloot, und sonder eenige nye bewysstucken welcke gravamina und straff of contrabericht, by den proces gevoecht und ten tyde van de clarungh neffens tselve proces, voorgebracht und verlesen sullen worden.

(2) seensquot; in 1604 op voorstel der comm. vervangen door: »ofte eer, op gesinnen van panhijen und na eysch van saken.quot;

veerthien daegen thovoeren, umb te kommen up den bestembten dach und helpen s. G. richten und claren; tot wekken einde de drost und richter voersz. wie oick de magistraten der steden, s. G. by geschrifift overleveren sullen, de namen van alle ridder und knechten, in oehren ampten und steden respective ge-erfft und woonachtich.

171. Sal insgelyken s. G. aen de hoefft und kleine steden van Veluwen schrieven, ten minsten oick veertien daegen tevoeren / updat de hoefftstadt twee und elcke der kleine steden, einen van oehre raetzfrunden ter voersz. clarung schicken moegen.

172. Daerbeneffens sal unse gne-dige Heer doen verschrieven einen heer van Voorst, nu van Keppel, gelyek ridder und knechten van Veluwen und anders geen, die niet up landt und quartiersdagen in Veluwen verschreven werden.

173. Item sullen neffens syne G. ten beyden syden sidten, cantzlar und raeden, daer s. G. raetz mede sal plegen, also doch dat dieselve s. G. und cantzlar und raeden, niet meer als een stemb sullen hebben, und beneden s. G. sal sidten de drost van Veluwen, und voorts neffens de drost van Veluwen, die voersz. heer van Voorst, nu van Keppel, volgendts de ridderschap, und daernha de gedeputierden der hoefft und kleine steden.

174. Und sullen alsdan na older gewoenten, sowel s. G. als diegene die by dieselve ter clarungh sidten

73

sullen, beloven und sweren, recht und rechtveerdige clarungh te doen na (3) oehre conscientie.

175. Vorts s. G. in manieren als boven verhaelt ter claringe geseten synde , sal d\'overste pander verkun-digen, dat s. G. daer geseten is ter clarunge, und dat daerumb een jeder syn recht waerneme.

176. Item sal alsdan hetgerichtz-boeck geapent, und na aenhoeringh offte verlesungh van der appellanten gravamina offte beswaernissen, hinc inde by monde voergedraegen, offte tho boeck doen stellen, de processen up de ryhe gelesen worden und alsdan sulx geschiet, und een der-selver gelesen is, sal daerup s. G. offte diegene dien sulx by s. G, bevolen wordt, umbvragen (4). Waelverstaende, dat alle diegene, die het ordel, daerover geclaert sal worden, hebben helpen wysen, upstaen und geen stemme hebben sullen. Doch sy sullen wel moegen tho kennen geven, de reden van oere wiesingh und sal alsdan na de meeste stemmen, by s. G. ge-concludiert und volgents in der saken geclaert warden na behoeren, und so vorts d\'een na d\'ander.

177. Item als des drosten gericht, sowel van de ampten van Veluwen , als van de voersz. vier kleine kerspelen , uthgeclaert sal syn, sal de drost van syne plats upstaen, und

(3) In 1604 luiden de volgende woorden van dit art.: »voorbrachte schyn und bescheyt in goeder conscientie.quot;

(4) In 1604 luidt \'t voorgaande van dit art.; -«Alsdan zal het gerichtsboeck geapent und die processen op de rijhe gelesen worden und als sulcx gheschiet und een derselver gelesen is met des appellanten gravamina, und die straff off coutrabericht by den appellant daertegens ingebracht, sal S. G. ofte dieghene die sulcx by syn G bevolen wort, daarop omvragen.quot;

74

de richter van Aernhem und Velu-wenzoom weder in syne stede gaen sidten, und sullen alsdan geclaert worden die saecken van de gerich-ten van Veluwenzoom, invuigenals boven gesacht is.

178. Item als unse genedige Heer udter bancken wil upstaen, sal syne G. altyt einen stadtholder aen s. G.

plats stellen (5). Und sal unse ge-nedigen Heer de kosten doen voer ridder und knechten, die ter clarongh verschreven warden, voer sovoel des Heren profyt strecken mach in de breucken. Den rest sal aen de par-thyen gevonden warden.

179. Die willen appelliren ter clarongh, sullen dat doen binnen tien daegen na dato der uthgespra-kener sententie, tsy dat sulx tho voeren bedongen is off niet. (6) ■

180. Und wanneer dadter geap-pelliert isz van ennige sententie,

over een saeck die sich onder hondert daler van 30 stuver tstuck bedraegt,

so sal gelykewael deselve sententie geexecutiert warden onder cautie ,

unvermindert den appellanten haer recht van de appellatie tho ver-folgen.

181. So jemand appelliert hed,

umb in besidt tho bliven, und nha verloip van een jaer und sesz weken ,

up de appel vertege, umb de broe-

(5) In 1604 is \'t volgende van dit art. en tevens art. 180 vervangen door: «. 35. »Tot vervallung van d\'oncosten over die clarungh gherequireert, sullen alle appellanten, bij over-leverung van oere gravamina, in saecken onder die duysent gulden weerdich, inlegghen vyf-tich gulden, und van processen beloopende over die duysent gulden, sullen sy vyftich daler toe erleggen scliuldich syn.

a. 36. Die reste van d\'oncosten sal voor apenung ofte utspraeck van claringen aen partliyen tot kennisse van den hoogen gerichte, gevonden worden, doch also dat den winners aen de verliesers behoorlicke restitutie van haer verschot sal worden geadiudiceert.quot;

(6) Zie art. IS van 1604.

75

eke t\'ontgaen, die sal sowael in de breucke van 40 goldtguldcn vervallen syn, alsoff hy de clarungh affge-wacht, und quellick geappelliert tho hebben bevonden were.

(1) Zie landbr. X532. art. 15. In Veluwe mochten dus zelfs Graven en Bannerheeren niet onder eigen zegel onroerend goed overdragen, \'t welk \'t Zutfensche Landr. Tit. XVIII a. 6. hun wel toestond. Ook vroeger lieten graven de overdracht gerichtelijk geschieden (Nijh. Gedenkw. IV ir\'. 189. G. v. Hass. Diss. p. 52.) De Bannerheeren meenden \'tzelfde recht, dat \'t Zutfensche landrecht hun gaf, ook te hebben ten opzichte hunner goederen in Veluwe gelegen. Pronck Opmerk, p. 79 sq.

De voorname reden waarom de overdracht niet alleen voor den officier, zooals in \'tZutf. Landr. T. XVIII a. 6., maar ook voor geerfden kon geschieden, schijnt geweest te zijn de omstandigheid dat de drost en de richter wegens de onveiligheid in de Veluwe, zich steeds in de steden ophielden en in de verschillende ampten geen gevolmachtigden stelden. Door nu de overdracht voor geërfden te doen , kon men moeite en kosten van een reis naar de plaats, waar de drost of richter zich bevond besparen. Daar evenwel de kosten van overdracht voor geërfden »door verteringen in de herbergen ende andersquot; ook met gering waren, wenschte men later, dat de drost en de richter aan de schouten volmachten zouden geven tot \'tdoen van overdrachten, en dat deze dan niet meer voor geërfden zouden mogen geschieden. (Zie Bijl. K.) Dat onder «officierquot; alleen de drost of richter en niet de scholt verstaan werd, blijkt uit voorgen. Bijl. en tevens uit \'t verdrag van den Hertog niet \'t quartier Zutfen van 1532. «Item dat geen rigters onder den drosten of scholten geseten van nu voortaen eenige opdragten of versegelingen ontfangen daeraver staen of tuijgen moogen, dan alleen de principael droste of scholte onses gen. 1. Heeien gesvvooren ouder welke ampt die guederen gelegen zijn.quot; vgl. Schrass. Vel. Pract. p. 3.

Uitzondering op deze wijze van overdracht werd gemaakt bij: l^e Leen en heerlijke goederen, die voor den leenheer overgedragen werden.

2quot;. Heeren, abts en vrouwengoederen, die ten overstaan van geërfden met toestemming van den leenheer, overgedragen werden. Schrass. Cod. p. 220.

3^e. Moedsoenbrieven en huwlijksvoorwaarden, die gelijke kracht hadden als gerichtelijke opdrachten. Tit. II a. 3 en Tit. 27 a. I.

Zie de oude wijze waarop aan de vrouw een vertegenwoordiger gegeven werd. Schrass. Comm. p. 361.

76

(2) »off yemandt anders.quot; Ook edelen en somtijds zelfs de drost van Veluwe behielp zich met eens anders zegel, wijl de zegels vroeger zeer schaars waren.

Wijl \'t gebruik van zegels voor onkundige lieden licht aanleiding tot bedrog kon geven wegens onbekendheid met den inhoud der stukken, waaronder zij hun zegel plaatsten, werd in de quart, verg. van Sept. 1547 voorgesteld: »Soe oock huyszluyden sijnnen die zegelen gebruyken die niet lezen off schrieven konnen ind gebruicken oir siegelen in erffkoep ind anders dat voertain dieselve oer siegelen niet en sullen moegen gebruycken, sij en konden dan lesen ind schrieven.quot; In den landbrief van 1548 is deze bepaling echter niet opgenomen; doch wel in \'t concept en daarbij tot nog meerderen waarborg tegen misleiding de onderteekening voorgeschreven. G. v. Hass. De pot. leg. p. 62.

(a) Bij dit art. merken kanselier en raden op dat: «die clansule daer inne begrepen beghinnende aldus: tho weten alsulck etc. tot und in andere saecken etc. alleenlyck tot vordel derghoener, die dese nye reformation geconcipieert ende tot achterdeel cost ende bezweemisse van allen anderen vuytheymschen ende oock inheymschen geërfden gestelt is worden.quot;

77

(3) In 1604 is dit geheele art. veranderd en vervangen door art. a zooals \'t door de comm. was voorgesteld.

(4) In 1604 is hierbij gevoegd zooals \'tdoor de comm. was voorgesteld: »Te verstaen, niet alleen van brieven und verschrijvingen voor den officier, maer oock voor geërfden gepassiert.quot;

78

penningen , daervoer den erffkoep geschiet ware, daerin benoembt stunde. (5)

(5) \'t Noemen van eene som in de acte gaf dus geen recht op wederinkoop; deze moest uitdrukkelijk bedongen en ter protocolle ingeschreven zijn. Schrass. Comm.

(1) In 1604 zijn de volgende woorden van dit art. op voorstel der quart, vergad. van Maart 1604 aldus veranderd: «vermoeghe der landtschap ordonnantie, in forme van placcaet by den hove utgegeven, und doen publiceren.quot;

No de provisionele ordonn. van 1591 (Geld. Placaetb. IF. 31.) is dit placaet den I9^J™ Maart 1597 door \'t Zutf. en Vel. quartier vastgesteld, later ook door \'t Nymeegsche aangenomen en 17 Nov. 1602 door stadh. en raden met enkele veranderingen afgekondigd. Geld. Pacaetb. II. 85.

(2) De volgende woorden van dit art. zijn in 1604 veranderd op voorstel der quart, verg. van Maart 1604: »of vermoege ander geloofweeidich bewijs, voor aengespraken oft gevoor-dert were, die renten zijn dan van geestelicke ofte wereltlicke goederen, ten ware dat in sakea van geestelicke goederen die brietf und segelen, legerboecken, rekeningen, of ander schijn und besclieyt, geduerende d\'oorlogen verbracht und naderhande te voorschijn gekomen waren.quot;

79

(3) De volgende woorden van dit art. werden in 1604 veranderd op voorstel van de quart, vergad. van Maart 1604: »aen een van de naest ghesetene proprietarissen tot zijnen keur, den eygenaer gereserviert zyne gwarande aen syne mede gedeylongen.quot;

De comm. had hierbij aangemerkt: Also het den renthefferen seer beswaerlick und koste-lick valt, aen alle gedaelingen van gedeilde onderpanden die wete tho laten doen, syn hier van gerekeriert aen den quartier, und syn mede in deliberatie gelacht, wanneer enich onderparit op jaerlicke renten geconstituiert syn, bij maechgescheit off anders gedeilt wordt, offriert den rentheffeien van sulcke erffdeilungh intimatie behoert tho geschiehen, opdat se weten moegen, waeraen \'t elckens hare renten to versucken.

(4) In 1501 kwam de hertog met de landschap overeen: »soe as dan deyls van onsen renthen und domeynen hoger verpaut stain dain van den hondert gulden ses des jaers, sulx sal moderiert.quot; Geld. Placaetb. I. App. 198. Ook in \'t verdrag tusschen den Hertog en \'t quartier Veluwe zan 1532 is de rente vastgesteld op 6 Geld. Placaetb. I App. 217. Vgl. Nijh. Ged. IV No. 430 en VI 2. No. 453.

(5) Volgens \'t verdrag van den hertog met \'t Vel. Quart, werd rog-rente betaald met 6 ⁰/o of «rogge na merckganck.quot; Vgl. Brief van Hertog Karei. Geld. Placaetb. I. App. 170.

80

194- ^UP rendt neempt, und

daertho underpandt stelt, die en sal tot gene loese moege gedrongen warden,

al waert schoon dat hy sulx in brieff und segel hed over gegeven, want men niet en verstaet, dat dranck-losen beboeren plats tbo bebben. (6)

195. Item, tegen bestendige loese die bewyslick isz, sal geen prescriptie van jaren gelden.

196. So in ennige brieven und segelen loesz gegunt, und die aen een sekere tyt van jaren, daeren-tusschen de geschiehen solde, gebonden weer , sal evenwael dieselve loesz, nba umbganck der bestembter jaren, oehren effect gewinnen, und geschiehen moegen. Also dat een jaer loesz, voer een ewige loesz ge-halden wordt. Uthgesondert hielix-furwarden und erffmaechgescheiden,

die na oehren inhalden stricktelicken beboeren achtervolgt tho warden.

Unvermindert oick sententien offte decreten ter contrarien van dien,

hierbevoerens utgespraecken, und in hare krafft gegaen.

197. Waer olde verschrievongen bevonden warden, van penningen ,

die in tijt der loesz niet gengbar offte quellick tho becommen weren, die sal men mit de weerde derselver,

achtervolgende de gemeine evaluatie offte permissie (7), vryen und aff-loesen moegen.

(6) Ook eene rentverschrijving was niet losbaar tenzij \'t uitdrukkelijk overeengekomen was; zij werd namel. op dezelfde wijze gevestigd als koop (Tit. 243.1) en deze was ook onherroepelijk tenzij dit bedongen was. a. 6. Vgl. Schrass. Comm.

(7) In 1604 zijn de woorden; «gemeine evaluatie offte permissiequot;, op voprstel van de Quar-tiers verg. in 1604 veranderd in: »vooraengetogen ordonnantie van de landtschap.quot;

{a) Bij dit art. merken kanselier en raden op dat: »aent eynde desselffs behoort geaddeeit to worden dese clausule: Alwaert oock schoon bij de brieven bevoorwaert dat die losse mit gheen ander geit geschien en sol moegen.quot;

81

(i) In art. 173 dunkt kanzelier en raden: »Dat beter waere, dat men daer stelde: off losrenten in plaats van: ofte belachte penninghen.quot;

(1) Ook volgens \'t Zutf. Tit. 18. a. 5. en Nijm. landr. Tit. 30. a. 12. wordt huur door koop niet gebroken, in \'t laatste onder de voorwaarde dat de huur niet langer dan voor 6 jaren is aangegaan. In 1604 is dit geheele art. veranderd zooals de comm. \'t voorstelde. De quart, verg. van Maart 1604 keurde deze verandering goed, doch verwierp \'t voorstel der comm.: ïoff onder desen art. niet mede sollen moegen begrepen worden, die pantschappen gepassiert voer den officier. Item alle andere specien van contracten und donation van erffguideren daer plenum dominium wordt getransferiert.quot;

(2) »ofte erfbuytschapquot; is in 1604 hier tusschen gevoegd.

6

83

SS

84

(4) In 1604 is op voorstel der comm. hier tusschen gevoegd »by bestendige huyrcedul.

(5) »den huyrlingh ofte pechter toebehoerendequot;. Alleen in geval van Tit. 14 a. 23. kon de crediteur zich verhalen op goederen die den gebruiker niet toebeliooiden.

85

\'86

(1) Huwelijksvoorwaarden moesten zeer stipt nageleefd worden. Tit. 25 a. 9, doch mochten niet strijden met \'t landrecht. Tit. 28 a. 4. vgl. Tit. 31 a. 9.

Questien over huwelijksvoorwaarden werden ten landrechte beslist; \'t Hof nam daarvan geen kennis. Canc. Ordonn. v. 1547 a. 19; v. 1622 a. 31.

»Dedingsluidenquot; konden geen vrouwen zijn; \'t waren namel. personen, die in\'t gericht zitting konden hebben. Schrass Comm. Schrass. Consult, en advies. IV. 45. 6. Nijh. Ged. VI. 2. nquot;. 1355.

(a) Kanselier en raden wenschten aan \'t einde van dit art. nog bij te voegen: »off die pen-nongen consigneren off leggen, die dan die eysscher sal moegen op cautie lichten.quot;

(2) a. 2. «soo bald de echte luyden.quot; Volgens de echtordening van 1597 werd een huwelijk eerst als bestaande beschouwd wanneer \'twas gesloten in bijzijn van »2 v runden of mombaren wederzijds en gesolemniseert door die van de magistraat of kerkendienaar, na drie voorgaende Sonnendaechsche proclamatiën.quot; Geld, Placaetb. 11 57.

87

(3) In 1604 zijn voor dit art. in de plaats gekomen artt. 4 en 5, zooals ze door de comm. voorgesteld waren.

(i) Bij dit art. merken kanselier en raden op adat gantz onredelyck ende onbillick sye dat yemandt zonder off buyten bewilligongh off octroij des leenheren van syn leen zoude moegen disponeren, off dat sullicke dispositie bundich geacht off gehalden soude werden. Alst van gelycken dunckt ende oick onbillick is, dat sullicx van den herengoederen geschyen soude.quot;

Evenzoo achten zij art. 181 «gantz onrededelyck ende onbillick, soe hebben die Grave tho den Berghe, die heer tho Keppel ende die heer tho den Dorenweerde (als men verstaet) expresse-lyck daertegen geprotesteert.quot;

(a) Bij dit artikel merken kanselier en raden op: »Soe dieselve schyndt te spreecken alleen van man ende wyff, waer goedt int beghinsel des articuls sullicx vuyt to drucken.quot;

88

(1) In 1604 zijn op voorstel der comm. de woorden: »al waert oick\'\' vervangen door: »al waren der geen hielixvoorwaarden opgericht off die tucht.quot;

89

(^) Art. 144 en 145 zijn volgens kanselier en raden »geheel obscuer off duyster ende behou-ven veel declaratie, als oock die 146 art. incorrect is.

90

(2) In 1604 is hierbij gevoegd art. 9 zooals \'t in de quart, verg. van Maart 1604 voorgesteld was.

(V) In art. 147 schijnt volgens kanselier en raden «dat id behoort daerinne vergeten is, ende dat men dat daer oick soil behoiren by tho stellen, dan dunck daerinne to vergheeffs ge-stelt tho syn, dat die usufructuarius voor \'tverbreuckeu der tocht berge stellen soil.quot;

(d) Kanselier en raden meenen dat dit artikel »zeer quaet te praktizeren sail zijn soe die eygenaer ende tuchter nummermeer accorderen dan altyt twistich syn sullen daerop off die reparatie nodich sye off nyet ende hoe diezelve geschyen sal off behoiren sail tho geschyen,¹quot;

91

(3) Voor de opeisching van verschillende vruchten werd \'tjaar gerekend naar den oogsttijd, b.v. van tarwe en rog, van af Vrouwendag; van wijn, van af Michielsdag in den herfst; van beesten, van af St. Peter; van olievruchten, van af 1 Januari. De betaaltijd van pacht van weilanden en thinsen was gewoonlijk St. Martensdag in Novemb. (Handschr. v. Slichtenhorst.)

93

(a) Bij dit art. merken kanselier en raden op: «Aengeraerckt dat die reformatie in denselven articul gementioneert alleenlyck over den platten lande begheert wordt is in denselven onbe-quamer gestelt van secretaris ende schepenen ende soil cock behoren, dat id salaris ofte loon van sullicken inventaris te maecken gegroot ende geexpriraeert worde.quot;

(1) Zie landbr. 1532 art. 16. Op voorstel der comm. is in 1604hierbij gevoegd: «inwelcken gevalle den officier, andere bequamen mombaren, \'t zij van der onmundigen naeste vrunden off anders, sal mogen aenstellen und tot die mombarschap authorisiereu.quot;

94

(b) Kanselier en raden meenen dat in dit art.: »die pene bij denselven art. tot erkentenisse des gerichts gestelt vuytgedruckt behoort te werden, ende dat boven die eerste pene van vier pont, ende dyenaengaende datter staat op peen van der momberschap versteecken tho syn, staet daerop to letten dat menich mensche sulex nyet alleenlyck zeer wael begeren maer oock wael vocle daerom geven soil, dat hy der momberschap ontledicht worden muchte.quot;

(2) Op voorstel der Comm. is in 1604 hier bijgevoegd; «blijvende niettemin verobligiert tot rechtveerdich bewijs und afgoeding.quot; Vroeger gingen de bloedmombers vrtór den langstlevenden ouder. Nog in 1500 werd in Gelderland de langstlevende moeder slechts bij uitzondering, den bloedmomber voorgetrokken. Nijh. Gedenkwaardigh. VII n⁰. 269. Noordewier p. 194.

(c) Bij art. 141 merken kanselier en raden op: «Schyndt dat over die hyer gementioneerde dvvaesheyt, onsinnicheyt ende prodigaliteit gerechtelicke erkentenisse behoort re gaen, to

95

privilegiën genieten laten , die den onmundigen personen thostaen.

244. Item, by gebreck van bloit-mombaren, und so sich anderen van der onmundigen bewanten der mom-barschap niet en wollen ondernemen, sal d\'officier diegenige daertho stellen moegen, de haep bedden tot der onmundigen successie, und so der geen voerhanden, offte die niet be-quaem en weren , sal d\'officier andere vrome und geschickte luyden daer-mede beladen, die sich daerinne (3) niet en sullen weigeren by 40 ponden, allet tot des gerichts erkente-nisse.

weten off sy sullicx syn of nyet; Dan off sullicke erkentenisse behoort te staen aen cantzler en raeden van wegen des Heren, staet to bedencken ende daerop sail uwe hoocheyt disponeren.quot;

(3) In 1604 werd hier tusschengevoegd op voorstel der comm.: »buyten bestendige reden und oorsaecken.quot;

(1) Over dit onderwerp hadden de verschillende quartieren zeer van elkander afwijkende bepalingen Landr. v. Zutf. Tit. 13. Landr. der 4 Bovenampt. Tit. 22. Vgl. Copes v. Hasselt De Usu. et Auct. Jur. civ. Roman. p. 33. De reden waarom men in Veluwe in \'t geheel niet over onroerend \' goed bij testament mocht beschikken, was gelegen in de vrees dat de familiën daardoor van hare goederen zouden beroofd worden. Op welke wijze men dit verbod trachtte te ontduiken, zie Pronck, Opmerck. p. 116. Eerst sedert de ordonnantie van 1711 mocht in Veluwe ook over onroerende goederen bij testament beschikt worden. Geld. Pla-caetb. III. 166.

(2) Vroeger was \'t een vereischte voor de testamentmaking dat de testateur nog zoo wel was, dat hij op straat kon gaan en daar, in tegenwoordigheid van getuigen, zijn uiterste wil verklaren. Handschr. van Slichtenhorst.

(a) Art. 194 vinden kanselier en raden »imperfect ende schyndt dat men daerby tho stellen

96

behoort testeren off beghiftighen sullen moegen off dergelycke woorden als oock die woerden gesondes lyffs veel twistes maecken souden. Ende dunckt ook (diewyle men hyer bevoirens van ghene erffgoederen disponieren en heeft moegenj, dat men soude behoiren to seggen aldus: den is van nu voortaen veroorlofft etc.quot;

(3) In 1604 is dit geheele art. veranderd en vervangen door art. 3, zooals \'t door de comm. was voorgesteld. Dat deze testamentmaking wederkeerig moest zijn volgt uit Tit. 28. a. I. J. Schrassert. Pract. Observatien. No. 291.

{li) Bij dit art. merken kanselier en raden op: »Alsoe in jure cause off oorsaecken geoppri-meert zyn om die kynderen te moegen onterven behoort sich tgericht daernae te reguleren ende aengaende den eenen kinde meer te maecken dan den anderen en behoort nyet verhoort niet verboden te syn nisi fiat contra dispositionem juris communis.

(lt;-) In art. 197 wenschen kanselier en raden dat »claerlick vuytgedruckt worde wat onder id goet begrepen ende gemeynt wordt.quot;

97

(4) In dit art. is in 1604 op voorstel door de comm. in plaats van \'t woord ^predicantquot; telkens »scholtus of predicantquot; in de plaats gekomen. Getuigen konden ook vrouwen zijn. Tit. 20. a. 1. toch maakt geen onderscheid.

{d) Volgens kanselier en raden zal, indien art. 198 »soe geconfiermiert wordet en staende blyft nummermeer eenich testament vast off bundich syn ten sye dan dattet den gerichte belieft ende sal een yeder die testamenten, hoe bundich die dan syn moegen stentich maecken.quot;

(e) Bij dit art wenschen kanselier en raden te voegen: «off revoceren. als oick daerinne dispositie reciproca geexcipieert to worden behoort.quot;

(/) Van art. 200 wenschen kanselier en raden uit te laten jgt;die laetste clausule: und sail hem nyet gefraeght worden vorder dan hy vuytspreeckt, want daervuyt voel twists mochte verrysen.quot;

7

98

(1) Dat vóór 1540 in Gelderland in \'t geheel geen representatie in gebruik was, blijkt uit de verklaring der landschap van 1539. Schrass. Comm. p. 561.

Deze constitutie vau 1540 is in 1560 door de drie quartieren willekeurig uitgebreid. Geld. Placaetb. I. 283.

De vraag of de beide in de constitutie genoemde gevallen uitgebreid konden worden door ook aan achterkleinkinderen en broers of zusterskleinkinderen \'t representatierecht te geven werd verschillend beantwoord. Sommige beweerden dat men zich stipt aan de woorden der constitutie moest houden, zoodat wanneer er geen kleinkinderen of broers of zusterskinderen waren, de oude regel: de naaste in \'t bloed erft \'t goed, moest gelden; andere waren van de tegenovergestelde meening. Schrass. Consult en Adviezen. II. p. 459. Pronck. Opmerk, p. 128 sq.

(2) «vordelquot; volgens \'t Zutfensch stadrecht o. a. kreeg de langstlevende echtgenoot \'t bed met toebehooren vooruit. Tit. 31 a. 10; in Veluwe gold dus \'t spreekwoord: «den dode leit de levende op stro.quot; Schrass. Comm.

100

VAN DEILUNGH EINES GEMEINEN GUITS.

262. Wanneer tusschen parthyen geschil vervalt, up affscheidungh und

(a) In \'t ontwerp volgt op dit hoofdstuk \'t hoofdstuk: Van vercrijch, verstarff und successie geestlicker persoenen, cloesteren, capittulen und collegien beruerende.

191. Item dat geen geistlicke cloesterluijden geenderhandt erffenisse, tienden, renthen, thijnss und pachten an sich sullen moegen werven mit coep, gifft offte woe men sulcx noemen mach. Oeck dat geen amptluijden, richteren, scheperen offte erffpachters hieraver staen offte tuigen sullen, by verlosz oerer officien und hoichste koer onser aller gnedigste lieven Heren, und allevenwell ofifte hierinne contrarie geschege, dat alsulcke angeworven erffenisse, renthen offte guederen geconfisqueert und verfallen sullen sijn onsz aller g. Heeren. (Zie Geld. Placaetb. I. App. i6g).

192. Item dat oeck geen erffenisse offte guedt erven sail in den cloesteren, dan olï ijemandt beerfft were urid tot synen mundigen jahren in eenige geestlicke cloesteren sich ergeven wolde, in dienst Goedes almechtich, dat alsulcke persoen syn selffs angeerfft guedt, om syn leven lanck toe gebruijcken in den cloesteren brengen sail moegen. Beheltelick dat syne rechte erven, nhae doede sijner, dieselve guederen onbecraijt des cloesters, altoes wederom aen sullen moegen vangen und gebruijcken, vuijtgesondert gerede pennongen daerinne gebracht moegen sijn geweest, die de cloesteren beholden moegen. Und off ijmandt mit syne guederen woe vurss in den cloesteren gegaen und sich ergeven hadde, sonder gerichtelicke vertichenisseund opdracht nae dem landtrechten und stadtiechlen (daer sij inne gegaen weren) gedaen to hebben, sullen insgelijcken alsulcke ingebrachte guederen, nae doede der persoenen noch in dem leven sijnde, wederom vuijt erven ende vallen an die rechte erven. Niettegenstaende geimpe-treerde und vercregen brieven woedanich die oeck geimpetriert und geworven sijn offte moegen worden, van onsen aller gnedigsten Heren, allet achtervolgende die averdracht bij milder gedachtenisse Heitoch Charell in den jahre van 32 naestleden averdreegen. So averst den cloesteren eenige guederen offte renthen bewijszlicken affgeloest und vrij vercofft werden, \'sullen sy dieselve pennongen an loesbare renthen moegen beleggen, (vgl. Geld. Flacaetb. I. App. 214 en 21S).

193. Item »0 duckmaell in raiszverstandt getoegen wordt van den geestlicken cloesterluiden^ als dat gene erffenisse offte renthen, loesbar, offte onloesbar in cloesteren als vursz erven sullen , waervuijt oersaeck genoemen wordt dat sy alleene der verfallener gueder tuchtersche werden solden, is begeert dattet verstandt van desen nu vuijtdruckelick verclaert worde, in dusdae-nigen verstande alsdat die geestlicke cloesterluiden denwelcken alsodaene erffgoet offte renthen loesbar offte onloesbar aensterfft daerinne succedieren und daermede beerfft werden, doch dieselffte alleene oer leven lanck gebruijcken, und nae oeren affsterven die weder vuijterven op diegene die alsdan in tijt der afflivicheit der geestlicker persoenen dat naeste bloet und erven sijn, vuijtgesondert huerlicke und lehenguederen, die sonder middell sullen vallen und blijven op die werltlicken, daerto die geestlicke cloesterluiden niet capaces oder niet on-fankelicken sijn sullen.

101

deilungh , offte up limiten und bc-palingh van ennich gemein erfif und guit, und d\'een off d\'ander unwillich weer in der fruntschap daertho te verstaen, sal thoff, up versuick van parthye, den drost off richter ordo-niren umb de saeck summarie verhoert den onwiliigen ter deilungh und afscheidungh tho vermoegen, offte van synentwegen , het lot tho trecken und untfangen , und sulx up kosten van beide parthyen. (i)

(a) Bij dit art. merken de drost en richter op: »soe wie enich recht tot een erffhuys sail willen pretenderen int geheel ofte deel, gehalden is eerst tselve erffhuys te verburgen ind sich tegen den erffuter inieyden laten die daertegen vuytleydinghe doen mach ind dat men dan met erffhuysrecht sail voortfaren gelyck tselve biszheer geobserveert ende by mr. Peter Huyst ind den landsch. by haer missive op eniger erven derhalven geschiet daervan copie auctentyck hierby gelacht den drost gesz. hebben sonder dat men gheen inheronge offte vuytheronge dan naer gewezen sententie ofte contumatie ende daerop gefolchde ruymonge en gebruyckten,quot;

Kanselier en raden keuren deze aanmerking goed, doch meenen tevens dat »die laetste

102

recht, und sunst na aert und nature derselver guider. (i)

264. Aenfenckelick und voeral, sal de eischer, voer den officier und twe gerichtzluiden, die gequalifi-ciert (2) syn de gerichtzbancken up Veluwen tho helpen bekleden, einen voervanck doen in den erfhuisz, offte het erfhuisz verburgen, met twe genochsame burgen, in Veluwen off Veluwenzoom geerfft und geguidet, tot voldonungh van de lasten die daerup staen moegen. Tho weten voer een redelick testament, voer be-wyszlicke schulden, und off jemandt queem binnen jaer und dach wie voerz. und sich oick erffgenaem offte naerder erffgenaem vermaete te we-sen. Und tselve geschiet synde und niet ehr, sal sich de eischer doer den officier, ter presentie van twe

clausule deses articuls beghinnende: doch alsoe dat die eysscher etc. vuytgelaten to worden behoort diewyle nyemandt erffhuysrecht neyt spreeckende schuldich is het erfïhuis te verborgen.quot;

(1) Zoowel uit \'t eerste als uit \'t laatste artikel van dit hoofdstuk blijkt dat voor de aanvaarding eener erfenis eene daadwerkelijke in bezit neming vereischt werd. Hiervoor had men nu, ingeval \'t recht betwist werd, dit buitengewone middel: \'t erfhuisrecht; doch dit kon alleen binnen jaar en dag na \'t overlijden gebruikt worden, en dan nog alleen als men ageerde ex -titulo universali. Na jaar en dag of ex titulo speciali ageerende, noest men gewoon landrecht gebruiken. Sedert de ordonn. van 1711 toestond ook over onroerend goed bij testament te beschikken, werd dit ook een titulus generalis, uit kracht waarvan men met erfhuisrecht kon ageeren. Vgl. art. 18. In 1604 zijn hier bijgevoegd de artt. 2, S, 4 en 5, zooals ze door de comm. voorgesteld waren. In 1540 werd op de landdag te Arnhem aan de gezanten van Harderwijk op hun vraag waar \'t erfhuis moest gehouden worden, geantwoord dat in Veluwe zoowel in de steden als op \'t platte land gewooate was, dat een erfhuis, «versocht werd ter selver plaetse, daer de nederval geschiede, gelyck burgeren van Arnhem, die uitlandig gestorven waeren, wedervaren was, daervan men het erfhuys versoeken had moeten ter plaetse, daer sy gestorven waeren.quot;

»met dem gevolge van dienquot; d. w. z. inventaris petitio, actio fam. hercisc. etc.

(2) \'t Konden hier dus alleen stedegezanten of leden van de ridderschap zijn, die in \'t gericht zitting hadden, niet geerfden zooals in Tit. 24 a. I en 3.

avoorvanckquot; d. w. z. de borgstelling moest in de eerste plaats vóór de inleiding geschieden en tevens in het sterfhuis zelve. Pronck Opm. bl. 142.

De inleiding was hier niet imaginair zooals in Tit. 14, maar moest werkelijk in \'t sterfhuis gedaan werden, evenals ook gewoonlijk de procedure, art. 10.

103

(3) In 1604 staat: -»dartich.quot;

269. Und sal de drost van Velu-wen offte richter van Veluwenzoom , daertegen dat den eersten gerichtz-dach die men sal van aenspraeck, verschrieven ut de ridderschap und steden soeven geriditzluiden; edoch en sal de banck niet weiniger dan mit vyfifen moegen gespannen und beseten warden. Up welcken ge-\'richtzdach de aenlegger sal overleveren synen eisch mit allen schyn und bewysz daertho dienelick und sulx dubbelt umb daervan ein by het gericht under den landtschriever bewaert, und het ander aen den verweerder gelevert tho warden ten naeslen daerup tho antwoorden.

270. Ten dage der aensprake sal d\'anlegger cautie stellen pro expen-sis litis, und de verweerder van ten rechten te staen und het gewiesde te voldoen.

271. Up den tweeden termijn sal de verweerder syn antwoordt van gelyken mit alle daertho dienende bewyszstucken dubbelt leveren , in handen van den landtschriever , und sulx voer den officier und twe gerichtzluiden, sonder dat de officier daertho de banck sal derven spannen, umb sware costen tho ver-mieden.

272. Up den darden termin, sal by den aenlegger gedient warden van replyck, in manieren wie voer verhaelt.

273. Up den 4. gerichtzdach, sal d\'officier het gericht wedrumb verschrieven , ter exhibitie van het dupliek und umb de saeck ten ordel tho bestaden, waertho verschreven

105

sullen warden negen gerichtzluiden, und het gericht bekledet ten wei-nichsten mit soeven personen.

274. Byaldien, in platz van ant-wordt, ennige exceptien geopponiert worden, sal men daerup eerst in maten voersz. recht doen ehr in de principael saeck vort tho vaeren.

275. De saeck onder ordels gebracht wesende, so die bij sidten-ténden gericht niet en kunde affge-daen warden, sal de ordelwyser binnen de naeste drie veertien daegen, off so voel ehr als hem doenlick, dat procesz visiteren und sich gevat maecken umb daerover syn goet-beduncken te seggen, mit de reden van dien. Und so hy voer de drie veertien daegen daertho gereet waer, sal hy tselve den officier tytlick ver-stendigen, teneinde het gericht, oick int getal van negen personen, wie up den voergaenden gerichtzdach, daertegens by den officier verschreven und in de saeck erkent te warden , gelyck men na erffhuisrechten bevinden sal tho behoeren.

276. Und also het erfhuiszrecht verstaen wort summier und posses-soir te wesen, sal diegenige die, ut kracht van testament, gifft off dergelijken tytel, sich tot des erff-huises guideren berechtiget te wesen, aenmeten wolde, tselve mitgeboer-lick ordentlick landtrecht und niet mit erffhuisrecht versoecken und uthfuyren.

277. Een tuchtenaer, man off vrow, sal jure retèntionis int erff-huisz moegen blieven sidten, ter tyt toe up de weerde und onweerde

106

(4) Vgl. v. Spaen. Inl. t. d. histor. van Gelderl. IV. Cod. p. 85.

»daer de nederval geschiet isquot; volgens a. 10 zou hierbij moeten staan: en daar \'t sterfhuis gelegen is. •

107

VAN ERFFUTHINGH. (l)

281. So een gehielickt man storve, sa! desselven huiszfrow de nagelatene guider udten. Insgelyken, so een ge-hielickte vrow doots verfiele, sal de man erffudter wesen. (2)

282. Und soveern geen erffudter voerhanden, sal d\'officier, van sHeren wegen, de guider sequestriren, ter tyt gebleken off erkandt weer, wie de rechte und naeste erffgenamen syn sullen. (3)

283. De erffudter sal des verstorvens erffgenaem niet verplegen, sy weren dan eerst van den officier in dat erffhuis geleidt, dies sich oick mit matigen und nodturftigen kost und dranck thovreden sullen halden.

(5) Door de ordonnantie op \'t voorrecht van boedelbeschrijving van 1648, in 1686 hernieuwd, is dit art. gewijzigd. Geld. Placaetb. II. 314 en 547.

(1) \'t Concept heeft hiervan geen afzonderlijk hoofdstuk; a. 107 staat in \'t hoofdst. »Van verborginge desz erffhuysz und van erffhuyszrechten.quot;

(2) Niettegenstaande de hertogin nog leefde benoemde Karei van Gelder in 1538 tot zijn executeurs: de Graven van Bronkhorst en Meurs, en Seger van Arnhem.

(3) Tusschen erfuitter en executeur testamentair werd onderscheid gemaakt; in zooverre de erfuitter, elders boedelhouder genaamd, als volkomen vertegenwoordiger van den erflater, de goederen onder zich had; terwijl een executeur testamentair alleen te zorgen had voor de stipte uitvoering van het testament, zoodat de benoeming van eenen executeur testam. niet kon verhinderen dat de goederen door den officier gesequestreerd werden. Schrass. Cons, en Adv. III. p. 166. V. p. 206.

108

(4) In 1604 is hier bijgevoegd: «Ten ware dat hem sulcx vermits pest of anders in schyn-bare noot, niet doenlick zy, tot erkentenis des gherichts, by een peen van veertich Heeren ponden, doch min of meer, na geleghenheyt van saken, ook tol des gerichts erkentenisse.quot;

109

so daertho berechticht tho wesen mucht bevonden warden.

287. Ingevall oick de erffudter, binnen de sesz weecken veer up-richtingh des inventaris verstorve, sullen alsdan desselven erffgenamen na oehre beste wetenschap, gehal-den syn dat inventarium over tho geven und tho bestedigen, und so voersedtelick ut den inventario en-nich parceel van goederen utgelaten were, sal de erffudter syns rechten, so hy daeraan hadde, versteken und daertho noch in de weerde desselven goedes, den erffgenamen vervallen wesen , het ware dat hy rechtmatige oirsaecken voerwenden kunde, waerumb hy sulx niet geweten en hedde. Dan in sulcken gefalle sal hy van der peenen gefryet wesen, allet tot erkentenisse des gerichts.

(1) Zie laadbr. 1532 art. I en 2; landbr. 1432 (v. Spaen, Inleid. IV. Tit. p. 83).

(2) In 1604 is hier bijgevoegd zooals door de comm. voorgesteld was: «wesende den olden schildt, geprijseert op anderhalven goldtgulden, off drie keysersgulden und twaelf stuyver.quot;

(3) 1604 zijn de volgende woorden van dit art. uitgelaten.

110

(a) Bij artt. 32 en 33 merkt de landschrijver op; »dat wel waer is, dat in een artyckel van den alden landtbrieff bevonden werdt nemptlick dat den landtschrijver van een inleydinge sail hebben een oort schilts dan volgens inden selven ai^el des alden landtbriefs wordt weder bevonden dat die landtschrijver sail hebben van een vuytleydinge een halve schilt als voorsz waervuyt claerlyck tho spueren dat int schryven des vursz aide landtbrieffs geerreert moet wesen stellende een oort schilts voor een halve schilt.

Tot stereker bekreftonge hebben alle vurgaende landtschrijvers als oock desen landtschrijver zoe lange dat oock gheen memorie der menschen ter contrarie en gedenckt tot den dach van huyden van alle salaris hier naer verclaert onbespuert sonder yemants bekroen genoten ind ontfangen halff zoevoel als den drost oder rechter twellick ingelycken als boven nyet beueent dan gestaudt gedaen sail worden, te weten: van een ruymonge, idt was dan die eerste anderde ofte derde, van Inleydongen, van vuytleydongen, van een erffhuys te verborgen, van een momberschap te verborgen, van een opdracht ind die brieven van dyen te expe-dieren, daarvan die drost van yeder parthye altyts ontfangen heeft een olde schilt gelyck dc richter oock gedaen heeft ind den landtschrijver een halven schilt, ingelycken oick van alle peyndongen aen erffgrondt mit die opbadonge, veylongen, slytongen, coopbiedongen, weten, aenherongen en totten verwynsbrieff te besegelen ind eerst te schrijven altyts genoten ind ontfangen, halff soeveel als den drost ofte richter daervan nu den landtschrijver by de versochte nye reformatie die helft en meer affgetogen solde werden in prejudicie hoochberoempter K. ma¹³ die de voorsz landtschrijverampten te vergeven heeft als oock in prejudicie ind grote naedeel van des itzige landtschrijvers verschryvonge die op dese gerechticheyden van salaris dieselve landtschrijverampte beleent ind syn penningen daerop verstreckt daer hy onderdenlycke bidt ind versueckt by gehalden ende gelaten to werden gelyck hyernae by articulen gestalt sal worden.

Soe sich nyemandts mit redenen en behoort te bezweren den landtschrijver te betalen die gerechticheyden die men syn predecesseuren in officio vur ind hem nae aver die hondert jaeren herwerts sonder contradictie betaelt heeft ende in der tyt ontwyffell by den vuralderen wel overlacht is dat die landtschrijver alle die voorz acten moet registreren ende die tot verzeeckerheyt van parthyen bewaeren die weeten oft brieven daervan vur tvoorsz sallaris expedieren.

Dan indyen die landtschrijver versocht hadde baven dessen alden geobserveerde gebruyek eenige augmentatie op syn sallaris, als hy wol redenen gehadt hadde op sommige puncten ind daegelycx up veel oerden overmits den dieren tyt geboert. Dese hadt itien sich enichsins te besweeren ind daertegen te streven als men nu met redenen in desen nyet ed behoort te doen.

Kanselier en raden keuren deze bezwaren van den landschrijver goed en merken bij art. 36 aan dat «behoordt vuytgedruct te werden off dit verstaen wordt van den myle, wech ende weder off nyet.quot;

Ill

(4) Op voorstel der comm. zijn in 1604 in dit art. de beloningen van »sesz, thien en thien stuiversquot; respect, veranderd in: .«acht, twelf en vyfthien stuyvers.quot;

(h) »In idt III, 112, 113 ar⁸\', zegt de landschrijver,quot; daer gestalt wordt van een erffhuys te verborgen een oort schilts , daervan compt den landtschrijver een halven schilt.\'

112

(lt;r) Bij dit art. merken de drost en richter aan, dat »haer vur drosten ind richters in officio vur und zy daernae baven menschen gedencken gehadt hebben een schilt en den landtschrijver een halve schilt, daerby sy volgende hoer verschryvonge ind commissie tot consignatie Co. Ma⁴⁵ Hoocheyt ind haer gerichticheyden inne begeren gehalden ind gehandthavet te werden als sy oock begeren gehalden te werden in haer vryheyd ind gerechticheyden van als tol die officien staende ende daer oock in dese versochte reformatie geen mentie van ge-maect en wordt.quot;

De landschrijver zegt: a van een momberschap te verborgen hem te competeren een halve schilt, daer immer oick gheen zwaricheyt in en behoort gemaeckt te worden zoe sulcke ver-borgongh te bouck gestalt moet werden by den landtschrijver ind tot verzeeckerheyt der unmondigen die daer merckelycken aen gelegen is nyet enen die landtschrijver vredich alle denghenen die die macht niet en hebben alle dit voorsz salaris ind elck parthyen van dyen op haer verclaeronge om Goodts willen quyt te gheven als hy biszher oock gewoenVck is te doen. Ende denghenen die die macht hebben om haer geboerlycke loen eder tot taxatie des gerichts als boven gesacht te doen betalen, persisterende daeromme ind om alle vurverhaelde redenen by syn voorgaende versoeck daer myn Heeren die hiertho verordent syn ofte moegen worden, ind stat und van wegen Co. Ma\' believen sullen goedt regardt op te nemen dat zyne mat vureerst in die gerechticheyt der voorsz landtschrijverampten ind den landschrijver in syn verschrivonge nyet vercort dan daerby volgende den alden geobserveerde landtkun-digen gebruyck gehalden mach worden nae beboeren.

De kanselier en raden adviseeren dat men de drost, richter eu landschr., «om bij hun voorgewanten redenen boven id aide gebruyck nyet en behoort to verkorten off dye gerichticheyden oerer ampten to verminderen.

113

302. Denselven officier ofifte synen 65. Item van ijeder peindonge sail volmechtigen competiert van de pein- die scholt hebben gelijck van die baedinge dungh aen erfïgoet oick eenen hal- und besaeth inhalt des landtbrieffs, und ven olden schildt. sail voirt mit die weten van die peindonge

303. Van overleverungh der ge- und pandtkeronge gelialden worden, als peinde panden aen den cleger, item idt mit die weten van die inleydonge, van de eerste upbadungh, wie oick und mit veellbeit der persoenen hierbevoe-van de twede und derde, und van rens geschreven, gehalden wordt.

de gicht und veilungh van de panden aen drie herbergen off andere huyser, als oick van de overleverungh aen den officier, kompt den drost ofifte richter, van elcke acte, vyff stuiver und den landtschriever derdenhalven stuiver.

304. Item van de schrifftlicke weten der peindungh, den drost offte richter einen schildt, unde den landtschriever einen halven schildt, und so der meer weeten in dieselve saeck sollen moeten ge-expedieert warden, sullen parthyen daervan betalen als hierboven ge-specificiert.

305. Van een pandtkerung en kompt den officier noch den landtschriever geen gerechticheidt.

306. Van het overgeven der ge-peinde panden aen den aenlegger,

wanneer daertegen egene pandtke-rungh gedaen is, kompt den officier offte synen gesworen volmechtigen,

vyff stuivers und den landtschriever derdenhalven stuiver.

307. Van d\'eerste, andere und derde ruimongh, insgelycken van de aenherongh, den officier van jedere,

einen schildt, und den landtschriever,

einen halven schildt.

308. Van ein gichtingh einer in- •

sinuatie van einen weetbrieff, vyff

114

115

(5) In 1604 zijn hier tusschengevoegd de artt. 39, 30, 31 eu 33, zooals zij in de quar-tiers vergadering van Maart 1604 voorgesteld werden.

(6) In 1604 zijn de volgende woorden van dit art. vervangen door: «van registrieren der-selver, drie stuyver vant bladt.quot;

116

117

118

119

ewech dreve offte die jemandt schud-tingh behinderden, die sal daeraen wil und gewaldt begaen hebben.

336. Item wie geen tegenvracht dede, daerdoer een ander in schade queme, die sal schuldich syn sulcken schade goet te doen. (2).

(2) In 1604 is hier bijgevoegd art. 10 zooals \'t door de comm. voorgesteld was. (l) Op voorstel der comm. is in 1604 hier tusschengevoegd: «beheltelick den geinteres-sierden zijn actie.quot;

(a) Bij dit art. merken de kanselier en raden op, dat daarin »die Furst oft Heere gantz ende geheel vergeten twellick nyet en behoort, \'t 203« art. en seyt meer dan die voergaende ende schyndt daerom te wesen superfluus.quot;

(2) In 1604 op voorstel der comm. veranderd: »by pene und met voorbeholdt als voersz.quot;

120

121

unbehoerlick gebadet weren, die sul- genich die anders und onbehoirlick gelen moegen utblieven und daer niet baedet werden offte baven dem besweert broecken. werden, die sullen vuijt moegeu blijven

und daervan niet konnea broecken. («)

(a) De kanselier en raden meenden dat in dit art. »clockenslach behoort te worden vuytgesondert ende id soude res malae consequentiae zyn dat men den boeren consenteren soil by huys te blyven wanneer sy gebodet waeren, doch dat die scholtissen die parthyelyck off qualyck in oeren bevel handelen gestraft worden, dat waer wel billickquot;.

Alleen de bezitters van wildforster goederen waren van sommige diensten vrijgesteld. Schrass. Comm. p. 628.

De klokkenslag was een vorstelijk recht, dat o. a. ook in \'t tractaat van 1538 a. 28 nog voorbehouden wordt: «sullen alle ongeboerlycke schattingen, ontgelt-penningen, diensten en

beden .... van nu voortain altijt af syn ind blijven. Beheltelijck doch____ oerer F. G. oerer

G. Hoicheit geboth ind verboth, dienst ind klockenslagh, als dat van aelds gewoentlik .... By uitzondering wordt aan de inwoners van \'t quartier Nymegen \'t recht van klokkenslag gegeven in geval van; «ysganck of watersnoit, off dat die underdanen van stereken bedelers netbouven of anderen fremdeu gewelders oeverfallen wurden.quot; In Febr. 1593 werd door \'t quartier bepaald, dat de jonkers ten platten lande van Veluwe en Veluwenzoom woonachtig, die op land- en quartiersdagen verschreven werden en kwamen, vrij waren en bleven van klokkenslag, billet-tering van ruiteren en knechten en Heerendiensten, als van ouds gebruikelijk.

122

Ons grundlick versuickende , dat wy dit nyhe gereformierde landtrecht solden willen bestedigen und bekrefftigen und daeraff behoerlicke brieff und segel verlenen. So ist, dat wy durch onse gedeputierden, in ge-nochsamen getal, gemelte Veluwische landtrechten gevisitiert, oick hier-

(a) \'t Advies van kanselier en raden luidt aldus: »Item opte conclusie dunct, dat die behoort alsoe geslelt to worden, dat die officieren ende oock die gerechtzluiden alle jaer opten eersten gerechtzdach nae dem sonnendach Invocavit gehalden sullen syn oiren eedt te doen den olden landtbrieff in allen synen puncten daer hy by desen nyet verandert en is ende dese nyeuwe reformatie te onderhalden recht ende justicie nae oere beste wetenschap te administreren ende

128

up gehoert t\'advis des provincialen hoves van Gelderlandt, und up alles wael gelet hebbende, niet alleen de versochte confirnrjatie gern bewil-licht, dan oick den yver und genegentheid des Veluwischen Ouartiers, umb de bedieninge van goede spoedige und anparthydige justitie, te bevorderen, geroemt und gepresen hebben. Confirmiren daerumb bestedigen, approbiren und bekrefftigen mits desen onse aepenen brieve dit voer geinzirierde nyhe gereformierde landtrecht van Veluwen. Authoriseerende und belastende hiermede uthdruckelick den drost van Veluwen , richter van Veluwenzoom , sampt andere richters , officiers , scholtissen und sinen jederen die sulx raken mach, dat elck in syn qualiteit und bedieninge, sich na dieselve nyhe gereformierde rechten, int administriren van justicie, richte, verhalde und denselven volkomelick naïeve. Des t\'oircondt hebben vvy desen confirmatiebrieft\' mit hoichgemeltes Furstendums und GraefFschaps uthangende grote segel, wetentlick bevestigen laten, und den griffier des haefifs voerschreven belast, tselve t\'onderteikenen. Gedaen, in unse gemeine vergaderung up einen landtdach binnen Arnhem, den 26 Decembris, int jaer, na onses Salichmakers geboert, vyfftien hondert drie und tnegentich.

Sluyszken.

mit den aenhangern, dat ghene gerechtzluyden toegelaeten en sullen worden ter bancken te sitten tensy dat sy den voorsz eedt gedaen sullen hebben, welverstaende dat diegheene die. sullicken eedt ten eersten gerichtzdaegen nyet gedaen en sail hebben denselven noch doen sail moegen als hy ten gerichte sitten sail willen.

Ende aenghaende den articul in dese nyeuwe reformatie allernaest na die conclusie ge-stelt, beghinnende, item dat mit dese punten etc. schijndt dat dieselve wael staen mucht blijven.

Dan daernae ende voor den allereersten ar\' schyndt dat by eene ar( blsunder behoert ge-stelt ende gecaveert te werden dat van allet wat by den alden landtbrieff ende dese reformatie niet bevonden, vuytgedruckt off gespecifïeert en wordet Syne Ma\' verstaet dat daerinne geproc^deert, geordonneert en sunst gedaen ende gehalden sal worden nae beschreven rechten.

Ende ten laetsten dunckt dat die laetste articul behoort gestelt te worden de verbo ad verbum als die ind aide landtbrieff gestelt is, to weten: Ende opdat wij aen onse hoocheyt ende nyemandt aen syne rechten verkordt en worde willen wy offt wy in toecommende tijden bevonden, dat eenige guede puncten in dese nyeuwe reformatie nyet begrepen daerby gesat off eenige affgedaen behouffden te worden dieselve mit toedoen onses raedes ende landt-schappen van Veluwen ende Veluwensoom korten ende langhen als dat van node syn sail allet, voorsz sonder argelist etc.

Aldus gesloten ende gedaen tho Aerhem in den raede van Gelderlandt den twyntichsten dach Julii 1566; onder stont geschreven my jegenwoordich ende onderteyckent: Roos.

In den druk van 1594 hebben de artikelen van \'t landrecht niet zooals in den tegenwoordigen, doorloopende nommers; noch de titels, noch de artikels zijn in dien eersten druk genommerd.

De artikelen van \'t ontwerp hebben hun oorspronkelijk nommer behouden.

Daar \'t landrecht na 1604 niet meer veranderd is, behalve \'t 23^e hoofdstuk,, en daar de exemplaren van de latere drukken zeer algemeen verspreid zijn, worden de in 1604 nieuw bijgevoegde artikelen meestal alleen door \'t nommer aangegeven, dat zij in 1604 en dus ook in de latere drukken hebben.

Ook wanneer in de aanteekeningen verwezen wordt naar titels van \'t landrecht, worden die bedoeld, zooals zij voorkomen in de latere drukken.

Het bij de artikelen aangeteekende rapport der commissie van 1602 is dat, hetwelk door Mr. G. A. de Meester uitgegeven is in Nieuwe Bijdr. voor Rechtsgel. en Wetgev., Deel DC.

De met letters aangehaalde noten zijn de adviezen, door kanselier en raden, drost, richter en landschrijver op \'t ontwerp in 1566 gegeven, in handschrift aanwezig in het Arnhemsch archief. (Inventar. rekenkamer, voorkomende onder Spaansche Onlust. D, 5 B.)

De artikelen van \'t ontwerp van 1565, die eehige overeenkomst hebben met artikelen van \'t landrecht, zijn daarneven geplaatst, de overige staan onder aan de hoofdstukken, waarop zij betrekking hebben; zoodat al de 206 artikelen, waaruit \'t ontwerp bestond, zijn opgenomen.

125

In \'t oorspronkelijk ontwerp van 1565 volgen de hoofdstukken elkander in deze orde:

Van den drost und richterampt und

becleidonge der bancken . . . . metdeartt. 1—n. blz. 2—6.

Beruerende des Heeren bruecken ende

gewalt...........» j j, 12—27. ⁸ 8—14; 15,18,21.

Van diefftalige guederen.....» » » 28, 29. »24.

Hoe ende in wat manieren ende middelen men aen den gerichte in civile

saecken procediren sail.....» s » 30. »25.

Van inleidonghe........» » 31—38. s 26-28. 109-111.

Wie men guedt verwinnen sail nae dem landtrechte van Veluwen die geen

gerichtelick brieff en hefft. . . . » s s 39—58, »40,41-47,49,50. Van gereedt guedt toe slijten, van pacht

offte renthen........» » » 59, »38.

Van boedinghe........» » » 60—64. s 29, 30,

Van peindonghe..........» 1 65—71. » 35—37, 40, 113.

Van besatonghe........» » » 72—82, » 31—34, 48, 49.

Van procuration ader volmacht. . . » » » 83—87, » 50, 51.

Hoe men voer dem gerichte sail pro-cedieren, und die saecken bedingen

oder instrueren........» » s 88—96. s 55—60,

Van contschappen und getuychnissen ,»53» 97—J03. » 62—64. Van verborginge desz erffhuisz und

van erffhuiszrechten........» » 104—114. » 101_106, 108,

in, 116,

Van ordelen und ordellwijseren. . . » » s 115—119. » 65—68,

Van compromissen s 120, 121, » 68, 69.

Van borgen ofFt borchtocht • . . , » j s 122, 123. s 54.

Van loen des landtschryvers und der

voerspraecken........» sgt; » 124—128, » 115, 116,

Van schuttinghe........as» 129—133. s 117, 118.

126

Van onmundigen und verborginge der met de artt.

voermombersdiap........ » s 134—141. biz. 92—94,111.

Van lijfftocht...............142—150. s 87—91.

Van hueringhe.........» s » 151—163. » 81—85.

Van renthen und pachten und loessinge

oder quytonge derselver 164—176. jgt; 77, 78—81.

Van sigillatie .........» » » 177. ^s 75-

^! Van hijlicxvurwerdenund magescheiden » 5 » 178—182. » 86, 87.

Van versterffnisse und successie . . » s » 183—190. » 97—100. Van vercrijch, verstarff und successie geestlicker persoenen, cloesteren, ca-

pittulen und collegien beruerende . » » » 191 —193. »100.

Van testamenten........s » » 194—201. » 95—97.

Van gemeenten, gemeen stegen und

straten..........» » » 202—204. » 119.

Angaende zoene van doetslagen ..»!gt;» 205. s 17. Angaende tbaeden tot des Heeren diensten ...........» s » 206. » 120.

Conclusion offte besloth..............5121.

Verbeteringen.

Biz. 9, noot, r. 12, richterampt, Zees: ampt.

s 24, 2e kolom, art. n⁰. 24, Zees: 29.

j 26, noot (2), s\'t laatste oordeelquot;, /ees: van s\'t laatste oordeelquot;. » 27, noot (3), Deze geheele volzin, /ees: deze volzin van af de woorden

»sal in sulcken gevalle d\'officierquot;.

i 31, noot, r. 9, ontstaan, lees: ontslaan.

» 44, noot, r. 2, geuderen, lees: guederen.

s 68, noot, r. 2, vorige, lees: overige.

B IJ L A G E A.

Karei F wijzigt de landrechten van de Veluwe.

lo October 1548.

Kaerle by der gracie Gods Roomsch keyser altyt vermeerder des Rycx, Coninck van Germanie, van Castille, van Leon, van Arragon, van Naples, van Maillorcque, van Sardenic, van den eylande van Indien ende vasten lande der westersche zee, Ertshertoghe van Oistenrycke, Hertoghe van Bourgoingne, van Lothier, van Brabant, van Lemborch, van Luxembourg ende van Gheldre, Grave van Vlaendren, van Artois, van Bourgoingne Palsgrave ende van Henegauwe, van Hollandt, Zeelandt, van Ferrette, van Haynenault, van Namen, ende van Zutphen; Prince van Zwaven, Marcgrave des heylycx rycx, Heere van Vrieslant, van Salms, van Mechelen van der stadt, steden ende landen van Utrecht, Overyssel ende Graeninge ende dominateur in Asie ende Affricque.

Allen denghenen die desen onsen brief selen sien saluit.

Alzo onse lieve bisundere die burgemr., ridderscap ende steden des quartiers van Arnhem namentlich in Veluwen ende Veluwensoem ons verthoont ende te kennen gegeven hebben dat tot goede onderholdinge der lantrechten desselfs quartiers ende vordernisse van justicien van noode was te voirsiene ende etlicke misbruyck daerinne gepleecht te remedieren als zy ons breeder in gescriffte overgegeven hebben, soe ist dat wy de saken voirscreven overgemerct ende daerup ghehadt tadvis van onsen lieven ende getrouwen stadholder, cantzler ende anderen onsen raden van Gelrelant den voirsz. thoonderen genegen wesende thuerlieder versueck ende begeerte bisunder tot voirderinge van der justicien die wy yegelicken begeeren in alle billicheit geadministreert te werden hebben geordonneert ende gestatueert, ordonneren ende statueren mits dezen onsen brieve dat van nu voirtaen een verweerder verdachvaert ofift te rechte ontboden zynde, dach op zyn vurspraeck sal moghen nemen ende sal die aenlegger zyn aenspraecke scriftelyck inleggen ofift muntlich doen, dan sal hy van stonden an by sittenden gerechte int signaet laeten teyekenen ende sal

9

130

den verweerder om zyn loon die aenspraeck scrifftelich overgelangt wordden ende ten naesten gerechte sal die verweerdere syn antwoerde insgelycx scrifftelick inleggen oft muntlichen doen (i) mit zyn waer ind doode handt off hy eenich hadde, voert replyck, duplyck, bewys, contrebewys op behoorlicke genechten inholt der lantbrieff ende onder ordeels bedingt vvesende zal die ordeelswyzer van stonden an wysen zo verre hy des wys is offt daernaer elck gerechte by zynen eedt behalden ent hy des nyet wys en is ende sal dan mogen genieten drie varsten ende nijet mheer. Oick zoo wye in Veluwen aangesproken werdt om een kondtscap der waerheyt te geven die sal van stonden an by sittende gerecht schuldich zyn te tuighen ende antwordt te geven tenwaere dan saecke dat het gerichte erkende dat zy nyet tuichwerdich en waeren, nyemant in desen vuytgesondert, hoorich offt anders zoowel in den steden als opten platte lande. Ontbieden daeromme onss voirz. stadholder, cantzler ende raden in Gelrelant, onsen drosten, scholten ende allen anderen onsen ampten, justicieren, officieren ende ondersaeten des voirsz. quartiers van Arnhem wien dit aengaen oft beroeren sal mogen, dat zy den voirsz. thoenderen van dese onse ordinancie ende statuyt ende van allen den inhouden van desen doen laeten ende gedooghen onverbrekelyck onderholden, genyeten ende gebruycken sonder hen te doen oft laeten geschien eenich hinder oft letsel ter contrarien, want ons alsoe gelieft. Des toirconden hebben wy onsen segel hieraen doen hanghen.

Gegeven in onser stadt Bruessel den thiensten dach in Octobri int jaer ons Heeren duyst vyfhondert acht ende veertich van onsz keyserycke t. 2g^e.

Ende van onse rycken van Spaengnen ende anderen t. 33^e.

Naar hei oorspronkelijke, berustende in het oud-archief van de gemeente Arnhem^ Lade 19, met uithangend zegel in rood was (eenigsinds geschonden).

B.

Eene wijze van samenstelling van een landrecht voor \'t Roermondsche quartier wordt voorgesteld.

De verordenten van de ridderschappen ende steden des Ruremundischen quartiers hebben verscheiden disputationes gehadt van een stellen van eener nieuwe reformation, en deselve in \'t lang by den verordenten der quartieren Nymegen ende Arnhem verhoort, is voor ein middel voor-

(1) Van af »dan sal hij van stonden anquot; ontbreekt in \'t stuk zooals \'t door De Meester is uitgegeven in Nieuwe Bijdr. voor Rechtsgel. en Wetgev. Deel VIII. (Het Veluwsch Landrecht.)

131

geslagen, dat de stedenvrienden zich bijeen voegen solden om te conci-piceren seekere articulen tot reformation der landrechten op ten platten lande dienstlick, om ietwes seeckers te hebben, ende niet bij sodanige onbestendigheit der gerichten verfordert te worden, als angegeven is een tijtlanck geschiet te zijn , dewelcke demvolgens an een eerbaer raet der stadt Nymegen solden gesant worden binnen een maent tijts, alsoo die voorts an de deputeerden van de ridderschappen te bestellen om te visiteren , daerop haere meinong over ses weeken alhier den samen tlicken verordente te verclaeren, of dat de stedenvrienden believen de articulen van de ridderschappen vervattet te worden en voorts overgeschickt ten eynde als boven ende volgens bij den stedenvrienden te visiteren en haer eers. goetduncken ter naester bycomst te verclaeren, als een Godt-licke en redelicke reformation te stellen, waervan de stadt Ruremundt inwendich 14 daegen haerer der steden meinong an ein eerbaer raet der stadt Nymegen overschryven sol, daerna te procederen , tot rust ende vreede in den lande.

Naar een afschrift in \'i Arnhemsch archief. (Invent. Rekenkamer ^ onder Spaansche onlust. 9. 1).

c.

Advys des magistraets van Arnhem, op de articulen wegens \'t Arnhemsche quartier, an de Regentinne te presenteeren. [1565]

Op Maendach den 8® January syn bergermeeystern, schepenen und raitt der statt Arnhem opter raitkamer erschenen omb op die articulen durch de gedeputierden van ridderschap und steden in schryffte doen stellen tho rathslage und oer goutduncke daerop tho seggen ind hebben nae rypelicke deliberatie raithlich eracht dat die articulen uytt den landtbryeff genamen daerinne nyet verandert und sunst uyt aide guede gebruyck van Veluwe getaege, (daerinne der ritterschap und steden soevern einige mysbtuyck ingereten genouchsam geauctorizeert die mysbruicke afif tho stellen und die lantrechte nae den vurss lantbrieff und guede allde gebruyck tho reformiren) vyt den articulen enige nyhe reformation oder sunst veranderungh, limitatie, additie off diminutie des vurss landtbrieffs und alden gebruycks medebrengende daerup men ge-meint confirmation von hertoughinne tho werven, affgesant solde werden ind dat men die vurss nyhe articulen nyet sonder seker oirsaecke der lantschap bewegende der Hertoughinne behandet solde worden. Dat

132

oer F. G. spoeren mucht dat die landtschap niet coeco iudicio oder onbedacht gewyse sonde vyt billiche ende erhefflicke redenen moviert sulcke articulen tot gemeiner wolfart der landtschap van Veluwe in schrifte tho doin vervatten und dat men alsdan nae erhalden confirmation all die articulen soewaell dat aldt als nyhe p. locos communes in ein corpus ein jeder by die zijnen nae eisch der materie redigiert und brengen sold.

Naar een afschrift in \'t Arnhemsch archief. (Invent. Rekenk. ibid).

D.

De landschap biedt der Hertogin \'t ontwerp aan en verzoekt \'t zelve te

bekrachtigen.

An die Durchluchtige und Hoichgeboerne Furstinne Hertoechinne to Parma Plaisance, general Regente oirer gnediger Frawen.

Geven in aller oetmoedicheit dienstlick toe kennen die landtschap van Veluwen woe dat sy tot onderholdungh vredes und eendracht, oeck goede toeversicht ende ordonnantie belangende idt administrieren van justitie in den lande van Veluwen und Veluwenzoem vurss. sekere articulen off\'te ordonnantie ihrer landtrechten eendrechtlick beraempt overdraegen ende beslaeten hebben, waernae die ingesetenen des landts vursz sich soe an den gerichten und tonst to holden hadden. Welcke articulen offte ordonnantiën vursz sij u f. H. in stadt Co. Ma^ts. oires alergenadigsten Heren hiermit presentieren mit gantz oetmoedige bede diewyle die puncte daerinne begrepen den alden landtlicken gebruyck und den voerigen landtbrieve int begin ven desen gestalt gemeesz begrepen, und gar weynich articulen voer nyewe gesath diewelcke oeck genichsins die hoicheit van hoich-gemelter Co. Ma^ts. geraecken, dan alleen dienen tot beter regiment und verhuedinge von miszbruyck. Dat derohalven u f. G. gelieven wollen die-selve to admittieren und daerop genadige confirmation to verlehnen, oeck volgents dieselve voer een gemeen landtrecht in allen kercken des landts voirss to laten publicieren und to doen onderhalden.

Twelck doende,

Naar een afschrift, voorafgaande aan \'t ontwerp^ in\'t Groningsch archief. Aan de zijde staat: soit ceste requeste avecques la volume des landtrechtes de la Veluwe envoye a ceutx du conseil en Gueldres pour avoir leur advis. Donné au Bruxelles la 4e d\'Apuril Tan 1566 avant pasques soub-signé, Bartij.

183

E.

Missive van Cantzler ende Raden over de door den quartiere van Veluwe van de Hertoginne in naam des konings verzochte vernieuwinge van Landrechten aan de Hertoginne, d. d. p. p. Juli 1566.

Durchluchtige Hochgeborne Furstinne Genedichste vrouwe, wy gebieden ons opt onderdanichst ende oidtmoedichst in die guede gracie van uwe Hoicheyt.

Genedichste vrouwe wy hebben ontfangen zekere missive onses allergenedigen Heer des Conincks in dat vand 4® Aplis laestleden mit daerby gefught supplicatie der landtschap van Veluwen mit oick zekere quoyer inholdende eerste den landtbryeff van diesel ver Veluwen ende van Veluwenzoom ende daerenteyndens zekre nijevve ordonnancie oirer lantrechten mitbrengende veele articulen soe byd voirsz landtschap geraempt ende gemaeckt syn diewellick sy van nu voirtaen sollen begeren to gebruycken ende observeren ende daerumme nu begeren by uwe Hoicheyt geadmitteert ende geconfirmeert ende oick dieselve to doen publiceren bevolen to worden etc. Die vursz supplicatie ende quoyer mit A ende B geteyckent hierbij wedergaende. Und soe dan syne Ma¹ ons bevehelt dat nae vlietige verlesongh, visirongh ende bewegongh der vursz articulen wy syne Ma¹ off uwe Hoicheyt vurschry-veir sollen onse advijs oder guedtduncken op sullicke begerte confirmation, om voirts der gebuer nae verordent te werden. Sal uwe Hoicheyt ons genedelick believen aff to nemen dat soe wy bevonden dieselve articulen ende reformatie den drost op Veluwen ende richter tho Arnhem und in Veluwenzoom mit oick den landtschryver vand Veluwen ende des Veluwenzooms, sonderlinge mede aen to gaen ende betreffen ende dat daeromme (onses erachtens) sullicker veranderinge der landtrecht ende derselve confirmatie nyet gefueghelick ende soude kunnen geschien, (hunluyden ongehoirt) ende des to min diewyle die drost van Veluwen Willem van Scherpenzeel pantschap opten ampte hefft ende het landtschryverampt beide die ampten als van Veluwen ende van Veluwenzoom oick den landschryver mit name Jacob Botter verpandt zijn. Wy daeromme dieselve officiers die vurss. nijeuwe reformacie ende articulen gethoont ende sy luyde daerop gehoort hebben. Diewellick sich by eenige derselver articulen hoichlick bezwaert bevonden ende voirts ons ouergegeven hebben zeker schrifften to weten die drost und richter tosamen eene (twellick hierby leijt geteyckent ende die landtschryve¹quot;

134

alleen een ander geteyckent mit. . ., vuyt weliicken uwe Hoicheyt dis-tincte bevinden sal die articulen daerop sy sich bezwaeren ende die redenen ourer bezwernissen.

Ende om dan achtervolligende hoichstgedachter Co. Ma^ts meyninge ende bevel uwe Hoicheyt over te schryven onse advys ende wat ons dunckt op die vurss begerte confirmatie sal derselver uwer Hoicheyt believen mit genaden to verstaen dat in voelen puncten wy die vursz. nijeuwe reformatie zeer guedt bevinden, in eenigen lydelick en dat men die wael so confirmeren muchte, doch oick in eenigen nyet billick noch redelick maer so gestelt dat (indyen sy soe staende bleven ende geconfirmeert wordden) sy onsen allergenedigen Heer den Coninck nyet alleenlick maer oick der gemeyner landtschap ende den onderdanen schadelick ende pre-judiciabel sollen wesen als oick allet nochtans onder correctie van uwe Hoicheyt naemals daervuijt (onses bedunckens) inconvenienten ende unver-standt verrysen ende spruyten sollen. En dat daeromme (boven tghoene idt byd vursz. drost, richter ende landtschryver gesacht wordt, twillick wy allet redelick ende billick achten) ons dunckt als u Hoicheit vuythen quoyer hierby gaende genedelick sal believen to verstaen. Bidden ende begerende (soe wy wael dencken kunnen dat aleer dese nye reformatie te accorderen mitten supplianten gecommuniceerd sal moeten worden), dat dit onse advijs nyet der partye dan den commissarissen den sullicx bevolen sol worden gethoont off ten handen gestelt en wordde.

Durchluchtige hoichgebore Furstinne genedichste vrouwe, wy bidden Godt almachtich uwe Hoicheyt in hooge voirspoedige regendt, lange ende gesondt leven to bewaren. Geschreven tho Arnhem den 20^en dach Julij 1566. Onder stondt geschreven uwer Hoicheyts oidtmoedichste dienairs , die cantzler ende raeden des Conincx in Gelderlant verordent ende was onderteykent Roos. Die opschrifft was dese: Der durchluchtigen ende hoichgeboiren Furstinne ende Vrouwe , Vrouwe Margareta Hertou-ghinne tho Parma ende Plaisance, generale Regente ende Gubernante Co. Ma¹³ lands van henvartsover onse genedichste Vrouwe.

Naar een afschrift in \'t Arnhemsch archief {Inventor. Rekenkam. onder Spaansche onlust. _D, 5 -5.)

135

F.

Copie der supplication der ritterschap op Veluwen om te hebben reformatie oirer landtrechten.

Aen de durchluchtige ende hoichgebornc Furstinne ende Vrouwe, Vrouwe Margarita Hertoughinne to Parma ende Plaisance, generale Regente ende Gubernante Co. Ma^ts. landen van herwaertsover.

Geeft to kennen oidtmoedelick die ritterschap op Veluwen int fursten-dom Gelre hoe dat sy in vergangen jaeren hebben doen concipirieren ende schrifftelyck verfatten hunne landtrechten ende gewoonten dewel-licke sy u. f. G. gepresentiert hebben om geapprobeert ende geconfir-meert te worden ten gerieve vand inwoenderen aldair ende heefft u. f. G. beliefft deselve te senden aan Cantzler ende Raeden des voernoemden fur-stendombs om hun advys ende guedtduncken daerop to hebben, dewellick sy supplianten over lange gevolcht ende eyntlick erlanght hebben ende tselve presenteren mit desen bidden, oidtmoedelick u. f. G. gelieve durch aengeboren genade ende goedertierenheyt de voirsz schrifftelicke landtrechten ende gewoonten tapproberen ende te confirmeren om voirtaen dien folgende recht ende justicie op Veluwen gedaen ende geadministreert te werden.

Dit doende.

Naar een afschrift in \'t Arnhemsch archief. {Inventar. Rekerik. ibid.)

G.

De Hertogin zendt \'t ontwerp terug aan Adriaen Nicolai en Godert Pannecoick. n Dec. 1566.

Margarita van Godes genade Hertochinne van Parma, regente ende gubernante.

Strenghe werdighe und hoichgeleerde, naedem ons gedaen is gewest relation des advijs von den Raede des Conincks onses genediges lieffs Heeren aldaer op die confirmation van wegen der landschap van Veluwen begheerdt der articulen oder ordonnantie der landtrechten aldaer und op Veluwensoom und wij bij gemelte relation verstanden dat van noeden op etlicke der vursz articulen mit den supplianten oder oere gedeputierden tho communicieren hebben, vur guedt aengesien u tot sulcker communication tho verordenen, u daerop bevelende dieselve mit den eersten voer tho nehmen und oik den mombar, drost und land-

136

schrijver van Veluwen, richter van Veluwensoom ende Arnhem, die ghij achten suit op den vursz articulon tho beboeren ghoordt te worden, dar-op tho hoeren, uwen handel ende wederfaeren bij geschrififte tho stellen, daraff in den raede van Gellerlandt rapportt tho doen, und denselven handel volgents onse benevens overschrijvonge des raets und uwen advijs mitt wederschickungh aller stucken over tho senden, omb daernae darop verordent tho worden als bevonden sail worden tho behoeren. Und syn u mit genade geneigt.

Datum Bruszell des n⁶¹¹ Decembris 1566 ende was onderteyckent Margarita ende noch beneden Bartij.

Die opschrifft was dese: Den strengen werdighen und Hochge-leerden Heeren Adriaen Nicolai ritter ende cantzeler und Goderten Pannekoick der rechten doctori und raeth des Coninckx in den lande van Gelre.

Naar een afschrift in \'t Arnhemsch archief. {Invent. Rekenkam. ibid.)

H.

De stadhouder beveelt uit naam van Alva aan burgemeester^ schepenen en raad van Arnhem de cos turnen in te zenden.

Kaerl de Brinnen, Grave tho Meghen, Fryher tho Humbercourt, Her tho Houplaingh, Esperlecq en Ritter van de oirden des guldenvlies und Co. Ma^ts. der landen van Gelre, Zutphen, Phrieslant, Over-yssel, Groning, Lynge, statholder und capiteyn-generael.

Ersame und vursichtige besundere guede frunden. Die durchluchtige und hoechgeboeren Furst und Heer die Hertouge tho Alva, Lieutenant-Gouverneur und Capiteyn-generael etc. schrijft tegenwoerdelick aen ons, dat alsoe hoichstloflicker gedechtnis die Co. Key. Ma⁴. Kaerl die vyfde des naems onse alregenedigste Heer wiens siele Godt begenade beghe-rende tho remedieren opt abuysen procederende durch die diversiteyt oder verscheydenheit van de coustumen ader gebruycken, die men ind landen van herwertzoever was haldenden und tho versihen tott incon-venienten, die daervuyt spruytende waeren overmits dyen dat men dick-maels in eene plaetze contarie coustumen bevindet, und oeck om tho schuwen die costen die die parthyen doen mosten om die voers. coustumen tho verifieren hierbevoerens syn Key. Ma¹, by opene brieve van ordonnancie gedecreteerd opt stuck van politie van voers. lande van

187

herwertzoever eerst ind jaere 1531 und zedert ind jaere 40 daernae volgende onder andere gestatueert und gedecreteerd hadde, dat alle officiers ende wethouderen van steden, groote und cleyne bailluuws, provoesten ende andere amptluyde en officiers van alle quartiere ende ellick van hun int zyne voer oere schependonimen, jurisdictie, balliagien, provostijen , casselryen, ampten und officien gehalden sollen wezen binnen sekere tyde tho hoeve oever tho seynden die coustumen von ellick quartier schrifttelick gedirigeert by guede declaratie om die tho durch-sihen und visiteren und mit guede ende rype deliberatie van raede, die tho decreteren en op donderhalt en observatie van dyen tho ordonneren soe nae recht ende redene ende moeste oirboir welfare proufifyt en commoditeyt van syner Ma^ts. vasallen ende ondersaten bevonden sol worde tho behoeren und want dan eenyge daertoe geobedieert und voldaen und andere in gebreke gebleven waere und voele und diversche personen sich mitt coustumen ader gewoonten in mennigerley manieren wille behelpen zyne Excell. begherende comme tho weten wat landen, steden en plaetze die voors. ordonnancie voldaen hedden mitzgaders dieghoene die desz in gebreke gebleve waere hadde onlancx geschreven aen de raede en andere principale officiers aen wellicke dieselve ordonnancie herboertyts gesonden was geweest. Ordonnerende denselven dat yeder int syne schryven sol aen den officiers, wethouders, amptluyde und andere van oere jurisdictie dyent behoeren sol om by hun in diligentie schriftelick geadverteert tho worde van tghoene dat daervan gedaen und gepasseert waere lastende und bevelende wal ernstelick deghoene die oere coustumen noch nyet overgesonden en hadde dieselve binnen drye maende alsdoen naestcommende tho seynden wal und behoirlick by geschrifte gestelt, by pene dat dieghoene die deshalve in gebreke wesen solde van effect van oere coustume gepriveert und daerenboven arbitralick gestraft und gecor-rigeert solle worden, und dat sy van tghoene dat hun daerop geantwoert soude wesen zyne Excel, soude particulierlick adverteren und mit eenen wege overseynden tghoene wat elck int syne daertoe soude gefurneert hebben om al tselve gesien daerinne voertz gedaen en geordonneert tho worden soe zijn Excell. dan bevinden sal tho behoeren daervan dieselve syne Excell. ons wal hadde willen advertere, daerby fuegende dat alsoe nu en zedert de voors. jaere 1540 dese Furstendomb Gelre und Graeff-schap Zutphen onder die onderdanicheyt hoichst berumpter Key. Ma^ts. gereduceert geweest, hadde syne Excell. van noode gedocht, die coustumen (die men in denselve Furstendomb und Graeffschap hadde) oeck tho doen overbrenge in der maniere als boven und is derhalve van wege der Co. Ma^ts. tho Hispanien en onsers alregenedichsten Heere en durcli schriftelick bevehele van dick hoichgedachten syner Excell. onse gantz ernst gesinnen dat U eers. denselven wat boven verhaelt is, naegaen

138

ende vollentrecken ende mede binnen de tyt van drye maende alle die coustumen ende gebruycke zoe men alhier binnen deser stadt Arnhem en derselver schependom observeert und haldet schriftelick gedirigeert by guede declaratie ons of onses afwesens, de heere cantzler ende raede alhier overseynden om dan dieselve syner Excell. tho werde toegeschickt om daermit gedaen to worde als boven gesacht is und dess en sullen U eers. in gheen gebrecke noch naelaticheyt syn want van hoichstberump-ter Co. Ma¹, wegen wy ons des alsoe versihen tot U eers., die wij hiermit den Almechtigen bevehelen. Gegheve tho Arnhem de naest-laetste dach Augusti 1571.

Den Eersamen und vursichtigen Burgemeister, Schepenen und Raden deser stat Arnhem onse bsundere guede frunden.

Ontfangen opt 22 Septemb. Anno lxxi.

Naar een afschrift uit Landdagsreces. w. 5.

I.

De kanselier en raden schrijven aan de gedeputeerden van \'t Veluwsche quartier dat zij in 1566 V ontwerp van de Hertogin terug ontvangen hebben met \'t hevel over de voorgestelde veranderingen met de gedeputeerden te beraadslagen.

27 September 1573.

Der Erentfesten fromen Eersamen und voirsichtigen Ritterschap voirts gedeputeerde der hoifift und cleyne steden van Veluwen yetz hier binnen Arnhem versamelt sampt und bisunder onsen bisun-dere guede vrunden.

Erentfeste und frome eersame voirsichtige bisundere guede vrunden, alsoe hierbevoirens in den jaere 1566 onsen allergen. Heren den Coninck van der alinger landtschap van Veluwen zeker concept by maniere van ordonnancie der landtrechten in geschriffte gestelt ouergegeven und ge-presenteert is geweest versoeckende daerop approbatie und confirmatie van syne ma¹, omme sich voirtaen daernae int administreren der justicie op Veluwen und Veluwenzoom to regulieren und halden. Hadde die Hoicheyt van der Hertoghinne van Parma etc. alsdoen regente geraele deser zyner ma^ts, Erffnederlanden id voirsz. concept van ordonnancie doen visiteeren und ons den 1 i^el1 Decembris des voirsz jaers 66 (gevisi-teert zijnde) weder overgeschickt mit dem verstande dat voirierst noodich wesen soe mitter voirsz. landtschap van Veluwen off derselver gedepu-

139

teerden to communiceren opte verandeiinge, augmentatie ader byvouginge etlicker articulen derselver geconcipieerder ordonnancie, sulcx als die (nae zyner ma^ts meynonge) gestelt und achtervolcht behoirde to worden. Und diewyle nu oick etlicke maanden geleden durch bevel van der Ex^cie des Hertogen tho Alva etc. allen den steden und officieren deses Furstendombs Gelre und Graeffschaps Zutphen by missive bevolen dat yeder int zijne alsulcke costumen als men gewointlick to useren ader gebruycken schrifftelick overschicken sol etc. und derhalven etlicke gedeputeerde van Veluwen und Veluwenzoom voirsz. ons vermaent gehadt van id voirgeruerte concept der ordonnancie, omme opt overseynden der costumen by zyne Ma¹ geconfirmeert to worden. Hebben voir ende alleher tselve to volkhomen ader effectueren wy volgende den ons oper-lachten last van den ii^en Decembris voirsz. die art. daerop (volgende zyner ma^ts meynonge) veranderinge und augmentatie vallen solde (by geschriffte gestelt) u. L. beneffens dese wel overseynden willen, sampt id opgemelte concept der ordonnantie mit oick die doleancien alsdoen soe by den drosten van Veluwen, mede opte selve geconcipieerde ordonnancie overgegeven, alle respective geteyckent met A, B, C en D. Ten eynde u. L. yetz alhier versamelt zijnd dieselve art. onderlinge communiceren den voirsz. drosten, richter und landtschrijver, sampt andere (dyent behoiren sal) daerop hoiren und wesz dan u. L. voirts opte veranderingen ende augmentatie voirgeruerter art. to seggen ader to doen gemeynt, by geschriffte stellen ende ons allet selve beneffens die voirgemelte stucken weder overschicken omme daernae eyntlick by zyne ma^t daerop gelet ende verordent to worden als dieselve tot oir-boir prouffyt und wolvaren der onderdanen und des landts bevinden sal behoiren hiermit u. L. den Almachtigen bevelende. Geschreven to Arnhem den 27sten Septemb. 1573.

CANTZLER EN RADEN.

Naar een afschrift in \'t Arnhemsch archief (Invent. Rekenk. onder Spaansche onlust. Z?, 5, D)

K.

Consideratien, waarom men vermeent dat alle pantschappen, transporten en realisatien van ongerede goederen in Veluwen behoorden te geschieden voor de officieren van Veluwen alleen en niet voor gaerffden.

Dat alle de schouten in Veluwen ende Veluwenzoom van den drost en richter respective eene vooral sullen geauthoriseert worden om alle opdrachten , realisatien ende verbanden voor haer te laeten doen, ten

140

eynde de geinteresseerden geen versuym ofifte oncosten hoeven te hebben in t\'reysen nae de gemelte officieren off oock nae de prothocolhouders, alsoo de scholten voor het merendeel die prothocollen hebben, immers weten off die goederen door peyndinge geaffecteert zijn.

Soo nochtans dat voor den drost ende richter de opdrachten ende realisatien sullen connen geschieden soo het imant gelegen mochte comen hetselve voor haer liever te laten doen.

De jura voor den drost ende richter soude connen gereguleert worden, in conformiteyt van de andere jura haer competeerende volgens landtrecht.

Gelick oock mede gereguleert soude worden de jura voor de scholten offte schryver van de opdrachten ende verwinsbrieven voor het schryven van de gemelte brieven.

T\'welck soo gereguleert synde is notoir ende ieder bekendt, dat die opdrachten en realisatien met minder moeyten ende costen sullen geschieden voor den officier off desselffs geauthoriseerde als voor geerffden , dewijl ordinaris wanneer de opdrachten off vestenissen geschieden voor geerffden, door verteringen in de herbergen ende anders de oncosten meer belopen als nu soude doen, ende alsdan noch onseecker, ende nu soude gereguleert zijn, en die luyden secuir van de getransporteerde goederen.

Staende daerenboven noch te consideren dat in sulcken val de So^e en 25e penninck niet can gefraudeert worden alsoo by den drost, richter ende schouten, pertinente aenteeckeninge soude gehouden werden van alle opdrachten ende realisatien die voor haer respective geschieden.

Men vertrouwt sooveel weyniger swaricheyt sal gemaeckt worden in \'t selve toe te staen, wanneer geconsidereert wordt, dat hetselve niets nieuws is, maer in veele andere anleggende Quartieren ende plaetsen gelick in de Graeffschap Zutphen ende andere meer ende dat zelffs in \'t Quartier van Veluwen, als Oldenbroek, Nieubroeck ende in alle Sche-pendommen van de steden in Veluwen alle opdrachten ende verbanden, gerichtelick geschieden, synde geen meerder reden voor \'t een als \'t ander wanneer het gelick boven gereguleert is.

Comende tegenwoordich te cesseren de redenen waerom bij \'t maecken van \'t landtrecht het doen der opdrachten ende verbanden van ongerede goederen in Veluwen gestatueert is te geschieden voor den officier off geerfden.

Aengesien doemaels de Veluwen seer onveylich was, die landtdrosten haer in de steden merendeels ophielden en noeyt gepresenteert hebben in jeder ampt een geauthoriseerde te stellen, gelick als nu contrarie, den drost in Veluwen woont, ende de scholten geauthoriseert souden sijn.

En doemaels oock geen prothecol gehouden wurde als nu.

141

Dat het gemeyne landt daerbi niet geinteresseert was, gelick mede alnu door de 50^e en 2S^e penn.

En daerom alleen de opdrachten en vestenissen gepermitteert sijn geweest mede voor geerffden te moegen geschieden.

Uif eene verzameling van handschrifien enz. van Van Hasselt, getiteld: Schat van Geldersche Stukken. I. in de Arnhemsche stads-bibliotheek. Waarschijnlijk geschreven in 1680.