BETREFFENDE DE
UITGEDACHT DOOR
fx. I). FAHRENHEIT on J. GROENE WEGEN.
UÜOR
L. K. last. I.
(Overgedrukt uit de Notulen der Vergaderingen van het Koninkiijk Instituut van Ingenieurs 1890—'189i, hlz. 97—102.)
TT5 'S-GUAVENHAGK ,
BIJ GEBR. J. amp; H. VAN LANGËNllüYSEN. 1801.
BETREFFENDE DE
UITGEDACHT DUÜK
G. D. FAHRENHEIT en J. GROENEWEGEN,
DOOR
L. K. Inst. I.
(Overgedrukt uit de Notulen der Vergaderingen van hel Koninklijk Instituut van Ingenieurs 1890—l89i, blz. 97—102.)
TF VGKAVENHAGK ,
BIJ GEBR. J. amp; H. VAN LANGBNHUYSEN. 1891.
BETREFFENDE DE
UITGEDACHT DOOK
GK D. FAHRENHEIT en .T. GROENE WEGEBT.
Mijne Heeren,
Naar aanleiding van de «itnoodiging, welke onze president in de vorige Instituulsvergadering tot de leden heeft gericht aan het eind van eene korte opmerking betreffende een door Fahrenheit uitgedacht wateropvoeringswerktuig, neem ik de vrijheid uwe aandacht te verzoeken voor de mededeeling van eenige bijzonderheden, welke met betrekking tot iJit onderwerp en eenige daarmede in verband staande zaken te mijner kennis zijn gekomen.
In het jaar \l~ii zagen het licht de CEuvres philoiophiques et mathématiqueis van Willem Jacob 'sGravesande, geboren te 's Hertogenbosch den ^7sten September lljS8, overleden te Leiden, den 28sten Februari 174:2 als hoogleeraar in de wis- en sterre-kunde aan de Leidsche hoogeschool (').
In het daaraan voorafgaand zaakrijk, met uitvoerige aanteeke-ningen voorzien levensbericht van 'sGravesande, van de hand van den hoogleeraar Jean Nicolas Sebastien Allamand, leest men (t) het volgende:
4
«L'on sail a combien de dangers les rivieres exposent la Hol-lande et les Provinces voisines: il taut frequemment travailler a prémiir les maux dont elles menacent, ou a réparer ceux qu'elles ont causes: rareineat on y travailloit, sans qu'on con-sultat Mr. 'sGravesande, et les Mémoires qu'il a tournis sur cela a l'Etat, torment mie collection nombreuse, qui prouve combien il est avantageux a un pays d'avoir de pareils citoyens, qui tournent leurs etudes du cöté qui peut les rendre utiles a la Société.
«Pour ètre plus utile a eet égard, quelques années avant sa mort, il fit t'aire une sorte de moulin, destine a élever les eaux. Les moulins qu'on emploie a cet usage dans ces provinces, ne portent l'eau guéres plus haut qu'a 4 pieds; ainsi quand il est question de l'élever a la hauteur de 14 ou 15 pieds, qui est ordinairement celle oü il faut I'avoir, quand on veut dessécher un terrain, Ton est oblige de construire a grands I'raix une suite de 4 moulins, places les uns au-dessus des autres, et dont I'un élève l'eau, qui a deja ete élévée par celui qui est plus bas. Qui pourroit élever tout-d'un-coup, a la hauteur requise, la mème quantité d'eau, rendroit an pays un service essenliel. L'ingénieux artiste Fahrenheit l'avoit entrepris: il avoit imagine des tuiaux, rangés, a I'aide de quelques cercles, dans la circonférence d'un cóne Ironqué, donl la baze était en dessus; quand ces tuiaux, plungés par leur extrémité inférieure dans l'eau, étoient mis en mouvement, l'eau y montoit par l'effet de la force centrifuge. Fahrenheit qui avoit demamlé un privilege pour lexécution de cette Machine, mourut avant d'en avoir pu faire usage (1). Sen-tant sa fin approcher, il pria Mr. 'sG;avesande de vouloir bien la perlectionner, au profit de ses hériliers Celui-ci se chargea volontiers de ce soin, et au lieu des tuiaux, qui étoient sujets a bien des inconvéniens, il (it faire une espèce d'entonnoir conique, haut de 18 pieds, et qui avoit 24 pieds d'ouverture par en haut, et 6
Hij stierf den 16den September 1786, dus, zooals blijken zal, kort na het verkrijgen van het door hem verlangd octrooi. Hij was geboren te Dauzig den l*den Mei 1686.
5
par en bns. Get, entonnoir, traversé par nn arbre perpendiculaire, éloit mil par les ailes d'un Moulin a vent: et alors I'eaii, dans laqnetle sa partie inférieure etoit plongée, montoit par la meme force centrifuge, et se degorgeoit dans un réservoir circulaire, placé autour du bord supérieur de l'entonnoir.
«A la première expérience qu'on fit avec cette machine, elle donna d'abord nne trés grande quantilé d'eau ; mais son poids excessif joint a celui de l'ean, qui éloit élevée, causoit un tel frottement, qu'il fallut a deux ou trois reprises l'arrcter, pour y réparer ce qui s'y étoit dérangé. Cela dégouta ceux pour qui elle avoit été entre-prise, et les constructeurs des moulins ordinaires s'étant joints a eux, pour décréditer cette nouvelle invention, Mr. 'sGravesande n'y pensa plus; c'est dommage; je crois qu'on pourroit encore la rédnire en pratique bien utilement».
Het komt mij voor, dat de/.e uitspraak van den hoogleeraar Allamand, die een zeer bekwaam deskundige was eu vaak otTicieel door de Staten werd geraadpleegd, onder anderen omtrent de uitvinding van den franschen ingenieur L. de Genneté, niet van belang ontbloot is te achten.
Uit deze mededeelingen blijkt dus, dal Fahrenheit een privilegie of octrooi had gevraagd en uit de bijvoeging: «il mourut avant d'en avoir pu faire usage» mocht reeds met grond worden afgeleid, dat hij het ook heeft verkregen.
Inderdaad is hem voor zijne nitvinding een octrooi verleend, niet, zooals in de vroegere uitgaven van het Conversations-Lexicon te lezen staat ('), door «die Regierung der NiedeHande», wat niet anders zon kunnen beteekenen, dan de Staten-Generaal, maar door de Staten van Holland en Westvriesland , tot welke hij zich in het jaar 1736 tot het bekomen daarvan had gewend met een
(:') Tn de laatste uitgave (van 18S3 voor het betrokken deel) leest men als volgt: „Auch beschaftigte er sieh in Holland rait Anfertigung einer Maschine zum Austrocknen überschwemmter Gegenden, erhielt daranf von der Regierung ein Privilegium, konute aber das Ganze nicht vollenden, da ihu der Tod 16 September 1786 überraschtequot;.
fi
namens hern donr den zaakwaarnemei- A. van Texell onderteekend request van den volgenden inhoud :
j Geeft met hehoorlijke eerbiedigheijd te kennen Daniel Gabriel Fahrenheit woonende te Amsterdam, dat hij snppl'. met veel moeiten, en kosten heeft nijtgevonden seeker water machine, oft waler buijs moolen (: verre verschillende van andere tot nog toe nijtgevondene:) bestaande nijt een regt opstaande spil, waaraan, (: na dat de omstandigheeden der saaken, en plaatse het sullen komen te vereijscben :) een seeker getal, kromme, oft regte, olt ook regt schuijns leggende bnijsen, bij wegen van armen aan vast is, in welke, ter wijlse met de spil omgevoerd worden, het water van selfs opklimt, en uijt het boven eijnde in een kringswijse gente nytgeworpen, en ontlast word; konnende de selve soo wel door paarden, en wind, als door menschen handen bewogen worden, omme daar meede polders, en maijren met veel meer gemak als door andere, tot nu toe nijtgevonden machines oft molens, droog te maken, en wel particulierlijk om reedenen, dat daardoor het water tot een veel grooter hoogte opgebragt, en niets van bet water gespild word, gelijk nogtans sulks in andere watermachines, oft molens doorgaans geschiet, behalven dat de selve ook nog met veel vrugt sal konnen gebruijkt worden, om het slinkende water uijt de gragten te brengen, en eene circulatie van water daar in te verwekken als meede tot cascades, en veele andere water werken met minder kosten aan te leggen, en also den Snppl'. bedugt is, dat andere baatsoekende menschen, den SuppU. in deese zijne soo moeilijke, en kostbaare uijtvindingen metter tijd sullen tragten te prejudicieeren en die sijne zo nuttige inventie met alle sodanige verdere verbeeteringe, als den Suppl'. in vervolg daar bij nog soud mogen uijtvinden, sullen tragten na te maken, Zoo keert den SuppU. hem in alle onderdanigheid tot ÜE Groot Mog reverentelijk versoekende UKd. Groot Mog. Octroije voor den tijd van dertig Jaaren, voor hem, Zijne erffge-namen oft daar toe van hen regt verkrijgende, binnen welke al ende een ijgelijk sij geinterdiceert dus danige bij hem Suppl'. nijtgevonden machines, oft water buijs molen, met allen sodanige
7
verder daar bij te voegen verbeetering, als ile SuppU. int vervolg daar bij nog sal koomen te inventeren, in eeiiigerhande maniere na te maken, op seekere groote poene (: ten behoeven van het gemeene Land, en den SnppU. halff, en halflf te verdeeien ;) bij UE. Groot Mog. daar toe te prspfigere, en te stellen.
Twelk doende etc.
A. van Texf.ll.
1736...
Dit request, waarbij, zooals blijken zal, een model was gevoegd, werd den i3den Juli van dat jaar om advies in handen gesteld van Gedeputeerden van Delft en andere deskundigen. De zaak werd met ernst en spoed behandeld , want reeds in de vergadering der Staten van 24 Augustus daaraanvolgende werd het octrooi verleend, en wel, zooals uit de gedrukte SesoZafe» blijkt ('), op grond van het navolgend advies;
sDe heer Secretaris Vokkestaart heeft ter vergadering gerap-porteert de consideratien van de heeren Gedeputeerden der Stad Delft en andere haar Edele Groot Mog. Gecommitteerden op het subject der nieuwe invention, hebbende, ingevolge en ter vol-doeninge van der selver Appoinctement commissoriaal van 13 July laastleeden, geexamineert de Requeste van Haniel Gabriel Fahrenheit, woonende te Amsterdam, versoekende Octrooi op seekere by hem uitgevonden Waatermachine o(' Waaterbnismoolen , bestaande uit een regt opjzaande spil, waar aan een seeker getal regte en kromme of schuinse Buisen bij weege van Armen vast zijn, in dewelke, terwijl se met de spil omgevoert worden, het Waaler van sells opklimt , en uit het booveneinde in een kringswijse Goot ontlast word, seer dienstig tot het droogmaaken van Polders en Meeren, en andere diergelijke gebruiken breeder in de Requeste gespecificeert, als konnende het waater door deese machine tot veel grooter hoogte als door andere moolens worden opgevoert, tendeerende dat de Heeren Commissarissen de aan haar vertoonde machine hadden geexamineert, en deselve van een singuliere en
nieuwe inventie en, in gevalle» — [voegen de heeren er zeer voorzichtiglljk bij] — «in het groot liet geproportioneerde eHect, hetgeen de voltooide kleine machine doed, soude konnen doen, van veel nuttigheid hadden gevonden; en dat oordeelden dat aan den inventeur van dien voor den tyd van vyftien jaaren Octroi door haar Edele Groot Mog. sonde konnen worden geaccordeert np een boete van dry duisend guldens tegens de geenen die, gcduurende de tyd van het Octroi, de Machine souden namaakcn, ot verkoopen, te appliceeren de helft van dien ten behoeve van het gemeene Land, en de weederhell't ten behoeve van den Impetrant van het Octroi.
« Waar op gedelibereert zijnde is goedgevonden en verstaan te verleenen aan den Suppliant het versogte Octroi, op de voet en in conformiteit, van het bovenstaande gerapporteerde.»
Üe bewoordingen van het uitgereikt octrooi zijn geheel gelijk aan die van het ingediend request (1).
In de werken van 's Gravesande, met name in de boven vermelde (Euvres en voorts in zijne Phi/sictn element a raatheuiatica, waarvan de derde druk in 1742 werd uitgegeven (t) en waarin een hoofdstuk voorkomt, getiteld: de machinis hydraulicis, heb ik niets naders omtrent deze machine aangetroffen.
Intusschen, gelijk wij zagen, zijn daarmede proeven genomen en wel, zooals in de vorige vergadering reeds werd opgemerkt, bij Oudshoorn en Woubrugge. Dit zal straks nader blijken.
Üe volledige titel van het in die vergadering reeds vermelde werkje van Jacob Groenewegen luidt als volgt: Uytooerige en Kamokeurige verhandeling van de verbeterde geociroyeerde Tregter-rmolen, waar in deugdelyk, door reeden en bevinding word he-weezen, dat het zelve werktugg , alle andere werktuygen, als ook
De stukkeu betretfeude de door de Staten van ^Holland en Westvries-laud uitgereikte octrooieu zijn op het Rijks Archief te vinden.
(t) Physices elementa mathematica experimentis confirmaia, sive introduclio ad philosophiam Newtonianam. Leidae, apud J. A. Langerak, J. et H. Verbeek. 2 dln. 4°.
9
npecialyk het Scheprad gt; in ligtheyt van werking, hwaniiteyt en hoogten van watermalen, en onhostbaarheyt, zonder vergelijking verre overtreft, door Jacob Grocnewegen, te Werkendam. Te 's Gravenhaye, by Pieter Brouwer, Boekverkooper op liet Spny. 1763. 80. (1)
Uit dezen titel blijkt, dat ook Groenewegen voor zijne uitvinding een octrooi lieuft verkregen. Inderdaad beeft hij zich daartoe tot de Stalen van Holland en Westvriesland in Juli 17ol gewend met een door Leonard Thomeeze ingediend request. Ik zal 11 niet vermoeien met de voorlezing van dit langdradig stuk , waarin omtrent de eigenlijke inrichting van het werktuig waarvoor octrooi werd gevraagd geen enkel woord voorkomt. Up bet sluk staat aangeteekend: «De leekening en descriptie van de in dese gemelde watermachine berusten ter Secretarye vau Hollandi», doch deze zijn, zoo bet schijnt, verloren gegaan. Het octrooi werd, blijkens de gedrukte Besolutien. onder dagteekening van 4 December 1761 voor een tijdvak van vijf en twintig jaren verleend, in dezer voege (f):
«De lieer Pensionaris van Bleiswijk beeft ter vergadering ge rapporteert de consideratien en het advis van de Heeren baar Edele Groot Mog. Gecommitteerden tot de Saaken van de nieuwe Inventien; hebbende, in gevolge en ter voldoening van baar Edele Groot Mog. appointement commissoriaal van den 29 July deeses jaars, geëxamineert de reqneste aan haar Ed. Groot Mog. ge-presenteert by Jacob Groenewegen, woonende tot Werkendam, in substantie te kennen geevende, dat hy Suppliant niet sonder veel moeite en kosten had uitgevonden seekere watermachine, van een gansch andere natuur, en van veel voordeeliger uitwerking als de ordinaire scbepradmoolens, vooral in die Districten,
In het Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zijnde Neder duit sche hoeken, welke sedert het jaar 1600 tot het jaar 1761 zijn uitgekomen, door J. van Abkonde en 11. Arrenberg. Rotterdam, R. Arrenberg, 1773, vindt men nog op blz. 159 vermeld: Jakobus Groenewegen, twee Verhandelingen over een nieuw geinventeerde Watermachine. Gorinchem, T. Horneer 1762. fol. Ik heb dit werkje niet kunnen opsporen.
(f) Resolutien vayt Holland en West vriesland 1761 , blz. 1416.
10
daar drie hooii maaiende Moolens gebruikt moeten worden, ver-soekende vervolgens om te moogen worden begunstigt met een exclusif Octroy op de voorsz. watermachine, voor den tyd van vyf en twintig jaaren,
«Waar op gedelibereert en in agting genomen zynde, dat aan welgemelde Heeren Gecommitteerden uit een Model in het klein gebleeken is, dat de voorsz. Machine, bestaande uit verschelde buisen vastgeliegt aan een spil, langs welke het water door een circulaire beweeging word opgevoert, ten aanzien van het principe der werking, wel niet merkelyk is verschillende van seekere inventie, waar op aan Uaniel Gabriel Fahrenheid by Resolutie van den 'M Augustus 1736 Octroy is verleend, dog dat het selve Octroy reeds voor lang geëxpireert zijnde, sonder dat daar van door desselfs erfgenaamen of' representanten de continuatie was verzogt, de voorsz. inventie alsnu by den voornoemden suppliant zeer notabel was verbeetert door het uitvinden van een middel, om de verspreiding van het water over een al te groote oppervlakte te beletten, is goedgevonden en verstaan, enz.»
Ik heb hel nuttig geacht ook deze consideratien in haar geheel mede te deelen, omdat daarin met zooveel woorden van de uitvinding van Fahrenheit, die in het request van Groenewegen niet wordt vermeld , en van het verband tusschen de beide uitvindingen wordt melding gemaakt.
Wat het werktuig van Groenewegen betreft, men leest daaromtrent in zijn werkje het volgende (');
«Onze te vroeg bedykte opgeslvkte Landen, moeten door kunst en praclycq, en groote onkosten van hare Wateren verlost worden.
«De gewone middelen zyn de Windwatermoolens, die dooreen Scheprat werken; onder ons ten vollen bekent: dewelke een groote quantiteyt water kunnen uyt raaien, als zy het maar 4 voet op te brengen hebben.
«Maar daar zyn veele Landen die daar niet meede te redden zijn, maar die 5 a 6 voet hoog moeten ontlast worden.
11
«Uit valt voor 't Scheprat swaar, en gaat geweldig, vereyscht sterke wind, en is kostbaar onderhoud onderworpen; en üau brengen zy veel minder Water uyt.
«Daar en boven sommige Landen, en ja veele zyn daar nog niet door op zyn tyd te verlossen, om vroeg in 't voorjaar het Land droog te hebben, en het wintergraan te bewaren; door dien de Boesem te laag is, en te weynig Sluysnytgang heeft, de welke meest ontbreekt, van November tot Maart en April; zoo dat de Moolens stil staan door gebrek van Sluysgang; en dan is het verre in de Somer, eer 't Land droog word; tot onnoemelyke schaden des Lands; zoo voor Lantheer als Landbouwer.
«En insonderheyt is 't kostbaar, daar men 2 a 3 a 4 Moolens moet hoog malen, in de droog gemaakte Veenpolders van Suyd Hollant: en Meyre van N. Hollant.
«Veele moeyten en ondersoekinge zyn met een loffelyken yver aangewend, om iets te inventeere, dat in deeze tot voordeel van 't gemeen zouden zijn: dog alles tot nog toe vrugteloos zoo veel wy weeten. Daar is nog niets uytgevonden dat het Scheprat overtreft.
«Niemand denken wy zal zoo onredelyk zyn, om onze poginge te mispryzen, die wy tot dat groote werk aanwenden. Ue E. Groot Mogende Heeren, de Staaten des Lands, hebben onzen yver vereert, met een Octroy voor 25 Jaren.
«Wy meynen gronden van zeekerheyt te hebben, dat wy een Machine geinventeert hebben, die zeer groot voordeel zal kunnen toebrengen in 't Water maaien; en die veele voordeelige conditie heeft boven 't Scheprat; gelyk wy zullen vertoonen aan den Leeser, en de ondervinding zal bevestigen, zoo als wy vastelyk vertrouwen.
«Wy verwagten wel groote tegenstant van ongeloof te zullen ontmoeten, en wy verwonderen ons niet, en neement ook nieraant kwalyk, dat hy vreest dat wy bedruogen zullen uytkomen, en ons zelve ruineeren : dit komt sommige uyt geen liefdeloosheyt voort.
«Men redeneert dan op de veronderstelling, dat al wat ooyt is aangewend, om iets te vinden dat beeter als het Scheprat is, ydel is geweest en vergeefs; en besluyten dat het met deze inventie
12
nok zal gaan als met de anderen. Maar wy wilden de zulken dnii errinnere, dat dit immers geen samenhang heeft; al was het 2 a 3 maal mislukt, dat bewyst nu niet dat geen Werktuyg kan gevonden worden dat gelukken zal, of beeter is als het vorige. Al te genegen na het nieuw, en al te slaafs aan 't ouden, is beyde te veroordeelen.
«Insonderheyt verwekt hy sommige ongeloof dat het de Prof. Schrave Sande met dit Werk mislukt is, dog hier uyt zal ik gronden van seekerheyt voor my vinden , gelyk ik hewyze zal.
•iDoch de groote Swaarigheyt, zal by Sommige zyn, omdat ik geen publicq Caracter bekleed: dog verstandige zullen daar geen argument in zoeken, ten nadeele van 't werk; wetende 't is Godt die de mensche Wetenschap leerd.
uHet is dan voor den ervarene wel te zien, dat dit werk geen soort gelykheyt met eenig ander werktuyg heeft, want dit Werk is niet gegrond op de Mechanica of werktnygkunde, maar op de wetten der beweeging, wat dat de werking belangt die't instrument op het Water doet.
■•Wij zullen een beschryving van dit instrument aan de Weerelt meede deelen, en zyn bereyd om dat nader te Elucideeren aan alle die zig van onzen arbeid willen bedienen.
«Het is gegrond op het zelve principium, waar op het Werk van Prof. Schrave Sande gegrond was, dat by Outshooren en Woubrugge geprobeerl is, in een nieuwe 8 kante Watermoolen, dog niet voldoende zynde, weer atgebrooken is.
«Dog wy hebben op dat principium anders gebouwt; het principium is, de middelpunt vliedende kragt der in 't rond bewogene Lichamen; derhalven het Werk, dat hier omtrent het Water zal verrigt worden, is eene horisontale rond voering; doende de middelpunt vliedende kragt werken teegen de schuynsopgaande wanden der Machine.
«De Machine zal dan beslaan in een kuyp of tregter, zoo genaamt, van ondere open zynde, en aldaar wyd 2 a a 3 voet na dat het in een grooler of kleynder Moolen moet geplaatst worden, boven wyd 10, 12, 14 of 10 voet.
«üe Kom onder gedeelt in 8 deelen door schutwerk, als 4
13
Diameters door malkamieren, van ondere tot 3 a 4 voet hoog.
uln 't midden van die kuyp en Spil geplaats, en met de knyp tot een Lichaam sterk vereenigt. Die Spil zal met een pnnt van ondere op een Metale Pan loopen, gelyk in alle Moolens geschiet.
«Dit Werk zal rond gaan op het pnnt, eeven als de Spilin een Watermoolen doet, door een roiulzel hoven van 't Kamrat van den As gedreven, eeven als nu geschiet.
«Dit zal gestelt worden om 4- a 5 tot 7 a 10 ja !2 voet hoog te malen na dat het vereyst.
«De wisknndige gronden waar op dit Werk gehouwt is c.ijn deeze navolgende:
«1. Wanneer een Lichaam in 't rond hewogen word, heeft het zelve eene middelpunt vliedende neyging, na mate van de beweeging.
«2. Hoe snelder of korter tyd, het Lighaam rond gaat, hoe sterker middelpunt vliedende kragt.
«3. Hoe grooter den afstant van 't middelpunt der beweeging is, hoe meer middelpunt vliedende kragt ondervonden zal worden.
«4. Hoe grooter den hoek is waar in de Wand met de Spil staat, hoe gelukkiger opgang, in deselfde snelheyt rond gevoerd wordende.
«Ten slot dan uyt dit alles zamen, en ten 5. Wanneer een Lichaam wort horisontaal rond gevoert, a. in een genoegsame kortheyt des tyds, h. in een genoegsame afstant van 't middelpunt, c. en het wend zyn middelpunt vliedende kragt tegen een vlak, dat in een hoek van genoegsame groote staat, met de perpendiculair Spil; dan zal dat Lichaam zig van den hoek afwenden, dat is in dit geval na boven gaan
«Dit is alzoo wiskundig, als dat in een regthoekige Triangel, de 2 scherpe hoeken, even zoo groot zyn als de regte hoek, indien het nu mogelyk is, door de kragt van zulke Moolens, zoo veel quantiteijd Water rond te voeren, als vereyst word; a. in een vereyste kortheid des tyds , h. in een genoegsame afstant van 't middelpunt, c. tegen een Wand die afhellende genoeg staat, dan zal het eynde bereykt zijn.
«Dit alles zal reeden en bevinding volkomen bevestigen.
14
«Dit Werk is dan niet op Werktuigkunde, maar op de wetten der beweeging gegrond. Hoewel de Machine van de Mooleii door de Werktnygkunde bewogen word; maar de Machine voert het Water door de wetten der heweeging na boven.»
Ter eere van Groenewegen zij medegedeeld wat hij iels verder in zijn werkje zegt (1):
«Wy beroemen ons niet, dal wv de eerste Uytvinder, maar de Volmaker van dit Werktiiyg zyn, wy zyn op de schouderen van groote Mannen gezeeten en zien dus hoewel kleynder zynde deselve boven het hooft: Wy zvn onderrigt, dat een Farenheyt de Vinder zou zyn, en dat dit Werk na deszelfs dood in handen van Professor Schrnvesande is gevallen. Die Hooggeleerde in de werk-tuygkunde Beroemde Professor te Leyden, heeft met veele moeyte en kosten dit V\rerk tot een zoodanige perfectie gebragt, dat Zyn Ed. ten volle bleek, dat het een veel gelukkiger Werktuygwas, om Water te malen, als al anderen, tot nog toe bekend. Onder-neemd daarop het te laten verveerdi^en, in een groote agtkante Watermoolen by Woubruggen, om 14 voet hoog opmalende, een gang van 4 Moolens goet te maken.
«Dog — laat hij er op volgen — maar twee gebreeken (blykt nu van agteren) heeft dat ongelukkig noodlot over dat groote Werk gebragt, en de voltooying voor my over gelaten.»
Oe schrijver zet hierop die twee gebreken uiteen. Zij komen in het kort volgens zijne bewoordingen hierop neder:
«Het eerste stuk, dat ons de reede toeschynt te zyn, ja zeekerlyk is, dat hel niet gelukten, was, volgens berigt van die het best weeten: zy hadden om dit groote Werktuyg zyn nodige sterkte te geven, onder het zelve, en dus onder Water, Kruysbalkei gelegt, en daar het Werk op verveerdigi; doen die Kruysbalke, die redelyk dik, voel lang waren, in die snelheid onder
't Water rondvoeren, dit bood vreezelijk teegensland, en maakten de omvoering van deeze machine zeer zwaar, lerwyl ze anders gansch ligt zig laat bewegen (f).
Blz. 25, 26. (t) Blz. 27.
15
«Ten tweede: Buizen in de Treiter, moeten afsnydinge 7.yn, waar door het Water, dat in de machine staat, en telkens invloeyt, zoo wel rond gevoerd word als de machine zelfs, want zonder de rontvoering van het Water kan het geen centrnmschuwende kragt krygen Dit was nu liet tweede gebrek in de Tregter van Professor Schruvesande, dat hy geen genoegzaame afsnydinge hadde , en hy het Water niet genoeg rondvoerden, gelyk nader zal blyken als wy verhandelen zullen hoe wy het geinventeert hebben» (1}.
Volgens hetgeen dan nader breedvoerig door hem wordt medegedeeld, komt zijne uitvinding in hoofdzaak neder op het aanbrengen van • een binnensten trechter in den trechter, onder aan de spil toegeslooten, zonder ingang van water, op de hoogte van 5 voet, 4 a 5 duim van den wand» (t).
Ziedaar mijne heeren, wat ik u had mede te deelen. Duidelijk blijkt daaruit de verwantschap tnsschen de uitvinding van Fahrenheit en die van G''oenewegen. In hoeverre de machine van laatstgenoemde in verband staat met den perpendiculairen dubbelen trechter-vijzel of waterbraker van P. Faddégon, meen ik aan deskundigen tot nader onderzoek Ie moeten overlaten.
Uit naam van het lid Fiepers, die de vergadering heeft moeten verlaten, leest de vorige spreker de volgende mede-deeling voor:
Bij overdracht in 1811 door de Staten van Holland en West, Friesland van de Kloosterkerk te 's-Gravenhage met hare goederen aan de toen bestaande Godsdienstige commissie (later het Collegie van Kerkvoogden; werden de doop-, trouw- en begrafenis-registers niet daaronder begrepen, maar berusten thans in het gemeentearchief.
Daaruit blijkt, dat G. D. Fahrenheit niet, zooals in het Conversations-Lexicon en elders wordt opgegeven, is overleden in 1740 maar in 1736 te 's-Gravenhage.
In het register van de ontvangst van den impost op het begraven
Blz. 28. (f) Blz. 58, 59.
If!
van 1736 vindt men op 19 September aangeteekeml, dat voor Gabriel Daniel Fahrenheit daarvoor slechts is betaald f 3—4—0, dus naar evenredigheid van het vermogen van den overledene in de laagste klasse.
In de rekening van de rentmeesters der Kloosterkerk aan Commissarissen van wage Gecommitteerde raden van Holland en West-Friesland is het volgende vermeld:
«Den ^0 September 1736 bij dag begraven in de kelder onder het choir Daniel Gabriel Fahrenheit.
«Gomt voor de huur van het graft, het regt van de kerk en twee personen hiyen ƒ 18.quot;
Ook hieruit blijkt, dat de beroemde physicus in hoogst bekrompen omstandigheden is gestorven, daar hem slechts een huur-gral' werd toegewezen, waarvan natuurlijk de juiste plaats in het koor der kerk niet meer te vinden is.
In de Haagsche Courant van den Sisten September 1736 is daarvan echter geenerlei melding gemaakt.
Het lid #'«»• iHtiKt't»; Ik wensch er nog de aandacht op te vestigen, dat in het April-nummer van 1891 van het natuurkundig tijdschrift Gaea eene levensbeschrijving van Fahrenheit voorkomt, waaruit, onder anderen blijkt, dat hij de zoon was van niet onbemiddelde ouders; maar zij hadden vijf kinderen en naar het schijnt lieten zij niet genoeg na om natuurkundige studiën van een hunner zoons te bekostigen. Deze heeft veel gereisd, zich vooral op natuurkundige waarnemingen toegelegd en zich te Amsterdam als instrumentmaker nedergezet Maar tevens was hij uitvinder en het schijnt hem te zijn gegaan als zoovele uitvinders, die er hun vermogen bij inschieten; daaruit zou het zich dan ook laten verklaren, dat hij op zoo eenvoudige wijze in de Kloosterkerk te 's-Gravenhage is begraven.
De ut zegt het lid Tideman dank voor zijne
mededeeling.
■
■
|
■ : • ■ quot; ■ ■ : ; ■ ■ , . • ' quot;■ ■ , ; ■ ■ |
■ ■ ' \ ■ ■■ .' : . . |