, V;.
H
If'1':
mr
V.Vlt;; '
tmm
ML
iMl.
j. ■ ■
'
-
i ■ ■ ■ :
J
,; ■ ■ v
v
• .
,
F ' ' gt; • : .:VV-';V ^ / - , ' , • ,
■ • ■'J'r.i': ■ :■ .gt;;■ : ■' ■ ■( quot; '-i-- ■■■'■■ • quot;'V^ - :
---■■■ ■ • v--
I' i
■ ■ ■ • ■' ,
-v- v- ■■ v ■ ■ . ■ ■ • : . .. -- ..
■
-
: ■ ■■
: 1 ■ ■.•••:
■ . ■ ■ ■ ■ ,
•v/U. : , V;vv.v;.--v
.
.
. • quot; ,
lt; . ■ . ' • • , ■ • ' ■ ■ ■ gt;. •
-
W quot;' ' 'j ■,, , ■ 1 ■ gt; ■ v , - ■, ■ - 1 ' v' \
■- • ;lt; ■ '. v
|
' - | |
|
' ■ i, -' | |
1
■ ■ ■ . ; i-.i quot; ■ ■ . : -U ;
■
-
1
■
___
WOORDENBOEK VAN KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
VOOR
WETENSCHAP, KUNST EN GESCHIEDENIS.
LANDBOUW, ÏÏAOEL EI UIJYEMEIB.
TOT
YERSPREIDIM VAI KENNIS EN BEVORDERING DER BESCHAYING
NAAR DI2 15HSTE BRONNEN BEWERKT VOORNAMELIJK NAAR
BrocTchaxis, Nieuwenhuis, Wit sen Geijaheek^ Courtin, de Feller, Meijer, Krans, Pevati, Lndewig, Jahlonshi,
UITGEGEVEN DOOR
MR. S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN,
51 ET ME DEW Kil KING VAN
Mr. W. E. BOER, H. BROESE, P. M. BRUTEL DE LA RIVIÈRE, K A. T. DELPRAT, Dr. L. J. EGELING, Di'. G. Th. F. GROSHANS, l)r. F. W. C. KRECKE, J. G. LIE11NUR, l)r, G. A. J. A. OUDEMANS, Dr. W, M. PERK, Dr. G, D. J. SCHOTEL en Dr. P. H. J. VVELLENBERGH,
met een groot aantal afbeeldingen naar teekeningen van P. TÉTAE VAN ELVEN. x^x\y ■ gt; ■
Deel I en II. (A—CZIRKNITZER.)
.......
«50kL THOMMSef-- I
(Uit hei fonds van C. L. BRINKMAN, Amsterdam.)
. ♦
'
|
Blz. A.......... Aa (Geslacht van der) . . . . 1. Aa (Christ. Car. Henr. van der) . 1. Aa (P. J. li. C. van der) ... 2. Aa (Mr. Christiaan Petrus Eliza Aalbertsberg, zie Bloemendaal. . 3. Aalbrecht van Beijeren . . . .3. Aalmoezeniershuis, zie Armoede. Aanstekende ziekte, zie Besmetting. Aantrekking, Aantrekkingskracht. 5. Aanvulling tussehen de kespen. . 6. Aar (rivier in Zwitserland) . . . 7. Aar ( id. in de Pruissische Kliijn-provincien).......7. |
Blz. Aar (een watervliet in het ambacht Aardbevingen in Nederland . . 10. Aardbol of Aarde (de) . . . .11. Aardduivel van Formosa . . .13. Aarde (Gebruik van het eten van) 13. Aarden of Aardsoorten. . . .14. Aardewasscherij, zie Aardewerk. --—— (Delftseh) .... 14. (Engelseh) .... 15. Aardhaling of Aardlevering . . 16. - (Verdiensten der Nederlanders omtrent de) . . .17. Aardvarken van de Kaap . . .30. Aarnoud (eerste hertog v. Geldorl.) 21. Aarnoud (derde graaf uit het Holl. Aaron-al-Kaschid, zie Haroen-al-Easchid. |
Biz. Aarschot. (Philips van Croy, hertog van), zie Croy. Aarsmade, zie Ingewandswormen. Abailard of Abeillard (Peter) . . 32. Abbadie (Antoine en Arnould Abbema (Ydde of Edo) . . . 24. Abeel, zie Populier. Abeilard, zie Abailard. Abel (Niels Hendrik) .... 27. |
|
VI 1 N H O U 1). | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
I N H O U 1).
VII
|
lilz. Adam (Lamb. Sigisb., Nikol. Scliast. en Franc,. Gasp.) . .47. Adam (Meester) of Adam Billaut. 47. Adamberger (Marie Anne). . .47. Adamiten...... . .47. Adamsappel (vooruitstekend gedeelte van het strottenlioofd). 48. Adelaar, zie Arend. Adelrnanrus, zie Berongarius van Tours. Adelung (Johan Christoph.) . . 53. Adeking (Friedrich von) . . .53. Ademhaling der planten. . . .55. Aderbidsjan. . . . . . . .55. Ades of Hades, zie Pluto. Adhaesie, zie Aantrekking. Adhemar van Monteil . . . .55. Adolf, Graaf van Nassau. , . 56. Adonia......... Adonis (zoon van Myrrha). . . 57. Adonis (een plantengeslacht). . 57. Adriaan VI of Floriszoon. . .57. |
Bh. Adrian (Johann Valentin). . . 58. Adrianus, zie Hadrianus. Adriatisehe zee, zie Golf van Venetie. Adrichem (Christiaan van). . .58. Aduard (ook Auvverth). . . .58. Adviesbrief, zie Wisselbrief. Aegidius de Collumna .... 59. Aegidius Corboliensis of Gilles Aeginetische kunst en kunstwerken. 60. Aegisthns ........ 60. Aelius (Sextus Ael. Paetus) . . 61. Aemilius (Antonius) of Melis. . 61. Aemilius Lepidus, zie Lepidus. Aemstel, zie Amstel. Aeneas Sylvius, zie Pius II. Aeolicon of Aeolodicon. . . . 63. Aequatoriale projectie, zie Proj eetie. Aequivalcnt, zie Atoom. |
lllz. Aesculaap of Aesculapius . . . 65. Aether (geestrijke vloeistof) . . 67. Aethiopische taal en letterkunde. 67. Aethyl, zie Aether. Aetna, zie Etna. Aezema, zie Aitzema. Afdrijven (cupelleren) .... 69. Affaytadi (Jo. Baptista d'). . . 69. Affaytadi (Portunius d') . . . 69. Affaytadi (Joh. Carolus d') . . 69. Affiniteit (Scheikundige), zie Aantrekking en Verwantschap. Afire (Denis Auguste) . . . .70. Affry (Lodewijk Angustinus Philip Afgieten (Scheikundig).... 73. Afgietsel-dieren, zie Infusie-dieren. Afgodslang, zie Boa. |
I N U O U 1).
VJif
|
Blz. AiVanius (Lucius)...... Africaan......... Africanus (Constantinus) . . .78. Afschaffings-genootschappen . .78. Afstand (BeoOïdceling van) . .80. Aftappen, zie Aflaten. Aftrekker, zie Laadgereedschap. Afwijking (chromatische), zie Achvomatismus. Afwijking (magnetische) . . .81. Afzetten (amputeren) . . . -82. Agalmatolith, zie Speksteen. Agardh (Karei Adolf) . . . .83. Agelet (John Lepaute d') . . .85. Agens, zie Kracht. Aggerhuus of Christiania . . .86. Aggregatie of Aggregatie-toestand. 86. Agincourt (Jean Baptiste Louis George Seroux d') . . . .86. Agio, Agiotage, Agioteur . . .86. Agnesi (Maria Gaëtana) . . .87. |
Blz. Agrarische wetten, zie Grondeigendom. Agrel (Karl Magnus) . . . .88. Agricola (Cneius Julius) . . .88. Agricola (Johan).....88. Agricola (Joh. i'Vied.) .... 88. Agricola (Georg).....88. Agricola (Kudolphus) . . . .88. Agricultuur, zie Akkerbouw. Agricultuur-chemie, zie Scheikunde Agricultuur-systeem, zie Physio-eraten. Agrippa (Marcus Vipsanius) . . 89. Agrippa (Koning der Joden), zie Herodes Agrippa. Agrippa, sceptisch wijsgeer . . 89. Agrippa van Nettesheim (Hendrik Agrippina (Colonia), zie Keulen. Agronomic, zie Akkerbouw. Aguesseau (Hendrik Frans dquot;) . 91. Aguirra (Joseph Saenz de) . .91. Ai, zie Luijaard. Aiguillon (Armand Vignerod Du-plessis Kichelieu due d') . .92. Airenti (Joseph Vincent) . . . 93. Aiton (William ïownsend) . . 93. Aitzema (Foppe van) . . . .93. Aix....., .... 94. A jour plaatsen (Een edelgesteente). 94. Akakia, zie Acacia. Akerblad (Jan David) . . . .95. Akiurgie, zie Heelkunde. Akkerwangie, zie Reukwortel. |
Blz. Alaimus (Marcus Antonius) . . 97. Alanen, zie Volksverhuizing. Alavoine (Jean Antoine) . . . 97. Alba, zie Alva. Albeithar (Abdallah-ben-Ahmed) 99. Albemarle, zie Monk. Albert, Graaf van Rölstadt . . 100. Albert, Aartsh. v. Oostenrijk . 100. Albert Durer, zie Durer. Alberti (Leo Baptista). . . . 101. Alberti (Cherubino) .... 101. Alberti di Villanova (Francisco d') 101. Albertini (Johann Baptist von) . 101. Albertinus (Aegidius) . . . .101. Albertus-Daalder, Albertinen . 101. Albiet, zie Feldspath. Albiganii (Jus), zie Aubaine. Albin of Albinus (Eleazar) . .102. Albinus (Bernard Siegfried) . . 102. Albornos (Gilles Alvarez Cavillo). 103. Albrecht (JohannFriedrichErnst) 103. Albreeht van Beijeren, zie Aal- brecht van Beijeren. Albrcchtsberger (Johann Georg). 103. Albret (Hertogdom en Huis van). 104. Albuquerque (Alfonso d'). . . 104. Aleali, zie Alkali. Alcasar (Balthazar de) . . . 105. |
|
IX 111*. Aimeloveen (Thcod. Jansson. van) 131. Alooi, zie Muntwezen. Alopecie, zie Kaalhoofcliglieid. Alpaca, zie Lama. Alphen (Hieronymus Simon van). 134. Alphen (Hieronymus van) . . . 134. Alphen (Herman van) .... 134. Alphen (Hieronymus van) . . . 134. Alstedius (Joh. Heinr.) . . . 133. Altena of Althena (Het land van). 136. Althrea, zie Heemst. Alton (Jos. Willi. Eduard d') . . 136. Aluminium, zie Aluinaarde. Alva (Ferdinand Alvarez van Toledo, Hertog van) .... 138. Alvensleben (Ludwig van) . . 139. Alxinger (Johann Baptist von) . 139. Amadis, Amidas, Amadas . .139. Amandelen......- .141, |
|
X 1 N U O U ü. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
XI
I N 11 O li I).
Blz.
167.
168. 168.
lilz.
Anna Comnena, zie Comnena.
Annaboe of Annabon . . . .174.
Anneliden, zie Kingwormen.
Annibal, zie Hannibal.
Annulata, zie Eingwormen.
Anode.........175.
Anodyna........175.
Anomalie........175,
Anonyme de St. Gall (L.) . . 175. Anonyme maatschappijen, zie Naamlooze vemiootsehappen.
Anopsie.........175.
Anosmie........170.
Anquetil (Louis Pierre) . . . 176. Anquetil du Perron (Abraham
Aneroïde, zie Barometer.
Aneurysma......
Ange de sainte Bosalie . . .
Angel.........
Angelen........
Angeli (Bonaventura) . . . , Angelica, zie Engelwortel. Angeliken en Guastallinen . . Angelis (Üoininieo d') . . . . Angelis (Mutius de) . . . . Angelo of Degli Angeli (Petrus). Angelo of Degli Angeli (Antonio). Angelo (Michael), de Buonarotti.
Angelome........
Angelucci (Theodorus). . . . Angelus of Engel (Andreas). . Angelus (Christophorus) . . . Angème of Angenin. . . .
Angermannland......
Angier (Paul).......
Angiolello (Giov. Mario). . .
Angiologie........
Anglada (J.).......
Anglesea of Anglesey .... Anglieaansehe of Engelsche kerk.
Angiicisraus......
Anglieus (Michael).....
Anglizeren........
Anglure de Bourlemont, zie La-vignon.
Anglus (Thomas).....
Angola of 'NGoIa.....
Angora, Angoera of Ankora. .
Angoulême........
Anguier (FranQois).....
Anguilla (Fr.).....
Angnillara (G. A.).....
Anguillesi (Giovanni) ....
Angustura-bast.....
An halt........
Anhinga.......
Anhydriet, zie Gips.
Ani.........
Anianus......
Aniello, zie Masaniello.
Anijs.......
Anile.......
Animismus......
Animisten, zie Animismus.
Anisio (Giov.).....
Anjelier, Anjer of Nagelbloem Ankarström (Jakob van).
Anker ....
Ankers.....
Anker van den magneet
Ankerboei.....
Ankeren.....
Anker ligten.....
Anker-ketting of Anker-touw.
Anker-plaats......
Anna, Koningin van Groot-Brit-tannie cn Ierland. . .
168. 168.
168. 168. 168. 168. 168.
180. 180. 180. 180.
168. 168. 168. 168. 168. 168. 169. 169. 169. 169. 169. 169. 169. 169. 169.
Hyaointhe).
Ansaldo (J. Andreas) . .
Ansaloni (Giordano) . .
Ansart (André Jos). . .
Ansart (Louis-Jos-Aug.) .
Anselmi (Michael Angelo)
Ansigis.........177.
Anson (George, Lord). . . . 177. Anspach, of Onolzbach . . . 177.
Anteeus.............
Antesignanus (Petnis) . . . .178.
Anthelmintiea, zie Wormdoo-dende middelen.
Anthraeiet............
Anthropochemie, zie Scheikunde.
Anthropomorphismus en Anthro-
Antropophagen, zie Menschen-eters.
176. 176 176. 176. 176. 176.
170. 170. 170. 170.
170.
170.
171. 171. 171 171 171
184.
184.
184.
185.
171. 171.
171. 173.
172.
173.
172.
173.
173. 173.
186. 187. 187. 187. 187. 187.
173.
173.
174.
174.
lilz.
Antidotum, zie Tegengift.
Antieken...........
Antigonus............
Antigonus Carystius . .
Antikritiek.....
Anti-Libanon.....
Antillisehe eilanden. . ,
Antinomie........' ig].
Antiochus, (Syrische koningen). 183.
Antipater............
Antipathie...........
stelsel, zie Schoi-
k unde.
Antiphon...........
Antiphonic..........
Antipoden, zie Tegenvoeters. Antiquarius Perusinus (Jacobus). 184. Antiquiteiten, zie Oudheidkunde. Antiquus (Johannes) . . . .184.
Antiscorbutica......134.
Antiseptisch.......134.
Antispasmodica, zie Kramp.
Antistates...........
Antisthenes......
Antistrophe, zie Strophe.
Antithese.......
Antoine (Jacques Denis) . . Antommarehi (Francesco). .
Anton (Mare.), zie liaimondi.
Antonelli di Messina, «ie Messina. Antonides van der Goes (Johann.) 185. Antonides (Henrieus) Nerdenus. 18(i. Antoninus Pius (Titus Aurelius
Fulvus)........186.
Antoninus (Marc. Aur.), zie Marcus Aurelius.
Antoninus (Pest van) .... 136. Antoniszoon (Cornelis) . . . 186.
Antonius (Marcus).....136,
Antonius (De heilige) .... igy. Antonius van Padua (De heilige). 186.
Antonius Musa intonius (Johannes)
Antrim.....
Antrum Highmori .
Antwerpen (Provincie)
Antwerpen (De stad)
Antyllus........137
Anubis.............
I N 11 O U I).
lilz.
197. 197. 197. 197.
197.
198. 198. 198.
lilz.
188. 188. 188. 188. 188. 188. 188. 188. 188. 188. 189. 189. , 189. . 189.
Appelmans (Picter).....
Appelsina of Sinaasappel ■ . ■
Appelzell........
Appert's methode.....
Appiani (Andrea).....
Appianus........
Appianus (Petrus).....
Appische Aveg.......
Appius Claudius, zie Claudius.
Applicaten........
Applicatuur . . ....
Appointee, Croix, zie Croix. Aprikoos, zie Abrikoos.
A priori, zie A posteriori. Aproches, zie Loopgraven.
Apsiden en Apsiden-liju . .
Aptera........
Apteryx........
Apulcjus (Lucius).....
Apulej us Barbaras (Lucius) . • Apulie of Puglia . , . . ■ Aqua Binelli, zie Creosoot. Aquaeductus, zie Waterleiding.
Aqua fortis, zie Salpeterzuur. Aquamarin, zie Berijl.
Aquapendente......
Aqua regis, zie Chloorwaterstoi-zuur.
Aquarel, zie Waterverw.
Aquarius, zie Dierenriem. Aquatinta, zie Graveren.
Aqua Tofana.......
Aquila (stad).......
Aquila.........
Aquila (Franc. Eavonius) . . .
Aquila (Pietro).....
Aquilius (Severus) .... Aquilius Gallus (Cajus) . . Aquiu (Louis Claude d') . . Aquin (Philipe d') ....
Aquino.......
Aquitanie........
Ara..........
Ar.ab-Chah (Ahmed-Ben) . . .
Arabesken.......
Arabic.........
Arabic (golf van), zie Roodezee. Arabische cijfers, zie Cijfers. Arabische taal en letterkunde .
Araeacha ....... •
Arachnoidea, zie Spinnen en Spinachtige dieren.
Arago (Dominique Francois) . Arago (Jaques Eticnne Victor) .
Arak.........
Aral of Adelaars Meer. . . . Aranda (Graaf van) . . . •
Araneologie.......
Aranjuez.......
Arantius (Julius Caesar) . .
Ararat........
Aratus........
198. 198.
205.
205. 200.
206. 206.
198. 198.
198.
199. 199. 199.
190. 190. 190.
190. 190. 190. 190. . 190. . 190. . 190. . 190. . 190. . 190. . 190. . 190. . 193. . 192. . 192. . 193. . 193. . 193. . 194. . 194. . 194. . 194.
206. 206. 306. 206. 306. 206. 206. , 300. . 307. . 207. . 307. . 207.
. 307. . 307. . 207.
199.
199. 199. 199. 199.
199.
200. 200. 200. 200. 200. 200. 200. 200. 200. 201.
Are. . • Areb . • Arecanoot Areraborg
194. 194.
. 208. . 209. . 209. . 210.
194. 194.
201. 203.
zie
. 194. . 194. . 195. . 195. . 195. . 195. . 196. . 196. . 196. . 196. . 196. . 197.
203.
204. 204. 204. 204. 204. 204. 204. 204. 204.
211. 211.
211.
213.
Apelles.......
Apenbroodboom of Baobab . .
Apennijnen ■ ......
Apbaniet, zie Dioriet.
Aphareus........
Apbelium.......
Aphert (Petrus van) . • • Aphlogistisclie lamp, zie Lamp.
Aphorismon......
Aplirodisien......
Aphrodite.......
Apicus (Coelius).....
Apios Tuberosa.....
Apis........
Aplanatisehe lenzen. . . •
Apocalypsis......
Apoerypli.......
Apodictisch......
Apogeum.......
Apollo........
Apollodorus......
Apollonius van Phodus . . Apollonius van Perga . • •
Apollonius......
Apollonius Citiensis.
Apollonius van Tyana .
Apolios.......
Apolegetiek......
Apologie.......
Aponeurosen.......
Apono, zie Abano.
Apophthegma.....
Apoplexie . . . - quot; quot; * Aposiopesis, zie Reticentia.
Apostaat........
Apostel.......
Apostelen (Handelingen der), Lucas.
A posteriori en a priori . .
Apostolisch.....
Apostrophe of Metabasis . Apothekers-kunst . . •
Apothema......
Apotheose......
Apparaat......
Appaumce (Main) .
Appel.......
Appelboom.....
Appelius (Mr. J. H.) . . Appelman (Barend). • •
Auville (Jean l^uptistc lioiugui-
gnon d').......
...............
Aoristus........
Aorta, Arteria aorta . . . ■
Aosta........
A. P. of ........
Apagoge .......
Apalaohen.......
Apanage .......
Apathie........
Apeldoorn.......
Arcadie........
Arcadisch genootschap . . ■
Arcanum........
Arccre (Louis Etienne) . . ■
Arcesilaus........
Archeologie, zie Oudheidkunde.
Archagathus.......
Archangel......
Arehelaus........
Avchenholz (Joh. Willi, von)
Archeus.......
Arehias (M. Licinius) . . •
Archief.......
Archigencs......
Archilochus......
Archimandriet.....
Archimedes......
Archipel.......
Architectuur, zie Bouwkunde.
Architraaf......
Archonten......
Archytas van Tarente . . .
Arcon (Jean Claude Eleonoie Le-
micaud d')......^1'^'
Arctisch........
Arcudi (Alex. Thomas) . . • 207.
Ardeehyr Babegan..... 207.
Ardell (James Mac-) . . . • 208.
Ardennen .......
...... 308.
..... 308.
208.
...... 208.
Arena, zie Amphitheater.
Arend......
Arentsburg . . . •
Areometer ....
Areopagus ....
Ares, zie Mars.
Aretas.........
Aretinus (Petrus).....
Arezzo........
Arfe (Henrique, Juan en Antonio d')........
Argandsehe lamp, zie Lamp. Argellati (Philippus) .... Argeus (Jean Baptiste de Boyer Marquis d')......
lilz.
Araucana, zie Erciilo.
Arbaces........
Arbeid. . . .....
Arbor Saturni, zie Loodboom.
Arbor Vitae, zie Levensboom. Ave (Jeanne d'), zie Maagd van Orleans.
Arcade........
212.
I N II f) U I),
XI H
|
Biz. Aruba, Aroeba of Oruba . . .234. Arundel (Thomas Howard graaf van).........335. Asa foetida, zie Duivelsdrek. Asaph......... 235. Asbest.........335. Ascariden, zie Ingewandswormen. Ascension of Hemelvaartseiland 235. Asch (Vulkanische), Vul canon. Asch (Georg Thomas von) . . 236. Asch (Pieter Jansz. van). . . 236. Aschtrekker, zie Turmalijn. Asclepiadische verzen .... 236. Ascra.........236. Asinius Pollio, zie Pollio. Aspecten........ 237. Aspergie........337. Aspergieboon, zie Boon. Asphalt, zie Eitumen. Asphaltites, zie Doode zee. Assche (Henri van) .... 338. Assen.........339. Assianti, zie Ashanti. Assuncion of Assumption. . . 240, Assyrische oudheden . . . .241, Astarte (Tempel van), zie Hiera-polis. Asteling, zie Nesteling. |
Biz.
Arnaut, zie Albanië.
Arnim (Ludwig Achim von) . . 235.
Arnobius (Africanus) .... 23G. Arnobius, de jongere .... 23(5.
Arnold (Christoffel)..... 220.
Arnold! (Joh. Bern.) .... 226.
Arnoldus Villanovanus. . . 226.
Arntzenius (Johannes). . . . 326. Arntzenius (Job. Henr.) . . . 237. Arntzenius (Jan Otto). . . . 237. Arntzenius (Robert Hendrik) . 237. Arntzenius (Died. Joh. Agath.) . 337.
Aronswortel, zie Aronskelken.
Arrière garde, zie Achterhoede.
Arroba, zie Anvatel.
Arrow-root...........
Arsa ....
Arsaees I . . .
Arsehine . . .
Arsenaal . . ,
Arsenik . . .
Artaba....
Artabanus [V Artaxerxes. . .
Artedi (Pieter)......330
Artemis, zie Diana.
Artemisia (koningin van Carie). 231. Artemisia (een plantengeslacht) . 231. Artesiaansche bronnen of putten 231. Artevelde (Philips van), of Har-
. 229. . 239. . 329. . 339. . 330. . 330.
Arteveldt (Andries van) . . . 332. Arthritis, zie Jicht.
Articella............
XIV
I N II O I! 1).
|
Biz. Asthma, zie Aanborstigheicl. Asti (Asta Pompeja) .... 242. Astrachan (Astrakan) .... 242. ................ 242. Astrolabium of Graphometer . 242. Astronomische tafels, zie Sterre-1 ij sten. Athene, zie Minerva. Athene (tegenwoordig Setines) . 245. Athlone, zie Eheede. Atlanten of Telnmonen . . . 245. Atmospheer, zie Dampkring. Atmometer, Admidometer . . 246. Atrainentum, zie Venven. Atropos, zie Parken. Atropos, zie Doodshoofdvlinder. Atticus (Titus Pomponius) . . 247. Attilius Kegulus, zie Kegulus. Attische philosophic .... 248. Attius, zie Accius. |
lilz. 248. 248. 249. 249. 249. 249. 249. 249. 249. Oude 250. 250. 250. 250. 250. 251. 251. 252. 252. 252. 252. 252. 252. 252. Aubertin (Edme) . . . ■ Aublet (Fusée)..... Auburnsch systeem, zie Gevange nissen. Aubusson (Francois d') . . Aucuba....... Audebert (Germain) . . . Audcbert (Jean Baptiste). Audejantius (Hubert) of Jans....... Audenaeide (llobert van). . . Audianers........ Audiguier (N. d')..... Auditeur........ Audouin (Jean Victor) Audouiu (Pierre)..... Audran........ Audubon (John James) . . . Auenbrugger (Leopold) . . . Aueros, zie Oeros. Auger (Athanase)..... Augias......... Augiet......... Augsburg....... Augsburgsche confessie . Auguren....... Augustinus...... Augustulus, zie Romulus Augus tulus. 253 253. 253. 253. 253. 253. 253, 253. 253 . 254 . 254 . 254 . 254. . 256 . 256 . 257 . 257 Augustus . . . Augustus (Gajus Octavianus)..... Auletius (Alard)..... Aulus Gellius, zie Gellius. Aurelianus (Gajus Domitius) . Aurelianus (Goelius) . Aurelius Victor (Scxtus) . Aureola, zie Glorie. Aureolus (Petrus) .... Aureus........ Aurikel........ Auripigment, zie Operment. Aurispa (Joh.)..... Aurogallus (Matthaeus) . Aurora........ Auscultatie...... Ausonia....... Ausonius (Decimus Magnus) . Austerlitz....... 258. 258. 258. 258. 258. 258. 258. 258. 259. 251). Julius Caesar Australië........ Auteroche, zie Ghappe d'Aute-roche. Authentica....... Autocraat........ Autocratie........ Auto-da-fc....... Autodidact....... Autographen....... Automaat........ Auton (Jean dquot;)...... Autonomie....... Auzout (Adrien dquot;)..... |
Avellaneda (Alphonso Fernando d') ........ 259. Aventinus Mons, zie Home. Averani (Benedetto) .... 259. Avercamp (Hendrik van). . . 259. Averuit, zie Gitroenkruid. Avesta, zie Zendavesta. Avienus (Rufus Festus) . . .260. Avila (Gil Gonzalez de) . . .261. Avila y Zuniga (Don Luis de) . 261. Aviler (Augustin, Gharles d'). . 262. Avitus(Sextus, Alcimus,Ecdioius) 262. Avondmaal (het Heilige) . . . 262. Avont (Pieter van den) . . . 263. Avrigny (Hyacinthe Eobillard d') 263. Ayta, zte Viglius van Zwichem. Azara (Don Felix d') . . . • 264. Azevedo (Ignat. d') . . . . 264. Azevedo (Sylvester d') . . . 264. Azijngisting, zie Gisting. Azijnmakerij, zie Azijn. Azijnmoer...... Azijnweger, zie Azijn. Azijnzuur, zie Azijn. Azo.......' • • 266. Azote, zie Stikstof..... 266. Azuni (Dominic. Albert.). . . 266. Azzi (Franc. Maria) .... 366. 265. |
I!.
I M II il U II.
|
B........ Bander (Frans Xavier von) Baai....... Baak....... Baal, Bel...... Baan (Jan de) .... Baan (Jacobus de). . . Baard ........ Baardgier, zie Lammergier Baardmannetje .... Baarland (Hubert van) . Baarmoeder..... Baarregt...... Baars....... Baart (Pieter) .... Baat (Catliarina) . . . Baazius (Jan) .... Bab (Joh.) . . • . . Babakocscli i (Abdel-Ehnmon stapha)...... Bab-el-Mandeb .... Babeuf (Francois-Noel) . Babino (Albert). . . . Babo (Joseph Maria) . . Babrius...... Babylon...... Babyrussa...... Baccalaureus of Bacularius Baccellar (Antonius Barboso Bacchanalien..... Bacchante...... Bacchiarius..... Bacchini (Bened.) . . . Bacchius of Bacchcus . . Bacchus ...... Bacchylides..... Baccio della porte . . . Baccius (Andreas) . Bach (Jolian iSebastiaan) . Bacharach...... Bachet (Claude Gaspar) . Bachiene (Willem Albert) Back (Jacobus de) . Backhuizen (Ludolf) . . Backstrom (Jean Frederic) Baco (Koger)..... Bacon (Francis) Lord Verulam. Viscount St, Albans. . Bactriers .... Baczko (Ludwig Adolph F Joseph von) .... Bad, Baden..... Bad (scheikundig) . Bad (venv -), zie Verwcrij. Badajoz..... Baden (Groothertogdom) Baden of Baden-Baden . Badenache vrede. . . Badon (Joannes) lil!:. 2ü(j. 366. 367. 367. 367. 367. 267. 267. 268. 368. 368. 368. 368. 368. 368. 368. 368. 269. 369. 369. 369. 369. 269. 269. 269. Ill- 270. 370. 370. 370. 370. 370. 370. 270. 371. 371. 372. 272. 273. 373. 373. 373. 273. 274. 274.. 274. 275. 275. 276. 377. 377. 378. 378. 278. 2J8. |
Badon (ihijben (Jan Karei Baduhenna ..... Baer (Karei Ernst von) Baerland (Adriaan van) . Baerle (Casper van) . Baersdorp (Cornelis van). Baetica....... BaHin (William).... Baftlns-baai..... Bagdad ...... Baggaart (Johan) . . . Bagger (Karei Christiaan) Baggesen (Jens Immanuel) Bagijn, zie Begijn. Baglioni (Thomas) . . . Baglivi (George) Bagolino (Sebastiaan) . . Bagraditen..... Bahama-eilanden . . Baharal Xefdh .... Bahia....... Bahier (Jean) .... Bahir....... Biihrdt (Carl. Friedrich) . Bay on ne...... Baikal....... Baile, zie Bayle. Baillet (Adrien) .... Baillie (Matthew) . Baillie (William) Baiilon, zie Ballonius. Bailly (Jean Silvain) . Baini (Giuseppe). Bairam....... Baireuth of Bayreuth . . Bairoet of Beiroet. . Bajae....... Bajazet, I (Ilderim). . . Bajoeco...... Bakboord...... Baker (Henry) .... Bakker (Gerbrand). . . Bakker (Meeuwis Meindertsz Bakker (P. Huizinga). Bakoe of Baku .... Balanen, zie Zeetulpen. Balans, zie Weegschaal. Balans....... Balastri...... Balbek....... Balbi (Adrian o).... Balbis (Giovanni Battista) Balbuena (Don Bernardo de Balbus....... Balde (Jacobus).... Balder of Baldur Baldeus (Petrus). . . . Baldi (Lazaro) .... Balding (Hans) .... Balduinus (Avennensis) . Balearischc eilanden . . Balen (Matthijs). . . |
KI/. Balen (Hendrik van) .... 285. Balist, zie Krijgswerktuigen der ouden. Balk......... 386. Balk (landschap in Azie). . . 386. Ballerini (Gebroeders) .... 386. Ballonius of Baiilon .... 287. Balneologie, zie Balneographie. Baltische zee, zie Oostzee. Balzac (Honore de) .... 388. Bamboeciaden, zie de Laar. Bamboots, zie de Laar. 389. 389. 39Ö. 390. 390. 390. 390. 391. 391. 391. 291. 291. Ban (Kerkelijke) Banaan...... Banaat of Bansag . Banco....... Bancroft (George) . . Band....... Banda-eilanden .... Bande....... Banden...... Bandieten...... Bamlinelli (Baccio). . . Bandworm, zie Lintworm. Banff....... Banianen............ Bank (Instelling van crediet) . 291. Bankbiljet, zie Bank. Banket............. Bankok of Bangkok .... 393. Baobab, zie Apenbroodboom. |
i N ii O i; i).
Barnabas........
Barnaul........
Barnave (Antoine Pierre Joseph
Marie)........
Barnevelcl, zie Oldenbarneveld. Barnsteen, Barnstoenzuur.
Baroeeio (Frederico) ....
Barok....... . .
Barometer........
Barometer (Aneroïde-).
Barometer (Metaal-) .... Baro-thermometer, zie Hoogtemeting.
Baron.........
Baron (Michael)......
Baronet........
Baronius (Cscsar).....
Barozzi, zie Vignola.
Barquisimeto.......
Barre of Contrebande ....
Barrelier (Jacques).....
Barrevoeters.......
Barrière-tractaat.....
Barros (Joao de) ....
Barrow (Isaac).....
Barrow (Sir John) ....
Barry (Gravin dn).....
Bartels (Johan Heinrich). . . Barth (Johann August) . . . Barthelemy (St.) of St. Bartho-
lomeus........
Barthelemy (Jean Jacques) . . Barthez (Paul Joseph). . . . Bartholinus (Casper) .... Bartholomfeus, de apostel. Bartholomaeus de Pisis . . • Bartholomipus-nacht ol Parijsche
bloedbruiloft....., •
Bartholomecrs......
Bartoli (Pietro Santi) . . . • Bnrtolo (Taddeo di) . . • • Bartolomeo, zif Baccio della Porte. Bartolozzi (Francisco). . . ■
Bartsch (Jacob)......
Bartsch (Job. Adam Bernh. von)
Baruch.........
Bary (Hendrik)......
Bary (James)......
Baryt, Barytaarde.....
Bas..........
Bas (Jacques Philippe le). .
Basalt.........
Basan (Pierre Francois) . . . Baschilow (Semen).... Baschkiren of Baskoert . Bascule, zie Brngbalans. Basedow (Johan Bernard)
Basel (kanton).....
Basel (stad)......
Basement.......
Basile (J. B.).....
Basilica (Wetboek)....
300.
800. 801.
301. 801. 805. 80G.
806. 80G. 306. 306.
807. 307. 807. 307. 307. 807. 307. 807.
307.
308. 308.
SOS. 308. 308.
308.
309. 309.
309. 309. 809.
309.
310. 310.
310.
311. 311. 311. 311. 311. 313. 313. 313. 313. 313.
313. 313. , 318. , 318. . 818. . 313.
399. 399.
|
W I | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Barkas..... Barltcus, zie Baerle. Barlow (Joel) . . Barlowe (».) . . 399. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
hi?. 300. 800. |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
I N II li u I),
x v I I
uk. 324. 324.
Uh.
331. 331. 331. 331.
Ulz.
348.
348.
349. 349. 349.
324. 324. 324. 324.
324. 324. 224.
. 331. . 331.
, 332.
332. 332. 332. 332.
332.
333. 333. 333. 333. 333. 333.
333.
334. 334. 334. 334. 334. 334.
334.
335. 335. 335. 330. 330. 330. 330. 330. 330. 337. 337.
. 349. . 349. . 350. . 350. . 350. . 350. . 350. . 351. . 351. . 351. . 352. . 352. . 352. . 352. . 352. . 352. . 353. . 353. . 353. . 354. . 354. . 354. . 354. . 354. . 355. . 355. . 355. , 355. . 355.
355. , 355. , 355. . 350. . 350. , 350. , 350. . 350. 350. 350. 350. 350. 350. 357.
325. 325. 325. 325.
325. 325. 325. 325. 335. 325.
325. 320.
326. 32Ü. 320. 320.
327. 327. 327. 327. 337. 337. 337.
328. 328. 328. 328. 328.
328.
339. 339. 339.
329. 329. 329. 329.
329.
330.
330.
330. 330.
330.
331. 331. 331.
337. 337. 337. 337. 337.
337.
338. 338. 338.
338.
339. 347. 347.
347.
357. 357. 357. 357. 300. 300. 305. 305. 305. 300. 300.
347.
JMcs (William).....
Bath........
Bath-Kol.......
Bathometer......
Bathseba.......
Bathyllus . . . . ; . Baton, zie Baston. Batrachomyomachia . . . Battaglini (Marc.) . . . .
Batterij.......
Batteux (Charles) .... Battifcrri (Laura) ....
Battista (Ign.)......
Battista (Jos.)......
Battoni of Batoni (Pompejo
Girolamo).......
Battus.........
Battus (Cornells).....
Battus (Carolus)......
Battus (Lerinus)......
Batumi.........
Baudelocque (Jean Louis) . . Baudius (Dominions) of Baud . Baudouin (Antoine Francois) . Baugart (Maarten van den) . . Bauhinus (Johannes) . . . .
Bauhinus (Kasper).....
Baumanshol.......
Baumc (Antoine).....
Baumgarten (Siegmund Jacob) . Baumgarten (Alex Gottlieb) . .
Baur (Nicolaas)......
Bause (Johann Friedrich) . .
Bautzen........
Baviaan, zie Aap.
Bayard (Pierre du Terrail,
Seigneur de)......
Bayen y Subius (Francisco). .
Bayer (Johannes).....
Bayle (Pierre).......
Bayle (Francois).....
Bayle (Gaspard Laurent). . . Bazel, zie Basel.
Bazuin.........
Bdellometer.......
Bearn.........
Beatrieius........
Beatrizet (Nicolas).....
Beattie (James)......
Beaueaire........
Beauehamp (Joseph de) . . . Beauharuais (Fanny Mouehard,
Comtesse de)......
Beauharuais (Alexandre, vicomte
de).........
Beaumarchais (Pierre Augustin Caron de).......
Beaunielle (Laurent Angliviel de la)
Beaumont (Francis) .... Beaumont (Sir Albanio) . . . Beaumont (Simon van) . . . Beaumont (Jeanne le Prince de).
Beaune.......
Bcaurain (Joan de). . . . Beausobrc (Isaac) ....
Beauvais.......
Beauvnis (J. B. Ch. M. de).
Beauvais (Gull.).....
Beauvais (Ch. Nicolas) . . Beauvais, zie Palisot do Beauvais. Bcauvarlet (Jacques Firmin). Beauvau (Bend Francois de).
Beauzce (Nicolas).....
Bcbber (Izaak)......
Beeanus, zie Goropius. Beccafumi (Dominico). . . . Beccari (Augustinus) . . . . Beccaria (Cesare Bonesano de). Beecaria (Giovanni Baptista)
Beeerra (Gaspar).....
Bceerril (Alonso).....
Becher (Johann Joachim) Becherer (Friedrich) . . . . Bechstein (Johan Matthias) . .
Beck (David)......
Beck (Christian Daniel) . . .
Beck (Heinrich)......
Becker (Wilhelm Gottlieb) . . Becker (Wilhelm Adolf) . . Becker (Rudolph Zacharias) . Becker (Karel Friedrich) .
Becker (Gotthelf ilhelm llupert)
Bccket (Thomas a).....
Heckingham (Ch.).....
Beclard (Pierre Augustin). .
Becijfering......
Beda.......
Bedding......
Beddoes (Thomas) ....
Bedegnar.......
Bedekking van sterren Bedekte weg, zie Versterkingskunst en Vestingbouw. Bedelaarskolonien, zie Armoede.
Bedevaart......
Bedfort......
Bedijking.....
Bedlam.....
Beduinen of Bedewi Bcefaal, zie Sidderaal,
Beefrog, zie Trilrog.
Beekman (Izaak) .... Beeldemaker (Johannes) . Beeldende kunsten .... Beeldenstormers ....
Beeldhouwkunst.....
Beeldhouwkunst (Geschiedenis d.) Beël-Zebul ....
Beemdgras.....
Beemer, zie Pestvogel.
Beemster......
Beenaarde, sie Beenzwart. Beenbreuk, zie Breuk.
Beenderen.
Boenen.....
Beeneter ....
Beenweer .... Beenzwart. . . .
Beer (de) ....
Beer, mcststol, zie Bemesting. Beer, zie Meijerbeer.
Beer (Michael) ....
Beerendruif.....
Beerenklaauw.....
Beerestraaten (Johannes) .
Beerrupsen.....
Beersche Maas .... Beethoven (Ludwig van) .
Beetjuanas......
Beetwortel......
Beetwortelsuiker....
Beg of Bei.....
Bega (Cornells) .... Begarelli (Antonio).
Beger (Laurens). . . .
Begijn.......
Begijn (Abraham) . . .
Begonia......
Begrip.....• . .
Begraafplaatsen .... Bchaim (Marten) . . . Bohaim (Matthias von)
Beham (Barthel). . . . Bcham (Hans Sebald). . Behandeling (de)
Behem (Michael) , . . Behotte (Adriaan) . . . Behourt (Jean) ....
Bohring (Veit).....
Behrlngs-straat .... Beidawy (Abdallah-Ben-Omar) Boijeren ....
Boijcrinck ....
Bcijerland (Oud-) .
Bcil (Johann David)
Beira.....
Bciram, Bairam. .
Bciza.....
Beka (Johannes de)
Bekaden .... Bekerhouten . .
Bekjeu (Pieter) .
Bekken (Pelvis) . .
Bekker (Balthazar).
Beklinking of Inklinking, oo Verzinking van gronden
Bekrammen.....
Bel (Matthias) ....
Belasting......
Belcarius (Franciseus) .
Belegering......
Belem.......
Belemniten of Pijlsteenen.
fóelenus......
Belfast.......
Belgie.....
i N it ii i; i).
NV I
Itlz,
313.
313.
314. 314.
314.
315. 315. 315. 315. 315. 315.
315.
316.
in?, 300. 300.
lil 7.
. 294. . 394. . 294. . 294.
Barnabas......
Barnaul......
Barnave (Antoine Pierre Joseph
Marie).......
Barneveld, zie Oldenbarneveld. Barnsteen, Barnsteenzuur. . . Baroeeio (Frederico) ....
Barok........ . .
Barometer........
Barometer (Aneroïde-). . . • Barometer (Metaal-) .... Baro-thermometer, zie Hoogtemeting.
Baron.........
Baron (Michael)......
Baronet........
Baronius (Ciesar).....
Barozzi, zie Vignola.
Barquisimeto.......
Barre of Contrebande. . . ■
Barrelier (Jacques).....
Barrevoeters.......
Barrière-tractaat.....
Barros (Joao de) ....
Barrow (Isaac).....
Barrow (Sir John) ....
Barry (Gravin du).....
Bartels (Johan Heinrich). . . Barth (Johann August) . . • Barthelemy (St.) of St. Bartho-
lomeus........
Barthelemy (Jean Jacques) . . Barthez (Paul Joseph). . . • Bartholinus (Casper) .... Bartholomreus, de apostel. . . Bartholomaeus de Pisis . . • BartholoniBBus-naeht of Parijsche
bloedbruiloft....., ■
Bartholomeers......
Bartoli (Pietro Santi) . . . • Bartolo (Taddeo di) . • • • Bartolomeo, zie Baccio della Porte. Bartolozzi (Francisco). . . •
Bartsch (Jacob)......
Bartsch (Joh. Adam Bernh. von)
Baruch.........
Bary (Hendrik)......
Bary (James)......
Baryt, Barytaarde.....
Bas..........
Bas (Jacques Philippe le). .
Basalt.........
Basan (Pierre Francois) . . , Baschilow (Semen) .... Baschkiren of Baskoert . Bascule, zie Brugbalans. Basedow (Johan Bernard)
Basel (kanton).....
Basel (stad)......
Basement.......
Basile (J. B.).....
Basilica (Wetboek) . . . •
. 300.
300.
301. 301. 301.
305.
306.
294. 294.
294.
295.
295. 295.
295.
296. 296. 296. 296. 296.
306. 306. 306. 306.
316. 316. 316. 316.
316.
317.
317.
318. 318. 318. 318.
318. 318. 318.
296. 296. 296. 296. 296. 296. 296.
296,
297, 297, 297 297
297 297 297
318.
318.
319. 319. 319. 319. 319.
297
297
298 298 298 298 298 298
298
299 299
299. 299.
319. 319.
319.
320.
320.
321. 321.
321. 331. 333.
322.
323.
333. 333. 322.
322.
323. 333. 323.
, 323. , 323. . 324. . 334.
299.
399.
299. 299. 399.
299. 299.
Baranowski (Stanislaus) .
Barante (Guillaume Prossier Bru-
o'lère Baron)......
Baratterie........
Barbados........
Barbara (De heilige) .... Rarbarelli, zie Giorgione.
Barbaren........
Barbarije........
Barbarus (Herraolaus) ....
Barbato (Marco).....
Barbauld (Anna Letitia) .
Barbay (Pierre)......
Barbaz (Abraham Louis) .
Barbe (Philippe)......
Barbeau de la Bruyère (Jean
Louis)........
Barbeel........
Barberino (Francesco). . . • Barbesieu (Kiehard de)
Barbette (Paul us).....
Barbetten........
Barbeyrae (.lohamics) .... Barbie du Bocage (Jean Denis).
Barbier.........
Barbier (Antonie Alexandre). . Barbier (Marie Anne) .... Barbier d'Aucour (Jean) . . . Barbieri, zie Guercino da cento. Barbiers (Pieter Pieterz.) . . . Barbo (J. B.)......
Barbou.........
..............
Barbuo of Barbo Soucino(Scipion)
Barca.........
Barcarollen.......
Barcelona........
Bareelos (Pedro de) ....
Barclay (Eobert).....
Bard.........
Bardili (Christ. Gottfr.) . . • Barèges of Barrèges ....
Baret of Beret......
Bareuth, zie Baireuth.
Barhebraeus .......
Bari.........
Baribal, zie Beer.
Bariet, zie Baryt.
Barilla.........
Bariton, ook Bardon, Viola di
Bardone.......
Barium, zie Baryt.
Bar-Jona........
Bark.........
Barkas.........
Barheus, zie Baerle.
Barlow (Joel)......
Barlowe (M.)......
Unooetti (Nicnl.) Bnphoinet. . • Baptisleriiini . . Bar
294.
Basilica (Koningshof) . .
Basilico (Ciriaco) . . .
Basilicum........
Basiliseus........
Basilius de groote.....
Basilius, bisschop van Seleueia.
Basilius Valentinus.....
Basis.........
Basis (scheikundig).....
Basken of Vasconen ....
Baskerville (John).....
Basnage (Samuel).....
Basnagc (Jacques).....
Basreliëf, zie Relief.
Bass-straat.......
Bassae.........
Bassani (Jac. Ant.).....
Bassano........
307. Bassano (eenekunstenaarsfamilie) 307. Basse (Bonavent. de la) . . .
307. Basset.........
307. Basse-taille, zie Bariton.
307. Bassethoorn.......
307. Bassi (Laura Maria Catharina) . 307. Bassiana, ook wel Bassiania. . 307. Bassora, Basora of Basrah .
307. Bassorine, zie Gom.
308. Bassus (Julius of Tullius)
308. Basville (N. J. Hugou de) . .
Bast.........
4508. Bast (Fred. Jac.).....
308. Bast (Martin Jean de) . . . 308. Bastaard........
308. Bastaardplanten of Hybriden .
309. Bastard (Thomas).....
309. Baster (Job).......
Basterdmuur.......
309. Basterdwederik......
309. Bastia.........
309. Bastiat (Frederic).....
309. Bastidc (Jean Franc, de). . • Bastide (Louis)......
310. Bastien (Jean Franc.). . . 310. Bastille........
310. Bastingius (Jeremias) . . .
311. Bastion of Bolwerk. . . •
311. Baston........
311. Baston (Robert).....
311. Bastwick (John).....
311. Bataafsche republiek, zie Neder 313. landen (Geschiedenis der) 313. Batalha ...•■••
313. Batallier (Jeau).....
313. Bataten.......
312. Batavia.......
Batavieren.......
312. Batavieren (Land der). . .
313. Bate (George).....
313. Batellc........
313. Bateman (Thomas). . • • 313. Batenburg (Heerlijkheid) . .
, 313. Batenburg.......
I N II O U I).
XVII
lilz,
324. 324.
324. 324. 324. 324.
324. 324. 224.
325. 325. 325. 325.
335. 335. 325. 325. 325. 325.
325. 320. 320. 320. 320. 320. 327. 337. 337. 327. 327. 337. 327.
Boeket (Thomas a).
Beckingham (Ch.) ....
Beclard (Pierre Augustin).
Becijfering......
Beda.........
Bedding......
Beddoes (Thomas) ....
Bedeguar......
Bedekking van sterren .
Bedekte weg, zie Versterkingskunst en Vestingbouw. Bedelaarskolonien, zie Armoede.
Bedevaart......
Bedfort......
Bedijking.....
Bedlam......
Beduinen of Bcdewi . , . ,337 Beefaal, zie Sidderaal.
Beefrog, zie Trilrog.
Beekman (Izaak) .
Becldemaker (Johannes)
Beeldende kunsten .
Beeldenstormers. .
Beeldhouwkunst.........
Beeldhouwkunst (Geschiedenis d.) 339 Beël-Zebul .... 347
338. 328. 328. 328.
338. 328.
339. 339.
337. 337. 337.
339.
339.
329. 339. 339. 339.
330.
330.
330. 330.
330.
331. 331. 331.
337.
338. 338. 338. 33S.
Beemdgras.....
Beeracr, zie Pestvogel.
Beomster......
Beenaarde, zie Beenzwart. Beenbreuk, zie Breuk. Beenderen.
. 347. . 347.
Bates (William).....
Bath........
Bath-Kol.......
Bathometer......
Bathseba.......
Bathyllus .......
Baton, zie Baston. Batraehomyoraachia . . . Battaglini (Marc.) ....
Batterij.......
Batteux (Charles) .... Battiferri (Laura) ....
Battista (Ign.).....
Battista (Jos.).....
Battoni of Batoni (Pompejo
Girolamo)......
Battus........
Battus (Cornells) ....
Battus (Carolus).....
Battus (Lerinus).....
JJatumi.........
Baudeloeque (Jean Louis) Baudius (Dominieus) of Baud . Baudouin (Antoine Francois) Baugart (Maarten van deu) . , Bauhiuus (Johannes) . . . ,
Bauhinus (Kasper).....
Baumanshol.......
Baumc (Antoine).....
Baumgarten (Siegmund Jacob) . Baumgartcn (Alex Gottlieb) . .
Baur (Nioolaas)......
Bause (Johann Eriedrich) . .
Bautzen........
Baviaan, zie Aap.
Bayard (Pierre du Terrail,
Seigneur de)......
Bayen y Subius (Francisco). .
Bayer (Johannes).....
Bayle (Pierre).......
Bayle (Francois).....
Bayle (Gaspard Laurent). . . Bazel, zie Basel.
Bazuin.........
Bdellometer.......
Beam.........
Beatricius........
Beatrizet (Nicolas).....
Beattie (James)......
Beaucaire........
Beauchamp (Joseph de) . . . Beauharnais (Fanny Mouchard,
Comtesse de)......
Beauharnais (Alexandre, vicointe
de).........
Beaumarchais (Pierre Augustin Caron de).......
Beaumelle(LaiirentAnglivieldela)
Beaumont (Francis) .... Beaumont (Sir Albanio) . , . Beaumont (Simon van)
Beaumont (Joanne le Prince de).
Beauvais (J. B. Ch. M. de). . 331.
Beauvais (Ch. Nicolas) . . , 332. Beauvais, zie Palisot de Beauvais. Beauvarlet (Jacques Firmin). . 333. Beauvau (Bene Francois de) . . 333.
Beauzde (Nicolas).....333.
Bobber (Iznak)......333.
Beeanus, zie Goropius,
Beccafumi (Dominico). . . . 332. Beecari (Augustinus) .... 333. Boecaria (Ccsare Bonesano de), 333. Becearia (Giovanni Baptista) . 333.
Bccher (Johann Joachim) . . 333. Beeherer (Friedrich) .... 333. Bechstein (Johan Matthias) . . 334.
Beck (Christian Daniel) . . . 334.
Becker (Wilhelm Gottlieb) . . 334. Becker (Wilhelm Adolf) . . . 334. Becker (Rudolph Zacharias) . . 334. Becker (Karel Friedrich) . . . 335.
Becker (Gotthelf WilhelmKupert) 335. -------------------335.
330. 330. 330. 330. 330.
336.
337. 337.
lilz.
Boenen...... . . 343.
Beer (de)............
Boer, meststof, zie Bemesting.
Beer, zie Meijorbeor.
Beerestraaten (Johannes) . . . 350.
Beethoven (Ludwig van) . . . 350.
Begrip.....' . . . . 353.
Behaim (Matthias von) . . . 354.
Bcham (Hans Sobald), . . , 354.
Beidawy (Abdallah-Ben-Omar) .355.
Boil (Johann David) .... 350.
Beka (Johannes de) ... . 350.
Beklinking of Juklinking, ook
Verzinking van gronden . . 357.
Belasting...........
Belcarius (Franciscus) .... 360.
Belegering............
Belem ......... 305.
Belemnitcn of Pijlsteenen. . . 365.
. 347.
lilz.
378. 378. 378. 378. 378. 378.
378.
379. 379. 379. 379. 379. 379. 379.
iii«.
372.
373.
373.
374.
374. 374.
374.
375. 375. 375. 375. 373.
375. 37«. 370.
376.
on)
370. 370.
376.
377. 377. 377. 377.
377. 377. 377. 377.
aaf
383. 383. 383. 383.
378. 378. 378.
|
X V 111 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bemesting........
Bemme Az (Johannes). . . . Bemmel (Willem van). • • • Bemmelen (Abraham van) Predik., Bemmelen (Abraham van), wis- eu
natuurkundige......
Ben..........
Benares........
Benda (George)......
Benda (Johan Wilhelm Otto) . .
Bendavid (Lazarus).....
Bender.........
Bendorp (Johannes Christiann) .
Benedietijner-orde......
Benedictus XIV......
Benedietus (Christophorus) . .
Benevento........
Bengaalseh vuur, zie Kunstvuurwerk.
Bengale.....
Benhadad.....
Benijn......
Beninga (Eggerik) . . Benivienius ....
Benjamin.....
Benjamin van Tudela . Benjowsky (Morits August, g
van).......
Benkoelen......
Benkowitz (Karl Friodrieh) Bennet (Jan Arnout)
Bennettus, zie Benedictus.
Benoist (Elie).....
Benoit (Jean).....
Benoit (eigenlijk Ambarach)
I X II O I' P.
Benserade (Isaac de)
Bensi (Bernard) . . .
Bent (de).....
Bent (Johannes van der)
Bentham (Jeremij) . .
Bentheim.....
Bcntheimer-steen . .
Bentinek (Jan Willem). Bentiuck(Wolter J an GerritBa
Benting.....
Bentivoglio (Guido). . Bentivoglio (Cornelio) .
Bentley (Hichard) . .
Benvenuti (Pietro) . . Benzcl-Sternau (Karl Christian
Ernst, Graaf van) . . Benzoë, Benzoëzuur . .
Bepennen......
Bepunten......
Berberis......
Berbice......
Berbuda of Barbuda. . . Berchas, of juister Birehath Berchem (Nicolaas). . .
Bercht (G. August) . . . Berchtold (Graaf Leopold van) Berengarins van Tours . Berengarius (Jacobus).
Berenice......
Berennen, zie Belegering. Berettini, zie Cortona, (Pietro da)
Berg.........
Bergamo........
Bergblaauw.......
Bergen.........
Blz. Kol. Keg. stunt:
1 V. b. IMOOl'Oll
41 v. b. werkende
23 v. b. zirken
19 v. o. soda salpeter
32 v. o. Geuster Micha
33 v. b. monnikkon 7 v. o. Uil
36 v. b. Merul
20 v. o. Middenlandseho 15 v. b. Moskirck 26 v. o. Wahler
1 2 v. o. de Aarde
2 29 en 30 laatst der derde en in hel. begin der vierde, voortreflijkheden Acidomethie V ries Cassino
omloop van het bloed mindenrif middenrif zijne nsch Kndeida
J1vq()ovl(ov Xóyoi
|
Bh, |
Kol |
|
80 |
1 |
|
82 |
1 |
|
86 |
2 |
|
09 |
1 |
|
10G |
1 |
|
I0G |
2 |
|
107 |
2 |
|
119 |
1 |
|
119 |
1 |
|
119 |
1 |
|
119 |
2 |
|
123 |
1 |
|
137 |
2 |
|
140 |
1 |
|
150 |
2 |
|
176 |
2 |
|
176 |
2 |
|
183 |
2 |
|
192 |
2 |
|
193 |
1 |
|
195 |
1 |
|
197 |
2 |
|
197 |
2 |
|
198 |
1 |
|
198 |
1 |
|
199 |
2 |
|
201 |
1 |
|
208 |
1 |
|
208 |
1 |
|
210 |
1 |
|
210 |
1 |
|
211 |
2 |
|
215 |
1 |
|
228 |
1 |
a
4
5 14 14
14
15 20
23
24 27
29
30 2 32 2
37
38
228
229
230 232 236 238 238
249
250
251 251 251 202 2C5 206 271 271 271
Fasohalins krijstalliseort Azote Carraeliio el
(on vorder waar deze naam meer voorkomt)
lïartolomoo Bartolommeo
Cossimo Hozolli Cosimo Rosselli
20 v. o.
21 v. b. 34 v. b. 34 v. b. 24 v. o. 23 v, O.
271
21 v. o.
41 1 32 v. o.
41 1 5 v, o.
41 2 10 v. b.
46 2 7 v. o.
54 2 14 v. b.
54 2 32 v. o.
54 2 17 v. o.
57 1 30 v. b.
59 2 32 v. b.
62 2 26 v. b.
63 1 9 v. o.
64 2 9 v. o. 64 2 7 v. o. 67 1 15 v. o.
67 2 27 v. b.
68 1 37 v. o.
70 1 1G v. o.
71 1 8 v. o. 71 I 5 v. o.
2 13 v. b.
71 2 21 v. b.
71 2 26 v. b.
71 2 34 v. b.
71 2 36 v. b.
71 2 19 v. o.
72 1 6 v. o. 72 2 7 v. b. 74 2 10 v. b. 74 2 25 v. b.
74 2 30 v. o.
75 1 12 v. b.
kegelvormig Aerugo koolzimr,
zwavelig zuur Aetuiologie in gebruik liet zink insnijdigen sten
gemelde
don
de
12 U. Fig. 1 stolt eeno wal-affuit voor grootte Gribeanral der Vso houwitsor middenlijn middenlijn niet aan die zijde dor afleiders tot middenlijn gevaarlijk
omloop van het bloed
moeten
verleiden
in hot laatst der vijfde
voortroffolijkliedon
Acidimetkie
Fries
casino
Bloed, omloop van hel
middelrif
middelrif
zijn bloed
Kn de is
rivQQiovflwv kóyiov
('xno (iipMu
kogelvormig
Aerugo
koolzuur
zwavellgzunr
Aetioi.ogie
in gebruik zijnde
do zink
insnijdingen
ton
gewilde
pon
don
en 12 ff. Fig. 1 stelt eene wal-affuit tot grootte voor Gribeauval
'/so der
en den liouwitser middellijn middellijn aan die zijden des afleiders tot .middellijn minder gevaarlijk Bloed, omloop van het moet ver leiden
lees;
meren zwervende zeiven ytter zirkoon tiioor
soda-salpetor O'easler Mich, tponniken Uit
Mesué
Middellandselie Moskirch Wöhler Thetys
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Paseliasius kristalliseert Azotum Carneei il |
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1), O. V
VAN
|
A als syiiiliolisch tcckcn gebruikt, bctcekent het eerste, den oorsprong of liet voldoend bekende. A wordt ook bij vele gelegenheden als een karakter, merk-teeken of verkorting gebruikt. Dns beteekende A, als eou cijfer, bij de Grieken 1, doeh bij de Komcincn 500, cn A, met een streep er boven, 5000. — Ook gebruikten de laatsten de A voor anliquare, van welk woord zij zieh bedienden, om eene voorgestelde wet te verwerpen; of ook wanneer zij over beschuldigde staatsambtenaren stemden, beteokonendo dan deze lettor ahsolvo, dat is: ik spreek vrij, waarom die letter litera salularis, o{ gelukslelter heette. In het eerste geval wilde men daardoor te kennen geven: Antiqua .lei/uor, nova non placent, dat is: i/c hond mij bij da onde teelten, de nieuwe behagen mij niet. — Ook beduidt de A op de oude legpenningen, de plaats waar dezelve vervaardigd zijn, b. v. Argos, ook somtijds Atlicne; doeh op do munten van latereu tijd is A op do Fransche geldspceien, het toeken dat zij te Parijs, op de Oos-tenrijksehe dat zij te Wcenen, op do Pruisische dat zij to Berlijn, cu op de Beijerscho dat zij in Amberg gemunt zijn; terwijl AA op do Fransche geldspecien aanduidt dat zij te Metz zijn gestempeld. Voorts botcckout «: anno (in het jaar); a. d: anno Domini (in liet jaar des Heoren); a. a. C. n.; anno ante Christum natum (in het jaar voorde geboorte van Christus); a. p. C.n.s anno post Christum natum (in het jaar na dc geboorte van Christus). A, L. M. of AA. hL. M.; artium liberalmm magister (meester der vrije kunsten). Wijders is ua, bij de geneesheeren, zooveel als ana, waardoor zij te kennen geven dat van verschillende ingrediënten in ecu zeker voorschrift, even veel moet genomen worden; terwijl aaa, bij dc scheikundigen, voor amalgama gebruikt wordt.— Eindelijk bctcekent de groote A, in cenen mu-zijkalen zin, den zesden diatonischen klanktrap van het eerste of laagste octaaf in do muzijk, cn de kleine a hetzelfde in het tweede octaaf; wordende deze beide octaven ook wel het groote cn het kleine genoemd, omdat voor het eerste de groote A cn voor het laatste dc kleine a gebruikt wordt. — a, met eene dwarsstreep or boven, boteekont don genoemden klanktrap in het derde, cn a mot twee dwarsstrepen, in het vierde octaaf. Hot eerste noemt men bot eens-, het laatste het tweegestreken octaaf. A dur is die toon in dc hcdendaagsche muzijk, waarbij de zesde diatonische trap, a, tot den grondtoon van den barden toon wordt aangenomen, en de tooncn f,c,g kruis moeten gespeeld worden. AA. Er bestaan drie gemeenten van dezen naam in Nederland, als: IToogen Aa, gemeente Gemert, district Helmond, provincie Noord-Brabant; Nieuwer ter Aa, gemeente lluwiol; en ter Aa gemeente Loencrsloot, beiden in dc provincie Utrecht. Ook in België cn andere landen bestaan cr gemeenten, die den naam van -■1« dragon, waarschijnlijk ontleend van de aan ccnig water gc-stiebte dorpen. |
AA, AHA of AHE. Wil zeggen water; sommige riviertjes in Nederland en ook in andere landen, vooral in Duitschland, dragen dien naam; ook hoeft men nog gehad het huis ter Aa (thans gesloopt, doch vroeger gelogen bij het dorp van dien naam, provincie Utrecht); het geslacht van deu aa, enz. Voorheen droog water ook den naam van ee of ei, als in celand, tegenwoordig eiland. AA (Geslacht van mek) is sedert eeuwen in ons vaderland gevestigd en heeft zich sedert dc 15llD eeuw in onderscheidene takken verdeeld. FLOias van deb aa nam in 1415, mot anderen, den boruchten lieer jan van aukkl gevangen. — rikteu van ueii aa was een vermaard hooglecranr in de regten te Leuven; hij en twee andere van !)K!{ aa's (adolf en wmps) onderscheidden zich in den vrijheids-oorlog tegen Spanje. (Zie verder Kok, Vaderlamlsch Woordenboek.) Oorspronkelijk was de familienaam ontleend van het huis ter sla (dat is aan het ivater), dat tussehen Nicuwersluis en bet tegenwoordige dorp ter Aa in de provincie Utrecht, gelegen was. AA (cunisT. cau. iiENii. van der) geboren te Zwol, den 25 van Oogstm. 1718, was Luthersch predikant te Haarlem. Tijdens dc oprigting der Hollandsche Maatschappij der wetenschappen werd hij tot haren eersten secretaris benoemd; hij behield dezen post, gelijk mode dien van secretaris van don oeconomisehen tak van gemelde Maatschappij, tot in Herfstm. 1703, wanneer de dood hem wegnam. Men heeft van zijne hand; Jje vereischlen van ware godsvrucht, om Godsbeeld op aarde te wezen (Haarlem, 1792); Leerredenen (tweede druk, 1793); Twee en dertig bedestonden (tweede druk, 1794); 'sMensehen ingang tot heerlijkheid, om, in het toekomende teven, Gods beeld in volkomenheid te wezen (3 stukken; Haarlem, 1797). AA (i'iiïteh van der) was een beoefenaar dor aardrijkskunde cn boekhandelaar te Leyden. Onder zijn opzigt is cr ecu atlas van 200 kaarten in het licht gekomen, opgemaakt volgens dc reizen cn ontdekkingen sedert 1246—1696. Van der Aa die ook verschillende verzamelingen van portretten uitgaf, leefde nog in hetiaarl 729. 1 |
A A-A AL
AA (i'. j- ]gt;. c. van uku), wei'tl te Haarlem, 31 Oct. 1770, geboren. Hij bezocht de hoogeseholen van Utrecht en Leyden, on wortl slechts even 19 jaren tellencle, met roem tot doctor in dc beide regten bevorderd. In 1795 to Amsterdam als ndvokaat practiserendo, hielp hij aldaar do omwenteling bevorderen, doch roods in het volgende jaar scheurde hij zich van alle staatkundige plannenmakers los en loefde tot in 1806 op zijn landgoed onder Amsterdam, daarna als advokaat te Loyden. Iloezeor dikwijls daartoe aangezocht, wilde hij noch onder koning Lodo-wijk, noch onder Napoleon eenigo staatsbetrekking bekloodon, doch arbeidde dos te moer voor do drukpers, zoodat hij in de laatste vier jaren zijns levens zeventien regtsgeleerde werken moerendoels van grooto uitgebreidheid schreef, of vertaalde. Ook is van hem bekend oen Handboek voor de jongelingschap, of lessen voor het maatschappelijk leven. Hij overleed 15 Mei 1812. (verg. Prof. te Water, in de Hand. van de Maatsch. der Nederl. Letterk. voor 1812, bl. 2—6.)
AA (Mr. CIIltlSTIAAN l'ETRUS KL1ZA ROIUDE VAN Dlili) WOl'd gO-boren te Amsterdam, don 7 October 1791. Hij maakte onder de hoogll. vau dor Keessel, Snmllenburg en Kemper goede regtsge-loorde studiën aan do Loidscho Hoogosohool tot den jaro 1812, toen zijn vader, Mr. P. J. I!. C. v. d. Aa, destijds aldaar woonachtig, in den bloei zijner jaren stierf. Heeds toen behandelde do zoon de Nedeilandscho lier. Straks daarna verdiepte hij zich in de regtsgoleerdo praktijk, oefende die eerst te Snoek, daarna aan de Lemmer uit, tot hij omstreeks 1818 to Leeuwarden procureur werd. Daar was hij een der voornaamste oprigtors van Constanter, oen letterkundig genootschap, dat, onder anderen, de Batava Tempc of '/ Voorhout van 'sGravenhage van Const, lluijgons, mot letterkundige aantcokeningon hot licht dood zien.
In 1828 verloor hij, na oenen hoogst gelukkigen echt, zijne eerste echtgenoot. Door cone tweede vorbindtonis (1830) met do eigenaresse van het heerlijk gelogen buitenverblijf de Hemelsche lienj bij Oosterboek, zotte hij zich aldaar neder en werd kort daarop lid dor Arrondissements-rogtbauk te Arnhem. Welhaast — naar aanleiding van niet weinige geschriften voor kinderen, in proza en poözij — mede schoolopziener van het eerste district in Gelderland. Ook in do Wekker, oen tijdschrift voor hot sohool-wezen, schreef hij voel. Het bovengemelde landgoed is door hem, die veel voor don landbouw over had, zoor verfraaid geworden. Hij erlangde ook eene medaille bij do Maatschappij van Nijverheid, voor do teelt van de acacia in hot groot. Zijne werkzaamheid liep voorts over vele en wijd uiteonloopende onderworpen. In het bestuur der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen was hij jaren lang mot buitongomoonen ijver bozig, behaalde er meer dan eens het eermetaal on was do voornaamste bewerker der oprigting van het departement Oosterbeek en omliggende dor-pen. Mot Ds. O. G. Heldring rigtte hij ten nutte dos volks, het maandschrift de Volksbode op, en gaf vier jaargangen daarvan uit. Zijne geestdrift voor het vaderland bleek, onder anderen, in hetgeen hij na 5 Fobruarij 1831 ter gedachtenis van J. C. J. van Spoijk ondernam. Hij was jaren lang lid dor redactie van den Almanak voor Blijgeestigen, en van dien voor het Schoone en Goede; als ook van dien voor Vrijmetselarij, daar hij oen aanzienlijken rang bij de loge bukleoddo.
Eene beschrijving der Oud-Nedcrlandsche burgten en kasteden, met fraaije afbeeldingen verrijkt, als ook; Volksverhalen en Legenden aan de liijnoevers verzameld, zagen, beiden met platen en beiden in twee boekdoelen, van zijne hand het licht. Ook eenen en anderen roman schroef hij. Geheel zijn leven door bleef hij do Nederduitscho dichtkunst beoefenen; hij onderscheidde zich daarin, bij minder hooge vlugt, door eene gemakkelijke versificatie en gaf die stukken van tijd tot tijd, meest allen afzonderlijk, uit: de voornaamste daarvan zijn opgeteld in don catalogus der bibliotheek van do Maatschappij van Noderlandsche Letterkunde (Dl. I. bl. 287, 288). Geen wonder dat hij zich eene schoone letterkundige bibliotheek verzamelde, waarin bijna gcone der oudere of nieuwere Nedorlandscho dichters ontbraken on do zeldzaamste drukken aangetroffen worden, en die voorts uitmuntte door eene geheel eenigo verzameling Belgica, of gedrukte en ongedrukte boeken en vlugschriften betreffende den opstand dor zuidelijke Nederlanden in 1830 en de daarop gevolgde gebeurtenissen tot hot ind-tractaat toe; hiervan is eene uitvoerige lijst in der tijd gedrukt
in acht nummers van het tijdschrift de Vriend des Vaderlands, do jaren 1838 en 1839. Bij de veiling zijnor bibliotheek in Febr. 1851 zijn do Nederl. dichters in veler handen verdoold geraakt, de Belgica door het Helgiseh gouvernement aangekocht. In don zomer van 1848 zag hij door ongesteldheid zich genoodzaakt zijne betrekkingen bij regtbank en sohoolwozou neder te leggen. Hij overleed den 14 Mei 1851.
AAGESEN, (Swknd) meer bekend onder den naam van Sueno Agonis filius, de oudste Doenseho geschiedschrijver, bloeide in hot laatst der twaalfde eeuw. Hij schreef een verkorte geschiedenis dor Doenseho koningen van Skiold tot Canut VI en eene andeie der krijgswetten van Canut den Groeten. Deze beide werken zijn in 1042 te Foröo (Suenonis quae extant, opuscula) gedrukt.
AAGTEN (St.) of St. Agatha klooster te Delft, werd allengs-kens van zeer kleine beginselen tot een der prachtigste en rijkste kloosters in Holland. „Wat zal ik van St. Aachten-konvent verhalenquot; (zijn de woorden van don bekenden reiziger Goorgius Braun) „want 't zij dat men de kostelijkheit van 't gebouw bemerkt, daar dikwijls vorstelijke mannen thuis gelogen hebben; 't aij dat men den rijkdom der inkomsten en renten overweegt, 't zij eindelijk , dat men zijn oogon slaat op de prachtigheid der kerke, ieder in 't bijzonder zou ongeloofbaar sohijuon.quot; Er kwamen veel adolijke nonnen in dit klooster, onder welke twee spruiten uit liet geslacht van Alblas en dat van Grijpskerko genoemd worden. In do vijftiende eeuw was Johanna, zuster van Gijsbert van Brodorodo, bisschop van Utroelit, mater van dit klooster, en in do volgende komen Sophia on Isabella, dochters van den geleerden vriend van Erasmus, Nieolaas Everaerts van Grijpskerko, sedert 1509 president van den Hove van Holland en in 1532 als president van don Iloogo Raad van Meehelen gestorven, als zoodanig voor. Do laatste (Isabella) was zoor ervaren indoLatljnsche taal die zij niet sleohts sprak, maar schreef. Zijne grootste vermaardheid hooft dit klooster echter te danken aan Cornelius Musius (zie aldaar) die er een geruimen tijd als nonnen-pater het toezigt over had. In zijne kamer hing een kruisbeeld, door Erasmus In het klooster van Stein, geschilderd, mot dit onderschrift • llaec Desiderins, ne spernas, pinxit Erasmus,
Olim in Steingae quando latebat agro.
Dus door oen later dichter overgezet:
Dit schilderstuk , wil 'l niet verachten,
Qtiam van Erasmus konstge hand.
Als hij, om wijsheid te betrachten.
Verborgen zal in 't Steinsche land.
])o voorganger van Musius was Johannes Coolman, wions afbeelding, door den beroemden kunstschilder Maerten Heemskerk , te Delft op het Raadhuis bewaard wordt. Prof. Kist doolt in zijne verh. over den Pauselijken aflaathandel in Nederland, (in Dl. I van zijn Archief voor kerkel. geschied, inzonderheid in Nederland Dl. I bl. 234 vv. verg. bl. 183.) oen aflaatbrief, ten behoeve van dezen Coolman gegeven en in Dl. HI bl. 471 vv., oen Vroom Testament uit do papieren van dit klooster afkomstig, mede.
Het was in dit klooster dat Prins Willem I in hot begin van den Spaanschen oorlog, zijn verblijf hield en in 1584 doorliet moorddadig lood getroffen word. Later is het gedeeltelijk in een saaihal, gedeeltelijk in eene kazerne veranderd, en de kerk ten gebruike aan de Waalscbe gemeente gegeven. (Zie vorder Bleis-wijek, Beschrijv. van Delft, bl. 317 vorv.)
AAK. Eene soort van lastschip met platten bodem, dat zeer veel op den Rhijn gebruikt wordt en met kalk, steenkolen, molousteenon, tufsteen enz. geladen, die rivier naar Nederland komt afvaren, alwaar deze schepen meest Keuische aken genoemd worden.
AAL (Anguilla) behoort tot de weokvinnige visselion, die geene buikvinnon bezitten. Do rugvin begint eerst op een' vrij grooteu
afstand van de borstvinnon. Men onderscheidt aal en paling; de laatste is spitser van kop, bruiner van kleur en geler aan don buik, alsmede doorgaans vetter en ronder. Beiden vindt men in
AAL
|
bijna «llo rivieren on meeron van Europa, iloch zoo helselnjiit, zeldzmmi in don Donau; hot veolvuldigst komon zij voor in de landen, die aan do Noord- en Oostzoo grenzen. In ons land zijn zij zeer gemoon, bijzonder in Vriesland, waar de handel in dezen visoh van groot belang is, vermits van Workum, de Gaastmeer en in het bijzonder van Hoog jaarlijks vele dnizonde ponden naar Londen worden overgevoerd. Üok in Jutland komen zij in overgroot aantal voor, daar men er met eene aalvangst dikwijls 2000 te gelijk gevaitgen beeft. De alen verbergen zioh over dag in het slijk en gaan des nachts op voedsel uit, hetwelk bestaat in wormen, inseeton, kleine vis-schen, kuit en ander aas; ook kruipen zij bij vochtig weder wel door bet gras om slakken cn insccten te zoeken. Men vangt hen op driederlei wijze: mot fuiken, peuren ofaalreepen en met elgers. Hunne voornaamste vijanden zijn; snoeken, otters, reigers en ooijoviuirs; zelfs heeft men levende alen in steuren gevonden. Do paling levert een lekker cn zeer geschat gcregt op. dat evenwel om hot vele vet mooijelijk te verteren is. Het vet wordt ook in de lamp gebruikt; de uitgespannen huid in Tartarije als vensterglas, en de sehubbetjes worden in Groenland onder het witsel gemengd, waardoor de gewitte muren oenen zilveraehtigon glans verkrijgen. — Verwant aan onze alen zijn de kongeraal cn moeraal. (Zie kongeraal cn moeraal.) (Vergelijk over Aal: Hloch's Fische Deulschl. Ui. 4. pl. 73. — Houttuyn s Nat. Jhst. I. 7e. st. p. 91 en Cuvier et Valenciennes, Hist. nat. des Poissons.) AALBEUTSBEBG of AALU11ECHTSUEU6. (Zie Bloc- mendaal.) AALBEZIE, {llibes rubrum et nigrum, L.) Een heester, die in het wild op do Alpen groeit en menigvuldig in onze tuinen wordt aangekweekt. Zij behoort tot dc familie der ribesieën van Jussieu, en volgens Linnaeus, tot do eerste orde der vijfde klasse (penlandria monoijt/nia). Er zijn driederlei soort van aalbessen: roodo, witte en zwarte, waarvan de roode en witte, de kleur alleen uitgezonderd, nagenoeg volkomen mot elkander overeenkomen. De ver-seho bessen wanneer zij goed rijp zijn, bobben oenen aangonamen, zuren, verkoelenden smaak; slechts de schil en het zaad zijn moeijelijk te verteren. Het sap levert in ontsteking-ziekten, galkoortsen, enz., oenen zeer heilzamcn drank op. Door gisting bereidt men er een aangonamen drank uit, aalbcssonwijn genaamd. De siroop en gelei van aalbessen, welke mot suiker uit hetzelfde sap bereid worden, komen in dc apotheek voor. Do zwarte aalbessen zijn zoeter cn bezitten een aromatiek bestanddeel en eenen eigenaardigen reuk. Hierdoor hebben zij eene ligt opwekkende kracht, cn leveren, op jenever getrokken, oenen door velen zeer geliefden drank op. In do geneeskunst gebruikt men ook dc zwarte aalbessen-gelei. AALBUECIIT VAN BKIJEUEN was de zoon van keizer Lo-dewijk van Beijeren cn GravinneMargarctlm, zuster vanWillem 1V. uit bet huis van Henegouwen. Nadat door de hcerschzucht en kwade trouw van zijn' ouderen broeder Willem V, dc noodlottige burgerkrijg dor Hoekscbcn en Kabcljaauwschen ontstaan, cn Vrouwe Margaretha tot het sluiten van een verdrag genoodzaakt was, waarbij zij aan haren zoon Holland, Zeeland en Friesland afstond, ging daarmede do regering dezer gewesten uit hot. huis van Henegouwen in dat van Beijeren over. Uit dit laatste was Willem V de eerste graaf, die echter slechts twee jaar regeerde en toen uithoofde van verstandsverbijstering, eerst te's Hngc, vervolgens te Quosnoi, in Henegouwen, werd opgesloten. De Hockscbc partij wist nu, in 1358, het landsbestuur aan Aalbrecht, als Ruwaard (rustbewaarder) te verzekeren. Zij slaagde hierin te gerccder, daar Magteld van Lancaster, gemalin van Willem V, wier belangen door de Kabcljaauwschen worden voorgestaan, van hare aanspraken afstand deed. Ofschoon de Ruwaard beloofd had met behulp van de goede steden tc zullen regeren, begon hij echter spoedig die regeringen, waarin dc Kabcljaauwschc partij dc overhand had, willekeurig te veranderen. Buitentijds wilde hij te Delft „de wet verzettenquot;, en toen de burgerij dit niet gedoogde, werd do stad belegerd, ingenomen en aan zeer harde en schandelijke voorwaarden onder-vvoipcn. Duizend burgers en vijfhonderd vrouwen moesten hem blootshoofds om vergeving bidden, dc muren der stad werden 1 gesloopt cn men moest 40,000 oude schilden (ongeveer ƒ.30,000) 1 betalen, Aalbrecht eindigde in 13G4 den oorlog met Eduard, Hertog van Gelderland; in 137ü dien met Arnold van Horen, bisschop van Utrecht, Toen in 1388 de krankzinnige graaf Willem V overleden was, werd Aalbrecht als Graaf gehuldigd, In 1395 mengde hij zich in de twisten tnssehen don adel cn de burgers in Friesland ontstaan, en die dat gewest aan twee partijen, die der Schlerin-gers cn Vctkoopors, ton prooi lieten. Des graven zoon Willcm werd hiertoe met een aanzienlijk leger, waarin wij ook Fransche, Engolsehe cn Duitsche hulpbondon aantrellcn, naar Friesland gezonden. Hij landde aan dc Kuinder (een dorp in Overijssel, nabij Blokzijl)en behaalde, 13 Augustus 1390, eenegroote overwinning. In dc daarop volgende jaren bragt hij Stavoren en Groningen in onderwerping, ofschoon do vrijheidszin dor Friezen en woldra ook gebrek aan geld en vijandigheid van den Heer van Arkcl, eene duurzame onderwerping ondenkbaar cn het aangaan van een bestand noodzakelijk maakten. Het voeren des krijgs tegen het magtige Kabcljaauwschc huis van Arkel werd weder aan 's graven zoon opgedragen, die in 1403 Gorkum, na een lang beleg, innam. In 1404 overleed hierop Aalbrecht, na eene regering van 45 jaren. |
Als menseh cn regent wordt hij zeer niteenloopend beoordeeld. Zijne godsvrucht, door sommigen geprezen, mag echter wel niet moor geweest zijn dan een naauwgezet hechten aan de Boomschc kerkgebruiken dier dagen, daar zij uit zijn leven geenszins blijkt. Hoe toch zoude daarmede eene betrekking hebben kunnen bestaan, zoo als die met de beruchte Aleid van Poelgeest? Zij was uit een oud adelijk geslacht, en haar vader, Jan van Poelgeest, had zich vermoedelijk in de burgertwisten als een ijverig Kaboljaauwseh-gezinde doen kennen. Do graaf nam haar, na don dood zijnor gemalin , openlijk als zijne bijzit aan het bof. Wij kunnen over deze betrekking geenszins met het oordeel van Bilderdijk {Geschiedenis des Vaderl. Dl. IV, bl. 3 cn 4.) instemmen, wanneer hij zegt: „dat hot inderdaad ecu vorst, in dc kracht zijns levens weduwenaar geworden, cn wien zulk een warm bloed door dc aderen bruischte, niet te misduiden was, dat bij zich van een beminlijk cn lieftallig meisje liet bctoovcrcn.quot; Die minnebandel bragt den graaf dan ook in treurige mooijelijkhoden. Dooi Aleid boheerscht, begunstigde hij de partij baars vaders. De Hockschen daarentegen, aan wier hoofd wij 's graven zoon, Willem van Oostcrvant, aantreffen, wilden Aleid uit don weg ruimen. Met of zonder zijn weten, maar onder bescherming van zijn naam en gezag, vermoordden zij de ongelukkige schoonc des avonds van den 21 September 1390, op bet Buitenhof in 's Hage, waar zij vergezeld door ecnige hovelingen, wandelde, Willem moest hierop des graven toorn buiten 's lands ontvlieden en werd eerst bij gelegenheid der Friesche expeditie weder in genade aangenomen, waarschijnlijk omdat men zijne hulp niet missen koude, Aalbrecht toonde zich in dit alles, even als in vele andere omstandigheden zijns levens, zwak en onbeduidend van karakter. Otto van Arkel durfde hem, met oen' stoet van gewapenden bij zich, vergiffenis van oen manslag verzoeken of liever afdwingen, en werd beleefdelijk bejegend. Hij was bovendien zeer spilziek en had steeds behoefte aan gold, waarvan de steden gebruikmaakten, om vele nieuwe voorregten van hem te erlangen. Deze laatste omstandigheid, gevoegd bij de rusten denuitwendi-gon vrede, die althans gedurende een gedeelte zijner lange regering heersehtcn, had op den toestand des lands eene gunstige uitwerking. Handwerken en kunsten begonnen meer te blocijen. Men telde in I3G2 te Dordrecht reeds 32 gilden, en de koning van Engeland ontbood zelfs kunstenaars uit Delft, om mirwerken te maken. Ook handelen scheepvaart namen zeer toe, daar 16 onzer steden tot Acllansa behoorden en wij doorgoede verstandhouding met Zweden, in dit rijk verscheidene kantoren mogten vestigen. AALBURG. Een der vier stiften of provinciën van Jutland, boven do golf van Lym, cn dus hot noordelijkste. Er bevinden zich ongeveer 120,000 inwoners, allen Luthersch. Er worden in dit stift, volgens de boste berigten, 3 steden, 2 marktvlekken en 881 dorpen gevonden, liet wordt in 3 koninklijke ambten en I baronnij verdeeld. Do hoofdstad van het stift, van denzelfden naam, ligt in het district Wcndyssel, aan den zuidelijken oever van don Lymfiord, of golf van Lym, en aan 2 rivieren, dc Ooster- en Wester-Aue, met ongeveer 830 huizon cn 7,500 inwoners, 2 parochiekerken, 1 hospitaal met eene kerk, 2 open- |
AAL-AAN
I
liiu'e gostichtcn voor nrmon, 1 zoovnartschool on 1 compagnio-huis of beurs. Men drijft er veel handel in granen en vooral ook in Deenschen haring. Vorder maakt men er zijden stufl'en, hand-ichoenen, geweren, pistolen, zadels, zeep, leer enz. Er loopen jaarlijks door elkander ongeveer 150 sehepen binnen, waarvan er 00 aan de ingezetenen der stad beliooren. De haven is er veilig en diep, doch het bereiken derzelve kost moeite aan don ingang.
AALGEER. Dit woord komt, volgens Weiland, van aal en fja-cn, haken, trachten. Het is oen drietandige vork, waarmede men aal steekt. In Utrecht heet dit werktuig dyer, in Zeeland palingscheer, elders aalstehcr en aalvork.
AALMOEZENIER. Uitdecler van aalmoezen of vrijwillige giften aan behoeftigen. Van hier aalmoezeniershuis, zijnde een gesticht tot onderhond van arme en gebrekkige mensehen, of van kinderen van armen. In tegenstelling van weeshuizen en andere soortgelijke gestichten, plagt men hier te lande onder aalmoezeniershuizen ook wel zoodanige armgcstichten te verstaan, waarin behoeftigen, zonder onderscheid van godsdienst, onderhouden werden.
AALMOEZENIERSHUIS. (Zie armoede.)
AALST. In het Fransch Alost, eene fraaije en nette stad in Belgie, provincie Oost-Vlaanderen, arrondissement Dender-monde, aan de Dender, op don viersprong van twee groote wegen, li uren van Brussel en 5 uren van Gent gelegen; zij heeft met do onderhoorigheden 12,800 inwoners, en handel in granen, hop en linnen; do beide eerste artikelen wassen in grooten overvloed in don omtrek der stad; het laatste wordt van hot uitmuntende Vlaamsche vlas bereid. Er zijn oliemolens en bierbrouwerijen; men maakt er ook kant, hoeden, spelden, pijpon, aardewerk, leer enz. Het stadhuis, do St. Maartenskerk en eenige andere gebouwen dagteekenen uit de ISJquot; eeuw. Dirk Martin, een der eerste drukkers van Nederland, is hier geboren en heeft hier gearbeid. Zoo ook Koeek, een vermaard Nederlandsch wiskunstenaar, schilder en bouwmeester van Karei V. In vorige eeuwen is hier munt geslagen.
AALST (Geslacht van) is en was sedert de vroegste tijden zoer talrijk in Nederland, en in verschillende takken verdeeld. (janus outman van). Een vrij goed Latijnsch dichter uit het midden der 181« eeuw. Er komen vijf dichtstukken van hem m Dclecüs po'élicisSantenii. (Zie Iloeiifft, Petra.Del. p. 234.11. Peerlkamp, dePoëtis lat. Neerl. p. 196,497.)—(philips en pieter van) staan bij hunne tijdgenooten als edelen bekend en komen ook onder don naam van Waterlos of Waterloos voor. Houterus noemt zo Wate-pastii en elders worden zij Watteputte genoemd. Zij waren gebroeders, waarschijnlijk van het geslacht van dien naam, dat reeds in do 14'1 eeuw te Gent bloeide- Beiden namen deel aan het verbond dor edelen en werden in 1563 op bevel van Alva te Brussel onthalsd. — (joost mattiieus van). Een vermaard krijgsbouw-meester te Blokzijl, die zioh door graaf Lodewijk van Nassouw liet gebruiken, om niet zonder gevaar Steenwijk, dat men (1592) voor had te belegeren, te bezigtigon. Men weet dat het voornomen mislukte. — (joiian van). Was de eerste pastoor, die na de invoering der Herv. godsdienst, to Vleuten, Herraelon, Spangen en omliggende dorpen het Evangelie verkondigde. Hij overleed te Utrecht 1573. — (evert van). In 1602 te Delft geboren, muntte uit in het schilderen van zoogenaamde stillevens; vooral was hij zeer gelukkig in hot nabootsen van vruchten, dood wild, helmen met pluimen en vederen, gouden on zilveren vaten, enz. Hij overleed in 1058. Eenige zijner voornaamste voortbrengselen zijn in het kabinet van den koning van Beijeren.— (willem van). Werd in 1620 te Delft geboren. Hij was een neef on leerling van Evert, maar veel bedrevener in het schildercn van bloem- en fruitstukken dan deze. Na eene reis door Frankrijk on Italië gedaan te hebben, zette hij zich te Amsterdam neder, waar hij veel aanmoediging vond en zijn werk voor hoogen prijs verkocht. Hij ontving gedurende zijn verblijf in Italic, van den Groot-Hertog van Florence, voor wienhij schilderde, een gouden keten en medaille. Hij overleed in 1079. Men vindt een stuk met liloemen en oen ander met dood wild van hom in 't kon. kabinet to 's Hago. — (oerhahdus van) predikant te Vuren en Dalem, SommcUdijk en Westzaandam, waar hij in 1759 overleed, heeft zich bekend gemaakt door de volgende godgeleerde werken; over den Parald van den zaaijer: Ainst., 1748; Memjdstoffen over i/e-
wiyliye waarheden; Amsterd., 1754,2d.; Vijfligjariciejiihelc/edaglen over I's. LXXI: 17, 18; Atnst., 1754; Over den aart en luiluur des zaliyniakenden yeloofs; Amsterd., 1755. Al deze werken zijn thans vergeten, maar waren in die dagen zeer gezocht.
AALSTIUS (J.) maakte zicli eonigen naam door zijne schriften tegen B. Bckker en de wederdoopors. Hij gaf ook in hot licht eene Inleiding tot de zcdeleer en rede nicer, bonovens eenige Leerredenen over het lijden van Christus.
AAM was vroeger do benaming van een groot vat, houdende 4 ankers, of 8 steekkan, of 64 stoop, of 128 mongclon, thans overeenkomende met 1,552 Nederl. vat.
AAMBEIJEN (Uaemorrhoïdes) zijn uitzettingen van de adevon inden endeldarm, waaruit dikwijls bloedvloeijing volgt; soms stort het bloed zich onder de huid uit, die dan ziekelijk veranderd wordt. Zij ontstaan soms uit plaatselijke oorzaken, maar meestal zijn zij een gevolg van gestoorden omloop in don onderbuik. Als verschijnsel komen zij dus bij tallooze ziekten voor, maar berusten soms op een eigenaardigen toestand van het ligchaam, die vooral bij mannen van middelbare jaren voorkomt en dikwijls erfelijk is.
AAMBORSTIGHEID. {Asthma) Mooijelijke ademhaling soms zonder hoesten, maar meestal daarmede gepaard. Bij sommige lijders vertoont zich dit toeval aanhoudend, bij andere met grootere of kleinere tusschenpoozen, waarin zij geheel daarvan bevrijd zijn. Hot berust op eene krampachtige vernaauwing, of toesnoering der fijnere vertakkingen van de luchtpijpen. Vroeger meende men dat do oorzaak vooral in eene gestoorde, of ongoeven-redigde werking der zenuwen moest gezocht worden. Toon mon later met meer zorg dan vroeger, do lijkeu dor overledenen geopend heeft, zag men dat er in zeer vele gevallen, waarin men gedurende het leven dit verschijnsel waargenomen had, een ziekelijke toestand en veranderingen in het weefsel of in den bouw van de ademhalingswerktuigen, of van het hart, of do groote vaten bestonden. Deze zijn evenwel niet altijd genoegzaam, om het verschijnsel van aamborstigheid to verklaren. Men kan in sommige gestellen met grond vragen in hoe verre die veranderingen meer als gevolg der ziekte dan als hare oorzaak beschouwd worden moeton. Men heeft de oorzaak dan ook wel voor enkele gevallen in een ziekelijken toestand van meerverwijderde doelen willen zoeken, met name van de hersenen, het ruggemerg on van hunne vliezen; soms ook in gezwellen die op do werkende zenuw drukten. Dit zijn evenwel zeldzaamheden en het ontbreekt dan ook niet geheel aan waarnemingen, waarin het zorgvuldigst onderzoek, zoo bij het leven als na den dood verrigt, niet in staat was, om do oorzaak op to geven, en de oude mecning die de aamborstigheid aan gestoorde zenuwwerking toeschreef, is dus niet geheel verlaten. Waarschijnlijk zal de oorzaak dikwijls in het bloed zelf gezocht moeten worden.
AANBEELD. Een van de gehoorbeentjes. (Zie gehoor.)
AANBEEREN. Een woord in de zeevaart gebruikelijk, hetzelfde als aanharen, beteekende alle zeilen bijzetten.
AANBESTEDING. Als waterbouwkundig artikel raadplege men: Pasteur, Handboek voor den Ingenieur; Zutphen, 1825; Dl. I, bl. 1.
AANLEG. Dit woord boteckent, in do beschrijving der fraaije kunsten, het plan of de schets voor de uitvoering van een kunststuk gemaakt wordende, en waarin allo wezenlijke doelen van hetzelve te vinden zijn. Zonder zulk eene sciiets zou de kunstenaar gevaar loopen, van een stuk te leveren, hetwelk noch eenheid, noch een schoon geheel zoude bevatten. - In de zielkunde verstaat men door Aanleg
Zr-=--eeiien zekeren graad van natuurlijke vatbaarheid ton goede of kwade, en wanneer het eene vat-r-=--eeiien zekeren graad van natuurlijke vatbaarheid ton goede of kwade, en wanneer het eene vat-
- baarheid is in het loeren of uit-
C B oefenen eener kunst, dan betce-
kent hot woord Aanleg zoo veel als talent, doch menigmaal ook alleen eenen geringen graadvan hetzelve.— Ook verstaat men nog door Aanlog: de helling van een aarden wal, van een weg enz. Een aanleg van '/j of van '.'m,, beteekent dan, dat in horizontale rigting gemeten, de lengte BC gelijk is aan 'Ai of aan Vioo van do vertikalo hoogte AB. Men zegt ook wol oen aanleg van 20 cl enz. als BC gelijk is aan 20 ellen.
A AN1 fj KM PING is die bewerking, wnnrbij men , zonder eigenlijke bezinking, door het lossen van vletzoden, zekere schadelijke diepten voor dijken of andere werken tracht weg te nemen; ook geschieden de aanplempingen wel eens vóór dat men mot de eigenlijke bezinkingen door rijzen-zinkstukken aanvangt, ten einde sommige te diepe kuilen in den bodem weg te nemen, of andere schadelijke diepten onder water te vercffenon, en daardoor een vlakker grond te vormen, waarop de zinkstukken gelijker kunnen worden geplaatst.
AANKASERING. Als waterbouwkundig artikel raadplege men: I asteur, Handboek voor den Ingenieur; Zutphen, 1825; Dl. I, bl. 1.
AANSCHOUWING. Dit woord, dat in den eigenlijken zin dc rigting dor oogen op cenig voor hen geplaatst voorwerp be-tcekent, heeft in de wljsgeerige wetenschappen eenc meer alge-mconc beteekenis verkregen. Daarin wordt er de indruk mede aangeduid van alles wat op de zinnen invloed heeft, voor zooverre deze indruk met bewustheid van den beschouwer gepaard gaat; cn omdat zulk een indruk eenc voorstelling doet ontstaan, wordt deze cene aanschouwing genoemd. Er zijn twee zinnen; de uitwendige en do inwendige. Door den uitwondigon, die vijf onderscheidene wijzigingen hoeft, als hot gezigt, het go-hoor, den reuk, den smaak on het gevoel, en waartoe hot ligehaam even zoovele onderscheidene werktuigen bezit, ontvangt de monsch indrukken van hetgeen buiten hem is on verkrijgt hij daarvan voorstellingen; door den imvondigen zin daarentegen indrukken van hetgeen er in hem omgaat, dus voorstollingen van zijne gedachten, gewaarwordingen, gemoedsaandoeningen enz, Vau daar dat or in den bovengenoomden zin des woords uitwendige cn inwendige aanschouwingen zijn. Niets kan indruk op de zinnen bobben dan hetgeen in de ruimte of in den tijd bestaat: dat wat tot don uitwondigon zin behoort, beide in de ruimte en in den tijd: wat door den inwendigen zin wordt waargenomen, alleen in den tijd. Houden ruimte en tijd op voor onze bewustheid te bestaan, dan verdwijnt ook elke voorstelling, elke aanschouwing. Vau daar dat dc wijsgeer E. Kant ruimte en tijd de vormen dei-zinnelijke aanschouwing heeft genoemd. Daar er geone ervaring kan bestaan dan van hetgeen door do zinnon wordt beschouwd, zoo was hem ruimte en tijd de grens van alle ervaring. Do met bewustheid verkregene zinnelijke indrukken, d.i. de zinnelijke voorstellingen, kunnen bewaard en door do verbeelding op nieuw en zoo, als of de zinnelijke voorworpen aanwezig waren, voor den geest worden gobragt — en als tegenwoordig worden beschouwd. Ook deze voorstellingen van hetgeen eenmaal dooide zinnon is aanschouwd, maar niet meer aanwezig is, noemt men, eonigzins oneigenlijk, zinnelijke aanschouwingen. De aanschouwingen bchooren derhalve, met uitsluiting van het bovon-zinnelijko waarvan goene aanschouwing mogelijk is, tot het zinnelijke. Daar zij altijd tot enkele, op zich zelve staande en bepaalde voorworpen betrekking hebben, of, om dit ook mot een gebruikelijk kunstwoord te noemen, daar zij altijd concrete voorstellingen zijn, zoo staan zij togon de abstracte voorstellingen of begrippen over, die uit de verooniging en vergelijking van oeno veelheid van aanschouwingen bestaan en tot welke do zinnelijke aanschouwingen de stof opleveren (zie abstractie). De leer van de zinnelijke aanschouwingen als afhankelijk van do vormen van ruimte cn tijd, noemde de wijsgeer Kant aesthelica, tegen hot aangenomen gebruik, volgens hetwelk met dat woord de leer van het scboonoin natuur cn kunst word aangeduid. — In eenen eenig-zins anderen cn zelfs hoogeron zin wordt hot woord aanschouwing gebruikt, als daardoor het ideaal wordt verstaan, dat den kunstenaar voor den geest staat cn dat hij aanschouwelijk maakt door zinnelijke voorstelling, d. i. door zijne kunstproducten.
AANSC1IOUWINGSLEEU. Met dat woord drukte Pestalozzi de aanwijzing uit van de door hem voorgeslagouc handelwijze, om bij de kinderen de zinnon te oefenen door hot aanschouwen van uitwendige voorwerpen, en hen zoo tot het denken op te leiden. Die handelwijze bestond daarin, dat hij do kindoren dooide voorstelling vau getallen, vooral door de verhouding van het tientallig stolsel, door het aanwijzen dor vorming van meetkunstige vlakke en ligchamelljke figuren, en dus van do beide vormen van het denken van ruimte en tijd, oefende en tot het regelmatig donken opleidde. Hij heeft tot dat einde, gelijk hij het noemde, een A U C der aanschouwing geleverd. — Men heeft naderhand
mot min of meer goed gevolg, de doorhem voorgeslagene handelwijze op het onderwijs in het zingen, tockenen en schrijven toegepast.
AANS IEKENDE ZIEKTE. (quot;Zie besmettelijke ziehte.)
AANTREKKING, AANTREKKINGSKRACHT. In alle lig-chamen die wij in de natuur kennen, huisvest een streven, om tot elkander te naderen; de oorzaak hiervan noemen wij aantrekkingskracht. Do aantrekking die een ligehaam aldus op een andor uitoefent, is afhankelijk van de hoeveelheid stof waaruit bot bestaat en van den afstand waarop hot geplaatst is, zoodanig dat zij regtstreeks evenredig is aan die hoeveolhoid stof, en omgekeerd evenredig aan do tweede magten van de afstanden. Daar de aarde zooveel meer stof bevat dan allo ligebamen die op hare oppervlakte zijn, overtreft hare werking zoozeer do onderlinquot;e aantrekking der llgchamen, dat wij deze niet dan door bijzondere kunstmiddelen kunnen ontdokkon. Do aantrekking die de aarde op de llgchamen aan hare oppervlakte uitoefent, veroorzaakt de zwaarte der llgchamen cn dc hoegrootheid dezer zwaarte, in eeno aangonomone eenheid (ponden, oncon enz.) uitgedrukt is hun gewigt. Hot gewigt is dus do maat dor zwaarte. Dewijl dc zwaarte der ligehamen door de aantrokking dor aarde ontstaat, hoeft men de aantrekkingskracht ook wel zwaartekracht genoemd. In deze betookenis is deze benaming ook in de sterrokunde in gebruik en wordt dan veelal algemoeno zwaartekraeht (yravilaiio) genoemd. Do aantrekkingskracht oefent niet slechts op de ligebamen aan do oppervlakte der aarde haar vermogen uit, maai-zij hcerseht in alle deelcn van hot heelal. De aarde trekt do maan aan, en wedorkoerig trekt deze de aarde aau, welke laatste werking zich, b. V. in do ebbe en vlood, openbaart. Eveneens oefent do zon op do planeten aantrekking uit. Zelfs de dubbelsterren gehoorzamen aan de boven opgegeveno wet. Deze wet geldt echter alleen voor die gevallen waarin do llgchamen op meetbare afstanden van elkander geplaatst zijn. Worden zij namelijk op onmeetbaar kleine afstanden van elkander geplaatst, of, gelijk men gewoonlijk zegt, mot elkander in aanraking gobragt, dan vortoonen zij evenzeer onderlinge aantrekking, doch op ze^r vcrschillondc wijzen. De deeltjes waaruit de vaste llgchamen bestaan, trekken aldus elkander aan en daaruit ontstaat do meerdere of mindere graad van zamonhang dezer llgchamen. In dit geval wordt de aantrekkingskracht (co/ioes/e), of kracht van zamen-bang genoemd. De vastheid dor llgchamen is daarvan grooten-deels afhankelijk. Worden verschillende ligehamen met elkander in aanraking gobragt, dan openbaart zich ovenzoo eone weder-keerlgo aantrekking. Deze wordt aankleving (adhaesie) genoemd. Het Is daarbij onversohillig in welken toestand dc llgchamen zijn, zij mogen vast, vloeibaar, of luchtvormigwezen. Do kracht neemt toe naar mate hot getal dor punten van aanraking vermeerdert, en zij is des te grootor hoe geringer de zamenhnng dor deeltjes in een dor beide llgchamen is. De aankleving is dus grootertusschou een vast en oen vloeibaar, dan tusschen twee vaste ligehamen en nog grooter tusschen luchtvormige en vaste llgchamen.
Wanneer verschillende ligehamen met elkander In aanraking worden gobragt, kunnen er eone menigte van verschijnselen ontstaan, welke men mode aan de aantrekking toeschrijft. Wordt, b. v., eeno naauwe buis in water of in oonige andere vloeistof gebragt, dan zal deze door de aantrekking van don wand der buis, hooger daarin opstijgen; evenzoo zullen vloeistoffen tusschen twee zoor nabij elkander geplaatste platen glas opstijgen enz. Deze werking wordt aantrekking der haarbulzon (capillariteil) genoemd. Vele vaste llgchamen bezitten do eigenschap, om, indien zij in aanraking mot cene vloeistof komen, zelf vloeibaar te worden of zich op te lossen; do vloeistof wordt dan hot oplossingsmiddel genoemd. Wordt dit laatste door middel van warmte of op eenlge andere wijze weder verwijderd, dan scheidt zich het vaste ligehaam weder af. In zeer vele gevallen ontstaat er bij bot in aanraking brengen van twee ligehamen, zoodanige onderlinge aantrokking, dat de beide llgchamen hunne kenmerkende eigenschappen daarbij verllczon en er een nieuw ligehaam geboren wordt, dat geheel van de beide vorige verscliilt. Deze werking wordt aan scheikundige aantrekking of verwantschap (affiniteit) toegeschreven.
Vele ligehamen kunnen in bijzondere toestanden worden gebragt, waarin zij behalve aantrekking, ook afstooting openbaren.
AAN — AA!'
|
llit hecf'i in ilen magnetischen en clectrisohen toestnnd plants. Hij den magneet znllen nUlus de ongelijknamige polen elkander aantrekken, de gelijknamige daarentegen elkander afstooten. Dit ■/.elfde heeft bij geeleetriseerde ligehatnen plaats. Zijn twee ligeha-men op dezelfde wijze geëlectriseerd, dan stoeten zij elkander af; zijn zij daarentegen tegengesteld geëlectriseerd of met ongelijknamige electriciteit bedeeld, dan trekken zij elkander aan. Ook deze aantrekkingen en afstootingen volgen dezelfde wet als de vroeger vermelde aantrekking. Zij nemen namelijk af in reden van de tweede magten dor afstanden. Aantrekking en afstooting vertoonen zieh, eindelijk, ooktusschen geleiders waarin electriselie stroomen plaats hebben. Zijn de geleiders evenwijdig en hebben ,1e stroomen dezelfde rigting, dan trekken deze elkander aan; zijn de rigtingen der stroomen tegengesteld, dan stooten zij elkander af. Ook tnssehen magneten en electriselie stroomen vertoont zieh onder bepaalde omstandigheden, aantrekking of afstooting. AANVULLING'TUSSCHEN DE KESPEN. Is een term m den sluizenbouw. Wanneer namelijk de palen geheid en de kespen of slikhonten daarop gelegd en bevestigd zijn, dan wordt de tusschenruimte tusschen deze kespen, na eerst van alle vuiligheid, modder, spaanders enz. gezuiverd te zijn, aangevuld met de bost te vinden klei-specie, welke aanvulling alsdan met de meeste zorg moet behandeld worden, en alles zoo vast doenlijk en zoo diep mogelijk tot onder de kespen wordt aangestampt. Ecne zorgvuldige behandeling dezer aanvulling doet zeer veel af tot de digiheid der sluizen. AANWAS {Jus accrescendi; Droit d'accroissement) noemt men in het Komeinsche en in het hedendaagsche Fransehc en Neder-landsehe regt eenc wijze van eigendomsverkrijging. Er heeft namelijk aanwas plaats ten voordeele van erfgenamen of legatarissen, in geval eene erfstelling of legaat aan verscheidene personen gezamenlijk gemaakt is, en de beschikking ten opzigte van eenigen der mede-erfgenamen of mede-legatarissen geen gevolg kan hebben. Als, b. v., een erflater bepaalt: „ik vermaak mijn huis aan A, B en Cquot;, en een of twee der benoemden kwam te overlijden, zoo vervalt zijn aandeel aan de beide overigen door regt van aanwas; heeft hij echter A, B en C ieder voor een derde gedeelte ingesteld, zoo heeft er geen aamcas plaats. De reden van een en ander is deze; de erflater wordt geacht de wet te kennen en weet dus welken zin de wet aan zijne woorden zal hechten. Nn mag men aannemen dat indien een erflater aan onderscheidene personen dezelfde zaak bij ééne en dezelfde beschikking gegeven heeft, zonder aanwijzing van elks bepaald aandeel, bij ook gewild beeft dat bij ontstentenis van een hunner, die zaak onder hen alleen zoude verdeeld worden; heeft hij daarentegen aan elk een bepaald gedeelte aangewezen, dan houdt de wet het voor zijne begeerte, dat elk met zijn aandeel zoude tevrc-den Zijn, zonder op iets meer aanspraak te kunnen maken. (Men zie over Aanwas artt. 1049 en 1050 B. W. en 1044, 1045 C. N.) AAP. Onder dezen algemeenen naam begrijpt men de verschillende soorten, behoorende tot eene familie van zoogdieren, die door den vorm dos ligchaams en de wijze van handelen het naast bij den mensch komt. Sommige schrijvers over natuurlijke geschiedenis hebben deze familie onder den naam van die dei quot;vierhandige» van alle andere dieren afgescheiden, en werkelijk bezitten ook de meeste apen aan de voor- en aehterpooten dn men, die in hunne bewegingen tegenover de vingers kunnen g' |
steld worden, hetgeen het kenmerkende cener band daarstclt. Evenwel zijn er onder de Amerikaansche ook, bij wie de duim steeds bij de voorpooten de rigting der vingers blijft behouden. De apen hebben driederlei soort van tanden, hetzij in hetzelfde getal als de mensch, of wel vier kiezen meer. Wanneer men onder deze familie van zoogdieren ook de Bastaard-apen of spookdieren rekent, kan men gevoegelijk al de soorten tot vier hoofdgeslaehten brengen, welke dan weder naar verschillende kenmerken van minderen rang in ondorgeslachtcn worden verdeeld. Als het meest den menseh nabij komende, doen zich het eerst voor do apen der oude wereld (stmia of pilhecus) die hetzelfde aantal tanden hebben als de mensch en wier neusgaten slechts door een zeer dun kraakbeen van elkander afgescheiden zijn. Eenigen missen den staart, anderen bezitten er een, doch waarmede zij niet in slaat zijn conig voorwerp aan te vatten. Tot dit eerste geslacht behoort de Chimpanzee (zie aldaar), do Oramj-oetan (zie aldaar), de Macaco, de Magot, de Mandril, dt-Nensaap en alle bavianen. j Het tweede geslacht, dat der Meerkatten {Cebtis)i is geheel aan j de nieuwe wereld eigen; zij onderscheiden zich door vier kiezen meer en daardoor dat de afscheiding tusschen de neusgaten zeer breed is; de staart is lang bij allen, somtijds een grijpstaart. Hiertoe behooren de Brulaap, de Coacta, Belzebuth, de Doeroehoeh en anderen. | Het derde geslacht verschilt zeer van de overige door zijne i scherpe kromme khiauwen, in plaats van platte nagels op de ! handen; over het algemeen zijn het kleinere dieren, die in do bosschen van Zuid-Amerika op de wijze der eekhorens leven; hun voedsel bestaat uit insecten en vruchten. Men noemt hen | Wislilies (Hapale). I Eindelijk komt als vierde geslacht in aanmerking dat der Bastaard-apen of Prosimii, ook wel Spookdieren genoemd, die het aangezigt behaard hebben, cn den nagel van den tweeden vinger krom. gebogen, lang en scherp. Het zijn nachtdieren, die de Molukschc eilanden, Madagaskar en sommige streken van Alnka ! bewonen. Verg. omtrent dit geslacht; J. van der Hoeven, Bij-' dragen tot de kennis van de lemuridae of prosimii. ' De ware en natuurlijke verblijfplaatsen der apen zijn de onbe-f pane wildernissen en wouden, die onder de keerkringen den aardbol zoo rijkelijk bedekken en die hun tegelijk een overvloed van ' voedsel aanbieden cn hen voor het zongen der zonnestralen beveiligen. Gedurende het midden van den dag zijn deze bosschen - ! bevolkt met stille, vreedzame, rustende en zwijgende dieren, en - naauwelijks wordt dc algemeene stilte hier of daar in eenige kille |
A A li
AAP
|
kloof, door hetsclirceuweu vaneen' ontwakemlen papegaai of hei fluiten van eenen aap gestoord. Doch heeft de ondergaande zon haren brand verminderd en de avondkoelte gesuisd, dan herleven de bewoners der wouden en geen onder hen doet zich spoediger bemerken dan de soorten van het apengeslacht. De kleinere, van natuur minder stout, trekken de opmerkzaamheid van den mensch tot zich door hare pogingen om zich te verschuilen; en alleen eene menigte van kleine kopjes mot schitterende rondblikkcrende oogjes, uitgestoken tusschen het dik gebladerte, toont duidelijk aan, dat de zorg voor zelfbehoud genoegzaam opgewogen wordt door nieuwsgierigheid. De koenero soorten daarentegen trekken de aandacht door een regen van doode takken, bloemen of vruchten, die zij den ongenoodon toeschouwer naar het hoofd werpen of die in hunne dartele spelen toevallig uit de boomen afvallen. Doch deze tusschenruiinte van algemeenc levendigheid duurt in de bosschcn der keerkringswcreld betrekkelijk kort: weinige morgen- en avond-uren zijn genoegzaam om aan de behoeften der apen te voldoen, en de stralen eener loodregte zon of de schemering der nachten noodzaken hen weder eene stille, bedekte schuilplaats op te zoeken tegen de hitte of de roovers. Eenigc soorten, die het zuiden van Amerika bewonen, zijn daarentegen volkomen nachtdieren. Zoolang het daglicht schijnt, blijven zij in volslagene onbewegelijkheid, en slechts als de duisternis invalt, komen zij te voorschijn en doen de bosschcn van hun vervaarlijk gehuil weergalmen. Sprekende van den rooden brulaap zegt Waterton: „Niets kan schrikverwekkender wezen dan zijn nachtelijk gebrul. Terwijl gij in deze sombere onmetelijke wouden in uwe hangmat rust, hoort gij hem met tusschenpoozen brullen van elf uur 's avonds tot aan de morgenschemering en gij zoudtmecnen dat de helft der verscheurende dieren van die streek hun moordbedrijf uitoefenden. Nu schijnt het de luide schreeuw te zijn van den jaguaar, wanneer hij zijne prooi bespringt; dan verandert het gebrul in de diepe bastoonen, die hij uit als hij van alle zijden ingesloten is; dan weder hoort gij zijn laatst rochelend gegil, alsof hij door een doodelijken beet getroffen was.quot; Het voedsel der apen is wel eigenlijk plantcnvoedsel, doch niet uitsluitend; de meeste soorten nuttigen ook insecten, terwijl de vogeloijeren en de honig der wilde bijen gretig door hen gezocht worden. De uitgestrekte wouden bieden hun eenen eeuwigduren-den overvloed op van allerlei noten, sappige vruchten, wortels en eetbare rietgewassen. Daar zijn cenige verhalen van het eten van krabben en mosselen door den orang-oetan, maar deze missen genoegzame geloofwaardigheid. In den staat van gevangenschap is plantcnvoedsel hun noodzakelijk en meest voedend; doch zij leeren langzamerhand alles nuttigen, wat de weelde der menschcn heeft uitgevonden om het gehemelte te streden, en sommigen worden ware dronkaards. Op een paar uitzonderingen na, als die van dc pilhecia chiropotes, Humb. (welke bij afgezonderde paren leven), vereenigen zich alle aapsoorten in troepen van cenige honderden bijeen en verkiezen de randen der bosschen in de nabijheid eener rivier. Zij leven meestal onderling in goede verstandhouding, doch indringers van andere soorten worden spoedig met veel ge-druisch en beweging verdreven. Hunne nesten voor de jongen, zijn gespleten boomen, rotsen en ineengegroeide heesters. Dc jongen die zelden meer dan twee in getal zijn, worden door het wijfje met de grootste zorg en liefde verpleegd, en zelfs nog langen tijd nadat zij in staat zijn den troep te volgen, zullen zij op het naderen van gevaar, den rug der moeder beklimmen, die voor hunne verdediging eigenbehoud zal opofferen en wier vreesachtigheid eensklaps in roekeloozen moed verandert. Het is evenwel zonderling dat in de gevangenschap meestal het tegenovergestelde heeft plaats gegrepen; wanneer eindelijk, na groote zorg en moeite, een wijfjesaap in eene diergaarde geworpen had, keerde zij het jong terstond den rug toe en drukte er zelfs afkeer voor uit. Het natuurlijk vaderland der apen is dc palmenstreek, want buiten de keerkringen komen weinige soorten voor en Europa heeft slechts cenige verwilderde, zoogenaamde meerkatten op de rotsen van Gibraltar aan te wijzen, die aldaar door de Mooren achtergelaten zijn en door dc jagtwet tegen uitroeijing beschermd worden, liet zuidelijk Azie, dc groote eilanden Borneo en Sumatra, waar de orang-oetan voorkomt, het midden van Afrika, waar dc afschuwelijk mandril huisten het tropische Zuid-Amerika zijn de eigenlijke woonplaatsen der aapsoorten, waarvan men er tegenwoordig over de 150 kent. (Vergelijk de werken van Aude-bert, Cuvier, Spix, Muller en Schlegel, en voor de anatomie die van Camper, d'Alton en SandifortJ |
AAR is in grootte de derde rivier van Zwitserland, die in het Berner Oberland ontspringt, door het Oberhasli-dal stroom ten bij de Handeck in verschillende watervallen naar beneden stort, waarvan er een, 200 voet hoog, een der meest grootsche natuur-tafereelen van Europa oplevert. Verder vloeit zij door de meeren van Brienz en Thun, neemt verscheidene kleinere rivieren en beken op, bespoelt de steden Unterseen, Thun, Bern, Solothurn, Aarburg, Olten, Aarau, Brug en Klingenau, en verecnigt zich bij het stadje Waldshut met den Rhijn. Op dc ylelscJicrs (ijsvelden) van de Aar nam de beroemde natuuronderzoeker Agassiz proeven omtrent hunne wording en voortgang. AAli, eene kleinere rivier in dc pruissische Hhijn-provincien, welker oevers tegenwoordig om hunne romantische schoonheid. veel door reizigers, voornamelijk uit Engeland en Nederland, bezocht worden. Dc Aar ontspringt uit de bergen van den Eifel en stroomt langs dc stadjes Adenau, Altenahr en Ahrweiler, tot zij tusschen Kemagen en Sinzigin den Rhijn valt. liet is voornamelijk tusschen Walportzbeim, een dorpje digt bij Ahrweiler en Altenahr, dat de wilde schoonheid der rotsoevers des reizigers grootste bewondering wekt en aan het dal van de Aar den naam heeft doen toekennen van het kleine Zwitserland. Er groeit aan de helling der bergen een zeer goede wijn, welks prodnkt jaarlijks gemiddeld 19,000 amen bedraagt. (Verg. Murray's Hand-book for Northern Germany.} AAR. Een watervliet, van welken, zoo wel als van de veen-landen, het ambacht Aarlandervccn zijnen naam heeft. Ook scheidt deze watervliet het ambacht in twee declen, waarvan het westelijke gedeelte Langer-Aar en het oostelijke Korter-Aar heet. De Aar neemt zijn begin uit den Rhijn te Alphen of liever te Aarlandervccn, en valt bij het tolhuis te Nieuwvecn , tusschen Amsterdam en Gouda, en wel bij het huis ter Lucht, in den Amstel. Ook is dit water een gedeelte der gemecne trekvaart, tusschen dc twee gemelde steden. In onzen leeftijd is dc Aar veel dieper gemaakt, ten gevolge van het plan voorgedragen door den heer J. de Jong, te Amsterdam, in het werkje: dc. j Drecht en de Aar, voor grootere schepen bevaarbaar (/emaalct: Am- |
|
stcrdnm, li?25; cn wnnrover mon nalezo 6. Moll, in do Natuur-kundhje bijdragen voor 1826; boekbeschouwing, bl. 133 — 145 cn 202—205. AAliDAKER (Lcithi/rus luberosus, L.) eeno plant behoorendo tot de familie der papilionaceae cn veelvuldig tussehen bot koorn voorkomende op de kleilandcn van Gelderland, Utrecht, Voonic, lJutten en voornamelijk Zeeland. De knobbchvortcl (ook uardnool cn aardmtiis genoemd) wordt gezocht, als kastanjes gegoten cn levert een smakelijk, gezond en ligt verteerbaar voedsel op. Ook heeft men beproefd om door den gebranden aardaker de koffij te vervangen. Volgens Brnconnot bevatten de 500 doelen wortelknollen : 327,89 water, 84 zetmeel, 30 kristalliseerbare suiker, 25,2 vezelstof, 15 dierlijke stof, 14 eiwit, 1,8 zuringzuron kalk, 0,9 olie cn vet-wasaardige stof, 0,5 phos-phorzuron kalk, 0,22 zwavelzure potasch, 0,10 appclzure potasch, 0,10 phosphorzure potasch, 0,10 ohloorkalium en cenc riekende stof. Vergelijk: Annates de chcm. el de pharm. VIII, 241. Trommsdorfï's iVciies Journ. III, 1,389. AARDAMANDEL is de wortelknol van het eetbare cypergras [ci/perus escuhnlus) behoorendo tot de familie cyperaceae {trian-dria monoyynia, L) dat oorspronkelijk in Egypte cn het zuiden van Europa te huis behoort. De wortelknol hoeft, raauw gebruikt, een'zoeten smaak, ccnigzins naar dien van hazelnoten zweomend. In Italic, waar zij dolcichini of bacicci hceten, worden zij bij het nageregt als amandelen gegoten en elders als surrogaat voor de koffij gebruikt. Merkwaardig is het voorkomen oencr vette olie in den wortel; in de 1000 doelen vond Semnola 48 vette olie, 210 vezelstof, 15 eiwit,224amylum, 43 inulinum, 178 gom, 123 kristalliseerbare suiker, 14 kleurstof, 55 potasch-, kalk- cn magnesiazouton, benevens kiezelaarde. Vergelijk; Journ. de Chcm. AUdkale 1835, XI, 256. liepertor. f. d. Pharm. LX, 2X2. Journ. de, Pharm. iVov. 1822, VIII. Reperlor. f. d. Pharm. XX, 375 en Witson Geijsbeck. Ver/iandelinf/ over de aardamandelen; Amst. 1S08. AARDAPPEL. De wortelaardigo knol van het sotanum tuberosum, L., oene plant, die tot de pentandria monoyynia, L., familie hi/pomonopetalae solaneae behoort. Zij werd in 1565 door oen' slavenhandelaar J. Hawkins uit Peru, alwaar zij oorspronkelijk voortkomt, ais eeno kruidkundige zeldzaamheid naar Ierland overgobragt. Sir Franois Drake bragt ze twintig jaren later op nieuw naar Europa cn wel in zulk eeno hoeveelheid, dat men de cultuur op ruimer schaal kon beproeven. Hij gaf zo don plantkundigen John Gerard cn liet zo zelf in zijnen tuin mot do moeste zorg behandelen. Ook de Ncderlanclsohe kruidkundige Clusius, hoogleoraar te Lcyden, kwam in 1589 in het bezit van cenige aardappelen, die hij eerst in don botanisohon tuin liet aankweken, waarna zo vervolgens vorder door de Nederlanden verspreid worden. In den aanvang dor 17 le eeuw werd de aardappel nog als oene groote zeldzaamheid op de koninklijke tafel tc Parijs aangemerkt. Eerst nadat Sir Walter Raleigh ze nogmaals (1623) naar Engeland overbragt, verwierf het gebruik langzamerhand cenige meerdere algemeenheid, en ten spijt van het vooroordeel dat het gebruik als schadelijk voordo gezondheid langen tijd heeft tegengewerkt, verbreidde het zieh zoodanig, dat tegenwoordig in de noordelijke landen van ons werelddeel do aardappel een voornaam bestanddeel van het volksvoodsol uitmaakt on oene ziekte als die in 1844 bet eerst bij ons waargenomen is en twee jaren later zoo geweldig toenam, eeno algcmeono ramp moet hceten. Volgens de F/ora Peruviana van Peron, groeljen de aardappelen bij Lima, de hoofdstad van Peru in hot wild; dc Inlanders noemen ze daar papas. Ook komen zij natuurlijk voor in de bosschen van Santa-Ee-de-Bogota, bij Montevideo, Maldonado en Valparaiso| ook treft men ze aan in het zuiden van Chili, waar de inwoners ze ma)ja noemen. Hot oudste bekende borigt aangaande den aardappel vindt men bij Garoilasso de Ia Vega, |
Comment, realen, I. p. 132, v. Aldaar wordt gemold, dat deze aardvrucht voornamelijk in de Poruviaansche provincie Collao, aan het meer Titicaca wordt gebouwd, welke voor do Turksoho tarwe te koud is cn behalve voor den aardappel, slechts voor de ejuinoa (chenopodium quinoa) geschikt. Gelijk alle planten die aan mensohclijkc cultuur onderworpen zijn, leveren ook do aardappelen zeer vele verscheidenheden op, welke bij do landbouwers in verschillende landen onder verscheidene namen bekciul zijn. In zijn vaderland groeit dc aardappel in oenen stcenachtigon, leomigon, echter vrij lossen grond. In Europa is de zandgrond als de voordeoligste bekend, doeh bij oene gesehiki, ..cwerking kan do plant in eiken grond gedijen. Men rooit de aardappelen als het loof verwelkt; het is dan de juiste tijd, want dan scheiden zich de knobbelige wortelen van de langere. In vorige jaren meende men dat hot gebruik van aardappelen, gerooid terwijl do plant nog bladeren droeg, schadelijk zoude wezen; maar veelvuldige proeven hebben bewezen dat deze mooning geenen grond heeft en dat alleen de knolwortel meerder vochts bevat. Daarentegen heeft men aangetoond dat in de aardappelen, die half boven don grond gelogen hadden cn dus groen en stengelachtig geworden waren, zich solanion ontwikkeld had, waardoor zij voor de gezondheid schadelijk kunnen zijn. Dc voedende kraeht van dozen wortel is zeker oene der grootste van allo plantproducten en wordt alleen door die van het koorn overtroffen ; daarentegen levert een bunder land met aardappelen bepoot, ongeveer viermaal zooveel drooge voedingstof als een bunder met koorn bebouwd. De wijze van poting is twoederloi of achter don ploeg of langs de lijn in geregelde rijen; men maakt zo dan tussehen do rijen van tijd tot tijd schoon cn moet op sommige plaatsen eens of tweemaal aanaarden om de aardappelen te doen gedijen. Men heeft tot bet poten doorgesneden aardappelen, ook wel kiemen of oogon, zelfs wel do dik afgesneden schillen gebruikt, dan deze wijze van handelen is zoor te verworpon en missohien wordt daaraan ook met regt de bekende aardappelziekte toegoscbreven. Men bewaart do aardappelen hetzij in vorstvrije kolders, hetzij in kuilen, waarin zij tot oen dijk opgehoopt, dan met stroo en vervolgens met aarde bedekt worden. Als mcnschonvocdsol worden dc aardappelen op honderde wijzen toebereid. Sommige soorten worden vroeger uitsluitend tot boestcnvoedor aangewend, dan sedert 1845 dienen ook die weder don mensch tot voedsel; evenwel worden nog overal vele aardappelen, hetzij gekookt (dat do boste wijze schijnt tc zijn) hetzij raauw als stalvoedoring gebruikt. Do moeijclijkhcid van het bewaren dor aardappelen hoeft aanleiding gegeven tot het daaruit afzonderen van het zetmeel, hetgeen droog zijnde oneindig veel langer bewaard kan worden. Do fabrikant Tornaux, bekend door de invoering der Thibotaansebe geiten in Frankrijk, heeft uitgevonden om van de aardappelen eene polenta te maken, waartoe zij in wasem gekookt, dan gedroogd en op 'U van hun gewigt gebragt worden; hij is latei-op de gedachte gekomen daarvan oen broodsurrogaat te vervaardigen; daartoe mengt hij do polenta met bcoiidorengolci, welke stof hij terrouen noemt, (oen woord, zamcngosmolton uttTernaux cn Saint-Ouen, de rlaats, waar de eerste fabrijk is opgcrigt.) Cadet do Vaux vond daarop uit, de aardappelen met gemalen erwten to mengen, welke vereenigde stof lang onbedorven kan gehouden worden. Dezelfde soheikundige hoeft van gekookte aardappelen cone zoor bruikbare zoop gemaakt, er suiker uit gekookt, azijn uit bereid en eindelijk eene stof uitgetrokken 'om mede te metselen. Men kan van aardappelen, gemengd mot eenig meel, een gezond en voedzaam brood bakken; Fischer te Moskou is de eerste, die daaromtrent eeno goede handelwijze heeft bekend gemaakt. Ook in Zweden zijn daartoe vele proefnemingen gedaan en in de koloniën der Maatschappij van Weldadigheid in ons land hoeft men eenigen tijd een dergelijk brood gegoten. Algemeen is tegenwoordig het gebruik van siroop uit aardappelen gestookt, waarvan men do wijze van bereiding kan beschreven vindon in den Traité de la pomme de tem van Payen en Chovallior. Voorts heeft men in Duitschland, Frankrijk, Denemarken, Zweden cn België brandewijn uit de aardappelen gestookt, maar welke zorg ook b\j de bereiding van het mout en bij dc gisting aangewend zij, |
AAK
|
men heeft niet kunnen verliinitcren dat dit geestrijke vocht een oimangenamon smaak beiiield, waarschijnlijk toe to schrijven aan eciie bijzondere olie in de wortolvrucht aanwezig. Eindelijk hoeft men nog stijfsel en hier uit de aardappelen vervaardigd. Van liet loof hoeft men potasch bereid, maar daar het afsnijden van het groene loof voor de plant nadeelig is, heeft men dit weder opgegeven. Ook heeft een chemist tc Koppenhagen eene verfstof uit dc bloem getrokken; dezelfde reden nogtaus heeft hot beproeven daarvan in het groot tegengehouden. Vergelijk I'ayen et Chevallicr, Ti 'aité de la po mme de ter re; Paris, lS2ö. AAHDAPPELZIEKTE. Gelijk iedere door den menseli uit haar natuurlijk vaderland in andere lauden overgevoerde, en in verschillende gronden gekweekte plant, is ook de aardappel aau mislukking en aan verscheidene ziekten blootgesteld, die, wanneer zij zich eensklaps in groote mate verspreiden, daar het gewas in het grootste gedeelte van Europa ecu voornaam middel van levensonderhoud voormenschen en vee geworden is, zich als eene algenieenc volksramp voordoen. Iloewel deze ziekten zich in verschillende vormen vertoonen en bij gevolg met verschillende namen bestempeld zijn, kunnen zij evenwel tot drie eigenlijke ziekten teruggebragt worden. De eerste is de Atm/, die van het jaar 1776 tot 1779 in Midden-Duitschland, lielgic, Engeland en Frankrijk zeer algemeen was. Deze ziekte was bijzonder kenbaar aan liet krullen van het loof en van dc toppen der stengels, waardoor somwijlen dc planten geheel te niet gingen; de overige bloeiden niet of slechts met zeer zwakke bloemen, zetten weinige en slechts zeer kleine knollen aan, die hard en oneetbaar werden bevonden, of wel smakeloos zeepachtig, terwijl zij bij het gebruik eene schrocijendc droogte in dc keel veroorzaakten en nooit goed bekwamen. Eene tweede ziekte is de schurft, eene huidziekte van de knol, die wel niet vernielend daarop werkt, doch den aardappel zoo wei voor voedsel als voor nijverheids-gebruik minder geschikt maakt. Schurftachtige aardappelen zijn door de eigenaardige gaten en dc rimpelige opperhuid gemakkelijk te kennen. Terwijl de krul ontstaat door cenen onregelmatigcn groei van loof en knol, veroorzaakt door eene ondoelmatige behandeling bij ongunstige weersgesteldheid en slechten toestand van den bodem, heeft men in Opper-Beijcren het ontstaan van dc schurft vooral aan de groote hoeveelheid ijzer-oxyduul, die aldaar in den grond voorkomt, toegeschreven. De derde ziekte, de meest verspreide en in hare uitwerkingen geduchtste der drie, is de kanker (Wo. men het eerst in 1740 in Saksen heeft leeren kennen en in dc jaren 1840— 1848 in bijna alle landen van Europa de aardappelteelt heeft doen mislukken. In de Encyclopedie van Krünitz leest men, dat in het jaar 1777 vele aardappelen inwendig zwart of met gele vlekken waren; ook worden aldaar de waarnemingen van Spring (1781) en Simon (1782) over dc ontaarding der roodc aardappelen opgegeven en verder die van Wundman (1779), over het toen sedert eenige jaren voorkomende misgewas. Doch bij dc laatste epidemie heeft men meer bepaaldelijk en met groote zorg wetcnschappelijke onderzoekingen gedaan en medegedeeld. |
Men heeft eerst onderscheid gemaakt tuamp;schen de droogc kankerachtige ziekte en een natten kanker or rotting, maar latere waarnemingen hebben aangetoond dat beide verschillende vormen waren van dezelfde ziekte; deze vertoonde zich het eerst aan de bladeren, die met roestachtige vlekken bedekt werden en verwelkten: daarna aan de stelen, die zwarte plekken kregen en eindelijk aan den knol. Eerst deden zich aldaar uitwendig vlekken voor van eene donkerbruine kleur; later verhief zich de opperhuid tot builen, terwijl inwendig het ccllewccfsel bruin of zwartachtig werd, terwijl eindelijk de aardappel opdroogend in een harden, truftelacbtigen knol veranderde, of wel geheel door natte rotting \ernield werd. Bijna alle verscheidenheden werden aangetast, hetgeen bijzonder bleek uit eene proef door I. P. van Uossuin met 148 verschoidenhedcn in hetzelfde jaar, op twecderlci soort van grond genomen. Verschillend waren dc meeningen omtrent dc ooi zaak dezer ziekte; velen waren van oordeel dat deze alleen aan uitwendige omstandigheden moesten worden toegeschreven, en wel voo.ecrst aan het gedurig verbouwen van den aardappel in minder geschikten bodem en terwijl zij uitsluitend cenen cenig-zins ligten, zandigen, gelijkmatig lossen bodem voor geschikt hielden, meenden zij dat het voortdurend poten in zware gronden aan de plant deze ziekelijkheid had kunnen mcdedeclen. Als tweede uitwendige oorzaak werd de invloed van het weder door velen opgegeven, die er de natte weersgesteldheid op betrekkelijk wilden maken, hetgeen echter door vele voorbeelden van vroegere, zeer natte jaren, b. v. 1810, toen men niets van deze ziekte bespeurd heeft, word wederlegd. Nogtaus kan men er niet aan twijfelen of de invloed der luchtsgesteldheid heeft de ontwikkeling der ziekte als epidemie bevorderd. Wijders werden eenige insecten, met name dc maskers der meikevers en den Oxytelus ruyosus, F. beschuldigd door hunne beten de kankerachtige ziekte veroorzaakt tc hebben. Door anderen werden inwendige oorzaken opgegeven, dat is die, welke in dc plant zelve liggen. Hiertoe behooron: 1° de nadcelige invloed dien de aardappclsoorten op elkander zouden kunnen uitoefenen, zoodat soorten dooreen ofwel naast elkander geteeld, elkander wederzijds zouden benadeeld hebben; 2quot; de broeijing in de donkere kelders waarvan dc Kidder von Kalina zegt; „Schoon dc broeijing der aardappelen gedurende de bewaring in den winter hun bederf veroorzaken moet, zoo kan men daardoor alleen de zoogenaamde kankerachtige ziekte niet verklaren. Deze broeijing moet eene gisting en eene daardoor ontstaande vochtige, maargecne droogc ontaarding ten gevolge hebben.quot; Ondertusschen heeft later Payen bewezen dat dc ziekte zich van knol aan knol kan medcdeelcn, zonder medewerking van stengel of wortel; 3° dc verkeerdheden in de verbouwingswijze der aardappelen in gebruik, als daar zijn: het inzamelen van onrijpe knollen, het slecht bewaren, het poten van gedeelten van aardappelen en schillen , het afsnijden van het loof enz., welke alle eene verbastering van dc plant zouden ten gevolge gehad hebben. Maar als naaste oorzaak der ziekte werd algemeen aangezien de verspreiding op de plant van eene nieuwe zwam- of schimmel-soort, (fusisporium solani), welke zich in twee bijzondere vormen voordeed. De oorspronkelijke vorm van deze schimmel bereikt naauwelijks de hoogte van eene streep; zij is door dc betrekkelijk groote kiemkor reis, die bijna een derdo der geheele lengte uitmaken, en even zoo door hare betrekkelijk belangrijke zwaarte zeer ligt afvallen, bijzonder ondersehoidon. Aanvankelijk zijn de meeste takjes van dc zwam en alle kiemkorreis regtop staande. De tweede vorm onderscheidt zich van den eersten voornamelijk door dat de schimmel meer in de lengte uitgegroeid is en daardoor hare groote kiemkorreis heeft verloren. Zelden ontdekt men aan deze soort een kleinen, ronden kiemkorrel zonder tusschenwamlen, als het gevolg eener vernaauwlng. De mikroskopische zwam, waarvan de kiemkorreis zich met de vochten der plant, vooral langs den bast en somtijds inwendig verspreiden, ontwikkelt zich in de cellen en neemt de uit vier grondstoffen bestaande bewerktuigde stof en olieachtige zelfstandigheid op en omgroeit de zetmeelkorr.eltjes, welke daar geheel in besloten worden. Terwijl die sehiinmcl dooide tusschen-eellengangen van col tot cel overgaat, oefenen have draden invloed uit op de gedeelten van het weefsel, dat zij opvullen, want zij geven daaraan zooveel zamenhang, dat het tegen eene koking in water bij eene warmte van 100°, bestand is. De sehim-meldraden, die zich naar don omtrek uitbreiden, doordringen de wanden der cellon en oefenen op alle daarin vervatte stoffen, welke zij kunnen opnemen, namelijk de stikstof bevattende en olieachtige, invloed uit; het zetmeel wordt allengs ontbonden, opgelost en opgeslorpt; bet vertoont eene reeks van ontaardingen, welke ten opzigte van dit beginsel nog onbekend waren; eindelijk, de uit vier grondstoffen bestaande zelfstandigheid, waarvan eene groote hoeveelheid in de zamenstelling der zwammen voorkomt, neemt toe, terwijl een gedeelte van do geen stikstof bevattende zelfstandigheid, welke nit drie grondstoffen bestaat, opgelost en vernietigd wordt. Deze zwam werd doorproff. Martius en Bergsma als de oorzaak der aardappelziekte, door Schultz '.s Berlijn daarentegen als gevolg daarvan beschouwd; — do eerste heeft aangetoond dat do kiem dier parasitische plant reeds op de in bet veld zijnde aardappelen kan waargenomen worden. Dezelfde schrijvers hebben met vele anderen do kankeraehtigo ziekte als eeue besmettelijke epidemie beschouwd; anderen daarentegen waren met prof. ü. Vrolik van meening, dat de ziekte niet besmettelijk was. Vergelijk: Bergsma. De aardappel-epidemie, in Nederland in den /«cc 1845; Utr.; üe beriyten en medcdeelingen door hel yenootsch. voor 2 |
10
|
hmdh. en kmidk. Ie Utr. Ajl. 1, 2 lt;?h 4; Lilljc, die Kraidh. (I. Aar-ioff.; Lciir/.., 1S42. AARDBEVING. De aardbevingen behooren tot clc vroessc-lijksto natuurversch'ijnsclon die op de oppervlnkto on zei' planeet plaats hebben. De vaste grond komt bij dezelve namelijk op het onvenvaehtst en zonder bijna eenig voorafgaand teekon, in eene snelle beweging, die nu eens op en neder, dan heen en weder gaande, somlijds golvend of draaijend is. Do uitwerkselen hiervan zijn dikwijls versehrikkelijk. In weinige oogenblikken worden steden in puinhoopen veranderd, velden verwoest, rivieren in haren loop veranderd en zelfs bergen storten daarbij niet zelden in, terwijl somtijds geheele streken worden opgeheven. Worden landen langs do kusten door zware aardbevingen bezoeht, dan voegen zich nog veelal de verwoestende uitwerkselen der zee bij ilie der aardsehndding; want niet zelden treedt dan het water buiten zijne gewone grenzen, en rolt zijne golven met vreesselijk geweld landwaarts in. Dikwijls gaan de aardbevingen mot een dof ondcr-aardsch gedruisch of gerommel gepaard. Dit staat echter in geene bepaalde verhouding tot de lievigheid der aardbevingen; het wordt somtijds niet, somtijds eerst na de aardbeving waargenomen. De aardbevingen zijn dikwijls zeer uitgestrekt. Eene der grootste aardbevingen, die naauwkenrig is nagegaan, is die waardoor op den 1 November 1755 Lissabon werd verwoest. Deze werd waargenomen in de Alpen, aan de kusten van Zweden, op de Antil-lisehe eilanden, in de groote mceren van Canada, even als in Thuringcn en door de gcbeele vlakte langs de Noord- en Oostzee, en zelfs in do kleine binnenwateren der Baltisehe vlakte. Zeer verwijderde bronnen werden in dorzelver gerogelden loop gestoord. In Cadix rees de zee 10 ellen op, terwijl in de kleine Antilles de vloed, die gewoonlijk sleehts 70 tot 75 duimen hoog is, op eenmaal als eene zwarte golf, meer dan 6 ellen oprees. Men heeft berekend dat deze aardbeving zieh over eene oppervlakte uitstrekte die vier maal grootcr was dan die van Europa. Niet altijd is deze uitgestrektheid zoo groot en waarschijnlijk hangt zij van de hevigheid der aardbevingen en van den aard van den grond af; zoodat sommige aardbevingen zich slechts tot geringe ruimten beperken. Wij kennen geen natuurverschijnsel waardoor in de korte tijdruimte van weinige seconden of minuten een grooter getal van mensehen om kan komen dan aardbevingen. Men berekent dat bij de aardbeving van Lissabon minstens 30.000 mensehen onder het puin der gebouwen werden begraven en gedood, en dat bij de aardbeving in Sicilië in 1093 00,000 menschen omkwamen. De schrik die den mensch bij het gevoelen eener aardbeving aangrijpt, is vreesselijk. Von Humboldt schotst deze gewaarwording op de volgende wijze. „Sedert de vroege kindschheid zijn wij aan de tegenstelling gewoon tnsschen het bewegelijke element dos waters en de onbewegelijkheid van den grond waarop wij staan. Alle getuigenissen onzer zinnen hebben dit geloof bevestigd. Wanneer nu op eenmaal de grond beeft, dan treedt geheimzinnig eene onbekende natuurkracht handelend op, die het vaste beweegt. Eén oogenblik vernietigt de begoocheling van het geheele vroegere leven. Wij zijn ontgoocheld aangaande de rust der natuur; wij voelen ons onder het bereik van verstorende, onbekende krachten geplaatst. Elk geluid, de geringste beweging der lucht spant onze opmerkzaamheid. Men vertrouwt, als het ware, den grond niet meer waarop men staat. liet ongewone des verschijnsels brengt dezelfde angstige onrust bij dieren te weeg. Varkens en honden worden daardoor bijzonder aangegrepen. De krokodillen in den Orinoco, anders zoo stom als onze kleine hagedissen, verlaten den schuddenden bodem van den vloed en loopen brullend naar het woud.quot; De aardbevingen schijnen aan geene bepaalde perioden gebonden te zijn. Wanneer men echter de kronijken nagaat, dan schijnt het alsof zij in aantal toenemen, naar mate men tot den tcgen-woordigen tijd nadert. Van 1540 tot 1600 zijn er namelijk 9 jaren waarin geene aardbevingen zijn aangeteekend; van 1000 tot 1700 slechts 3 jaren; van 1730 tot 1739 50 aardbevingen; van 1740 tot 1749 43; van 1750 tot 1759 was het getal derzelve 207 enz. Deze toeneming is waarschijnlijk aan de verbetering der gemeenschap en de gemakkelijke verbreiding der berigten toe te schrijven. Het is waarschijnlijk dat er geen jaar of welligt geene maand voorbijgaat, waarin geene aardbevingen plaats hebben. Ofschoon er in allo maanden des jaars aardbevingen plaats grijpen, valt het grootste getal in don winter, vooral in December en January. |
Aangaande de oorzaken der aardbevingen zijn wij geheel onkundig. Het heeft sedert de vroegste tijden wel niet aan veronderstellingen ontbroken om dezelve te verklaren, maar all* dragon de kenmerken van den tijd waarin zij werden opgesteld, en zij houden schier gelijken tred met do vorderingen der natuur-en scheikunde. Bij het ontdekken van nieuwe verschijnselen of krachten, worden deze veelal ter verklaring der vulkanische vcr-schijnselen on aardbevingen te baat genomen. Daar wij thans geene verinogender kracht kennen dan die van sterk verhitte dampen, is niets natuurlijker dan dat wij ook aan deze de geweldige uitwerkselen der aardbevingen toeschrijven. De groote von Humboldt, die zelf door zijn menigvuldig onderzoek van vulkanen, wel de bovoegsto is om hierover een oordeel te vollen, zegt onder anderen: „De innerlijke zamenlmng van allo hier geschilderde verschijnselen, is nog in het duister gehuld. Het zijn zeker veerkrachtige vloeistoffen, die zoowel het zachte, geheel onschadelijke, vele dagen durende sidderen der aardkorst veroorzaken (zoo als in 181C tc Scaccia in Sicilië vóór de vulkanische opheffing van het nieuwe eiland Julia), als de vreesselijkc uitbarstingen die zich door gedruisch verkondigen. De haard van het kwaad, de zetel der bewegende kracht ligt diep onder do aardkorst; hoe diep, weten wij even zoo min als Welke de scheikunllige aard dei-zoo hoog gespannen dampen zij. Aan twee kraterranden gelegerd, aan don Vesuvius en op de naar een toren gelijkende rots dio boven den vreesselijken afgrond (krater) van den Pinchinchu bij Quito hangt, heb ik periodiek en zeer regelmatig aardschokken ondervonden, telkens 20—30 seconden vóór dat brandende slakken of dampen werden nitgestooton. De schudding was dos tc sterker, naar mate de uitbarstingen later kwamen cn dus de dampen langer opgehoopt werden. In deze eenvoudige ervaring, die door vele reizigers bevestigd is, ligt do algenieene oplossing des verschijnsels. Do werkzame vulkanen zijn als veiligheidskleppen voor de omstreken te beschouwen. Het gevaar der aardbevingen neemt toe, wanneer de openingen der vulkanen verstopt en zonder vrije gemeenschap met den dampkring zijn; evenwel leert de verwoesting van Lissabon, Caracas, Lima, Cachmir ('1554) en van zoo vele steden van Calabrie, Syrië en klein Azie dat de kracht dor aardstooten in het algemeen niet het grootst is in de nabijheid van nog werkzame vulkanen. In de aardbevingen openbaart zich eene vulkanische kracht die optreedt; maar zoodanige kracht die overal is verbreid, gelijk de inwendige warmte der planeet, die zich overal openbaart, wordt zelden cn dan slechts op enkele plaatsen (de vulkanen) tot werkelijke verschijnselen van uitbarstingen opgevoerd.quot; Alle verschijnselen die de aardbevingen vergezellen, duiden op eene diep gelegene oorzaak; van daar dus de uitbreiding die vele aardbevingen hadden en de reden waarom geene streek dor aardoppervlakte voor dezelve beveiligd mag worden geacht. Van daar eindelijk dat somtijds streken die ver van vulkanen verwijderd zijn, somtijds door dat vroesselijke natuurverschijnsel worden bezocht. Dat dampen van eene zeer hooge temperatuur hier als de beweegkracht mogen worden aangemerkt, is daarom waarschijnlijk, dewijl do temperatuur beneden de oppervlakte van den grond toeneemt. Indien men namelijk uit de waarnemingen op mindere diepten gedaan, tot don temperatuur op grootcre diepten mag besluiten, dan zou de warmte op 20,000 ellen reeds (iGG graden van don hondcrddeeligen thermometer bedragen, eene tempe-ratuur waarbij do dampen van water bij voorbeeld, roods eene onberekenbare spanning zouden bezitten. AARDBEVINGEN IN NEDERLAND. Ofschoon er geen plaats der aardoppervlakte is welke voor aardbevingen beveiligd kan worden beschouwd, is dit natuurverschijnsel in Nederland toch zeer zeldzaam en do geschiedenis vermeldt in ons land geene van die vreesselijkc tooncelen van verwoesting, waarvan andere landen dikwijls getuigen zijn. Zelfs wordt er van geeno aanmerkelijke schade door aardbevingen aangerigt gcivag gemaakt. Om de losheid van onzen bodem, gaan de bewegingen meestal van eene beroering des waters vergezeld, cn zij worden daarom bij de oudere geschiedschrijvers als zoodanig meermalen vermeld. Van de volgende aardbevingen wordt in ouzo geschiedenis gewag gemaakt. |
AAK
|
120;! cu 1342 zware aardifijviug door geheel Ilollnnd. 1449 aardbeving en waterberoering. 1504 eene zwa kke aardbeving. 1580 op den 5 April. Deze werd in geheel Nederland, ook te Keulen, Parijs, York on op de Noordzee waargenomen. 1602 (volgens andore bronnen in IfiOI.) Eeno door geheel Nederland verbreide aardbeving, die te Lausanne, in Boliemon, te Gotha enz. werd gevoeld. lt)40 4 April, eeno ligte aardbeving in Holland. 1052. 10ÏI2 of 1693. 1755 1 November. De aardbeving waardoor Lissabon werd verwoest, strekte zich over een groot gedeelte van Europa, ook over ons geheele land uit. Gedurende December van dit jaar cn Januarij van hot daarop volgende, werden er op versehillende plaatsen van ons land aardschuddingen waargenomen. Dit was mede in verschillende plaatsen van Europa het geval. 175S en 1760 werden er op enkele plaatsen van ons land nogmaals ligte schuddingen van den grond gevoeld. lS2Sden 23 Februarij, te Middelburg en Vlissingen, aard-schudding. 1843 den 6 April. Te Vegchel in Noord-Brabant, waarbij ecu gedeelte van een dijk inzonk. Deze aardsehudding werd te 's [Icrtogenboscli cn zelfs te Nijmegen cn Arnhem gevoeld. 185U den 9 September. Schudding van den grond bepaaldelijk tnsschen Lisse cn Haarlem, vooral aan den Vogelenzang. Deze ging met eenig gedrnisch vergezeld. 1850 den 19 December, ter zelfdcr plaatse, ook te Bennebroek; herbaalde ligte schokken van aardbeving. Behalve de in het vorig artikel aangeduide oorzaak van aardbevingen, namelijk de kracht van dampen die door eene zeer hooge temperatuur wordt voortgebragt, kunnen cr nog andere zijn van zuiver mechaniscben aard, waardoor plaatselijke schuddingen van den grond kunnen worden te weeg gebragt. In bergachtige streken gebeurt het niet zelden dat er rotsen of gedeelten van bergen zich loslaten en met kracht verplaatsen, waardoor de omtrek in dreuning geraakt. Zoodanige verplaatsingen zijn somtijds naauwclijks merkbaar, doch de dreuning wordt dan gemakkelijk door het vaste gesteente voortgeplant. In losse gronden gelijk de onze, waarin eeno menigte van onderaardsehe kanalen voorhanden zijn, die met water, dikwijls stroomend water gevuld zijn, kunnen ligtelijk door uitspoeling holligheden gevormd worden, die wanneer zij instorten, eene plaatselijke aardbeving kunnen doen ontstaan. De gevolgen hiervan zijn niet altijd (gelijk bij de instorting van een gedeelte dijk bij Vegchel in Noord-Brabant) aan dc oppervlakte merkbaar, doch zouden zich eerst na langen tijd door inzakking kunnen openbaren. Op deze gronden wordt het niet onwaarschijnlijk, dat dc beide laatstvermelde aardschuddingen aan uitspoeling moeten worden toegeschreven. De aanleiding hiertoe is welligt in do droogmaking van het Haarlemmer meer te zoeken. De strook lands welke dit meer van de Noordzee scheidt, is op do plaats waaide aardsehudding is waargenomen, smal. De grond is meestal los en veenachtig cn deze strekt zich, onder de duinen door, tot aan zee uit. En dat er werkelijk oen onderaardsehe ge-meonsehap bestaat tnsschen hot Meer en de gronden buiten den ringdijk gelegen, blijkt ontegenzeggelijk uit het dalen van den waterspiegel der vijvers van dc Hartekamp cn de Gliphoeve. AARDBEZIE. Ecu tot dc natuurlijke familie der rosnce.en behoorend plantengeslacht, dat verscheidene in- en uitlandsche soorten bevat, waarvan sommige om hare smakelijke vruchten (eigenlijk de gczwoliene vruchtbodems), menigvuldig in ons Vaderland gekweekt worden. Tot de eerste beliooren de wilde aardbezie (fragana vesca, L.) en de tuin-aardbezie (fmy. elatior, Ehrh.), die beiden veel op beschaduwde plaatsen , aan heggen enz., in het wild voorkomen; tot dc laatste beliooren de ananas aardbezie Ehrh.), deChilische aardbezie (frag. C/dloensis, Ehrh.) cn die van Virginie (/,•«lt;?. Virginiana, Ehrii.J) Hiervan draagt ƒ. vesca, L. de geurigstc, ƒ. Chiloensis, Ehrh. de grootste vruchten, terwijl/. Virginiana, Ehrh. dc vroegste aard-bezien levert. Hoewel tie aardbezieplanten meestal in de maanden Mei en |
Jnnij blocijen, zoo heeft men toch door middel van de cultuur, verscheidenheden verkregen, wier bloeitijd veel langer aanhoudt en die derhalve ook nog laat in het jaar vruchten dragen, zoo als onder anderen het geval is met de zoogenaamde maandbloeijers, eene verscheidenheid van frag, vesca, L., door de Candolle frayaria semperjlorcns gchcc-tcn. — liet vermenigvuldigen der aardbezieplanten geschiedt door middel der jonge plantjes, die van afstand tot afstand aan dc uitloopers gevonden worden , door scheuring der moederplant zelve, of door het zaad. Tegenwoordig wordt eene uit Indic en Nepal afkomstige aardbezieplant, die zich door gele bloemen cn een uit vijf zeer grootc gekartelde lobben bestaanden bij-kelk onderscheidt, veel als hangplant in ons vaderland aangetroflen. — Men noemt \w\w frag aria Inclica, Andrew. CWrc^0W's Garlcnfreund, 1850; Nederl. Tuinkunst; 1837, 1° Deel.) AARDliEZIEBOOM {Arbutus unedo, L.) Deze plant, een altijd groene heester met witte of roode bloemen, wordt aldus geheeten omdat hare vruchten uiterlijk cenige overeenkomst hebben met onze gewone aardbeziën. Kogtans behoort zij tot eene geheel andere natuurlijke familie, die namelijk der en'caceën. — Men vindt haar in steenachtige onvruchtbare streken langs de Midden-landsche zee veel in het wild, zoo als onder anderen in Spanje cn Italic, schoon zij als sierplant ook bij ons te lande niet zeldzaam is. De bast en dc bladen bevatten ecu zamentrekkend beginsel. Daar de vruchten, hoewel twee of drie maal grooter dan onze gewone aardbezie, echter zeer flaauw van smaak zijn, worden zij niet anders dan tot het stooken van brandewijn gebezigd. (Wrcdow's Gartenfreund, 1850; Nederl. Tuinkunst, 2e Deel. AARDBKZIESTUUIK {Epigaea repens, L.) Een uit Noord-Amerika afkomstige, in dc maanden Julij cn Augustus blocijendc heester, met een kruipenden, roestkleurigen, behaarden stengel, hartvormig langwerpige, min of meer stompe, gaafrandige, ruige bladen en cilindervormige, tot aren vercenigde bloemen, die als sierplant hier cn daar in tuinen wordt aangetrofTen. AARDBOL OF AARDE (DE) heeft eene bolronde, eenigzins aan de polen afgeplatte gedaante, waarvan men zich op verschillende wijzen kan overtuigen. De omtrek der aarde bedraagt onder den acq nat or of evennachtslijn 5400 en hare middenlijn aldaar 1711) geographische mijlen (dc geogr. mijl gerekend op 7407.4 Ned. ellen of 23,503 Rhijnl. voeten). Voorts bedraagt hare oppervlakte 9,200,500 vierkante geogr. mijlen, waarvan 2,423,700 door vastland en eilanden worden ingenomen en 6,836,800 met water zijn bedekt; zoodat bijna Va dcclcn van des aardbols oppervlakte uit water en nagenoeg Va gedeelte uit land bestaat. Van deze oppervlakte, welke men kan rekenen thans door 1272 millioenen men-schen bewoond te worden, beslaat, dc eilanden mede in aanmerking genomen, Europa omtrent het 55»'egedeelto, Azic twee 21 ««c dcclcn, Afrika het 17do, Amerika bijna het 14dc cn Australië het 58s'c gedeelte. Indien wij de aarde in betrekking tot het zonnestelsel beschouwen, dan leert ons de storrekunde, dat zij benevens nog een twintigtal andere, tot dusver bekende planeten, van het westen naar het oosten om de zon gevoerd wordt, en dat zij even als dc overige planeten een donker ligchaam is, hetwelk zijn licht van dc zon ontvangt. Om haren weg om dc zon af fc leggen, besteedt de aarde 305 dagen, G uren 9 minuten cn 11 Va sekonden, welk tijdperk een sterrejaar genoemd wordt, terwijl zij tot hetzelfde nachteveningspunt in 305 dagen 5 uren 48 min. cn 51:7r. sck. terugkeert, welk tijdsverloop het keerkringsjaar of ons gewoon burgerlijk jaar uitmaakt. Hare loopbaan is eene ellips, in wier eene brandpunt de zon zich bevindt; waaruit voortvloeit, dat de aarde ten allen tijde van het jaar niet even ver van dc zon is, bedragende volgens dc naauw-kcurigste berekening, haar kleinste afstand 20,318,499 cn haar grootste 21,015,101 geogr. mijlen, terwijl haarmiddenbare afstand, die tevens de lengte van de halve groote as der elliptische loopbaan is, 20,060,800 geogr. mijlen bedraagt. In het begin van Januarij bevindt dc aarde zich het digtst bij dc zon, en in het begin van |
|
July is zij or liet vorst van vonvijdoril. Hot is in Jit opzigt nict do grooter of geringer afstand van dit hemelligeliaam, maar de meerder of tuinder sclmiuscho rigting, volgons welke de zonne-stralon oji do oppervlakte der aarde vallen, welke de versohillondo jaargetijden veroorzaken, Do lengte van de loopbaan dor aarde bedraagt ongeveer 130,938,000 geogr. mijlen, on is alzoo 24,248 maal grooter dan de omtrek dor aarde, en daar zij dozen vorbazondon weg in één storrojaar afloopt, zoo moot zij in elke sekonde gomid-dend 4.!5 geogr. mijlen of nagenoeg H'h tuir gaans (hetgoen gelijk staat met 30,740 Ned. ellen of 97,920 Rhijnl. voeten) afleggen, eeno snelheid welke die van oenen afgeschoten kanonskogel viermaal on die vau oenen stoomwagen in zijne snelle vaart ongeveer 4000 maal overtreft. Wij gaven hier de middenbare snelheid op, want even als de afstand van de aarde tot de zon van den oenen dag tot den anderen verandert, is znlks ook hot geval met de snelheid, die het grootst is, wanneer de aarde hot digtst bij de zon en het kleinst, wanneer zij er het verst van verwijderd is. Behalve deze jaarlijksehe beweging der aarde om de zon, heeft zij nog eeno dagolijkseho om hare eigene as, welke zij in 24 nron of juister in 23 uren 50 min. en 4.1 sok. middenbaron tijd volbrengt, en waardoor dag en nacht veroorzaakt worden. Deze as, waar de aarde om draait, maakt mot het vlak van de ecliptica oenen hoek van 06° 32l/ï', zoodat de aoqnator der aarde met de ecliptica eenen boek maakt van 23° 27'/«welke de sohuinschheid van do ecliptica genoemd wordt, liet gevolg hiervan is, dat de zon van 20 of 21 Maart tot 21 of 22 Juuij schijnbaar 23° 27W naar do zijde van de noordpool boven don aoquator rijst; van laatstgenoemd tijdstip tot 22 of 23 September weder tot aan don aoquator daalt en tot don 21 of 22 December daarmede voortgaat, tot dat zij in het zuidelijk halfrond 23° 27l/^, benedon don aoqnator staat, waarna zij 20 of 21 Maart den aoqnator weder bereikt. Uit deze weldadige inrigting worden hot verschil der jaargetijden en de ongelijkheden van dag en nacht geboren ; welke laatstgenoemde (namelijk dag en nacht) in alle doelen der aarde ten noorden en zuiden van de evennachtslijn gelegen, alleen op die beide dagen van het jaar oven lang zijn, waarop do aarde in haren loop om de zon, den aoquator doorsnijdt. Nog moeten wij hierbij aanmerken, dat do omwentolings-suolheid van de aarde om hare as, van do beide polen of uiteinden dezer as tot aan de van haar even ver verwijderde doelen dos aoquators, allengskons toenemen moet en onder den aoquator zeiven het grootst moot zijn; onder deze lijn doorloopt elk punt, behalve de ruimte van de hierboven vermelde beweging van de aarde om do zon, in Óen etmaal 5400 geogr. mijlen, in elk uur 225, in elke minuut 3•■,/» geogr. mijion of S8,483 Rhijnl. voeten oti in elke sekonde 1475 llliijnl. voeten. Hoe weinig wij met de inwendige gesteldheid der aarde opgroote diepten bckendzijn, weten wij toeh wiskunstig zeker, hetgeen door scherpzinnig in het werk gestolde proeven gestaafd en door naanw-keurige berekeningen bewezen is, dat het binnenste of de kern der aarde en hare schors niet van dezelfde geaardheid kunnen zijn. Dc middenbare digthoid of het soortgelijk gewigt van de aarde in haar geheel genomen, is aanmerkelijk grooter dan die van de rotssoorten, welke wij tot op eeno zekere diepte kennen, zoodat de aarde van binnen onmogelijk mot lucht, of met de cone of andere gazsoort, of mot water kan opgevuld zijn. Voorts bewijst de bolronde gedaante en inzonderheid de afplat-ting aan de polen, dat de aarde in don beginne vloeibaar is geweest en op goede geolngischo gronden kan aangetoond worden, dat deze vloeibaarheid niet bestaan heeftin eenen, in water opgelostcn, maar in eene door vuur verwekten gesmolten staat, en dat zij in haar binnenste zelfs nog in dien toestand verkeert, terwijl wij thans op hare, tot eenen aanmerkelijken graad afgekoelde on verstijfde korst wonen. Niet alleen toonen do vulkanen en do warme bronnen aan, dat de aarde van binnen nog eeno verbazende hitte bezit, maar overal op de gchcolo aarde noemt dc temperatuur mot dc diepte too. Uit talrijke waarnemingen in verschillende landen van Europa on Amerika in het werk gesteld, blijkt, dat de warmte van dc aarde op elke 51 tot 58 Rhijnl. voeten diepte met eéncn graad van dc thormomotorsohaal van Fahrenheit toeneemt. Deze toeneming van warmte kan dus alleen hare oorzaak hebben in eene hitte, die aan onze aarde eigen is en die zij oorspronkelijk bezit. Veel grond bestaat er om aan te nemen, dat do warmte te sneller stijgen moot, hoe moor men het middenpunt der aarde nadert; |
doch al deed zij dit niet, al nam zij slechts in eeno rekenkunstige roden met do diepte toe, dan zoude men tor diepte van anderhalve goographischo mijl of 35,389 Rhijnl. voeten roods eeno temperatuur van de roodgloeihitto dos ijzers aantreffen en ter diepte van 5 tot 0 geogr. mijlen (eene diepte, welke slechts hot 150't|1 gedeelte van de halve middenlijn der aarde bedraagt), het graniet en welke rotssoorten zich daar ook mogen bevinden, in oenen gesmolten toestand verkoeren. Wat de schors der aarde betreft, die heeft in don loop der eeuwen veelvuldige veranderingen ondergaan, zoowel door opheffingen en het uitwerpen van gesmolten stoffen uit hot binnenste der aarde, welke dan wederom hard en op velerlei wijze gespleten en verbrijzeld werden, als door hot bezinken of nederploffon in don schoot dor wateren van door ontbinding, verbrijzeling en verwrijving voortgobragte stoffen. Hot vuur aan do eeno en hot water aan de andere zijde, waron de twee grooto werkzame middelen, die beurtelings en somtijds te golijkor tijd do hoofdrol speelden bij do vorming van de schors der aarde, zoo als wij haar thans kennen. Dienvolgens werden ter oorzake van die tweeledige werkingen dos vuurs en des waters, de menigvuldige soorten van over, onder en nevens elkander voorkomend rotsmassa's en gesteenten, waaruit do schors dor aarde is zamengestold, in drie grooto, duidelijk van elkander te onderscheidene klassen verdoold, namelijk: 1quot;. in primitive of plutonische rotsmassa's, door afkoeling rondom de glooijende on gcsmoltone massa dor aarde gevormd; 2quot;. dc bezonhene of neptunische rots- on aardlagen, door mechanische eu chemiseho werking dos waters te weeg gebragt; en 3°, in vulkanische rotssoorten of stoffen, welke uit hot binnenste der aarde geworpen, zich over hare oppervlakte verbreid of opgehoopt hebben. Ten aanzien van den bctrekkelijkcn ouderdom, verdeelt men ook nog dc aardschors in primitive, ovenjmujs-, secondaire, tertiaire, diluviale an alluviale (üxmixticw, waarbij ook nog de vulkanische formatie gevoegd wordt. AARDBOOIl. Eeno dikke, slakvormige hoor, welker ijzeren sohaeht uit versohoideno stukken is zamengestold, die van tijd tot tijd er kunnen aangezet worden, wanneer do onderste reeds in den grond geboord zijn. Men kan er vademen diep mede in de aarde dringen, en er do soort van grond mede onderzoeken, daar dit werktuig zoodanig is ingorigt, dat er een gedeelte aarde in blijft zitten. AARDDUIVEL VAN FORMOSA. {Manis, T,.) Dus noemden de Hollandsoho matrozen een dier, ook wel geschubde miereneter genaamd, of in het Maleiseh panyoeling. Het behoort tot do gravende tandelooze zoogdieren, heeft in het geheel geeue tandon, eeno zoor uitrekbaro tong cn leeft van mieren. In deze eigenschappen staat het volkomen met den miereneter gelijk. Doch, eenigzins gelijk bij de armadil, zijn deszelfs ligchaam, pooten cn staart met grooto scherpe schubben bedekt, gevormd uit aancongegrooido en afgeplatte haarbundels, die als dakpannen op elkander geplaatst zijn, en die het dier opzet, terwijl hot zich schier tot ecu bal oprolt, wanneer het zich tegen oen vijand wil verdedigen. Men vindt er eene soort van , met ecnon korten staart, in Oost-Imlie, en eene met oenen langen staart, aan don Senegnl in Guinea; eeno dorde soort in dc binnenlanden boven do Kaap de Goede Hoop, bekend onder den naam van Mams TeinmincKii. In dc nieuwe wereld worden deze dieren in het go- |
|
heel niet aangetroffen. Vergelijk Sehreber, Sdwjth. lab. 09 en 70. Buffon, X. 180; Trans, 60. tab. 11 on Smuts, Emm. mamm. Capensium, 54. tab. 3. AARDE (Gebruik van het eten van). Bij verschillende volken, zoowol in de nienwo als in ile oude wereld, treft men somtijds eene hartstogtelijke geneigdheid aan tot het eten van zekere soorten van aarde. Gemeenlijk is de aarde die men hiertoe bezigt, klei-, talk- of kalkaarde. Naardien, gelijk bekend is, aarde, of in liet algemeen elke delfstoffelijke zelfstandigheid niet onmiddellijk in dierlijke stoffen kan vervormd worden, zoo moge zij de maag vullen en den honger voor cenigen tijd stillen of minder doen gevoelen, maar tof voeding en onderhouding van men-sehclijke, zoowel als van dierlijke ligchamen is zij volstrekt ougesehikt. liet moet daarom verwondering baren, dat het veelvuldige gebruik daarvan door sommige menschen niet altijd nadeelig op de gezondheid schijnt te werken. In alle landen van den heoten aardgordel hebben, volgens Alexander von Humboldt, vele menschen, zoowel mannen als vrouwen, ja zelfs kinderen eene zonderlinge, bijna onweder-staanbare neiging tot het eten van aarde; uiet alleen van kalkaarde, om daardoor do zuren eenigermate onzijdig te maken, maar dikwerf van eene vette, smerige, sterksmakende kleiaarde. Vooral schijnen kinderen er zoor belust op te zijn, die men deswege, somwijlon als het geregend hoeft, niet naar buiten durft te laten gaan, en genoodzaakt is op te sluiten, teneinde hun hot aarde-snoepen te beletten. In het dorp Banco, aan de Magdelena-rivier in Zuid-Amerika, zag deze beroemde reiziger en natuuronderzoeker met zijnen vriend Bonpland, vrouwen, die zich bozig hielden met potten te maken en bestendig onder haren arbeid groote stukkon klei in den mond staken. liet volk, dat zich het meest vermaard hoeft gemaakt door het aarde eten, is ongetwijfeld dat der Otomakcn. Zij bewonen een dorp, la Conception de Uruana gehceten, aan de Zuid-Ameri-kaansche rivier Orinoco. Deze donker koperbruine volksstam staat op den laagsten trap van monschelijke beschaving en beeft eenen afkeer van hot bouwen en aankweeken van gewassen. Zoo lang het water van den Orinoco en do Meta, die zich daarin uitstort, laag is, zegt v. Humboldt, hebben deze wilden aan vis-schen, die zij zeer behendig weten te vangen, en aan schildpadden een overvloedig voedsel; doch mot de overstrooming van deze rivier, welke van twee tot drie maanden duurt, houdt de vischvangst geheel op en de Otomakcn leven dan gedurende al dien tijd van aarde. Deze aardsoort, welke door v. Humboldt naar Europa werd medegebragt, is door don Franschen schoikundige Vauquelin uaauwkeurig onderzocht. Zij is eene zeer zachte ou vette pottenbnkkersklci van eene grijsachtig gele kleur, die veel kiezelaarde (of eigenlijk kiczclznnr) en 3 lot 4 honderste dcclen kalk bevat, met wat ijzer-oxyde; zij is volstrekt niet speksteen-achtig en bevat ook geen mngnesia. Men heeft wel eens beweerd, dat deze klei met meel van maïs of krokodillen-vet was vermengd; doch Vauquelin vond daarin geen spoor van oenige bewerktuigde olie of meelachtige zelfstandigheid, waaraan men eenige voedende kracht zoude kunnen toeschrijven. Hoe weinig bezorgdheid deze mensehen ook voor de toekomst hebben , verzamelen zij deze klei zeer zorgvuldig aan de oevers van den Orinoco en de Meta, en weten die zeer goed van andere kloisoorten, die hun niet bevallen, te onderscheiden. Uit deze klei kneden ze bollen van 5 tot G duimen in middenlijn, welke vervolgens aan een zacht vuur geroost worden, tot dat zij uitwendig eene roodachtige kleur verkrijgen. Daarna worden ze als voorraad piramidesgewijze in hunne hutten opgestapeld. Alvorens zij doze aardkluiten nuttigen, worden ze met water bevochtigd. Gedurende het natte jaargetijde van twee tot drie maanden , maakt dit hun hoofdvoedsel uit; intusschen eten zij nu en dan nog wel, als ze het kunnen bekomen, eene hagedis, een dooden visch, die op het water drijft, of oen varen wortel, dien zij toevallig vinden. Ook zelfs bij eene overvloedige vischvangst in het drooge jaargetijde, nuttigen zij toch nog dagelijks aan den maaltijd, een weinig aarde als lekkernij. En toch heeft deze levenswijze voor hen gcene nadoelige gevolgen, wantin het natte jaargetijde vermageren zij niet, maar zien er in tegendeel zeer krachtig uit, niottegoustaande zij alsdan dagelijks van tot l1/^ pond van deze aarde in hunne maag brengen. Gedurende twaalf jaren, dat do zendeling Fray |
Ramen Bueno onder deze Indianen verkeerde , heeft hij niet kunnen merken, dat het gebruik daarvan tot nadeel van dc gezondheid werkte, hetgeen nog des te opmerkelijker is, doordien de naburige volksstammen ziek worden, wanneer zij langen tijd aan deze neiging toegeven. Dit volk schijnt sedert vele geslachten, aan dozen prikkel gewoon geraakt te zijn. Ook bij dc naburige volken staat deze wilde stam in geen hoog aanzien; dc Otomakcn eten alles, zeggen ze, en er kan niets zoo walgelijks bedacht worden, dat een Otomake niet eet; uit domheid on luiheid eten zo den grond liever op , dan dat ze dien bebouwen. In Popayan en onderscheidene berglanden van 1'eru, zag von Humboldt op de markten, benevens andere eetwaren, ook fijn gewreven kalksteen ter verkoop aanbieden, dat met coca-poeder, zijnde fijn gewrevene bladeren van den erythroxijhtm Feruvianum vermengd, gegeten word. Gehcele dagen lang behelpen de Imliaanscho postboden zich daarmede, zonder eonig ander voedingsmiddel te gebruiken. Do uitwerking daarvan is, dat het speeksel en het maagsap afgescheiden en do honger gestild wordt, zonder het ligchaam voedsel te verschaffen. Aan de vruchtbare oevers van de Rio del Haeha in Venezuela, leeft do volksstam der Guajiros, welke kalkaarde alleen, zonder eenig bijmengsel, nuttigt; steeds dragen zij ecno daarmede gevulde doos bij zich. Hunne tanden worden er zwart van, hetwelk vcelligt de drijfveer is, waarom deze zelfstandigheid genoten wordt, dewijl zwarte tanden in die streken voor fraai gehouden worden. — In een gedeelte van Quito eet men eene fijne kleiaarde, die met kwartsig zand vermengd is; ook het water, dat men drinkt, wordt er mede vermengd. Groote vaten met zoodanig vermengd water gevuld, worden in alle hutten aangetroffen. — Spix en Martius vermelden in hunne reisbeschrijving, dat de vrouwen en kinderen aan de oevers van de rivier San Francisco in Brazilië, buitengemeen begcerig zijn naar eene aardsoort, welke wegens de hoeveelheid salpeter die zij bevat, eenen zeer sterken smaak heeft. In Afrika eten dc negers op de kust van Guinea en in Scne-gambic, eene geelachtige soort van aarde als lekkernij, waaraan zij den naam van caruac of couac geven. Zij zijn daaraan zoodanig gehecht, dat wanneer zij als slaven naar Wcst-Indie werden overgebragt, zij allereerst bij hunne aankomst aldaar hun werk maakten van naar eeno dergelijke aardsoort te zoeken, waaraan zij iu hun geboorteland gewoon waren; doch die er uiet vindende, moesten zij zich met eene roodachtig gele tufsoort vergenoegen. Dit tuf is intusschen zwaar te vertereu en veroorzaakte veelal maagpijnen, weshalve het gebruik daarvan door den Gouverneur van Martinique ten strengste verboden werd, en toch werd het heimelijk op do markten ter verkoop aangebragt en vond steeds gerceden aftrek. Ton aanzien van het aarde-eten op Java, berigt Labillardicre, dat dc aarde, welke tusschen Soerabaija en Samarang gebruikt wordt, eene soort van klei is , die men in kleine vierkante koeken vormt en aan een zacht vuur roostert. Lechenault, welke den kapitein Baudin op zijne reis naar dc zuidelijke gewesten als natuuronderzoeker vergezelde, nam dezelfde gewoonte waar. „De roodachtige en eene geringe hoeveelheid ijzer bevattende kleiaardequot;, zegt hij, „welke de inwoners op Java somwijlen als lekkernij gebruiken, wordt op eene dunne ijzeren plaat uitgespreid en, nadat zij geroost is, ongeveer als pijpkaneel opgerold; wordende alsdan ampo genoemd cn op do markten verkocht. Deze aldus bereide aarde bezit eenen cigenaardigen smaak van het roosten afkomstig; zij is sterk inzuigend, kleeft aan de tong en droogt die op. Bijna uitsluitend nuttigen de vrouwen deze aarde, betzij tijdens hare zwangerschap of om zich te doen vermageren, naardien dc magerheid op Java voor schoon gehouden wordt. Evenwel is het gebruik van deze narde voor de gezondheid schadelijk; de vrouwen, die haar gebruiken, verliezen langzamerhand den eetlust en nemen dc weinige spijzen, welke zij zich veroorloo-ven, met tegenzin tot zich.quot; — Aldus brengen de onbeschaafde vrouwen op Java, door ijdelheid gedreven, even gaarne als het schoone geslacht in Europa, hare gezondheid aan eene slanke gestalte ten offer. Ziedaar een prikkel, vermogend genoeg om het aarde-eten aldaar in zwang te doen blijven. — Volgens den beer Muller treft men onder vele volksstammen van de Indische eilanden, bij de vrouwen de gewoonte aan, om gedurende do |
|
14 Aj zwnngerschnp mi en dan gebrande kleiaarde te gebruiken, hetgeen zij voor zeer heilzaam in haren staat houden. Op Java heeft de heer Junghuhn geen aarde alleen, maar wel een zeer onzuiver, met zand vermengd catechu (ccne soort van term Japonica) in vierkante koekjes gevormd, bij het hetelkaanwen zien gebruiken. Wij moeten hier nog bijvoegen, dat er in het jaar 1847 van deze eetbare klei van Saniarang, in den vorm van ronde opgerolde pijpen, door Mohnike naar Herlijn is gezonden en aldaar door Ehrenberg onderzocht, die bevond dat zij tot eene zoetwater-formatie behoorde en zamengesteld was uit kleine mikroskopische maagdieren tot de geslachten gallionella en navicula bohoorende, benevens kleine brokjes van planten. De wilde bewoners van Niemv-Caledonie in Australië, eten in tijd van nood eene soort van wrijfbaren speksteen, ter grootte van ccne vuist, welke uit gelijke doelen kalk en kiezelaarde bestaat en waarin Vanquelin eene niet onaanzienlijke hoeveelheid koper gevonden heeft. Al de tot dus ver genoemde voorbeelden zijn uit de keerkringslanden genomen en het is naanwelijks te begrijpen , hoe mensehen, welke de schoonste en vruchtbaarste streken der aarde bewonen, in het eten van aarde een welgevallen kunnen vinden. Ook in Europa is men iu tijden van oorlog en hongersnood, meermalen gedwongen geworden om zijne toevlugt tot bet eten van aarde te nemen. Er bestaat eene soort van aarde, bekend onder den naam van berg meel, welke wit van kleur is en naar fijn tarwe-mcel gelijkt. Onder anderen maakt do Bazclsehc kronijk van het jaar 1597, melding van oen eetbaar borgmeel in don Elsas, waarvan gebakken koeken op do markt verkocht werden en waarvan men ook eene pap voor kleine kinderen bereidde. In don dortigjarigon oorlog at men te Camin in Pommoren, en te Muskau in den Lausilz, dergelijke meelachtige aarde, welke in die omstreken gevonden word. Zeer veel gebruik word gemaakt van do zoogenaamde borgmcolgrocven bij Klieken in het Dos-sanscho, welke eene aarde opleveren, die bij nader onderzoek is gebleken uit niets anders dan uit fijne schalen van infusie- of afgietsel-diertjes te bestaan, met eene geringe bijvoeging van vergane overblijfsels van planten. In de jaren 17 19 en 1733 at men in do Pruisische vesting Wittenberg uit nood dergelijk brood, waarvan de bcstanddeclcn uit eene bergmeelgroove in de nabijheid gehaald werden, en professor Briickmann schrijft in hot jaar 1742, dat zijn ambtgenoot Vater, hem toenmaals zoodanig brood gezonden had, dat er uitzag als eon kloikoek. Nog heden ton dage mengt men op sommige plaatsen in Finland eene fijne meelachtige aardsoort onder het broodmool, ton einde do massa daardoor te vermeerderen. Deze aardsoort bestaat uit ledige schalen van zeer kleine diertjes; de aarde is zeer fijn en de schaaltjes zijn zoo tooder, dat zij onder het kaauwen tusseben do tandon volstrekt niet gemerkt worden en even als het tarwe-meel bezit zij geen bijzonderon smaak; doch ook deze zelfstandigheid dient oven als de straks genoemde, slechts om de maag te vullen, zonder eenig voedsel op te leveren, ironder-don van wagenvrachten van zoodanige infusorien-aardo word, volgons üerzelius en Retzius,jaarlijks in het noorden van Zweden verzameld, die veelal moor uit aardigheid, evenals men tabak vookt, dan wel uit nood als broodmool door hot landvolk gegoten wordt. Ook do Romeinen vermengden reeds in vroegere tijden volgens Plinius, eene krijtachtige zelfstandigheid in hunne alica, eene zoor geliefde spijs, welke uit eene soort van spelt bereid word, maar die men dan eerst regt waardeerde, wanneer zij mot eene soort van krijt, of kleiaarde vermengd was, die tusseben Putooli en Neapolis, op do Lonkogaeische heuvels gevonden werd. Dit geregt word voor zoo voortreffelijk gebonden , dat keizer Augustus aan de Napolitanen voor bot uitsluitend winnen van deze aardsoort, jaarlijks 20,000 Sestersicn, dat is, 1500 gulden, uit zijne bijzondere kas betaalde; zoor waarschijnlijk is deze aarde eene soort van aardachtig gips geweest. |
Wij zien alzoo hieruit dat het eten van aarde in Europa, Azië, Afrika, Amerika en Australië geen vreemd verschijnsel is. Dat ook do dieren somwijlen aarde en steenen binnenslikken, is sedert langen tijd waargenomen en bekend. Doch evenmin als bij den monseh, dient hun zulks tot voeding. Dat do levenswijze der zaad etoiule vogels het medebrengt om zand, kleine stoontjos on kalk in te slikken, moet men, dewijl zij hun voedsel niet kaauwen, aan eene instinctmatige natuurdrift toeschrijven, om do fijnwrijving van do in den krop verweekte zaadkorrels in de digte en spierachtige maag te bevorderen. De wolven in hot noordwestelijk gedeelte van Europa, en de rendieren in Siborio eten des winters, wanneer het aan voedsel ontbreekt, klei of verbrokkeld speksteen. Aan de oevers van de rivieren Jonisei en Amar plegen do jagers van eene kleiachtige aarde als aas gebruik te maken, om deze uitgehongerde dieren to vangen. Ook de krokodillen in Zuid-Amorika zwolgen kleine steenen en stukken van zeer hard hout in, wanneer zij geen voedsel kunnen vindon. Von Humboldt vond zelfs in de maag van oenen 11 voet langen krokodil, rondo stukken graniet van 3 tot 4 duimen in middenlijn. Op zijne reis naar do Zuidpool-landen vond James Clark Boss in de magen van do pinguïns {aptenodyles Forsteri), wier voorname voedsel uitkrooft-aebtige en andere sehaaUlieron bestaat, dikwerf van twee tot tien ponden steenen, hoofdzakelijk uit graniet, kwarts en trapp bestaande. AARDEN OF AARDSOORTEN. In do chemie onderscheidt men de aarden gemeenlijk in twee klassen of afdeelingen: in eigenlijke narden en in alkalische of loogzoutige aardon. Tot do eerste worden 5 soorten gebragt, namelijk: aluin-, thon- of kloi-aardo, glycin- of beryl-aarde, ylter-aardo, zirken-aardo on thor-aardo; eertijds rekende men daartoe ook de kiezel- of kei-aarde, doch dozo is thans bekend onder don naam van kiozelzuur. Tot de aarden der tweede afdeoling, welke zich van die der eerste ondersohoiden door hare alkalische werkingen, tolt men 4 soorten, namelijk; baryt- of zwaar-aardc, strontiaan-aarde, kalk-aarde en magnesia, ook talk- of bitteraarde genoemd. Tot voor ruim veertig jaren hield men do andore voor enkelvoudige ligehamon, doch do nieuwere scheikunde heeft aangetoond, dat zij ontbonden kunnen worden en motaal-oxydon, dat wil zeggen verbindingen van metalen met zuurstof, zijn. Tot hare eigonsehappon behoort, dat zij in water onoplosbaar of ton minste bijna onoplosbaar zijn. Zij zijn zonder reuk en de moeste zonder smaak, inzonderheid wanneer zij met koolstofzuur verbonden zijn. Voorts zijn zij vuur-hostendig en moeijelijk to smelten; zonder bijvoeging van andere zelfstandigheden, worden ze in het vuur niet veranderd. In zuiveren toestand kunnen ze tot een wit poeder gebragt worden. In de delfstofkunde onderscheidt men nog eene groote menigte vor-sohillonde aardsoorten, gelijk ook in hot dagelijksoh loven en in den landbouw, welke meestal versohillonde mengsels van aardon onder elkander of van aarde mot andere zelfstandigheden zijn. (Zie grondsoorten.) AARDEWASSCHERIJ. (Zie aardewerk, Ddftsch) AARDEWERK. Iedere soort van huishoudelijk vaatwerk of gereedschap, hetwelk uit leem gevormd en in bot vuur gehard is. (Verg. voor dit en beide volgende artikelen; De plateelbakker oj Delftsch aardewerkmaker door Gorrit Paapo; Dordrecht, 1794; Manuel du porcelaimer, dufa'iencier et du potier dc terre. par M. Ij over; Paris, 1827; Nedarlandsch handelsmagazijn; Amst., 1843; Lehrbuch der chemischen Technologie, 5° u. 6quot; Lieferung; Braunschweig, 1846.) AARDEWERK (Delftsch). Het wordt vervaardigd uit Door-niksche, lihjnlandsche o( zwarte en Delftsche aarde (loom); do laatste wordt op •U uurs afstand van Delft door uitgraving verkregen. Deze leomsoorten, die in kleur en vetheid zeer van elkander verschillen , worden op do aardowasschorij, in de verhouding van zes, drie en twee hoeveelhedon vermengd en mot water tot eene dunne slik aangeroerd; dezo, door eene koperen zeef gegoten, laat men bezinken, tapt hot water af, laat hetloemmcngsel droogon en brengt het, in vierkante stukken gesneden, naar de fabrijk. Daar wordt de loom door den aardtrapper met de voeten gekneed; vervolgens naar don draaijer gebragt, die do grootore stukken tot kleinere verdoold, deze wederom kneedt, welke bewerking walken boot, en daarna op cono beweegbare schijf tot do begeerde voorworpen draait; bij dit draaijon worden de afmetingen door de zoogenaamde stekken en mast bepaald. Niet allo stukken dor plateelbakkerij (oene bijzondere benaming der Dclftsoh-aardowerkfabrijken) kunnen gedraaid, sommigen moeten uit de hand gevormd worden. De vormen bestaan meestal uit pleister of gips; de gevormde en gladbewerkte (gesehrooido) stukken worden, oven als do gedraaide,op verwarmde zolders gedroogd, waardoor zij zulk ccne vastheid verkrijgen, dat zij zonder te gruizelen of buigen kunnen gesneden worden. Nu |
A ATI
15
|
brengt mei) lien weder liij don drnnijer ter beschaving en van daar wederom naar don droogzolder. Do genoegzaam gedroogde voorwerpen worden gebakken, on lieeten dan ruwgoed, dat, met eene borstel van het aanliangeude stof gezuiverd zijnde, in een mengsel van water met liet zoogenaamde wit gedompeld, gegeven wordt. Hot wit wordt bereid door een mengsel van tin-asch (bestaande uit tin-oxydo en lood-oxyde), mastieot, smalt en kopervijlsel in een oven te gloeijen en de gesmolten massa tot poeder te malen. De yeyeven voorwerpen worden vervolgens beschilderd met kleuren, waarvan de hoofdbestanddeelcn zijn: zimd, mastieot (een gesmolten mengsel van fijn zand, keukenzout en soda) lood- en tin-asch (oxy-den) en potasch, als vloeimiddelen en kleurende stoffen, zoo als kobalt-, mangaan-, antimonium- en ijzerverbindingen. Van den schilder gaat het aardewerk naar den vloerwekker, die het boven eene kuip, de kwaartton, door middel van eene stijve borstel kwaart, d. i. met den kwaart besproeidt. De kwaart is een gegloeid en fijngemalen mengsel van mastieot, goudglit, potasch en keukenzout; dat met veel water verdund is eu dient om de kleuren helder te doen worden. Na al deze bewerkingen wordt het aardewerk gevold, namelijk in gebakken, rondo, inwendig verglaasde kokers, op eenigen afstand van elkander geplaatst cn in den oven gebragt. Do oven is een vierkant gebouw, met zware muren, koepelvormig opgetrokken en wordt met eikenhout gestookt ; gewoonlijk worden 14 tot 20 wissen hout gestookt, terwijl dan het aardewerk, na 28 of 30 uren do vereisehte gnarte hoeft en op den derden dag na het afstoken, bij eene langzame bekoeling, uit den oven genomen en naar de magazijnen gebragt wordt. — Weleer word deze soort van aardewerk, even als te Delft, in het Italiaanscho stadje Faënzagebakken en heeft daarvan den naam fayence oi fnyenga verkregen; men noemde het ook wel majolica; somtijds wordt liet Delftsch porselein geheeten. Inlusschen zijn deze aardewerkfabrijkcn, zoowel in Italië, alwaar zij door dc beschilderingen van Raphael, Julio Romano, ïitiaan cn anderen, zooveel roem verworven hadden, als ook in ons Vaderland, endoor liet Kngelseh aardewerk, én door het echte porselein geheel in verval geraakt, want Delft telde voorheen 70 plateelbakkerijen, waarvan in 180S nog slechts 6 bestonden, die thans doorcéne, den ouden roem handhavende, maar ook in kwijnenden staat verkecrende (-De drie klokken) worden vertegenwoordigd. AARDEWERK. (Eiujehch) In Engeland is do vervaardiging van aardewerk tot oenen hoogen trap van volkomenheid gebragt; de Engclschcn zijn den ongemeonen bloei hunner aardewerk-fabrijken voornamelijk verschuldigd aan Joshua Wedgwood, die in 1770 het dorp Etrnria, geheel uit aardewerkfabrijkcn bestaande, in het graafschap Staffordshire, bouwde. De Engolscho witte en roomkleurige aardewerken worden uit verschillende mengsels van porseleinaarde, pijpaarde (vormleem) en gobranden vuursteen, mei water tot. een deeg gemaakt, of door draaijeu op ecno schijf, of uit do hand, of in vormen van gips vervaardigd. Dc aldus gemaakte voorwerpen worden in stcenen kokers geplaatst, in ceiien met steenkolen gestookten oven gebakken, vervolgens met eene in water verdeelde glazuur bedekt en daarna nogmaals gebakken. Tot deze glazuur bezigt men zeer fijn gemalen cn geslibte mengsels van vcldspaath, gobranden vuursteen, zand,zwaarspaath,soda,tinkal (ruwe borax), soda salpeter (Chili-salpeter), boraxzuur, kristalglas, menie, loodglit, loodwit, zink-oxyde, smalt. Do voorschriften voor de glazuur zijn zeer verschillend, deels naar de gebezigde stoffen, deels naar de aanwending, d. i. of dc voorwerpen zullen wit blijven, of beschilderd of bedrukt worden. Men is nnmelijk sedert eenigen tijd begonnen het Engelseh aardewerk met kleuren te beschilderen of te bedrukken, waarvoor verschillende voorschriften bestaan, en waarin voor blaauw verbindingen van kobalt, voor zwart die van mangaan, voor groen die van het chromium de voornaamste zijn. Het Engelschc aardewerk wordt voornamelijk in een gedeelte van het graafschap Staffordshire, dat daarnaar „the Potteriesquot; heet, vervaardigd; daarenboven in Worchcster, Derby en Newcastle. Verder bestaan fabrijken, die mot het Engelseh zeer goed overeenkomend aardewerk leveren, in Frankrijk in de nabijheid van Parijs en te Bordeaux; in Duitschland te Mettlaeh bij Saar-brück, te Poppclsdorf bij Bonn, te Baireuth, Aschaffenburg, Kolsterbach enz. |
AARDGEESTEN. In de Noordsche mythologie, de Azenlecr on de overleveringen dor Germaansehe stammen vindt men gewag gemaakt van verscheidene soorten van geesten, die in de aarde wonen, in tegonstelling van dc. lucht-, water-en vuurgeesten. De aardgeesten worden in menschclijkcn vorm gezien, doch zijn altijd zeer klein van statuur; zij bewonen meestal bergachtige streken, zijn ervaren in het smeden van metalen en bezitten in holen onder den grond, onmetelijke schatten; zij worden altijd voorgesteld als zeer gedienstig cn menschlievend, doch bewijzen meestal hunne diensten in het geheim en houden hunne woldaden in, zoodra men hunne gangen zoekt na te speuron. Evenwel zijn eenigen van boosaardiger natuur, rooven schoone jonkvrouwen, die zij in onder-aardscho burgten gevangen houden. (Vergelijk de Avonlmn- vun Mclion, in den Lancelot.) De aardgeesten staan bekend ouder dc verschillende benamingen van dwerg, (oud hoogd. tuerc) kobold, (fr. gobelin) kabouter, guurken of schelleguurkon, (Eng. urchin) wltte-wive, (bewoonsters der Wivenbcltcr in de mark Groot-Drieno, ten oosten van Hengelo) svart-alf, wicht, molik, eunjer, trol, dreutel cn keutel. Vergelijk Grimm, Deutsche mytholoyie.; Halbertsma, Overijss. alm,, 1837; Btiddingh, l''(:rh. over de N. yodenleer cn over hel Weslland. AARDGORDELS. Met betrekking tot de meerdere of mindere schuinsche rigting, volgens welke de zonnestralen op dc aarde vallen, verdeelt men hare oppervlakte in vijf met de evennachtslijn evenwijdig loopende strepen, die men aardgordels noemt. Zij worden door dc keerkringen eu de poolcirkels bepaald en men onderscheidt ze in eencn hccton aardgordel, in twee gematigde cn in twee koude aardgordels. De heeto, ook wel verzengde aardgordel genoemd, wordt ten noorden door don kreefts- cn ten zuiden door den steenbokskeerkring begrensd; op dc plaatsen, in dezen gordel gelegen, komt de zon tweemaal in hot jaar op don middag in het toppunt, behalve aan dc uiterste grenzen, waar zulks eenmaal geschiedt. Van de beide gematigde aardgordels ligt de noordelijke tusschcn den kreeftskeerkring cn den noordpoolcirkel eu do zuidelijke tusschcn don steenbokskeerkring cn den zuidpoolcirkel. In deze gordels komt do zon dos middags nimmer in hot toppunt, dan alleen op die lijnen, door welke zij van don hccton aardgordel gescheiden worden; maarzij blijft cr des middags ook nooit zoo ver van verwijderd, of' zij gaat nog eiken dag op en onder. Van dc beide koude aardgordels, welke eigenlijk bolvormige segmonton zijn, waarvan do polen de toppunten innemen, ligt de noordelijke binnen don noordpool- en de zuidelijke binnen den zuidpoolcirkel. Zij bevatten al de plaatsen . waar dc zon gedurende een of verscheidene dagen en maanden van hot jaar in den winter niet op en in den zomer niet onder gaat. Dehccto aardgordel strekt zich ter weerszijden van den acquator tot 23° 28' noorder- cn zuiderbreedte uit; de beide gematigde aardgordels liggen tusschen 23° 28' en 06° 32' noorder- cn zuiderbreedte; terwijl de hoogoro noorder- cn zuiderbreedten tot aan de polen door de koude aardgordels worden ingenomen. Van dc gcheclc oppervlakte der aarde beslaat do hccte aardgordel nagenoeg 'quot;Aisquot;0, de beide gematigde dc grootste helft of ongeveer quot;/ibquot;0 en de beide koude aardgordels iets meer dan decleu. De algemeen kenmerkendo eigenschappen van dezo verschillende aardgordels zijn, behalve do reeds genoemde; dat er in don boeten aardgordel wegens het loodregt, of bijna quot;loodrogt invallen der zonnestralen, gedurende hot gcheclc jaar eene grootc hitte hcerscht cn dien ten gevolge een bestendige zomer, die alleen afgewisseld wordt door de op bepaalde tijden terugkce-rende regensaisoenen; voorts bestaat er geen groot verschil in de lengte van do dagen cn nachten, welke zelfs in het midden van dezen gordel, namelijk onder den acquator het gehecle jaar door even lang ziju. In de gematigde aardgordels komt dc zon, gelijk wij reeds aangemerkt hebben, niet alleen nimmer des middags in het toppunt of zenith, maar blijft er steeds meer van verwijderd hoe verder de plaatsen van de evennachtslijn gelegen zijn cn met dezen afstand nemen ook tevens de afwisselende ongelijkheden der dagen en nachten toe, tot dat onder do poolcirkels de langste dag in den zomer, gelijk ook de langste nacht in den winter 24 uren duurt. Voorts onderscheidt men in deze aardgordels duidelijk vierjaargetijden, doch altijd tegenovergesteld, zoodat de zuidelijke gematigde aardgordel lente of zomer beeft, als het in de noordelijke herfst of winter is. Even als in de gematigde nemen ook in de koude aardgordels de afwisse- |
16
lende ongelijkheden van dag en nacht toe, naar mate men zieh van den acquator verwijderd en dc polen nadert, en wol nog in ecnen moer versnelden graad dan in de eerstgenoemde gordels, zoodat do zon aldaar in dagen, weken en maanden niet op- of ondergaat; terwijl onder de polen zelve genoegzaam een half jaar lang dag en nacht even lang zijn.
Europa ligt grooteiuloels in den noordelijken gematigden aardgordel; slechts do noordelijke rand overschrijdt don poolcirkel en valt in den noordelijken kouden aardgordel.
Azie behoort tot drie verschillende aardgordels; evenwel ligt ook verre weg hot grootste gedeelte in den noordelijken gematigden gordel; een naar evenredigheid klein gedeelte ligt in den noordelijken kouden aardgordel en hetgeen er van in den hecten gordel ligt, wolk godoolte vrij aanzienlijk is , bestaat hoofdzakelijk in eilanden cn schioreilandon.
Het grootste gedeelte van Afrika bevindt zich in don hoetcn gordel, hoewel er ook doelen van in de noordelijke en zuidelijke gematigde gordels liggen.
Doordien Amerika oenc grootc uitgestrektheid van het noorden naar het zuiden heeft, ligt dit werelddeel in den noordelijken konden, in den hecten en in de beide gematigde aardgordels.
Do ociie helft van Australië, namelijk Nieuw-IIolland, ligt in don licctcn en dc andere helft, benevens Niomv-Zecland ligt in den zuidelijken gematigden aardgordel, terwijl do talrijke, tot du werelddeel behoorondo eilanden-groepen meestal in don booten gordel worden aangetroffen.
liet laatst ontdekte zesde werelddeel, Adolia ot Victoria gc-heeten, ligt alleen in do» zuidelijken beneden aardgordel.
AARDIIALING OF AAHDLUVKIUNG. Tot liet maken of herstellen van dijken, volgt men den regel om de aarde to halen, ter naaster lage en tor minste schade. Men leze, moer hiervan begeerende te weten: II. de Groot, Ld. lloü. regtsijeleerdheid, 2° boek, 32° dl., § 7; F. van Mieris, CharUrhoek, 2° deel, bladz. 151, 2« kolom, in een octrooi van den hoor van Putton, tot bedijking van zeker land, inKatendrecht gelegen, van den 28sten van Sprok kelm. 1315; Groot Plalcaalhoe.k, 2° dl., bladz. 1578, in oen handvest van graaf Willem van Hcnegouwon, in dato; des woonsdaechs nao St. Maertensdach in 't jaer 1337; Keuren van den Krimpenet-waard, van don 4'l™ vanGrasm. 1690, art. 3G; Keuren van hel Hoogheemraadschap van Schieland, van 1696, art. 47; Keuren van den Alblasserwaard, in dato, van den 9lt;l°quot; van Grasrn. 1755, art. 4; Keuren van hel Hoogheemraadschap van Rijnland; uitgave van 1169. Is'*' stuk, bladz. 4, art. 13.
AAllDHARS. Met dc benaming van aardharsen bestempelt men in het delftstoffelijko rijk, eene bijzondere orde van brandbare zelfstandigheden. Het zijn alle verbindingen van koolstof met waterstof; bij sommigen wordt ook zuurstof aangetroffen en bij enkelen zelfs eone geringe hoeveelheid stikstof. Zij komen het moest als vaste en weekachtige, doch sommigen ook als vloeibare ligchamon in do natuur voor en bezitten oen soortelijk gewigt van 0,lt; tot 1,16. De vaste kunnen veeleer door verhoogde temperatuur vloeibaar gemaakt worden en ontwikkelen dan oven als de oorspronkelijk vloeibare, ecnen sterken reuk. Zij zijn ligt ontvlambaar en verbranden met vlam en oenen dikken rook, of volkomen, of mot acb-torlating van oenc kool- of ascbaohtigo stof. Steeds gaat do vei-branding vergezeld met ecnen eigenaardigen bitumineuzen reuk, waarbij voel roet afgezonderd wordt. Men treft zo kleurloos aan en ook mot eeno witachtige, grijze, gele, groene, roode, bruine en zwarte kleur, doch hot meest zijn ze bruin en zwart. Tot de soorten of verscheidenheden, doch waarvan sommige, als het ware, in elkander overgaan, rekent men thans; scheerenet, (ook naphlalien genoemd) hranchiet, koenleiniet. fichteliet, hartiet, ozoke-riet, aardwas, halchctiien (ook naplUeien genoemd), middletomel, hartien, gmjaquiliet, berengeliet, reteniet, (relinasphalt), copahen, walchoiaiet, barnsteen, aardolie ook steenolie, bergolie of petroleum genoemd (waartoe ook do naphtha, oenc zeer dunne, vloeijendo zelfstandigheid, volkomen doorzigtig als heldor water of slechts oeiiigormate naar het gooi overhellendo en ook groen gekleurd, gerekend wordt), bergteer (eeno taaije kleverige stof, ook maltha genoemd), asphalt (ook bergpeh, aardpek, jodenpek, jodenlijm of bitumen genoemd), elateriet (ook veerkrachtig aardpek of delf-stoffolijk caoutchouc genoemd), idriaUet, ixoliet en piauziet.
AAK DXOOT. (Caruinbulbocastanuin, Koch.) Eeno tot do natuur
lijke familie der umbelliferen behoorende plant, met witte tot schermen vercenigdo bloemen en meermalen ingesnodenebladen, wolko in ons Vaderland op kalkhoudendo bouw- cn weilanden in het wild gevonden wordt en om haar vleozigeu wortel, die raauw of toebereid gegeten kan worden, hier en daar gekweekt woidt.
AAIIDI'EER. (lleliunthus tuberosns, L.) Eene tot de natuurlijke familie dor compositae behoorende en uit Brazilië afkomstige, vaste plant, die om hare eetbare wortels hier en daar gekweekt wordt. Deze zijn knolvormig en dragen een 6 — 10 voet boogen stengel, die slechts aan zijn top van eenige kleine takken voorzien is, waaraan oenige hart-civormigo bladen voorkomen. Dc bloemen zijn geel en gelijken veel op zonnebloemen; zij komen eerst laat in den herfst te voorschijn.
Niettegenstaande do aardpeer in heetc streken te huis behoort, kunnen hare knollen dos winters ongedeerd in den grond achterblijven, daar zij onzo winterkoude tamelijk goed doorstaan. In de eerste helft der vorige eeuw kweekte men haar veel algomeener dan thans, nu men zieh meer bepaaldelijk met de immer toenemende aardappelteelt bezig houdt.
De aardperen zijn van bulten rood-bruin en van binnen wit van kleur, terwijl haar vorm dien der aardappelen zeer nabij komt. Nogtans zijn zij flaauwor van smaak dan deze laatsten. Men kan ook uit de aardperen oenc soort van zetmeel, suiker en een geestrijk vocht bereiden.
AAIIDPIMI'EHNOOT. (Arachis hi/pogaea, L.) Eone tot do natuurlijke familie dor leguminosen behoorende éénjarige, lage, kruidachtige plant, mot neerliggende en van vier behaarde blaadjes voorziene bladstelen, cn gele, alloen staande bloemen. Algemeen wordt Zuid-Amerika, en wel bepaaldelijk Brazilië als haar varter-land genoemd, hoewel zij ook elders, zoo als in dc Oost- en West-Indien , menigvuldig gekweekt wordt. Nadat hare bloemen verwelkt zijn cn twee-of driczadige peulvruchten hebben achtergelaten, krommen de bloemstelen zich zoodanig naar beneden, dat deze vruchten genoodzaakt worden in do aarde te dringen, om aldaar hare verdere volmaking te ondergaan. Zij zijn dan ook, wanneer Zij rijp zijn, zoo volkomen in den grond verborgen, dat zij daaruit even als andere aardvruchten, moeten worden opgedolven. Na de opgraving worden zij óf in hcete asch geroost en daarna aan de inboorlingen verkocht, die do zaden aldus toebereid en gaar gebrand, zeer gaarne eten; óf naar plaatsen vorzonrten, waar men deze laatsten in raauweu toestand uitperst, om daaruit eeno zeer bruikbare vette olie te verkrijgen. Volgens dc opgave van eemgo Franscho schrijvers zoude één schepel aardpimpornoton oen pintje olie leveren.
Do Spanjaarden hebben de arachis hypogaea naar Europa over-gebragt, ofschoon hare cultuur slechts in enkele streken, zoo als hi dc departementen Landes en l'Hérault in Frankrijk, een tak van bestaan voor sommige personen uitmaakt. (/1 description and history of vegetable substances etc.; London, 1830, Tom 3; Nederl.
Tuinkunst, 1° doel.)
AARD RIJKS KUN UK is die wetenschap, welke ons de planeet die wij bewonen, loert kennen, zoowel in betrekking tot het heelal, als in hare eigene natuurlijke gesteldheid, en in dc vcrdeelingen en verschijnselen die wij op hare oppervlakte waarnemen. Men onderschcirtt deze wetenschap gevoegelijk in wis-, natuur- en staatkundige aardrijkskunde. Do eerste beschouwt de aarde mot betrekking tot don sterrenhemel, loert ons hare gedaante kennen, bare verschillende standen en verhoudingen met andere hemcl-ligchamen, en de uitwerking hiervan op de saizocnen enz. Zij leert ook do vordeoling van de aard-oppervlakte in punten en cirkels, graden, meridianen, horizon, acquator, tot het bepalen der afstanden van plaatsen, het doen van hoeksmetingen enz. Do natuurkundige aardrijkskunde houdt zich bezig met de natunr-lijke gesteldheid der aarde, hare verdeeling in land cn water, dc uitwendige vorming der bergen, valleijon, vlakten en kusten en den inwendigon bouw der vaste deelen onzer planeet, als de zandbanken, aardlagen, metaal-aderen enz. Wat het water betreft, handelt zij over do bronnen, vloeden cn moeren, do temperatuur dos waters, de stroomingen dor zee, het lichten der zoo, haar verschil van zoutheid, hare golvingen, ebbe cn vlood. Tot baar gebied bchooren ook dc verschijnselen van don dampkring rondom onzo aarde, als iHchtverhevelingen, noorderlicht, winden, graden van koude of warmte, van droogte en vochtigheid enz.
AAK
17
|
De stnatkundigo aardrijkskuntlo doet ons, eindelijk, de oppervlakte onzer aarde kennen in hare verseliillende doelen naar orde en ligging, dcrzelver gedaante, de landen of Staten met het getal hunner inwoners, hunne regeringsvorm, voortbrengsels van natuur en kunst, de bergen, bossehen , zeeën, rivieren, steden, dorpen enz. Aan de wis- en natuurkundige anrdrijksbe-schrijving heeft Maltc-Brun het 2lt;le deel zijns werks Prdcis de la géoyraphie univer.ic.lle (Paris, 1810) gewijd. Men raadplege daarover vooral ook den arbeid van do heeren F. Kaiser en E. M. IBeima in do nieuwe uitgave van S. A. Uilkeus, De volmaaktheden van den Schepper in zijne schepselen beschouwd; Leeuwarden, 1849, 1—6 Aflev. — Voor de staatkundige aardrijksbeschrijving zijn Malte-Brun en zijn opvolger Balby aan te bevelen. A ARDRIJ KSKUN DE-C Verdiensten der Nederlanders omtrent (/e) Onze landgenooten mogen zich beroemen, in verschillende tijden, het hunne te hebben bijgedragen tot uitbreiding dezer zoo hoogst nuttige wetenschap. Aardrijkskunde, zeevaart en koophandel zijn ten naauwste verbonden, gaan als het ware hand aan hand en het is derhalve natuurlijk dat, bij vroegtijdigen bloei der beide laatsten, de beoefening der eerste reeds in de middeneeuwen hier vrij groot was. Te Antwerpen, eene der aanzienlijkste handelsteden, werd de aardrijkskunde zeer beoefend. Gerard Mercator [Koopman] en Abraham Ortelius, de eerste in 1512 te Rnpel-monde in Oost-Vlaanderen, de tweede in 1527 te Antwerpen geboren, wijdden zieh gedurende het grootste gedeelte der 16quot; eeuw, aan hare beoefening. Mercator vond in Willem, hertog van Gulik en Kleef, en in zijn Inndvorst Karei V, voor dien tijd hoogst welwillende en verlichte begunstigers. Hij beoefende vooral de wiskundige aardrijkskunde, schreef een bock over de schepping en het maaksel der wereld en vervaardigde eene verbeterde uitgave der kaarten van Ptolomeus. — Ortelius schreef in 1570, onder den titel van Theatrum orhis terrar/un, een werk, hetwelk hemden naam van den Ptolomeus zijner eeuw deed verwerven. Onder do vroegere Nederlandsche aardrijkskundigen mogen genoemd worden Titns Popma, die tafelen over de globe uitgaf, maar toch verre bij zijne tijdgenooten Copernicus en Tycho Brahe achterstond; en Reinicr Gemma, in 1508 te Dokkum geboren, later hooglecraar te Leuven. — De na afzwering van Spanje steeds toenemende scheepvaart, ook naar meer afgelegene deelen der wereld, maakte dat men zich op de wetenschap meer en meer toelegde. Aan de Lcidsche Ilooge-sehool vormde zich Cluverius (de Kluiver,) in 1580 te Dantzig geboren, door Scaliger onderwezen, en door eigene opmerkingen en veelvuldige reizen meer dan gewoon boekgeleerde. Hij schreef eene algemcene oude en nieuwe aardrijksbeschrijving, en ook nog eene schildering van het oude Duitschland. — Panlus Merula (van Merle), geboren te Dordrecht in 1558, hoogleeraar te Leyden, leverde eene Cosmopraphia generalis in 3 boeken, en eene Cosmographia particularis in 4, waarin hij Europa, Spanje, Frankrijk en Italic behandelde. Hij verecnigde in deze werken oude en nieuwe aardrijksbeschrijving, en leverden voor dien tijd zeer naauwkeurige kaarten. De grootcre, vooral wiskundige aardrijkskennis van sommigen onzer landgenooten, voerde al spoedig tot eene praktische rig-ting, tot het doen van ontdekkingsreizen, waarbij wel de belangen des handels op den voorgrond stonden, maar die tevens veel tot bevordering der aardrijkskunde strekten. Do Amster-damscho predikant Plancius overreedde de admiraliteiten -van Amsterdam en Zeeland tot de ondernemingen ter opsporing van een noord-oostelijken doortogt naar Oost-Indie. Spitsbergen, Nova-Zembla en aangrenzende kusten en eilanden werden daardoor bekend, en hot tooneel van de stoutmoedige pogingen van Heemskerk en Barendsz. — In IG08 beproefde Hendrik Hudson, een Engclschman, maar in dienst en voor rekening van Nederlanders, een noord-westelijken doortogt te vinden, maar mogt daarin evenmin slagen als zoovelen zijner opvolgers in later tijden. Door zijne ontdekkingen van de Hudson-rivier en der kusten van Nieuw-Nederland, breidde hij de aardrijkskundige kennis van Amerika niet weinig uit. Evenzeer strekten hiertoe dc togten van Olivier van Noort, den eersten Nederlander, die eene reis om dc wereld volbragt (1598—1601), — en vooral die van Jacob Ie Maire en Willem Schouten. Deze vonden in lOIfi namelijk, een nieuwen weg naar den Stillen Oceaan, door de straat I |
Le Maire (tusschen het door hen genoemde Statcn-eilnnd en Magcllaan's Terra del fnego) en om Kaap Hoorn, aldus naar Schonten's geboorteplaats genoemd. — Hendrik Brouwer leerde in 1042 reeds het gevaarlijke van het digt zeilen om dc Kaap Hoorn ontwijken, door don koers meer zuidwaarts te nemen. Reeds vroeg bepaalde zich ook de aandacht onzer landgenooten op Oost-Indie. De togten van de gebroeders Cornells en Froderik Houtman uit Gouda, baanden den eersten weg tot vestiging van ons gezag aldaar. Daarmede werd ook voor dc aardrijkskunde een nieuw veld geopend. Wij dragen roem op dc ontdekkingen van een Abel Tasman, die in 1642 en volgende jaren, onder het Gouverneur-generaalschap van den kundigen Antonie van Diemcn, aanzienlijke ontdekkingen in den Stillen Oceaan deed. Hij ontdekte do eilanden St. Panlus, Amsterdam cu van Diemen's-land; zoo ook Nieuw-Zoeland, drie dor Vriend-schaps-eilanden, Amsterdam, Rotterdam en Middelburg door hom benaamd, en welke namen nog geenszins verdrongen zijn door de barbaarsche inlandsche, welke men daarvoor in plaats poogt te stellen. Omstreeks 1623 werden reeds uitgestrekte gedeelten dei-noordwest- en zuidkust van Nicuw-Holland door onze Innge-nooten ontdekt en Garpentiers-, Arnhems-, Eendragts-, dc Witts- en Pieter-Nuijts-land genoemd. — Vooral echter werden onder den Gouverneur-Generaal van Diemcn niet slechts door Tasman, maar ook door anderen belangrijke togten gedaan. Zoo werd men door oen gezantschap, en het aanknoopen van handelsbetrekkingen in 1635 onder Jan Dirksz. van Galen, moer bekend met Achtcr-Indie en do rijken van Siam, Cambodja en Laos.— Martin Gorrits de Vries bezocht de Japansche kusten en bereikte de zuidelijkste der Kurilisehe eilanden, door hem Statonland genoemd. Hij drong tot 44l/20 N.B. door, ontdekte liet zoogenaamde Compagnies-land, Straat de Vries, onderzocht een deel der kust van groot Tartarije en heeft de eer, dat aan de naauwkourigheid zijner ontdekkingen en waarnemingen door een Cook en La Perouse volkomen regt werd gedaan. Onze handelsbetrekkingen op Japan, China, de golf van Perzie en zelfs tot in dc Roode Zee gaven mede aanleiding, dat wij roods vroeg meerdere aardrijkskundige kennis van die landen verkregen. In 1721 en 1722 deed Cornells Roggeveen een belangrijken schcepstogt om do wereld, en ontdekte het Paasch-eiland, de Ongelukkige en nog eenigc andere eilanden in de Zuidzee. Jammer, dat do wangunst der Oost-Indische compagnie hem bij zijue komst te Batavia, even onwaardig deed behandelen als vroeger Le Maire en Schouten. Men ontnam hem zijn dagboek en daardoor der wetenschap zeer belanglijke medcdeclingen. Onder de nieuwste scheepstogten, voor de aardrijkskunde belangrijk, door ons in Oost-Indie gedaan, zijn die in 1825 en 1826, op last van don baron van der Capellen, door den luitenant ter zee D. R. Kolft'ondernomen. Hij bezocht den zuidelijken Molukschen archipel, do zoogenaamde Aroe-eilanden, de Kcy-cilanden, dc zuid-west kust van Nieuw-Guinea, waar hij de Dourga rivier ontdekte. Ook onder den Commissaris-generaal Dubus werd de kapitein-luitenant Steenboom, met de korvet Triton en den schooner Iris, naar N. Guinea gezonden. Deze expeditie werd vergezeld door Macklot als natuurkundige, Zippelius als kruidkundige. Muller als ontleedkundige en van Oort als teekenaar. Te Amboina kwam de commissaris dor regering, van Deldcn, aan boord, daar men niet slechts eene ontdekkingsreis, maar ook eene vestiging op Nieuw-Guinea bedoelde. Aan de Tritons baai werd het fort Dubus, in de landstreek Merkusoord aangelegd. Weinig voordcel is echter door deze vestiging erlangd. — De kapiteins Coortson en Ecg, deden ook in 1826 een togt om den aardbol, waarop ecu eiland ontdekt werd, het Nederlandsche genaamd. In West-Indie, Zuid-Amerika en Afrika zijn onze voorouders mede tot uitbreiding van land- en volkenkennis werkzaam geweest. Ondertusschen valt het niet te ontkennen, dat de togten, vooral van wege de West-Indische compagnie ondernomen, meer uitsluitend verovering en het erlangen van schatten beoogden. Wij breidden echter, vooral onder het bestuur van Joan Maurits, de kennis over Brazilië uit. Ook mag niet onvermeld blijven de stoute ontdekkingsreis in de binnenlanden van Brazilië, in 1641 door Elias Hurckmans ondernomen. Hij bezocht later ook nog Chili en den dapperen volksstam der Araucanen. Onze vestigingen op de kust van Guinea cn aan de kaap de Goede Hoop verspreidden mede 3 |
IS
|
eonig liclit over ilio gewesten, even nls in hiteren tijd iloor krijgs-en gczantschnpstogten ito binnenlanden van Guyana ons moer bekend werden. Zien wij thans, wat, gedeeltelijk voorgelicht door dergelijke ontdekkingen, door onze landgeuooten geschrcven en aan het licht gobragt is. Wat in de eerste plaats de kennis van gewesten buiten ons Vaderland en onze bezittingen betreft, zoo beschrcefJohannOH de Lact van Antwerpen, Al de deelen dev Nieuwe Wereld, doch vooral dc bezittingen der Spanjaarden en Portugezen. Hij schreef ook tegen do Groot, Over den oorsprong der Amerikaansche volken. Beide verhandelingen kwamen in 104li in het licht. Johau van Kootwijk bezocht liet Heilige land cn deelde het verhaal zijner reizc mede. Evenzoo Cornclis de Bruin uit 'sHage, oen kunstschilder van beroep, dio de zonderlingste omzwovvingen deed. Zoo bezocht hij een deel van Europa en omstreeks 1078 Egypte, het Heilige land, en klein Azie; in hot begin dor 18° eeuw reisde hij Rusland en Perzio door, bezocht Ispahan cn l'crsepolis, stak naar de Malabaarsche kust, en eindelijk naar Ceylon en Batavia over. Door Perzio en lUtsland en wel over Archangel keerde hij in 1701 wedor in zijn vaderland terug, waar hij het overige zijns levens aan de schilderkunst toewijdde, en omstreeks 1719 overleed. Hij is een dor merkwaardigste reisbeschrijvers, daar bij de meeste door hem beschrevene voorwerpen, mot groote naauwkcurigheid aftcckcnde. Het verhaal zijnor zonderlinge omzwervingen is vervat in twee werken ; C de Bruin, Reizen door Klein Azie, de eilanden Scio enz. Egypte, Syrië en Palestina (met meer dan 200 platen); Delft, 1698, fol.; on Jieize over Moslcovie door Verzie en Indie (met 300 kunstplaten); Amst. 1714; fol. Abraham cn Bonavcntnra Klzevier, boekliandelarcn te Leydon, maakten zich mede verdienstelijk in de bevordering der aardrijkskunde. Zij gaven namelijk staat- cn aardrijkskundige beschrijvingen der onderscheidene landen van Europa uit, onder den titel vanRespublicae (Staten.) Er verschenen, ook bij andere boekdrukkers, daarvan in hetgeheel 48 verschillende deeltjes. DeDuitsche hoogleeraar Wachter kent daaraan hoogc waarde toe, cn meent dat zij in onze 19° eeuw niet hoog genoeg geschat worden. Die waarde is echter onderscheiden naar do verschillende schrijvers. De reeds genoemde aardrijkskundige Johannes de Laet was een der beste medewerkers, en ondorscheiddo zich door zijne beschrijvingen van Portugal, Spanje, Frankrijk, Nederland, Polen en Lithauwen, Pruissen cn Lyfiand, Turkije. Perzie cn Hindostan, toen nog het rijk des grootcn Mogols genaamd.—Vooral mogen hier ook niet de verdiensten van een' Nieolaas Witsen, een der leermeesters van Czaar Peter, vergoten worden. In 1705 verscheen zijn beroemd werk Noord- en Oost-Tartarije, of beschrijving van eeniye Tartaarsche en naburige gewesten in de Noorde- en Oostelijke deelen van Azie en Europa. Het werd grootelijks door zijn' vriend den Czaar bevorderd, die hem daartoe allo mogelijke hulpmiddelen verschafte, en is, ook nog beden ten dage, voor de kennis van noordelijk Azie ten hoogste belangrijk. Witsen was met eigen onderzoek niet tc vreden. Hij ondersteunde met raa'd cn daad zulke reizigers, welke hunne togten ten behoeve der wetenschap wilden doen strekken. Zoodanigon waren Evert IJsbrandsz Idcs, uit Gliickstadt; gezant van Peter den Grootcn in China, van 1592—1095, deed hij zijne reis door Siberië, meestal te water op deKawa, Tobol, Irtisch, Ohy, Keta, Icnisci, Tanguska, bet meer Baikal enz. cn gaf zijne reisbeschrijving in de Ncderlandsche taal uit. Hij.erkende daarbij openlijk de groote diensten, die Witsen's kaart van noordelijk Rusland, waarvan hij nog vóór den afdruk des werks gebruik kon maken, hem bewezen had. Als bewerker dor bouwstoffen voor do wiskundige aardrijksbeschrijving, verdient de kundige boekdrukker Willem Eransz Blacu, te Amsterdam, eene uitstekende plaats. Hij was een groot wiskundige, en zijne globes en kaarten zijn to regt vermaard. Zijn zoon Johannes beoefende die wetenschap met niet minder geluk, en gaf in 1662 een prachtwerk uit, getiteld; Atlas major, swe cosmographia Blauiana. Tot de hespicgclendo konnis der aardrijkskunde leverde de Lcidsche hoogleeraar Lulofs belangrijke bijdragen. Hij werd te Zutphcn in 1711 geboren, en overleed te Leyden in 1762. Zijne Introduclio adcognitionevi alr/ue usum ntriusque globi, later in onze moedertaal overgobragt onder den titel van: „Inleiding tot eene natuur- en wiskundige beschouwing des aardkloots; Leyden en Zutphcn , 1750, werd buiten 's lands een zoo nuttig werk geoordeeld, dat Kilsttnor te Göttingen, het cenc Hoogduitsche overzetting waardig keurde. De med. doctor Olfart Dapper beoefende mede de aardrijkskunde volgens de berigton van anderen, en verdient genoemd te worden om zijne beschrijvingen van Afrika en de Afrikaansche eilanden, in 1668; van Amerika, in 1671; vanNatolio cn Arabic, in 10S1; van Syrië en Palestina, in 1G77; van Morca en den Griekschen archipel, in 1688 in hot licht gegeven. — Nevens hem noemen wij ook Willem Albert Bachienc, geboren tc Leerdam in 1712, cn als predikant te Maastricht in 1783 overleden. Onder den titel van: Heilige geographic, leverde hij eene zeer vlijtig bewerkte, doch wat al to uitvoerige aardrijksbeschrijving van het Joodsclie land en de omliggende gewesten. Hij schreef ook nog eene kerkelijke geographic, of beschrijving van Nederland, volgens de synoden cn klassen. — Als belangrijk mag hier ook vermeld worden bet door onderscheidene schrijvers zamengesteldc werk, getiteld lledendaagsche historie, of tegenwoordige staat van alle volken in alle werelddeelen. Het is eene groote verzameling, van goede kaarten voorzien. In den lateren tijd is onze kennis over vreemde gewesten vermeerderd door vele oorspronkelijke reisbeschrijvingen. Zoo bezitten wij nuttige en aangename reisverhalen cn berigton van den verdienstelijken Johan Meerman. Hij, diedoor zijnen aanzienlijken rang iu do maatschappij, toegang had tot vele bijzondorbeden, welke aan andere reizigers verborgen blijven, beschreef in 1787 Groot Brittannie en Ierland; in 1791 en 1792 de Pruissische, Oostenrijksche en Siciliaanschemonarchion; in 1797—i8oo het noordon on noord-oosten van Europa. Over het Noordon (Zweden on Noorwegen) leverde Potgieter bekoorlijke tafereclen; over Rusland, in 1841, dohooglecraar J. Ackcrs-dijek belangrijke berigten. (Verhaal eener reize, in Rusland, gedaan in het jaar 1835.) — Omtrent Frankrijk, Italië, een deel van Engeland en Duitschland kregen wij reisberigten van Adriaan van der Willigen; omtrent Engeland, Oost-Friesland en andere streken van Duitschland van Potter; over Duitschland ook nog van Bon-gardt, Lulofs, van Swinderen en Modderman. Kruscman on Cramer deelden wetenschappelijke cn kunstberigten mede over Italic cn Frankrijk. Over Zuid-Amerika en de Sandwich eilanden, leverde de kapitein ter zee Boelen, belangrijke mededeelingen. |
Letton wij thans, in de tweede plaats, op die schrijvers en werken, die zich met aardrijkskundige beschrijving en kennis van Nederland in bet bijzonder hebben bezig gehouden. Onder do oudsten moeten wij den Italiaan Guiccianlini, broeder van den beroemden geschiedschrijver, tellen. Hij schreef eene Descrizione di tutti i Paesi Bassi, detti Germania Inferiore, tc Antwerpen in 1565 uitgekomen, en waarvan Nederduitsche, Fransche en Latijnscho overzettingen het licht zagen. Verder H. Junii Batavia; Lugd., 1575, (later herdrukt); P. Scriverius, Batavia illustrata, eene verzameling van geschriften over ons land behelzende; te Leiden 1609; van denzelfden Inferioris Germaniae Pro-vinciarwn Unitarum antiqnitates; Lugd.; 1611. Sonnius (van Son), Xotius Belgicae Urbiuni, Ahbatiarum, Col-legiorum divisio; 1570. Pontus Hcuterus, De veterum ac sui saeculi Belgio; een 4quot; Boekdeel in 1600 in het licht gegeven. P. Kaer, Germania Inferior, sive 17 Provinciarum tabulae geogra-phicae; Amsterdam, 1622. P. Verbist, Description de touts les Pays-Bas, avec cartes; An-vers , 1636; 8°. Eyckius (van Eyck) Urbium Belgicarum centuna; Antw., 1651:4°. Novum ac magnum thoatrum urbium Belgicae regiae et Belgiae foederatae; Amstel. apud Blacu, 1648; 2 vol. max. Scliookius. Belgium foederatum; Amstel. 1652. Boxhornii, Commentanolus de statu foederatae Belgiae; Ha-gao, 1650. P. Merula, De statu reipublicae Batavae diatribe; vertaald onder den titel van Ilandboekslce over den staat van Holland. Bachienc, Vaderlandse/ie Geographie; Amst., 1795 , 5 dln. Pestel, Covmentarii de Republica Batava; Lugd. 1781. Eene meer uitgebreide uitgave verscheen 1795 in 3 dln., maar bevat slechts Gelderland, Holland cn Zeeland. J. de Gelder, Aardrijkskundige beschrijving van het Koningrijk Holland; Amsterdam, 1809. |
19
|
N. G. van Kampen, Staat- en aardrijkskundige beschrijving van het Koningrijk der Nederlanden; Haarlem, 1816 en 1821. Schrant, Beknopte natuur- en staatkundige beschrijving van het Koningrijk der Nederlanden; Gent. Mevrouw van Meerten, Reis door het Koningrijk der Nederl. Martinet, Het Vaderland, bevattende beschrijving van het Koningrijk der Nederl. (bij Noman te Zalt-Bommel.) Wap, Aardrijkskundige Beschrijving van de Nederl. na 1830; li re da, 1839. Van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederl. 1848 en volgg. jaren. Beschrijving van hel Koningrijk der Nederlanden: Gorinehem, 1841. Beijer, Geschied- en Aardrijkskundige beschrijving van het Koningr, der Nederl.; Deventer, 1841. Men vindt eene opgave van de meeste dezer en van nog vele andere werken bijeenverzameld in onderscheidene nommers van het tijdschrift de Vriend des Vaderlands. Genoeg dat daarvan hier eenigen der voornaamste vermeld worden, om te doen zien, dat de Nederlanders niet achterlijk zijn gebleven in de beoefening der aardrijkskunde van hun eigen land. Wat in de derde plaats de verdiensten onzer landgenooten betreft omtrent de bevordering en uitbreiding van de kennis der oost- en west-Indische bezittingen, zoo zijn die geenszins gering te achten. Reeds van de vroegste tijden, tot welke ons handelsverkeer met die gewesten opklimt, vinden wij geschriften, opgesteld zoowel uit eigene ervaring als uit do berigten van anderen, die de hoogste belangstelling verdienen, terwijl men daarbij met vreugde erkennen mag, dat het ook in latere tijden en tot op dit oogenblik daaraan niet ontbreekt. — Werpen wij een korten blik op eenigen der voornaamste van deze geschriften. Jan Huijgen van Linschoten, in 15G2 te Haarlem geboren, die als rentmeester van den aartsbisschop van Goa in 1583 de reis naar Indie deed, en er geruimen tijd vertoefde, om van daar te Enkhuizen wedergekeerd, onder medewerking van eenige vrienden, zoo als Francis Maalzon, pensionnaris der stad, en den natuurkundigen Dr. Paludanus, zijne reizen uit te geven, maakte Indie voor het eerst aan onze landgenooten in hunne eigene taal bekend. In de tweede plaats komt in aanmerking het werk van Francis Valentijn, predikant te Amboina en Banda, onder den titel van Oud en Nieuw Oost-Indie, of Nederlands mogendheid in die gewesten] Amsterd. 1724—1726; 5 dln.fol. Dit werk mag bij grooten omvang en te weinig orde wel gcene aangename lectuur opleveren, maar blijft toch eene hoofdbron, waaruit latere, zelfs Britsche schrijvers, veel geput hebben, en dat ontegenzeggelijk een schat van wetenswaardige bijzonderheden bevat. Baldeus, geboren te Delft, en predikant op Ceylon, gaf eene zeer verdienstelijke Beschrijving der O. I. kusten, Malabar en Co-romandel, benevens het eiland Ceylon, te Amsterdam in 1072, in het licht. Evenzoo leverde Wouter Schouten, scheepsheelmeester uit Haarlem, in zijne Oost-Indische voijagien zeer juiste tafereelen over Malabar, Coromandel, Bengalen, Arrakan, Ceylon, Java en de Molukken. Hij bezocht de meeste dier gewesten in persoon, en wij hebben aan hem en aan Baldeus berigten over Hindostan en zijne bewoners te danken, die in belangrijkheid voor die van een Wilkins, Sonnerat, William Jones en anderen niet behoeven onder te doen. Aan Schouten zijn wij het ook verschuldigd, dat de edele zelfopoffering van Hambroek niet in de vergetelheid is bedolven. — Onze vroege handelsbetrekkingen met China en Japan gaven aanleiding tot de eerste reis van Johan Nieuhof naar China. Dapper beschreef de 2quot; en 3C, volgens het dagboek van Arnold Montanus. Als geneesheer bij het Hollandsche gezantschap naar Japan, deed Engclbert Kampfer, een Duitschcr, van 1690—1692, eene reis, welke hem in staat stelde een werk over Japan te leveren, dat ook thans nog als klassiek beschouwd wordt. — Kort voorde omwenteling van 1795, had van Braam Houckgeest, eene vierde gezantschapsreize naar China en door dat rijk, langs een minbekenden weg gedaan. Het dagboek van dien togt verscheen als tegenhanger van de bijna gelijktijdige reis van lord Macartney in het Fransch te Philadelphia in liet licht. |
Omtrent verschillende deelen van Indie, vooral van het vaste land en van Ceylon, zijn de reistogten van J. Haafner lezenswaardig. Zij munten uit door een hoogst dichterlijken en onderhoudenden stijl, ofschoon men wenschen zoude dat de reiziger zelf en zijne aan het ongeloofelijke grenzende lotgevallen wat minder op den voorgrond stonden. Zij verschenen under de titels van; Lotgevallen en vroegere zeereizen van J. Haafner, door C. M. Haafner; Amsterdam, 1820; Lotgevallen op eene rei ze van Madras naar Ceylon; Haarlem, 1806; Iteize te voet door het. eiland Ceylon; Amsterdam, 1810; Reize in eene palanquin; Amsterdam, 1808, 2 dln; Reize naar Bengalen en terugreis naar Europa; Amst. 1822. Lezenswaardig, vooral over Java en andere Indische eilanden, is Stavorinus. Reize van Zeeland over de kaap de Goede Hoop naar Batavia en Samarang, 1768—1771, te Leyden 1793 in het licht verschenen. Na de afschaffing van het bestuur der O. 1. compagnie in Indie, kwamen zeer vele lichtverspreidende werken over onze bezittingen aldaar uit. Wij rekenen daartoe: D. van Hogendorp, Tegenwoordige toestand der Bataafsche bezittingen; Delft, 1800; Staat der Nederl. Ind. bezittingen, onder hel bestuur van den gouv.-gcn^ Daendels, 1814; Brieven betreffende zijn bestuur, door Pollane. Campanje, Java; een kort overzigt van deszelfs waardij met betrekking tot Nederland; 1815. Campanje. De handel der Nederlanders van Azië op Azie. De Engelschen hebben gedurende hunne kortstondige heerschappij mede veel tot de kennis der O. I. bijgedragen, zoo als blijkt uit de uitstekende werken van Raffles, History of Java; London, 1817; Crawfurd, The Indian Archipelago; London, 1820, (in 1823 in het Holl. te Haarlem uitgegeven) en Marsdcn, Sumatra; 1811. Na de omwenteling van 1813 en de teruggave onzer koloniën door Engeland, vermeerderde de begeerte tot uitbreiding van onze koloniale kennis, en deze is vooral in de laatste tijden sterk toegenomen , daar de koloniën en hare belangen 'niet zelden tot een onderwerp van bespreking in onze wetgevende Kamers worden gemaakt. De vruchten dier belangstelling openbaren zich in een steeds toenemend aantal van werken en vlugschriften, waarvan wij er hier nog eenige der voornaamste willen opgeven. De wetenschappelijke onderzoekingen van den hoogleeraar Rein-wardt, in berigten en brieven medegedeeld in de Konst-en Letterbode, en die van andere natuuronderzoekers, zoo als Kuhn, van Hasselt, Macklot,Diard, die onze bezittingen allerwege doorkruisten. Hogendorp, Coup d'oeuil sur Vile de Java; Bruxelles, 1830, waarvan Olivier in 1833 eene Hollandsche vertaling leverde. Lobman, Het eiland Java in verband beschouwd met Neêrl. handel en fabrieken, 1828. J. Olivier, Land- en Zeetogten in Neêrl. Indie, van 1817 —1826; Amsterdam, bij Sulpke; 1830, 3 dln. J. Olivier, Reizen in den Molukschen archipel, naar Makassar enz,; Amsterdam, 1834, 2 dln. Roorda van Kijsinga leverde Iets over Neêrl. Indie, 1836; eene Aardrijksbeschrijving van Neêrl. Indie en een Handboek der land- en volkenkunde van Neêrl.-Indie, waarvan 3 boeken het licht zagen. Generaal van den Bosch. Ned. bezittingen in Azie, Amerika en Afrika; 's Hagc, 1818. Belangrijk vooral wat betreft de cultuur en produkten van Java. Kussendrager, Natuur- en Aardrijkskundige beschrijving van Java ; Groningen, 1841. De Wilde, Be Preanger regentschappen; Amst. 1830. De Sturler, Proeve eener beschrijving van het gebied van Palem-bang; 1843. Nahuijs, Brieven over Bencoelen, Padang, enz.; Breda, 1827. Handleiding tot de kennis der O. I. bezittingen, opgesteld dooiden heer Lauts, en met eene kaart uitgegeven door de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen, verdient vermelding als een geschikt werkje voor eigen onderrigt. C. I. Temminck, Coup d'oeuil general sur les possessions Neêrlan-daises dans VInde Archipélagique; Leide, 1849, 3 vol. Een werk aan den heer Mr. J. C. Baud opgedragen. D. H. Kolflf. Reize door den weinig bekenden zuidelijken Molukschen archipel en langs de geheel onbekende zuidwestkust van N. Guinea; Amsterdam, 1838. J. Modera. Vei haal van eene reize naar de zuidwest kust ran N. Guinea; Haarlem, 1830. W. R. van Hoevcll, Reis over Java, Madura en Bali in 1847; Amsterd. 1848—1850, waarvan het 2quot; dl. nog niet is verschenen. M. Dassen, De Nederlanders in de Molukken; Utrecht, 1848. Een zeer belangrijk en onderhoudend geschrift. |
•JO
|
Van Rijn, Reis door Neêrlands Indie, in het belang der Kvany. zending gedaan, 1849 — 1850, 12 iiflov. Vooral merkwaardig voor de kennis van godsdienst en onderwijs. De Stuiier, Besehouwingen over onze Nederl. O. I. bezittingen; Gron. 1849. Junghuhn, Java, deszelfs gedaante, bekleeding en inwendige strukluur (met gekleurde kaarten, ,/ 50.) Een hoogst belangrijk werk voor alles wat den geologisclien en natuurkundigen toestand der daarin besehrevene landen betreft. Lauts, Hel eiland Bali en de Balinezen; Amsterdam, 1848. Selberg, Reis naar het eiland Java, en bezoek op het eiland Madura; Amsterdam, 1846. Muller, Bijdrage tot de kennis van Sumatra. De Steurs, Be vestiging en uitbreiding der Nederl. ter westkust van Sumatra, uitgegeven door prof. P. J.Veth; Amst. 1849—1850, ü din.; eeu hoogst belangrijk en onderhoudend werk. De hoogleeraar Veth leverde mede Bijdrage tot de kennis van den politieleen toestand van Indie, in 2 stukken, alsook belangrijke artikelen in de Gids en andere tijdschriften. Ouder deze laatsten zijn sommigen bij uitsluiting toegewijd geweest, of houden zich nog bezig met de kennis der koloniën. Hiertoe behoorde de Oosterling, liet natuur- en geneeskundig archief voor Neèrl. Indie, te Batavia uitgegeven, en het tijdschrift Bijdragen lot de kennis van Ned. en vreemde koloniën, waarvan te Utrecht 5 jaarg. 1844—1847 het licht zagen, en dat door bezadigde beschouwing en grooto onpartijdigheid uitmuntte. Zoo ook de Moniteur des In des Orientates , door den heer Melvill dc Carubéo, uitgegeven en metkaarten verrijkt. Zij hebben echter opgehouden te bestaan. Thans heeft men nog de Bijdragen tot de kennis der Nederl O. I. bezittingen, onder de hoofdredactie van den kundigen van Uoëvell, dat in niaaudcl. aflev. te 's Bosch, sedert 1849 uitkomt. Wij gaan verder met stilzwijgen voorbij hot naamloos aantal van kleine geschriften over onderwerpen van dadelijk belang, gelijk Landverkoop, Cultuurstelsel, Vrijheid van drukpers, die, hoe geschikt ook om koloniale kennis te bevorderen, doorgaans echter ecne te eenzijdige politieke kleur en strekking hebben. Vermelden wij hier liever nog hot uitmuntend geschrift van onzen gewezen resident te Desima, tien kundigen Doof, over Japan, vooral üok het beroemde Nijion. Archief \i\n den geleerden von Siebold, en J.van Ovennecr Fischer, Bijdrage totde kennis van hetJapansche rijk; Amst. (mot gekleurde platen, ƒ 20.) om te doen zien, dat ook de kennis dier verre gewesten door onze landgenooten niet verwaarloosd is. Ofschoon onze West-Indische en Afrikaansche bezittingen mindere belangstelling trokken en die welligt thans te weinig genieten, zoo bestaan toch ook daarover oorspronkelijke Nederl. werken, die veel tot betere aardrijks- en volkenkennis dier gewesten hebben toegebragt. Wij rekenen daartoe; Bosman, Beschrijving der Guinesche Goud-, Tand-enParelkust. De Marde, Reize langs, en beschrijving van de Goudkust van Guinea. G. J. van den Bosch, Tafereelen van de westkust van Afrika; Hotterdam, 1815. Tengbergen, Verhaal der expeditie op de westkust van Afrika, Dc kaap de Goede Hoop en de zuidelijke binnenlanden van Afrika worden ons bekend, uit de reizen en onderzoekingen van oen leVaillant, Kolbe en Sparmann. Over de eigenlijke West-Indie hebben wij: Hartsinek, Beschrijving iter kust van Guyana; Amst. 1770, 2dln. en zeer uitvoerig en hoogst belangrijk werk. Pistorius, Beschrijving der colonic Suriname, 1763. Stedman , Reize naar Suriname en door de binnenste gedeelten van Guyana; Amst. 1799. Oorspronkelijk in het Engclsch uitgegeven. Hot werk geeft veel licht over den toestand dor slaven in onze volksplanting in do helft der vorige eeuw, en schijnt ten onrogte van overdrijving en eenzijdigheid op dit punt te zijn beschuldigd. A. von Sack (een Duitschcr), Reize naar Suriname, verblijf aldaar enz.; Haarlem, 1821, 3 dln. G. B. Bosch, Reize naar de West-Indie enz.; Utrecht 3 dln. G. van Lennep Coster, Aanteekeningen gehouden gedurende mijn verblijf in dc West-Indie, van 1837 tot 1840; Amst., 1842. Teenstra, De behandeling der negerslaven in de kolonie Suriname, en de uitbreiding van het Christendom; Dordrecht, 1842, 2 dln. Teenstra, De Nederl. West-Ind. eilanden; Amst 1836. |
I. H. Nagel, Suriname in losse tafereelen en schetsen; Rott. 1840. Abbing, Weemoedstoonen uit de geschiedenis van mijn leven, of mijne reize naar Curasao; Groningen. 1834. Wij zonden nu ten slotte nog moeten opmerkzaam maken op de kaarten , die over onze koloniën zijn in hot licht gegeven. In meerdere der aangehaalde werken vindt men kaarten van bepaalde gedeelten, die echter meest aan grootere en oorspronkelijke ontleend zijn. Onder deze laatsten mogen niet onvermeld blijven, de Algerneenekaart van Nederlands O. I., zamcngestelddoor G. F. baron van Derfelden van Ilinderstoin, uitgegeven op last des konings, onder het bestuur van den heer J. C. Baud; 1842, in 9 bladen. Kaart van Java en Madura , door Lo Olercq, op steen gebragt door A. J. Bogaerts; Breda, 1850, die zeer wegens naauwkenrig-heid geroemd wordt. Generale kaart der kolonie Suriname, door den l,lcn luitenant der artillerie Mabe; 1832. Ook bestaan er vele kaarten van sommige onzer verdienstelijke zee-officieren van bepaalde gedeelten van den O. I. archipel, of ook wel opnemingen van sommige streken, kusten of baaijen. Deze zijn echter te veelvuldig, om daaromtrent alhier in bijzonderheden te treden, terwijl men daarvan ccne bcoordeelendo opgave vindt in het aangehaalde werk van den heer de Steurs, door den hoog-leeraar I. P. Veth. Wij gelooven dat uit het bovengezegde ten overtuigendste blijken zal, dat wij, Nederlanders, van de vroegste tijden af tot heden too, tot dc bevordering en uitbreiding der aardrijkskundige wetenschappen in ruime mate hebben bijgedragen, en daarin bij andere volken geenszins zijn achtergebleven, AARDS T A HF KR. Hierover leze men als waterbouwkundig artikel, het Handboek voor den Ingenieur van Fasteur; Zutpheu, 1825; 1° dl. bladz. 8. AARDSTERREN. Onder dezen naam verstaat men een tot de afdecling dor buikzwammen (Gasteromyeetes) behoorenden champignon, die op enkele plaatsen in ons Vaderland, op zandgronden of in pijnbosschcn voorkomt. Hij bezit eene bruine of aardkleur, is in jeugdigen toestand bijna kogelrond en overal gesloten, en bestaat uit eenen kern cn twee omhulsels, waarvan het buitenste later in een onbepaald aantal slippen openspringt, die aan haren voet vereenigd blijven en daardoor een stervormig aanzien verkrijgen. Daar deze stervormige ligehamen op de aarde gevonden worden, heeft men ze hier en daar aardsterren gehceten. De La-tijnsche naam is Geaster Micha. AARD VAKKEN VAN DE KAAP. Dit dier is langen tijd met den miereneter verward geworden, waarmede het ook wat de voeding, den vorm van den kop en de oouigzins uitrekbare tong betreft, veel overeenkomt. Tegenwoordig echter maakt men er te regt een afzonderlijk geslacht van, hetwelk GeoH'roij cn Cuvier Oryeteropus noemen. Het behoort tot de orde der tande-looze zoogdieren, en heeft dus geene snijtanden, en ook geene hoektanden, doch 28 kiezen van bijzonder maaksel, daar zij uit ecne menigte nevens elkander geplaatste pijpjes bestaan. Het dier heeft dc gedaante van een das, is laag op de pooten, heeft glad, grijsachtig bruin haar, en eenen niet zeer langen gladden staart. Het woont in holen, die het zich met de grootste gemakkelijkheid graaft; het vlcesch wordt gegoten. Verg. Kolbe, Reis naar de Kaap, 1719, fol.; Pallas Misc. Zolil. p. 04. F. Cuvier, Dents des mammif. pl. 82; Guerin, Iconogr. mammif. pl. 35. Het geraamte bij Cuvier, Ossfoss. V, 117 t. 12. AARDVERSCHUIVING {Erdscldipse) of verzakkingen hebben in onderscheidene landen, doch vooral in Zwitserland plaats. Zij vertoonen zich voornamelijk in landstreken, waar lei- of leemgrond onder de tuin- of teelaarde gelegen is , eu waar de oppervlakte van den grond veel afhelling heeft. Het water kan door de onderliggende massa niet doordringen, en ondermijnt alzoo dc tuinaarde, zoodat deze, door hare eigene zwaarte voortgedreven, nederzakt of glijdt, tot dat zij door het eene of andere voorwerp wordt tegengehouden. Zelfs dc gebouwen, tuinen, boomen enz. glijden met den grond nederwaarts, cn wanneer een huis half op den vasten, en halfop den bewegclijken grond staat, wordt het langzamerhand uit elkander gewrongen en verbroken. AARDVLOO (Altica) is een geslacht van bladkevertjes, dat zich van dc overige geslachten bijzonder onderscheidt door de dikke 1 schenkels en het springvermogen der achtcrpooten. In Nederland |
AAK
|
treft men crccn dertigtal soorten van aan, meestal niet veel grooter dan eeno gewone vloo, en waarvan do grootste soort (Allica oleracea) zeer bekend is bij boeren en tuinlieden om de schade die zij aan koolzaad, rapen en alle soorten van moesgroenten veroorzaakt. Als middel daartegen is zeer aan te prijzen dat men de bedden, voornamelijk van pas opgekomen zaadplanten, mot een aftreksel van alsem ('zie aldaar) of met tabakswater begiet. Bijzonder dienstig is ook do zindelijkheid in do tninen en het verbranden van allo onnutte afgesneden planten en stengels, waarin de aard-vlooijon overwinteren. Verg. llatzoburg. Die Forstinsecten; I. p. 242. AARDWORM. (Lumbrictis terrestris, L.) Deze worm, ook piet genaamd, behoort, volgens het natuurlijk systema, tot do gelode dieren (articulala), en daaronder tot do klasse dor ringwormen (annulata), waarvan do orde der bedektkiouwigon (cryptobranchia), bet geslacht hnnbricus bovut. De bekende aardworm, dio volgens Cliamisso, in Kotzobue's reize om do wereld, aan alle worelddeelen gemeen is, leeft in eene soort van onderaardseho holen, die het dier zich vormt, en waarin het zich van aardo, vermengd met organische zelfstandigheden schijnt te voeden. Do leden van het lig-chaam zijn zeer talrijk (van 100—200, en soms zelfs tot '248), naar voren meer duidelijk en onderscheiden, dan naar achteren. Kr zijn in eiken ring 8 korte en stijve borstelharen, aan iedere zijde twee paar, waardoor over het ligehaam 8 overlangs loopende rijen ontstaan, 4 zijdelingsehe on 4 van onderen. Het ligehaam is gewoonlijk 5 a G duim lang, somtijds 1 voet. De bek van den worm is mot een' voor terugtrekking vatbaren snuit voorzien. Do aardwormen paren des nachts in den zomer, on zijn eijerleggend. Wat hot herstellingsvermogen dezer dieren betreft, zij blijven, doorgesneden zijnde, wel leven, on door zamentrekking der ringen wordt er oene nieuwe, kunstige mond- en aarsopening gevormd, maar nieuwe ringen schijnen er niet te worden voortgobragt. Eertijds worden or onderscheidene bereidingen uit don aardworm in de geneeskunde gebruikt, welke wljsselijk tegenwoordig afgeschaft zijn. Verg. Swammerdam, Bibl. nat.; J. Leo, de structura Lum-hrici, 1820; Loon Du four, aim. sc. nat. V on XIV, pi. 12; Morren, Structura Lumbrici, 1829 en J. v. d. Hoeven, Handhoek der dierkunde. AARGAU is het zestiende canton van hot Zwitsersche bondgenootschap, begrensd door don Rhijn, die hier de Aar, de Reus en de Limmat opneemt, en door de cantons Bazel, Solothurn, Bern, Lucern, Zug en Zurich. Het heeft eene oppervlakte van 25 vierkante mijlen, en bevat volgens do telling van 1850, moor dan 191),000 inwoners, waarvan het grootste gedeelte do hervormde godsdienst belijdt. De kleine, doch welgebouwde hoofdstad Aarau, ligt aan de Aar en tolt 4G00 inwoners, met ecuige fabrijken van zijden en katoenen stoffen en ijzerwerk. AARL ANDER VEEN. Aanzienlijk dorp in Zuid-Holland, digt bij Alphen; hot is op veengrond gebouwd, terwijl ook de ingezetenen veelal van den turf bestaau. Het telt mot de lage zijde van don Rhijn, over Alphen en Zwammerdam, volgens de laatste volkstelling, 2555 inwoners. AARNOUD was eerste hertog van Gelderland, uit hot huis van Egmond, cn volgde in 1423 op aan Roinoud IV, den laatston hertog uit het Guliksche huis. Om in het rustig bezit dezer waardigheid te geraken bad hij eerst een bloodigen twist te voeren met graaf Adolf van den Berge, die mede regten van erfenis op het hertogdom had, en wiens aanspraken door keizer Sigismund in dier voege ondersteund werden, dat deze in 1424 aan Aarnoud alle aanspraak op Gelderland ontzcido. De keizerlijke magt was ondertusschen in Duitsehland zelf te zeer aan schokken en mis-kenningen blootgesteld, om buiten af veel invloed te kunnen hebben. Aarnoud verschafte zich daarenboven door verzwagering mot hot magtigo Bourgondische huis, een grooton stenn. Hij stond hertog Philips den goeden bij tegen Jacobus van Bcijeren. Philips matigde zich daardoor echter regten op Gelderland aan, drukte hot gewest door inlegeringen, en door heffing van vele en willekeurige lasten. Hij maakte daardoor zijn bondgenoot, welligt niet zonder opzet, gehaat bij zijne eigene onderdanen. Die van Nijmegen verzette zich openlijk tegen hunnen landsheer en deze ondervond daarenboven van zijne eigene huisgenooten de afschuwelijkste ondankbaarheid en het snoodste verraad. Zijne gemalin Katharina van Cleef, eeno nicht van Philips den Goeden, zetto haren zoon Adolf tegen zijn vader op, en vervoerde ' hem door hare raadgevingen, tot een dor schandelijkste aanslagen. De ontaarde Adolf overviel in I4G5, den ouden hertog to Grave, ligtte hem des nachts van zijn bod, deed hem, bij strenge winterkoude, over de Maas en naar het kasteel van Buren , in de Thieler-waard, vervoeren, terwijl hij zelf het bestuur over het hertogdom aanvaardde. Vijfjaren word do grijsaard daar gevangen gehouden, maar toen door tusschenkomst van zijnen neef, hertog Karei don Stouten, ontslagen, enbij Adolfs vlugt, in zijn hertogdom hersteld. Jammer sloebts dat Karei deze sehoono daad door baatzucht ontsierde , daar Aarnoud hem het hertogdom voor ƒ 300,000 moest verpanden. Deze was daarenboven door hot gebeurde te zoor ge-sehokt, om, op zijne hooge jaren, nog lalig van do heerschappij genot te hebben. Hij stierf in 1472, don naam achterlatende van een zwak vorst te zijn geweest, maar die voor zijne zwakheid op do duurste en grlovcndsto wijze heeft moeten booten. |
AARNOUD, derde graaf uit het Ilollandscho huis, en zoon van Dirk II on Hildogonde, dochter van eenen burggraaf van Gend, in welke stad hij geboren werd. Hij volgde bij erfenis op in het leen zijus grootvaders, en zag daardoor een grootgodeelto van noordelijk Vlaandoren, tot do streken van Aalst toe, aan zijn gezag onderworpen. Hij volgde in 989 zijn vader in het bewind van Holland en Zeeland op. Grooter zwarigheden wachtten hem echter met West-Friesland. Zijn vader Dyji was namelijk, met een gedeelte daarvan, Medenblik cn Texel, door den keizer begiftigd , en do Friezen weigerden nu aan don zoon dezelfde ge-hoorzaamhoid. Zij werden aanvankelijk iu hun verzet gesterkt door den Utrechtschen bisschop Volkmarius, maar ofschoon deze door Aarnoud later van hunne partij werd afgetrokken, verhinderde dit in 993, hun openlijken opstand uiet. Hij trok mot een aan zienlijk leger in West-Friesland, waar de oorlog in het van water doorsneden land, uiterst mooijelijk was. Hot kwam eindelijk in de nabijheid van het togoinvoordigo dorpje Winkel, tot een hoofd-treffen, waarbij het grafelijk leger verstooid en hij zelf gedood werd. Over het jaartal waarin deze gebeurtenis plaats groep, bestaat veel vorsehil van gevoelen, doch moet men bet waarschijnlijk omstreeks hot jaar 1000 stollen. Aarnoud was gehuwd met Luitgard, schoonzuster van keizer Hendrik II, en liet drie zonen na, waarvan de oudste, Adelbert, zijn vader opvolgde in het burg-graafsohap van Gent; de tweede. Dirk III, in het graafschap van Holland; terwijl de derde, Sikko of Siegfried, de stamvader der hoeren van Brcderodccn Teijlingen werd. Do aanspraken van Hendrik van Brederodo, inde 16° eeuw, op het graafschap van Holland, steunde derhalve daarop, dat bij van het mannelijk en Filips II slechts van het vrouwelijk oir afstamde. AARON. Was de zoon van Amram en Jochebcd, uit den stam van Levi. Mozos was zijn broeder, Mirjam zijne zuster. Volgens de geslacht-registers. Num. XXVI, en 1 Chron. VI vermeld, worden hom vier zonen geboren: Nadab en Abihu, Eloazar en Ithamar. De twee eerstgenoemde werden hem door een plotse- |
AAI! —ARA
|
lijken dood, het gevolg hunner roekeloosheid, in het tiende hoofdstuk van Nnmeri omstandig verhaald, op éenen dag ontrukt. Vim zijnen vroegen leeftijd is ons in do gewijde schriften niets opgeteekend. In de geschiedenis der verlossing van Israël uit de Egyptische ovcrhoersching, heeft hij oen groot en belangrijk aandeel. Gedurende Pharao's hardnekkige weigering, was hij steeds de tolk van hetgeen Jehovah door Mozes geboden had. Men kan de betrekking, waarin hij ten dezen tot Mozes stond, zich niet boter voorstellen, dan door hetgeen Jehovah hier omtrent zelf verkondigde, dat Aaron namelijk Mozes tot een mond zou zijn van de woorden, welke zijn broeder op goddelijken last hem zou gebieden te spreken. Na den uittogt is hij niet minder Mozes' getrouwe medehelper, wiens bevelen hij, als de tweede, opvolgt. Gedurende zijns broeders verblijf op Sinaï, nam hij met Hur het opperbestuur waar (Exod. XXIV;. Hoe weinig evenwel Aaron in staat was om zonder Mozes do verkeerdheid en boosheid van het Israëlitische volk tegen te gaan, mogen zijne vruchtelooze pogingen om hen van hunne strafbare begeerte af te brengen, om een gouden kalf te vervaardigen en zijne daarop gevolgd inwilligen, getuigen. Nadat de tabernakel vervaardigd was, werd Aüron benevens zijne zonen, overeenkomstig de voorschriften door God gegeven (Exod. XXIX), door Mozes tot priester gewijd (Exod. XL). Ikt treurig uiteinde van de oproerige Korah, Dathan en Abiram (Num. XVI) en de door goddelijke tusschen-komst bloeijende amandelstaf dienden ten bewijze, dat het Jehovah's bepaalde wil was, dat het priesterambt onder Israël in hot geslacht van A'aron erfelijk zon blijven. (Zio verder het artikel hooycpriestcr.) Zijn karakter was zacht en beminnelijk; zijn aandoenlijk stilzwijgen bij don dood zijner beide zonen, zijn roerend andwoord (Lev. X; 19), zijne liefde voor het ondankbare volk moeten het gemoed van elk die zijne geschiedenis leest, met hoogachting, bewondering en toegenegenheid vervullen; zijn vergrijp evenwel hoven genoemd, zijne afgunst eenmaal, te gelijk met Mirjam en op haar aanraden, tegen Mozes betoond (Num. XII), zijn deelnemen in het minder betamelijke gedrag en ongeloof van Mozes in de woestijn Zin, bij de wateren van Mcriba (Num. XX) doen hem aan don anderen kant kennen, als een man van een zwak karakter, wiens godsvrucht het voorbeeld van anderen behoefde. 133 jaren oud, beklom Ailron, op goddelijken last, te gelijk met Mozes en zijnen zoon Eleazar, den berg Hor. Eleazar worden de priesterlijke kleederen aangedaan en Ailron stierf aldaar op de hoogte des bergs. In do latere boeken des Bijbels wordt hij steeds met achting gcnoer.d en de aard van zijn priostcramht en dat van Isai, maakt een geliefd onderwerp ter vergelijking «it des schrijvers van den brief aan do Hohroën. (Zio hoofdst. V, VII en IX.) Men vergelijke, behalve do aangehaalde hoofdst. in Exod., Lev. en Num. ook C. Coquorel, JSiograplue Sacrde, tom. I, pag, j.—g1 en Bijbelsch Woordenboek voor het Christelijk yezin, uitgegeven door W. Moll, I'. J. Vcth en Domela Nicuweuhuis, hoogleoraren te Amsterdam. AAUON-AL-BASCHID, (Zie Harom-al-raschid). AAUON-ARIOB, Joodsch rabbijn, geb. te Thessalonica, inde XV0 cetnv, schreef een commentaar op het boek Esther, met den titel van Olie of reuk van myrrhe, getrokken uil de commentaren der rabbijnen, in 1601 te Thessalonica gedrukt. AABON-BEN-ASER is de schrijver der varianten ophot O.T. die men in de verschillende rabbijnsche bijbels aantreft; eener verhandeling over do accenten (1517) en ccner Hebreeuwsche spraakkunst (1616). AARON-BEN-CHAM, in do XVIquot; eeuw te Fez, in Afrika geboren, heeft in het Hebrecuwsch, onder de titels van Hart, Offeranden en Hoedanigheden van Aüron, commentaren geschreven op de boeken vanjozua, Rogtcren en Leviticus, als ook cone verhandeling over dertien wijzen, waarop men de heilige wet kan verklaren. (Veneticn, 1609, 3 dln. in fol.) AARON-BEN-SAMUEL, leefde in het einde der XVII0 eeuw, en schreef een index op den Bijbel, in het Hebreeuwsch, onder den titel Huis van Ailron, in het licht gegeven. AARON-SCHASCON, rabbijn, in hot oind der XVI0 eeuw to Thessalonica geboren, omstreeks 1650 gestorven, schreef twee Hebreeuwsche werken; de Wet en de Lip der waarheid. |
AARON-HACHARON, rabbijn, indeXIV0 eeuw, teNicomedie reboron, schreef vele werken over de do leerstellingen der Caraïten, tot welke sceto hij boUoordc, onder de titels van; Ttdn van Eden; Boek der voorschriften-. Kroon der wet; Beivaarder der wet. De beide laatste behelzen aantcckoningen op den Bijbel. AARON-HARISCON, rabbijn, geboren to Konstantinopel, in de XIII0 eeuw, en bekend als commentator van verschillende Bijbelboeken, en als schrijver van cenige godgeleerde werkjes. AAIiONITEN. De priesters uit Ailron afkomstig, dat is priesters in het algemeen; 1 Chron. XII: 27, wordt de strijdbare leger-magt uit de priesterorde aldus genoemd. AARSCHOT. Belgisch stadje, in do provincie Zuid-Braband, aan do Denier, met do onderhoorigheden 3,300 inwoners bevattende. Het is de hoofdplaats van een voormalig hertogdom, welks vorston vooral in do Spaansche oorlogen en ook in onzen tijd bekend zijn geworden. AARSCHOT. (Philips van Croy, hertog van) Zie Croy. AARSMADE, (Zie ingewandswormen.) AARTSBISSCHOP. Van aarts on hisschop, de eerste bisschop onder velen. In alle Roomsche landen over de gohcele wereld, volgen de aartsbisschoppen op do primaten en patriarchen. Onder do Protestantsche landen heeft Engeland alleen aartsbisschoppen; in Spanje zijn er 8, en 48 bisschoppen; in Frankrijk waren, vóór de omwenteling van 1789, uiet minder dan 20 aartsbisschoppen on 114 bisschoppen, thans zijn er slechts 14 aartsbisschoppen en 66 bisschoppen. De aartsbisschop van Parijs heeft een inkomen van 25,000 franken; voor de revolutie van 1830, van 50,000 franken; ieder ander aartsbisschop van 15,000, vroeger van 25,000; ieder bisschop van 10,000, vroeger van 15,000 franken. In Bolgie is één aartsbisschop, die van Mcchelen. Er zijn 5 bisdommen; van Gend, Namen, Luik, Doornik en Brugge. AAS. Was vroeger de benaming van het kleinste Nederlandsehe gewigt, waarmede men zelfs goud woog; gelijkstaande met Vai van oen engels, Vco once of '/hm mark. — In het oud-Nederduitsch is aas ook voor eenheid gebruikt, waarschijnlijk van hot Latijnsche os afkomstig. j AASDOMSREGT. Ecne benaming uit de oud-Hollandsche of liever Friescho regtskonnis, zijnde oen versterfrogt, tegenover het Schependomsregt staande. Volgens het aasdomsregt ging, bij versterf ab intestate, de nalatenschap over aan de naaste bloedverwanten, onverschillig van welke zijde, komende de afdalende linie vóór de opgaande en deze vóór de zijdelingsche; volgens het Schependomsregt word de nalatenschap verdeeld, zoodat het goed terugkeerde naar do zijde van waar het gekomen was. Behalve in eigenlijk Friesland, was hot aasdomsregt van kracht in Noord-Holland, dat is Kennemerland , Amstelland, Gooiland en West-Friesland. Men zie daarover van der Houvc, Handvest Kronyk, I, bl. 78—89; H. de Groot, Inleiding tot de Holl. llegtsyeleerdheid, II boek, bl. 169; Grout Plahaatboek, III, bl, 502; Van Leeuwen, Roomsch Holl. Recht, Hl boek, 13° deel, bl. 10—267 en J. van der Eijk, Handb. van Zuid-IIoll., bi, 89. ABAC A-HENNEP, ook MANILLA-HENNEP is de vezel van een op de Philippijnsche eilanden inheemsehen pisangboom (Musa Troylodyiarum), die voornamelijk op de eilanden Lucjon, Samar en Leyte in het groot verbouwd wordt. Indien dc plant een zekeren ouderdom bereikt heeft, worden do afgesnedene bladstelen in lange reepen verdeeld en daarna dc vleezige zachte deeleu van dc vezels afgescheiden. — Een arbeider kan op deze wijze dagelijks 50 $ Hennep vervaardigen. De Abaca-bennep wordt niet gesponnen; do vezels worden eenvoudig aan elkander geknoopt, doch leveren niettemin een zeer duurzaam, hoewel niet zeer buigzaam touw. Op Manilla bestaat ecne stoom-touwslagerlj, die dezen hennep voor do marine verwerkt. Vóór het jaar 1825 bragt Manilla slechts weinig van dit product in den handel; tegenwoordig echter worden daarvan jaarlijks omstreeks 5,500,000 meters uitgevoerd. ABADDON. De Hebrccuwsche benaming van den engel des afgronds, Openb. IX; 11, zoo genoemd. Zijn Grieksehe naam wordt daar gezegd te zijn Apollyon i'Anol).v(iiv)\ omtrent dezen naam en dcszelfs beteekenis is geenealgcmeene eenparigheid. Het gevocgclijkste schijnt den naam te behouden en er verderver door te verstaan. Sommigen mecnen dat er de Zeloten door werden aangewezen , die den Romeinsehen oorlog berokkenden. AI5AILARD of ABEILLARD. (peter) Deze man was wegens zijn verstand en geleerdheid als wijsgeer en godgeleerde, wegens |
|
zijiio bjjzoiulüro lotgevallen en wegens zyn invloed op de wijsgeerto als wetenschap beschouwd, een dor meest merkwaardige menschen van zijnen tijd. Hij was de /.oon van Berenger, en word geboren in 1079, in de nabijheid van Nantes, in het vlek Palais, waarvan zijn vader bezitter was. ]{ecds in zijne kindsheid gaf hij blijken van grooten aanleg. Eene hem aangeborene en onverzuadbare zucht naar wetenseliapjien onderscheidde hora reeds als jongeling en spoorde hem aan, om, ten einde die meer te kunnen bevredigen, aan zijne broeders hot regt van eerstgeboorte af te staan. Hot was bijzonder do redeneerkunde waarop hij zich in zijne jeugd mot het nitstekendste gevolg had toegelegd, en tot zijn ijver in dit vak droog vooral bij het, algemeen onder de toenmalige school-sche wijsgeoren meer en moer omhelsd gevoelen, dat men de kennis der waarheid naderkwam, naar mate men met moer naauw-gezethcid aan do logische wetten van hot denken had voldaan. Destijds had te Parijs Wilhelmus de Champeaux cene school opgerigt, on zich algemeen vermaardheid verworven. Abailard ging er hoon om diens onderwijs te genieten. Hot bleek echter woldra, dat hij den moester verre overtrof. Hot gevolg daarvan was dat hij vele vijanden kroeg, van welke de Champeaux do eerste en voornaamste was en dat het hem geraden voorkwam l'arijs te verlaten. Hij begaf zich eerst naar Mclun, vervolgens naar Corbeil, waar hij bewonderd, maar ook gehaat werd. Zijne verzwakte gezondheid bewoog hom ton laatste om naar het ouderlijk huis terug te koeren. Nadat hij zich aldaar eenigon tijd had opgehouden, door stille werkzaamheid zich verder geoefend had, bezadigder en voorzigtiger was geworden en zijne gezondheid geheel hersteld zag, ging hij ton tweedon male naar Parijs. Hier gelukte het hom zich met zijne vijanden te verzoenen en hen voor eon gedeelte tot zijne vrienden te maken. Hij stichtte er eene school, die spoedig tot hoogon bloei kwam en groote vermaardheid verwierf. Jongelingen die naderhand als mannon grooten roem hebben verkregen, waren hier zijne leerlingen. Deze waren, bij moor anderen, de latere paus Coclcs-tinus II, Petrus Lombardus, Beringer, die later voor hem een werk ter zijnor verdediging hoeft geschreven, en Arnold van Brescia: •— mannen die de geschiedenis met roem vermeldt, en die voor een groot gedeelte hunne vorming aan hem hadden te danken. |
Zijn verblijf te Parijs gaf echter de aanleiding tot cone gebeole omkeering van zijn lot, en tot die lotgevallen die hem meer dan zijne talonten, oenc duurzame en aanzienlijke plaats in do gosehio-denis bobben verschaft. Hij kwam, toen hij reeds den ouderdom van 38 jaren had bereikt, in kennis mot Fulbort, Cnnonicus te Parijs. Deze man had in zijn huis do schoone 17jarige Heloïse, zijne nicht en pupil, aan wier wotenscliappelijko opvoeding hem zoor veel was gelegen. Het kwam hem hoogst wenschclijk voor dat dit meisje van den beroemden Abailard onderwijs genoot. Uit vrekheid en ora daardoor ontslagen te zijn van hot betalen der kosten voor het onderwijs, sloeg hij Abailard het verblijf in zijn huis voor, onder voorwaarde dat Heloïse zijne bijzondere leerling zou zijn. Dit aanbod werd geroodelijk aangenomen; Abailard verkreeg met Heloïse in hot huis van den oom volkomen vrijheid om zóó te leven als zij tot hunne studiën ineondcn noodig te zijn. Hij mogt haar dus op zulke tijden onderwijs geven als hij goedvond. Het gevolg daarvan was dat Abailard, schoon reeds gevorderd in jaren, verliefd word, en dat do schoone Heloïse zijne | vurige liefde niot onbeantwoord liet. Sedert werd de wetenschap aan do liefde ton offer gebrngt, en de poëzij, waarvan zij het onderwerp is, werd door hein met geestdrift en op gelukkige wijze beoefend. Toen do schoone liederen, door Abailard gedicht, onder het oog van Fulbort kwamen, poogde deze do verliefden van elkander te scheiden; maar te laat. Abailard bragt zijne Heloïse naar Brotagno, waar zij hom eonen zoon schonk, en hij met haar, onder toestemming van Fulbort, een geheim huwelijk aanging. Om welke reden is onbekend, maar eenigon tijd later koorde Heloïse tot haren oom terug, en verloochende uit al te groote kiosehboid, haar aangegaan huwelijk. Uit vrees voor de mishandelingen waaraan zij van de zijde van dezen man mogt zijn blootgesteld, wist Abailard haar in een klooster te doen opnemen. Gramsehap over de verwijdering en vrees dat de verbindtenis der gelieven op nieuw zou bevestigd worden, bewogen Pulbert tot eene hoogstsehandelijke daad. Hij wist den ongolukkigen echtgenoot met geweld, in het geheim te doen ontmannon. Hiep bedroefd en tor noder gebogen over deze mishandeling, werd Abailard monnik in de Abdij van St. Denis on bewoog zijne altijd dierbare Heloïse te Argenteuil den sluijor ai.a te nemen. In zijne abdij poogde hij, zoo goed het gaan mogt, zich mot de beoefening van godgeleerde en wijsgeerige wetenschappen bezig te houden. Maar het scheen dat, wat hij ook mogt beginnen, alles tot zijn ongeluk moest uitloopen. Een door hem bekend gemaakt eigenaardig gevoelen omtrent de loer der H. Drieeenheid, word op oene kerkvergadering te Soissons als kottersch veroordeeld. Ten gevolge daarvan was hot voor hem in do Abdij te St. Denis niot langer uit te houden. Hij liet in do nabijheid van Nogert aan de Seine eene kapel bouwen, die hij do Paraclet noemde, en welke hij aan zijne Heloïse en hare roligieusen ter woning schonk. Hij werd intussclien benoemd tot abt van St. Gildas de Keys. Treurig was zijn verblijf in deze abdij. Nu had hij altijd te worstelen met zijne nooit vorflaauwde liefde en met den haat der monnikken, die hom om zijn verstand en deugd vreesdon. Op hun aanstoken werd hij in het jaar 1140, door den paus tot kerkerstraf veroordeeld, en hij zou deze straf hebben moeten ondergaan , ware het niet dat de abt van Clugny, Peter de Eerwaardige, middel had gevonden om hom met zijne vijanden to verzoenen. In hot jaar 1142 , dus in hot Gaste zijns levens , stierf hij als monnik in do abdij van St. Marcel bij Chalons aan de Seine, door zijne vrienden botrenrd cn geaclit als een navolgenswaardig voorbeeld van kloosterlijke ingetogenheid. Heloïso begeerde en verkreeg zijn overschot, dat zij in de kapel Paraclet liet begraven; zij overleefde hem 20 jaren. Op baar verlangen werd hare asch naast die van haren geliefde geplaatst. Als wijsgeer was Abailard zeker de eerste van zijnen tijd, die hem echter niot begreep, ennietinstaatwas hem te waarderen. Hot is niet te berekenen, wat hij zou geweest zijn en tot stand zou hebben gebragt, als hij in cono eeuw had geleefd die minder dan de zijne door onwetendheid, bijgeloof en barbaarschhoid was beneveld; of als hij andere lotgevallen had gehad dan die welke hem het loven hebben verbitterd. — Geheel in strijd mot het beginsel dat de Kerk huldigde, volgens hetwelk het golooven diende om te begrijpen, dat daarom aan het denken moest voorafgaan, nam hij in zijne wijsgeerte tot beginsel aan, dat hot begrijpen dienen moest om te kunnen golooven. Zijne eeuw was te weinig wjjsgeerig om de gevolgen te kunnen berekenen, die dat beginsel, als hetontwik-keld en erkend werd, voor do Kerk en do wetenschap had kunnen hebben, schoon hij die in hare uitgestrektheid schijnt te hebben voorzien. Hij was hot ook die hot gevoelen der Nominalisten (zie aldaar) tegen Johannes Kosulinus op eene eigenaardige wijze bestreed, en desaangaando gevoelens heeft geleerd en voorgestaan, die aan de soholastiko wijsbegeerte eene bepaalde rigting gaven, en die zelfs in onzen tijd niet van belang ontbloot zijn. Ook als redenaar had hij groote verdiensten. Hiertoe had hij zich gevormd door hot lozen van de schriften van Cicero. Minder zeker is het in hoeverro hem de oude Grieksche wijsgeeren en dichters bekend waren. Dichter was hij bij uitnemendheid. Abailard is tot op dezen tijd liet voorwerp van belangstelling van wijsgeeren, dichters, romanschrijvers en geschiedkundigen gewcecst. Franc. Anihoisc heeft zijne Latijnscho schriften en brieven verzameld, welke door Duchesne in 1616 te Parijs, in 4quot; zijn uitgegeven. Boringthon hoeft in 1787 een werk uilgegeven, onderdon titel Ilistori] oj Abdard aiul Heloïse, dat in hot Hoogduitsch |
ABU
|
is vcrtmUd.— Tcszler hccft gcschvovcn: AhailanlenI/cloïsc, in I80(i uitgegeven: con boek dat nltijil mot genoegen zal gelezen worden. Tnrlot gaf in 1822, Abailardet IMoïse, avecun aperfudu 12°siècle compavé (ivcc le sihcle cictuel, in 8° in het licht, lickend zijn dc sclioonc dichterlijke brieven van den Engolschen dichter Pope, door den Ncderlandschen dichter Tollens zoo voortreffelijk in ilichtmaiit overgebvagt. In bel jaar 1808 werd het overschot van den beroemden man en van zijne geliefde opgegraven, en naar het museum der Franscho akademie overgebragt. In 1817 word het tc Monainy in ccno bijzondere kapel begraven. In 1828 werd op liet l'arijsche kerkhof van pater Laehaise, een graf gebouwd, waarop ccn grafteckcn gezet en waarin hot overschot der beide ongelukkige gelieven neêrgelegd word. Daar moge het in vrede rusten en herinneren aan hen, wier liefde en wijsbegeerte geen rust of vrede hccft gekend. AliANO. Dorp of stadje in het Lombardisch Vcnetiaansch koningrijk , niet ver van l'atlua, met 5,(100 inwoners on beroemde warme baden. AliANO (petrus dk) werd in 1250 to Apono of Abano, nabij Padua, geboren. Hij was beroemd om zijne kennis van gelaatkunde, scheikunde, wiskunde en astrologie. Later van tooverij bcsehuldigd, werd hij door dc inquisitie vervolgd en vrtor de voltrekking van zijn vonnis gestorven zijnde, in beeldtenis verbrand. Hij oefende tc lioiogna dc geneeskunde uit en verwierf zich daardoor vcler aehtiug en grooteu rijkdom; hij schreef een conciliator der onderscheidene geneeskundige gevoelens en kreeg van daar den bijnaam van conciliator. AliBADIE, (jacquks protcstnntsch godgeleerde van eenc groote vermaardheid, word in lfirgt;7 te Nay in licarn geboren, en verwierf tc Sedan den rang van doctor in de godgeleerdheid. Na eenc reis door Duitschland en Holland, werd hij predikant bij de Franscho gemeente tc Berlijn; vervolgens vergezelde hij den maarschalk van Schomborg naar Engeland en Ierland. Na den dood van zijn beschermer, kwam hij te Londen terug, waar hij in 1(199 predikant bij do Franscho gemeente word. Ilij stierfin 1727 op zijne terugreis van Holland. Men heeft van zijne pen eenc menigte godgeleerde, geschiedkundige, wijsgcerige en staatkundige schriften. Onder de laatste verdient opmerking zijne Defense dc la nation Ih itannique, bij gelegenheid der omwenteling in 1(188, en onder de eerste zijn Traité dc la religion Chrdtienne, en die de la divinité de Jl'shs Christ. 1 Sassy Rabutin noemds deze laatste, ineen brief aan Madamede Scvigne, un livre admirable. Er bestaan verschiilendo uitgaven zijner werken en in het Noder-duitsch bezitten wij zijne Waarheit van den Christclijken Godsdienst, 3 dl».; Amst. 1731; Kunst om zich zeiven te kennen of zedekunde; Anist. 1701); Triompherende Godsdienst; Amst. 172G, 3 dln., 4°. AliBADIE, Ca nt oi n k cn aunould mioiiet, d') twee broeders, bekend geworden door hunne reizen in Abyssinic, zijn geboren Ieren, doch genaturaliseerd in Frankrijk. In Maart 1838 kwamen zij het eerst in Abyssinic aan, om, gelijk zij opgaven, op eigen kosten aldaar de taal cn de verschillende monschenrassen wetenschappelijk na te gaan. Dc Engelsche reizigers evenwel, cn do zendelingen noemden hen agenten der Franscho regering, die een politisch-godsdienstig doel beoogden, en beschuldigden hen aanleiding to hebben gegeven tot de uitzetting der Lutbersche zendelingen nit het land van Adoa. In 1839 waren beide broeders weder in Cairo, doch keerden spoedig naar Abyssinic terug, welk land zij in alle rigtingen doorkruisten, terwijl zij van tijd tot tijil in Fransche tijdschriften de uitkomsten mededeelden hunner navorschingen op het gebied der volkenkunde cn natuurlijke geschiedenis. AliliAS. Onder de Oosterlingen, die dezen eigennaam droegen, is de meest beroemde dc oom van Mahomed; eerst was hij de vijand van dezen, doch naderhand dcszelfs apostel en veldheer. Hij heeft verbazend veel toegebragt tot den opgang dien Mahomed's leer spoedig maakte. Ilij stierf in het jaar 052. |
AU li AS I'ACllA, do onderkoning van Egypte, een kleinzoon van Mchemed-Ali, werd in 1813 tc Jedda, in Arabic, geboren. Ilij is de zoon van Joessocf-Bei, den oudsten zoon van Mehemed-Ali, bij zijne eerste gemalin Amina. In het jaar 1848, terwijl Abbas zich op reis naar Mokka bevond, stierf zijn oom Ibrahim-1'aelnv, die door dc Porto als opvolger van Mehemed erkend was cn terstond daarop werd hij door don divan van Alcxandrie tol wettig erfgenaam van den troon uitgeroepen. In November kwam hij daarop in Cairo, on in December in Aloxandrlo aan en word overal met groote toejuichingen ingehaald, daar zijne inenscblicvondheid hot land eene zachtere regering voorspelde dan die zijner beide voorgangergs geweest was. Ilij is een vorst van een regtvaardig cn grootmoedig karakter, doch heeft slechts de opvoeding eens muselmans genoten. Bij de aanvaarding der regering, verminderde hij bet slecht bezoldigd leger van 30,000 man op 9,000; hij schafte do hoofdelijke belasting af, stelde eene bezuiniging daar op de uitgaven voor do kostbare en toch slechte Staats-seholen en fabrijken van weelde, en vernietigde het monopolio der Tnrksehe kooplieden in den handel op Abijssinie cn Soedan. In Januarij 1849 werd hij te Constanti-nopol door don sultan plegtig en onder het vieren van groote feesten als onderkoning erkend. AliASSIDEN zijn de Kalifen, afstammelingen van Abbas. Zij verdrongen de Ommiaden uit Bagdad, regeerden ten getale van 37 achterconvolgendo vorsten, gedurende 524 jaren, doch werden door dc Mongolen van hun rijk beroofd; zulks had plaats in het jaar 1258. ABBE.MA. (ydde of bdo) Zoon van Sipko Abbema, older-man te Sneck, en van Renck Baringa, was in 1560 burgemeester te Sneek, en een dor verbondene edelen. Hij was in groot vertrouwen bij zijne landgenooton, en bij gevolg ook in haat bij Alva, die hem, nevens al do overige verbonden edelen in Friesland, den 24 Augustus 1568 naar Antwerpen ontbood om zich aldaar binnen dertig dagen te komen verdedigen. Hij gaf aan dit bevel geen gehoor, bleef in Friesland, voegde zich in 1572 openlijk bij do Geuzen, en vormde nevens anderen een toeleg, om Leeuwarden aan 's Prinsen zijde te brengen. Hij trouwde mot Eedwer Popma. ABBEVILLR (Ahhatis villa). Stad in hot Fransche departement van de Somnie, aan dc rivier van dezen naam gelegen: tot op het laatst der vorige ccnw was zij de hoofdstad van het graafschap Ponthieu in Picardio; thans is zij de hoofdplaats van ccn arrondissement, dat men 28 vierkante mijlen groot rekent cn ruim 130,000 inwoners telt. Dc stad zelve, inct ruim 20,000 inwoners, drijft veel handel in koorn, alsmede in hennep, vlas en olie; er zijn eenige fabrijken, die lakens en andere stoffen opleveren. Met den vloed kunnen dc grootste schepen uit zee tot aan de stad komen, zijnde een afstand van vijf mijlen. AliliO VAN FLEURY, ccn geleerd Fransch geestelijke uit de tweede helft der X'''! eeuw. Aartsbisschop Oswald van \ ork ontbood hem in 985 naar Engeland, om de in verval geraakte wetenschappen wederom to horstellen. Eenige jaren later keerde hij naar Frankrijk terug. Hier werd hij abt van Floury, waar hij zijn eerste opvoeding verworven had en van waar hij den bijnaam Floriaccnsis verkreeg. Hij verzette zich krachtdadig togen de ontvreemding der kloostergoederen, en poogde het aan dc abdij van Fleury onderworpene klooster Reole te hervormen. Bij gelegenheid, dat hij deze hervorming wilde bewerkstelligen, werd hij in een gevecht tnsschen de Gas-cogners en Franschen, door een lanssteek gewond, waaraan hij 13 November 1004 stierf. Onder zijne schriften verdienen zijne Canones, bij Mabillon: Vetera Analc.cta, torn. 11, Paris, 1723; zijne Korte, geschiedenis der pausen, van Petrus tot Gregorius II, {lipitome de vit is Romonoruinjiontijicum) die grootendecls uit de geschiedenis der pausen van Anastasius Bibliothecarius getrokken, en door Bu-sacus (Mogunt. 1662, 4quot;) op nieuw is uitgegeven en zijne vordedi-gingschriften voor het klooster Fleury tegen bisschop Arnulph van Orleans, aan Koning Hugo Capet opgedragen, dc moeste onderscheiding. Hot laatste werk is met een aantal brieven, waaronder velen aan paus Gregorius V, door Cl. Pclletier (Paris, 1687, fol.) in druk gegeven. Andere zijner geschriften van minder belang, vindt men in de werken der Fransehen Benedictijnen. Eene uitgaaf van al dewerken van Abbo van Fleury ontbreekt nog. Zie Ampere, Hist. litl. de la France; Paris, 1840, t. Hl, p. 294. ABBOTSFORT is het beroemde buitenverblijf van den dichter Walter Scott, in het. Schotsche graafschap Selkirk, aan de rivier de Tweed, vroeger een klooster. Hot ligt in de nabijheid der abdijen Melrose, Jedburgh cn Drylnirgh, cn dor steden Selkirk en Galashiels. Walter Scott kocht het verouderde huis in 1811 cn herschiep het door vcrsclnllciide verbeteringen, langzainerliand tot |
ABB—AI5D
25
|
ABBRKVIATOHEN. Zoo worden de schrijversin do pauselijke kanselarij genoemd. De uitvaardiging van allo zaken, dio in hot eonsistorium der kardinalen verhandeld zijn, wordt door den kar-dinaal-vice-kansolior aim de abbreviatoren opgedragen. Zij moeten de concopton tot do brieven ontwerpen, deze in het net schrijven, in het register opteekunen en zo nog eenmaal aan hot oordeel van do kansolarij-diroctio onderworpen en daarbij alles in acht nomen, wat door do kansolarij-wotton aangaande don gang van zaken bepaald is. Er zijn 72 zulke abbreviatoren, die in drie collegien verdeeld zijn. Zij zijn echter niet gelijk in rang; de geestelijke abbreviatoren, waarvan eenigon den titel van examinatoros voeren, zijn hooger dan do wereldlijke. ABBREVIATUUR. Verkorte schrijfwijs om tijd cn plaats tc winnen. Bij de oude Romeinen was zij zeer iu gebruik. Syllaben, enkele woorden en zelfs geheele stellingen schreven zij , om te bekorten, met bijzonder daartoe uitgedachte teekens. Dezetcekens werden Siglae Tironianae genoemd naar Tullius Tiro, een vrijgelaten slaaf van Cicero, van wien men zegt dat hij 1100 zulke teekens heeft uitgevonden. Zulk schrijven noemt men tachygraphie, welke niet verward moet worden met de in onzen tijd meer cn meer verbreid wordende stenographic (zie aldaar). Tot de abbrevia-turen rekenden de oude Romeinen ook nog het geheimschrift, waartoe men óf aan de letters cene andere dan de gewone bctce-kenis gaf, óf van willekeurige teekens gebruik maakte. — Het woord abbreviatuur gebruikt men ook in de logica, om er cene korte sluitrede of syllogismus, d. i. zulk een waarin niet aide prae-missen zijn opgegeven (zie aldaar), mede aan te duiden, en het beteekent dan hetzelfde als enthymema (zie aldaar).* ABBT, (thomas) 25 November 1738 te Ulm geboren, bezocht, na daartoe op het gymnasium zijner geboortestad voorbereid tc zijn, in 1756 de universiteit te Halle, om naar den wensch zijner ouders, de godgeleerdheid te beoefenen; doch hij volgde liever zijne eigen neiging en legde zich meer op de wiskunde, de nieuwere talen en de schoone wetenschappen toe, met dat gevolg dat hij , na in 1758 den rang van magister verworven en eenigen tijd openbare voorlezingen gehouden te hebben, in 1760 tot buitengewoon hoogleeraar in de wijsbegeerte te Frankfort aan den Oder, en in 1761 als gewoon hoogleeraar in de wiskunde te Rinteln beroepen werd. Voor hij deze laatste betrekking aanvaardde, vertoefde hij eenigen tijd te Berlijn, en knoopte aldaar letterkundige betrekkingen aan met Mendelsohn, Nicolaï en andere uitstekende geleerden. Gedurende zijn verblijf te Rinteln schreef hij verhandelingen Ueber den Todfür das Vaderland cn Vom Verdienste die hem grooten roem verwierven. Welhaast werd hij het akademie-leven wars, sloeg het beroep te Halle en Marburg af en besloot cene praktische loopbaan te betreden. Hij legde zich op de regtsge-leerdhcid toe, ondernam cene belangrijke reis door Duitschland, Zwitserland en een gedeelte van Frankrijk, en kwam in 1765 in kennis met den regerenden graaf Wilhelm von Schaumburg-Lippe, die ingenomen met zijne buitengewone talenten, hem tot regerings-en eonsistorial-raad verhief en in zijne dienst gebruikte. In de hofplaats van dien uitstekenden man (Bückeburg), hield Abbt zich in de uren zijner ontspanning (en deze waren niet weinigen), met litcrarischen arbeid onledig, cn zijn schriften hadden grooten invloed op de beschaving van het Duitschc proza, en gewis ware hij, bij langer leven, een eerste sieraad der Duitschc letterkunde geworden. Hij stierf den 3dcn November 1766, in den ouderdom van 28 jaren. Zijn meester en vriend vervaardigde toen het volgende grafschrift. oen vorstelijk verblijf, mot heerlijke parken on eeno groote boe-korij met vele oudheden cn schilderijen. Na het overlijden zijner woduwe vervalt het good aan den oenigen kleinzoon dos diehters, Walter Scott Loekhart, don zoon van don bekenden uitgever dor Quarterly Jieview. |
„Hier liegt der Leichnam von Thomas Abbt, GriijL Schaumb-Lippischen Hof- R ey ie runys-Co n sis tor ia I Rath und Patronus Scho-larum. Gestorben am 3 November 1766, im achtundzwanziysten Jahre seines Alters. Wenn Vermin ftiye Ehrfurcht vor Gott, Weis heit, thatiye Tuyend, aufrichtiye und anmutiye Freundsthaft, tiefe Gelehrsamkeit und (fldnzende Gaben Verdienste sind, so besasz derjeniye, dessen Gebeine hier ruhen, was er der Welt anyepriesen hat. Wilhelm v. G. g. rey. Graf zu Schaumb. u. s. iu. der an dem Verstorbene einen Rathyeber von den vortreffiichsten Eiyenschaften, und was noch edler, einen zdrtlichen Freund verloren, hat mchr zum Denkmal seines eigenen Schmerzes, als zur Ehre eines Mannes, dessen Name schon etn Lobspruch ist, die entseelte Leidie allhier (in de slotkapel te Bückeburg) beërdigen lassen.'' Zijne werken zijn na zijn dood door den bekenden boekhandelaar Nicolai te Berlijn, 1768—1781 , in 6 dln. kl. 8°. uitgegeven. ABD-EL-KADER (el hadsciii add-kl-kadbr-ülid-maiiid-din), afstammende uit cene Maraboet-familie van den stam Haschim, werd in 1807 te Getna, niet ver van Mascara geboren. Zijn vader die in 1834 stierf, oefende als een voor heilig gehouden Maraboet, grooten invloed op zijne landgenooten uit, nam hem mede op zijnen pelgrimstogt naar Mecca en gaf hem de eerste opleiding in verschillende wetenschappen. Toen de Franschen Algiers veroverd hadden, maakten de Arabische stammen van het-landschap Oran daarvan gebruik om zich aan de overheersching der Turken te onttrekken. Abd-el-Kader's vader verscheen aan hun hoofd voor Mascara en overwon de Turksche bezetting; de inwoners boden hem het emirschap aan, doch hij wees deze waardigheid aften voordeele van zijnen jongsten zoon Abd-el-Kader, die sedert de naastbijwonende stammen aan zich verbond of onderwierp. Zijne eerste grootere onderneming was (3 en 4 Mei 1832) de aanval op het door de Franschen bezette Oran; deze mislukte echter. In 1833 bestormde cn vernielde hij Arzef, en noodzaakte daarop den generaal Desmichels tot een verdrag. Dezen tijd van wapenstilstand maakte hij zich ten nutte om al de stammen der vlakte Ceirat aan zich te onderwerpen, waardoor hij ook opperhoofd van Miliana en Medeah werd cn met den titel van sultan door de Arabieren vereerd. De generaal Trezel, het nadeeligc van het verdrag bespeurende, heropende den oorlog met hem, doch werd aan de Macta, in een grooten slag geheel verslagen. Van toen af werd 4 |
'J 6
|
ilc oorlog met afwisselend geluk gevoerd; de Fransehen namen wel Mascara, doch konden het niet behouden; sloegen welde Arabieren in verscheidene gevechten, doch wonnen niets dan hot slagveld en verloren veel volks. Den 25quot;11 April 1836 sloeg Abd-el-Kader den generaal d'Arlanges aan de Tufna, en bragt hem zoodanig in 't naauw, dat de regering verpligt was in allerijl den generaal Bu-geaud met 4000 man, ter hulpe te zendon. Bugeaud bevrijdde de ingesloten Franschen, en dwong het volgend jaar Abd-cl-Kader tot een nadeelig vredesverdrag. Deze organiseerde nu zijn land en leger en vond zich in 1839 weder sterk genoeg om, onder ecnig voorwendsel, den vrede to verbreken; doch de generaal Bugeaud was grooter of gelukkiger veldheer dan hij, en toen na de inneming van ïekedemt en Mascara, en na de verwoesting van Saida, de meeste stammen der Arabieren zijno zijde verlieten, en ook het borgslot Tafrua, in February 1842, den Franschen in handen viel, zag zich Abd-el-Kader genoodzaakt naar het land van Marocco de wijk te nemen. Den sultan van dat land wist hij tegen zijne vijanden op te zetten en te wapenen, doch de slag van Isly noodzaakte dezen de vriendschap met Abd-el-Kader op te geven, die zich nu tegen de krachten van Frankrijk en Marocco te verdedigen had. Slechts nog eenmaal mogt Abd-el-Kader eene overwinning behalen (quot;14 Junij 1847) en ua verscheidene nederlagen, moest hij tot de vlugt besluiten; hij trachtte over de grenzen van Algerie naar het Zuiden door te slaan, doch vond overal den weg met vijanden bezet en toen hij ook de bergpas van Kerbens gesloten vond, gaf hij zich ontmoedigd aan den generaal Lamoricifcre en don Hertog van Aumale over (22 December 1847). Hij werd, in spijt dor belofte hem gedaan, dat men hom naar Egypte of Palestina zou vervoeren, gevankelijk naar Frankrijk gobragt, waar men hom op het slot to Pau bewaakt. In Julij 1851 ging het gerucht, dat hij naar Tnrksch Armenië zou worden overgevoerd, om daar voortaan te verblijven. ABDEKA, cene stad in Thracie ^tegenwoordig Romanic), geboorteplaats der wijsgeeren Democritus, Anaxarchus en Protagoras. De inwoners van Abdera waren sedert eeuwen berucht om hunno dwaasheden en oen periodiek wederkeerenden waanzin, waarom de naam Abderiet reeds bij de Ouden als schimpwoord gebezigd werd. Vergelijk daaromtrent Lucianus in zijne verhandeling over hot schrijven der geschiedenis en Wieland in zijne Abderiten. ABDEll-UAIIMAN, (abd-uu-rahüman-ben-addallah ei.-guapiki) stadhouder des Kalifen Yezid in Spanje, ondernam ook Frankrijk aan de magt der Arabieren te onderwerpen. Mot een talrijk leger rukte hij in 731 Aquitanie binnen, nam Bordeaux, trok onverhinderd over de Garonne en Dordogne en vernielde de legermagt dos Hertogen Eudes van Aqnitanio. Als verwoestende overwinnaars verspreidden zich de Saracenen door het land tot in Bourgondie en nabij Niza; reeds onderwierpen zich eenige grooten uit het Fransche rijk en geheel hot zuidelijk gedeelte scheen den Arabischen schepter te zullen gehoorzamen, toen Karei Martel, «Ie major-domus der Franken, zich met Luitbrand, den koning der Longobarden verbond o:n hen te verdrijven. Luitbrand beschermde Niza; Karei, met den Hertog Eudos vereenigd, trok naar de Loire on leverde aan het hoofd der Austrasiers, Bourgondiërs en Neus-triers in October 732, tusschen Poitiers en Tours cenen veldslag, .lie zeven dagen duurde. Zes dagen weifeldo do overwinning, op den zevenden werd het Arabische leger geheel geslagen en sneuvelde Abder-Rahman. ABD-UL-LATIF, een Arabisch geleerde, werd in 1162 te Bagdad geboren. Hij was bekend met alle toenmalige vakken van wetenschap,, oefende de geneeskunde uit te Jeruzalem, Aleppo, Damascus en Cairo, waar hijmetdcngrootcnjoodschengeleerde, Moscs Maimonides, bevriend werd. Hij stierf in 1231, opreisnaar Mecca. Hij heeft 1G6 werken nagelaten; het meest beroemde is de beschrijving van Egypte. Zie White, Ahdollaliphihistormc Aeyypii compendium; Oxf. 1800; Silvcstre de Sacy, Relation de VEgypte; Par. 1810; G. Mousley, Ahdollaiiphi vita; Oxf. 1808. |
ABDUL-MEDJID-KHAN, de thans regerende Sultan, geb. 6 Mei 1822, zoon van Mahmud 11, volgde zijnon plotseling overleden vader in de regering op, den 1 Julij 1839. Hij is de ecn-cn-dertigste alloenheerscher uit den stam van Osman en do acht-cn-twingtigste sedert de verovering van Konstantinopel. Bij zijno troonsbeklimming bevond zich het rijk in een gevaarlijken toestand, daar het leger in den slag van Nisib (24 Junij 1839) door hot Egijptisohe hoir volkomen geslagen was en cene inagtige partij den onderkoning van Egypte, Mehemcd-Ali tot Chakan (Sultan) dor beide zeeën verheffen wilde. Hot was slechts aan de tusschenkoms'-dorEuroposche hoven te danken, dat Abdul-Medjid de kroon behield en do stelling van Egypte als leenroerig van het Turksche rijk, dooreen nieuw verbond (13 Julij 1839) bekrachtigd werd. Abdul-Medjid volgt de voetstappen van Selim III en Mahmud II, en tracht Europesche beschaving onder zijno talrijke onderdanen te verspreiden, waarvan tot een blijk verstrekken mag, dat hij, bij besluit van 12 Mei 1850, den belijders van alle godsdiensten gelijk regt voor de geregtshoven heeft toegekend. Zijn oudste zoon Mohammod-Murad is den 22 Sept, 1840 geboren. (Verg. de Almanack de Gotha voor 1851.) In het begin van het jaar 1851 was Abdul-Medjid bijna het slagtoffer geworden eenor vergiftiging, ten gevolge der zamenzwering van eenige dweepzieke Ulomas, aan wier hoofd do broeder des sultans stond. Men had getracht den geneesheer des sultans voor een milioen piasters om te koopen, dan deze, oen trouw dienaar en eerlijk man, openbaarde de zamenzwering. ABDIJ is de naam van een veelal zeer groot geestelijk gesticht, dat door eenon abt of eene abdis bestuurd wordt, endaar-door van eene priorij onderscheiden is. Van do X1' tot XVI'' eeuw bestonden in ons Vaderland een aantal, voor het grootste gedeelte, bij uitstek rijke abdijen, als, in Gelderland: Abdiukhof, Bielhem of Bethlem , van Augustijner monnikkon bij Doctichom; Elten, van adelijke kanonnikessen, vroeger onder Zutphen, naderhand onder Kleef bohoorende; Marienwcerd , van Remonstra-tenzer monnikken, tusschen Tiel, Buren en Kuilenburg; in Holland: Bern, van Romonstratenzor monniken, aan de Maas bij Heusden; Egmond, eerst een nonnenklooster, daarna eene abdij van Benedictijner monniken in Kempenland bij Alkmaar; Konigs-veld, van edele jonkvrouwen, aan do Schie bij Delft; Leeuwenhorst desgelijks, een uur van Rijnsburg: Loosduinen, van nonnen der Cistereienser orde bij 's Ilage; Marienkroon bij Heusden, voor monniken van dezelfde orde; Onzer Lieve Vrouwenberg, dito, buiten IJsselstein; Rhijnsburg, van edele jonkvrouwen van de orde van Benedictus. Men zie vorder Kok, Vaderlandsch Woordenboek, bl. 144—115. Brandt berekent, dat or tusschen de jaren 1100 en 1200, in Nederland, meer dan 66 Abdijen gesticht zijn geworden. ABEEL. CZie Populier.) ABKILARD. (Zie Ahailard.) ABEILLE, (GAsrAitD) geboren in 1648 te Riez in Provence, kwam zeer jong te Parijs, waar hij secretaris werd van den maarschalk van Luxemburg. In 1704 werd hij lid derFranscheacademio en vervolgens secretaris-generaal der provincie Normandio. Hij schreef voor het tooncel Argdlie, reine de Thessalie, trag. en 5 actes, gespeeld in 1G73 en gedrukt in 1676; Coriolan, dat 17maal vertoond werd; Lyncée Hercule; Soliman, trag, welke beide laatste hij onder den naam van den tooneolspoler La Thuillerie in het licht gaf; Crispin bel esprit, Com. hetwelk men ook in do werken van La Thuillerie aantreft. Sacy vergelijkt zijne beide opera's, llésione on Ariane, die evenmin als zijn beide treurspelen, Silama en La mort de Caton zijn uitgegeven, bij do beste van Quineault. ABEL, in het Hobroouwsch Habol, beteekent: nietigheid, vergankelijkheid. Tweede zoon van Adam en Eva. Mozes' geschiedverhaal noemt hom een herder. Hetgeen ons aangaande hem bekend is, is weinig, maar hoogst belangrijk en in vele opzigteu treurig. Niet zoo zeer hetgeen hij Godo van zijn vee offerde, was don Hoer hoogst welgevallig, maar vooral het hart en do dankbare gezindheid des offeraars. Hiervan werd hij verzekerd door duidelijke teekenen, die ons niet worden opgeteckend, maar naar het meest aangenomen gevoelen in homolsch vuur bestaan hebben, dat zijn offer ontstak. Wangunst cn nijd ontstonden hierover bij zijn broeder Kaïn, die ten gevolge hadden, dat Abel het eerste slagtoffer van verraderlijken cn gewelddadigen broedermoord werd. De Rabbijnen hebben veel over do wijze waarop hij vermoord werd en zijne begrafenis gebcuzold, cn volgens de Islamitische sage, was de plaats, waar de broedermoord werd gepleegd, het dal Ghuta, niet ver van Damascus, waar ook het paradijs zou geweest zijn. Men leze over Abel hot Bijbelseh woordenboek o. h. w., voorts: Coquerel, de Bost, Winer in hunue bekende woordenboeken der Heilige Schrift. |
A HE
27
|
ABEL, Cniels henduik) was eon beroemd Noorweegsch wiskundige, geboren den 25»quot;'» Augustus 1802, in het stift Cliristiun-sand, en overleden den C'lquot;11 April, op het ijzerwerk Froland bij Arendal in Noorwegen. Hij had op kosten zijner landsregering, na Christiania, ook Parijs en Berlijn bezocht. Hij was een zeer braaf, ijverig en bescheiden mensch. De eerste wiskundigen van dien tijd, namelijk Legendre en Crelle, noemden hem een dier zeldzame vernuften, hoedanige de natuur naauwelijks een in eene eeuw voortbrengt. Zijne werken, meest in het Franseh geschreven, zijn in twee doelen in 1839 te Christiania uitgogoven. ABEL, koning van Denemarken, zoon van Woldemar II, betwistte den troon aan Eric, zijn oudsten brooder, dien hij vervolgens aan een maaltijd liet vermoorden. De Friezen stonden tegen hem op en doodden hem in 1252, na een veldslag, waarin zijn leger werd in de pan gehakt. ABEL, (oasi'ar) Luthersch predikant, geboren in 1676, en gestorven in 1763 tcWestdorfl'. Hij vervaardigde, behalve eenige historische en oudheidkundige schriften, eene vertaling der Heroïden van Ovidius en der Satiren van Boiieau in Duitsche dichtmaat. Van zijn naamgenoot, fred. godpk. abel, die na vijftig jaar als geneesheer gopraotisoerd te hebben, in 1794 in tachtigjarigen ouderdom stierf, bezit men eene dergelijke overzetting van Juve-nalis, terwijl oh. fkeu. abel, in 1716 te Köthon geboren, en in 1787 te Londen gestorven, zich door zijn vioolspel en als componist, ook in ons Vaderland, bekend heeft gemaakt. ABELA, (J. F.) commandeur van de orde van Maltha, in het laatst der XVIdo eeuw op dat eiland geboren, is als schrijver van een zeer zeldzaam werk. Malta illuslrala, in 1647 in fol. uitgekomen, bekend. Het is door Seiner in het Latijn vertaald en in het IS'1» deel van den Thesaurus antiq. Siciüae van Graevius te vinden. ABELIN, (joh. 1'hilif.) te Straatsburg geboren, en omstreeks 1646 gestorven, is meer onder don naam van Joh. Ludw. Gottfried of Gottofredus bekend. Hij plaatste dien echter alleen voor zijn tooneel van Europa, in het Hoogduitsch geschreven, en voor eenige doelen van zijnen Mercurius Gallo-Bdyicus. Hij gaf ook eene beschrijving van Zweden (Frankfort, 1632), in het Hoogduitsch, en eene historische kronijk of geschiedenis van het begin der wereld tot 1619; eindelijk Uistoria Aniipodum, of beschrijving van O. I. (ibid. ,1635, fol.J ook in het Hoogduitsch. Zijn werken zijn versierd met selioono platen van Merian, die ze nog in achting houden. ABELITEN, ook wel Abelianen of Abeloniers genaamd. Alzoo noemt de kerkvader Augustinus eene, waarschijnlijk van de oude Gnostieken afstammende christelijke secte, die, ton einde de erfzonde door het verwekken van kinderen niet voort te planton, zich wel niet van het huwelijk, doch van den bijslaap onthield, vreemde kinderen aannam en naar hare grondregels opvoedde. Zij bestond op het einde dor 411quot; eeuw, onder de landlieden in den omtrek van de stad Hippo, in Noord-Amerika, en ontleende haren naam van Abel, den zoon van Adam, dewijl deze ongehuwd en kinderloos zoude gestorven zijn. ABELMOSCHUSKOURELS (Abelinosehzaad, Hibiscuszaad, Muskus korrels) zijn kleine, bruinachtige, regelmatig gevormde, naar museus riekende zaadkorrels, die van den Hibiscus Abdmos-clius, L. eene in Oost-Indie en Arable groeijendo struik, verzameld en tor bereiding van reukwerken aangewend worden; vroeger bezigde men zo ook in de geneeskunde. Volgons het scheikundig onderzoek van Bonastre, bevatten zij in 100 doelen; slijm 36, eiwit 5,6 , vette olie, hars en aroma 6,4, eehvijsweofsel en vocht 52dcelen. (Yerg.Journ.d.Phunnacie XX, p. 381, 1834; Ite-pertor. f. d. Pharm. XLIX, S. 253; Real-Lexicon der tnedicin. pharmac.-Naturgeschichle w. Ilohwaarenlcunde, von Dr. E. Winkler; Leipzig 1840; Nederl. Handelsmagazijn, Amsterdam 1843.) ABEN; woord dat aan alle Semitische talen gemeen is, aben, aven, ben, ebn of ibn uitgesproken wordt, en altijd zoon boteekont. Men vindt dat woord voor vele Oostorsche woorden, of die van Oostersehon oorsprong zijn, zoo als Abon-Ezra, zoon van Ezra. Do personen die aldus genoemd worden, hebben ook oen anderen naam; daar men echter in het Oosten het gebruik dor geslachtsnamen niet kent en de naam aan vele personen gemeen, aanleiding tot misverstand kan geven, heeft men do gewoonte ze tegelijk bij hunnen naam en bij dien van hunnen vader en vooral bij den laatsten te noemen. |
ABENBITAll, (Zie Albeilhar.) ABENC1SERAGEN. Do veto tussehen dozen edelen Mooren-stam en dien der Zegris, en de ondergang des eerstoii in de ko-ninklijko burg Alhambra in Grenada, onder do regering van Abu-Hassan, den voorlaatsten koning van Grenada, die van 1466 — 1484 regeerde, leverde het onderwerp voor de beroemde Spaansehe Historiade las guerraa civiles di(jranadu, Madrid 1694, waarnaar Chateaubriand Les aventures du dernier des AbcncetTuges vormdv cu dat den tekst opleverde voor eene opera van Cherubini. Historische grondslag schijnt aan dat verhaal te ontbreken, ten minste bewaart daaromtrent Conde in zijne Uistoria de la dominacion de los Arabes en Jispana (3 dln.; Madrid, 1829), het stilzwijgen. AUEN-EZRA, een geleerd rabbijn, wiens eigenlijke naam was Rabbi Abraham, zoon van R. Mayor Bon Ezra. Hij werd in den aanvang der XII'1quot; eenw in Spanje geboren, waar hij een sieraad van de school der Rabbijnen werd. Hij legde zich voornamelijk toe op do verklaring der Heilige Schrift, en was tevens geneesheer, dichter, taal- en sterrekundige. Hij reisde bijna gedurende geheel zijn leven; bezocht Engeland, Frankrijk, Italië, Griekenland en stierf op het eiland Rhodus, Een zijner beroemds te werken hoeft tot titel; Héchit Chockhmo^Initiumsapientiae.) Het is deels uit het Arabisch vertaald, deels door hem zolven bewerkt. Voorts kent men van hem com-mentarien op den Thalmud, waarvan hij do beoefening aandrong in zijn Isoud Mara. Bomberg enBaxtorf verrijkten hunno uitgaven van don Hebreomvschon tekst van den Bijbel, door zijne common-tarien op de Heilige Schrift. Schoon Aben-Ezra gewoonlijk in het bedorven en basterd Hebreouwseh van zijn tijd schreef, was hem de zuivere Hebreouwscho taal niet onbekend, blijkens zijn kleine dichtstukjes , raadsels, gedachten en opschriften, die men in de voorrede zijner commentaricn vindt. Zijne tijdgenooten noemden hom don Wijze, den Verwonderlijke, en nog wordt zijn naam in al do synagogen dor wereld met achting genoemd. ABEN-GUEFIÏ, een Arabisch geneesheer, die een boek ge-sohroven heeft de virtutibus medicinarumet cibortnn. In het Arabisch is het niet gedrukt, maar do Latijnscho vertaling van Gerardus Croinonensis is als aanhangsel bij do uitgave van Mcrul van 1531, fol. gevoegd. ABEN-HUMEYRA, eigenlijk Ferdinand de Valor, door de Mooron, die togen Philips II waren opgestaan, tot koning van Grenada en Cordua benoemd. Hij veroorzaakte Spanje, zijn vaderland, en Philips II, tegen wien hij een doodelijken haat koesterde, veel onheil. Door oen der zijnen verraden, werd hij in 1568 verworgd; maar met zijn dood eindigde de opstand der Mooron niet. Zijn uiteinde gaf den beroemden Martinez de la Rosa aanleiding tot het schrijven van het drama Aben-IIumeyra, dat in 1820 te Parijs word opgevoerd. ABENSBERG. Landgerigt en stad in dun Regenkreis, koningrijk Beijeren, in hetdistrikt Abensborg, waarvan mende bevolking, bij 7 vierkante mijlen, op ruim 18,000 zielen rekent. Zij ligt aan do rivier de Abens (die ongeveer eene mijl ten zuiden van de stad, in don Donau valt), op 7 mijlen afstand van Regensburg. De stad hooft, immers had voor eenige jaren, muren met 32 ronde en 8 vierkante torens (ter gedachtenis van den eersten graaf van Abensborg, liabo, die 32 zoons on 8 dochters had), twee kerken, een hospitaal, ruim 200 huizen en ongeveer 1300 inwoners. Ook is er oen kasteel. In den omtrok teelt men hop en gierst. Er is een mineraalbad en men ziet er eenige bouwvallen. Het is de geboorteplaats van den Boijersobon geschiedschrijver Johannes Thurmaier, gezegd Aventinus. Den 20,llt;!|i April 1809 leverde Napoleon bij dit plaatsje een geweldigen slag aan de Oostenrijkers, die 12 kanonnon, 88 officieren en ongeveer 7000 man verloren. ABERCROMBIE, (snt itai.i'it) van geboorte oen Schot, zag het licht in 1740; na ondorscheidone mindere rangen te hebben doorloopen, woonde hij als luitenant-generaal den voldtogt bij van 1793 en 1794, in de Oostenrijksche en Vcroonigdo Nederlanden. Ook was hij in hot jaar 1799 bij de troepen van den hertog van /ork, die eenou inval in Noord-Holland deden. In 1801 voorde hij het bevel over het Engelsehe leger in Egypte, en stierf den 27»10quot; Maart van het zelfde jaar, aan de gevolgen van in den slag bij Alexandrie bekomono wonden. ABERCROMBIE, (john) eon beroemd Sehotseh goneosheor. Onder zijne werken zijn er twee, die zijn naam onsterfelijk maken. Het eene over do ziekten dor hersenen en van hot ruggomerg; |
ABE —AB1
|
liet niulere over die der maag en ingewanden. Hierin deelt hij een sehat van waarnemingen en eene menigte van lijkopeningen mede. In Engeland is hij ook als schrijver van vele traetaatjes van eene Christelijke strekking, hoog geacht. ABKKDEEN, de hoofdstad van het graafschap Aberdeen, verdeeld in de Oude en Nieuwe Stad, ligt aan de rivieren Don en Dee, over welke laatste eene schoone brug in een enkelen boog van 1Ö2 Eng. voet gebouwd is. De rivier de Dee maakt ook door middel van twee steenen beeren, de haven van Aberdeen. De stad heeft omstreeks 60,000 inwoners en veel buitenlandschen handel, aanzienlijke brouwerijen en fabrieken, die wollen en katoenen stoffen, en vooral garen kousen opleveren (in één jaar wel eens 70,000 dozijnen paren), als ook ruw en gebleekt garen , linnen, zeildoek, touwwerk, naalden, spelden, ijzerwaren, enz. Behalve deze artikelen wordt ook uitgevoerd: gezouten vleesch, visch, bijzonder zalm (die wel eens, tot een bedrag vantusselien 3 en 6,000 ponden sterling, jaarlijks in de rivieren Dcc enjDon gevangen wordt), steenen voor de straten van Londen enz.; en ingevoerd: verschillende artikelen voor dagelijksch gebruiken veel vlas. Ook in deharingvisscherij neemt men er veel deel, en zendt schepen ter walvischvangst naar Groenland. Deze stad heeft eene akademie, Marshall's college genaamd, naar George, graaf van Marshall, die haar in 1G93 stichtte; zij heeft doorgaans 200 studenten, die echter alleen in de godgeleerdheid ecnen graad bekomen; wijders is er eene Latijnsche school, een Caledonisch genootschap, 9 kerken, 1 werkhuis, 1 armhuis, 3 hospitalen en minerale waterbronnen. ABERDEEN (gkokgk cordon, guaaf), een Engelsch staatsman, uit een Schotsch geslacht afstammend, maakte zich het eerst in 1804 bekend door het oprigten der Athenian Society in Londen, waarin niemand opgenomen werd, die niet eene reis door Griekenland gedaan had. In 1813 bewoog hij het Oostenrijksche hof zich tegen Napoleon te verklaren; in 1814 werd hij tot Schotsch pair verheven en onderscheidde zich sedert als ecu der hoofden van de Tory-partij. Van 1828 tot 1830 bekleedde hij de betrekking van minister van buitenlandsche zaken; van den 14doquot; November 1834 tot 1835 stond hij aan het hoofd van het ministerie van koloniën, en in 1841 op nieuw van dat van buitenlandsche zaken. In 1840 legde hij dit ambt neder. AU EU LI, (joh. lod.) een zeer beroemd teekenaar, door zijne Zwitsersche gezigten vermaard. Hij werd in 1723 te Wintherthur geboren en had Meijer, een middelmatig schilder, gedurende drie jaren tot leermeester, waarna hij zich naar Bern begat, en van .Joh. Grimon een zeer goed onderwijs ontving. Zijne eerste stukken waren beelden; doch zijn smaak voor landschappen verkreeg de overhand. In 1759 ging hij, met zijnen leerling Zingg, naar Parijs, en keerde vervolgens, geacht en bewonderd naar Bern terug, waar hij in 1780 overleed. Zijne gekleurde teekeningen deden hem eenen grooten naam verwerven, en het is bekend, hoe vele navolgers hij gehad heeft, schoon niet een van hen hem heelt kunnen evenaren, veel min overtreffen ; behalve mogelijk Hieter en Biederman, waarvan de eerste tot in 1777 zijn getrouwe vriend bleef. ABEBNET1IY. (joiin.) een beroemd chirurgijn, leerling van den grooten John Hunter, in 17ü3 te Derby in Ierland geboren. Hij ontving zijne opleiding in Londen, waar hij naderhand tot aan zijn dood iu 1831 geleefd heeft. Hij was heelmeesler aan het St. Bartholomeus hospitaal en van Christ's hospitaal aldaar. (Dit laatste is een opvoedingsgesticht voor wcezen en arme kinderen.) In St. Bartholomeus gaf hij clinische lessen, die zich door eene groote oorspronkelijkheid onderscheidden; ook breidde hij de verzameling van onlleedkundige praeparaten, die daaraan verbonden is, uit en stichtte er een genootschap, naar hem theAber-nethian Society genoemd, voor de mcdedeeling van belangrijke waarnemingen. Hij onderwees de heelkunde uit hot ontleedkundige standpunt en toonde vooral het groote, of liever het onafscheidelijke verband van genees- en heelkunde aan. Hij genootzoo wel in Engeland als daarbuiten, eene algemeene vermaardheid. Zijne lessen, die ook om de welsprekende en onderhoudende voordragt zeer werden geroemd, waren druk bezocht, en zijne werken werden reeds bij zijn leven herhaalde malen uitgegeven. Ook in het burgerlijk leven werd zijn karakter algemeen geprezen, ofschoon hij door eene zekere stuurschheid en kregelheid, dikwerf ook door scherpe gezegden, velen van zich vervreemdde. Zijne werken |
zijn na zijn dood gezamenlijk uitgegeven. Surgical and Physiological works; London, 1831; 4 vols. 8° ABEllUATIE. (Zie afdwaling des lichts.) ABIA ook ABIAM, zoon van Rehabeam, den koning van Judea. Bij Uet leven zijns vaders deelde hij als regent reeds in het opperbestuur. Hij voerde voortdurend oorlog tegen Jerobeam en behaalde op dien vorst eene glansrijke overwinning in het tweede jaar zijner regering. ABIB. De naam van de eerste maand van het kerkelijke jaar der Joden. Het woord beteekent de maand der aren. Zij heet ook Nisan en komt overeen met onze maand April. Volgens godde-lijken last moest in die maand het pascha, de uittogt uit Egypte van de Isracliten, godsdienstig gevierd worden. ABIGAIL. Vroeger de huisvrouw van Nabal, later die van David. Hare schoonheid wordt in den Bijbel met lof genoemd, en van hare wijsheid, tegenwoordigheid van geest, schranderheid en zoovele andere vrouwelijke deugden, is hetgeen ons van haar verhaald wordt, een volkomen bewijs. Terwijl David, vlugtende voor Saul, zich ophield in de woestijn Par an, vernam hij, dat Nabal, een vermogend herder en goedbezitter, bij gelegenheid van het scheren zijner schapen, ecu groot feest zou geven; hij zond daarom een aanzienlijk gezantschap, om hem eenigen leef-togt voor zich en de zijnen te vragen. Nabal weigerde op eene hoonendc wijze, dit in vele opzigren allerhillijkst en op de beschei-denste wijze voorgedragen verzoek. David maakte zich met de zijnen gereed, om hierover eene spoedige en bloedige wraak te nemen, welke, ofschoon niet geheel goed te keuren, in den jongen, grievend beleedigden held en regtmatigen troonsopvolger eenig-zins te verschoonen is. De spoed waarmede Abigail hem te ge-moet trekt, hare geheele handeling en vooral hare hoogst gepaste menschkundige rede tot David, keeren het onheil van Nabal en al het zijne af, doen David zijne overijling en het in vele opzigtcn hagchelijke van zijn voornemen inzien, en Abigail's komst ook voor hem als eene weldaad van God beschouwen. Nabal stierf cenige dagen later, ten gevolge der bekomene ontsteltenis. David huwde later Abigail. Als echtgenoot van David was zij met hem te Gath, eene stad der Philistijncn, en werd zij door de stroopbenden der Amalekiten weggevoerd. Door de spoedig gevolgde overwinning weder in David's bezit, was zij nog getuige van zijne troonsbeklimming te Hebron. Zij was de moeder van David's tweeden zoon Daniel, ook Cheleab genaamd. ABILA ook ABYLA. Berg van Afrika, in de oude geschiedenis zeer bekend, als staande tegenover den berg Calpe in Spanje, oj) eenen afstand van slechts 18 mijlen. Deze twee bergen werden de zuilen van Hercules genaamd, en vormen nog den ingang van de straat van Gibraltar, oudtijds fretum Herculcum. ABILDGAARD, Cnioolai) in Julij 1810, in den ouderdom van Gü jaren, te Kopenhage overleden, was koninklijk historieschilder, hoogleeraar aan de kunst-akademie en ridder van de Daunebrog-orde. Hij beoefende de schilderkunst op de academie te Kopenhage van 1760 tot 1772, en deed hierop eene reis naar Italië enz. Na zijne terugkomst, in 17 77 , verschafte hem het stuk: koning Syend's loskooping, de aanneming bij de schilder-akademie. Bijzonder opmerkelijke stukken van hem zijn: Socrates; Jupiter, het menschelijk lot wegende; volgens Orpheus, en meer anderen. Behalve verscheidene twistschriften, heeft hij in 1793 geschreven eene Verklaring van de marmeren tafel, met eene beeld-lenis der zon, in de Matthaeïsche verzameling in Rome voorhanden, en eenige berigten aangaande eene schilderij van Correggio, in 1798 uitgegeven; welke beide stukken in de Decnsche Minerva te vinden zijn. Hij heeft verscheiden bekwame leerlingen gevormd, onder welke zich vooral de beroemde Thorwaldsen onderscheidt. ABIMELECH. Er komen in de Heilige Schrift verscheidene personen voor, welke dien naam droegen: b. v. de koning derPhilis-tijnen te Gezar (Gen. XX: 2, volgg. XXVI: 1 volgg); de priester van David (1 Chron. XVIH: IC). De beroemdste was een der regters van Israël, zoon van Gideon, uit eene bijzit. Langs den weg van roof, omkooping en den moord der zeventig zonen van Gideon , de gewone middelen om in het Oosten meester van de regering te worden, zich door de Sichemiten tot koning hebbende laten verkiezen, regeerde hij als zoodanig drie jaren. Na verloop daarvan was men den bloeddorstigen dwingeland moede. Een opstand, onder aanvoering van Gaiil, dwingt hem zijn leven te verdedigen, |
29
|
waarin hij niet zondor moed en beleid handelt. En welligt ware iiij als overwinnaar uit den strijd wedergekeerd, indien niet eene vrouw een stuk van een molensteen hem op het hoofd geworpen en daarmede zijne hersenpan verplet had. (De wijze waarop Abimelech omkwam, had veel overeenkomst met die, waarop het leven van Pyrrhus II, koning van Epirus eindigde.) De schrijver van het book der Regte'ren besluit het verhaal met tie woorden: itlzoo deed God wederkeeren Abimelech1 s kwaad, dat hij aan zijnen vader gedaan had, doodende zijne zeventiy broederen. AU INTESTAÏO is eeneregterlijke uitdrukking, aanduidende, dat iemand zonder testament of uitersten wil gestorven is, en dus de nalatenschap aan de naaste, wettige erfgenamen ton doel valt. ABIPONHRS. Een volkstam onder de Indianen, voornamelijk uit krijgslieden bestaande, tussehen 28'' en 30° zuidelijke breedte, aan den oever van de Plata-rivier in Zuid-Amerika. Zij is 5000 man sterk, drijft eenigen landbouw, doch houdt zich meestal met de jagt en visseherij onledig. In de vijf winter- of regenmaanden, begeeft zich deze stam of naar de eilanden dor getioemdo rivier, of bouwt zich hutten in de toppen der boomen. Do Abiponers eten het liefst jaguaarvleesch, waarmede zij het bij-geloovig denkbeeld verbinden, dat het de krijgslieden nog stoutmoediger en dapperder maakt. Lange lansen en pijlen mot ijzeren punten zijn hunno wapenen; zij voorden dikwijls tegen do Spanjaarden oorlog. Hunne vrouwen zijn niet bruiner dan doSpaanseho; de mannen zijn groot van gestalte, goede zwemmors, beschilderen of beprikken hunne huid met allerlei figuren, en hebben adelaarsneuzen. Eone uitvoerige beschrijving van dezen volksstam, die als vertegenwoordigende de overige weinig bekende Zuid-Ameri-kaansehe stammen beschouwd kan worden, vindt men in Dobriz-hofers Geschichte der Ahiponer; Woonon 1783,3 dln. AUISAI, zoon van Zerujah, den broeder van David, een broeder van den bekenden Joab. Hij was oen getrouw deelgenoot van de krijgsgevaren en den krijgsroem van zijnen koninklijken oom. Hetzij wij hom zien, terwijl hij mot David, Saul in zijne tent verrast, of in zijne verrigtingen om do aanhangers van Isbosoth ten onder te brengen, of in zijne krijgsfeiten tegen de Ammoniton, deSyriers en de Edomiten; holzij wij den man beschouwen, terwijl hij zijnen koning, vlugtendc voor het gewold van zijnen zoon, volgt, en den vloekonden Simei wil dooden, of den muitzieken Soba wil straffen, of eindelijk David, in den oorlog tegon de Philistijnon, voor hot zwaard van Isbi Benab behoeden, — altijd zien wij in hem den moedigen, ondernemenden krijgsman, vorschrikkolijk voor do vijanden van zijn vaderland on koning, onwaardeerbaar voor hot behoud en den roem van het rijk van Israël. En ofschoon hij dan ook niet van volo ruwheid en te grooto koonheid zij vrij te spreken, on bot door hem genomen aandeel in don vorradelijken moord van Abner, steeds to laken zij, behoort hij toch tot do grooto mannen van zijnen tijd, die bij zulke deugden meest zulke gebroken voegen, en verwondert hot ons dat David hem niet onder de leden van de eerste ordo zijner dapperen, maar in oeno dor mindere orden plaatste. ABJAÏHAU, zoon van Aehimelech, uit het geslacht van Eli, lioogepriestor uit do linie vanlthamar, eonondor zonen van Aüron. Ten tijde van Saul's wreedaardigen moord dor 85 priesters van Nob en de gcweldadigheid tegen de priesterlijke stad, is hij de cenige uit het geslacht zijns vaders, dio dit gevaar ontvlugt. Hij begeeft zich naar Kohilij en is do getrouwe deelgenoot, eerst van David's gevaarvolle togten, om do woede van Saul te ontgaan, naderhand van diens room en geluk. En dat deze getrouwheid aan David niet uit vreeze voor Saul bij hem plaats had, en later geen gevolg was van do gunst, waarin hij als hoogepriesterbij David staan mogt, maar aan ware hartelijke toegonegondheid is toe te schrijven, bewijst ton volle zijne geheehthoid aan den door zijnen zoon Absalom verjaagden koning, on do gevaarvolle wijze, waarop hij hem, door in Jeruzalem te blijven, en hem deelgenoot te maken van alles, wat daar door don zoon ten nadoolo zijns vaders beraamd werd, bloot dienen. Te regt verwondert men zich, dat dezeltde man later deelgenoot werd dor zamenzwering, om, togen den wil van David, nog bij diens leven, Adonia in stede van Salomo, tot koning over Israël uit te roepen. Abjathar is ton gevolge dier zamenzwering, door Salomo naar Anathoth, eone stad in den stam van Benjamin, verbannen. De waardigheid van hoogopriostcr ging over op Zadok, uit de linie van |
Eleazar, waardoor hot vonnis door Jehovah over Eli on de linie van Ithamar uitgesproken , vervuld werd. ABKOUDE of ABCOUDE, is oen oud, aanzienlijk dorp in do provincie Utrecht, dat in 1672 veel door den oorlog geloden hoeft. Ten noordwesten van hetzelve bevindt zich het zoor vischrljke Abkoudor-meor, oen waterplas van omtrent 70 vierk. roeden. Hot slot Abkoude was oudtijds een der sterkste kasteelon in dat oord, cn roods vóór hot jaar 1208 bekend , toen het verwoest werd; naderhand is hetzelve weder opgebouwd. liet geslacht der hoeren van Abkoude, magtige mannon ten tijde van het leenstelsel, is roods sedert lang uitgestorven. De eerste, die daarvan in de geschiedenis voorkomt, is Willem, hoer van Abkoude en Wijk, omstreeks het jaar 1080. De latere heeron van Abkoude kwamen voort uit den alouden stam der heoron van Zuijlen. Vergelijk Kok, Vadert. Wuordenb. en do aldaar atuige-haaldo werken. ABNER of ABINEU, een zoon van Nor, en volle neef en tevens krijgsoverste van Saul. Door deze tweeledige betrekking behoorde hij tot Saul's vertrouwden, wien hij vergezelde in ol-ken strijd en vooral ook in dien togen David. Na Sanl's dood wist hij Isbosoth, den zoon van Saul, tot koning over die stammen van Israël te doen uitroepen, die zich later geheel van het huis van David hebben afgoscliourd en onder den naam van het rijk van Israël, in togenstelling van dat van Juda, bekend zijn. Hij wist hom zeven jaren op dien troon te handhaven, doeli eene beschuldiging van Isbosoth, dat Abner zich ton opzigte van eene der bijwijven van Saul onbehoorlijk gedragen had, gaf aanleiding dat hij de zijde van dezen verliet en zich tot David wondde. Niet lang daarna word hij verraderlijk vermoord door Joab, die Ijverzuchtig was op zijnen room en invloed. AI30 Cuitgesproken Oho), in het Finsch Turku, eene stad met meer dan 13,000 inwoners, sedert 1819 niet moor de hoofdplaats van hot gouvernement Finland, zijnde Ilolsingfors thans mot dat voorregt begiftigd; do Russische regering tracht echter op andere wijzen aan deze handelstad voordeelen te verschaffen, die ook een bisdom bezit, dat in 1817 tot aartsbisdom verheven is. Het geregtshof voor Zuid-FInland hoeft hier zitting; do mond van de rivier Aurajocki, die door eone kaap van do Bothnische golf beschut wordt, maakt de haven der stad uit. Men hoeft er eene wisselbank. Do uitvoer uit Finland naar Zwe ion, en zelfs naar de Middenlandsehe zoo, heeft van hier plaats. Er bestaan aanzienlijke fabrieken van suiker, leder, lijnwaad, zeildoek, glas, grof linnen enz. Men bouwt er ook zeer volo schepen. Koningin Christina stichtte hier oenc hoogo sohool. die door keizer Alexander zoor werd verrijkt, doch, na den hevigon brand van 1827, naar Ilolsingfors is overgebragt. Do akademie telde in 1824 niet minder dan 40 hoogloeraren en 500 studenten. Zij had onder andoren eone munt- eu mincrallen-verzamoling. Te Abo word, 17 Atigus-tus 1743, tussehen Zweden en Rusland een vrede gesloten, die den oorlog eindigde op aanhitsing van Frankrijk in 1741 aangevangen, waarin de Russen in korten tijd geheel Finland veroverd haddon, tengevolge der misslagen van doZwcedsehegoneralen Löwonhaupt en Buddenbrock, die zulks mot het hoofd moesten betalen. ABORIGINES is een Latijnsch woord, waarmede men de oudste inwoners van oen land bedoelt, die zich, bij de uitbreiding van het monsehelljk geslacht, het eerst daarin hebben nedergezet, en over wier oorsprong (oricjo) en herkomst men niets met zekerheid kan bepalen. Bij de Romoinsche geschicdsehrljvers dragon zij dien naam, welke vóór de aankomst der Trojanen, in de landstreek van het tegenwoordige Rome woonden. |
30
|
AI5UA, cene zilveren Poolscho munt, omtrent 12 stuivers waardig. Zij is gangbaar door nl do domeinen van don Grooten Heer, en gaat voor IS'/a stuiver llollandsch in den Levant door. ABKACADABKA. Een toovenvoord, waaraan door Serenus Samonicus, oen Romeinseh geneesheer uit do derde eeuw, cene bijzondere kracht tegen een zeer kwaadaardigon vorm van tus-sehenpoozende koorts werd toegeschreven. Deze koorts, is dc fthris hetnitrilaeus of semitertiana, waarvoor wij geen woord hebben, daar deze vorm bij ons uiterst zeldzaam waargenomen wordt. Hot is eene dnngschc koorts, met verdubbeling om den anderen dag. Men schreef dit woord op een stuk papier en hing dat om den hals. Men schreef het in de gedaante van een kegel, zoodat elke regel eene letter minder bevatte, en de koorts, ten gevolge hiervan, dagelijks van hare kracht moest verliezen, aldus: A 15 H A C A D A B K A BEACADABRA RACADABUA ACADABRA C A ü A B R A A 1) A B R A D A B R A A B R A B R A R A A Ook werd dit woord den paarden die zich niet wilden laten beslaan, in de ooren gestoken. — Men bedient zich ook wel van dit woord om wartaal of onzin aan te duiden. ABRAHAM. De beroemde stamvader der Joden , met wien de eigenlijke geschiedenis van het Israëlitische volk en de beloften, door God aan hetzelve gedaan (dat namelijk de aanstaande Verlosser des mensehdoms uit zijn geslacht zoude voortkomen), oenen aanvang nemen. Hij werd geboren te Ur, gelegen in het noordelijkste gedeelte van Mesopotamie, tusschen Nisibis en den Tiger en daarom Ur der Chaldeën genoemd, was een afstammeling van Sem, Noach's oudsten zoon, in het achtste geslacht, enbragt zijne eerste jaren in het huis zijns vaders Terah, die volgens eene overlevering met Adna gehuwd was, door, alwaar hij van dc afgoderij bevrijd bleef, welke zijne familie besmet had. Gehoorzaam aan het goddelijk bevel, op zijne hooge bestemming doelende, om zich in het land Kanaün neder te zetten, ging hij met zijnen vader, zyne vrouw Sarai, later Sara (zie het art. Sara), zijnen neef Lot, en bloedverwanten derwaarts, en nam zijne woonplaats te Haran in Mesopotamie (dat is het land tusschen den Eufraat en den Tiger). Na zijns vaders dood leidde hij een zwervend leven, deels om zich naar den wil van God te voegen, deels om geschikte welgronden, voor zijne talrijke kudden te zoeken. Hij bezocht Sichem, Bethel en het land van Gerar, van waar hij naar Bethel terugkeerde. Veelvuldige twisten tusschen zijne knechten en die van Lot, bragten eene scheiding tusschen beide bloedverwanten te weeg. Abraham bleef te Mamrc; doch Lot zette zich in Gomorra neder. Toen hij echter eenigen tijd daarna vernam, dat vier Arnbiselie legerhoofden Gomorra hadden overvallen en Lot met zijne geheele familie en have weggevoerd, vervolgde Abraham hen met zijne knechten, overwon ze en bevrijdde zijnen neef met al wat hem toebehoorde. — God had aan Abraham de toekomst geopenbaard, en zijn verbond met hem en zijne nakomelingen door de besnijdenis bekrachtigd. Reeds scheen de hooge ouderdom der beide echtgc-nooten de vervulling dezer beloften twijfelachtig te maken, toen drie engelen, in de gedaante van reizigers, in hunne tent verschenen. Zij waren afgezonden om Sodora en Gomorra wegens hunne goddeloosheden te straffen, en verkondigden aan Abraham dat Sara bij hunne terugkomst moeder zijn zoude; gelijk zij dan ook, niettegenstaande haren negentigjarigen ouderdom, zwanger werd en Izaiik ter wereld bragt. Toen deze nu 25 jaar bereikt had, wilde God Abrahams vertrouwen op nieuw op dc proef stellen, en beval hem dezen zijnen eenigen zoon op Moria te offeren. De grijsaard was bereid om den Heer van leven en dood te gehoorzamen, en reeds lag het offer op den houtstapel en zoude do doodelijke slag vallen, toen God, zich vergenoegende met de gehoorzaamheid van zijnen knecht, diens opgeheven arm tegenhield. Sara stierf, en Abraham huwde aan Ketura, bij welke hij nog C kinderen verwekte. Ook hij ontsliep eindelijk in den ouderdom van 175 jaren, en werd, aan Sara's zijde, in eene spelonk bij eenen akker, welken hij van de zonen van Heth tot eene begraafplaats gekocht had, begraven. — Niet alleen de Joden, maar ook do Arabieren leiden hunnen oorsprong van dezen stamvader af, en de Grieksche en Romeinscho kerken hebben zijnen naam in dorzelver legenden geplaatst. Ook in don Koran wordt van hem gewag gemaakt, en sommige Mohammodaansche schrijvers beweren dat Abraham ook naar Mekka gereisd is, en aldaar den tempel heeft begonnen te bouwen. De Joden hebben steeds zijn graf en zijn aandenken vereerd; maar de Rabbijnen in zijne geschiedenis de waarheid met de leugen vermengd. |
ABRAHAM b, SANTACL ARA. Deze, wegens het oorspronkelijke van zijne voordragt zoo beroemde kanselredenaar, werd in den omstreek van Moskirek in Zwaben geboren, en heette eigenlijk ülrich Megerle. Hij begaf zich in 1662 in de orde der Augustijnen , oefende zich tc Wecnonin de godgeleerdheid en wijsbegeerte, word vervolgens prediker in het klooster Tappa in Opper-Beijeren en eindelijk keizerlijk hofprediker te Weenen, in wolken post hij in 1709, in den ouderdom van 68 jaren stierf. Zijne leerredenen oncterscheidon zich door boertend vernuft, en zijn met de zeldzaamste invallen opgevuld, waardoor hij, zich naar den geest van zijnen tijd voegende, vlijtige en talrijke toehoorders kroeg. In zijne schriften ontziet hij geonen stand, en legt zeer veel kunde aan don dag. Zij zijn moest allen in het Nederduitsch overgebragt. Zeer uitvoerig handelt Wolff in zijne Enci/clopiidie der Deutschen Nationalliteralur en Jordens in zijn Lexikon Deutscher Dichter und Prozaïsten, over dezen zonderlingen prediker. ABRAHAMITEN, eene secte, die de Arabieren Ibrahimiah, naar den naam van baron stichter, Ibrahim of Abraham, noemden. Deze ketter hernieuwde te Antioehie, waar hij geboren was, dc secte der Paulieianen of Paulianisten (zie aldaar.) en loochende de Godheid van Christus. Vele Syriers omhelsden zijne gevoelens; maar Cypvianus, deregtzinnlge bisschop dezer kerk, weerstond hem met kracht, zoo dat deze secte zich verstrooide. — Men noemde nog Abrahamiten zekere monniken, die in de IX'' eeuw, onder Theophilus, voor de vereering der beelden den marteldood ondergingen. — Abrahamiten werden ook een secte van Boheemschc deïsten geheeten, die eerst in de XVIII11 eeuw ontstonden. Eenige boeren der heerlijkheid Pandubitz in Bohome, vertrouwende op het edict van tolerantie, dat keizer Jozeph II in 1782 had laten afkondigen, hadden het geloof aangenomen, dat Abraham, volgens hen, voor zijne besnijdenis had. Zij wilden noch tot de Joden, noch tot do Christelijke genootschappen behooren, die toen erkend waren, weshalve keizer Joseph hen in 1783 van hun eigendom beroofde en naar Zevenbergen on Slavonic liet voeren, waar zij godrongen werden tot de Roomsch Katholijke godsdienst over te gaan. Zij geloofden aan een eenigen God, die alles geschapen heeft en bestuurt, en dat ieder mensch in do eeuwigheid naar het goed cn kwaad dat hij verrigt heeft, beloond of gestraft wordt. Zij verwierpen do leer der drieëenheid, de goddelijkheid van Jezus, do eeuwigheid dor straffen en alle uitwendige eeredienst. |
ABR—ABS
|
ABRAIIAMSON is do naam van een beroemd pcnningsternpel-snijder, die in het begin der XIXquot; eeuw zeer vele fraaije medailles in Berlijn heeft vervaardigd. Hij heeft ook een werk geschreven over den smaak in do nieuwe gedenkpenningen, vergeleken met dien in de oude. ABRAM, (nicolaas) geboren in 15S9 in Lorraine, gestorven in 1055 te Pont-a-Mousson, als hoogleoraar in do godgeleerdheid. Hij heeft commentarion op Virgilius en op de redevoeringen van Cicero geschreven; ook bezit men van hom een godgeleerd werk: Pharus veteris Testamenti, sive sacrarum quaestionum libri XV, hetwelk hij aan God heeft toegewijd. ABRANTKS, stad aan den regter oever van don Taag, in de Portugescho provincie Estrumadura, mot 5000 inwoners. Hare ligging aan steile heuvels, welke daar cene zoor naauwe engte vormen, alsmede het tot kasteel zeer bruikbare oude slot, en do bevaarbaarheid van den Taag van daar af, gaven haar steeds een groot gewigt in do krijgskunde. De heldenmoed en ijver welke Junot in het jaar 1808 hier aan den dag logde, en welke de inname van Lissabon ten gevolge had, deden Napoleon hot besluit nemen, om den maarschalk tot hertog van Abrantos te verheffen. ABRANTES. (Hertog van) (Zie Junot.) ABRANTES. (De hertogin d') word don 6^quot; November 1781 te Montpellier geboren. Zij was do doehter van Saint-Martin Pormon, van deftige doch burgerlijke afkomst te Metz, die gedurende de Corsicaanscho oorlogen, Pannonia Comnène, zuster van prins Demetrius Comniine, den laatste afstammeling der keizerlijke familie van dien naam, gehuwd had. Zij werd opgevoed door haar vader on brooder Albert Pormon, en huwde den generaal Junot, na zijne terugkomst uit Egypte. Deze officier was toen 27 of 28 jaren oud, en had zich reeds to Nazareth en bij den berg Tabor onderscheiden. Van hare jengd af beoefende zij do fraaije letteren en zette die oefeningen voort op hare reizen en togten door Europa, dat zij bijna geheel doorkruist heeft. Zij volgde haren gemaal naar Lissabon, worwaarts hij als ambassadeur vertrok, en to Parijs teruggekeerd, werd zij staatsdame bij madame Mere, en hij tot gouverneur dier stad benoemd. In 1809 volgde Junot den keizer naar Spanje, vergezeld door zijne gemalin, die op het slagveld van haren jongsten zoon beviel, en toen haar gemaal in Julij 1813 gestorven was, wijdde zij zich geheel aan de opvoeding haror kinderen. Behalve hare Mémoires, oen dor voortrefi'elljkstc en geestigste geschriften die wij over het keizerlijke hof bezitten, schroef zij L'Amirante de Castille, in 1832 in hot licht gekomen, bevattende eoiio schets van Spanje en van het hof van Madrid, onder Karei III; Souvenirs d'une ambassade et d'un séjour en Espagne et en Portugal; /Scènes de la vie Espaynole; Una soirée chez Mma Geoffrin; Histoire des salons de Paris; Catherine II; Une, vie de jeune fdle; Histoires morales et édifiantes; Les femmes cilèbres de fous les pays. Ook vindt men een menigte hoogst belangrijke artikelen van hare hand in do Itevve de Paris; vooral zijn hare tafereelen van het Russische hof, ten tijde van Elizabeth en Catharina II, zeer schilderachtig en naar waarheid. Men weet dat zij zelve eenigon tijd aan het hof van keizer Alexander vertoefd hooft, cn daar hare beroemdste tijdgenooten leerde kennen. Zij overleed den 8»lcn Junij 1838, in behoeftigon staat te Chaillot bij Parijs. Eeno barer dochters, Constance Aubert, is redactrice der mode-artikelen in eenigo Parijschojournalen; oen harerzonen. Napoleon d'Abrantes, hoeft vele romans goschrevcn, b. v. Deux coeurs de femme, en andere. ABRESC1I, (fskdekik lodbwijk) geboren te Homburg in Hessen, ten jare 1699, werd in 1723 conrector te Middelburg cn vertrok in 1741 naar Zwolle, waar hij in 1782 als hoogleoraar in de welsprekendheid on roctor overleed. Volgens getuigenis van oenen bevoogden regter, behoorde hij tot de voornaamste letterkundigen van zijn tijd. Men heeft een menigte geloerde werken van zijn hand, waaronder zijne aanteekeningen op Aeschylus on Aristaonetus (van welken schrijver hij, te Zwolle 1749, 8quot;, een nieuwe uitgaaf bezorgde), de meest geachte zijn. Op het voetspoor van don Leidschon hoogleoraar Alberti, loerde hij ook het Nieuwe Testament uit do oude Grioksche schrijvers ophelderen. Hiertoe gaf hij in 1725 zijne Delucidationes Theocydeae uit. Zie verder, N. lt;jel. Europa, III, Th. s. 674—683. Th. XTII, s. 245-- 249, D. Wyttenbach, in vita D, Ruhnkonii (ed. Bergman) p, 103, |
ABRESCH, (petrus) een Middelburger van geboorte, wijdde zich aan de studie dor godgeleerdheid en Oostorsehe letterkunde, bekleedde van 1758 tot 1773 het looraarsambt in vorscheidone gemeenten, het laatst to Groningen, en word daarop tot hoogleeraar in de godgeleerdheid en akademie-prediker benoemd. Het schoonste gedenkstuk zijner geleerdheid, dat hij heeft nagelaten, is zijne Paraphrasis et adnotatiunnm in epistolam ad Hebraeos specimen, in drie stukken gedrukt te Loydon, in de jaren 1786, 1787 en 1790; een werk, waarin zijne uitgebreide taalkennis, zijne gezonde uitlegkunde en goede smaak op het helderst uitblinken. Hij overleed in December 1812, in don ouderdom van 77 jaren. ABRIKOOS, {Prunus armeniaca, L.) Een tot de natuurlijke familie der amygdaleën behoorende boom, die in boete gewesten, zoo als China, Japan enz., eeno gemiddelde hoogte van 25 tot 30 voet bereikt, en zich door spits-civormige en hartvormige, gladde, dubbel gezaagde bladen, alleen staande, ongesteelde, witte bloemen, en ronde gele, aan don zonkant moest roodgekleurde en cenigzins op perziken gelijkende vruchten onderscheidt. — Men wil dat deze plant, die de meeste sehrijvors uit Azie afkomstig achten, hoewel ook anderen (Regnier) Afrika als haar eigenlijk vaderland beschouwon, tijdens de veldtogten van Alexander den Grooten naar Europa is overgobragt geworden, sinds welken tijd zij ook in moer westelijk gelegene landen, zich wijd en zijd verspreid heeft. Zij wordt bij ons te lande meest als leiboom gekweekt en door hot oculeren op pruimstammon vermenigvuldigd. Men kent tegenwoordig omstreeks 30 versclieidenheden van abrikozen, waaronder de besten zich door hare saprijkheid, zoetheid, grootte en schoonc kleur onderscheiden. Daar deze allen zeer vroeg in het voorjaar bloeijen en hare bloemen derhalve dikwijls aan nachtvorsten zijn blootgesteld, vercisehen zij eeno zorgvuldige oppassing , indien men later een genoegzaam aantal vruchten wenscht in to zamelen. De abrikozen worden meestal versch gegoten, doch in landen, alwaar do oogst zoo overvloedig is, dat de consumtic daarmede geen gelijken tred houdt, ook gedroogd of ingemaakt, te moer daar de rijpe vruchten spoedig aan bederf onderhevig zijn. Beiden komen aldus toebereid in don handel; do gedroogde vruchten meest uit Italië, de ingemaakten meest uit het zuiden van Frankrijk. De pitten der abrikozen zijn nu eens zoet, dan weder bitter van smaak, zoo als men zulks ook bij do amandelen aantreft. Dit is geen toeval, doeh hangt af van de verscheidenheid, waarvan do vrucht afkomstig is. Zoo hebben de abricot d'Angomois en de ananas of Bredasche abrikoos zoete; de vroege abrikoos en do abrikoos van Nancy bittere pitten. Tc Brian^on bereidt men daaruit eeno olie, onder den naam van huile de marmottes in don handel komt. Van de bittere pitten, die eeno zekere hoeveelheid blaatnv-zuur bevatten, bereidt men in Frankrijk eau dc noyaux {Kirsch-wasser). Do verkoolde stoenen leveren eeno met do Oost-Indische inkt overeenkomende verwstof on het abrikooshout is tot draaijers arbeid zeer geschikt. Verg. Wredow, Gartenfreund; 1850; Sorrurior Fruitk. Woordenh. I1- dl.; A description and history of vegetable substances; 1830, vol. I. ABSALOM, dorde zoon van David en van Maacha, dochtorvan Thalnmti, koning van Gesur. In weerwil van den naam dien hij droeg (Absalom beteckent vader dos vredos). word hij een verschrikkelijk voorbeeld, waartoe hoogmoed en te ver gedrevene eerzucht den monsch brengen kan. Zijn broedermoord aan Amnon, op oen vreugdefeest gepleegd, om wraak te nomen over diens aanranding van do onsohuld van Absalom's zustor, doet hem reeds als den listigon, eigendunkclijken en wreeden man kennen, die bogeerig uitziet naar eeno gunstige gelegonhoid, om den vermoodolijkon opvolger in do regering van kant te maken en zich noch om zijnen vader en diens droefheid, noch om zijnen koning en diens rogten bekreunt, Eeno driejarige verbanning was eeno te geringe straf voor dien euvelmoed, cn spoedig werd de te groote liefde van David voor zijne kinderen cn inzonderheid voor Absalom, gevoegd bij het schrander beleid van Joab oorzaak , dat hij weder aan het hof verkeerde, en niet lang daarna weder al do oer en genoegens van den in gunst herstelden koningszoon genoot. Deze herstolling maakte hij dienstbaor aan zijne snoodo ontwerpen; bedilzucht van alles wat hij onder hot bestuur van zijnen vader gedaan zag; beklag over de lasten don volke opgelegd, voorstelling daarvan als een ondragelijk juk alleen uit dwingelandij |
AHS
33
|
ontstaande; voorspiegeling van grooteren bloei, meerdere welvaart onder zijn bestuur; omkooping, zamenzwering, ziedaar de middelen, waarvan hij zich dadelijk bediende, om een groot deel dos volks van David's regering afkeerig te maken en een oproer te bewerken, dat David dwong met zijne getrouwen voor Absalom te vlugten, en over den Jordaan, in het woud van Ephraim slng te doen leveren, tegen zijnen zoon; on zonder het beleid van Hnsai, do getrouwheid van Zadok en Abjathar, en den onver-wachten ellendigen dood van Absalom, die mot zijn hoofd tusschcn do takken van oen boom geklemd, was blijven liangen on zou geworgd zijn, indien Joab, die hem nog lovend vond, hem niet doorstoken had, zou men menscholijker wijze moeten gelooven, dat Absalom's partij de zege behaald zou hebben. ABSALON, een Deonsch prelaat uit de XII0 eeuw, die zich niet slechts in do Kerk, maar ook in den Staatenin don krijg heeft onderscheiden. Hij word in 1288 in een dorp van Zeeland geboren, en was een bloedverwant van prins Waldemar, met wien hij werd opgevoed. Na zich aan do universiteit te Parijs op de godgeleerdheid toegelegd te hebben, werd hij bisschop van Kiiskildo en raadsheer van don vorst, die reeds onder den naam van Waldemar I don troon had beklommen. Absalon dempte don opstand der groote vasallen, beoorloogde de Wonden ter zee, en dwong hen zich op het eiland Rugen te laten doopon, nadat hij den tempel van hun afgod Svantovit i,e Arkona verwoest had. In 1178 deed de aartsbisschop van Lund, die eerst zijn bitterste vijand geweest was, afstand ten zijnon behoeve en veroorloofde hem do paus hot aartsbisdom met don bisschoppolijkon zetel van Roskilde, dien hij niet wilde verlaten, to vorcenigon. Hij stichtte een kasteel op de plaats waar later Kopenbage verrees; verdedigde met kracht de regton van den Deenschen koning op de gewesten, die aan de Oostzee grensden, en door hom aan do Wenden ontnomen waren, togen den keizer van Duitschland, en strekte zijne overwinningen over Mecklenburg en Esthland uit. Ilij diende zijn meester zoo wel in hot kabinet als in den krijg. Het wetboek van Waldemar stelde hij grootendeels op; ook bragt hij het kerkelijk wetboek van Zeeland in orde. Hij riep den abt Guillaumo uit Parijs, om hem bij to staan in do reformatie dor Doenscho kloosters. Hot was op uitnoodiging van Absalon, dat Saxo Grammaticus zijne geschiedenis van Denemarken opstelde, en men zegt dat hij het was, dio don monniken van Soröo beval do jaarboeken van hot koningrijk te schrijven. Hij stierf een jaar vóór koning Canut VI, in den ouderdom van 73 jaren. Men vindt zijne graftombe in do kerk van Soröo, doch dit gedenkteokon is van lateren tijd. Men heeft langen tijd in het museum van Kopenbage do beenderen en den sehedel van dezen grooton man getoond; doch in 1827 vond men in zijn graf, dat op last van't gouvernement geopend word, zijn ligchaam bijna geheel, zoodat deze beenderen een ander hebben toebehoord. Zie Estrup, Ahsnhm, considcrc comma héros, homme d'élai et (vêque; Soiöe, 1826; cn Notice sur l'ouverlure du torn-beau d'Altsalon; Kopenbage, 1829. ABSCES. (Zie Elteryezwel.) AÜSCHATZ, (hans asshan von) 4 Fobruarij 1646te Worbetz, in Silezic geboren, ontving zijne wetenschappelijke opleiding aan do hoogeschool to Liegnitz, en studeerde zoo to Straatsburg als te Loydeii in de regten. Na ocno reis door Holland, Frankrijk en Italië, koorde hij naar zijn vaderland terug, waar hij in staatkundige betrekkingen on bij keizer Leopold om zijn voortreffelijke oigenschappon, in hoog aanzien kwam. Als staatsman verwierf hij groote vermaardheid; minder als dichter. Zijne poëzij (in 1704 te Leipzig en liroslau met den titel van H. A. v. A. Poëtische Uebersc.tsungen und Gedichte, 2 Th. in hot licht gekomen) waarvan men prooven vindt in Matthison's Lyrischer Antholoijie, Th. 18, S. 87, is zeer eenvoudig en neemt geen hoogo vlugt. Hij stierf na oen roemvol leven, 22 April 1C99. ARSCIS. (Zie Coördinaten.) ABSINTH. (Zie Alsem.) ABSINTHINE. (Zie Alsem.) |
ABSOLUTIE is in de Christelijke kerk het vrijspreken van zonde. In de eerste tijden worden do leden der gemeente, die zich aan grove misdaden haddon schuldig gemaakt, van het avondmaal geweerd of wel geheel uit do gemeente uitgestoten, en slechts weder toegelaten na volbragto boetedoening, waarop het hoofd der gomoento de absolutie uitsprak. Tot in de dorde eeuw werd daarbij de toestemming dor loken vereiseht; doch langzamerhand word hot absolveren een regt dor bisschoppen en ging van hen, nadat de openlijke schuldbekentenis voor de gemeente in eene geheime bekentenis bij don priester veranderd was, op dezen over. Tot in de IX0 eeuw werd niet van alle, doch slechts van do grootero zonden vrijgesproken; toon men evenwel biecht cn absolutie met hot avondmaal verbond, word deze vrijspraak- onder paus Innocentius III, tot alle zonden uitgestrekt en de absolutie beteckcndc niet langer de vergeving dor misdaden door de gemeente, maar der zonden door God. Later werd de formule Deus of Christus absolvit te veranderd in; ego absolvo te, waardoor den priester het regt werd toegekend in plaats van Gotl vergiflenis van zonden te verleonen. Do Iloomsch Catholljke kerk beroept zich tot staving van dit regt op Joh. XX: 22, 23. ABSOLUTISMUS. (Zie Staatsvorm.) ABSOLUUT. Een woord dat tot het gebied der wijsgeerte behoort. Naar do logische beteekenis die Aristoteles daaraan gaf, staat hot tegen het betrekkelijke (relative) over, en duidt datgene aan wat op zich zelf, buiten deszelfs betrekking bcsehouwd wordt. B. v. do absolute waarde van eenig ding is do waarde daarvan op zich zelve, en dus onafhankelijk van deszelfs betrekkingen , beschouwd. In dien zin wordt het meestal genomen. — Hot hooft ook eene motaphysische beteekenis. Hierin zijn Plato en voornamelijk de wijsgooron die tot do oudere en latere Academie behooren, voorgegaan. Volgens die beteekenis is het absolute het : hoogste beginsel aller dingen, het onafhankelijke van alles, waarvan alles afhangt; het eene eeuwige onbepaalde; het hoogst volko-mone; het zijn bij uitnemonheid, dat de grond is van al wat is, wordt en leeft. Omtrent datgeen wat in dozen zin als hot absolute beschouwd moet worden, bestaan er onder do onderscheidene wijsgeoren zoor onderscheiden en zoor uiteenloopende gevoelens. ABSORPTIE. Vele vloeibare on vaste stoffen bezitten do oigon-schap om zonder verandering harer ophoopingstoestand, gassen en dampen op te nemen, zonder ochter daarmede eene scheikundigo verbinding aan te gaan : dit verschijnsel heet absorptie. Bij de absorptie door vaste ligchamen hebben de volgende omstandigheden grooten invloed: 1quot;. de verschillende mate van droogte en luchtledigheid van het vaste ligchaam; 2°. de graad van zijne digtheid of poreusheid; 3°. de drukking waaronder hot op te nemen gas is; 4°. de warmtegraad; 5°. de geaardheid van het op te nomen gas en 6°. de zuiverheid van het laatstgenoemde. Van deze gegevens vervallen natuurlijk bij do absorptie doorvloeistoffen, do hoido eersten, waarvoor eehtor do geaardheid en de meerdere of mindere zuiverheid der vloeistof in de plaats moeten gestold worden, terwijl het duidelijk is dat de warmtegraad on de drukking waarbij de absorptie plaats heeft, hier ook van grooten invloed zijn. (Verg IlandmSrterb. d. reinen u. anyewandten Chemie von Dr. Liebig, Dr. Poggendorflquot; u. Dr. Wahler; Braunschweig, 1842; Volstandiges etymologisch-chemisches Handwörlerb. von Dr. G. C. Wittstein; Münchon, 1847. ABSTENIÜS, (i.auhens) moor als fabelschrijver dan als geloerde hekend, loefde in bot eind der XV0 eeuw. Hij gaf eene verzameling van 100 fabelen met don titel van Hocatomythium (Venetio, 1495, in 4°.), waarbij hij 100 andoren (Ilecaiomylhiurn secundum, ibid 1499, in 4°.) voegde. Zij zijn meermalen herdrukt, o. a. in 1520 te Frankfort in 16quot;. achter do fabelen van Aosopus in hot Latijn. Men vindt ze ook mot do fabelen van Phaodrus, Gabrias en andoren in het licht gegeven. ABSTRACTIE. {Abstract begrip.) Met dit woord, dat van het Latljnscho ahstrahere (aftrekken) is afgeleid, wordteen begrip in tegenstelling van eene concrete voorstelling aangeduid. Van elke voorstelling die, hetzij zo door oene of meer der vijf inwendige zinnen, of door dio verrigting van den inwendigon zin waardoor men waarneemt wat in hot eigen gemoed omgaat, wordt verkregen, en die men door middel der verbeelding zich voor den geest brengt, kan men, naar willekeur, op het een of ander met uitsluiting van al wat overigens tot dezelve behoort, de aandacht vestigen. Als men zich b. v. een houten tafel voorstelt, dan kan men do aandacht vestigen of op hare gedaante, of hare grootte, of op de stof waaruit zij is vervaardigd en al hot overige daarvan als het ware voorbijzien, of in gedachte daarvan afscheiden. Datgene nu wat men op deze wijze in de voorstelling overhoudt, nadat al hot overige daarvan in gedachte is afgezonderd, is hetgeen |
aa
|
men in do taal der wetenschap zegt, dat men het abstraheert, of aftrekt. Nu kan men zich eene menigte voorstellingen tegelijk vertegenwoordigen die de eene of andere bijzonderheid met elkander gemeen hebben; men kan die voor den geest als voor een spiegel brengen, die ze terugkaatst, ten einde ze op die wijze te vergelijken, dat daarom dan ook eigenaardig speculeren wordt genoemd; al dat deze voorstellingen gemeen met elkander hebben, van het overige daarvan afzonderen, aftrekken en tot een geheel tezamen vatten, of, zoo als het heet, begrijpen. Wat nu op deze wijze verkregen wordt, is eene abstractie, een abstract of afgetrokken begrip. De op deze wijze tot stand gebragte abstracte begrippen kunnen op nieuw als concrete voorstellingen behandeld worden, en zoo ontstaan de begrippen van eene hoogere orde. Hiermede kan men tot in het oneindige voortgaan. — In elk abstract begrip onderscheidt men inhoud en omvang. Tot het eerstgenoemde rekent men datgeen waarin de vergelekene voorstellingen met elkander overeenkomen, tot het laatstgenoemde het aantal der gelijksoortige voorstellingen. Hoe grooter dat aantal wordt, hoe minder het getal der overeenkomsten. Van daar dat de abstracte begrippen van dezelfde soort, ten aanzien van inbond en omvang, tot elkander in eene omgekeerde rede staan. — Naar mate de vergelekene voorstellingen tot het een of ander gebied der zinnelijke waarneming behooren, zijn de daaruit verkregene abstracte begrippen, of begrippen van natuurverschijnselen of van natuurproducten, of wijsgeerige, of kunst-, of mathematische begrippen. —Het is waarschijnlijk dat ook de dieren concrete voorstellingen hebben. Maar het vermogen om te abstraheren is, blijkens de ondervinding, alleen den mensch eigen, bij wien het zich echter zeer langzaam ontwikkelt, en niet dan door veel oefening een hooger graad van volmaaktheid kan bereiken. Hij alleen kan dus abstracte begrippen hebben; en daar het denken alleen in het bearbeiden, vergelijken en verbinden van dezelve bestaat, zoo kan van hem in onderscheiding van het dier, gezegd worden dat hij een denkend wezen is. Men zie de artt. aanschouwing; begrip-, denkbeeld-, denken-, voorstelling; ABSURD. Dit woord van de Latijnsche woorden ab en surdus afgeleid, beteekent letterlijk: dat wat van een dooven komt. Daar een doove ligtelijk iets verkeerd verstaat, en dan niet zelden een geheel verkeerd antwoord geeft, of iets zegt dat in het geheel niet past met datgeen waarover gesproken wordt, zoo is men gewoon om elke ongerijmdheid, absurd of eene absurditeit te noemen. Bij het gebruik dat men in de zamenleving van dat woord ■naakt, heeft men niet zelden bij uitsluiting het oog op het belag-chelijke door het contrast eener ongerijmdheid veroorzaakt. — In de wetenschappen heefr. dat woord eene meer bepaalde beteckenis. In de wijsgeerige wetenschappen gebruikt men het om in het algemeen alles aan te duiden, wat in tegenspraak met zich zelf, en dus onbestaanbaar is; en het wordt dan ook niet zelden in de beteckenis van paradox (quot;zie aldaar) genomen. In do wiskunde beteekent het eene stelling die in tegenspraak is met eene erkende waarheid, of met een axioma. Als men van eene stelling het tegengestelde aanneemt, en dan aantoont dat dit tot eene ongerijmdheid leidt, dan heet dit eene stelling uit do onmogelijkheid van het tegendeel, uit het algt;surde bewijzen. Men maakt echter geen gebruik van deze bewijzen dan bij gebrek van regtstreeksche. Zoo althans deed Euclides. (Men zie verder: indirecte en apagoyische bewijzen.) ABUBEKEK {vader der maagd, zoo genoemd wijl zijne dochter Aïscha onder Mohammed's vrouwen de eenige was die hij als maagd huwde), eigenlijk Abdallah-ben-Othman-al-Koraiseh, was de schoonvader van Mohammed en werd bij het overlijden van dezen in 632, de eerste Kalif of opvolger des profeten. Voorspoedige oorlogen gevoerd hebbende tegen de opstandelingen onder de Arabieren, tegen Babylonie, Syrië en den Byzanlijnschen keizer Heraclius, stierf hij in het 63quot; jaar zijns ouderdoms (635J en word met zijne dochter Aïscha, naast den profeet in Medina begraven. ABUKIR, het oude Canopus, was in de middeneeuwen, eene stad , doch is thans slechts een dorp met een sterk slot, in Neder-Egypte, 4 uren van Alexandrie. Het was eertijds zeer beroemd, en zou in den jongsten tijd, als niets beduidend, in vergetelheid geraakt zijn, indien het niet door den zeeslag, dien de Engelsche vlootvoogd Nelson, van 1 tot 3 Augustus 1798, op de Franschen won, waarbij de vloot der i^atsten genoegzaam geheel vernield I werd, op nieuw ware merkwaardig geworden. Voor de beschrijving van dezen, ook om de positie der vloten zeer merkwaardigen zeeslag, vergelijke men het leven van Horatio, Viscount Nelson, door Southey; Lond. 1831, 2quot; druk. |
ABULFEDA (emadkddin ismakl), Arabisch geschiedschrijver en aardrijkskundige, een bloedverwant van den grooten Saladin, gesproten uit den tak dor Ayoubiten, die over do stad Hamah in Syrië, regeerde. Hij werd in het jaar 1273 onzer tijdrekening geboren, en nam van zijn 12« jaar af deel aan de oorlogen, die met de verdelging der volkplantingen, door do kruisvaarders in het Oosten gesticht, eindigden. Hij onderscheidde zich later in de oorlogen der sultans van Egypte en Syrië, tegen de Mongolen, toen meesters van Mesopotamie en Klein-Azie. Na verschillende lotsverwisselingen, stelde do sultan van Egypte hem aan tot heer van Hamah. Hij stierf in 1331. Abulfeda is in Europa door twee geschriften bekend. Het eene (Ketab almokhlazrer fy akhbar albacher) bevat een kort begrip der geschiedenis van hot men-schelijk geslacht. Het begint met de schepping der wereld, en eindigt mot zijn leeftijd, waarover hij zeer volledig is. Dit werk is echter niets meer dan een chronijk uit vroegere en gelijktijdige schriften getrokken; alleen het laatste gedeelte bevat merkwaardigheden, die men elders niet aantreft en is, van de geschiedenis van Mohammed af, door Reiske to Kopenhagen, in 5 dln. in 4°., onder den titel van Annates Moslemici uitgegeven. Zijn aardrijks-kundig geschrift {Ketab leguouym alboldan, d. i. boek van de gesteldheid dor landen) bevat, behalve de verdeoling der aarde in luchtstreken, de tafels der lengte en breedte, eene uitvoerige beschrijving der zeeën, meren, rivieren, borgen, koningrijken, steden, natuurlijke voortbrengsels, zeden en gewoonten van elk land. Het is niet geheel in hot licht gegeven en berust in M. S. in de bibliotheek der Leidscho hoogeschool. ABULKASIS, eigenlijk Abulkasem, Chalaf-ibn-Abbas, bij Cordua geboren, en overleden in 1106, was een Arabisch geneesheer en schrijver van een beroemd werk over heelkundige operatien , dat meermalen in eene Latijnsche vertaling, doch ook in het oorspronkelijke te Oxfort, in 1778 uitgegeven is. ABUNDANCE, (jeak d') Fransch dichter uit de XVI' eeuw, ook onder den naam van,. Meester Tyburnequot; bekend. Men hoeft van hem een menigte kleine gedichten, balladen, rondooien, en ook eenige mysterien, welke laatste nog in M. S. aanwezig zijn. Een der laatste: La Passion de J. d, is gedrukt (Lyon; Ben. Rigaud. in 8°.), doch zoo zeldzaam, dat men meent dat de koninklijke bibliotheek te Parijs het eenige exemplaar bezit dat er van bestaat. Hij stierf omsteeeks 1550. ABU-TEMAAM. (Zie Hamasa.) ABIJDUS. Eene stad van klein-Azio aan den Hellespont, tegen over Sestos in Europa. Zij was met toestemming van den Lydischen koning Gyges, door die van Milete gebouwd, en is zoowel door de minnarijen van Hero en Leander, als door de brug welke Xerxes daar over den Hellespont sloeg en don dapperen wederstand dei-inwoners togen Philippus van Macedonie, beroemd geworden. ABYSSINIE, Habosch, ook Aethiopie of het Moorenland genoemd, is een koningrijk in Afrika, dat ton westen aan do vlakte van Scnnaar, en ten oosten aan de kust van Samhara en het land Adel grenst. Het was nog voor 300 jaren het grootste en magtigste van dat werelddeel, en wordt door oenen koning, den grooten Negus geheeten, geregeerd. Het rijksbestuur is erfelijk op zijne zonen, doch zoo, dat do kous onder hen beslist. Do krijgsmagt bestaat ten hoogste uit 40,000 man. Do inwoners, eene volkplanting van Arabieren, hebben cone donkerbruine kleur, en spreken oorspronkelijk Arabisch, schoon deze hunne landtaal door de vermenging met die dor Negers, veel veranderd is. Men vindt bovendien in Abyssinie Joden, Mohammedanen en Heidenen; doch de bcerscbondo godsdienst is eene Christelijke, meestal met de Roomsch-Catholijko overeenkomende. Het grootste gedeelte dos lands is bergachtig, doch zeer vruchtbaar. De veeteelt en akkerbouw, de handel in goud, elpenbeen, specerijen enz. maken de voornaamste middelen van bestaan uit. Kunsten zijn hier weinig bekend. De residentieplaats en hoofdstad des rijks is Condar. Vergelijk: Major Harris, The highlands of Aethiopin: 3 dln.; Lond., 1844; Salt, Voyage to Abyssinia-, 1814: Combes et Tamisler, Voyage en Abyssinie, 1835—1837; 4 dln. Paris 1838. Riippell, Jieise in Abyssinie, 2 dln.; Frankf., 1838— 1840. 5 |
|
ACACIA. Mot dozen imam bestempelt men bij ons to lande oen uit Noord-Amerika afkorastigon, 30-40 voet hoogen, tot de natuurlijke familie dor Leguminosen behoorenden boom, met kale of gedoomde takken, onparig-gevindo bladen en witte, tot sehoone hangendo trossen voroonigde vlinderbloemen. Hoewel deze plant vroeger werkelijk tot hot geslacht Acacia behoorde on pseudo-acacia in tegenoverstelling van do Acacia vera, W. gehoeton word, zoo hoeft men haar toch later daaruit verwijderd en onder don naam van liobinia (naar den Franschman Robin, dio haar het eerst naar Frankrijk overbragt) to boek gesteld, zoodat zij tegenwoordig als Jlohinia psaudar.acia, L. in besehrij-vondo kruidkundige werken voorkomt. — Deze acacia nu treft men in tuinen zoor veel aan, alwaar zij onder andere hoornen oen zeer schoon effoet maakt. Zij bloeit in de maanden Mei en Junij en verspreidt dan een aangenamon geur, niot ongelijk aan dien van den oranjebloesem. Hier en daar worden deze bloemen, door meelbeslag gehaald on in de pan gebakken, onder de lekkernijen gerangschikt. Hot hout dezer plant, dat zeer vochtbestendig is, is voor draaijers-arboid zeer geschikt. Buiten do Rohinia pseudacacia, L. treft men in onze tuinen nog oenigo andere soorten van dit geslacht als sierplanten aan. Hiertoe behooron: li, caragana, L., li. fruiescens , L., mot golo, en It. halodendron, L., li. spinosa, L.; en R. viscosa, Vent. metroodo bloemen. Wat liet geslacht /Icaci'azelf betreft, ook dit wordtin onze hoven door een genoegzaam aantal soorten vertegenwoordigd, zoo als door -1. armata, K. BR., A. decipiens, R. BR., A. verticillata, W., A. alata, R. BR., A. Lophantha, W. enz. — Deze planten hebben meestal oen vreemd uiterlijk, doordien de bladstelen zich hier dikwijls verbreoden en oen bladaehtig voorkomen vorkrijgen, terwijl de wezenlijke blaadjes verarmen. Do vier eorstgenoomdo soorten kunnen ons daarvan ten voorbeeld verstrekken, terwijl do vorbroede bladstelen bij de laatste, sehoone, twoowerf-gevindo bladen dragen. Do acacia's die deze eigenaardigheid vortoonen, bohooren meestallen in Nieuw-Holland te huis. Do Acacia vera, W., A. arabica, W., A. nilotica, DEL., A. Sei/al, DEL., A. iortilis, försk. , A. Ehrenbergina, havnk en A. gummi/era, H., welke allen in Afrika in het wild voorkomen, leveren de bekende Arabische gom, die als een dik vocht van zelf uit den boom vloeit, en gedroogd zijnde, ingezameld wordt. — A. Verek., G. et P., wordt als de moederplant der Senegal-gom besehouwd, terwijl do Ja-pansche aarde of catechu gedeeltelijk van Acacia catechu, \V. afkomstig is. (Wredow's Gartenfreund, 1850. — Bischoff, Medic. Bot.') ACACIA (martinus) ook Akakiagenoemd, een geleerdFransch geneesheer te Chalons in Champagne geboren. Zijn eigenlijke naam was Sans malice, dien hij, volgens hot toenmalig gebruik, mot den Grioksclion Akakia verwisselde. Als hoogleeraar te Parijs had hij oone grooto vermaardheid en was tevens de gonoesheervan Frans I. Hij stierf in 1551. Hij heeft de Ars modica van Galonus (ook do Ars parva genoemd, om hare beknoptheid) en de twee boeken De ratione curandi ad Glauconem in het Latijn overgezet (Parisiis, 15.38 4°.; Lugd. 1548 IR0.) Nog liet hij oen werk na. Synopsis eorum quae V prioribus lihris Galeni de facultatibus sim-plicüwi medicamenlorum contlnentur, te Parijs in 1555 in 8° uitgegeven. ACACIA of AKAKIA, (martinds) oen zoon van den zoo even genoemde. Hij werd te Parijs geboren, en aldaar in 1574 tot hoogleeraar in de heelkunde aangesteld, en in 1578 een dor genoosheeren van Hendrik III. Zijne uitgebreide praktijk noodzaakte hem don hoogleoraarstoel te verlaten. Hij overleed in 1588, 49 jaren oud. Hij schreef C'onsilia medica, in do verzameling van Seholzius, Franef. 1598, opgenomen. De Morbis muliernm; libr. II, opgenomen in Colleclio Gynaeciorum, van Spachius, Argent; 1597, folio. Van zijne twee zonen stierf de oudste, Martinus, als professor in de heelkimde te Parijs, in 1G05; do jongste in 1G20 als geneesheer van Lodowijk XII, in Savoye. ACACIUS, bisschop van Berea, in Palestina, vriend van St. Epiphanius en van Flavianns, vervolgde Joh. Chrysostomus. Ilij was in 381 op de kerkvergadering te Constantinopol, on stierf in 432, in don ouderdom van 110 jaren. |
ACADEMIE. Zoo was de naam van oen bij uitstek bekoorlijk landgoed in de nabijheid van Athene gelogen, en aldus naar deszelfs vroegeren bezitter Academus genaamd. Hier was een met muren omringde tuin, met zeer bekoorlijke overdekte wandeldreven en doorsneden mot boekjes welke onder dè schaduwen van platanen en andere hoornen heenstroomden, en aan welks ingang een altaar stond aan de liofde gewijd; benovens oeno beoldtonis dier godheid. In het midden daarvan had de Grieksohe wijsgeer Plato, een leerling van Socrates, gob. 427, v. C. (zie Plato) eene streek waarop een tempel stond, door hem aan do Zanggodinnen geheiligd, en digt bij donzolven een schoon gebouw, waar hij veelal zijn verblijf hield, onwaar hij zijne leerlingen vergaderde om hun zijne wijsgeerige lessen te geven. Van daar dat men, tijdens zijnleven, het bijwonen van deze lessen gewoon was hot gaan naar of hot bezoeken van de aeademie to noemen. — Na den dood van Plato word do door hem gestichte school, waarin de beginselen zijner wijsgoerte worden onderwezen, schoon dit niet meer aan dezelfde plaats geschiedde, nog altijd de academie genoemd; wordende zij die in dezelve onderwezen waren, of derzelver beginselen hadden omhelsd, do aeademisten genoemd. — De latere kwookelingen van deze school zijn allengs moer en moor van do beginselen van Plato afgeweken, zoo zelfs dat daarmede geheel strijdige zijn omhelsd. Men onderscheidt daarom do vroegere en latere academie. Tot de eerste behoorden Speusippus, een neef van Plato, Xenoerates, Polomon, Crates, Crantor. Deze oudere sehool onderscheidde zich niet door oorspronkelijkheid, maar door grooto geleerdheid, door liefde voor mathemathische wetonsohappen, door hot aannemen van Pytha-gorisehe beginselen, en vooral door oeno overhellende neiging tot daemonologie. Tot de latere academie behoorde in de eerste plaats Arcesilaus (31G—241 v. C.) die zieh in zijn onderwijs niet zoo zoor op de schriften, als wel op de mondelinge overlevering die hij van Plato voorgaf te bezitten, beriep. Hij ontkende dat er van do waarheid eon vast kenmerk (criterium) bestond. Hij beweerde dat men niets zeker wist, dat men zelfs niet eens zeker wist, dat men van niets zekerheid had; dat men het dus nooit vorder kon brengen in de kennis dor waarheid dan tot eene zeer dubbelzinnige waarschijnlijkheid. Hem volgden aehtervolgens Carneades, Aenesidemus, Agrippa, Sextus Empiricus, die allen de zoo ovengenoemde sooptischobeginselen min of meer waren toegedaan. Men tolt hen echter niet onder dc Phyrroniston (zie Pyrrho), schoon hunne beginselen met die van deze en allo twijfelende wijsgeeron zeer veel overeenkomst hadden. — De academie, zoowel de vroegere als de latere, moot oehter niet mot de nieuw Platonisohe school die tot eenen lateron tijd behoort, verwisseld worden. ACADEMIEN. (Zie Instellingen voor wetenschap en kunst.) ACAJOU. (Zie Mahonyhout.) ACANTHUS. Eene tot de natuurlijke familie dor Acanthaccën behoorende en in Frankrijk, Sicilië en Italië inhoemsche plant (door do Grieken en Romeinen Beorenklaauw goheoten) waarvan voornamelijk twoe soorten. Acanthus mollis, L. an Acanthus spinosa, L. meer algomeon bekend zijn. Het zijn deze planten, voornamelijk echter A. mollis, L. welke den kunstenaar Callima- |
ACA-ACC
35
|
elms, getroffen dooi' haar sclioonen bouw, en wel voornamelijk door hare prachtige, 1 tot 1'A voet groote, donkergroene, glinsterende en diep ingesnedene bladen, op do gedaehte bragten, deze laatsten tot model eener nieuwe versiering bij het beeldhouwen van kapiteelen tc kiezen. Later heeft men dit versiersel ook aan drinkschalen en vaten aangebragt. De 2 tot 3voethoogozich windende stengel van Acanthus mollis, draagt in Julij en Augustus van zijn midden tot zijn top, groote blaauwroode lipblocmen, zonder bovenlip en met eene drielobbige onderlip. Zij aardt bijna in iedoren grond, moet 's zomers rijkelijk en 's winters weinig begoten worden, en kan zoowel door scheuring als door uitzaaijing worden vermenigvuldigd. Wredow's Garten-freund, 1850. A CAPELLA, (aHa capella) beteekent in de oude kerkmuzijk den voortgang dor zangstemmen zonder begeleiding van instrumenten, of wanneer die den zang begeleiden, den voortgang der instrumenten in unisono met de stemmen. ACAP0LCO. De beste havenstad van het gemeenebest Mexico, aan de Stille Zuidzee, op 16°, 50', 53quot; N. B., en 227°, 50', 27quot; L., met een kasteel, genaamd Diego, eene uitmuntende ruime haven of baai, die door graniet-rotsen omringd, een woest, doch romanesk aanzien oplevert. Het eiland Roqueta of Grifo, ligt aan den mond der baai, en vormt twee ingangen; de eene ten westen van het eiland, is 7 a 800 voet breed, en de andere van 1 tot I1/» En-gelschemijl; de diepte is van 27 tot 33 vademen. — De voornaamste handel dezer stad is met het eiland Manilla, van waar jaarlijks oen galjoen binnen komt, dat katoenen, ruwe en gewerkte zijde, neteldoek, porselein, kleinooden, specerijen en reukwerk, in een woord, do wecldo van Azie medebrengt. Dit vaartuig, dat half Junij, wanneer de Z. W. mousson zich gevestigd heeft, van Manilla vertrekt, hoeft gewoonlijk 5 maanden voor do reis noodig. Bij deszelfs aankomst wordt eene groote jaarmarkt gehouden, die soms wel 30 dagen duurt, en door wel 5,000 kooplieden bezocht wordt. Op do terugreis, die gewoonlijk, uit hoofde van de gunstige gelegenheid, slechts 40 dagen duurt, neemt het galjoen, zilver, cochenielje, cacao, wijn, indigo, olie, wol en edelgesteente mede, ook eenige pelterijen uit Noord-Afrika en Califoruie. Overigens is de stad van weinig belang, ligt in een allerongezondst oord, in de nabijheid van een stinkend moeras, is slecht bebouwd en heeft niet meer dan 4000 inwoners, meest lieden van de kleur, daar de Europeanen en andere blanken hier volstrekt het leven niet kunnen houden. De handel op Peru, die hier voorheen zeer levendig was, is naar Sonsonatc verlegd. ACAHUS. (Zie Mijt.) ACCA LAURENTIA. Eene herderin, was de zoogmoeder van Romulus en Remus; dewijl zij eene vrouw was die in geenen goeden reuk stond, droeg ze den naam van Lupa, hetwelk ook wolvin beteekent. Men vierde in Rome ter harer cere feesten, Laurentalia genoemd. ACCENT. (Zie Klemtoon.) ACCEPTANT. Iemand die eenen op hem getrokken wissel voor deugdelijk erkent en zich, door onderteekening, tot betaling van denzelven verpligt, waardoor men hot wisselregt tegen hem kan doen gelden. ACCESSIT is do tweede prijs, bij de beantwoording van prijsvragen, aan die verhandeling toegekend, welke naast de bekroonde vool- de boste verklaard wordt. ACCIDENS, en in het meervoud accidentia. Het toevallige van eonig ding, of letterlijk vertaald het toevallende, in tegenstelling van het wezenlijke (het essenticle.) Men kan van alles, waarvan men een nit vorgelekcne voorstellingen gevormd begrip kan hebben, datgeen onderscheiden, wat daarvan niet weggedacht kan worden, zonder dat het begrip daarvan op zou houden bestaanbaar te zijn; en datgcen waarbij dit het geval niet is, al wierd het ook als veranderd, gewijzigd of soms geheel weggenomen gedacht. Zoo b. v. is de willekeurige beweging hot wezenlijke in het begrip van dier, en kan niet weggedacht worden, zonder dat het begrip op zou houden te zijn wat het is. Maar hoe, en in hoeveel tijd het opwast; hoeveel en wolk voedsel het behoeft; do wijze van voortteeling van zijn geslacht, dit alles, hoe het ook bij do onderscheidene diersoorten gewijzigd moge zijn, laat het algemeen begrip dier als zoodanig onveranderd; en dat is hot wat in de wijsgeerigc wetenschappen, in tegenstelling van de substantia. |
hot aceidens, bij sommigen ook wel het inhaorerendo genoemd wordt. Het is bij vole begrippen, vooral bij die welke tot natuurverschijnselen en natuurgowrochten of tot do wijsgeerto betrekking hebben, zeer moeijelijk het toevallige en wezenlijke van elkander af te zonderen. Men zie hierover het art. inductie. Overigens wordt het woord aceidens , als tegenstelling van het essenticle, op velerlei toegepast. Zoo b. v. worden bij eenige geestelijken accidentien, in tegenstelling van het vaste inkomen , die geschenken genoemd, die zij van hunne leeken voor bijzondere geestelijke handelingen ontvangen, en waarop zij een regt hebben, dat zij daarom jus stolae boeten. ACCIUS (lucius), of Actius, of Attius, Latijnsch blij-en treurspeldichter, wiens werken, uitgenomen de titels zijner stukken en eenige brokstukkon, allen verloren zijn. Men vindt do laatste in de verzamelingen en verhandelingen van Carolus Stephanus, Scriverius, en Vossius, in het Corpus Poëtarum van Maittaire en in het XV» deel van het Théatre des Latins, van M. Levée. Accius was zoo hoog geacht, dat Publius Mutius een tooneelspeler veroordeelde, wijl hij hem op het tooneel genoemd had, en dat alleen om hem genoemd te hebben, zonder hem te hebben willen be-leedigen. Hij begon voor het tooneel te arbeiden toen Pacuvius, de oude drama-dichter, zich van Rome naar Tarente begaf en hem het veld vrij liet. ACCOLLÉ beteekent in het blazoen : met een halsband voorzien; gelijk de koeijen in het wapen van Bearn. Verg. Accorné. ACCOMMODATIE. Met dit woord wordt algemeen aangeduid: zich te voegen naar gevoelens van anderen; meer bepaald wordt het gebruikt van de handelwijze eens leeraars omtrent den leerling, naar wiens vatbaarheid hij zich bij zijn onderwijs schikt. Dit schikken kan plaats hebben met opzigt tot den vorm der voor-dragt of tot den inhoud van het onderwijs. In het eerste geval voegt zich do leeraar bij zijne ophelderingen en bewijzen, geheel naar de vatbaarheid van den leerling, en gebruikt b. v. bewijzen afgeleid uit stellingen van welke de leerling den inhoud begrijpt en do waarheid erkent, onverschillig of zij al dan niet boven alle bedenking verheven zijn (argumenta ad hominem, disputatie ex concessis); voorts woorden en uitdrukkingen die den leerling volkomen bekend zijn, al strooken zij ook niet geheel met den inhoud en do waardigheid van het denkbeeld dat de leeraar wil mededoelen. Zulk eene accomodatie is niet alleen bij godsdienstig onderwijs in de kerk van do oudste tijden en door de meest beroemde kerkvaders toegelaten en aanbevolen, maar werd door deze zelfs aan God bij zijne openbaringen toegeschreven voor zooverre Hij zich daarin geheel naar de vatbaarheid der menschen heeft geschikt. Zij beschouwden die als een bewijs der goddelijke liefde en wijsheid, en gaven haar den naam van nvy/.UTaftuni^ condeseensio, dimissio. Ook in latere tijden hebben zelfs de meest geloovige leeraars der Kerk haar als geheel overeenkomstig met de waardigheid der goddelijke openbaring beschouwd. — Ook met opzigt tot den inhoud van het onderwijs kan er eene accom-madatie plaats hebben. Dit geschiedt als de onderwijzer dwalingen en vooroordeelen van den leerling schijnt goed te keuren, door ze 6f niet te bestrijden, of ze in zijn onderwijs als onbetwiste waarheid op te nemen, en wel met het bepaalde oogmerk om daardoor den leerling voor zichzelven te winnen en tot volgzaamheid te bewegen, of tot het erkennen van andere en hoogere waarheden geschikt te maken. Hoezeer zulk eene accommodatie, wel beschouwd, bedrog zij, en niet veel verschille van het beginsel dat het doel de middelen heiligt, is men nogtans in de vorige eeuw er toe gekomen om deze zelfs aan Jezus toe tc schrijven, en daarin een bewijs zijner hooge wijsheid te zien. Men heeft namelijk beweerd dat de voorstellingen van de daemones, van den duivel, van do engelen, van het rijk van den Messias, van het laatste oordeel, van do opstanding der doodon, dwaalbegrippen der Joden van dien tijd zijn, die tot de eigenlijke leer van Jezus niet behooren, maar daarvan veeleer moeten gescheiden worden; en dat Hij die niet alleen niet heeft tegengesproken, maar zelfs in zijn onderwijs opgenomen, ten einde zijne tijd- en land-genooten te beter voor de hoogere waarheid te winnen. Dit werd door de rationalisten der vorigeeemvgeleerd , ten einde daardoor, zoo als zij dachten, aan den strijd tusschen de rede en het kerkelijk stelsel een einde te maken. Later ging men daarvan af, vergat als het ware de nieuwe en onbestaanbare leer der accommodatie, |
36
|
liet echter de bijbelsche stellingen met opzigt tot de bijbelsche geschiedenis ongedeerd, en gaf aan kerkelijke woorden en for-mulcn eenenwijsgeerigen, soms zeer willekcurigen zin. Thans zijn er vele rationalisten, die de vraag of Jezus tot accommodatie toevlugt genomen hebbe, voor geheel overbodig beschouwen. Zij beweren dat deideën het wezenlijke in do godsdienstleer uitmaken; dat echter het bekend worden daarvan, derzelver vorm, en de opvatting in het nienschelijk gemoed, aan de wetten eener trapswijze ontwikkeling van den geestonderworpen zijn; dat dus de zienswijze van elk tijd])ei'k den vorm dei geopenbaardeideën bepaalt. Dezen vorm moet men dus, zoo als zij beweren , verbreken, ten einde op deze wijze de denkbeelden geheel zuiver te verkrijgen. ACCOMMODATIE. Het accomodatio-vormogenvanhetoogbc-staat in de eigenschap van dat zintuig, om zoo wel digtbij-, als veraf-gclegene voorwerpen duidelijk te kunnen waarnemen. — Optische werktuigen, zoo als verrekijkers, moet men naarmate van den afstand van het voorwerp, door in- of uitschuiven regelen. Hoe dit accomoderen bij het oog geschiedt, is nog onzeker. ACCOUNl'; wordt in het blazoen gezegd van dieren, wier hoornen van andere kleur of ander metaal zijn, dan de dieren zelve. Zoo voerde de burggraaf van Beam, ten tijde van den eersten kruistogt: (for, a deux vaches de giieule accollées, accornies et clarinées d'azur, ACCOMPAGNERENbeteekentover het algemeen die muzikale voordragt, welke bestemd is om eene hoofdme-lodij te ondersteunen, en in het spelen of zingen, inde basso continuo, gelegen is. ACCOOIID, Italiaansch accordo, beteckent het zamenstem-men van meerdere toonen tot een welluidend geheel. In de natuurkunde wordt geleerd en door proeven bewezen, dat uit elke regelmatige opvolging van trillingen, een hoorbare toon ontstaat, mits het aantal dezer trillingen niet minder dan 14 of 15 en niet meer dan 48,000 in ééne seconde bedrage. De hoogte der toonen hangt af van het getal trillingen dat in eenen zekeren tijd wordt vol-bragt, en een toon is des te hooger, naar mate dit aantal grooter is. Duidt men de opeenvolgende 8 noten van de muzijk aan door de letters; c, d, e,f, y, a, b, c, dan is de verhouding van het aantal trillingen 1, quot;/», s/., */3, 'U, •/», quot;/», 2. Worden hiervan gelijktijdig de eerste (of grondtoon) c, de derde (terts) e en de vijfde (quint) ij, of het accoord gehoord, dan geeft dit eene aangename gewaarwording, dewijl na elke CO trillingen van den grondtoon, die der beide andere toonen gelijktijdig met de trillingen van de» grondtoon vallen. Hot is hierbij onverschillig welke de hoogte van den grondtoon zij, mits de beide anderen slechts, wat hun aantal trillingen betreft, tot denzelven in de opgegevene verhouding staan. In de toonkunst neemt men het woord accoord in ruimere beteekenis en onderscheidt consonnerende (welluidende), en dis-sonnerende (wanklinkende). Zij ontstaan voornamelijk door den terts of quint een halven toon teverhoogen of te verlagen. — Inde schilderkunst beteekend het woord accoord die overeenstemming van kleuren, waarbij geen deel met een ander of met het geheel, een in het oogloopend contrast oplevert, een welgetroffen , gelijkvormig coloriet. — Eindelijk gebruikt men dit woord in de beteekenis van overeenkomst, bijzonder dien van een schuldenaar met zijne schuldeisschors, om b. v. de gemaakte schuld met 30, 40, of 50 enz. van 100 te voldoen. ACCIJNS. (Zie Belasting.) ACER. (Zie Ahorn.) ACERÜI. (enuico) Een beroemd Italiaansch geneesheer, geboren in 1785 en in 1827 te Milaan gestorven. Als clinisch leeraar cn als schrijver over geneeskunde hoeft hij zich een grootcn naam verworven. Zijn hoofdwerk is; Doctrrna teorico-practica del morho petentiale e de' contagj in geilere; Milaan, 1822. ACEÏON. (Zie Azijn.) ACETIJ L. (Zie Azijn.) ACEVEDO. (don alonz. mau.J Spaansch regtsgeleerde, in jeugdigen leeftijd te Madrid, in 1771 gestorven. Zijn werken zijn zeer geacht cn vooral zijn geschrift, waarin hij het misbruik van de pijnbank aantoont, in 1770 gedrukt. |
AC HA. (maimoun-ben-cais ) Arabisch dichter uit de VIquot; eeuw. Silvestre de Sacij heeft de analysis van een zijner gedichten gegeven In Notices el exiraiis de la bibliothèque du roi, torn. IV. ACHAAT. (Zie Agaat.) ACHAB. Zoon en opvolger van Omri, als koning van Israël (917—896 v. Chr.) „een ijdel cn willekeurig vorst, zonder moed, zonder ware geestkracht en vooral zonder wezenlijk geloof in den God van Israël.quot; Hij was een werktuig in do hand zijner vrouw Izebel, dochter van Ethbaal, koning van Tyrus en Sidon, eene geestdrijvende dienares van Baiil. Hij werd in den derden oorlog met Benhadad, den koning van Syrië, door oen pijl getroffen, die een eindo aan zijn loven maakte. Men vindt een uitvoerige biographie van hein bij Coqnerel, Bost, Winer en in het Bijbelsch Woordenboek voor het Christelijk gezin, o. h. w. ACIIAli ofEehab, zoon van Kolaja, een der ballingen dieNebu-eadnezar met Jeehonia naar Babel overbragt; een valseh profeet, wiens voorspellingen hem slechts middelen waren om, vooral bij de vrouwen ingang te verwerven cn aan zijno zedeloosheid te kunnen bot vieren. Zijne taal, die opstand predikte tegen den koning van Babel, berokkende hem den vuurdood. Zedekia,de zoon van Mailseja, was deelgenoot van zijn lot cn zijne misdaad. Volgens Hieronymus hielden de Joden van zijn tijd hen voor de twee ouden die, volgens het apoeryphe verhaal, Susanna wilden verleiden. ACHAEUS. Grieksch drama-schrijver vóór Euripides ennaSo-phocles, die omtrent de 74lt;1olymp bloeide; van de dertig of veertig treurspelen en do overige werken die hij heeft geschreven, zijn slechts fragmenten over, die H. Grotius verzameld heeft. ACHAEUS. Grieksch treurspeldichter, omtrent 420 voor J. C. te Syracuse geboren. De tien treurspelen, die hij vervaardigd heeft, zijn verloren. ACHAJERS waren eigenlijk de bewoners van het landschap Achaia, in Peloponnesus of Morea; doch dikwijls wordt die naum ook aan alle Grieken gegeven. Achaeus, een zoon van Xuthus en Creusa, kleinzoon van Hellen, trok met een aantal volk uit Thessalie naar den Peloponnesus, waar zij de rijken van Argos en Lacedaemon vestigden, wier inwoners nu Achajcrs genoemd werden. Na de verovering van Troje (waar zij onder de belegerende Grieksche volken de talrijksten en voornaamsten waren), weken zij, door de Doriers verdreven, naar lonie, noemden nu dit land Achaia, en vestigden eene republiek welke, inzonderheid door hot Achaiseh verbond, naderhand beroemd werd. Tot dit verbond, eerst slechts tusschen conigo steden ter handhaving van derzelver veiligheid en onafhankelijkheid gesloten, traden latei-alle overige steden van Achaia, zelfs Athene, Megara enz. (met uitzondering van Sparta) too. De Achajcrs werden sedert in verscheidene oorlogen, inzonderheid roet de Actoliers gewikkeld, en eindelijk werd het verbond eerst door do Romeinen verzwakt, cn naderhand, bij de gerezenc onlusten met Sparta en den daaruit voortgevloeidcn Achaisehen oorlog, door de verwoesting van Co-rinthus, in het jaar 146 v. Chr,, geheel vernietigd. De vrijheid van Griekenland nam hiermede een einde, cn de Staten van het Achaiseh verbond werden in eene Roineinsche provincie, onder den naam van Achaia herschapen. ACHABD (fuanz caul), 28 April 1754 te Berlijn geboren, was een geacht natuuronderzoeker en scheikundige, inzonderheid bekend om do door hem uitgevonden verbeteringen in de vervaardiging van suiker uit mangelwortels. Om aan zijne uitvinding, welke ook door het Fransche Instituut, in Julij ISOü, erkend werd hoogst belangrijk voor de nationale nijverheid te zijn, eene groo-tere uitgebreidheid te geven, schonk hem de koning van Pruissen het landgoed Cunern in Silezie, een dorp in het regeringsdistrict Breslau, waar hij eene wortelsuikerfabriek oprigtto, die, ten tijde van de sluiting van het vaste land, zoo aanmerkelijk toenam, dat zij in den winter van 1811 , dagelijks 300 pond siroop opleverde. Achard vereenigde in 1812 zijne fabriek mot eene leerschool van gelijken aard, welke ook door buitenlanders bezocht werd. Hij werd tot directeur der natuurkundige elasse van de Academie derWe-tenschappen te Berlijn aangesteld, en stierf aldaar den 20quot;°quot; April 1821. Behalve ecnige natuur- en landhuishoudkundige verhandelingen, heeft hij nagelaten: Oie Knrop. Zuclcerfabrilcalion ans liunhelriiben; Lcipz. 1809 en 1812. 3 dln. ACHABD (de st. vigïou) , in het begin der XII0 eeuw geboren. |
ACH
|
regulier kanunnik van St. Augustinus, tweede abt van St. Victor lis-Paris. Hendrik II, koning van Engeland, benoemde hem tot bisschop van Avranehes en achtte hem hoog. In de bibliotheek van Cambridge aiju afsehrifl en van zijn M. M. S. S. Traiic sur Vabnegation de soi-même, cn Sur la dioision de 1'ame ei de, l'esprit, die vroeger in de abdij van Si. Victor berusiten. Hij stiei l' in 1171. ACHAUIUS (buik)', een Zweedseh natuurunderzoekor, word geboren te Geile, den 10 Oct. IT37 en stierf den 13 Aug. 1819 te Wadsfena. Den ouderdom van zestien jaar 'jereikt hebbende, begaf bij zich naar de hoogeschool ie Upsala, alwaar hij Linnaeus tot leermeester kreeg, bij wien hij wegens zijne talenten niet onopgemerkt bleef. Later be^af hij zich naar Smkholm, alwaar hij als teekenaar van natuur-historisehe voorwerpen bij de Akademie van Wetenschappen werd aangesteld. In 1782 te Lund tot doctor in de geneeskunde gepromoveerd, zelte hij zich als practisch geneesheer te Schonen neder, en bleef aldaar tot hij in 1789 eene aanstelling als provinciaal-geneesheer te Wadstena bekwam, welk ambt hij, onder den titel van professor, tot aan zijn dood bekleedde. — Onder de voorwerpen van natuurlijke historie, waren het bepaaldelijk de korstmossen welke zijue aandacht trokken, en waarvan bij dan ook al ras zijne hoofdstudie maakte. Zijne twee geschriften: Lidieaoyrajihiae Sueciae prodromus, Lin-kop., 1798, en Met/iodus, qua omnes deieclos lichenes illustrare tentavit, Stockh., 1803, vonden een algemeenen bijval. Uit alle oorden der wereld werden hem nu rijke verzamelingen van korstmossen ter bestemming toegezonden, waardoor hij in staat gesteld werd weldra zijne Lic/ienoyraphia universalis, Gott., 1810 en zijne Synopsis met/iodica Lic/ienum, Lund., 1813 in het licht te geven. Nogtans is het niet te ontkennen dat de grootc massa van bouwstoffen en misschien ook het gedurige afbreken zijner studiën door het waarnemen zijner ambts-bezigheden, het geheel schaadde en de grondslagen van zijn systeem aan het wankelen brngt. Zeer spoedig toch traden Flöcke en zijue leerlingen als gewigtige bestrijders van dit stelsel op, zoodat men aan Acharius tegenwoordig nog slechts de verdienste kan toekennen in dezen tak der natuurlijke historie het ijs gebroken te hebben, dat echter alleen reeds genoegzaam is, om zijn naam bij het nageslacht voor altijd bekend te doen blijven. — Men heeft dezen dan ook in de systematologie getracht te vereeuwigen door een plantengeslacht {Acharia), vele plantensoorten {Conferva Admrii, ürceolaria Aeharii, Rhizomorpha Arkarii) en een insect ('Tortrix Achariana) naar hem te noemen. Hij liet een herbarium van 11,000 species na, waarvan het omvangrijkste en gewigtigste gedeelte, de korstmossen bevattende, aan de universiteit te Uelsingfor verkocht werd. ACHAZ. Zoon en opvolger van Jotban, koning van Juda, die van 739 i.ot 723 v. Chr. regeerde. Hij was een zwak, onverstandig eigenzinnig en ongeloovig man, aan de afgoderij verslaald. Terstond na zijne troonsbeklimtning werd zijn land door Hezen, den koning van Syrië enPekah, den koning van Israël, aangevallen en zijne hoofdstad Jeruzalem belegerd. Ofschoon Jezaia hem tegen het bondgenootschap der Assyriers gewaarschuwd had, sloot bij eehicr niet den koning Tiglath Pilezer een verbond, en maakte zich hem voor liet vervolg schatpligtig. Tiglath Pilezer deed nu een inval in Syrië, dwong de verbondene koningen terug te trekken, veroverde dat rijk, doodde Kezen en hragt het noordelijk cn oostelijk gedeelte van Israël onder zijn heerschappij, waarna bij Juda met zijn leger overstroomde, hot uilputie en tot een wingewest van Assyrie maakte. Met do sterrekunde, die in Assyrië beoefond werd, bekend geworden, misbruikie hij dezelve tot sterredionst, bouwde daarvoor altaren op het dak van zijn paleis, plaatste zonnepaarden in don tempel, rigite in het dal van Hinnom bot beeld van den Moloch op en on'erde dien zijn eigen zoon. Eindelijk verminkte hij do heilige vaten en sloot don tempel. Hij stierf diep door zijn volk veracht, en werd niet in de graven der koningen bijgezet. ACHAZIA. Juda cn Israël hebben elk eenen koning van dezen naam gehad. (Zie Coquerel, Bioyraphie.) ACHEL of AGMTEIj. De benaming' van eeno vroeger, in vele plaatsen van Nederland gebruikelijke maat, overeenkomende met 4,6773 Ned. schepel. |
ACIIELOUS. Volgens do fabel was hij de zoon van don Oceaan en van de Aarde, en stond niet velen naar de hand van Dejanira, om welke te verkrijgen hij met Hercules streed. Toen hij zich och- | ter te zwak gevoelde, zoude hij zich eerst in eeno slang, vervolgens in eenen stier veranderd hebben. Hercules brak den stier een hoorn af, en schonk dien aan de godin des overvloods ; Aeheloue zelf werd in eeno rivier veranderd. Dit allegorisch verhaal betee-kent waarschijnlijk dat Hercules den loop dezer rivier, die Epirus doorstroomt, veranderde en aldus het land vruclubaar maakte. ACHEM of ASCHEM. Indisch rijk op de noord-westkust van het eiland Sumatra, ongeveer 4000 vierkante mijlen groot. Het heeft oen gemakkelijk bewerkbaren, vruchtbaren grond, die rijst, groenten, vruchten enz. in menigte voortbrengt; men vindt er ook veel vee, paarden, olifanten, die soms, gelijk ook in andere streken het geval is, groote verwoestingen in de rijstvelden aan-rigten; si.ofgoud, katoen enz.; ook zijn er zeer vele voordeel opleverende mijnen. Het land is zeer volkrijk, maar hot getal der inwoners is moeijelijk te bepalen. Zij maken oen vermengd men-schenras uit, afkomsiig uit vreemdelingen en de oude inboorlingen, en hebben gelijk de meeste Sumatranen, eeu verraderlijk en laag karakter. Do invoer beslaat in opium, lakens, zijde van Hengalen, ijzerwerk, buskruid, wapenen, glas en andere meest Europosche waren; en do uitvoer in goud, edele stoenen, betel, kamfer, peper en zwavel van het eilandje Pulo-Way. De handel is be-langvijk, zoowel met Europeanen als met andere Zuid-Aziatische volken. De godsdienst is hier Mohamniedaansch en de inwoners hebben vele moskeen; zij zijn arbeidzaam en moedig in den oorlog. De regering is, gelijk bijkans overal in hot Oosten, eenhoofdig, willekeurig en erfelijk; de wetten zijn zeer gestreng. De vorst wordt Toeangkito of Meester genoemd. De hoofdplaats, mede Achom geheeten, hooft, volgens de opgave van geloofwaardige reizigers, SOüO, veelal houten woningen welke uit hoofde der overstroomingen, die er veel plaats hebben, meestal op palen gebouwd zijn. De stad ligt gedeeltelijk in een digt aan do kust gelogen woud, hetgeen een zonderling gezigt oplevert. De voornaamste handel wordt door 8 a 10 schepen van de kust van Coromandel gedreven. Eene mijl van do kust bevindt zich de versterkte haven, waar Engolschen, Nederlanders, Deonon en Chinezen koopmanschap mogen drijven. ACHENWALIj (oottpuied) werd den 20«icn October 1719, te Elbingen in West-Pruissen geboren. Ofschoon zijn vader tot den handelstand behoorde, wijdde hij zich aaa de letteroefeningen , en bezocht sedero 1738 do lessen der voornaamste regtsgoloerden te Jena, Halle en Leipzig. In 1748 werd hij door Münehhnuson naar Gottingen beroepen, waar hij spoedig als buiiongowoon. in 1753 als gewoon hoogleeraar in de wijsbegeerte, cn in 1761, als hoogleeraar in de region optrad. Door koninklijke ondersteuning zag hij zich in staat gesteld, om in do jaren 1751 en 1759 wcicnschappe-lijke reizen door Zwiiserland, Frankrijk, Holland en Engeland tc doen. Na oen hoogst werkzaam, geheel aan de booel'ening dor wetenschappen toegewijd leven, stierf hij den l,,cn Mei 1 772. Ofschoon de staiisliek, dat is do jiiisio kennis van den inwen-digen siotl'olijken en zedelijken toesiand der volken, vroeger reeds door sommigen was beoefend, zoo mag men Achenwall decor ■ cokennoii van tot die beoefening de eersoe meer algemeene en s.elselmaiige gronden gelogd ie bobben. Hij verhief daarmede de ü talis tick tot cone eigene we ensebap. (Zie Statisiieh.) Onder de vele wokken, die van 's mans ijver getuigen, behoort dan ook in de eerste plaats zijn leerboek der staiisfiek, dat geruimen lijd als het beste compendium dezer welonsehap, bij voorlezingen gebruikt werd. Het kwam in 1749 voor het eerst in hot licht onder den iitel: Ahrisz der neuesle Slaatswissensc/iafl; en in 1752 onder dien van Siaalsoerfassung der Ewropdïsrhen Reichen im Grundrisse, waarvan 1790 tot 1793, de 7quot; uitgave hot licht zag. Hij beperkte zich hierin echter tot de soiiis.iok van de hoofdstaten van Europa: Spanje, Portugal, Pranknjk, G^oot Hitianio en Nederland, waarbij hij in 1798 nog Kusland, Zweden cn Denemarken voegde. Verder schreef hij eene Gesc/iichte der heuiijen Europaischen Slaaten ml Grundrisse; Gött., 1754; een Knixourj der allficnieinen Enroptiï-schcn Siaaishdndel des 17 und 18 Jahrlamderis; Gött., 1756en 1779: Elemenia juris naturae, Göit., 1750, waaraan hij in de 4quot; uitgave, Proleyomena. juris nutura.lis toevoegde. Het behoeft hier echter naiunvelijks opgemerkt te worden, dat vele dier werken, vooral die het philosophisehe regt betreffen, zou als zijn fragment Primae lineae juris gentium; Gött., 1775; bij geheel veranderde denk- |
ACH
|
beelden, niet meer die waarde bezitten, die men daaraan aanvankelijk toekende, terwijl zijne statistieke geschriften, bij de reuzenschreden die door de volken sedert op den baan der ontwikkeling gedaan zijn, hoofdzakelijk nog slechts oene historische waarde behouden. AC1IEUON. Bij de Ouden een der onderaardsehe stroomen, die den Erebus omringden, waarover de veerman Charon de schimmen der afgestorvenen met zijn bootje voerde, waarvoor hij eene soort van vrachtgeld genoot, hetwelk men den dooden onder de tong plagt te loggen. Die schimmen werden alleen over de rivier gebragt, welke op deze wereld eene begrafenis genoten hadden, of wier ligchamen ten minste met eenige aarde waren bedekt geweest; de overigen moesten eene gehcele eeuw langs den oever ronddwalen. Ook was bij deze rivier hot hol van den bekenden Cerberus. (Zie dit artikel.) ACHERY, (dom jean-luc d') een geleerd benedictijn in 1609 te St. Quentin geboren, in 1632 lid der congregatie van St. Ma-rius. Hij bragt het grootste gedeelte van zijn leven in de abdy van Si. Germain des Prés te Parijs door, waarin hij in 16S5 overleed. Hij beoefende de geschiedenis der middeneeuwen en gaf vele belangrijke geschriften over dezelve in het licht, o. a.: Veterum aliquot scriptonm, quiadhuc in Galliae bibliothecis, maxime Benedict inorum, tatuerunt,specileyiumetc., 1653 —1677; 13 vol. in4cmetbijvoegseIen en verbeteringen door de la Barre, 3 vol. in fol., 1723. ACHILLES. Deze uit den Grieksehen heldentijd en door de zangen van Homerus beroemde Thessalier, was de zoon van den Thessalischen vorst Pe-leus, en de zee-nimf Thetis. Zijne moeder, zegt men, dompelde hem in den Styx, waardoor hij onkwetsbaar werd, uitgenomen aan het beneden achterdeel boven den voet, waarbij zij hem vasthield, van waar nog dat gedeelte van he', been do pees | van Achilles heet. Daar nu i bij het uitbarsten van den | Trojaansehen krijg, door het orakel voorspeld was dat Achilles in dien krijg sneuvelen zonde, maar tevens, dat zonder hem Troje niet kon worden veroverd, zond zijne moeder hem heimelijk in vrouwengewaad vermomd, naar het eiland Scyros bij den koning Lyeomedes, bij wien hij in dat gewaad onder de staatsjuffers word opgenomen. Hier verliefde hij op 's konings dochter Deida-mia, en verwekte bij haar Pyrrhus, die ook Neoptole-mus genoemd wordt. Intus-schen wist de schrandere Ulyssus zijne schuilplaats op te sporen en ontdekte door list zijne vermomming. Nu kon hij den krijg niet meer ontgaan, en trok aan hot hoofd zijner Thessaliers met de overige Grieken tegen Troje op, in welke belegering hij door dapperheid uitmuntte, maar tevens zich op dezelve niet weinig liet voor staan, en met den opperbevelhebber Agamemnon in gedurige twisten geraakte, zoodat hij zich eindelijk met de zijnen aan den oorlog onttrok, tot dat do dood van zijnen vriend Patroclus hem de wapenen weder deed opvatten, en hij in een tweegevecht Hector, Trojo's steun, overwon en doodde. In het laatste jaar der belegering verliefd geworden zijnde op Polyxena, Priam's dochter, werd hij, binnen Troje gekomen zijnde om haar te huwen , op eene verradelijke wijze in den tempel van Minerva door Paris in dat gedeelte zijns beens dat kwetsbaar was, met eene schicht gewond, aan welke wonde hij stierf. Hij werd niet verre van Troje, te Sigeum, begraven. De Thessaliers offerden hem jaarlijks eenen witten eu zwarten stier. |
ACHILLES. Zoo werd de beroemde drogreden genoemd waarmede Zcnogt; de Eleatische wijsgeer, en vóór hem misschien reeds Pannenides, do onmogelijkheid der beweging en daarmede tevens dor afwisseling en der veelheid der dingen meende te kunnen bewijzen; en op grond waarvan hij het onveranderlijk zijn als beginsel dacht te kunnen vaststellen. Hij beweerde namelijk dat wanneer een schildpad zich slechts op een geringen afstand van don snelvoetigcn Achilles bevond, deze laatste den eerstgenoemde nimmer zou kunnen inhalen, omdat hij altijd de plaats zou moeten innemen die deze vooraf verlaten had en de afstand tusschen beiden wel hoe langer zoo kleiner zou kunnen worden, maar nooit geheel en al verdwijnen. Hieruit maakt hij het besluit op dat het begrip van beweging als onderling strijdige bestanddeelen hebbende, onbestaanbaar is. Hoe scherpzinnig dit bewijs bij don eersten opslag moge schijnen, zoo loopt het nogtans in het oog, dat het oene drogreden behelst, omdat dezelfde ruimte in onderscheidene tijden door onderscheidene ligchamen kan door-loopen worden. ACHILLES-PEES of pees van Achilles, is de sterkste en dikste poes van het mensehelijk ligchaam, vastgehecht aan hot achterste gedeelte van don hiel. Zij wordt gevormd door het einde van de tweelingspier (musc. gemelli) en van de groote knitspier (muse, soleus). De naam is ontleend van het verhaal omtrent Achilles, die alleen daar zoudo kwetsbaar geweest zijn. (Zie het art. Achilles.') ACHILLES TATIUS. Een Grieksch romanschrijver, te Alexandria geboren. Hij leefde waarschijnlijk in het laatst der derde en in het begin der vierde eeuw; ging van do Grieksche tot de Christelijke godsdienst over, en word tot de waardigheid van bisschop verheven. Behalve eene inleiding op het werk van Aratus over de spheren (Isagoge ad Arali phaenomenn), ziet van hem het licht een roman over de liefde tusschen Clitophon en Lencippe (De amoribus Clitophontis et Leucippes), welke ten aanzien van inhouden schrijfwijze belangrijk is en eenige meesterlijke trekken bevat. Het laatste werk hebben o. a. J. B. Carpzovius, T. Berg-lerus en B. G. L. Boden met hunne aanteekeningen verrijkt. ACHIMELECH, elders Ahimelech, waarschijnlijk dezelfde met Ahia den zoon van Ahitab, bevond zich als priester met tien tabernakel te Silo en volgde Saul met de verbondsark in den krijg. Hij vergezelde vervolgens den tabernakel naar Nob. Hier ontving hij David op zijne vlugt als een geheime bode des konings, gaf hem de toonbrooden en het zwaard van Goliath. Hij werd daarna door den argwanenden Saul met zijn geheele geslacht (85 mannen in getal) ter dood veroordeeld, en daar geen Israëliet zich daartoe leenen wilde, door den Edomiet Doeg ter dood gebragt. ACHIMENES. Dit geslacht, dat tot de natuurlijke familie der (Jesneracel'n behoort en uit Zuid-Amerika afkomstig is, wordt mot regt tot de schoonste en sierlijkste potplanten gerekend. Wij bezitten daarvan reeds eene menigte verscheidenheden, meest hybriden, door de kruising van verschillende soorten verkregen, welke zich allen door hare schoone bladen en prachtig gekleurde bloemen onderscheiden. Zöo heeft Achimenes argyrostigma, hook, eironde, van onder purperrood en van boven bruinachtig-groen en witgestippelde bladen en rood en wit geschakeerde, digt opeengehoopte bloemen; zoo treft ons Ach. gloxiniaefolia, fokkil, door hare witte, van binnen purperrood gestippelde. Ach. grandi-flora, de ca nd, door hare groote blaauwachtig-roodcbloemen enz.— Men vermenigvuldigt deze soorten, die allen tot de kamerplanten behooren en zelden hooger dan IV» tot 2 voet worden, door de wortelknollen, de bladen (die aan de middelnerf geknakt en daarna op vochtige aarde gelegd, op de plaats der verwonding een knolletje doen ontstaan), het zaad en ook door stekken. Wrcdow's Gartenfreund, 1850.) ACIHTOFEL. Een Giloniter, een man van buitengemeene schranderheid, wiens bekwaamheid in het behandelen van staatf-zaken ten spreekwoord geworden was. Van het door hem ver-rigte, als lid van David's raad, vinden wij niets opgeteekend en eerst in den treurigen burgeroorlog tusschen David en Absalom, waarvan wij boven, onder het artikel Absalom, melding maakten, komt de man in al zijne boosheid, ontrouw onjuistheid zijner berekeningen voor. Zijne eerste raadgeving aan Absalom |
ACH
|
is dat hij openlijk van het koninklijk serail zich moostor make, don gevlugtcn David geen tijd late om zijne getrouwen ten strijde to doen bijeenkomen, maar met 12,000 mannen, aan wier hoofd hij strijden wil, om te eerder den ongelukkigen koning verraderlijk te treffen, dadelijk aanvalle. En inderdaad, men behoeft den toestand van David en de zijnen slechts oppervlakkig na te gaan, om toe te stemmen dat de gewijde schrijver in het belang van Absalom, dezen raad te regt een goeden raad noemt, en het behoort ten bewijze van 's mans fijn voorzien in de gevolgen, die onder het goddelijk bestuur de verwerping van zijnen en de aanneming van Husais' raad, hebben zou, dat hij zich zeiven dadelijk daarop van het leven beroofde , op eene wijze zoo koel, zoo berekend, zoo onverschillig, dat men zich terstond het beeld van eenen stoïeus voor den geest brengt, die zich meester waant van zijn leven. Achitofel is een dier mensclien wier heerlijke aanleg en grootc bekwaamheden, terwijl zij velen ten zegen konden strekken, meest daarom, wijl zij ten offer gebragt worden aan eigenbelang en boosheid, een schrik zijn en ten gecsel strekken, daar zij nimmer het goede bevorderen dan wanneer hierin meer voordeel is, en steeds gereed zijn om het te verwoesten, zonder op het getal en de waarde der slagtoffers te letten, die hun noodig zijn om tot het voorgestelde doel te geraken en bij wie de krachtigste voorstelling daarvan niets kan doen veranderen in den koelen toon hunner woorden en daden. En misschien moet men daarin eerder de reden zookon van Aehitofel's ontwerpen tegen David, dan wel in de zucht om David's misdrijf met Bathseba, Aehitofel's kleindochter, te wreken, voor welke gissing, hoe vernuftig ook uitgedacht, inde gewijde schriften geen spoor is. ACHIVERS, de oude naam der Achaejers, toen zij nog in Peloponnesus woonden. ACHMETIII, was dezoonvan MohammetlV, enbeklomin 1703 den troon van het Osmannisehe rijk, in plaats van zijnen broeder Mustapha 11, die door de oproerige Janitsaren werd afgezet. Hij speelde eene niet onaanzienlijke rol in de groote buitenlandsehe oorlogen van zijnen tijd. Karei XII, koning van Zweden, nam, na den ongelukkigen slag bij Pultawa, 1709, tot hem de toevlngt, door op het Turksch grondgebied uit te wijken. Hij werd grootmoedig en met gastvrijheid door Achmet opgenomen en behandeld. Vooral door Karel's raadgevingen en opzettingen werd het oorlogsvuur tusschen de Russen en Turken op nieuw ontstoken. Deze oorlog eindigde zeer ongunstig voor Rusland, daar Peter, onvoor-zigtig met zijn leger in Moldavië doorgedrongen, zich op het punt zag van te worden gevangen genomen , en aan het dringend gevaar slechts ontsnapte door de schranderheid zijner vrouw, die met hare juweelen den groot-vizier omkocht. De vrede, die in 1711 gesloten word, kostte hem do stad Azoff, en daardoor do geheole gemeenschap met de Zwarte zee. Achmet door deze voordeelen stouter geworden, wilde nu ook Morea aan do Venotianen ontrukken , waartegen men thans, door geen anderen krijg belemmerd, eene buitengemeene magt in het veld kon brengen. Des sultans groot-vizier Ali Kumourdgi, een man van grenzelooze wreedheid, eerzucht en trotschheid, een verbitterd vijand der Christenen, onderwierp spoedig het geheele Schiereiland, hetgeen te gemakkelijker viel, daar Grieken en Venotianen het onderling niet eens waren. Voor Corfu stieten de Turken echter het hoofd door do dapperheid van Schulcmburg. Ook van eene andere zijde daagde redding. Oostenrijk toch verklaarde zich ten behoeve der Republiek tegen de Porto. De groot-vizier moest nu naar Hongarije trekken, om aan het leger onder Eugonius het hoofd te bieden. Hier liep het den Turkschen wapenen zeer tegen en zag Achmet zich ten slotte, na het verlies van den slag bij Petcrwa-radein, en de verovering der sterke vestingen Belgrado en To-meswar door de Oostenrijkers, in 1717, genoodzaakt den vrede van Passarowitz te teekencn. Achmet III, regeerde nu nog tot 1730, toen hij, in een oproer van den-troon gestooten, en in denzelfden kerker werd opgesloten, waarin zijn voorganger het leven had geëindigd. Hij bragt hierin bijna zes jaren door en stierf in 1736, in 74jarigcn ouderdom. Buiten zijne heersch- en oorlogszucht, bezat hij verstand, fijn gevoel en bekwaamheid om teheorschen, ofschoon hij, als zoovele zijner voorgangers, te zeer aan pracht, weelde en vermaken overgegeven nas, die hem niet zelden zijnepligten als regent deden vergeten. |
Hij was dor wetenschappen niet ongenegen, en onder zijnbestuur werd in 1707 de eerste boekdrukkerij te Constantinopol aangelegd , die echter later weder te niet ging. ACHORDION, van a, in het Grieksch zonder, en ohordion, snaar, dus snaarloos, heeft den vorm van eene groote staande pianoforto; het telt zes volle octaven met derzelver halve toonen. De aanslag is gemakkelijker dan die van eene piano; bij de geringste aanraking geeft het toon; bij langer en sterker drukking vallen echter de toetsen dieper in. Het geluid der bas gelijkt naar dat der fagot; do twee onderste octaven der discant naar dat der clarinet; de bovenste naar dat eener fluit. De toon van alle deze opgenoemde instrumenten, is, op zich zelve beschouwd, ronder , voller en schooner; maar in derzelver zamonstemming tot harmo-nie-muzijk, vindt men niet dat zuiver accoord, die gelijkheid van toon, die juistheid van uitdrukking, als bij piano's, crescendo's, forto's, diminuendo's, staccato's, legato's enz., alle welke op dit instrument door eenen enkelen speler kunnen uitgevoerd worden. Het achordion is eene uitvinding van den Heer J. C. van Oekelen te Breda. ACI1RUMATISMUS; opheffing van de kleuren die bij de breking der lichtstralen ontstaan, door andere kleuren. Indien een lichtstraal «4, Fig. I, uit lucht op water of op eenigo andere doorschijnende middenstof valt, waarvan de oppervlakte door win wordt voorgesteld, dan gaat hij in eene andere rigting bc voort. Dit wordt breking des lichts genoemd. Men ziet biervan een voorbeeld, indien men eene stok schuins in water steekt; de tot ons oog komende gebj'oken stralen doen het ons toe-Fic- 1. schijnen alsof de stok gebroken ware. Rigt men in het punt lgt; dc loodlijn dybh op, dan wordt do hoek abg, of x, de hoek van invalling en de hoek cbh, of ij, de brekingshoek genoemd. De lijnen ab en cd liggen met (jh in hetzelfde vlak (brekingsvlak). Neemt men op dc lijnen ab en bc de punten a en c zoodanig dat ab — bc zij en trekt men ag on ch loodregt op dc, dan is arj de sinus van den hoek van invalling en ch de sinus van den hoek van breking. De verhouding van deze lijnen tot elkander wordt do brekingsverhouding of brekingsexponent genoemd, en onze landgenoot Snellius ontdekte de wet, dat die verhouding der sinussen dezelfde is, welke de hoek van invalling zijn moge. Zij is echter voor verschillende middenstoffen verschillend, zoodat een lichtstraal anders gebroken wordt bij den overgang van het luchtledige in glas, dan bij den overgang van lucht in glas, of bij dien van lucht in water enz. Indien mn de grens tusschen eene luchtledige ruimte en water , , . ag 1336 voorstelt, dan is -—— ---. Tusschen eene luchtledige ruimte bij llC 1002!) en lucht van gemiddelde digtheid, is deze verhouding gewoon glas is dit —— en bij flintglas 16 . Deze getallen druk-1000 10 ken slechts gemiddelde brekingsverhoudingen uit, en verschillen voor licht van onderscheiden kleur, zoodat zij voor rood licht iets kleiner, voor violet licht iets grooter zijn. Gaat oen lichtstraal In eene schuine rigting door eene middenstof, b. v. uit lucht in glas, dat aan twee zijden door evenwijdige vlakken ab en cd, Fig. 2, begrensd is, dan wordt hij bij zijne intrede in het glas bij ƒ, even als vroeger gebroken, doch bij liet uittreden in de lucht bij r/, heeft weder eene breking plaats en wel in tegenovergestelde rigting van do eerste. Daar deze breking echter even groot is als de eerste, zal de rigting des 2' straals hierbij geene verandering ondergaan; de straal wordt daardoor slechts verplaatst, zoodat yh |
40
|
evenwijdig met cj is. Maken echter de beide vlakken ah en cd te zinnen eenen hoek, dan vertoont zich een ander verschijnael. Het licht wordt dan namelijk in kleuren ontbonden. Laat men een zonnestraal ed. Fig. 3, door eene naauwe opening op een glazen prisma abc vallen, dan heeft er hij de breking tevens eene scheiding des lichts in verschillend gekleurde stralen plaats. Het witte licht der zon Fijj. 3, kan namelijk be schouwd wordonals uit eon oneindig groot getal van stralen te bestaan, van verschillende breekbaarheid en kleur; zij zullen dus, door het prisma gaande, in verschillende mate van hunnen weg worden afgeleid, zoodat zij achter het prisma iiitoenloopen. Stelt men dan op eenigen afstand in den weg dezer stralen, een wit scherm, dan zal zich daarop eeno reeks van kleuren vertoonen en wel in do volgende orde: rood, oranje, geel, groen, blaauw, indigo en violet. Bij de afgebeelde stelling van het prisma, zal hot violet boven, het rood onder zijn. De eerste stralen zullen dus het meest, de laatste het minst van de rigting des oorspronkelijken straals ed afwijken. 11e kleuren gaan bij deze schifting met oneindig vele tusschentrappen zacht in elkander over. De natuur levert ons een voorliccld hiervan op in den regenboog. Deze kleuren kunnen door middel van een tweede prisma niet verder worden ontleed; zij zijn dus enkelvoudig. Worden alle stralen van het zonnebeeld op een brandglas of brandspiegel opgevangen en weder bijeengebragt, dan geven zij te zamen weder wit licht; vangt men een gedeelte der stralen op. Ij. v., rood, oranje en geel, en verzamelt men deze op dezelfde wijze, dan verkrijgt men een lichtrood. Worden ook de andere stralen even zoo opgevangen, dan geven zij te zamen eene blaauwe kleur. Deze beiden maken te zamen weder wit. ïwee kleuren die aldus te zamen genomen, wit vormen, worden aanvallings- of complementaire kleuren genoemd. Wanneer men tot de ontleding van bet licht, prisinen van verschillende stoffen gebruikt, doch waarvan do hoek, dien do vlakken ab en bc met elkander maken, dezollde is, dan zullen de gekleurde beelden op het scliorm niet even lang zijn; wil men derhalve met prismon van vei schillende stoffen zonnebeelden van dezelfde lengte vormen, dan zullen de brekende hoekon van beide prismen verschillend moeten zijn, zoodanig dat het prisma dat het grootste kleurschiftend vermogen bezit, den kleinsten hoek hebbo. De grootte dezer hoeken is volkomen door berekening te bepalen. Worden twee zulke prismon p en q, Fig. 4, zoodanig te zamen gevoegd, dat zij het licht in tegengestelde rigting breken on ontleden zouden, dan zal or eene breking als door een prisma abc ontstaan, waardoor hot licht wel gebroken, doch niet ontleed wordt. Zoodanig prisma wordt achromatisch genoemd. Do broking die een ongokleurdo lichtstraal door zulk een prisma ondergaat, hangt dan al' van den hoek, dien de vlakken acen 6c met elkander maken. Tndicn witte lichtstralen ede door cone lens ah, Fig. 5, vallen, dan zullen zij mede worden ontleed. De violette stralen, die sier-ker worden gebroken, zullen korter bij de lens tezamen komen in j dan de roode in )•, terwijl de overige stralen tussclicn j en r elkander zullen ontmoeten, zoodat indien men tusschen j en r een wit scherm houdt, er eene reeks van gekleurde kringen binnen den cirkel m« ontstaan zal. Dit in één punt zamenkomen der verschillende lichtstralen, wordt chromatische afwijking of chroma lische aberratie genoemd. Uit het voorgaande is het nu ligt na te gaan hoe deze kan worden opgeheven. Men voegt namelijk togen de dubbel bolle (biconvexe) lens A, Fig. 6, eene andere B, waarvan de breking en kleurschifting in tegengestelden zin van die van A is, en wel zoodanig dat de kleur-Fig. e. schifting in de |
eerste te weeg gobragt, door de tweede wordt opgeheven, op dezelfde wijze als zulks voor het achromatisch prisma is aangetoond. Daar het echter met twee lenzen onmogelijk is om alle kleuron weg te nemen, dewijl de verdeeling derzolve in de zonnebeelden, gevormd door prismon uit verschillende bestanddeelen, onderscheiden is, tracht men slechts de uiterste stralen, rood en violet, op te heffen, waarbij dan ook de overige nagenoeg wegvallen. Gewoonlijk wordt tot de zamonstelling van achromatische lenzen voor de eerste A crown- en voor de tweede B flintglas gebruikt, waarbij de laatste dient om do eerste te aehromatiseren. Vroeger stelde men do grootere lenzen, die als voorwerpglazen voor verrokijkers moesten dienon, uit drie lenzen te zamen. De tweede of flintglas-lens wordt meestal kort bij , of tegen de erown-glas-lens geplaatst; zij moet dan dezelfde grootte als deze liebbon. Daar het echter mooijelijk is om groote stukken flintglas te vervaaardigen, die vrij van blazen en strepen zijn, is men er op bedacht geweest om lenzen achromatisch te maken met kleinere van flintglas. Daartoe stelt men op ■/• of 'U van de brandpuntsafstand, achter de eerste of erownglas-lens, eerst die uit flintglas. Zij kan dan kleiner zjjn, omdat do stralen die evenwijdig op de eerste zijn gevallen, dan reeds in eene kleinere ruimie bijéén-zijn. Men hoeft dit beginsel in den laatsten lijd met vrucht op de kijkers toegepast, en deze worden dan dialytische kijkers genoemd. De zamenseelling van zulke dialyiische lenzen word het eerst door Barlow voorgeslagen; Hogers bragt eenige verandering in dezen voorslag. LLtrow berekende de noodige gegevens en Plössl in Weenen, voerde het eerst kijkers volgens dit beginsel uit. Men heeft ook lenzen getracht achromatisch te maken door in de plaats van flintglas, vloeistoffen te nomen, tusschen gebogen glazen bevat. Dit schijnt echter in de uitvoering vele bezwaren te ontmoeten. Newton hield het voor onmogelijk om achromatische lenzen te vervaardigen, want hij besloot, uit eene onnaauwkeurige proef, dat het brekend en het kleurschiftend vermogen aan elkander evenredig waren. Hall vervaardigde echter in 1733 de eerste achromatische lenzen en in 1758 kwam J. Dollond, doordeonderzoekingen van L. Euler daartoe opgewekt, tot de zamonstelling van achromatische kijkers. Frauenhofor in Munohen bragt dezelve tot eene groote volkomenheid. Ook Brewster en Cauchij bragton door proeven en wiskundig onderzoek het hunne bij tot eene juiste konnis van de regels, bij hetzamonstellen van achromatische lenzen te volgen. ACHRONISCH. Een woord, in de storrekundo gebrnikelijk, beteekenende hot opkomen van eene ster, als de zon onder-, of het ondergaan derzolve, als de zon opgaat; in wolk geval de ster gezogt wordt, achronisch op- en onder te gaan. ACHT EL. (Zie Achel.) ACHTEEHAR is de achterste balk der sluisdeuren, waarin de boven-, onder- en middonregels der deuren bevestigd worden; deze wordt van achteren afgerond voor bet draaijen der deuren; van ondeien is de achterhar voorzien van cone metalen harmuts, welke in een soortgelijken pot draait; do draaijing geschiedt op twee godeolion van spheren. Van boven beoft do achterhar eenen metalen ring om deszelfs kop, welke in de ijzeren ring van zware ijzeren imkers draait, welke ankers, in do sluismuren met schio-lers enz. worden ingemetseld en bevestigd. De zwaarte der aehterharren regelt zich altijd naar de grootte der sluisdeuren, cn dus naar de wijdte der sluizen. Men zie voor liet overige, Pasteur, Handboek voor den Tnlt;/enieur, Iedeol, pag. 10. ACHTERHOEDE. Door achterhoede verstaat men in bet algemeen een gedeelte van oenen troep of van oen legerkorps. |
ACH—ACK
41
|
dat bestemd is om voor do veiligheid in don mg te waken. — Hukt een korps tegen den vijand op, dan is liet do taak der aeh-terhoedo om het hoofdkorps te besehermen togen verrassingen, tegen ondornemingon van kwalijk gezinde inwoners enz. Zij ver-eenigt de aohtorblijvoudon, waakt togen het marauderen en beschermt do bagages. Trekt een korps voor don vijand terug, dan wordt de werkkring der achterhoede van hot grootste belang. Zij wordt dan zamen-gestold uit de boste en strijdbaarste troepen, daarvan haren moed en zelfopoffering veeltijds het lot van het hoofdkorps afhangt. Zij bolot dan hot to digt opdringen van don vijand, door dezen in daartoe gunstige stellingen af to wachten en op te houden, of wel tracht zij hom door stoute aanvallen tot zoover terug te dringen, dat hot korps dat zij dokt, don marsch kan voortzetten om ceno stolling te bereiken waarin bet zich met voordeel kan verdedigen, of van waar men weder mot gunstig gevolg den aanval kan hervatten. Is er tijds genoeg voorhanden, zoo maakt de achterhoede de wogen, bruggen en communicatie-middelen in den weg onbruikbaar. De sterkte der aehterhoede hangt geheel van omstandigheden af, zoo ook hare zamonstollingi dikwijls bestaat zij uit allo wa-ponsoorten. Vooral belangrijk zijn de terugtogten van Moreau naar don Rhijn in 1796, van Souit naar Gallieie in 1809; van Massena naar Ciudad Rodrigo in 1811; van Blucher in Maart 1814; van Napoleon van Laon naar Soissons, en die van Wellington van Quatro-Bras op Waterloo. ACHTING. Het bcsefTen, erkennen en waarderen van voortreffelijkheden bij andoren, benevens het gedrag omtrent hen dat ten gevolge daarvan wordt voorgeschreven. Zij is alleen omtrent onze mqflonierischon als redelijke wezens mogelijk. Zij is voor hom die er het voorwerp van is, bevrediging coner betamelijke eerzucht, het loon van verdiensten waarop hij billijk aanspraak mug maken; en dus ook een prikkel om zijne voortreflijkhoden zooveel hem mogelijk is, te handhaven. Do voortreflijkhoden die men bij anderen opmerkt en waardeert, kunnen of zinnelijk of zedelijk zijn. In het eerste geval zijn zij van dien aard, dat zij oenen zekeren uiterlijken glans verspreiden, of in cone meorderheid van kracht bestaan, of gevolgen zijn van toevallige gelukkige omstandigheden. In dit geval ontaart de achting niet zelden in schuwheid, vrees of kruipende onderdanigheid; en verandert veelal naar omstandigheden. Wanneer do voortrofiijkheden zedelijk zijn, dan valt dc aeliting te zamon met eerbied voor het goede. Aobting is voor opklimmende graden vatbaar, en draagt naar mate zij hoogcr klimt, ondcïsolicideno namen; zij kan echter ook eene verkeerde rigting nemen cn dan schadelijk zijn. Dit laatstgenoemde hoeft plaats als zij alleen zinnelijke en oenen zekeren glans verspreidende voortreffelijkheden met hartstogtclijkhcid erkent cn bewondert, cn daardoor de zedelijke voortreffelijkheden van anderen voorbijziet; als men schijnbare voortreffelijkheden voor ware aanziet, cn dus hot kwaad bevordert; als men partijdig in den eonen prijst wat men in den anderen naauwelijks opmerkt; als men met zekere voortreffelijkheden dweept, d. i. boven dc waarde schat; of eindelijk als men bij do uitdrukking en het geven van bewijzen van achting zichzelvcn verlaagt en zich tot ecu voorwerp van verachting maakt. Do zorg om op eene waardige, hot goede in het algemeen bevorderende wijze achting te schenken, of om zich die waardig te maken cn zich de blijken daarvan zich too te eigenen, maakt een belangrijk deel dor algo-mecne opvoeding uit, en mag ook aan eene goede regering niet vreemd blijven. ACHTSCHELLilNG, (lucas) een landschapschilder van Brussel, die in het laatst der XVIquot; en begin der XVIIC eeuw leefde. Hij overtrof zijn leermeester Lode wij!; de Vaddor in juiste nabootsing dernatuur... Zijne tafercolen zijn bekoorlijkengrootsch cn van een verwonderlijke verscheidenheid en konnis, en transparant van koloriet.quot; Zie Immorzoel, Levens der 1 loll, en Vlaamsche. kunst' schilders. |
AC ID Ü M KT li 110. Men duidt met dit woord die wijze van bepaling van hot znurgolmlte in oen mot water verdund zuur aan, waarbij dc scheikundige ontleding niet in toepassing komt, Ten dien einde wordt gebruik gemaakt van do bekende natuurkundige olgensehappen, als hot soortgelijke gowigt, het kookpunt, do 1 lichtbreking enz., die eenmaal voor zuren van vcrsehillond zuur-gohalto bekend zijnde, daarna tot do bepaling der sterkte van dezelfde zuren kunnen worden gebezigd. Gewoonlijk maakt men gebruik van het soortgelijke gowigt, waarvoor dan ook vele tabellen ontworpen zijn; wil men editor eene naauwkeurige bepaling maken, dan kan zonder scheikundige ontleding, geen zuivere uitkomst verkregen worden. (Verg. Handwörterh, d. reinen u, ctnffeto. Chemie \on Dr. Licbig, Dr Poggendorff u. I)r. Wobler; Braunschweig, 1842. Supplemento zum Handwörterh. etc 1850.) ACKI5B, (voi'iscus iiokatius) oen Vries, die zich van de academie te Groningen, met aanbeveling van Ruhnkenius en Voorda, naar die van Lei/den begaf, om aldaar privaat onderwijs in do oude talen te geven; lator werd hij reotor te 1 la Item, waar hij overleed. Hij was een zoor onrustig man, die meer vijanden dan vrienden had, en ter kwader faam stond. Hij maakte zich als Latijnseh dichter bekend: doch zijne gedichten zijn van luttel waarde, en uit de oudere cn latere dichters zamengeflanst, soms schreef hij gansoho regels uit Catullus, Tibnllus, Proportius, Ovidius, Janus Secundus, Georgius Sabinus , Lotiehius, Lucretius over met verandering van een of meerdere woorden. Zijne gedichten zijn te Franeker in 1780, vermeerderd en verbeterd te Groningen 1789, 1798 in 8° in hot licht verschenen. Van enkele der-zelve, gelijk van zijne Eleyia ad Leidam etc, bestaan afzonderlijke uitgaven. In 182G werd nog oen Ode el 4 hl. epiyr. van hem gedrukt. ACKERMAN, (konkad) een beroemd schouwspeler, dien do Duitschors als don schepper van hun vadorlandseh tooneel mogen aanmerken. Hij werd in het begin der zeventiende eeuw geboren, en verwierf door zijn talent een aanzienlijk vermogen, hetwelk hij aan do volmaking van hot tooneel en dc opleiding van schouwspelers besteedde. In 1707 nam hij het bestuur van don schouwburg in Hamburg op zich, en stierf aldaar in 1771. Ackorman speelde zijne rollen, inzonderheid in het komieke meesterlijk. Ook zijne vrouw Sophie Charlotte Bioroichol, welke in 179-2 overleed, was eene uitmuntende sehouwspoolstor. ACKERSDYCK (wit.i,km counelis) werd don 12 Doe- 17(io, te 's llertogenbosch geboren , waar zijn vader praetiserond advocaat, schepen cn raad dor stad was. Na do Latijnschc scholen doorloopen te hebben, bezocht hij dc hoogoschool te Utrecht, die hij in 1779 verliet, na hot verdedigen coner hoogst merkwaardige verhandeling over het nut en gezag der dichtkunst en diohtoron in de regtsgoleerdhcid, cn over hot nut dor rogtsgeleerdheid bij de lozing en verklaring der diohtoron (Dissertatio de utilitnie ei anctn-ritate poëseos et poütarum in jurisprudential nee non de utilitate juris-prudeniiae in leyendis et explicandis poëtis; Traj, ad Rhon. 1779; ■!„ Nu de waardigheid van doctor in do beide rogten verworven hcli-bende, zette hij zieh als advocaat in zijne geboortestad neder, en word in 1782 tot seeretaris van dezelve benoemd. Door de om-wonteling van 1795 van zijn post ontzet, nam hij de rogtsgoloerde praktijk wederom ter hand eu zette die in den Bosch tot het jaar 1807 voort, toen hij tor liefde van zijn ecnigen zoon, thans hoog-leoraar te Utrocht, zijne woonstede naar die stad overbrugt, ton einde hom onder zijn oog tot de wetenschappen te doen opleiden. Omstreeks dien tijd gaf koning Lodowyk hem hot uitzigt op het gewoon lidmaatschap van den Raad van State; hij wees het van do hand; vruchteloos trachtte bij zieh echter te vorschoonon, toen hom de waardigheid van staatsraad in buitengewone dienst werd aangeboden. Te Utrecht vatte hij do oefening dor rcgtsgolocrde praktijk op nieuw op, waarvan hij echter in 1811 afzag, om als vroderogtor werkzaam te zijn, In deze betrekking bleef hij tot het jaar 1820, toen bij naar Rotterdam verhuisde, waar hij sedert als ambteloos burger leefde en zich met zijne geliefkoosde letteroefeningen, de vadorlandscho letter-, geschied- en oudheidkunde bozig hield. Voor zoover wij weten heeft Ackersdijek, behalve zijn dissertatie, weinig of geen afzonderlijke werken in het licht gegeven; doch vele belangrijke opstellen zijn van hem, zoo in de werken dor verschillende maatschappijen , waarvan hij lid was, als in periodieke geschriften opgenomen, B, v. Geschiedenis van de Rederijklcamer in de hoofdstad en Jlfeijerij van 's Hertoqenhosch: Beschrijving van het dorp /'/oemc/; Nijmegen, 1818 8°,; Aanmerkingen over de onbebouwde, gronden in de Prov. Noord-Draband, bijzonder in de Meijerij van 's Ilcrtogenbosch, zooveel het ragt op dezthe betreft; Iets over de rivier de Dommel, wat het geschiedkundige 4e- 0 |
42
AC K—AGO
|
treft; Iets over hctyeen de zuidelijke Provineien der Nederlanden hel/ben toegebragt tot de beoefening der wetenschappen; Onderzoek naar de beduidenis der benoeming van Maisniede-leeden; Aanmer-l'injcn over de middelen, waardoor in de Nederlanden de slavernij langzamerhand vernietigd, dc staat der dorp- en landlieden verbeterd en de landbouw bevorderd is; Verhandeling over het regt van de Grint; Geschiedkundig onderzoek omtrent Herman de Rnijter van s ller-togenbosch; Verhandeling over de stille waarheid, over Pladdla villa; Taxandria en anderen; zuo in do Werken der Maats, van Nederl. Letterk.; Bijdragen tot regtsgel. en ivetgev.; Tijdschrift voor Geschied. Oudheidk. en Statistiek in de Prov. Utrecht; Vriend des Vaderlands: Vaderl. Letteroef. en anderen. Ackcrsdijck was lid dor genootschappen: Dulces ante omnia lilusae. Vlijt kweekt kunst, Jen-dimus ad unum. Tandem JU surculus arbor, van de Maats, der Ned. Letterk. te Loydon, van hot Koninklijk genootschap van Taal- en ketterkunde to Antwerpen, van het Koninklijk genootschap Concordia te Brussel, honorair lid van het Provinciaal genootschap van kunsten en v'etenseluippen in Noord-llrtuul, corresponderend lid van hot Thüringsch Sachsische Verein te Hallo en Maagdenburg, cor-resp. lid van het Kon. Ned. Inst. Hij overleed den 7 Julij 1843. Zie Handel, der jaarl. vergad. van de Maats, der Ned. Letterk. tc Loyden; 1843, bl. 24 volgg. ACNE. Eene ziekelijke aandoening der smeer- of vot-kliertjes in de huid, dio daarbij tot vooruitstekende harde puistjes opzwollen. Acne simplex wordt deze aandoening genoemd, wanneer er zich enkele puistjes vertoonon, zoo als men dit dikwijls bij jonge lieden van beide kunne ziet. Deze puistjes staan vooral in het gelaat, op het voorhoofd, do borst en op den rug, zeldzaam op de ledematen. Een meer ernstige vorm is do acneindurata, die zich soms uit acne simplex ontwikkelt, maar zich ook wel eens vertoont zonder dat deze voorafgegaan is. Hierbij zijn de puisten grooter en duren langer, terwijl de zwelling der huid, die na de verettering terugblijft, dikwijls eerst na maanden, zelfs na jaren verdwijnt. Do derde soort, acne rosacea, in het Fransch couperose, vertoont zich zeer zeldzaam bij jongelieden, meer bij bejaarde menschen en eer bij mannen dan bij vrouwen. Hierbij bestaat eene slopende ontsteking van do kliertjes, die zich aan de huid mededeelt, waarbij de vaten verwijd zijn. Van daalde donkerroode kleur, soms als van rood koper. De huid vertoont zich daarbij oneffen, knobbelig en men ziet do uitgezette vaten als blaauwe strepen zich kronkelen. De eerste soort kan naauwolijks tot de ziekten gerekend worden; de tweede, maar vooral de derde berust op inwendige oorzaken en gaat vooral met gestoorden omloop van het bloed in den onderbuik gepaard. Overmatig gebruik van sterke dranken en wijn kan den derden vorm opwekken; van daar dat groote puisten in liet gelaat bij onze voorouders Bordeaux-vaardcrs werden genoemd. ACONIET. (Zie Monnikskap.) ACONITINE. (Zio Monnikskap.) ACONTIUS, (jacob) geb. te Trente, studeerde aan dc Itali-aansche hoogescholen in de regten, moest in 1557 zijn vaderland verlaten, wijl hij do l'rotestantsehe godsdienst omhelsd had en begaf zich naar Engeland waar hij omstreeks 1566 stierf. Hij was een man van veelzijdige geleerdheid, en een scherpzinnig verboteraar van hot toen heerschende wijsgeerig onderwijs in zijn werk De Methodo etc.; Basil.; 1558, 8°. Moer roem verwierf hij door zijn werkje: De Stratagematibus Satanae in religionis negotio per super-stitionem, errorem, haeresin, odium, columniam, schisma, etc. libri VUT; Basiioae, 1565, 8°,; ibid. 1582, Squot;.; eene derde uitgaaf bezorgde Jacobus Grasserus. Achter de vierde, ibid. 1610, 8». heeft men zijne Epistola de ratione edendorurn librorum, die reeds te Basel, 1565,8quot;. gedrukt was , gevoegd. Voorts verschenen cr uitgaven van tc Basel, 1618, 1620, 8°.; Oxfort, 1631, 8°.; Amsterdam, bij Jan Ravcstein, 1652, 1674, 12°. Dit bockskc is in de meeste talen overgebragt, ook in de Nederl. onder den titel van Arglistigheit des Satans; Amst. 1660, 12». Het verwierf hier te lande eene groote populariteit. Zie David Clement, Bibl. curieuse; toni 1, p. 36, Baue, Chaufepid en anderen. ACORES. (Zio Azorische eilanden.) ACOSTE. (oiniisToigt;noiiD8j). Een Portugeosch geneeskundige, die in de eerste helfi der XVIdl' eeuw leefde. Hij deed eene reis door Oost-In die, en bragt veel toe tot het invoeren van ondcr-schcidene nieuwe specerijen tot geneeskundig gebruik. Hij schreef |
Tratado de las droguas y medicinas de las Indias Orientates; Burgos, 1578, 4°. ACOTYLEDONEN noemt men in navolging van A. L. de Jussieu, die gewassen in welker zaden ('liier sporen geheeten,), zelfs met het beste mikroskoop, geene kiem en dus ook gecne zaadbollen (Cotyledones) ontdekt kunnen worden. Daartoe be-hooren de zwammen, wieren, kortmosscn, bladmossen en varens in uitgebreideren zin, welke familien allen in de 24quot; klasse van liet kunstmatige stolsel van Linnaeus, onder don naam van Cryp-togamia worden tcmggevomlen. •— Onder de Acotylodenen be-hooren do enkelvoudigste plantjes, zoo als de écneellige wieren en zwammen te huis. De gewassen, die niet onder deze groote afdeeling gerangschikt kunnen worden, omdat zij eene kiem en dus ook zaadbollen bezitten, heeft de Jussieu mono- of dico-tyledonen geheeten, al naar dat zij een enkel of twee van deze organen doen onderkennen. AGRA. Rijk op de Goudkust ter kuste van Guinea in Afrika, ongeveer 26 Engelsche mijlen lang en van 12 tot 20 mijlen breed. Het heeft het gezondste klimaat van de geheele kust, doch de grond is er ligt en zandig, en ongeschikt voor don groei van graansoorten. Men heeft er onuitputtelijke zoutmijnen. De handel is zeer levendig, en wordt bevorderd door vele volken uit den omtrek. De Engelschen bezitten hier hot fort St. James-Gastle of Engelsch Acra, de Nederlanders Grèvecajur of Hollandsch Acra. ACRAGAS was een zeer beroemd Grieksch drijver in metaal. Ten tijde van Plinius, omstreeks het midden der eerste eeuw na Christus, zag men te Rhodus, in den tempel van Bacchus, gouden en zilveren drinkschalen, waarop de hand van Acragas, nymphen en centauren voorgesteld had. Ook werd onder zijne beroemdste werken de voorstolling eener jagt gerekend. ACRE. Zekere vlaktemaat in Engeland en in de Staten van Noord-Amerika, gelijkstaande met 0,405 bunder of hectare. ACRE, (st. jean d' acre) het oude Acco, tegenwoordig door de Turken Akja genoemd, is eene stad aan do Syrische kust, die eertijds eene uitmuntende haven had, welke later wel verzand is maar toch nog onder de besten aan die kust gerekend moet worden. Zij was oudtijds, onder den naam van Ptolomaïs en ook naderhand, ten tijde der kruistogten , onder den tegenwoovdigen naam, bloeijend en volkrijk; verloor wel aanmerkelijk, sedert hare verovering door de Saracenen, in de dertiende eeuw; doch haie gunstige ligging voor den handel heeft, in do vorige, haren bloei weder in zoover hersteld, dat zij, in het laatst van die eeuw, reeds 30,000 inwoners bevatte. Koren, rijst, katoen en zijde maken do voornaamste artikels van den handel uit. De geschiedenis dezer stad is zeer opmerkenswaardig; in 1004 kwam Acre onder do magt der Geneuzen, in 1187 nam het Sultan Saladijn, die het evenwel in 1188 weder verloor. Van toen af werd hot tot in 1291, de voornaamste landingsplaats der kruisvaders, de zetel van een bisschop en der ridders van St. Jan. Eindelijk viel het den Egyptennren in handen en in 1517 den Turken. In 1/99 hield zich hier dc Engelsche Commodore Sir Sidney Smith 61 dagen lang staande tegen de Fransehen en dwong hen tot den aftogt, Den 27 Mei 1832 werd de stad door Ibrahim-Pacha met storm genomen en bleef onder de heerschappij des onderkonings van Egypte tot in 1840, toen zij zich na een bombardement van twee dagen, aan de vercenigde Engelsch- Oostenrijkseh-Turksche vloot moest overgeven. ACRISIUS , koning van Argos, nadat hij met zijnen tweelingbroeder Praetus over de kroon getwist had. Zijne echtgenoote |
ACQ ACT
|
Eurydico baarde hem eene dochter Danae, welke liij in verzekerde bewaring stelde, omdat het orakel hem voorspeld had, dat hij door do hand van zijnen kleinzoon zonde omkomen, Desniettemin bragt Danaë bij Jupiter eenen zoon ter wereld, Perseus genaamd, dien Aerisius tegelijk met de moeder in eene boot in zee liet werpen. Beiden werden behouden, en Perseus, die zich door dappere daden weldra beroemd maakte, had het ongeluk, bij gelegenheid dat hij zich in het worpen met den discus oefende, zijnen grootvader dien hij niet kende, te dooden, en aldus de godspraak te vervullen. (Zie verder Danaë en Perseus,^ ACRO AM ATISCII, van hot Gnekscbo woord (iaoruofiai ik hoor. Met dat woord worden zulke leerstellingen aangeduid, dio niet geschreven, maar aan een klein getal uitverkoren leerlingen mondeling worden medegedeeld, omdat zij geacht worden voor de groote menigte ongeschikt of zelfs gevaarlijk te zijn. In dit laatste geval is acroanmtisch hetzelfde als hot in tegenstelling van het exoterische, dus genoemde esoterische. Somtijds wordt het gebruik van dit woord uitgestrekt tot aanduiding van geschrevene leerstellingen, die de meest moeljelijke punten der wetenschap behelzen, en in eene taal zijn voorgedragen, die alleen voor ingewijden verstaanbaar is. Zoo werden de schriften van den wijsgeer Aristoteles ingedeeld in acroamatische en exoterische. Het is echter zeer moeijelijk de grenslijn tusschen deze beide deelento trekken, onjuist te bepalen welke tot het eene of andere doel behooren. ACROBAAT, eigenlijk hoog — of steillooper, is ontleend uit het Grieksch en beteekent koorddanser. ACRO, een Grieksch geneesheer te Agrigentum, op Sicilië geboren. Hij was een tijdgenoot van Empedoeles. 1'linius en Ga-lenus noemen hem den stichter der empirische seeto. Van zijne werken is niets overgebleven, maar Consing heeft hom voor don schrijver gehouden van het werk, De prisca medicina, dat onder de schriften van Hippocratos bewaard is. Bij het heorschon vande pest te Athene, liet hij vuren ontstoken voor de woningen dor besmetten. ACRONIUS, (kuakd) in 1572 predikant der Hervormden te Kranoker, en vervolgens te Alkmaar, Bolsward, Cornjum en eindelijk te Schiedam, waar hij in 1612 zou overleden zijn. Ilij was wol een geleerd, doch tevens een onverdraagzaam man, waarvan zijn twistgesprek, dat hij ten jare 1596 openlijk met den doopsgezinden Pioter van Geulen, te Leeuwarden , gehouden heeft, blijken draagt. Hij behoorde in 1611 tot de zes contra-ro-monstrantsche predikanten die bij do bekende Haagsehe conferentie, de leer van Gomarus zouden verdedigen. Kr zijn drie geschriften van dezen Acronins bekend: eene verklaring van den Hoidelborschcn Cathochisnuis, IC narratio Cathechetica, quaquaes-!ionen CathechismiEcclesiarum Belgicarum el Palatvialus explicantur; Schiedam, 1806, 4°.), eene Onderwijzing over de Chrislelijke Cal/ie-chismus-, Schiedam, 1608, 8quot;., en oen stuk tegen Uitenbogaard's verhandeling Over het regl der overigheid over de Kerk. ACRONIUS, (joiiannes) die den geslachtsnaam Acronins van zijne geboorteplaats Akrum in Friesland aannam, en in het midden dor XVIe eeuw, te Basel het hoogleeraarsambt in de genees- en wiskunde met grootcn lof bekleedde. Hij stierf in 1564 aan de pest, en liet oenige wiskundige werken na, dio bij Saquit vermeld staan. ACRONIUS, (joiiannes) een nazaat van den bovengemelde, zoon van Bernard Acronins, eerst predikant te Wonds werd, later to Jarsum, in de nabijheid van Embden. Na onder do leiding van voortreffelijke leermeesters, zoo als Franc. Junius en Zaeliarias Ursinns gevormd te zijn, word hij achtervolgens predikant te Eilsum. Groningen en Wesel, van waar hij, nadat die stad in 1614 door Spinola veroverd was, naar Deventer vlugtte. Sedert sloeg hij verschillende beroepen af, doch aanvaardde in 1617 dat van hoogleeraar in de godgeleerdheid on van inspector van 's Lands voedsterlingen en van de gemeene tafel te Franeker, en twee jaren later dat van predikant te Haarlem, waar hij in 1627 overleed. Schoon een afkeer van twisten hebbende, was hij oehter con voorstander der kerkelijke regtzinnigheid, on deelde in den hevigen geest zijner eeuw. Zijne schriften van polomischen aard, vindt men bij Vriemoet, Allien. Frisiae, p. 108, seqq. en bij Glnsins, Godgel. Nederland. ACRONIUS, (joh.) of Johannes Acronius a Buma, predikant te Beekbergen, gaf in 1681, onder andere gedichten, oenige psalmen uit, en vervaardigde Latijnscho gedichten, dio bij Iloenfft en Peerlkamp niet vermeld zijn, maar voorkomen op Cat. der liibl. der Maats, van Ned. Lctterk. dl. 2, hl. 269. Zij zijn tusselicn 1670 en 1688 vervaardigd en te Deventer gedrukt. |
ACROPOLIS. Griekenland, dat in oen groot aantal kleine onafhankelijke Staten gesplitst was, moest reeds vroeg op de versterking zijner steden bedacht zijn en het grootste gedeelte dnnr-van was dan ook op bergen of rotsen aangelegd , terwijl do sterke muren overigens het beste bevoiligingsmiddol tegen vijandelijke aanvallen aanboden. Later, toon de bevolking aangroeide, werd gewoonlijk de ruimte tusschen deze muren te klein bevonden en de stad daalde in de vlakte af en breidde hare straten rondom den berg uit, die met zijne muren en torens nude vesting der stad uitmaakte en acropolis genaamd werd. Hier werd het kostbaarste goed der burgoren bewaard; de schatkist, de archiven , de tafelen der wetten, de tempels en beelden der beschermgoden. Bijna alle oude steden bezaten eene dergelijke acropolis, waarvan men nog vele overblijfselen aantreft, zoodat men hot getal dor steden, die daardoor verdedigd werden , op vierhonderd schat. Onder do grootste werken van bouwkunst, waarop het oude Griokonland bogen mag, noemt do acropolis van Tirynthe (tegenwoordig Palaeo-Anapli) de eerste plaats in. Pausanias verhaalt van do muren van Tirynthe, dat zij uit ruwe stoonen opgebouwd waren, zoo groot on zwaar, dat oen span ossen niet in staat was don kleinsten van zijne plaats te brengen. Zoodanig vond Pausanias die overblijfsels en zoodanig kunnen wij ze nog ten huldigen dage aanschouwen, want na het jaar 468. v. Chr., toen Tirynthe verwoest werd, is dat oord verlaten gebleven. Ook do acropolis van Mycene (Karvati in Morea), die omstreeks de XVII1'eeuw voor Chr. gebouwd word, levert in ontzettende ruïnen overblijfselen van Cyclopischen bouwtrant op. Deze acropolis lag op ecnon heuvel in do gedaante van een onregelmatlgen driehoek; de muren waren van buitengemeen groote stoonen opgebouwd en drie poorten leidden naar binnen, waarvan de eene de beroemde leeuwonpoort was, die wij hiernevens in plant voor-stollen. Deze bevindt zich heden ton dage nog in ongeveer den-zolfdon toestand, waarin haar Pausanias in do tweede eeuw onzer tijdrekening aanschouwde, en heeft bare vermaardheid te danken aan het daar boven aangebragte relief, dat buiten twijfel onder do nog bestaande Griekscho kunstwerken, het alleroudste is. Nog behooren tot do moest beroemde acropolon, doch allen van veel latere dagtoekoning, die vanArgos, Larissa genoemd; die van Messone, welke den naam van Itliomo voerde; die van Thebon, naar Cadmus Cadmeia genoemd; die van Corinthe, Acro-Corinthus en die van Athene, dio boven alle anderen de Acropolis geheten werd. (Vergelijk omtrent deze laatste hot art. Athene.') ACROSTICHON, een gedicht, waarvan de begin- of eindletters van enkele verzen of regels een bijzonderon naam of zin vormen; b. v. gt;ndren mogen al hun leven, fe! aar het onbereikbrc streven; te^icts ontbreekt aan mijn geluk, gt;ls ik u in de armen druk. |
ACT
44
|
Eon schoon dubbel acrostichon, wnarvan tie begin-lotlcrs don naam Jacobus, en do eind-lettors dien van Catsius vormen, vindt mon voov do werken van Jacob Cats. liet is van Joannes Arsorius. ACTA ERUDITORUM boteokont eigenlijk handelingen der ijeleei'dcn; aldus was do uaiim van hot oorsto letterkundige tijdschrift in Duitsehlaml, dat ook buiten 's lands vool opgang maakte. Do Loipziger Hoogloeraar Otto Moncke, grondvestte hetzelve in 1680. ^[eol• dan cone eeuw bestond dit tijdschrift; in do eerste jaren, toen onder andoren Leibnitz, ïhomasius, Carp-zow en Loijser modoworkers waren, had hot groote juridische en politische waarde, doch langzamerhand verviel het door sloehto redactie on eindigde in 1782. ACTA LITERARIA, dat is letterkundige verhandelingen. Alzoo noomt mon bij geleerde maatschappijen, zoo als b. v. bot Provinciaal Utroebtseho Genootschap, die dooien der werken, welke de letterkundige Latijnscho verhandelingen bevatten. ACTA SANCTORUM is deels de naam van alle verzamelingen van oude narigton over de martelaren en heiligen der Grioksche en Latijnscho kerk, deels in het bijzonder do titel van een werk dat al dio berigten bevat, en hetwelk door bemiddeling dor orde van de Jesuiten, door den Antworpschen Jesuit Johannes Bolland, in 1643 begonnen, en na deszclfs dood door andore geestelijken van dezelfde orde — volgens don naam van den eersten schrijver gewoonlijk Bollandisten (zie aldaar) genoemd •— tot in hot jaar 1794 voortgezet, maar tot heden toe nog niet voltooid is geworden. (Antwerpen, Brussel en Tongerloo, 1643—1794), 53 declon in folio, welke slechts tot op don 15,]011 October loopon. Dit werk hoeft moor mystiek-godsdienstige en ascetische, dan historische of kerkolijk-juridischo waarde. ACTAEON. Een beroemd jager uit den heldentijd der Grieken Men verhaalt van hem dat hij. Diana met hare nimfen in hot bad bespied hebbende, voor deze onvoorzigtigheid door de godin in oen hert veranderd en door zijne eigene honden verscheurd werd. ACTIE noemt men in de oorsto plaats een schriftelijk bewijs van oen kapitaal, in eono handels- of nijverhoidsondorneming voorgeschoten. Men heet hot dan ook wol aandeel, omdat hot een bewijs van deelgenootschap oplevert on derhalve regt geeft op het genot dor uit dergelijke ondernoming voortvloeijendo winsten. Zij kunnen hoofdzakelijk bestaan in aotiën op naam van oenig bepaald persoon , of aan toonder, dat is , zonder vermelding van eigen naam. In beide gevallen behooren zij tot de verhandelbare papieren, wier waarde rijst on daalt, naar mate van het meerdere of mindere vertrouwen dat het publiek daarin stolt, of van de moerdore of mindere winsten die do ondornomingen afwerpen. Zij vortogenwoordigon oen kapitaal, dat is een wezenlijken rijkdom; doen zij dit niet, zoo zijn hot slechts stukken papier waaraan mon tijdelijk door beursspel waarde mag hoohton, maar dio inderdaad geonerloi waarde bezitten, euwierkoopenenverkoopon slechts windhandel vormt. — Actie, betoekent in de tweede plaats ook in regton, hot regt van klagte aan iemand toekomende ten gevolge ooner regtsbetrekking tussohon hem en andoren, en iemand actioneron is zooveel als hom in rogten betrekken of vervolgen. ACTIEHANDEL. (Zie Law.) ACTINIA. (Zie Zee-anemoon.) ACTIUM. Een gebergte in Aearnanio, in Griekonland, bo-loomd wegens don aldaar voorgevallenen veldslag, waarin Octavianus Augustus de ovorwinning op Antonius behaalde, en daardoor opperhoersoher van het Romeinsehe rijk werd. ACTIVE HANDEL. (Zie Handel.) ACTIVE SCHULD. (Zie Schuld.) |
ACTON (Joseph) was do tweede zoon van Eduard Acton of Hacton, een lorsch edelman, als goneosheer te Bosamjon gevestigd, alwaar hij in 1737 geboren werd en eono goede opvoeding erlangde. Hij trad in dienst bij de koninklijke marine, vatte echter verbittering togen Frankrijk op, daar men hom ecne hoogere nanstol-ling weigerde, en koerde terug naar Engeland. Later kwam hij in Toseaanscho zeedienst en voorde bevel over de oorlogschepen, waarmede de Groot-Hertog de onderneming van Karei Hl, koning van Spanje, in 1775 , togen Algiers ondorsteundo. Hij had het geluk don Spanjaarden bier van veel dienst te zijn. Op aanbeveling van Karei III geraakte hij nu bij Ferdinand IV, koning van Napels, in zeedienst. Hij wist zich aan het Napelsche Hof do gunst der koningin te verworven, on zag zich woldra tot minister van marine, later van oorlog, en oindolijk tot hoofd van don staatsraad verhoven (1786). Van dat oogonblik afkan men zoggen, dat Acton en do koningin het rijk bestuurden. Beidon wedijverden in haat togen Frankrijk en sloten zich, bij toenemend overwigt van dat rijk ook in Italië, aan Engeland on Oostenrijk aan. Toen do Franseho admiraal La Touche in 1792 Napels met bombardement bedreigde en hierdoor de regering tot onzijdigheid dwong, verhoogde dit slechts de verbittering des ministers. Hij sloot zieh ton naauwste aan don Britschon gezant Hamilton aan, wiens echt-genoote eono vertrouwde der koningin was. Met grooton ijver liet do minister aan do uitbreiding dor zeemagt arbeiden, en bragt die in weinige jaren tot cone aanzienlijke sterkte. In Jnlij 1793 sloot hij ecne alliantie met Engeland en poogde, doch te vergeefs, allo Italiaansche Staten in één bondgenootschap to vereenigen. In 1796 zag hij zich genoodzaakt met Buonaparte een wapenstilstand aan te gaan to Brescia. Door zijne standvastigheid was do vrede den lldon Oct. 1796 met het Diroetoiro gesloten, echter alle-zins eervol voor Napels. Zijne voorliefde voor vreemdelingen, de invoer van papierongold, maar vooral zijn hoohton aan Oosten-rijksche rogoringsboginselen maakten hom vele vijanden, terwijl daarenboven de Franseho partij hot vuur dor onrust in Napels aanstookte. Te vergeefs poogde hij dit door eono strenge polioio, door aanbrengers en door hot oprigton eener regtbank (giunta di Slalo), dio zoor streng togon schuldigen en vermoondo schuldigen te werk ging, tegen te gaan. Hij wachtte hierbij slechts op ecne gunstige gelegenheid, om zich openlijk togen het trouwlooze Frankrijk to vorklaren. Die gelegenheid schoon zich aan te bicden na don slag van Aboukir, in 1792. Een verbond werd gesloten met Oostenrijk den 19 Mei 1798, met Rusland den 29 November en met Groot Brittanie den 1 December doszelfdon jaars. Men kent don allerongelukkigston afloop van don voldtogt onder Mack, waarbij hot Napelsche leger geheel uiteonliop. Do koninklijke familie en de ministers zagen zich genoodzaakt, 31 Dccembcr 1798, uit Napels te wijkon naar Palermo. De Fransohen dioden 23,quot;:quot; January 1799, eerstgemelde stad binnenrukten, vestigden er, door hunne aanhangers geholpen, de republiek. Deze had echter slechts een voorbijgaand bestaan, daar don 21''°quot; Junij de stad reeds weder aan do koningsgezindon, onderdon CardinaalRuffo, overging, die echter oeno algemoeno amnestie beloofde. Do koningin en Acton deden don koning echter dit verdrag vernietigen op grond, „ dat een koning nooit mot oproerlingen capituleert.quot; Het was slechts het voorwendsel tot do gruwzaamste vervolging tegen allen die vermoed werden de minste denkbeelden van vrijheid te koesteren. Men berekende woldra het getal der gevangenen, in do verschillende gevangenissen des rijks opgesloten, op 30,000. Zij werden voor een afzonderlijk gcrogtshof (giunta) vervolgd. Jongelieden van 16 jaren worden ter dood veroordeeld; de markiezin Fonseoa en de hertogin di Popoli werden tot do galg verwezen; regtschapen burgers worden gestraft, ja, kinderen van 12 en 13 jaren oud, ten lande uitgebannen. Veel van dit woeden moot voorzeker op rekening der koningin en vooral van Lady Hamilton gestold worden, maar niettemin rust de verantwoordelijkheid daarvan niet minder op den eersten minister. Hot hof keerde in 1800 van Palermo naar Napels terug en moest nu oindolijk, 28Maart 1801, vrede to Florcnco aangaan. Frankrijk kreeg daardoor thans moer invloed en Acton zag zich dien ten gevolge genoodzaakt in 1804 het hof te verlaten. Hij keerde echter spoedig terug, om, na nog ecne vergoofscho poging van Ferdinand IV tegen Napoleon, in 1805, mot hot hof voor de tweede maal naar Palermo te vlngten, waar hij de partij dor Britten zeer bleef voorstaan en zich hierdoor zelfs het ongenoegen der koningin, op den hals haalde. In 1806 werd hij in zijne waardigheid van minister vervangen door don markies Circollo, terwijl hij twee jaren later op Sicilië stierf. — 1808. Het karakter dezes mans is op do moest uiteonlooponde wijze voorgesteld en beoordeeld cn nog is de gosohiedonis welligt niet geheel in staat een volkomen juist oordeel over hem te vellen. Vooral daar zijn gohoele leven to zoor is zamengewoven mot dat der koningin Maria Caroline, zustor der ongelukkige Maria An-toinottavanFrankrijk,om althans met zokerhoidte kunnen zoggen, wolk aandeel der schuld aan vele treurige en vreesselijke gebeurtenissen hij mag gehad hebben. Tot beider versohooning kan gezegd |
ACT-AC U
45
|
worden dat zij dooi- do tijdsomstandigheden waarin zo loefden, vroesselijk bewogen en voortgesleept werden. Dergelijke vor-schooning is echter geeno regtvoardiging voor de vele gruwelen onder Acton's bestuur gepleegd. Voor het overige schijnt hem geenszins bekwaamheid cn standvastigheid te kunnen ontzegd worden. Zijne pogingen om vloot en leger in goeden cn weerbaren toestand te brengen, pleiten hiervoor; maar al zijne inspanningen konden den Napolitanen gecne krijgszucht of krijgstucht inboezemen. Zijn afkeer van Frankrijk vervoerde hem wclligt tot onvoorzigtige stappen, maar was anders, uit het oogpunt der staatkunde, wel te regtvaardigen, en kan hom evenmin ten kwade worden geduid als aan Pitt. Het is echter zeker, dat hij te zeer tot de Oostenrijkschc staatkunde overhelde, hetgeen zijne vijanden magtigo wapenen tegen hem in handen gaf. Om kort te gaan, Acton was een dier staatslieden die noch adel van ziel, noch talent, noch genoegzame kunde bezat, om zich boven den tijd waarin hij leefde, te verheffen, of dien te leiden. Door dien op eenzijdige wijze te bestrijden, berokkende hij groote rampen, werd schuldig aan onverantwoordelijke daden en eindelijk zeifin den stroom dor gebeurtenissen medcgeslecpt. ACTUAKIUS. (joannes) Joannes, zoon van Zacharias, leefde als lijfarts tegen het einde der XIII' eeuw aan het hof te Constan-tinopel. Hij is meer bekend onder den naam Aetuarius, een titel dien vele geneesheeren te Constantinopel gedragen hebben. Er zijn verscheidene werken van hem bewaard gebleven, die zoowel om den stijl, als om den inhoud geprezen worden. Over de uitgaven zijner werken, zie Choulant, Handh. d. B'ucherkunde filr die Uitere Medicin; 2° Ausg., Leipzig, 1841, 8quot;. S. 153, 154. ACTUEEL. Zooveel als quod est actu, en dus hetzelfde wat volgens het spraakgebruik van Aristotcles door hem genoemd wordt ro oi' y.uT tvtnyttuv Hiermede werd door de scholastike wijsgeeren datgeen aangeduid wat opgehouden hoeft eeniglijk mogelijk te zijn, wat meer dan wezenlijk (reëel) wat dus ook daadwerkelijk is. Het is dus een vermogen of cene kracht die niet alleen bestaat, maar die in werking is. Zoo bestaat do wil, maar is niet in werking, tenzij men bepaaldelijk hot een of ander wil. Actueel is dus meer dan reëel: het is de openbaring van het reële. Uit de wijsbegeerte is dit woord in het dagelijksche leven overgenomen, en beteekent hot aanwezige, voor zooverre het dcszelfs aanwezen daadwerkelijk openbaart. ACUNA, (cimiSTOigt;iiuito d') een Spaansch Jezuit, in 1597 te Burgos geboren, stak over naar Amerika om de inwoners van Peru en Chili tot het Christendom te bekeeren. Na zijne terugkomst gaf hij een verhaal uit van do ontdekking der Ama-zonen-rivier; Madrid, 1641; in 4°. Om politieke redenen werd dit boek alom vernield, zoodat er slechts een zeer klein aantal exemplaren van is overig gebleven; doch er bestaat eene Fransche vertaling van door Gomborville, Parijs, 1682, 2 dln. in 12»., d' Acuna overleed in 1675. ACUPUNCTATIO. (Zie Acupunctuur.') ACUPUNCTUUR, acupunctatio, het naaldsteken, van acus, naald ou punctum, pnnclatio, het stoken. Eene kunstbewerking in de geneoskundo, in de XVIIquot; eeuw van de Chinezen en Japan-nezen overgenomen, later geheel in vergetelheid geraakt. In 1816 hoeft Berlioz te Parijs, en in 1821 Chanhill te Londen, de aandacht er op nieuw op gevestigd. Deze behandeling, aldus weder te voorschijn geroepen, werd vooral in Frankrijk met geestdrift ontvangen en tegen zeer vele ziekten aangewend. In ervaren handen is zij niet zeer pijnlijk. Zeer fijne metalen draden, van gehard goud, zilver of staal, worden met groote snelheid in de zachte doelen van het ligchaam gestoken, of ook wol met oen bijzonder hamertje er in gedreven. Het oogmerk is om daardoor pijn te bedaren en door prikkeling gunstig op verlamde doelen te werken. Bij krampen, rheumatismus cn verlamming is zij gebezigd. De hooggespannen verwachtingen van deze geneeswijze zijn teleurgesteld, ofschoon men ook nu aanneemt, dat men aan het eenvoudige naaldstcken allo nut niet kan ontzeggen. Deze behandeling wordt dan ook nog nu cn dan gebruikt. Later is de werking der acupunctuur, door die met de olcctrieiteit en hot galvanismus te verbinden, versterkt. (Electro-cn galvano-punc-tuur.) Over do wijze waarop hot eenvoudige naaldsteken werkt, zijn vele thcorien opgesteld, die echter onbevredigend zijn. Vergelijk Pelletan, Notice sur Vacupuncture; Paris, 1825; Cloquct, |
Traité del'acupuncture; Paris, 1825; Beek, Uber die Acupunctiir; Miinch., 1828, on C. Emmert; Leerh. derheelk; vert, door M. Po-lano; Gouda, bij van Goor; 8U. 1° dl. bl. 182 vlg. ACUSTIEK, een woord van Griekschen oorsprong, beteeke-nonde do gehoorleer of de loer der geluiden en tooncn. Zij maakt een gedeelte dor natuurkunde uit, die weder in verschillende onderdeelon wordt gesplitst. Ofschoon de wijze waarop dit onderworp behandeld wordt, niet altijd dezelfde is, kan het volgende dienen om een overzigt te geven van de ondordeelen der aenstiek. Daar hot geluid cene eigenaardige, trillende beweging is, waarin de stof kan worden gobragt, en deze trilling, aan de omringende lucht medegedeeld, daarin eene galmende beweging veroorzaakt wordt de aard, snelheid en grootte dezer galmingen onderzocht, en do snelheid van voortplanting dos geluids in do lucht bepaald; alsmede do oorzaak van do meerdere of mindere hoogte en laagte, der sterkte en van den eigendommelijken kank der tooncn. Vervolgens worden do wetten nagespoord waarnaar de trillingen der muzikale toonen plaats hebben, dio van dorzclver gelijktijdige voortbrenging (zie Accoord) ; — en het volstrekte aantal trillingen bepaald, die tot de voortbrenging van toonen van eene bepaalde hoogte worden vereischt. Daarna worden de trillingen van vaste ligchamen en vloeistoffen bij verschillende afmetingen nagegaan, benevens die der terugkaatsing van de geluidgalmingen, dat is van de echo's. De theorie cn zamcnstclling van do verschillende muziekinstrumenten behooron mede hiertoe, alsmede de snelheidsbepalingen van het geluid in verschillende middenstoffen. Eindelijk wordt tot de aeustick gerekend de konnis van de organen der stem bij don inensch en bij de dieren, en van de wijze waarop door hem do geluiden worden voortgebragt; alsmede de zamonstelling van het gohoor-orgaan. Vele gedeelten dezer wetenschap zijn voor eene streng wiskundige behandeling vatbaar, en van daar dat zij somtijds nog in eene proefondervindelijke en wiskundige aenstiek wordt verdeeld. Onder de schrijvers over dit onderwerp behoort in de eerste plaats Chladni te worden genoemd {Die Acustiek, 6e-arbeitct oon E. F. F. Chladni; Leipzig, 1802quot;), alsmede Savart, Soeboek, Colladon, Sturm en meer anderen. Onder onze landgc-nooten die zich hiermede hebben bezig gehouden, verdienen Moll en van Beek, van Roes en Buijs Ballot te worden vermeld. ACUTE ZIEKTEN, ziekten dio snel verloopen, ook met een kunstwoord, heete ziekten genaamd, in tegenoverstelling van de chronische of slepende. Men noemt aldus de ziekten die binnen twee of drie weken in genezing, in andere ziekten of in den dood overgaan en met koorts gepaard zijn. In de handboeken worden echter vele ziekten, die zeer snel verloopen kunnen, tot de slopende gerekend, b. v. de bloedspuwing en de beroerte, omdat deze meer als verschijnselen van langdurig lijden worden aangezien. Zoo als in de natuur overal het geval is, zoo is het ook hier. De grenzen zijn niet altijd te bepalen, ofschoon do uitersten ver van elkander verwijderd zijn. Ziekten die gewoonlijk snol verloopen, kunnen soms van langen duur zijn, en zoo heeft men ook dikwijls waargenomen, dat andore, die tot do slepende behooron, een zoor snel verloop hadden. Eene zenuwkoorts kan in enkele gevallen tot den veertigstcn dag en ook langer aanhouden. Longtering en kanker, om twee voorbeelden uit de rij der slepende ziekten te noemen, die aan ieder bekend zijn, verloopen soms zeer snel en eindigen met den dood van den lijder, voor dat de tormijn, dien wij in onze bepaling voor do heete ziekten aangenomen hebben, verschenen is. Voor de behandeling blijft dc verdeeling in hcoto en slopende ziekten van gewigt, en in dien zin onderscheidt men ook ziekten die snel verloopen, van de slepende, waarbij dan voorde bepaling, alleen op het gevaar wordt gelet dat den lijder bedreigt. Bij de eerste zal vooral een practisehe blik, door goede studio cn ondervinding voorbereid, een eersto vcroischte in den genceshoer zijn. Bij de andere zal bekendheid met de ondervinding van anderen, do eigenlijke geleerdheid in verband mot eigen ondervinding, meer van toepassing kunnen wezen. ADA, gravin van Holland, was dochter van graaf Dirk VH , en van Aleid van Kleef. Bij don dood van Dirk in 1203, moest, volgens sommigen, zijne oenigo dochter Ada hom opvolgen, terwijl echter andoren Willem I, broeder van Dirk, als graaf wildon erkennen. Aanspraak op de grafelijkheid kon door hem |
ADA
46
|
wolligt gcmnakt worden, op grond dat het graafschap Hollanp niet tot de zoogenaamde goede of volkomene leenen, die ook op vrouwen overgingen, behoorde, maar dat het slechts een mansleen was, gelijk zoo velen in Duitschland, waar de agnaten en niet de cognatcn erven. Men mag echter aannemen dat dit vraagstuk van het leenregt, door Bilderdijk uiteengezet, juist niet veel invloed heeft gehad op de gebeurtenissen die Ada's leven troffen, tc meer daar zij door velen, ook door schrijvers van die oude tijden, voor wettige gravin gehouden werd. De grond harer rampen was de eerzucht van hare moeder en van haren oom. Dirk VII had zich namelijk, na gedurende zijn leven meermalen in twist en openlijken oorlog met Willem geleefd te hebben, ten slotte opregt met hem verzoend, ja, toen hij den dood voelde naderen, zich begeerig getoond om hem te spreken, en hem do voogdij over zijne dochter op te dragen. Zijne gemalin konde echter dit denkbeeld niet verdragen, niet gedoogen dat haar gezag en invloed zouden eindigen en vervangen worden door dat van den man, dien zij zelve eenmaal bij Alkmaar, in het open veld, bloedig bestreden had. Wil-lem's magt tegen te werken, was haar hoofddoel. Geholpen door den graaf van Benthem, oom van Dirk, gerugsteund door vele der Hol-landsehe edelen, besloot zij heimelijk hare dochter aan Lodewijk, grave van Loon of Loos, zoon van Gerard, grave van Loon, en Maria, dochter van Hendrik III, grave van Gelder , ten huwelijk tc geven. Lodewijk werd in stilte naar Holland ontboden en hield zich ten huize van Dirk van Altena schuil. Op de eerste tijding van 's graven dood, begaf hij zich naar Dordrecht, alwaar hij terstond met de jonge Ada in den echt werd verbonden. Dit geschiedde met zoo groote overhaasting en onvoegzaamheid, dat men zich den tijd niet gunde om eerst 's graven lijk ter aarde te bestellen. Eerst nadat in hetzelfde huis de huwelijksplegtigheid verrigt en het trouwfeest, gevierd waren, werd 's graven stoffelijk overschot naar Egmond vervoerd en aldaar begraven. Graaf Willem vernam den dood zijns broeders niet zoodra of hij wilde naar Holland komen, waar echter het huwelijk van Ada reeds voltrokken was en hem vrijgeleide geweigerd werd, zoodat hij zich genoodzaakt zag naar Friesland terug te keeren. Een aanzienlijk gedeelte der Ilollandsche edelen, waaronder Filips van Wassenaar en Jan van Rijswijk, was ondertusschen op zijne zijde, daar zij zich weinig goeds voorspelden van graafLodewijk's bestuur, die toch daarbij vrouwe Aleid geheel naar de oogen zou zien. Do misnoegden besloten graaf Willem in stilte naar Holland te ontbieden, en daar hij bij do Zeeuwen zeer bemind was, werd hem in Zeeland hot grafelijk bewind opgedragen. Vermomd en op zeer heimelijke wijze, geraakte hij door Holland in Zie-rikzee, waar men hom nu openlijk voor wettigen graaf uitriep, en van Loon van de voogdij vervallen verklaarde. Wouter van Eg-mond en Albert Banjaard poogden in Holland de Kennemers voor hem te winnen, ja vormden het plan, om vrouwe Aleid met het jeugdige echtpaar to Egmond, bij de maandelijksche kerkdienst voor don overleden graaf, te overvallen en gevangen te nemen. Dit laatste lekte echter uit en met moeite ontkwam Aleid en haar schoonzoon, door dc hulp van Gijsbreeht van Ainstel, het dringend gevaar door naar Utrecht te vlieden. |
De jonge Ada moest dan te Haarlem, na een huwelijk van slechts 18 dagen, haren echtgenoot voor eenige jaren verlaten, en vlood, onder bescherming van Kogier van Meerhem, Hugo van Voorne en eenige andere edelen, naar den burg te Leiden. Geheel Holland geraakte hierop in beweging en koos partij tegen de ongelukkige vorstin, die in den burg belegerd , zich spoedig door gebrek genoodzaakt zag dozen over te geven. Zij viel nu in handen van haren bloedverwant, Willem, heer van Tellingen, die haar heuselielijk behandelde. Toen hierop Willem in Holland was aangekomen en alom als graaf erkend, werd zij waarschijnlijk op het eiland Texel gevangen gehouden, doch overigens overeenkomstig haren staat behandeld. Van hier moet zij naar Engeland gegaan zijn en daar eenigen tijd geleefd hebben. In 1207 is zij uit Engeland teruggehaald, en wel, zoo het schijnt, ten gevolge der bemoeijingen van haren echtgenoot van Loon, die dit zelfs bij verdrag, in 1206 met Willem aangegaan, bedongen had. Ada schijnt omstreeks 1218, buiten Holland, waarschijnlijk in het land van Luik, waar het leen haars gemaals gelegen was, te zijn gestorven, ofschoon er over de laatste gebeurtenissen, en ook over den tijd en de plaats van haar verscheiden, veel verschil van gevoelen bestaat. ■— De wederwaardigheden dezer jeugdige, schoone en edele gravin, buiten eigen schuld het slagtoffer van do staatzucht eener moeder, vau de vervolgingen eens bloedverwants, was wel geschikt voor eene dichterlijke behandeling, zoo als die van N. Beets in zijne Ada van Holland; Haarlem, 1840. ADAEQUAAT, een woord, dat van het latijnsche adaequare (gelijkmaken) is afgeleid, wordt bij uitsluiting van kundigheden en ideen gebruikt, voor zooverre zij met de objecten die zij voorstellen, overeenkomen. Wanneer ideen het onveranderlijk en bevattelijk wezen der dingen voorstellen, terwijl de zinnelijke gewaarwording van deze steeds veranderlijk en voorbijgaande is, dan kan men zeggen dat een idee meer adaequaat is, d. i. meer overeenkomstig de natuur van het object, naar mate het meer gereinigd blijkt van het zinnelijk gewaarwordingsvermogen. In de wijsbegeerte van Spinosa komt dit woord dikwerf voor. Zoo verklaart hij de kennis van het eeuwig en oneindig bestaan van God als ingewikkeld bevat in elk onzer ideen, voor eene adaequate kennis. ADAGIO is een toonkunstig woord. Er zijn vijf hoofdgraden van muzijkale beweging of snelheid, welke, van het langzame tot het schielijke, in deze orde volgen: largo, adagio, andante, allegro en presto. Van dezen is adagio de tweedegraad; doch onder dit woord verstaat men ook geheele thema's of muzijkstuk-kcu, welke in dezen graad van beweging, en wel op eene tecdere, aandoenlijke wijze gespeeld of gezongen worden. ADALBERT of ALDEBERT. een Gallier, die omstreeks 744 het Christendom predikte. Hij ijverde tegen de vermenigvuldiging der beelden en der relequien in de R. C. kerk, werd door den aartsbisschop Bonifaeius, apostel der Duitschers, van ketterij beschuldigd en in 744 in het Concilie van Soissons, en het volgende jaar te Rome, veroordeeld en in den kerker geworpen. Het gelukte hem te ontsnappen, doch hij werd, zoo als men meent, door eenige herders , aan de oevers van de Fulde, vermoord. ADALBERT of ADELBEKT. Apostel der Prnissen, werd in Boheme uit een rijk adelijk geslacht geboren. Hij ontving zijne opvoeding in Maagdenburg (na 973), onder den tocnmaligen aartsbisschop Adalbert, van wien hij ook dien naam verkreeg, want vroeger heette hij Woyteck. In Boheme wedergekeerd, word hij tot bisschop van Praag verheven, doch de groote gestrengheid, waarmede hij in zijn bisdom tegen de heidensche gebruiken en dc ruwe zeden en gewoonten ijverde, had geer. ander gevolg dan dat hij vijfjaren later naar Rome moest vertrekken, met plan om van daar een togt naar Jeruzalem te ondernemen. Het kloosterleven. dat hij zoo te Monto Cassino als te Rome, had lecren kennen, oefende zulk eencn invloed op zijn gemoed uit, dat hij besloot zich aan hetzelve te wijden, en als monnik zijn leven door te brengen. Toen de paus hom ochter beval naar Praag terug tc keeren, volgde hij (993) dat bevel. Hier hervatte hij met de vorige gestrengheid zijne hervormingen, en op nieuw ondervond hij zoo groote tegenkantingen en zulk een haat, dat hij vurig naar de stilte |
ADA
47
|
van het kloosterleven begon te verlangen. Hij legdo, bij gelegenheid dat het volk te l'raag eene overspeelster die in een klooster gebragt was, met geweld uit de vrijplaats gerukt en vermoord had, voor do tweedemaal zijne bisschoppelijke waardigheid neder en begaf zich op nieuw naar zijn klooster te Kotnc. Op deze reis bezocht hij Hongarije en doopte te Grau den prins Stephanus, die later als koning don bijnaam van de heilige verkreeg. ïe Rome ontmoette hij keizer Otto III, die den vromen man lief kreeg, en met zich naar Duitschland nam. Van daar trok hij naar Frankrijk, en bezocht de kloosters Tours en Fleury. De keizer en de hertog Boleslaus van Bohème wenschten dat Adelhert naar zijn bisdom mogt woderkeoren, doch daar bij op nieuw door de Bohemers be-Icedigd werd (zij hadden zijne geboorteplaats verbrand cn eenige zijner broederen vermoord) cn zij zijne wederkomst niet begeerden, besloot hij voor altijd den bisschoppelijken staf neder te leggen cn zich te wijden aan de bekeering der Heidenen. In den beginne was hij het niet eens, werwaarts zijne schreden te wenden. Gedurende zijn verblijf bij den Poolschen hertog Boleslaus, kwam hij tot het besluit de naburige heidensche Pruissen het woord te verkondigen. In 997 scheepte hij zich, ondersteund door don genoemden hertog, op den Weichsel naar Dantzig (Gidenal) in , en predikte daar en elders onvermoeid het Christendom, tot dat hij den 23 April 997, in de nabijheid van de stad Pillau, door een werpspies en eenige lanssteken gedood werd, toen hij, een vreemdeling, een aan de goden geheiligd veld betreden had, hetgeen de heidensche Pruissen voor eene misdaad, des doods waardig hielden. Met uitgebreide armen en voor zijn moordenaars bij God om genade biddende, viel hij ter aarde en stierf den marteldood. Do Poolsche hertog Boleslaus kocht het ligclmam van Adelbert van de Pruissen, liet het te Gnesen begraven en gelastte, dat men bedevaarten naar zijn graf doen zou. Ook keizer Otto III bezocht hot en verhief ter eere van den heiligen man, Gnesen tot een aartsbisdom. De Bohemers die den strengen prelaat bij zijn leven veracht hadden, wenschten zijn gebeente te bezitten. Zij ontvoerden hot in een oorlog met de Polen (quot;1030) uit Gnesen en begroeven het te Praag. Er zijn twee oude levensbeschrijvingen van Adalbert, de eene bij Canisius {Led. antiq. V, p. II), de andore bij Surius gedrukt. De eene is zonder twijfel door Adelbert's vriend en reisgenoot, Gauclentius, de andere door den heiligen Bruno geschreven. Met deze levensbeschrijvingen vergelijke men Cosmas' Pragens. chron. en de logende van den heiligen Adelbert, bij Dobner, Monum. hist. Boëmiae, II, 4 sqq; verg. Palacky, Geschkhte der Blilmer; Prag. 1836, Bd. 1, S. 234 ff., en Voigt, Gesch. Preussens] Konigsb. 1827, Bd. \, S. 244—280 en s. C50 ff. ADAM. De eerste, door den Almagtige geschapen mensch, wiens korte, doch belangrijke en allemonschen zoo na betreffende geschiedenis, men in do eerste hoofdstukken van Gods openbaring lezen kan. Verder is zeer overdenkingswaardig liet door Coquerel, in zijne Biographic Sacrée, over onzer aller stamvader ter neder gestelde. Zie dat werk op het artikel Adam van bladz. 70—87. |
ADAM. Drie broeders van dezen naam hebben als beeldhouwers roem verworven. De oudste, Lambert Sigisbort, in 1700 te Nancy geboren, waar zijn vader dezelfde kunst oefende, ging, 18 jaren oud, naar Metz cn kort daarop naar Parijs; behaalde hier den eersten prijs en vertrok vervolgens naar Rome, waar hij 10 jaren bleef, en de eardinaal van Polignac do twaalf marmeren standbeelden, onder den naam van het geslacht van Ligo-medes bekend en die men in het paleis van Marius gevonden had, door hem liet herstellen. Hetzelfde deed hij met meer andere antieke beelden, welke naderhand door den koning van Pruissen gekocht worden. Toen men in Rome tot do oprigting van hel groote gedenkstuk, de Fonteinen van Trevi, besloot, was Adam een van de zestien beeldhouwers, wier teekening door Clemens XH gekozen, doch waarvan de uitvoering door do Itaiiaansche kunstenaars zoo lang vertraagd werd, dat hij op de voordeeligstc aanbiedingen naar Frankrijk terugkeerde. Hier was zijn eerste werk eene groep van do Seine en de Marne, voor do fonteinen van St. Cloud, en werd hij, in 1737, lid van de acadcmic en naderhand hoogleoraar bij dezelve. Zijn proefstuk was Neptunus , die de golven stilt, en eenen Triton aan zijne voeten hoeft. Hij besteedde vijfjaren aan de groep van Neptunus en Amphitrito, voor de kom van Neptunus te Versailles, waarvoor hij, behalve den prijs, nog eene jaarwedde van 500 livres ontving. Het standbeeld van Hioronimns, hetwelk thans in do kerk van St. Roehus staat, wordt voor een van zijne beste stukken gehouden. Van zijne vorige werken bevinden zich twee in groepen van brons, de Jugt en Visscberij verbeeldende, te Berlijn. Hij stierfin 1705. - Zijn broeder, Nikolaas Scbastiaan, geb. 22 Maart 1795, leerde de beeldhouwkunst bij zijnen vader to Parijs, en ging in 172C naar Rome, waar hij twee jaren later, bij de academie van St. Lucas den prijs behaalde, en na 9 jaren toovens, van daar naar Parijs terugkeerde. Hier werd hij lid van de academie, en bearbeidde, tot een proefstuk, Prometheus wien de gier verscheurt; welk beeld later door hem voltooid werd Zijn voornaamste stuk is de graftombe van do koningin van Polon, gemalin van Stanislaus. Hij stierf in het jaar 1778, in den ouderdom van 73 jaren. — De derde broeder, Framjois Gaspard, word in 1710 te Nancy geboren, en was almede een leerling van zijnen vader. Hij begaf zich in 1728 naar Rome; leerde hier van zijne broeders do behandeling van het marmer; koerde vervolgens naar Parijs terug — waar hij bij de academie den eersten prijs behaalde — en in 1742 naar Rome. Van daar vertrok bij, in plaats van zijnen broeder Nicolaas Scbastiaan, die door Frederik II was uitgenoodigd, naar Berlijn, arbeidde aldaar verscheidene jaren en stierf te Parijs in 1759. ADAM (meester) of Adam Billaut, ook bekend onder deu naam van den schrijnwerker van Nevers, verwierf in zijn tijd als dichter eenigen naam. De eardinaal de Richelieu schonk hem een jaarwedde; de groote Condé beschermde hem; Cornoille moedigde hem aan; Voltaire rangschikte hem onder de schrijvers der eeuw van Lodewijk XIV, en dezer dagen hebben twee Fronsche letterkundigen hem tot onderwerp van eene vaudeville gemaakt (Les chevilles de ma it re Adam). Billaut schaamde zich zijn ambacht niet en noemde do drie bundels die hij het licht gaf, naar drie werktuigen die hij gebruikte: Les chevilles, le vilebrequin, Ie rabot— men noemde hom ook Virgile au rabot. Het ontbreekt zijnen ge-diehten noch aan kracht, noch aan gloed; maar zij zijn vol grofheden en onnaauwkourigheden. Hij stierf in zijne geboorteplaats Nevers, den 19J'!I' Mei 1622. ADAM VAN BREMEN, heeft veel toegebragt tot de voortplanting van het Christendom in Scandinavië, doch do plaats waaien do tijd wanneer hij geboren werd, is onbekend. Zeker is het ilat hij in hot midden der XIC eeuw te Breinen kwam, en kanunnik on opzigter dor stadsschool was. Hij schijnt eenige togten in het noorden, tot verspreiding van het Evangelie ondernomen en de zendelingen die uit Bremen derwaarts vertrokken, mot raad en daad bijgestaan te hebben. Men vindt belangrijke berigten, uit den mond dier zendolingen verzameld, over Denemarken, Zweden en Rusland, in zijne Ilisto-riae Ecclesiaslicae; Eccles. Hamburg, et Sremens. ab anno 788 ad annum 1076, lib. IV, die meermalen uitgegeven zijn; gelijk ook zijn werk De situ Daniae et reliquarum trans Dan. regionum natura. ADAMIjERGER, (jiaiue anne) geb. Jaquet, in 1752 te Wecncn geboren en in 1804 aldaar gestorven, was gedurende eene halve eeuw eene der beroemdste tooneelspeelsters op den koninklijken schouwburg. Zij muntte vooral in het treurspel uit. Haar vader Jaquet was hof-acteur, en haar echtgenoot Ademberger, een toen zeer geliefd zanger. Hare dochter Antoinette was de bruid van Theodor Korner en aan deze verecniging dankt Duitschland menig schoon lied van dien beroemden dichter. Antoinette huwde iu 1817 en verliet het tooncel, waarop zij veel roem begon in te oogsten. ADAMITEN. Volgens sommigen een secte, reeds in de tweede eeuw na Chr. geb. ontstaan, en een tak der Brasilidcanen en Carpocratianen, die een ccrloozen omgang met allerlei personen, de vermenigvuldiging der huwelijken (veelwijverij) en de vrijheid om van hot vlecsch der offerhando te eten, toeliet. Sommigen houden de leerlingen van Prodeeus (zie dat art.), van welke Clemens van Aloxandrie en Tcrtullianus spreken, voor de Ada-miten, doch Epiphanius noemt het eerst hun naam , zonder te melden dat zij leerlingen van Prodeeus waren. Hij schrijft „dat zij hunne vergaderingen in een oven hielden; dat zij , zoo mannen als vrouwen, er naakt in gingen en zoo onder elkander zaten, lazen en baden; dat zij zich cchter op do gave der onthouding beroemden en verzekerden dat indien iemand zich aan onkuischhcid schuldig maakte, hij uit de vergadering gedreven werd gelijk Adam uit het paradijs.quot; Augustinus voegt er bij dat zij een afkeer hadden van |
8
|
hot huwelijk, omdat Adam zijno vrouw niet oer bekend had dan nadat hij gezondigd had. Gedurende don Hussiten-oorlog ontstond er te Bohomon oen dergelijke seete, die ook naakt hunno godsdionst-oofeningen hielden. In 1421 vertoonde zij zich op oen eiland dor rivier Lusinicz, waar zij door Ziska verrast doch niet uitgerooid werd, wijl zij nog in dc volgende jaren, in groot aantal in Hohomon on Moravie gezien werden. Zij waren in diepe verachting bij do llussiton, en hadden als zij een afkeer van de heerschappij der Koorasohe kerk. Deze soeto vereenigde zich met de Tuboriten, die dien ton gevolge soms met de Adamiten verward worden ADAMS (joiin) word in 1735, in de kolonie dor Massachusets-ISay, uit een der oudste en aanzienlijkste geslachten geboren. Vóór de omwenteling in zijn vaderland, muntte hij als regtsge-leerde uit en verdedigde bij het uitbarsten der onlusten, do rogten der koloniën in verschillende geschriften. Zijne Geschiedenis r.nn den strijd tusschen Amerika en het moederland maakte oen sterken indruk op zijne medeburgers. Nadat de krijg der onafhankelijkheid begonnen was, werd hij in 1774 en 1775 tot lid van hot congres verkozen, en hielp aldaar het zoo gedenkwaardig besluit van den 4'1™ Julij 177C nemen, waarbij de Amerikaansche koloniën voor vrije, onafhankelijke en souvoreine Staten verklaard worden. Mot don beroemden Benjamin Franklin, vertrok hij hierop als gevolmagtigd minister naar het Fransche hof, ten einde met hetzelve oen verdrag van vriendschap en koophandel te sluiten. Na zijne terugkomst vertrok hij mot hetzelfde oogmerk naar Holland, alwaar hij de algcmecne Staten bewoog aan den oorlog met Engeland doel te nemtn. Hij begaf zich vervolgens wederom naar l'arijs, waar hij den vrede met Groot Brittanie, waarbij de onafhankelijkheid der Vereenigde Staten erkend werd, tot stand bragt. Daar het zijn helderzienden blik niet ontging, dat dc centrale regering in do jeugdige republiek niet magtig genoeg was. en daardoor aan andere Staten geen vertrouwen koude inboezemen, vereenigde bij zich met Washington, Hamilton en anderen, in het voorstellen van veranderingen, waaruit dc constitutie van 1787 geboren werd. Washington werd hierop president, en Adams vice-president der republiek. Nadat echter Washington die betrekking had nodergelegd, werd Adams in zijne plaats gekozen. Onder alle omstandigheden deed hij die hooge betrekking eere aan , en werd daarin door Jefferson opgevolgd, Adams, tot het stille burgerlijke leven teruggekeerd, stierf in 1803 te New York, in hoogon ouderdom. Hij was een edel en regtschapen mensch, oen groot staatsman, oen voortreffelijk schrijver. Getuigen voor dit laatste zijne werken; Over de verde-dijing der regeringsvorm enz., 3 dln. 8°., en eene Geschiedenis der Republieken. ADAMSAPPEL. Hieronder verstaan sommigen oene soort van appel mot eene kleine, langwerpige, gele, bleekrood gestippelde, zeer zuur smakende vrucht (quot;zie Uijlkens, Nodorl. Ooftboomfoelt; 1850 , ophot art. Pomme-figue sans pep in). Algomconcr echter zal men dit woord van toepassing vindon op do vrucht van oen tot de natuurlijke familie der Oranjes behoorond gewas, wordende deze aldus geheeten, omdat men aan haar voet of ondereinde eenige in een kring geplaatste diepten of uithollingen bemerkt, welke, hoewel dan ook slechts in de verte, aan een door mon-schentandon te weeg gebragtcn beet herinneren. De legende nu zegt, dat deze vrucht tot de verbodenen in het Paradijs behoorde; en heeft haar daarom met den bovengonoemden naam toegerust. Do Dnitschers noemen haar om dezelfde reden ook wel Para-diesapfel,. terwijl ons woord Paradijsappel al weder op eene werkelijke appelvrucht betrekking heeft. ADAMSAPPEL. Het vooruitstekende gedeelte van bet strot-tenhoofd, ongeveer in het midden van den hals; bij mannen meer dan bij vrouwen zigtbaar, bij welke het strottenhoofd veel kleiner is en de hals, oven als het goheole ligchaam meer ronding heeft, ïoen Adam in het Paradijs van de verboden vrucht had gegoten, zou hem, volgens de Rabbijnsche sprookjes, een stukindo keel zijn blijven steken, en dit word tot straf aan hem en zijne mannelijke nakomelingen tot een toeken gesteld. ADAMSBRUG. Aldus noemt men eene aaneenschakeling van zandbanken of riffen, die het eiland Ceylon bijna met do vaste kust van Indie verbinden. ADAMSPIEK. Dc hoogste berg op het eiland Ceijlon, dien de |
Cingaloson Ham-al-ol noomen en die in het Sankritsch Talmala boot. Hij ligt onder 6°, 49' noordelijke breedte en 98°, 4' oostelijke lengte van Greenwich, op 12 mijlen afstand van Columbo, en is bij helder weder 80 mijlen ver zigtbaar. Geologisch is hij nog niet onderzocht, en ook niet gemeten. Hier ontspringt de hoofdrivier van het eiland, Marelalonga, die door haren mond de beste haven in geheel Indie, te Trineonomale, vormt. De aanhangers van Bocdah houden dozen borg voor heilig, en vele pelgrims reizen derwaarts. Zij ruilen met elkander hun vredestoeken, hot betelblad, om daardoor de banden van verwant- en vriendsehap te bevestigen en vijandschap te verzoenen, waarna een priester van Bocdah hen op den top van den berg inzegent, en van hen eischt dat zij in hun verblijf deugdzaam zullen leven. De weg naar den top des bergs bedraagt, volgens Davy, 8 Engelsche mijlen, en is op sommige plaatsen zeer steil. Op den top vertoo-nen de priesters van Bocdah eene diepte , als indruk door zijnen voetstap achtergelaten. Eerwaardige oudoboomon, inzonderheid rhododendron, omringen deze gewijde plaats. Do inwoners ge-looven dat Adam en Eva daar begraven liggen, on wijzen de voetstappen van don stamvader nog in de rotsen aan. Men beklimt den berg door behulp van ijzeren ketenen, aan denzolven vastgeklonken. ADAMUS, (mklciiiok) schrijver van een werk; Vitae German. Medic, qui sec. sup. at quod excurrit, claruemnt, congeslae et ad annum MDCXX, cleductae; Heidelb, 1620, in 8°. Later ook in iquot; ADANSON. (Mioiiel) Een beroemd kruidkundige, in 1727 te Aix in Provence geboren. In zijne prilste jeugd kwam hij reeds te Parijs, en werd hier al vroeg een voorwerp van algemeene bewondering. De natuurlijke historie was zijn moest geliefkoosde vak, zonder dat hij echter daarbij zijne andere studiën verwaarloosde. Reaumur en Bomhard de Jussieu waren zijne voornaamste leermeesters. Het stelsel van Linnaeus, hetwelk toon opgang begon te maken, wekte zijne naijver op. Hij vond andere, die hem meer zeker toesehenen, en 14 jaren oud, had hij er reeds vier ontworpen. Zijne sterke zucht voor de bevordering der wetenschappen, dood hem besluiten om onbezochte landen te doorreizen. In 1748, nog geen 21 jaren oud zijnde, nam hij de reis aan naar Senegal, waaraan hij het grootste deel van zijn vermogen besteedde en gedurende welke hij onnoemelijke schatten in al de drie rijken der natuur verzamelde. Het gebrekkige der tot hiertoe plaats hebbende wijze van verdeeling inziende, poogde hij eene nieuwe, algemeene, en alles bevattende, daar te stollen. Bovendien vervaardigde bij van de door hom bezoohto landen naauwkourigo kaarten, en stolde woordenboeken zamen van de taal der onderscheidene volken, welke bij leerde kennen. Na een verblijf van vijf jaren in eene zoo boete en ongezonde luchtstreek, keerde hij naar zijn vaderland terug, waar hij , in 1757 zijne llistoire naturelle du Senegal in hot licht gaf, en, twee jaren later, ten gevolge van eenige meesterlijke verhandelingen tot lid der academie verkozen word. In 1703 verscheen zijn groot kruidkundig werk, onder den titel: Families des plantes; doch hij miste daarmede zijn doel, om aan de kruidkunde eene nieuwe en andere gedaante dan Linnueus gedaan had, te geven. Ook vond men er eenige onnaauwkeurigheden in, welke hij zelf erkende, en die hem vijf jaren daarna, deden besluiten, eerst om bet op nieuw en naderhand om eene volledige Encyclopedie uit te geven. Hopende op de begunstiging van Lodewijk XV, bragt hij het, door onvermoeide vlijt zoo ver, dat hij in 1775 aan de academie een zeer uitgebreid plan overlegde, hetwelk aan oen j nader onderzoek onderworpen werd, waarvan de uitslag aan de verwachting van den steller niet beantwoordde. Hij bleef intus-schen aan do voltooijing van zijn werk arbeiden, waaraan hij alles ten koste legde; doch de omwenteling bragt hem eensklaps in zulk oenen droevigen toestand, dat hij bij de oprlgting van het nationaal instituut, tot lid van hetzelve verzocht wordende, ten antwoord gaf: dat bij deze uitnoodiging niet kon aannemen, omdat hij geone schoenen bad. De minister van binnenlandschc zaken bezorgde hem oen jaargeld, en sedert werkte hij onvermoeid aan do uitvoering van zijn groot ontwerp, tot aan zijnen dood die in 1800 voorviel. Er zijn weinig werken van hem gedrukt, in vergelijking van zijne menigvuldige nagelaten handschriften. Zijn naam word aan het plantengeslacht Adansonia (zie Apenbroodboom) gegeven. ADAUCTUlS onderging den marteldood te Home, onder Dio- |
ADD-ADE
49
|
clotimuis. Ilij was ccn patriciër cn beambte aan het keizerlijk paleis en toen hij gedood word, keizerlijk schatbewaarder. Euso-bius, Uist. Eccles VIII e. 11. Het blijkt hieruit dat ook op personen in hooge betrekking, ja zelfs aan het keizerlijke hof geplaatst, de edicten tot vervolging werden toegepast. ADDER. De adder behoort tot het geslacht Pelias, onder do kruipende dieron, wordt tot drie voet lang, is blaauwachtig graamv met oon zwarten zigzagstreep over don rug, uit vierkante of ovale en ronde vlekken zamongosteld, die door schuinschc strepen met elkander verbonden zijn. Tusschfti do oogen telt men drie hoornachtige plaatjes; op don buik 150, cn aan dc staart 30 paar schubbon. De tanden zijn 10 of 12 in de onderkaak en 20 binnen den mond; in do bovenkaak een langen giftand, 2—4 kleine tandjes daarachter. De adders worden door geheel gematigd Europa aango-troffen, voornamelijk in zware bosschen op de bergstreken; ook bij ons in Utrecht, Gelderland, Overijssel on Drenthe. Bij sterke zomerwarmte zijn zij zeer vlug en levendig, en koestoren zich gaarne in don zonneschijn op stoonon en afgehakte boomstammen; hun voedsel bestaat uitwonnen, insecten, muizen en kleine vogels. Daar zij op muizen zoor belust zijn, brengen zij somwijlen don landman groot voordeel aan, door een groot getal veldmuizen to vernielen. Kikvorschen schijncn zij te schuwen, en omtrent hagedissen is hot niet uitgemaakt of zij die eten of niet. Des winters schuilen zij weg in mollen- of muizengalon, of tussohen do spleten van oude gebouwen en houden daar hunnen winterslaap, Van April tot September verwisselen zij vijfmaal van huid; do wijfjes hebben 12—20 oijoren in zich, waaruit zich de jongen nog vóór het loggen ontwikkelen, zoodat do adders levendbarende dieren zijn. De jongen zijn van giftanden voorzien, als zij tor wereld komen. Mon verhaalt dat zij bij het naderen van gevaar, zich in don mond der moedor verborgen; maar dit is bezwaarlijk to gelooven. Zij worden omstreeks !) jaren oud, en ziju moeijolijk te dooden zonder kneuzing, daar zij na 4 uur onder water of 2 uur in brandewijn te hebben gelogen, nog bijkomen. De afgehouwen kop bijt nog en is vergiftig. Het gif der adders werkt zoor spoedig op kleinere vogels en muizen; grootore dieren, als b. v. bondon, blijven er slechts oenigc dagen ziek van. De beet is bij don monsch zelden doodolijk, cn van Lier getuigt dat hij, ondanks alle nasporing, niet oon onkel voorbeeld hooft kunnen vinden, dat iemand in het landschap Drenthe aan do gevolgen van een adderbeet zoude gestorven zijn. Verg. van Lier, Verh. over de slangen en udders van hel landschap Drenthe; Amst. 1781, 4quot;.; Bechstein, in Lacepcde's Amphi-bien, III, 173; Wydlor, Serpents de la Suisse, 182G; Bonaparte, Fauna Italica, Fase. 12. ADDERTONG. (Ophioylossum vulgatum, L.) De naam van eeno varen, dat in vochtige duinvallcijen van ons Vaderland niet zeldzaam is, en zich van andere inlandsche varens terstond door dc enkelvoudige aar onderscheidt, die, door oon onkel oirond blad ondersteund; uit louter vruchthoopjes is zamengesteld. Dit plantje, dat gt;/ï tot 1 voet hoog wordt, is een geliefkoosd voedsel van schapen en geiten. O. ADDISON (Joseph) was oen beroemd Engelsch schrijver. Hij werd den 1 Mei 1672 te Milston geboren en ontwikkelde al vroeg zijnen aanleg tot de dichtkunst. In 1699 ontving hij een jaargeld om daarvoor te kunnen reizen, en ging naar Frankrijk on van daar naar Italic. Na zijne terugkomst werd hij onder de regering van koning George, in 1717, tot den gowigtigen post van staats-socre-taris verheven, doch hij liet deze betrekking weder varen, omdat hij mcor geloerde dan staatsman, meer schrijver dan redenaar was. Hij is do schrijver van het beroemde treurspel Calo, hetwelk, uithoofde van do toenmalige stemming der Engelscho natie, zeer veel opziens baarde. Ondertusschen hoeft hij zich ook als proza-schrijvor gekenmerkt en is als zoodanig, ook buiten 's lands, inzonderheid wegens zijnen Spectator vnReize door Italic, bekend. Toon zijn einde naderde, liet hij lord Warwick, con jong, losbandig man, over wien hij voogd geweest was en wiens moedor hij gehuwd had, bij zich komen, en sprak hem dus aan: Ik heb u laten roepen om u te doen zien, hoe een christen sterft. Hij overleed in het jaar 1719, in den ouderdom van 48 jaren, en word in do abdij van Westminster bijgezet. Als monsch was Addison van een onberispelijk gedrag, en een oprogt voorstan-dor van ware godsdienst; in de zamonloving was hij ernstig en afgetrokken, en sprak weinig met personen die hij niet genoeg kende. Verg. Aikin, The life Addison; en Macaulay, Cril. and historical essays, |
ADDOSSK, in hot blazoen, zegt men van twee klimmende dieren, die rug tegen rug staan; ook van andore figuren, als bijlen, sleutels enz. die mot do hoofden van elkander gekoerd zijn. ADEL. Hot mag bijna oen grondtrek der menscholijko natuur genoemd worden, dat men buitengewone oeroblijkon of magt toekent aan hen, die zich door buitengewone daden of begaafdheden nuttig hebben gemaakt of wel boven andoren hebben onderscheiden. In deze neiging des menschen ligt do oorsprong des des adels. Aanvankelijk berustte hij op openbare mooning; later , naarmate de maatschappijen zich moor ontwikkelden, ontstond eerst de rijksadel. — Wanneer men in den laatsten, meer beperkten zin don adel en zijne geschiedkundige ontwikkeling nagaat, zoo mag men daaronder verstaan een bijzondoron stand van burgers, die bijzondere burgerlijke on politieke rogton genieten, welke daarenboven bij erfopvolging hun en hunnen afkomolingon verzekerd zijn. Wat betreft de geschiedkundige ontwikkeling des adds van dc vroegste tijden af, zoo heerscht daaromtrent groot verschil van meeningen. Terwijl von Hallor, Hiillmann en andoren aannemen dat in allo tijdon on bij alle volken, tot zelfs bij wilde stammen oen adel bestaan hoeft, on daarin de natuurlijke, ja als het ware goddelijke instelling dos adds meonen to zien, wordt dit door andoren ontkend en hevig bestreden, o. a. door Wclokor, Staats-lexikon, in voce. — Hot valt niet te ontkennen dat dergelijke strijd hoofdzakelijk is ontsproten uit do verschillende denkbeelden die do schrijvers aan het woord adel hechten. Volgens het denkbeeld dat wij ons, eoni_'crmate in navolging van Wolekor, daarvan vormen, schijnt een middenweg in deze te moeten bewandeld worden. Geenszins zal men don adel als eeno afgo-slotene, door geboorte en voorregten begunstigde klasse, zoo algemoen aantreffen als velen dit beweren, maar men vindt daarvan toch voorbeelden roods in do oudste rijken. Moeijclijk schijnt hot to ontkennen dat instellingen gelijk do kasten, bij do Indische en andore Oostorscho vorsten, gelijk die der priesters bij de oude Egyptonaars, niet eonigormate althans als adellijke instellingen zouden te besohouwen zijn. Zij toch bestonden uit geslachten, dio door geboorte en staatsinstoilingon beide, mot magt en voorregten boven anderen bekleed waren. Bezwaarlijker schijnt men mot Hiillmann in do aanzienlijke geslachten van Carthago, of wel in de verdeeling tusschon vrije burgers en slaven in de Griekschc Staten, do sporen van oon eigenlijken adel te kunnen aanwijzen. Te Rome vormden do Patriciërs eeno door vele voorregten begunstigde en bij voorkeur heerschonde klasse, dio, ofschoon eigenaardig gewijzigd, toch in vele opzigten met oon adelstand mag vergeleken worden. Wat den oorsprong van den Europoschen adel betreft, zoo heerscht ook daaromtrent de grootste verseheidenhoid van gevoelens. Terwijl sommigen bij alle volken van Germaansehen oorsprong een adel aannemen, welke later, door omwentelingen en oorlogen gewijzigd, doch als eeno soort van stamadol (Uradel) moot beschouwd worden, is dit weder door anderen ontkend. Enkole plaatsen uit Tacltns en Caesar mogen tot het eerste gevoelen geleid hebben; hot moge met bekwaamheid en scherpzinnigheid verdedigd zijn door mannen als Savigny, Grimm en Eichhorn, het schijnt niettemin aan gewigtigo bedenkingen onderhevig. Wel bostonden bij do Gonnaansche volken verschillende toestanden van geboorte: men had er de vrijgeborenen on niet vrijen. Do eersten alleen oefenden politieke rogton uit, hadden vrij landbezit, voordon de oerotitels van comati, capillati, criniti en crinosi. Zij werden nog onderscheiden in hen die vrijen landeigendom bezaten hheri {qui proprium possident), en hen die dit niet bezaten (qui super alterius terrain resident), ovenals dc niet- |
ADE
50
|
vrijen onderscheiden werden in servt, eigenlijke slaven, en liberti of vrijgelatenen. Deze vier klassen waarin de bevolking verdeeld was, treft men zoowel in de Capitniariën, als in de meeste der dusgenaamde leges Barbarorum, met name in de Longobardischo en Gothiselie wetten aan. Er kan echter geencrlei bewijs voor het bestaan eens werkelijker! adels uitgetrokken worden, daar bet schijnt te blijken dat allo onderscheidingen en waardigheden die aan sommigen worden opgedragen, alleen persoonlijk waren, en uit vrije opdragt der burgers ontsproten. Men kan het clan als bijna bewezen aanmerken dat onder do Ger-niaansche volken, gedurende de eerste 1000 ti 1200 jaren onzer jaartelling, geen eigenlijke adel bestaan heeft. Schrader toonde aan dat vóór de XIIo eeuw geon Saksische adel voorkomt; Wiarda ontkent don Frieschcn; Spittlerr en Goyer vonden bij Zweden, Deenen en Noorwegers vóór de X0 eeuw daarvan geenerlei sporen. Evenzoo is hot bij do Polen en Slavische volken gelegen. Do tegenwoordige Europosehe adel moet derhalve beschouwd worden als eerst ontstaan to zijn mot don aanvang en de ontwikkeling van het leenstelsel. Europa onderging door den val van het Romeinsche rijk en de vestiging daarin van de zoogenaamde Barbaren, eene algcheele omkeering. Do overwinnaars aan wier hoofd vorsten en veldheeren stonden, breidden hun gezag uit ten koste der overwonnolingen, die zij even als hunne goederen, dikwerf onder zich verdeelden. Men ziet de vorston meer en meer omgeven door een talrijk heer van dienstmannen Füleles, Anlrus-lidnes en Leudes, die met ambten, waardigheden en goederen begiftigd werden. Men ziet de onroerende goederen die vroeger aan de landbezitters in vollen en vrijen eigendom toebehoorden, meer en meer in handen der vorsten geraken en aan de vroegere eigenaars, thans ondor den naam van leen, ook voor hunne mannelijke nakomelingen, afstaan. De groote voordooien namelijk aan de leendienst verbonden, de schitterende magt, die men als volgeling des vorsten erlangde, deed weldra in de beleening eene oer zien, die velen boven alles, ook boven eigen bezit verkozen, liet getal der vasallen, leenmannen der vorsten, nam toe, terwijl dat der allodiaal-bezitters, die vrij, eigen goed hadden, verminderde. Daarenboven stonden de regenten dikwerf landerijen, aan hen tocbehooreiide, als leengoederen aan hunne onderdanen af. In Duitsehland werd op deze wijze een hooge en lage adel geboren. De hooge of rijksadel kwam het eerste op en was zamen-gesteld uit de geestelijke en wereldlijke ambtenaren, kroonvasalien, vorsten, graven enz., die onmiddellijk onder den keizer en het rijk stonden. Deze wisten steeds moer hunne feudale en ailodialo bezittingen uit te breiden en tegelijk de hun in leen geschonken goederen, ambten, regten on regalicn, als erfelijk familie-eigendom te erlangen. De lage adel ontstond later, toon bet leenstelsel reeds zekere uitbreiding erlangd had, en ontsproot uit de toenmalige gesteldhoid van hot krijgswezen mot zijne eereblijken, ridderorden enz. Ook bij andere volken van Germaanschen oorsprong hoeft do adel zich op dergelijke wijze ontwikkeld. In Engeland vormde zich mede, bij du uitbreiding van het leenstelsel, onwel bij hot ontstaan dor afscheiding tussehen kroon- en aehterloenen, een pairs-adel. Het is dc adel der lords met zijne vijf klassen, hertog, markies, earl of graaf, viscount en baron. Dezen adel is het echter nooit, gelijk den hoogon adel in Duitsehland, gelukt om oen eigenlijken rijksstand, een opperst regorings-collogio to vormen. De koningen behielden grootere magt, en reeds Edward I verklaarde in 1290 alien, die achterleenen bezaten, voor onmiddellijke leenhouders dor Kroon, en alle leonen voor deelbaar en verkoopbaar. Zoo vervielen hier do voorwaarden tot het ontstaan eens lagoron adels. De knights (ridders), esquires (ecuyers), lairds in Schotland en baronets , zijn slechts persoonlijke titels waaraan geen blijvende voorregten verbonden zijn en die niet uit den stand der gomeenon of commonalty verheffen. Xn Frankrijk vormde zich eon hooge en lage adel, maar gewijzigd naar do bijzondere omstandigheden, waarin dit rijk verkeerde. Door het stelsel van verkoopbaarheid der ambten en reg-terlijke bedieningen, kreeg men daar eene noblesse de robe, in tegen stelling dor noblesse d'ópce, of des adels die de kl'ljgs-ambten bekleedde. ïegon het einde dor XVT-' eeuw was de vorming des Europe-sehon adels als eene bijzondere kaste, als een afgeslotenligchaam. |
voleindigd te beschouwen. Sedert dien tijd was zijn streven om meer en meer allo magt en gezag aan zich te trekken. Dit geschiedde in versohillende Staten op ondorscheidene wijzen, terwijl hot geheel buiten de grenzen van dit artikel ligt, daaromtrent in onderzoekingen te treden. — In het algemeen echter zien wij den adel, bij uitsluiting, bevoegd tot het vervullen van vele bedieningen en betrekkingen; in het genot van vele vrijstellingen en voorregten; ontheven van het betalen van belastingen; niet onderworpen aan den gewonen regter; in het bijna uitsluitend bezit van vaste goederen, — kortom in een toestand van bevoorreg-ting, die in de scherpste togonstelling was met do dienstbaarheid en ellende der lagere volksklassen. Deze vormden, vooral op het land, nog de dienstmannen, de glebae adscripti; deze roturiers betaalden de hooge lasten en waren in waarheid de misera plebs coniribuens; deze gingen gebukt onder allerlei willekeurige en schandelijke heerondionsten; deze moesten zich vele onderdrukkingen en knevelarijen laten welgevallen. Een dergelijke toestand van verheffing aan de eene, van vernedering aan de andere zijde, kon niet bestendig zijn. — Do eerste slag werd daaraan toegebragt door de ontwikkeling der wijsgoerige denkbeelden in de helft dor vorige eeuw. Deze toch beoogden, bij al hunne verkeerdheid, de daarsCelling eener meerdere gelijkheid onder allen, de toekenning en verzekering van regten, ook aan die talrijke klassen die zoovele eeuwen van allo regten waren verstoken geweest. In Frankrijk, waar (volgens von Rotteck) „de adel hot beste deel van de weldaden dor burgerlijke maatschappij genoot, zonder bijna in hare lasten te dragon, waar hij in wellust en overmoed het merg des volks verteerde,quot; in Frankrijk voerde de menigte der misbruiken tot de aigcboelc omverwerping van den adelstand. Bij de omwenteling werden reeds don Augustus 1789 al de voorregten des adels, ton aanzien van het betalen van belastingen, alle leen-regton, heerendiensten, tienden, en alle voorregten van den geestelijken stand afgeschaft. In do zitting der Constituerende Vergadering cchter van 19 Junij 1790 ontving hij den laatsten doodelijken slag. Toen worden op voordragt van Lambcls, door Lafayette, Lamcth en anderen ondersteund, alle teekenen van onderscheiding, bonevens de gehcele adel, vernietigd; alle wapens verbrijzeld, alle adelbrieven, oorkonden en stamboomen verbrand, en het dragen van liverei voor het vervolg verboden. Deze slag don Franschen adel toegebragt heeft natuurlijk, vooral ook ter zake der daarop gevolgde gebeurtenissen, aan de magt en den luister des adels in andere landen van Europa groote nadoelen veroorzaakt. Wel poogde Napoleon in 1808 eene soort van adel op te rigton, om daardoor meerderen luister aan zijne heerschappij bij tc zetten. De titels van vorsten, prinsen, hertogen, graven, baronnen en ridders des rijks werden weder ingevoerd en meestal als belooningen aan uitstekende veldheeren toegekend. Deze adel bestond eohtor alleen in eeretitels, maar bezat geene voorregten, noch bevrijding van staatslasten; hij was alleen erfelijk op de oudste zonen, aan wien bij eontract een zeker jaarlijksch inkomen moest toegelegd worden, om hunne waardigheid te kunnen ophouden. Bij den val van Napoleon is dit stolsel blijven bestaan. In Italië (in het koningrijk Hetrurie) heeft, onder de Fransehe heerschappij, dezelfde vernietiging des adels plaats gevonden. In ons Vaderland heeft do oude adel (die hier trouwens nooit zulk een overwegend gezag verkregen had), sedert de omwenteling van 1795, mode zijno vroegere voorregten verloren; sedert ons land in l'806 in de rij der koningrijken werd opgenomen, is hier, even als in vele andere Staten van Europa, eene soort van coustitutionnclon adel, onder den titel van Ridder en in overeenstemming met de ridderorden, ingevoerd. Dit laatste is echter slechts een adel van verdienste, waaraan geencrlei voorregten verbonden zijn. Werkelijk kan mon derhalve aannemen, dat dc adel, als magtig, bovoorregt en beerschcnd ligchaam, in vele landen opgehouden hooft tc bestaan, terwijl men bijna mot zekerheid zeggen mag, dat hij als zoodanig nooit weder in het loven kan treden. Het staatkundig nut van dergelijke instelling toch schijnt hoe langer hoe minder te kunnen bewezen worden. Mag zij in den loop dor eeuwen somtijds ook het koninklijke gezag hebben hclpon schragen, meermalen nog werd zij door hare aanmatigingen en groote voorregten voor het vorstelijk gezag gevaarlijk. In de constitutionnele monarchie gelooven velen dat een adellijk |
51
|
regerlngsligchnam, zoo als het Huis der Lords in Engeland of de vroegere Kamer der Pairs in Frankrijk, noodwendig is, en wel als eene tusselienmagt, die tussehen het volk en den vorst het noodige eveinvigt bewaren moet. Er mag voor dit denkbeeld eenige grond bestaan, ja het mag sehijnen gewettigd te worden door de buitensporige wijze waarop de volksmagt zich in onzen tijd soms openbaart, — men vergete echter niet dat dergelijke tusschenmagt, door het aannemen eener kamer van aanzienlijken en gegoeden, evenzeer kan gevormd worden; en dat zij op deze wijze krachtiger is, naar mate zij minder de openbare meening tegen zich heeft. Deze laatste, de publieke opinie, de geest dos tijds, heeft den adel doen vallen en zal zijne herstelling voor altijd beletten. Die geest wil gelijkheid voor allen, waar de ongelijkheid niet uit het wezen der zaken, uit de natuur der dingen voortvloeit. Die geest verzet zich niet tegen het toekennen van eereblijken en meerdere waardigheid aan hen die zich jegens hunne medeburgers verdienstelijk hebben gemaakt, maar hij verzet zich tegen elke blijvende verheffing van don eenen burger boven den anderen, tegen eene politisch gewaarborgde verheffing van hot eene geslacht boven hot andere; die geest eindelijk kan het billijken, dat men roem draagt op eene lange rij van doorluchtige voorouders, maar hij zal niet meer gedoogen dat do verdiensten dier voorouderen de eenige titels zijn voor een welligt ontaard nakroost, ter erlanging van alle ambten en waardigheden. ADEL. Landschap op de kust van Afrika, naar do zijde van Arabia, ten zuid-oosten van Abyssinio; van Zoila, aan den ingang van de straat van Bab-el-raandeb af, tot kaap Guardafui toe, 120 mijlen lang, meestal woest en zandig, doch landwaarts in vruchtbaarder. Volgens Salt, den togtgenoot van lord Va-lontia, is het geen afzonderlijk rijk, maar verdeeld onder verschillende Arabische stammen, die bijna altijd met de Abyssiniers oorlog voeren. Er wordt volgens denzelfden Salt, eenige handel gedreven in stofgoud, vee, honig, was, ivoor en slaven; Zeila is de voornaamste plaats. ADELAAR. (Zie Arend.') ADELAAR. De adelaar was altijd hot zinnebeeld van magt en heerschappij, heette de koning der vogelen en bij de Grieken en Romeinen de vogel van Jupiter. Volgens Xenophon blonk hij op het schild der oude Medische vorsten; als attribuut van het koningschap ging hij van de Etruscers op de Romeinen over. Bijna geen leger- of wapenteeken is zoo algemeen verbreid; de geschiedenis kent do Romeinsche adelaren, zoo als die van Napoleon; het oude Duitsche keizerrijk had den adelaar tot wapen; evenzeer als de monarchien van Oostenrijk, Pruissen, Rusland, Polen, Sicilië en Sardinië, verschillende kleinere 8 talon van Noord-Amerika. De adelaar in het Duitsche rijks-wapen had Ceven als die van Rusland nu) nadat hij tot in het begin dor XIV6 eeuw eenhoofdig geweest was, twee koppen; waarschijnlijk ten zinnebeeld van de mcening dat het heilige Roomschc rijk der Duitsche volken de voortzetting zou wezen van het oude Romeinsche wereldrijk en regt hebben op dcszelfs dominium mundi. In het Russische wapen ziet de tweehoofdige adelaar stellig op het oude Grieksche keizerrijk. Ook bestaan er verschillende ridderorden, die den adelaar tot zinnebeeld voeren; de beroemdste daarvan is de Pruissische orde van den Zwarten Adelaar. De zwarte adelaar was in 1325 door den koning van Polen, aan den Pruissi-schen vorst van Brandenburg-Anspach, als Poolschen vasal en eersten hertog van Pruissen verleend. Frederik I nam hem in 1701 bij zijne krooning te Königsherg aan tot teeken van de te dier gelegenheid ingestelde ridderorde. Later ontstond de Pruissische orde van den Rooden Adelaar. ADELAARS-HOUT. Dezen naam en meer andere — zoo als dien van Paradijs-hout, (Agallochum) agal-hout, aloë- en bastaard-aloë-hout — geeft men aan moer dan eene soort van kostbaar Oost-Indisch hout, welks oorsprong, kruidkundige eigenschap en gedaante, immers van allen, nog niet juist en volkomen bekend zijn. Meest al die houtsoorten zijn zeer geurig, en sommige welriekend, vooral zoo zij op het vuur geworpen worden. Hunne kleur is in den grond rood; doch men neemt er verscheidene aardige schakeringen in waar, welke tot in het zwarte nitloopen, doortrokken met aschkleurlge en gele strepen. De echte adelaar-hout-boom {Excoccaria Agallocha) groeit bijzonder op de Mo- 1 luksche eilanden, en bevat een zeer scherp, bijtend, melkachtig sap, ten aanzien waarvan men, bij het behandelen van dit hout tot het een of ander einde, zeer voorzigtig moet zijn dat daarvan niets in de oogen spat. Dit echte adelaars-hout draagt in Japan, Siam, Cochinchina en China zelf, den naam van kalamba- of kalambakhout, terwijl de achting voor hetzelve bij de grootcn van die landen zoo verre gaat, dat bij hen geen gastmaal van eenig belang gehouden wordt, of men verkwist, tor tentoonspreiding van pracht en staatsie, veel geld aan het bewierooken der vertrekken met zijnen geur. Men brandt het in geheel Indie in de pagoden en tempels. |
ADELAARSSTEEN. (Aetiet). Hierdoor verstaat men een merkwaardig tot het thon-ijzersteen behoorend gesteente, hetwelk men van eene geelachtig bruine of okergele kleur in bol-, knol-en eivormige en somwijlen ook afgeplatte massa's, ter grootte van eene hazelnoot en van een menschenhoofd afwisselende aantreft. Veelal zijn de aldus gevormde steenen uit gelijkmiddenpuntige, schaalvormig afgezonderde stukken zamengesteld, die met verschillende in het geelachtig-, roodachtigbruineen geelachtig grijze vallende kleuren afwisselen. Zijn deze steenen van binnen hol en bevinden zich in deze holte, gelijk zulks dikwerf het geval is, een of meer losliggende, uit verharden ijzeroker bestaande stukken als kernen, dan worden ze, wegens het geratel dat men daarbij onder het heen en weder schudden verneemt, klappersteenen genoemd. Zij worden in vele landen aangetroffen, als; in Bohe-men, Silezie, Polen, Hanover, Brnnswijk, Engeland, Siberië enz. Ook in ons Vaderland worden ze bier en daar gevonden, als onder anderen op de Veluwe en in het Gooiland. Men vindt ze somwijlen op de oppervlakte der bergen en in ijzer bevattende zand- en kleibeddingen, gelijk ook in steenkolengebergten. Zij bestaan waarschijnlijk uit ijzeroxyd-hydraat met kiezel- en thon-aarde verbonden. Op plaatsen waar ze in groole hoeveelheid voorkomen, worden ze met voordeel tot ijzer versmolten. Volgons een oud bijgeloof, zouden deze steenen door de arenden in hunne nesten gedragen worden (ja, sommigen hebben gemeend dat ze daarin voortgebragt werden) en het cijerleggen van deze vogels gemakkelijk maken: van daar do benaming adelaars- of arondstcen. Ook liet het bijgeloof niet na aan deze steenen velerlei geheimzinnige krachten en geneeskundige werkingen toe te schrijven. Door Plinius werden er vierderlei soorten onderscheiden en de kernen werden door hem callimits of callinus genoemd. ADELART VAN BATH, geboren te Bath in Engeland, inliet begin van de XH0 eeuw; een wijsgeer die vooral bekend is onder den naam van Philosophus Anglorum. Na vele reizen gedaan te hebben in landen waar hij zijne neiging voor de wetenschappen hoopte te kunnen bevredigen, keerde hij onder de regering van Hendrik I naar zijn vaderland terug, waar bij zich bezig hield om zijne door hem vergaderde kundigheden onder zijne tijd-genooten te verspreiden. Merkwaardig is voor de geschiedenis der wijsbegeerte zijn werk Da Eodem at Diverse, dat wol is waar, nooit in zijn geheel is uitgegeven, maar waarvan toch con zeer uitvoerig uittreksel bekend is. Even belangrijk zijn zijne menigvuldige vertalingen van Arabische geschriften die tot de wijsbegeerte bol rekking hebben. ADELBORST. Beteekent bij Kiliaan een edel, voornaam krijgsman. Thans is het woord alleen bij het Nederlandsche zeewezen gebruikelijk voor een jong mensch, die zich de kundigheden voor liet examen van luitenant poogt te verwerven. ADELGER. Een scholastiek wijsgeer en godgeleerde uit de XII0 eeuw. Hij was eerst kanonik te Luik, vervolgens monnik te Cluny. Merkwaardig is hij wegens zijn werk De libero arhitrio (over don vrijen wil). In dat werk poogt hij de voorwetenschap Gods mot 'smenschen vrijen wil daardoor in overstemming te brengen, dat hij vaststelt dat er voor God geen verleden en geene toekomst bestaat; dat Hij al onze toekomstige handelingen als tegenwoordig ziet, zonder daarop eenige belemmering in den weg te willen leggen. ADELIA of VICTORIA wordt hot zesde en laatst ontdekte werelddeel genoemd. De kennis, welke wij van dit wijd uitgestrekte en meerendeels in den zuidelijken konden aardgordel liggend vasteland bezitten, bepaalt zich alleen tot de kusten. Reeds in vroege tijden , toen de zeevaart naar de verre zuidelijke gewesten |
52
|
moer en meer begon toe te nemen, vermoedde men het bestaan van een aanzienlijk vastland, dat zich tot ver in hot zuiden zoude uitstrekken. Dit vermoeden berustte evenwel op verkeerd opgevatte onderstellingen, welke met de kennis die wij thans van de natuurlijke gesteldheid des aardbeis bezitten, onhoudbaar zijn. Men meende namelijk dat er voor de groote landmassa's welke in het noordelijk halfrond van dc aarde liggen, een zeker tegen-wigt zoude moeten bestaan in het zuidelijk halfrond dat betrekkelijk zoo schaarsch met land was bedeeld. Dit nieuwe vasteland is stuksgewijze of bij gedeelten ontdekt, waarvan vele eerst voor eilanden werden gehouden, welke later bleken tot eene aaneengeschakelde kuststreek te behooren. Het was op den 19 January 1840, dat de Amerikaansehe luitenant tor zee Wilkes, op omstreeks dc breedte van den Zuidpoolcirkel en op 154° 27' ooster-lengte van Greenwich, land zag, waaraan hij den naam van Wilkes-land gaf. Twee dagen later, op den 21 Januarij van genoemd jaar, ontwaarde kapitein Dumont d'Urville, welke het bevel over de Fransche expeditie voerde, tussehon 66° en 67° Z. B. en op 140° 41' 0. L., alzoo ongeveer 85 geogr. mijlen westelijker, de kust van /letzelfde land, hetwelk hij naar zijne echtgenoot, Adelia noemde; hij vervolgde deze kust, zonder er te kunnen landden tot 130° O. L. Op den 11 Januarij 1841, ontmoette James Clark Uoss, op 70° 47' Z. 15. en 172° 3C' O. L. hetzelfde land, hetwelk hij in naam van de koningin van Engeland in bezit nam en ter cere van deze vorstin , Victoria noemde. Verder westwaarts van de door Wilkes ontdekte kust, liggen tusschen 00° en 80° O. L. en op 67° Z. B., Kempsland en het in 1831 door den Engelschen kapitein Biscoe op 47° 20' O. L. en 65° 57' Z. B. ontdekte Enderby's-land; welke beide landen eerst voor eilanden werden gehouden, doch waarschijnlijk gedeelten van genoemd vastland zijn. Het noordelijk gedeelte van dit vasteland schijnt tot ongeveer 62° Z. B. in een zuid-oostelijk van Vuurland gelegen sehier-eiland uit te loopen, hetwelk men te voren ook als een eiland beschouwde, waaraan de naam van Trinity was gegeven; gelijk ook het zuidwaarts (op 49° 27' O. L. en 65° 1G' Z. BJ daarvan liggend land, dat men Graham's-land noemde. Ook het Peter-eiland op 68° 57' Z. B. en 90° 4fi' W L. en het Alexanders-eiland op 68c 43' Z. B. en 73° 10' W. L. in het jaar 1821, door de Russische kapiteins Bellinghauser en Lazarell' ontdekt, zijn evenzeer niet anders dan do zuidwestelijke voortzetting der kusten van het zoo evengonoomde sehier-eiland en op derhalve ook doelen van hot vasteland Adelia, waartoe men ook hot Adolaïdon-land kan rekenen. Het eerste berigt dat Trinity-, Grahams- on Alexanders-land werkelijk do kusten van een groot zuidelijk vastland zouden uitmaken, werd door don Franschen zeo-officior Dubouzot, van boord van het schip Zclee , tot dc expeditie van Dumont d'Urville bohoorende, den 30 Maart 1838, uit Valparaiso naar Parijs gezonden. Vorder westwaarts heeft men de kust van dit nieuwe vasteland nog niet ontdekt, die hier waarschijnlijk te voel naar het zuiden is teruggetrokken, om tot zoo ver door te kunnen dringen. Eerst met 102° W. L. hoeft men de kust woêr gezien, die van daar af steeds nagenoeg in do rigting van don Zuidpool-cirkol tot op 154° O. L. voortloopt, waar zij den naam van Wilkes-land voert. Zoodat men de, tot dus vrij zeker bestaande kust, kan aannemen van eene uitgestrektheid te bezitten van 270 lengte-graden, welke op de breedte den Zuidpool-eirkel, eene lengte van 1580 geogr. mijlen bedragen, van alzoo eene lengte van twee maal de langste middenlijn van Europa. Het land schijnt zich voor een groot gedeelte noordwaarts tot 70° Z. B. uit te strekken en door eene grooie baai tot ten minste 79° Z. B. te worden ingesneden, waarin Ross den 2 Februarij 1841 tot 78° 4' Z. B. en den 23 February 1842 tot 78° 9 '10', met de schepen Erebus on Terror is opgezeild, zijnde dit hot vorste zuidelijke punt dat ooit door den mensch is bereikt geworden; wegens het ijs was men genoodzaakt terug te koeren. |
Wat de natuurlijke gesteldheid van dit land betreft, daar valt weinig van te zeggen, uithoofde men wegens den zwaron ijswal, die men overal voor de kusten aantrof, en de hevige branding niet kon landen. Eenige officieren van het onder bevel van Dumont d'Urville staande schip, gingen den 21 Januarij 1840, op een klein eiland aan wal, hetwelk op eonigen afstand van het hoofdland verwijderd lag en namen eenige stukken van do granietrots mede , waaruit het eiland bestond. Tor lengte van bijna 40 geogr. mijlen, vervolgde Dumont d'Urville tusschen 136° eu 142° O. L. van Greenwich en nagenoeg onder don Zuidpool-eirkel, de kust. Hot land was, hoewel het daar midden in don zomer was, bijna overal met sneeuw bedekt en niet do geringste sporen van plantengroei ontwaarde men Do algemeene hoogte dos lands werd op 1300 voeten geschat. Ook Ross kon in hot nieuwe werelddeel, wegens dezelfde oorzaken, niet landen; met voel gevaar vergezeld, werd eene landing bewerkstelligd op een der eilanden van eene in do nabijheid dor kust zich bevindende groep, waarvan de ligging op 71° 56° Z. B. en 117° 7' O. L. werd bepaald. Hier werd op den 12 Januarij 1841, de in-bezit-noming met de gowono plegtigheid en hot planten der nationale vlag, in naam van do koningin van Engeland voltrokken, hetgeen niet zonder grooten tegenstand van do zijde der aldaar zich bevindende bewoners geschiedde. Hot waren wel geen mensehen, maar groote scharen van pinguins, die zich hier tegen verzetten en in digte drommen do kust mot hunne snavels tegen do vreemde indringers trachtten te verdedigen en hot oigendomsregt dor koningin Victoria schenen te willen betwisten. Ook geen spoor van plantengroei word aldaar ontdekt. De kust, de klippen en zelfs do spitsen van do heuvels waren mot dikke lagen van den drek dezer vogels , wolko men r/uaro zonde kunnen noemen, bedekt, waardoor een bijna onverdra-gelijke stunk werd verbreid. Van deze vogels uit ditnieuwewerelddeel afkomstig, bevinden zich drie soorten in hot Rijks Museum van Natuurlijke Historie te Loyden, namelijk : Spheniscus antarc-licus, Sfeniscus Adelia door Dumont d'Urville en de Aptenodytes imperialis door Ross aangebragt. Het voornaamste voedsel dezer vogels schijnt uit kreeftachtige en andere schaaldieren te bestaan; vooral merkwaardig was hierbij dat men vele steenen in do magen dezer dieren vond; het gewigt daarvan bedroeg in ieder voorwerp van twee tot tien ponden, hoofdzakelijk uit stukken graniet, kwarts en trapp bestaande. liet gewigt van deze vogels bedraagt gemeenlijk van 60 tot 75 ponden; zelfs werd er een door de schepelingen dood geslagen, die 78 ponden woog. Gelijk bekend is, kunnen deze vogels niet vliegen, maar zooveel te beter zwommen. Voorts hooft men er zoogennamdo Kaapsche duiven opgemerkt on in do zoo van deze omstreken zag men in alle rigtingen vele walvisehen, waarvan men somwijlen dertig to gelijker tijd kon tellen en waar men zijn oog wendde, zag men waterstralen door deze dieren boven de oppervlakte dor zee uitspuiten. Ter diopto van 270 vademen haalde men leveiulo koraal-dieron op, gelijk ook eenige soorten van schelpdieren welke volkomen geloken naar die, zegt Ross, welke hij bij vroegere gelegenheden in de noordelijke IJszee opgevischt had. Do merkwaardigste ontdekking in het nieuwe werelddeel was die van oenen zeer hoogen en steeds brandenden vulkaan. Hot was op don 28 Januarij 1841, toon men dezen berg van de schepen Erebus on Terror zag. Do ligging van den berg werd op 77° 32' Z. B, en 167° 30' O, L. van Greenw. bepaald en de hoogte werd op 12,400 voet geschat. Een trotsch en majestuensch gozigt leverde deze zich te midden van sneeuw en ijsbergen verhoflendo vulkaan op. Veel rook en vlammen worden den volgenden dag door den berg uitgostooton; om het half uur zng men een digte rook- of dampwolk als eene zuil van 1500 tot 2000 voeten boven den krater omhoogstijgen, wordende alsdan het bovenste gedeelte het eerst verdigt, dat als nevel of sneeuw naar beneden viel, om wederom door eene dergelijke rook- of dampkolom vervangen te worden, terwijl men tussohenbeiden don rooden gloed van den met lava gevuldcn krater, duidelijk koude zien; zelfs meenden sommigen lava-stroomen gezien te hebben, die van de helling des bergs naar beneden vlooiden, tot dat zij zich onder do sneeuw verloren, wolko een paar honderd voet benoden den krater aanving. Zoor indrukwekkend was hot schouwspel, zoowel wegens do ligging in het verre Zuiden en do hoogte van den borg, als wegens do omstandigheid dat de borg thans voor hot eerst door een menschelijk oog word gezien. Niet minder verwondering moest dit verschijnsel baren, doordien hot slechts van een dor borgen werd gezien, die tot eene verbazende keten behoorde, welke van hare hoogste toppen tot aan don rand van don Oceaan, oen onaf-gebrokon harnas van sneeuw en ijs aanbood, terwijl de zon aldaar in dit jaargetijde niet onderging. Zoodat de uitersten van hitte en |
|
koude hier, als waro het, met elkander in aanraking waren. Oostwaarts van dezen berg vertoonde zich een uitgedoofde vulkaan van 10,900 voet hoogte, waaraan men den naam van het andere schip der expeditie. Terror gaf. Deze berg -was racer van sneeuw ontbloot dan de Erebus, vooral aan de oostzijde, waar zieh vele kleine, kegelvormige cn kraterachtige heuvels bevinden, die het voorkomen hadden eens werkzame vulkanen geweest te zijn. Van uit de masten der schepen zag men achter een ijswoud van 150 tot 200 voet hoogte, hooge gebergten, die zich tot 79° Z. 15., het zuidelijkste punt dat men heeft kunnen zien, uitstrekten. Uoss gaf daaraan den naam van Parry-gebergte. Tot meer dan 100 geogr. mijlen werd deze ijswal vervolgd, zonder eenen doortogt te vinden. Even als tot andere groote vastelanden, zoude men tot dit zesde werelddeel ook nog onderscheidene eilanden knnncn rekenen, welke in de nabijheid van den Zuidpool-cirkcl liggen, als onder anderen: de door onzen landgenoot Dirk Gerrits van China, in het jaar 1599 ontdekte eilanden-groep, Dirk Gerrits-Iand, welke in het jaar 1819 door den Engelschon koopvaardij-kapitein William Smith teruggevonden en Nieuw-Zuid-Shetland genoemd werd; het door Laroche in 1C75 ontdekte eiland Zuid-Georgie; het in 1819 door den Kussischen zeekapitein Bclling-hausen onderzochte, uit 5 groote cn eenige kleinere eilanden bestaande Sandwichs-land; de in 1822 door Weddell bezochte Zuidelijke Oreaden cn de in 1839 door de Engelsche scheepskapiteins JJalleny en Freeman op 66° Z. E. en 164° O. L. van Greenw. ontdekte cn door hem genoemde Balleny-eilanden, welke laatstgenoemden misschien nog met de kust van het vasteland zamenhangen. ADELMANNUS. (Zie Bercngarius van Tours.') ADELUNG, (johan chiustoi'h) Keurvorstelijk-Saksisch hofraad, enopper-boekbewaarder tc Dresden, was de oudste zoon eens dorps-predikant te Spantekow, in Pommcrcn, waar hij den 8,i'-''i Aug. 1734 geboren werd. Hij ontving zijne eerste wetenschappelijke opleiding op de stadsschool te Anklam, bezocht daarop Klosterbcrgen bij Maagdeburg, waar hij een tijdgenoot van Wieland was, voltooide vervolgens zijne studiën in Halle cn word in 1759 leeraar aan het gymnasium te Erfurt. Zijn sober inkomen noodzaakte hem, bij gelegenheid van den zevenjarigen oorlog, tot het schrijven van de Schaubühne derKriegshamp;ndel, en het weekblad; der Schildbüryer, welk laatste hein echter duur te staan kwam, alzoo hij gevat cn over do grenzen gchragt werd. Hij begaf zich nu naar het hof van Gotha; doch ging van daar naar Leipzig, waar hij eerlang schrijver van verscheidene dag- en weekbladen werd, daarbij vlijtig uit hot Franseh en Engelsch vertaalde en bovendien nog voel schreef. Eindelijk verwierf hij, daar hij oppor-bockbewaarder to Dresden werd, een vaster inkomen; en hier was het dat hij, behalve zijne verbazende verzamelingen tot de oude Duitscbe geschiedenis (waartoe hij omtrent 2000 oorkonde leverde), de aardrijkskundige beschrijving van Saksen bijcenbragt en, inzonderheid in de laatste 10 jaren, de inoeijelijke cn kostbare grondslagen tot cene algemeene spraakkunst legde. Het 1® deel derzclvc, al de Aziatische talen bevattende, is onder den titel van Mithridates, nog bij zijn leven in het licht verschenen (Berlijn, 1806) en voor de drie overige (op zijn verzoek door den hooglecraar Vater, aanmerkelijk dooiden beroemden W. von Humbold ondersteund, vervolgd wordende) was van hem een genoegzame voorraad van stof voorhanden. Zijn Würterbuch ( Versuch eines volstündigen grammatischen krilischm Wörterbuchs der hochdeutschen Mundart, u. s. w. 5 Thle in gr. 4°, Leipzig 1774 — 1786. Nene auflage unter dem titel: Grammalisch-kritisches Wttrterbuch, u. s. w. Leipzig 1793—1801. 4 Thle in gr. 4°.), waarin, met veel. oordcel en bondigheid, de betcckenis, het gebruik cn de oorsprong der Duitselie woorden worden opgegeven, zal ongetwijfeld altijd bij de nakomelingschap in een dankbaar aandenken blijven. Hij stierf den 10 September 1806 tc Dresden, en werd door vele braven hartelijk betreurd. Onder zijne talrijke nagelatene handschriften, bevond zich eene bijna geheel voltooide geschiedenis van het markgraafschap Meissen, benevens eene andere van Saksen en do Saksische landen, van het jaar 300 tot 1505, benevens eene zeer volledige verzameling van oorkonden. Zie over hem; Dr. O. L. B. Wolft1. Enci/clopaedie der Deutschm National-Literalur, o. h. w., waar men cene lijst zijner schriften vindt. |
ADELUNG, (piiiedricii von) neef van Johann Christoph werd den 25 Februarij 1768 te Stettin geboren cn legde zich van 1786 tot 1790 te Leipzig op de regtsgelcerdhcid on wijsbegeerte toe. Na voleindigde studiën, vergezelde hij de Vrouwe van Plet-tenberg, eene Coerlandsche dame, op hare reis door Midden- en Zuid-Europa, die drie en een halfjaar duurde. In 1793 verliet Adelung Italië en begaf hij zich naar Riga, kwam in den herfst van 1794 te Petersburg, waar hij in April 1800 censor bij den Duitsehen schouwburg en in het volgend jaar bestuurder van den-zolven werd. In 1803 benoemde hem keizer Alexander tot onderwijzer zijner beide jongste broeders, de grootvorsten Nieolaas en Miehacl. In deze betrekking bleef hij bij den eersten (den tegenwoordig regerenden keizer,) tot aan 1816, bij den laat-sten tot aan 1818. Sedert 1815 stond Adelung in bijzondere wetenschappelijke verbindtenis met don rijkskanselier Rumanzow, ten einde do handschriften, die betrekking hadden op de oudere geschiedenis van Rusland, op te zoeken en te rangschikken. Deze verbindtenis duurde tot aan den dood des kanseliers cn bewerkte veel goeds tot opheldering van Rusland's historie. In 1824 werd Adelung directeur van het Oostersehe Instituut, dat aan het ministerie van buitenlandsehc zaken is verbonden; een post dien hij tot aan zijn dood (30 Januarij 1843) bekleedde. Van zijne historische werken noemen wij alleen Leben der Freihern von llebersiein, und von Memberg. De eerste leefde in de eerste helft, de laatste omstreeks het midden der XVI,1'! eeuw. Als archeoloog maakte hij zieh vooral bekend door zijne beschrijving der Korsunische deuren in den dom der H. Sophia te Nowgorod, overblijfsels van middeneeuwsche kunst. Als taalkundige heeft hij veel room verworven door zijne Nachrichten von altdeulschen Gedichten u. s. w.; Königsbcrg, 1796, 1798, 2 Thle in 8°.; Katharinens Verdienste urn die vergleichende Sprac/ienkunde •, Petersburg, 1815 in 4quot;.; Ueber-sicht aller bekannten Sprachen; Petersburg 1820 in 4°.; mam-vooral door zijn Bibliotheca Sanscrita en Gothica. In zijn laatste levensjaren hield hij zich bezig met het opsporen van buiten-landsehe berigten, betrekkelijk den vroegcren toestand van Rusland, met plan daarover drie verschillende werken uit te geven, waarin de dood hem verhinderde. Adelung was Keizerlijk-Russisch staatsraad, president der Aziatische academie te St. Petersburg, ridder van verschillende orden. Zie Kunst- en Lctterb. 1843, bl. 401-—102; WolfTs Eneyclopcedie o. h. w. ADEM. De uitgeademde lucht. Zij bevat omtrent dezelfde hoeveelheid stikstof als de lucht die ingeademd is, maar minder zuurstof en meer koolzuur; daarenboven meer waterdamp en eenige organische bestanddeclen. In de proeven van Allen cn Pepys bevatten 100 declen uitgeademde lucht, 79 dceleu stikstof, 13 zuurstof en 8 koolzuur. De lucht die wij inademen, bevat bijna standvastig op 100 declen, 79 stikstof cn 21 zuurstof. De hoeveelheid koolzuur en waterdamp wisselt af. Het eerste is daarin vervat in eene verhouding van 0,0003 tot 1,0. De waterdamp bedraagt omtrent een honderdste. Bij de proeven van de bovengenoemde waarnemers, is dus 8 pet. zuurstof opgenomen cn door omtrent 8 pet. koolzuur vervangen. Sommige uitkomsten vau anderen verschillen cenigmate van die, welke wij medegedeeld hebben cn als resultaat van vele proefnemingen weet men thans dat de hoeveelheid koolzuur die uitgeademd wordt, niet altijd dezelfde is. Zij verschilt zoowel bij onderscheidene voorwerpen, als in verband tot den tijd van den dagen tot den toestand van het individu. De waterdamp die uitgeademd wordt, is bij koud weder zigtbaar. Zoo als wij boven gezegd hebben, bevat de adem ook eenige organische stoften, die vooral uit afscheidingen in de longen, inden mond en neus ontstaan. Van daar heeft de adem bij vele personen een kwaden reuk. Deze wordt zeer dikwijls door ziekelijke aandoeningen der mond- neus- cn keelholte, ook wel door ziekten der longen voortgebragt. Sommige spijzen en dranken, als uijen, knoflook, wijngeest, declen aan den adem een eigenaardigen reuk mede. Ook bij gestoorde spijsvertering en bij koortsen kan dit verschijnsel, de kwade reuk, zich voordoen. De geslachtsverrig-tingen bij de vrouwen kunnen invloed op den reuk van den adem hebben; van daar dat menstruerende, zwangere en zogende vrouwen, ook kraamvrouwen, dikwijls een bijzonderen reuk in haren adem laten waarnemen. |
|
ADEMEN. Allo bewerktuigde ligehamen, planten (zie adem-haling der planten) en (lieren nemen gedurende hun zelfstandig bestaan, onafgebroken lucht uit den dampkring op, d. i. zij ademen in. Wanneer deze lucht een gedeelte van hare zuurstof die tot onderhoud vau het Jigchaam noodzakelijk is, heeft afgegeven en daarentegen koolzuur en andere inmengscls die uit de aanhoudende stofverwisseling ontstaan, heeft opgenomen, wordt zij in de verhouding barer zamenstellende deelen gewijzigd, weder verwijderd, d. i. uitgeademd. (Zie adem.) Deze verrigting waarvoor bij de meeste dieren afzonderlijke organen bestemd zijn, geschiedt bij andere, waar men deze deelen niet heeft kunnen aanwijzen, zoo als bij de ingewandswormen, veelvoeten, medusen en eenige andere, waarschijnlijk door de geheele oppervlakte van het lig-chaam. Ook bij die dieren, waar afzonderlijke werktuigen voor de ademhaling bestaan, wordt deze inrigting toch nog gedeeltelijk door de huid waargenomen. Proeven op kikvorsehcn genomen, hebben doen zien, dat deze dieren met uitgesneden longen voort blijven leven, terwijl men in de lucht, waarin men ze geplaatst heeft, vermindering van zuurstof en vermeerdering van koolzuur waarnemen kan. Maar wanneer men daarbij tevens do huid met vernis heeft besmeerd, sterven zij binnen weinige uren. Een natuurkundige plaatste zijn arm in zuurstof en vond vier uren later dat twee derde gedeelien van dit gaz verdwenen warou. Er zijn weinige organen in de dierlijke huishouding, waarin eene zoo groote verscheidenheid heerscht als in de werktuigen voor de ademhaling. Zij kunnen echter tot drie hoofdvormen ge-bragt worden, als tracheae of luebtvaten, kieuwen en longen. Trachcao vindt men bij de insekten en bij vele spinnen. Het zijn luchtbuizen, wier openingen men bij vele insekten aan beide zijden van het ligebaam, reeds met het ongewapende oog ziet. Deze verdoelen zich al fijner en fijner, vertakkon zich door het gohecle ligchaam en dringen overal door. Zij voeren do lucht tot in de fijnste deelen en worden overal door het bloed omspoeld. Bij do insekten toeh zijn wel enkele vaten, maar het bloed stroomt ook buiten do vaten door het ligchaam, in eene rigting die aan de vaten tegenovergesteld is. Wanneer de vliezige oppervlakte die de lucht opnemen moet, zich aan eene spleet of naluurlijko opening van het ligchaam, in de gedaante van lappen, van boschjes draden, van kammen vertoont; of wanneer deze deelen op de uitwendige oppervlakte van hot ligchaam zigtbaar zijn, dan zegt men, dat een dier door hieuwen ademt, zoo als de vissollen. Daarentegen noemt men deze organen longen, wanneer dezelfde vliezige opporvlakle zich binnen in het ligchaam bevindt, waar zij soms een enkelen zak vormt, of, vooral bij hoogor ontwikkelde dieren, in vele kleine afJeelingen, zakjes of celletjes zich verdeelt. Gewoonlijk vindt men bij dieren die op het land leven, en bij dieven die, ofsehoon zij zich in hot water ophouden, telkens boven komen om lucht in te ademen, longen. Daarentegen kieuwen bijechte waterdieren, die geene lucht ademen, maar de lucht die in het water bevat is, opnemen. Op dezen regel zijn echter uitzonderingen. Er zijn dieren, b. v. de Ascidien (zie Ascidien), die in het water leven en het water in inwendige zakken, geheel overeenkomstig met de longen, optrekken: en dieren, die op het land leven en lucht ademen, waarbij men aan de longzakken bladvortnige kieuwen ziet. Er zijn ook dieren die tracheae, kienwen en longen gelijktijdig bezitten, zoo als vele spinnen; andere, waarbij de luchtbuizen zich buiten het ligchaam als kienwen vertakken. Bij sommige klassen ademen de onvol-komeno dieren, de larven (zie larven), door kieuwen; de volwassene door longen, zoo als kikvorsehcn en salamanders. Ook zijn er dieren, waarbij kieuwen en longen golijkiijdig gedurende hun geheole leven voorkomen, zoo als de Proteus en vele weekdieren. |
De eenvoudigste vorm der longen is die welken men bij vele naakte kruipende dieren, zoo als bij den watersalamander ziet. Hot zijn twee lange zakken, die geheel met lucht zlju gevuld. Bij de kikvorschen is de uitgebreidheid dezer zakken reeds grooter, daar zij eenige celletjes vertoonen. Bij de schildpadden en krokodillen ziet men een grooter getal ecllctjes, en de long wordt daarenboven door vliezige draden en wanden in verscheidene zakken verdeeld , die mot elkander gomecnschap hebben. Bij de vogels zien wij een meer zamengestolden bouw. De luchtpijp splijt zich in vliezige takken, die zich door het geheele longweefsel verspreiden. Al deze vertakkingen zijn met zijdelingsehe celletjes bezet, waarop zich bloedvaten verspreiden. Geheel anders is de bouw dor longen bij de zoogdieren en bij den mensch. De luchtpijpen verdeden zich gedurig, even als de takken van een boom en worden al fijner en fijner. Aan de uiterste takken vindt men kleine eelletjes, die door elastieke vezels uitgespannen worden en met elkander door openingen gemeenschap hebben. (Zie Dr. A. Adrian! Diss, de subtili pulmonum struct.; Traj. ad Rh. 1847, waarin de nieuwste onderzoekingen van prof. Schroder van der Kolk en prof. Harting, met toekoningen van hunne hand, medegedeeld zijn.) Op de wanden der celletjes verspreiden zich de bloedvaten. De netten van haarvaten in de longen, waarin do verwisseling van de zuurstof tegen het koolzuur van het aderlijk bloed geschiedt, hebben een zeer fijnen bouw. (Zie haarvaten, op het art. omloop van het bloed.) Hot bloed dat van de geheele oppervlakte des ligehaams in het hart terugkeert, heeft zich daarbij met de lymphe en het nieuw gevormde voeht uit het voedsel bereid vermengd en wordt uit het hart in do longen gestuwd, waarin het met de lucht uit don dampkring, die alleen geschikt is om het leven te onderhouden, in aanraking komt. Bij don omloop van het bloed hoei't het overal in het ligchaam de voeding onderhouden, en de bestanddeelen voor do afscheidingen afgestaan, waardoor het van slagaderlijk in aderlijk veranderd is. Nu neemt het een gedoelle der zuurstof uit de lucht in de longen op on wordt daardoor vervorscht, vernieuwd, verlevendigd, en van aderlijk weder in slagaderlijk veranderd. Dit laatste is alleen gesehikt om tot voeding te dienen, om de zenuwen, hare middenpunten en de werktuigen der bewoging den voreischten prikkel te geven, terwijl ook de meeste afscheidingen (zie afscheiding) daaruit ontstaan. In do longen komt het bloed niet in onmiddellijke aanraking met de lucht, maar de verwisseling der gazsoorten geschiedt hier volgens eene algemeene wet. Wanneer twee gazsoorten, waarvan de eene in een vocht opgenomen is, van elkander door een vlies zijn afgescheiden, leert de ondervinding die men door vele en naauwkeurige proeven heeft verkregen, dat zij op elkander werken, gedeeltelijk elkanders plaats innemen en zich in bepaalde verhoudingen vermengen. (Zie MatUucci, Leq. sur les phénom. phys. des corjjs vivanis. Ed. Franq.; Paris, 1847, 12». p. 124.) De borstkas, waarin de longen zich bevinden, zet zieh bij de inademing uit en vergroot haren omvang, door hot neerdalen van het mindenrif, eene groote, sterke spier die de borstkas van de buikholte afscheidt. Hierbij welven zich do wanden, die door de ribben en de zachte deelen die zo bedekken, gevormd worden, sterker. De binnenzijde dor borstkas is met oen vast ondoordringbaar vlies, het borstvlies, bekleed. Dit vormt een geheel gesloten zak waarin de long — om eene meor gebezigde vergelijking, die zich door hare juistheid aanbeveelt, nog eens te gebruiken — op dezelfde wijze als het hoofd in eene dubbele katoenen slaapmuts, bevat is. De long is aan hare buitenste oppervlakte overal door dit vlies omkleed, dat met haar vergroeid is, terwijl het andere gedeelte zieh omslaat en overal met den borstwand vereenigd is. Do borstkas is dus hermetisch gesloten en de longen volgen hare beweging en zetten zich bij hare verwijding door eene sterke uitzetting van de ontelbare celletjes uit. De lucht stroomt dus door de luchtpijp in de longen en dringt overal door. Even hierna houdt de bedrijvigheid der spieren voor de inademing op: het middenrif rijst en de borstwanden verliezen hunne spanning, waarbij ook do longen zich zamentrekken en de lucht uitgedreven wordt. Do bewegingen bij de ademlialing zijn gewoonlijk onwillekeurig. Wij kunnen die door onzen wil versterken, dat is, dieper inademen, of ook bespoedigen en vertragen, maar niet geheel nalaten. Wij mogen even den adem inhouden, maar dit is slechts voor zeer korlen tijd mogelijk. Geen duiker kan het onder water langer dan twee minuten uithouden. Echter zijn er ziekelijke toestanden, waarin het ademen gedurende veel langer tijd stilstaat, zoo als bij schijndood, waarbij bet loven op een zoo laag peil staat, dat de behoefte tot ademhaling vervalt. Over het geheel staat de diepte en ook hot getal ademhalingen in verhouding tot de behoefte. Sterke inspanning van krachten, die eene meer levendige stofwisseling voreischt, noodzaakt tot diepere ademhalingen. Wat het getal ademhalingen in ééne minuut bij gezonden betreft, geeft Quetelot deze tafel, uit een onderzoek van 300 personen opgemaakt; |
41,
ADE—ADH
Er zijn uitkomsten van andore waarnemers bekend, die eenigzins van deze verschillen. In de staande en zittende houding is het getal grooter, dan bij liggende personen. In den slaap halen wij minder diep adem en liet getal ademhalingen is dan ook minder dan wanneer wij wakker zijn. Bij ziekten komen geheel andere verhoudingen voor. Volwassenen van middelbare gestalte ademen gewoonlijk, in den toestand van rust, bij iedere ademhaling omtrent 500 cub. eentim. in, maar wanneer de longen zoo ver mogelijk uitgezet worden en zich over hare geheele uitgestrektheid vullen, kunnen zij omtrent 4000 cub. eentim. opnemen. De hoeveelheid lucht die ingeademd wordt, staat in bepaalde verhouding tot de lengte en het gewigt des ligchaams, en wordt door ziekelijken toestand der longen aanmerkelijk gewijzigd. Men heeft een werktuig dat men spirometer genoemd heelt uitgevonden, om de hoeveelheid lucht te bepalen, die een mensch inademen kan. (Zie spirometer.') Tot onderhoud der gezondheid is het noodzakelijk dat men zuivere lucht uit den dampkring inademt. Wanneer deze met sommige gazsoorten, als koolwaterstof, verontreinigd is, dan heeft zij ten minste voor do hooger bewerktuigde wezens, vergiftige eigenschappen. Zelfs de gewone lucht uit den dampkring wordt in afgesloten plaatsen, waar zij niet vernieuwd wordt, door het verbruik bij de ademhaling al spoedig onge-gesehikt om het leven te onderhouden, daar haar gehalte aan zuurstof steeds afneemt en de verhouding van koolzuur daarin toeneemt. Vandaar, dat het noodzakelijk is, om zooveel mogelijk, vooral in ziekenkamers, voor eene vernieuwing der lucht (zie veniilatie) te zorgen. ADEMHALING DER PLANTEN. Onder de ademhaling der gewassen verstaat men de uitwisseling, die er tusschen de gaz-vormige stoffen welke zij bevatten, en do bestanddeolon des dampkrings plaats heeft. Deze uitwisseling geschiedt voornamelijk door middel van kleine openingen, wolkomen spleot-oponingen (zie dat woord) gehecton hoeft, en die aan de oppervlakte van verreweg do meeste planton, vooral aan groengokleurdo doelen, zoo als de bladen, in menigte voorkomen. Men kan zich van hot genoemde verschijnsel gemakkelijk overtuigen, indien men eenige dezer laatste in eene met water gevulde en omgekeerde klok in het zonlicht plaatst, als wanneer men ontelbare kleine blaasjes zal zien opstijgen, welke, in het bovenste gedeelte der klok zich verzamelende, langzamerhand eene zekere hoeveelheid water daaruit zullen wegstuwen. Talrijke proeven op deze wijze in het werk gesteld, hebben bewezen dat men als eene zeer algemeen geldende wet kan vaststellen dat alle groene plantondeelon, onder don invloed van hot zonlicht, zuurstof uitademen, doch dat, zoodra dit voor do duisternis plaats maakt, deze werking zich omkeert, en er in plaats van zuurstof, koolzuur wordt uitgostooton. Wij haasten ons echter hierbij te voegen dat, daar het eerste proces werkelijk voor een actief, hot tweede daarentegen voor een meer passief verschijnsel moet gehouden worden, do aan de dampkringslucht over dag afgestane hoeveelheid zuurstof, do 's nachts ontwekene quantiteit koolzuur merkelijk overtreffen zal. Dit aangenomen en bewezen zijnde, zoude men met regt do vraag kunnen opperen, of dan do ons omzwevende gazvormige middenstof daardoor geene voor do gezondheid van mensch en dier even schadelijke verandering ondergaat? Wij antwoorden hierop dat zulks in geenen deele het geval is, doch dat integendeel hierdoor het evenwigt tusschen de bestanddeolon der lucht bewaard wordt. |
Daar toch menschen on dieren koolzuur uitadomon, zoude de dampkringslucht al zoor spoedig in eene stiklucht overgaan, bijaldien hierin geene verandering plaats greep. Deze nu wordt door de planten bewerkstelligd, welke dat overtollige koolzuur opnemen (inademen), in haar binnenste decomponoron en daarvoor de zuurstof teruggeven , die door het dierenrijk was verbruikt geworden. Daar het nu even zeker is dat het plantenrijk niet bestaan kan zonder koolzuur, zoo zion wij dat de twee organische rijken elkander in dit opzigt helpen schragen, en dat de ondergong van hot eeno, al ware het dan ook alleen door de opheffing van zijn invloed op de bestanddeolon der dampkringslucht, noodwendig den val van hot andere zou na zich slepen. ADEN. Een schiereiland op de zuidwestkust van Arabic, waarvan het zuidelijkste voorgebergte do kaap Aden vormt, buiten twijfel van vulcanisehen oorsprong en grooiendeels bestaande uit eene rij heuvelen, die van het ZW. naar het ZO. strekt. Ten NW. is het schiereiland door eene zandige, vlakke landengte met het vasteland verbonden, waarvan tegenwoordig drie mijlen tot aan het plaatsje Chora Maxa aan de Engelschen toobehooren. De stad Aden ligt in een dal en is wegens haar groot handelsverkeer on het heerlijke klimaat van oude tijden her beroemd. De Arabieren noemden deze slreek Aden, Eden, Paradijs, omdat hier eeno eeuwige zonneschijn hoorscht en toch de hitte door de zeewinden gelijkmatig afgekoeld wordt. Vóór het omzeilen van de kaap do Goede Hoop, was Aden de stapelplaats van don handel naar Indie en China; Marco Polo en andore reizigers uit den tijd der middeneeuwen, kunnen niet genoog don rijkdom en de pracht van dezo handelstad roemen. Sedert evenwel is Aden gedaald en eindelijk zoodanig gezonken, dat het in 1838 niet meer was dau een dorp met 600 inwoners, waaronder 250 Joden. Don 11 Januarij 1839 ging Aden onder do heerschappij der Engelschen over en nam nu in korten tijd weder zoodanig in bevolking toe, dat hot getal der inwoners waarschijnlijk reeds op 36,000 gestegen is. ADEPT. Iemand, die in do geheimen eoner wetenschap, bijzonder der alchemie is ingewijd. (Zie aldaar.) ADEREN zijn de elastieke buizen, die hot bloed van de geheele oppervlakte des ligchaams naar het hart terugvoeren. (Zie omloop van hel bloed). ADERBIDSJAN. Een deel van het oude Medic; tegenwoordig eeno bergachtige provincie van Westperzie. De hoofdstad is Tauris. Onder de inwoners bevinden zich nog vele Guebron of vuuraanbidders. ADERLATING. Het openen oener ader, om daaruit meteen geneeskundig doel eene zekere hoeveelheid bloed to nemen. Meestal geschiodt zij op den arm, uit eeno van do drie aderen, die aan de binnenzijde van hot gewricht van don elboog vcrloopon; zeldzaam op den voet. In zeer enkele gevallen worden do aderen aan den hals geopend en ook wel aderlatingen aan andere deolon gedaan. Men gebruikt voor do aderlating een lancet. Andere werktuigen vroeger, en in Duitsehland nog daartoe gebezigd, verdienen geene aanbeveling. Over het nut, dat men met deze kunstbewerking beoogt, zie afnemen van bloed. ADERSPAT. (Varix.) De bloedaderen kunnen, door de rekbaarheid harer wanden, zoor sterk verwijd worden, en vormen dan gezwellen die men aderspatten noemt. Zij ontstaan door alles wat de terugvloeijing des bloods door de aderen verhindert, als door drukking van de zwangere baarmoeder, door verstoppingen en verhardingen in de ingewanden van don buik, door bijzondere rigting dos ligchaams enz. Somwijlen ontstaan zij alleen uit zwakte van de wandon der aderen. Zij komen het meest op die plaatsen voor, waar de terugvloeijing des bloods in don natuurlijken staat reeds moeijelijk is, als aan de onderste ledematen, in den regten darm, waaruit aamboijen ontstaan. (Zie aldaar.) Aderspatten komen vooral voor bij lieden die staande hun werk vorrigten, als letterzetters enz. Do genezing is doorgaans moeijelijk. Vergelijk voorts het art. Spat. ADES of HADES. (Zie Pluto.) ADHAESIE. (Zie Aantrekking.) ADHEMAR VAN MONTEIL, bisschop van Puy in Vclay, was krijgsman geweest eer hij tot den geestelijken stand overging; hij was de eerste die op het concilium van Clermont in 1095 het kruis aannam; Paus Urbanus II bonoemde hem tot zijnen legaat | ||||||||||||
|
bij liet leger dev kruisvaarders. Onder dezen wist hij door zijnen invloed, krijgstucht en eendragt (e bewaren en onderscheidde zich zoowel in verscheidene gevechten, als voornamelijk bij do belegering van Antiochie. Hij overleed weinig tijd daarna. Vergelijk Miehaud, Uistoire. des Croisades. ADIAPHORA. Van het Grieksch udtufOQOg dat bij nog andere beteokenisscn, ook die heeft van ouverschiilig, of noch kwaad noch goed. — Bij do oude Grieksche wijsgecren betcekcndc het bij uitsluiting datgoen wat voor de gelukzaligheid ouverschiilig was. Do Stoïcijnen beweerden dat hot uitwendige loven een adia-phoron was. Anderen, zoo als do Epicuristen, waren het daarin met hen niet eens. — In latere tijden onscheiddo men de adia-phora met opzigt tot de godsdienst, tot de zedekundo, en tot het kerkelijke. — Door hot wijsgeerig indifferentismus wordt de godsdienst in haren geheelcn omvang als een adiaphoron, d. i. als iets beschouwd, dat noch goed noch kwaad is, dat zonder schade kan bestaan; maar dat ook geonerlei nut sticht; dat ten hoogste een onwillekeurig uitvloeisel is van eigene zwakheid, en daarom onderscheidene daarvan afhankelijke vormen verkrijgt. — Met opzigt voor de zedekundo, rokende men het ten allen tijde hoogst moeijelijk te bepalen, wat al of niet als adiaphoron to rekenen zij: d. i., wat noch geboden noch verboden, wat noch goed noch kwaad is, wat dus geoorloofd is, en waarbij men zonder gevaar van de zedewet te overschrijden, naar eigen goeddunken mag handelen. Het pietismus beschouwt de adiophora in do eigenlijke beteekenis van hot woord, en onderzoekt en bepaalt in hoe verre kleinigheden en onbeduidende handelingen en genietingen ver-eenigbaar zijn met de zedelijke voorschriften van liet Evangelie. Hoogst belangrijk is in dit opzigt het werk van Smidt, Die Adia-j/hora, wissenschafllich und historisch i/nlersucht, 1809. —Wat de adiaphora met opzigt tot het kerkelijke betreft, zoo vinden wij dezelve voornamelijk tijdens het ontstaan der Reformatie. Rij de onderscheidene proeven tot hereeniging der Protestanten en Catho-lijkon kwam de vraag op: in hoeverre de Protestanten zich het uitwendige dor catholijke kerk bij het vasthouden aan het verschil van de leer, konden laten welgevallen en het dus als een adiaphoron beschouwen. Daartoe gaf voornamelijk het Interim (zie op dat woord) van Augsburg en Leipzig, aanleiding. Men is het echter omtrent deze vraag nooit eens geworden. In de Formula concordiae (zie op dat woord) cn art. U, wordt een gevoelen voorgestaan, dat voor dat der adiaphoriston niet gunstig is. — In het algemeen hoeft men omtrent de onverschillige dingen in de scholen der geleerden zeer kleingeestige gevoelens voorgestaan, en heeft men moeijelijkhcdon meeneu te ontdekken, die het gezond men-schenverstand zeer gemakkelijk uit don weg ruimt. ADIPOCIRE {lijkenvet of volwas) noemt men hot moor of minder veranderde vet, dat men in lijken die langen tijd in vochtige aarde of onder water hebben gelegen, aantreft. Het lijkenvet is eene ammoniakzeep met een gering kalkgehalte; daarenboven dikwijls vrije vetzuren bevattende, (Vergelijk Annal. de Chimie, V, 154, VIII, 17; Crell's Chem. Annal, 1792, 11, 522; 1794,1 , 53; Volst, etymol. chem, Handwörterb, von Dr. G. C. Wittstein; Münehen, 1847; Handwörterb. d. reinen u. angew. Chemie von Dr. Ijiebig, Dr. Poggendofff u. Dr. Wohler; Rraunschweig, 1848.) ADJUDANT is een offieier die bij een corps of by een hoofdofficier tot speciale diensten is toegevoegd; men heeft ook adjudant-onderofficieren, die voor do loopendo diensten bestemd zijn cn tusschen de officieren en onderofficieren als transitie dienen. ADLER, (kaSi-er) gewoonlijk Aquila genoemd, word in 1488 te Augsburg geboren en stierf in 1560 als protestantsch leeraar te öaalfcld. Toon hij , na zich in Duitschland en Italic op de godgeleerdheid toegelegd to hebben, pastoor geworden was, begon de Hervorming zich door Duitschland te verbreiden en hij werd een der eerste en vurigste aanhangers van Luther. Hij predikte en schreef zoo vrijmoedig over de nieuwe leer, dat dc bisschop van Augsburg hem gevangen zette. Na zijn ontslag begaf hij zich naar Wittenberg en vervolgens naar Frans von Sickingen, wiens zonen hij opvoedde. Omstreeks 1524 was hij wederom to Wittenberg, hielp Luther in het overzetten van don bijbel en werd vervolgens predikant te Saalfeld, Hij schreef een menigte polemische schriften en zeer hevig tegen het Interim (Christlich Bedenken avf das Interim; 1548, 4°. Das Interim illuminirt; Augsb. 1548.) Keizer Karei zetto een prijs van 5000 dukaten op zijn hoofd en slechts door de vlugt cn de bescherming der vorstelijke famillio van Schwarzburg ontkwam hij het gevaar; doch eerst in 1552 waagde hij het naar Saalfeld weder te koeren. Zeer geacht was zijn Christ-liche Erkliirnnej des kleinen Katechismus; Augsburg 1538. Zijne zonen en kleinzonen werden allen leeraren. Hij noemde dc eerste naar de profetenen apostelen, wier schriften hij bij hunne geboorte verklaarde. Daarom schroef Luther, toen hij Adler's vrouw liet groeten: Salnta meitre/npraphetejrum.(Gvoet de moeder der profeten). |
ADLERFELD (gustaafJ. Een Zweedsch edelman, geboren in 1671, die Karei XII op al zijne veldtogton volgde on dagboek hield van de verrigtingen van dien vorst en van het Zweedsche leger tot aan den slag van Pultawa (1709), waarin hij door een kanonskogel gedood werd. Zijn zoon heeft dit dagboek in het Fransch doen vertalen; het zag in 1740 te Amsterdam, 4 deelen in 12°, het licht, onder den titel van Uistoire militaire de CharlesWl. Men heeft er het verhaal van den veldslag van Pultawa en van het verblijf te Bender bijgevoegd. ADMIRAAL. Een vlootvoogd die het bevel en oppertoezigt over het gchcele zeewezen des lands, zoowel in de zeehavens als op do werven, in de binnenwateren als in zee heeft, cn alleen aan do hoogste mngt of die hare plaats beklecdcn, verantwoording schuldig is. In zee zijnde, hijscht hij zijne vlag aan den top van den grooten mast op. Op hem volgt in rang de viee-admiraal of onder-vlootvoogd, die de vlag aan de voorsteng voert. Deze bekleedt bij afwezigheid van den admiraal, zijne plaats en staat, behalve onder de verantwoording aan den zee-raad, onder zijn oppergezag. Naast den viee-admiraal volgt de schout-bij-nacht, die wederom onder dezen staat. Hij voert zijne vlag aan de bezaanssteng, en hoeft, wanneer er geen admiraal aanwezig is, in zee of op de reede, hot bevel over de vloot, of, bij zijne tegenwoordigheid, over een gedeelte derzelve, hetzij over de voor-of achterhoede. Do stadhouders der Vereenigdo Provinciën voerden den titel van admiraal-generaal en haddon op do vloot zijnde, niet alleen het regt van prae-advies. maar ook ecne beslissende stem nevens do Gedeputeerden der Staten. ADMIRALITEIT. Aldus noemde men vóór de omwenteling van 1795, in Nederland het bestuur van het zeewezen, door dc Staten-Generaal toevertrouwd aan vijf collegien: dat van de Maas, zitting houdende te Rotterdam; dat te Amsterdam, dat in Zeeland te Middelburg, dat van het Noorder-kwartier (Westfriesland), beurtelings tc Hoorn cn te Enkhuizen cn dat van Friesland te Harlingen. Hierover is zeer uitvoerig Kok, Fader-lands Woordenboek, 1»'° deel, bladz. 299—304. ADOLF, graaf van Nassau, tot Roomseh-koning verkozen in 1292 en te Aken gekroond, regeerde slechts kort. Door gebrek aan geld gedrongen , nam hij van Eduard I van Engeland £ 100,000 aan, op voorwaarde dat hij dezen tegen Philips den Sehoone zou bijstaan, hetgeen hem nogthans door den Paus verboden werd. Hierdoor haalde hij zich de verachting der Duitsche vorston op den hals, maar meer nog doordien hij in 1293, Thu-ringen van den landgraaf Albrecht, ten praejudieie van deszelfs zonen kooht. Hij werd dien ten gevolge in 1298 door dc vergadering der keurvorsten afgezet, die Albert van Oostenrijk in zijne plaats verkozen. Reeds vroeger was er oorlog tusschen hen ontstaan. Nu scheen Adolf de overhand tc zullen behouden, doch door zijn tegenstander nabij Worms overvallen, verloor hij don slag en met het rijk het leven. ADONAÏ. Een Hebreeuwsche naam van God. Dc Joden, die den naam van Jehovah niet uitspreken, lezen op alle plaatsen waar deze voorkomt, Adonaï. ADONIA. Vierde zoon van David uit Haggoth. Aan het einde van David's regering, door den dood van Ammon, Chileab, van wicn men niets meer verneemt, en Absalom, de oudste geworden van David's zonen, maakt hy met behulp van Abjathar cn Joab eene zamenzwering, terwijl zyn vader, aan de gebreken van een hoogen ouderdom lijdende, niet meer scheen te moeten gevreesd worden, om in stede van den door David gekozen opvolger Salomo, tot koning te worden gekozen. Het beleid van Nathan en Bathseba belet hem hot welgelukken van zijn plan. Deze maken David met hot gebeurde bekend, herinneren den afgeleefden cn stomp gewordencn koning zijne belofte en voornemen om Salomo tot opvolger te kiezen. David gelast hun spoedig alios tot do krooning en plegtige uitroeping van Salomo, tot koning over |
I—ADR
ADO
37
|
Israël, gereed te maken, en te gelijker tijd, terwijl Adonia met zijne eed- en dischgenooten alles tot zijne krooning gereed waant, is hij onderdaan zijns broeders geworden. Salomo vergeeft hem grootmoedig zijn gedrag. Doch zoo groot is zijne laagheid, dat hij niettemin langs een anderen weg, door namelijk Abisag, David's laatste bijwijf, aan Bathseba voor zich ter vrouwe te vragen, inbreuk tracht te maken op de regten van zijnen koninklijken broeder. Deze nieuwe euveldaad doet hem dan ook in Salomo's oogen rijp zijn voor het zwaard, waarmede hij door Benaja, op last van Salomo gedood werd. Er is cenige overeenkomst tusschen Absalom en Adonia. Dezelfde slechte geaardheid bezielt beiden, de laatste echter voegt bij het verachtelijke van zijn hart en handel , de nietigheid van een ledig hoofd, dat grootc dingen beweegt, zonder de minste bekwaamheid. ADONIS. Volgens de fabelleer een zoon van Myrrha, en een zeer schoon jongeling, zoodat hij ook de lieveling van Vcnus werd. Deze geleidde zelve hem op de jagt en waarschuwde hem, uit teederheid en liefde, voor de gevaren, waaraan hij hierbij blootstond; maar noch hare waarschuwingen, noch hare teedere liefde waren in staat om zijne geliefkoosde neiging te onderdrukken. Op zekeren tijd stiet hij op een wild zwijn en werd door hetzelve, daar zijn pijl miste, gedood. Venus vond hem wentelende in zijn bloed, was troosteloos over het verlies des geliefden jonge-lings, en liet uit zijne asch de sierlijke anemone te voorschijn koraen. De oorsprong van dezen mythus moet men in het Oosten, en wel bepaaldelijk in Syrië zoeken, waarom ook, volgens Hesiodus, bij Apollo-dorus aangehnald, Adonis gezegd wordt de zoon te zijn van eenen Oosterschen koning. Vervolgens werd deze fabel naar Egypte en Cyprus, en van daar tot de Grieken overgebragt. Adonis was het zinnebeeld van do zon, die, wanneer zij haren hoogsten stand naar het noorden van onzen bol bereikt heeft, naar het zuiden terugkeert, en dus van den Kreeftskeerkring tot dien van den Steenbok: het zinnebeeld dus van den zomer en den winter, bijzonder ten aanzien der planten, kruiden en zaden, in den schoot der aarde verborgen. Venus derhalve, d. i. de aarde zelve, welke alles voortbrengt, treurt over het vertrek der zon, en verliest, bij het afzijn van Adonis, hare gewone vrolijkheid. Ter cere van Adonis nu werden er feesten ingesteld, Adonia geheeten, tot welke alleen vrouwen werden toegelaten, en waarbij het beeld van eenen jongeling gewasschen werd, en als van eenen doode betreurd; maar des anderendaags , werd deze droefheid in blijdschap veranderd, als ware Adonis in het leven teruggekeerd. Daar nu deze feesten in de lente gevierd werden, begrijpt men ligt dat hiermede de winter en de lente worden gekenteekend. Do Grieken namen deze feesten van de Oosterlingen over, doch door verloop van tijd, vergat men don oorsprong en versierden de dichters deze fabel met vele bijvoegsels. ADONIS. Een tot de natuurlijke famillio der Ranunculacecn behoorend plantengeslacht, waarvan cenige soorten, zoo als Adonis vernalis L., Ad. aestivalis L., Ad. autumnalis L. en Ad. flammea Jacq., veel als sierplanten voorkomen. De bloemen van Ad. vernalis, die op sommige plaatsen in zand- en heide-aehtige streken van ons Vaderland in het wild gevonden wordt, zijn schoon geel en ontluiken vroeg in het voorjaar, terwijl die der overige, welke onder den naam van quot;kooltjes vuur,, gekweekt worden, zich dooreene purperroode kleur onderscheiden. De vermenigvuldiging geschiedt door scheuring der moederplant of door uitzaaijing. (Ned. Tuinkunst 1837, 2« deel. — Von Wrcdow Gar-tenfreund, 1850.) O. |
ADONISCHE VERZEN. Eeno soort van korte verzen, allereerst gemaakt op den dood van Adonis. Zij bestaan uit eenen dactylus, en eenen trochaeus of spondaeus, en zijn, uithoofde van hunnen levendigen gang, zeer geschikt voor opbeurende en ver-vrolijkende liederen. ADOPTEREN (iemand als kind aannemen) had reeds bij de Romeinen veelvuldig plaats. Volgens de oudere Romeinsche regtsbeginselen deed de wettige vader op eene plegtige, geregte-lijke wijze van zijn kind afstand, en stond daardoor toe, dat een ander vaderlijke magt over hetzelve uitoefende (adoptio per aes et libram.) De geadopteerde ging daardoor in de magt en familie eens anderen over {in potestatem et gentem alienam). Justinianus veranderde dit echter geheel. (Cf. L. 10 princ., § 1, 2, C. h. t.) Do Code Napoléon had in navolging van hot Romeinsche regt, in het lquot; boek, 8quot;quot; titel, 1» en 2«' hoofdst., art. 343 — 370, bepalingen over de adoptie en over do zoogenaamde tutelle officieuse gemaakt, welke bepalingen met genoemd wetboek ook hier te lande als regt hebben gegolden. Bij de invoering echter van het Ncder-landsche wetboek is dit stelsel vervallen. Onze Nederlandsche wetgeving heeft die bepalingen geheel afgeschaft, en kent noch adoptie, noch ofjiiceuse voogdij. De gronden die den Nedcrlandschcn wetgever hiertoe bewogen hebben zijn het strijdige der adoptie met onze zeden, 't geen blijkt uit de weinige voorbeelden, die hier, sedert de invoering van het Fransche wetboek, daarvan voorkwamen;hetnut-telooze van dergelijke bepalingen, daar niets belet, dat kimkrlooze echtgenooton een vreemd kind aan zich verbinden, het gedurende hun leven als eigen kind behandelen, het na hun dood alles nalaten, het zelfs, met bewilliging dos konings, hun familie-naam opdragen. Hierbij kwamen de moeijclijkheden die uit eene adoptie kunnen voortvloeijen, wanneer later nog kinderen aan do adop-tanten geboren worden, wier belangen dan toch benadeeld zijn. ADRAMAN, zoon eenor vleeschhouwster van Marseille, werd pacha van Rhodes en groot-admiraal der galeijen. Ten gevolge eener beschuldiging van Constantinopel in brand te hebben willen steken, werd hij in 1706 verwurgd. ADRASTUS. Koning van Argos, tot wien Polynicos vlugtte, dien hij in de belegering van Thebe bijstond. (Zie Eteocles.) ADRIAAN VI of FI.ORISZOON werd in het jaar 1439 te Utrecht geboren. Zijn vader was aldaar een handwerksman en zijne moeder eene waschvrouw. Zijne vele begaafdheden en zijne zucht naar letteroefeningen deden hem aan de hoogeschool te Leuven komen, waar hij zich aan den geestelijken stand toewijdde. Hij verwierf zich hier de gunst van de landvoogdesse Margaretha, dochter van keizer Maximiliaan, op wier aanbeveling hij in 1507 tot leermeester en opvoeder van diens neef, prins Karei van Oostenrijk (later Karei V), werd verkoren. In 1515 zond de keizer hem als zijn gezant aan Ferdinand den Catholijken, koning van Spanje, bij wien hij wist uit te werken, dat deze den jeugdigen Karei tot zijn troonsopvolger verklaarde. Tot belooning verkreeg Adriaan in 1516 het bisdom Tortosa van Karei en werd hij iu 1517 door Leo X tot kardinaal benoemd. Toen keizer Karei V Spanje moest verlaten, om zich naar Duitschland te begeven, stelde hij Adriaan aan het hoofd van het regentschap over eerstgenoemd land, waarover de Spanjaarden echter zeer ontevreden waren. In 1522 werd hij, na den dood van Leo X, tot Paus verkoren, welke hooge waardigheid door hem echter slechts korten tijd bekleed word, daar hij in herfstmaand 1523 stierf. Wat zijn karakter betreft, zoo vindt men tot zijn lof vermeld, dat hij te midden dor grootheid, zijne oude Nederlandsche vrienden niet vergat. Op zijne voorspraak, toen hij reeds kardinaal was, werd Floris Oom van Wyngaarden, pensionnaris van Dordrecht — die wegens zijne vrijmoedige verdediging van het stapelregt dier stad, op aanschrijven des konings, van zijn ambt ontzet was,_ eerlang in zijn verloren eer hersteld en met de waardigheid van Raad van Holland begiftigd. Er bestaat ook nog een brief van Adriaan, waarin hij van Wijngaarden kennis geeft van zijne verheffing tot de pauselijke waardigheid, die hij betuigt gaarne voor 8 |
ADR—ADV
58
|
zijne oude proostdij to Utrecht te willen afstaan. Adriaan bezat veel kennis en goeden wil. Dit deed hem wel overhellen tot plan-nen van verbetering en afschaffing van misbruiken in de Kerk. Ook toen hij Paus was, wisselde hij hieromtrent vele gemeenzame brieven met Erasmus. Hij wilde ondertussehen de hervormingen slechts langzamerhand en mot omzigtighoid tot stand brengen, hetzij dan 'dat dit uit den aard zijns karakters voortsproot, hetzij dat hij in zijne hoogo waardigheid to veel aan beginselen van staatkunde moest gehoor geven. Het is zeker dat vele Italiaansehe kardinalen, Cajetan, Pucci en Sadorini zijne denkbeelden weor-stonden. In zwakheid alzoo van eigen beginselen en vrees of voorzigtig-heid, mogen welligt de redenen gezocht worden van zijn afkeer togen Luthor en de Duitsehe hervorming. Deze blijkt uit zijne verklaring op don rijksdag te Neurenberg in 1522, waar hij op liet nomen van geweldige maatregelen tegen de ketters aandrong; gelijk mede uit zijn dreigend schrijven aan Fredorik, keurvorst van Saksen. Adriaan schijnt bij goeden wil dan ook geenszins de man te zijn geweest, van wion de Kerk groote en ingrijpende verbeteringen zoude ontvangen hebben. In zijne staatkunde was hij mede niet voorspoedig. Te vergeefs poogde hij Europa tegen de dreigende pogingen der Turken onder Soliman te bosehermen; te vergeefs trachtte hij de Christen-vorsten tot hulp der Johanniter-ordo, op Ehodua aangetast, te bewegen; te vergeefs eindelijk poogde hij den oorlog tusschon don koning van Frankrijk en zijn begunstiger Karot V te eindigen. Men mag ondertussehen zeggen, dat deze oenigo Nederlander, die ooit don panselijkon stoel bekleed heeft, in vele opzigton boven vele zijner voorgangers uitmuntte, en aan velen zijner opvolgers tot voorbeeld had mogen strekken. ADRIAN, (joiiann Valentin.) 17 September 1793 te Klin-genberg bij Aschaffonburg geboren, bekleedde, na voleindigde studie, eeno leeraarsplaats te Rödelheim in het groothertogdom Hessen, dood daarop een groote reis door Zwitserland, Italië, Frankrijk on Engeland en was sedert 1823 hoogleeraar in de nieuwere talon en literatuur to Giesen. Adrian is bekend als een vindingrijk en smaakvol schrijver van novellen en andore romantische schriften; ook gaf hij uitstekende overzettingen van Byron en eenige werken van W. Scott. Zijn boste werken zijn Bildcr aus England; Frankf., 1828 en Skizzen aus £ngland;Frank{., 1830 2 Thlo. Bekend is zijn Rheinisches Tasschenbuch, Frankf. 1823—34. ADlilANO, Spaansch schilder, in 1030 te Cordua gestorven. Men heeft van hem een klein getal schilderijen, waaronder eeno kruisiging naar Sadelor do moest geaehto is. ADKIANOPEL. Ecne groote en belangrijke stad in Europisch Turkije, in Rumolio, 48 uren van Constantinopel verwijderd. Zij werd door keizer Hadrianus (zie op dat woord) op don regter-oever van don Hebrus gesticht, digt bij de plaats die vroeger Uscadama heette. Sultan Murad die in 1360 do stad door list innam, benoemde hier oenen stadhouder van Rumelie. Naderhand werd zij, van Soliman II af, de residentie van den Turkschon kcizor, tot dat Mahomed H in 1453, Constantinopel tot don zetel des rijks verhief. Do stad heeft eeno schoone, alhoewel ongezonde ligging, drijft oenen aanzienlijken handel en heeft uitmuntende moskoen, terwijl do omliggende landstreek in wijn en andere voortbrengselen zeer vruchtbaar is. Het getal inwoners wordt op 80,000 begroot, waaronder 20,000 Grieken. Den 20 Augustus 1829 werd Adrianopel door den generaal Dibbitz zonder grooten tegenweer genomen, welke inname hot sluiten van den vrede van Adrianopel in September ton gevolge had, waarbij het overwigt van Rusland over Turkije bevestigd werd. ADRIANUS , keizer. (Zio Hadrianus.) ADRIATISCHE ZEE. (Zie Golf van Venetie.) ADRICHEM, (ciihistiaan van) ook Christiaan Kruik of Crucius van Adrichom (Adrichomius)dcn 14 February 1533 te Delft uit oen aanzienlijk geslacht geboren, in 1506 tot priester gewijd. Na den dood van Michiel Doentz word hij overste van hot H. Barbara klooster in zijne geboortestad en bleef in die betrekking tot dat Delft aan de Staatscho zijde overging. Hij stierf in 1585 te Keulen, waarbeen hij de wijk genomen had. Van Adrichom stond in innige vriondscbapsbetrckking tot Cornelis Musius, dat beklagenswaardig slagtoffer van Lmney's woeste wreedheid, en was zelf oen zeer geletterd man, blijkens zijne beschrijving van het leven dos Verlossers uit de vier Evangeliën zamengestold; maar vooral blijkens zijne besehrijving van Jerusalem te Keulen in 1584, 1588 en 1592 in 8quot; en later o. a. in 1628 to Lcyden, onder den titel van; Theairum Terrae Sanctae uitgegeven en in het Spaanseh en Italiaansch vertaald. Zie Clement. Bibl. Curieuse o. h. w. en Glasius, Godgel. Nederl. o. h. w. |
ADSTRINGENTIA, zamentrekkendo middelen; zij behooren tot de verstorkendo en zijn daar aangewezen, waar gebrek aan spanning in do weefsels bestaat. Hiertoe brengt men de aanwending van koudo; uit het dolfstoffelijke rijk de zuren en eenige andere; uit het grooijondo vooral dio planton, waarin zuurstof bevat is. Zij zijn vooral bij bloedstortingen en bloedvloeijingen aangewezen; ook bij algemoono en plaatselijke zwakte doen zij dikwerf groot nut. ADUARD (ook Auworth) oen dorp, op twee uren afstands ton N. W. van Groningen, is beroemd om de abdij der Bernardijncn, aldaar in 1192 gesticht, waarvan de kerk in 1240 herbouwd, volkomen gelijk was aan die van Clairvaux, door den H. Bernardus, den stiebtor dor orde, gebouwd. Do abdij was zoo rijk, dat de landstanden in 1342 bij openbaar plakkaat, den geestelijken verboden meer landerijen aan te koopen. De kostbare boekerij aldaar verzameld, is in 1580 verbrand: zij was de oefenplaats geweest der voornaamste geleerden, als Wcssel Gansvoort en Rudolf Agricola. In het jaar 1851 heeft Mr. Jhr. de Haan Hetteman aan do provincie Groningen ten gesehenke gegeven oen belangrijk bandschrift in 4° folio vollen perkament, bevattende de levens-besohrijving dor 28 eerste abten van deze abdij. Dit handschrift wordt in het provinciaal arehicf bewaard. ADULAR-STEEN. Adular is cene soort van opaliserend foldspath, uit kiezelaarde, klei on potasch bestaande. Het go-steente hooft zijnen naam ontleend aan de bergketen Adula in Graamv-Bundorland, waar het eerst door oenen dolfstofkundigo to Milaan, pater Pini, in eone bedding van gneis gevonden werd. Doch thans vindt men hot in vele landen als: behalve op vele plaatsen van Zwitserland, in Tyrol, Frankrijk, Griekenland, Oostenrijk, Saksen, Zweden, Rusland, Groenland, Noord-Amerika en op Ceylon. De kleur van het gesteente is meestal melkachtig wit, in het grijze, groen-, geel-, rood- en bruinachtige vallende, met oenen eigenaardigen parelmoer glans en oen blaauwachtig luchtschijnsel van zich gevende. Overigens is het schelpachtig van breuk en gepolijst zijnde, vertoont het gesteente zieh met allerlei fraaije kleurspelingen, die veranderen naar mate bet licht erop valt; hetwelk moot worden toegeschreven aan do buitengemeen fijne en teedere, evenwijdig loopendo spleetjes, die voor hot oog onmerkbaar zijn. Wanneer de kleur van do daaruit vervaardigde steenen wit-, blaauw- en groenachtig geschakeerd zijn, noemt men zo maanstoenen. Zonnestoenen worden ze genoemd, wannoor de kleurspelingen van het geel- in het roodachtige vallen. Het gosteonto wordt veelal voor ringen, armbanden en halssieraden verwerkt en somwijlen met diamanten ingevat. Voor met scherpe kleuren prijkende stukken, tor grootte van eeno boon, zijn dikwerf 15 tot 20 gulden betaald. In hot algemeen zijn do zonnestoenen boogor in prijs dan de maanstoenen. ADVENT, {adventvs, komst, toekomst.) Zijn bij do Roomsch-catholijken feest- of heilige dagen, ingesteld als voorbereiding van het kersfeest, het feest der geboorte van Jezus. Vier achtereenvolgende zondagen, welke het kersfeest voorafgaan, dragen dien naam, en worden door do onderscheiding van 1quot;'°, 2110, 3tt(' on 4'lp, in onze almanakken aangewezen. Bij de Grieksche kerk duurt do advent 40 dagen. Do eerste oorkonde van dit feest dagtookont van hot jaar 524, waarin de kerkvergadering van Lerida het trouwen verbood tusschon den eersten adventdag en kersmis. Men veronderstelt dat Grcgorius do Groote het vieren der vior zondagen hoeft ingevoerd. ADVIESBRIEF. (Zie Wisselbrief.) ADVOCAAT van het latijnsehe advocatus, nocml men hom, die tot hulp van andoren geroepen wordt; oen regtsgeleerde, die als verdediger der regten en belangen van anderen optreedt. Men treft zo reeds bij de oude volken aan. Bij de Grieken, waar hot regt dikwerf gesproken werd in de volksvergaderingen, waren do advocaten tevens volksredenaars. Bij de Romeinen had, in do vroegere tijdon, elk plebejer onder de senatoren een pa/ronus, die voor hom in regton optrad. Nadat hot patronaatregt verdwenen |
— AEG
ADV
59
|
was, bleven enkele patriciërs zich mot do behandeling van (Ier-gelijke zaken bozig houden. Zij werden alzoo causarum patrom, wezenlijke advocaten. In Engeland, Frankrijk, Noord-Amerika, Duitschlnnd en ons Vaderland heeft zich doze stand op eigenaardige wijze ontwikkeld. Men zag daarin uitstekende mannen op verschillende tijden, en het valt niet te ontkennon, dat hij , vooral in den togenwoordigen tijd, ook moor en meer een staatkundig gowigt erlangt. Vooral in Engeland, Frankrijk, Amerika en ook wel in ons Vaderland zijn uit den stand der advocaten niet zelden do uitstekendsto staatsmannen voortgekomen en zien wij dit nog dagelijks. Werpen wij een blik op don stand der advocaten in de verschillende door ons genoemde landen. In Engeland was in de vroegste tijden de regtspleging in handen der geestelijkheid. Openbaarheid, mondelinge regtspleging en gezworenen waren er van don tijd dor Saksers af in gebruik. Do Magna Charta bepaalde dat do common pleas, of gewone regtsgedingen, aan cene bepaalde plaats, namelijk to West-Minster-Hall, zouden beslecht worden. Van dien tijd af vormden zich de zoogenaamde inns of court, waar de regtsgcloerdon geregelde bijeenkomsten hielden , en jonge lieden zich, onder hunne leiding, aan de beoefening dor regtsgeleerdhoid toewijddon. Hot zijn thans slechts veroonigingen, die in hetzelfde gebouw hunne werk- en studievertrekken hebben, en die van tijd tot tijd gemeenschappelijk maaltijd houden. De aanstaande regtsgelecrde moet in zulk eene verecniging opgenomen, als leerling ingeschreven worden, gedurende vijfjaren ingeschrovon blijven, 60 malen in dit tijdperk den gemeonschappelijkcn maaltijd mede honden, om dan, na het afleggen van eenigo proeven van bekwaamheden, voor do har (de balie) te worden toegelaten. Zij die aan eene universiteit in do rogten hebben gestudeerd on don graad van magister of baccalaureus hebben verkregen, hebben slechts oen leertijd van drie jaren. Zij die ondertussehen in ernst zich op hun vak toeleggen, werken in dien tijd nog onder special pleaders. De alzoo voor de bar toegelatene boet barrister. Hij moet vijf jaren praktiseren eer hij door hot gorogt sergeant at law kan worden gemaakt. Hij mag nu in de common pleas optreden, terwijl hij als barrister slechts voor de courts of nisi prins optreedt. Allo pleitende advocaten heoton in Engeland attorneys , maar zij zijn, gelijk wij zagen, barristers o( sergeants at law; terwijl men daarenboven sollicitors noemt, dio bij het goregtshof van don kanselier, of van den exchequer praktiseren, en proctors, die zulks doen bij de geestelijke regtbanken. Special pleaders zijn zij die de praktijk der gerogtshoven beoefenen, die aan do attorneys do bouwstoffen voor hunne plei-dooijon verschaffen. Eindelijk heeft men ook nog do conveyancers, dio zich hoofdzakelijk met het opmaken der geregtolijke oorkonden, contracten en testamenten bezig houden. Advocaten met do belangen van de./jscMS belast (onze zoogenaamde rijks-advocatonj, zijn do Icings sergants of her Majesty's counsel learned in the laiv. De Engelsohe advocaten worden geacht (even als bij de oude Romeinen) hunne betrekking als ecropost te vervullen. Zij hebben daarom geene actie tot vordering van hun salaris. Zij laten zich derhalve vooruitbetalen. — In America werkonjonge lieden drie jaren onder een advocaat, en worden dan, op zijne voordragt, door het goregtshof tot do praktijk toegelaten, zonder dat hierbij strenge proeven van bekwaamheid worden gevorderd. Zij hebben ook hier geene actie voor hunne geldelijke belooning, maar laten zich, in den regel, vooruitbetalen en bepalen dit bij contract. Zij kunnen ook voor zekere som de gehoole zaak overnemen, of een aandeel daarin erlangen. In America is men zeer gewoon schriftelijke adviezen van beroemde advocaten in te winnen , ten einde daardoor de tegenpartij te eerder te bewegen, om tot minnelijke schikking over te gaan. Deze gewoonte strekt natuurlijk zeer, om uitstekende regtsgeleorden oen grooten zedelijken invloed door hot gehoole land te verschaffen. In Frankrijk was de advocatcnstand roods vroeg hoog in achting. Zij werden niet zelden leden der parlementen, en deze vroegen in mooijelijko aangelegenheden hun gevoelen. Bij elk parlement vormden do daar praktiserende advocaten een eigen genootschap, dat censuur of opzigt over zijne leden hield. Jaarlijks gaf hot oen tableaux des advocats aan hot parlement over, waarop de namen dorgenon voorkwamen die het genootschap waardig keurde, om voor hot parlement te praktiseren. Aan het hoofd van hunne ver-eeniging kozen zij oon batonnier. Deze inrigting bestaat in Frankrijk thans nog, ofschoon de regtsgoloerdo zijne rogtskun-dige opleiding aan de eollegien erlangt. |
In ons Vaderland wordt de bevoegdheid om als advocaat op to treden, erlangd door het verkrijgen van don doctor-graad in do beide regton aan eono der acadomion. Zij dio zicli aan de praktijk willen toewijden, loggen den eed af voor het rogterlijk collegie, waarvoor zij zullen optreden. Hun naam wordt dan op een tableau gobragt, en zij vormen oen ligchaam, welks huishoudelijke belangen aan oen eigen bestuur, door do loden dor orde te kiezen, on aan welks hoofd eon doken staat, worden opgedragen. J)e stand der advocaten tolde ook bij ons uitstekende mannen, en wij hebben daaraan onze grootste rogtsgoloerdcn te danken. Men donke slechts aan eon Hugo do Groot, Cornelis Bijnkershook, Noot, Voet, Ulrioh Huber en andoren, die als regters of geleerden beroemd zijn geworden, om van latere voorboelden niet te gewagen. Hot is ondertussehen opmerkelijk, ofschoon natuurlijk tevens, dat daar, waar mondelinge regtspleging en openbaarheid in de behandeling dor rogtszaken heerschen, do advocatcnstand tot het hoogste aanzien is opgeklommen en de bekwaamste mannen heeft opgeleverd. Wij zien dit in de tegenstelling van Duitschland togen de door ons vermelde landen. Daar toch schijnt over het algemeen bij eene sehriftelijko en niet openbare behandeling der rogtszaken, de advoeatonstand minder in aanzien, en meer tot den rang van geregtolijke beambten en schrijvers te zijn afgedaald. AEACUS, zoon van Jupiter en Aogina, was koning van Oo-nopia, welk eiland hij naar zijne moedor Aegina noemde. Volgens do fabel herstelde Jupiter, op zijn gebod, de bevolking van het eiland, welke door eene pest omgekomen was, door alle mieren in mensehen te veranderen, welke van daar Myrmidonon genoemd werden. Hij huwde met Endeida, die hem Tolamon en Poleus baarde. Aan hom, als ook aan Minos en Rhadamantus, word, volgons de heidensoho fabolleor, uit hoofde van hunne zucht voor do rogtvaardighoid, het regterlijk ambt over de afgestorvenen opgedragen. AEDESIUS, uit Cappadocie. Een nieuw Platonisch wijsgeer uit do 4quot; eeuw, leerling van Jamblichus en gelijk zijn leermeester, een dweoper, die, aan zijne verbeelding don teugel vierende, in bovenaardscho oorden ronddwaalde en de wijsbegeerte in daemo-nogolic en theiirgie veranderde. AEDILES. Waren bij de Romeinen overheidspersonen, die het opzigt over de openbare schouwspelen en gebouwen hadden, en aan welke het beslissen van geschillen, over het bouwen ontstaande, gelijk ook liet bestuur over do markten, was toevertrouwd. Eerst werden er tweo zulke aediles of bouwmeesters, uit het gemceno volk verkozen; doch op het einde der vierde eeuw na do stichting van Rome, werden er nog twee uit do patriciërs bijgevoegd, aan welke de elpenbeonon magistraats-stoel vergund werd, on dio zelfs aediles curules genoemd werden, terwijl do eerste daarentegen, den naam van aediles plebis Arocgcn. Julius Cesar voegde er naderhand nog eene derde soort bij, aan welke de openbare magazijnen werden toevertrouwd. AEGEISCHE ZEE. Dus noemden do Ouden den Griokschen Archipel. AEGEUS, koning van Athene, vader van Theseus, dien hij verwekte bij Aethra, dochter van Pittheus, koning van Troozeno. Naderhand huwde hij Medea, door Jason verlaten. Toen Theseus, na het ombrengen van den Minotaurus, naar Athene terugkeerde, vergat hij zijne zwarte zeilen, volgens afspraak, mot witte te verwissolen, waarop Aegeus, mecnendc dat zijn zoon was omgekomen, zich van eene rots in zee stortte. AEGIDIUS, (i'etuus) omstreeks 148G te Antwerpen geboren en don 11 November 1533 gestorven, was oen goed Latijnsch dichter, waarvan o. a. zijn: Threnodia in funus Maximiliani Cae-saris en Epitaphia et Epigrammata; Antv., 1519, blijken geven. Erasmus was zeer met hem bevriend en Thomas Morus prijst hem in hot begin zijner Utopia. Zie vorder over hom, Hooufft, Parn. Lat. Belg. p. 10; Poorlkamp, Ve poé'tis Latin. Neerl. p. 27. AEGIDIUS DE COLUMNA. Geb. te Rome (van hier zijn bijnaam Romanus), uit hot beroemd geslacht van Colonna, werd Augustijner-monnik en studeerde te Parijs onder Thomas van Aquinas in do philosophie en theologie. Wegens zijne grooto go- |
60
|
lcerilheid werd hij tot opvoeder van Philips den Schoonen, later koning van Frankrijk, benoemd, en in die betrekking schreef hij zijn werk De, regirm'ne principum libri 3. Vervolgens gaf hij te Parijs onderwijs in de genoemde vakken, werd generaal zijner orde en aartsbisschop van Bourges. Hij stierf in 1316 als kardinaal te Avignon. Aegidius volgde hoofdzakelijk de leerstellingen van zijn leermeester en verdedigde zo tegen de aanvallen van den Franciscaan Willem van Lanare te Oxford, in zijn schrift: Casti-yatorium in corruptorinm lihrorum Thomae Aquinatii; weshalve Bellarminus hemS. Thomae doclrinaede/ensorem acerrimutn noemde. Ook verkreeg hij de bijnamen van doctor fundatissmus en princeps theoloyorum. Zijne schriften, van welke velen in handschrift voorhanden zijn, zijn zeer talrijk. Zij bestaan uit een commentaar op het eerste en tweede bock der sententiën van Lombardus, en uitleggingen van eenige boeken der II. S., het Onze Vader en verhandelingen van dogmatischen, ascetischcnenzedekundig-wijs-geerigon inhoud. Men vindt ze bij Bellarminus, De script. Eccles.; Possevint, Appar. sac. Zie Fennemann, Geschic/Ue der Phil., bd. VIII, S. 693. AEGIDIUS CORBOLIENSIS of GILLES VAN CORBEIL, naar do plaats zijner geboorte, leefde in de tweede helft der XIIdo eeuw. Hij was geneesheer van koning Philips Augustus. Waarschijnlijk was hij ook hooglecraar te Parijs. Hij heeft eenige Latijnsche geschriften over do geneeskunde nagelaten die, naaiden smaak van die tijden, in verzen vervat zijn. Zij zijn te Leipzig in 182 6 op nieuw uitgegeven in 8°, door prof. Ghoulant. AEGINA. Een eiland in de Aegeïsche zee. (Zie Aeacus.) De inwoners waren uitstekende zeelieden en hielden het met den Persisehen koning Darius tegen Griekenland. Onder Pericles werden zij aan de Atheniensers onderworpen. AEGINETA, (P.vtir.us). Paulus van Aegina was een Grieksch geneesheer, die onder keizer Constantinus Pogonatus (668—685J geleefd heeft. Hij had zijne opleiding te Alexandrie ontvangen. Hij heeft een werk over den geheelen omvang dor geneeskunde nagelaten, waarin veel oorspronkelijks wordt gevonden. Vooral in de heel- en verloskunde had hij groote verdiensten, zoodat hij door de Arabieren de vroedmeester Al Kawabilj, genoemd werd. AEGINETISCHE KUNST en KUNSTWERKEN. In het jaar 1811 vereenigdo zich een gezelschap van kunstenaars en kunstvrienden, uit Engelschen en Duitschers bestaande, om, onder anderen, den tempel van den Panhelleni-schen Jupiter op Aegina te onderzoeken en ten aanzien van bouwkunst naauwkeu-rig op te nemen.Deze slechts tot een weten-, j 1 schappelijk oogmerk 1 I ondernomene opdel- f | ving, werd beloond door eeno onverwachte ontdekking van verscheidene heerlijke , onschatbare beeldwerken welke in vroegere eeuwen, den oostelijken en westelijken top van dozen tempel versierden. De kroonprins van Beije-ren kocht reeds in 1812 van de ontdekkers deze merkwaardige kunststukken, die in een dubbel opzigt leerzaam zijn, namelijk voor de kunst, uit hoofde hunner getrouwe navolging der natuur, en ten aanzien der oudheidkunde, doordien zij over een zeer duister tijdvak der kunstgeschiedenis licht verspreiden. De uitkomst der meer naauwkcurige beoefening dezer kunststukken is deze geweest, dat de Acginetischc kunststijl eenen van den Atti-schen onafhankelijken grondlegger had, en ecne dochter der Egyptische was, zijnde het geestig streven naar idealen in beiden steeds merkbaar. Om een juist denkbeeld van de aloude kunst te |
verkrijgen, moeten wij den Egyptischen, oud-Attischen, Aegine-tisehen, Tyrrhenischcn of Hetrurischen stijl wel onderscheiden. Aan het begin van elke kunst is altijd hardheid en magerheid eigen, maar voor het overige wijken zij zeer van eikender af, ofschoon in later tijd terugwerking bij haar plaats had. Smilis uit Aegina was de vader en stichter der Acginetischc kunst, en na hem was Gallon, die tussehen de 69 en 70''° olympiade leefde, de grootste kunstenaar in dit vak. Omstreeks den tijd van Phidias leefden nog Anaxagoras, Cimon , Glaucias, die in de 78s1® olympiade zeer beroemd waren. De in 1811 gevondene en naar Munehen overgebragte stukken van Aeginetischc kunst, zijn 17 in getal, die men in 4 klassen kan verdeden, namelijk: 1° in geheel regtop staande, gekleede vrouwelijke beelden; 2° gaande of strijdende krijgshelden; 3quot; knielende of boogschutters, en 4quot; in liggende of gewonde. Het grootste beeld is de Minerva, die een weinig boven de gewone lengte is. Wanneer men den stijl dezer kunststukken beschouwt, dan heerscht in alle deelen van het ligchaam, het hoofd uitgezonderd, eene getrouwe navolging der natuur, zonder dat men het minste spoor van het ideale er in ontdekt; eeno navolging, ook in de beenderen en spieren zoo natuurlijk, dat men bijna bevreesd is, om die aan te raken. Afgietsels dezer beelden worden ook in het museum van oudheden te Leyden gevonden. AEGIS. Het schild van Jupiter, dat hij aan Pallas ten geschenke gaf, dio er het hoofd van Medusa op plaatste. In eenen figuurlijken zin gebruikt men dit woord voor allen schutsweer. AEGISTHUS. De geschiedenis van dezen man en deszelfs bloedverwanten is eene aiincenschakeling van gruwelen en ongelukken uit den heldentijd der Grieken. Zijn vader was Thyestcs, koning van Argos, en zijne moeder Pelopea, tevens zijne zuster. Toen er namelijk, tussehen Thyestcs en zijnen broeder Atreus hevige geschillen gerezen waren, voorspelde het orakel, dat deze niet konden bijgelegd worden, dan indien Thyestcs bij zijne eigene dochter eenen zoon verwekte. Deze hiervan eenen afschrik hebbende, heiligde zijne dochter Pelopea aan Minerva; doch hierna haar in een bosch ontmoetende zonder haar te kennen, werd zij door hem bezwangerd. Een zwaard dat hij bij deze gelegenheid achterliet, ontdekte aan Pelopea den geweldenaar, en naderhand aan Thyestcs zijnen zoon Aegisthus; want na verloop van deze droevige gebeurtenis, huwde de ongelukkige aan Atreus, die tevens haren zoon bij zich nam. Toen echter Thyestcs ook de vorige echtgenoote van Atreus schond, zond deze laatste Aegisthus af, om Thyestus om te brengen. Het zwaard echter deed don zoon aan den vader herkennen, die nu, ziedende van wraak, Atreus, met behulp van zijnen zoon, het leven benam, deszelfs zonen Agamemnon en Menelaus verdreef, en zich van den troon verzekerde. Agamennon en Menelaus begaven zich naar Oeneus, koning van Actolie en heroverden, nadat de tweede met de dochter van Pindarus, koning van Sparta, gehuwd was, het rijk van Argos, hetwelk Agamennon voor zich hield, terwijl Menelaus zijnen schoonvader in het Spartaansehe rijk opvolgde. Aegisthus verzoende zich met de zonen van Atreus, maar toen deze tegen Troje waren opgetrokken, leefde hij in eene onwettige liefde met Clytcmnestra, de huisvrouw van Agamennon, en, bij deszelfs terugkomst, bragt hij hem, op haar aandrijven, van kant. Orestes, Agamemnon's zoon, met medewerking van zijnen zuster Electra, deed beiden regtvaardige straf ondervinden, en maakte, door hunnen dood, een einde aan dezen schandelijken handel. Vergelijk Sophocles in zijne Electra; Aeschylus en Seneea in hunnen Agemmemnon. Voorts Aclianus. V. H. XII, 42. AEGIUS of EGIO. Ecgtsgeleerde te Spoleto, aldaar in de XVI0 eeuw geboren en in 1578 gestorven, heeft het eerst de Bibliotheca van Apollodorus (zie op dat woord) naar de mss. van het Vaticaan, te Rome 1550, in 8», met eene overzetting en geleerde aanteekeningen, in het licht gegeven. AEGOS POTAMOS. Eene rivier en stad van Thracie, beroemd geworden door de overwinning welke Lysander daar op de vloot der Atheniensers behaalde, waardoor de Lacedemoniers, in het 27,lc: jaar van den Peloponnesischen oorlog, weldra meester werden van Athene zelf. AELF, (samuel) een Zweed uit de XVIIIdc eeuw, hoogleeraar to Upsal, als godgeleerde, maar vooral als Latijnsch dichter beroemd. |
61
|
AEIjHTJYSEN, (j. van) rcctor der Lat. school to Tiel, schreef eeno Logica en bragt de psalmen David's in Latijnsche verzen over. Centum et quinquaginta psalmos regit prophetae legendes et canendos ecclesiae Christianae latino versu, offert J. v. A.; Lugd. Bat., 1683, in 12». (Zie Peerlkamp, Zgt;e poiltis Latin. Neerl. 434, volgg.) AE LI ANUS CLAUDUS, cen romeinsch sophist te Praeneste geboren', schreef twee werken in hot Grieksch; cen over de natuur der dieren on een ander, dat ton titel voert: Verschillende geschiedenissen. Het eerste werd uitgegeven door Gronovius (2 dln. Lond., 1744), Schneider (2 dln. Loipz., 1784) en Jacobs (2 dln. Jena, 1832); het andere door Gronovius (2 dln. Leyd., 1731), Xühn (2 dln. Leipz., 1780) en Koray (Par., 1805.) AELIUS, (sextus ael. paetus) om zijne grootc regtskennis door den dichter Enuius Catus genoemd, bloeide tegen hot midden dor VltU' eeuw na het stichten van Komc. Hij word in 553 aedilis curulis, in 555 mot Plaminius, consul en vier jaren later censor. Zeer beroemd is zijn werk, bekend onder den naam van Tripartita, cen der grondslagen van het Romcinsche regt, ook wel hot jus Aelianum genoemd. Vergelijk daarover li. ./. Pothicr, Pand. Justin, in now. ord. digestae. Praef. p. XIV. AEMILIA JULIANA. Dochter van Albrecht Frederik, graaf van Barby, werd den 19 Aug. 1637 geboren, huwde in 1665 met Albrecht Anton, graaf van Schwarzburg-Rudolstadt en stierf 2 Dec. 1706; eeno vrome vrouw, die een menigte, sommigen mee-nen wel 600, geestelijke gedichten vervaardigde, waarvan vele in Saksische en Thuringsche gezangboeken zijn opgenomen. Men vindt ze in Geistlicher Brautschmuck der Freundin des Lammes; Rudolstadt, 1714 en in Tdgliche Morgen- ,Mittag- und Abendopfer; ibid., 1699, AEMILIUS (antonius) of MELIS, werd den 20 December 1589, niet gelijk sommigen meeuen, te Utrecht, maar te Aken geboren, waar zijn vader. Jan Melis, gelijk vroeger en later te Antwerpen, Rome en Hasselt aan den Demer, handel dreef. Reeds lang had hij de Hervormde leer beleden, toen hij om harentwil genoodzaakt werd met zijne vrouw, Elizabeth van Ho- of Hou-braeken en drie kindoren, Hasselt te verlaten en zich te Dordrecht nederzette. Een dezer kinderen, Antonius, werd aldaar bij den rector Adrianus Marcellus, een ijverig beoefenaar der Gricksche taal en zelf Grieksch dichter, ter scholo besteld en mogt later het onderwijs van den beroemden Ger. Joh. Vossius genieten. Antonius noemde hem in de Praef. ad Led. voor zijne Orationes, zijn grooton leermeester, hield toen een geleerde briefwisseling met hom en droog hem zijn Poëmation de sententiis septem sapientum Graeciae (Orat. p. 270 seqq.) op. Ook onderwees hem Joh. Po-lyandcr S» Kerekhove, predikant bij de Waalscho gemeente te Dordrecht, die toen als professor bij de school geplaatst was. In 1601 verliet hij Dordrecht, om te Leyden, Scaliger, Baudius en Snellius te hooren. Van Leyden dreef hem zijn lust tot onderzoek en vooral zijno liefde voor de Grieksehe taal naar Middelburg, waar hij zijn intrek nam bij David Paraeus, hoogleeraar in de godgeleerdheid, en de gehoorzalen der hoogleerarcn, maar vooral de Biblothcca Palatina, tot het lezen en vergelijken van Gricksche schrijvers, die zich in dezelve bevonden, bezocht, en zich de gunst en vriendschap verwierf van Dionysius Gothofredus, Jet. Hippolytus a Collibus, Marqueadns Freherus, Janus Gru-terus en andere beroemde mannen. Van Middelburg begaf hij zich naar Straatsburg en doorreisde vervolgens Frankrijk en Zwitserland. Te Dordrecht wedergekeerd, werd hij in plaats van Vossius, tot rcctor der Latijnsehe school benoemd, knoopte aldaar letterkundige betrekkingen met de voornaamste geleerden aan en werd weldra als een der voornaamste letterkundigen in ons Vaderland geacht. Van Dordrecht vertrok hij naar Utrecht, waar hij tot rector der Hieronymiaansche school en tot hoogleeraar in de geschiedenis aan de pas gestichte hoogeschool was aangesteld, en hij den 12 December 1660, in den ouderdom van bijna 71 jaren, overleed. Daniel Perckringcrus hield eene lijkrede op hem, die men vindt bij Witten, Memor. Philosoph., vol 2, Decad. vm, p. 408, seqq. Anderen hieven lijkklagten aan en Robertus Keu-chenius vervaardigde zijn Epitaphium (Musaejuveniles, lib. 2 p. 171). Antonius Aemilius moge wol geen eersten rang onder de geleerden van zijn tijd innemen, hij zou echter de plaatsen van Vossius en Heinsius, hom door curatoren der Leidsche hoogeschool aangeboden, niet onwaardiglijk bekleed hebben; hij toch was niet minder dan zij in do oude talen bedreven, en had ook zijn hoofdwerk gemaakt van de critick der Gricksche en Latijnsehe classici. Ook was hij buitengewoon ervaren in het Oostcrsch, zoodat dc Utrechtschc synode niet aarzelde ook hem tot mode-herziener van de Ncderlandsche vertaling dos Ouden Verbonds te benoemen. Als historicus stond hij, blijkens zijne Orationes (Orationes, quarnm pleraeque tractant argumentum politicum. Accedunt nonnulla ejusdem in utraque lingua poëmata; Traj. ad Ilhcn., 1651, in 12»), die eerst afzonderlijk en later vereenigd het licht zagen, en de getuigenis zijner eeuw, zeer hoog, en zijno welsprekendheid werd algemeen geroemd. Zijn stijl was kort, kernachtig, maar soms gelijk die van Tacitus, zijn model, stroef; zijne taal echt, zuiver classiek. Onbekend is hij als Gricksch en Latijnsch dichter. Hoeuft't en Peerlkamp ten minste hebben als zoodanig niet van hem gewaagd, en echter vlooide zijn dichtader van zijn jeugd tot zijn ouderdom. De Poëmata, die achter zijne Orationes gevonden worden, zijn de eenige die van hem het licht zien en doen hem als dichter van eenigen rang kennen. Hij was een vriend van Descartes, en hield op hem eene lijkrede. In zijne lijkrede opzijn ambtgenoot Henrieus Reuerus, spreekt hij tot lof van dien wijsgeer en van de nieuwe wijsbegeerte. Zie verder de artt. Descartes en Jams Erasmus. Schotel's Antonius Aemilius in Utrechtschc. volksalmanak, voor het jaar 1845, bl. 97—108. |
AEMILIUS, (OEOiiQius) in 1517 te Mansfeld geboren, was een bloedverwant van Luther, en bragt de Evangeliën in dichtmaat over. (Evangelia heroïco carmine reddita; 1509 , 8°.) AEMILIUS (hobeutusquot;), in 1660 te Oud-Bcijorland geboren, werd als predikant te Leyden in 1707 tot onderregent van het Staten-eollcgie benoemd; volgde in 1709 Hollebeek als regent op en bekleedde dien post tot zijn dood in 1729. Men hoeft van hem eenige godgeleerde geschriften, o. a. *s Weerelds onstandvas-tigheit; Loydon, 1709, 8quot;.; Korte .Leiding; ibid., 1717, 8quot;'.; Kort ontwerp; ibid., 1739, waarvan in 1766 de vijfde druk verscheen; Licht der waarheit; ibid., 1750 (.'t^ druk.;. Zie verder Siegenbeek, Geschied, der Leidsche hoogeschool, bl. 286; Chalmot, Woordenb. 80—82; Arrenberg, Naamregister. AEMILIUS LEPIDUS. (Zie Lepidus.) AEMILIUS PAULUS, zoon van den consul, die in don tweeden Punischen krijg bij Cannae sneuvelde, overwon in den veldslag bij Pydna (168 v. Clir.), den koning Perseus van Macedonië, en verkreeg van daar den toenaam van Maeedonicus. Hij was de vader van den jongeren Scipio Africanus. (Zie o. d. art.) AEMSTEL. (Zie Amstel.) AENEAE (iienkicus) werd in 1743 te Oldemarsum in Friesland geboren. Hij bezocht de hoogeschool van Franeker, vertrok iu 1767 naar Amsterdam, waar hij door het onderwijzen van wis-cn natuurkunde zijn bestaan zocht cn werd twee jaar daarna te Leyden tot meester der vrije kunsten en doctor in de wijsbegeerte bevorderd. Ofschoon er gcene werken van grooten omvang van hem voorhanden zijn, straalt echter zijn heldor en doorkneed verstand genoeg door in zijne Beschrijving van het Scheprad van Eckhard, van de Molenwieken van van Dijl, de Verklaring van den Nonius-wijzer en het Tellurium van Adams, in zijn Rekenboek voor de Maatschappij tot Nut van 't algemeen, vervaardigd, en in eenige kleine stukjes, over verschillende onderwerpen handelende. Hij was lid van het Zccuwsch en Provinciaal Utrechtsch genootschap, van de Maatschappij der wetenschappen te Haarlem, van het Genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam, van het Koninklijk Instituut van kunsten en wetenschappen, van hot Haagsch Genootschap der proefondervindelijke natuurkunde, en van do maatschappij Felix Meritis. In 1795 werd hij naar den Haag geroepen, om zijne talonten aan hot Vaderland te wijden, waarop hem eerlang mot den hoogleeraar van Swindon, do vcreoronde zending werd opgedragen, om te Parijs mot de aanzienlijkste geleorden van Frankrijk en andore landen, over de eenheid van maten en gewigten te handelen. In de laatste jaren zijn levens bewees hij het Vaderland de grootste diensten als adviseur in zaken van wis-, natuur-, schei- en werktuigkunde, inspecteur dor maten en gewigten en lid van het comité-gencraal der marine. Hij overleed 1 November 1810. AENEAS. Een Trojaan, zoon van Anchises en Venus. Hij had Helena aan Menelaus helpen ontvoeren, cn streed naderhand met veel dapperheid voor dozen roof, in den oorlog die daaruit tus- |
AEN—AEO.
|
schouders en voerde zijn zoon Ascanius bij de hand. (Deze vlngt is door onderscheidene schilders behandeld, onder anderen door Dominiqnino, van wiens schilderij wij hiernevens eene navolging invoegen.) Aeneas zwierf langen tijd in verscheidene landen rond, zelfs aan de kust van Africa, doch vestigde zich eindelijk in Italië, waar hij door Latinus, koning dor Aborigencn, zóó wel ontvangen werd, dat hij zelfs zijne dochter huwde. Hij stichtte de stad Lavinium. AENEAS quot;VAN GAZA. Een wijsgeer die in do Vquot;1'' eeuw leefde en tot dc nieuw-platonisehc school behoorde, wier beginselen hij nooit geheel hoeft verloochend. Hij was vroeger een heiden, maar is later tot het Christendom overgaan. Christen geworden, had hij den bijnaam van platonisch christen. Er bestaat van hem, behalve cenige brieven, een geschrift onder den titel van: Theophrastua, dat tot onderwerp heeft do onsterfelijkheid der ziel, de opstanding des ligehaams, de engelen en dc dacmonon. Het is merkwaardig, hoe hij de platonische wijsgcerte en het Christendom mot elkander in overeenstemming poogt tc brengen. Zoo vergelijkt hij den/0,70« van Plato met den Zoon van God, de wereldziel met den H. Geest. Hot was hierbij blijkbaar zijn doel, om door zijn beroep op de nog altijd vereerde uitspraken dor Grioksche wijsgooren, don overgang tot het Christendom gemakkelijker en aannemelijker te maken. Zijn bovengenoemd werk is in 4° to Zurich in 1560, later, 011 wol in 1055, te Leipzig uitgegeven. Zijne brieven zijn te Rome in 1499 en te Geneve in 1600 uitgekomen. AENEAS SYLVIUS. (Zie Pitts 11.) |
AENEIS. Een beroemd heldendicht van den latijnsehe dichter Virgilius, behelzende de merkwaardige lotgevallen van don Tro-jaanschen held Aeneas, op zijnon togt naar Italië, en vóór dat hij daar het nieuwe rijk, hem door de godspraken toegezegd, gesticht had. Daar in de gohoole geschiedenis van den mythischen tyd geen voorval zoo veel geruehts heeft gemaakt, als de Trojaansehc oorlog, voornamelijk nadat hij door de gezangen van Homerus vereeuwigd was, wekten ook de lotgevallen dergonen die na den ondergang van Trojc overgebleven wareTi, zoo Trojanen als Grieken, algemoene deelneming, en uit dien hoofde moest reeds het onderwerp van de Aeneïs, ten tijde van Virgilius, belangrijk geacht worden. Het werd zulks bovenal voor de Romeinen daarom, dewijl zij in den held, door den dichter gekozen, den stamvader van hun volk erkenden, en zijno lotgevallen tevens de grondslagen van den Romcinsehen Staat bevatteden. De meening van sommige geleerden, alsof dit dichtstuk geheel eene zinspeling zou zijn, en dat met het beeld van Aeneas, de persoon van Augustus bedoeld werd, wiens heerschappij de dichter op die wijze aan de Romeinen heeft willen aanprijzen, is door den beroemden Heijne en andoren, reeds moor dan genoog wederlogd. Daar het den dichter niet heeft mogen gebeuren de laatste hand aan dit zijn voortroflolijk werk te leggen, zijn niet al de doelen er van oven naauwkeurig bewerkt, en algemeen wordt aan de zes eerste boeken grooter lof dan aan do zes laatste toegekend; waarvan gedeeltelijk ook de onderwerpen, welke in die laatste boeken meestal oorlogen en gevechten bevatten, die echter met groote kunst beschreven worden , de oorzaak schijnen te wezen. Over het geheel genomen, worden voor do besto en volkomensto boeken gehouden het eerste, tweede, vierde, zesde, zevende, achtste en twaalfde. (Zie vorder het art. Virgilius.) suhen de Trojanen en Grieken ontstond. Toen echter Troje ten laatste niet meer gered kondo worden, nam hij des nachts met zijnen aanhang de vlngt, droeg zijnen vader Anchises op zijne AENESIDEMUS, een Grioksch wijsgeer, van wien het onbekend is waar en wanneer hij geboren werd. Zeker is het echter, dat hij in Alexandrio eene zeer beroemde school heeft gehad, en eene groote menigte schriften hooft uitgegeven, welke echter allen zijn verloren gegaan. Dat waarvan hot verlies het meest te betreuren is, heeft ten titel: FIvqqovIiov Xoyoi. Wij kennen hot slechts uit een gebrekkig uittreksel van Photius. Het bevatte hoogst waarschijnlijk het zoo belangrijk argument tegen het beginsel der oorzakelijkheid, dat door Sextus is medegedeeld. Belangrijk is dit argument, omdat het door den wijsgeer Hume later bearbeid is, en aan den beroemden lm. Kant aanleiding heeft gegeven tot zijno Kriiik der reinen Vernunft, waardoor de wijsgeerto eene geheel andere rigting dan die van vroegere dagen heeft verkregen. AEOLICON of AEOLODICON. Een muziekinstrument door Sehultz in Weenen het eerst zamengesteld, bestaande uit een blaasbalg en windlade, waarop eene reeks van orgelpijpen is geplaatst. Door op toetsen te drukken, kan men den wind, naar willekeur, tot de pijpen toelaten. Het eigendommolijke van dit instrument bestaat echter in de zamenstolling der pijpen. Deze zijn zoogonoomdo tongwerken mot doorslaande tongen, welke naauwkeurig bewerkt zijn; daarenboven kan men de drukking van den luchtstroom regelen, zoodat, zonder verandering in de hoogte dor toonen, de sterkte van het geluid naar welgevallen door den bespeler kan worden gewijzigd. AEOLINE. Een door Marx uitgevonden instrument, moetende dienen om de trillingen van gespannon vliezen te onderzoeken. Het bestaat uit een regtstaanden cylinder van glas , metaal of papier, van omstreeks 2 palmen middenlijn en 3 palmen hoogte. Over dcszelfs bovenste opening wordt eene zeer dunne plaat gomelastiek gespannen; van onder is de cylinder open en rust op drie stolschroeven. In de as des cylinders is eene buis geplaatst van 4 a 5 strepen middellijn, die zich van boven eenigzins verwijdt, welke verwijding digt onder het vlies wordt gebragt. Wordt nu door middel van een blaasbalg, een luchtstroom door de buis tegen het vlies geleid, dan komt dit in eene trillende beweging on brengt een geluid voort, dat eenige overeenkomst met den toon eener klarinet heeft. Wordt er op het vlies, terwijl het trilt, fijn droog zand gestrooid, dan komt dit in beweging en wordt van de plaatsen afgeworpen waar de sterkste trilling is, terwijl hot op de plaatsen blijft liggen, waar het vlies niet of weinig trilt. Het zand rangschikt zich dan in gekronkelde lijnen, zoogenaamde knoop-lijnen. AEOLIPILA (Dampkogel) is een, reeds aan de Ouden bekend kogel- of peervormig metalen, gewoonlijk koperen vat, van eene lange, in eene fijne opening eindigende buis voorzien. In dit werktuig verwarmt men eene vloeistof, b. v. water of wijngeest, tot kokens toe, waardoor zij dan dampvormig, met groote kracht uit de fijne opening wordt gedreven. De aeolipila wordt in scheikundige werkplaatsen als blaastoostel aangewend. (Verg. ITand-wörterb. d. reinen u. angew. Chemie; Braunschweig 1842. Volst, elym.-chem. Handwörterb. von Dr. G. C. Wittstoin, Munchen 1847. AEOLUS. In de fabelleer, volgens sommigen de zoon van |
AEO—AEQ
«3
|
Jupiter en Alceste, en volgens anderen van Neptnnus. Hi) was de windgod, en hield op de Liparische eilanden zijn verblijf. Onder den naam van Aeolus is ook nog bekend een luohtmolen, naar deszelfs uitvinder, Fidd's Aeolus genoemd; zijnde een werktuig, om do bedorven lucht uit een vertrek te drijven en er versehe in te brengen. AEOLUS-GRCVrTEN. Windgrotten, zijn openingen in de aarde of in de hellingen van bergen, waaruit in den zomer een koele luchtstroom of wind voortkomt, terwijl in den winter een tegengestelde luchtstroom in de opening dringt. Zoodanige grotten komen voornamelijk in Italië voor, onder anderen in de nabijheid van Terni in den Kerkelijken Staat. Do ingang dezer grot wordt door eene oude poort gesloten, door welker reten en scheuren de wind met gedruisch naar buiten of naar binnen dringt. De grot heeft verschillende afdeelingen en op sommige naauwe plaatsen is de wind zoo sterk, dat de fakkels worden uitgebluscht. De bewoners der nabijgelegene landhuizen hebben een nuttig gebruik van de koele lucht dezer grot gemaakt, door den luchtstroom in buizen in hunne vertrekken te leiden. Eene andere windgrot vindt men in de nabijheid van Eisenaeh. Daar men aan den ingang dezer grot voortdurend een gehuil van den wind hoort, hield men in de dagen des bijgcloofs den mond dezer grot voor den ingang van het vagevuur, meenende het angstge-schrei van gefolterde zielen te vernemen. De stad Roquefort in hot departement Aveyron, ligt aan de noordelijke afhelling van eene groote, uit kalksteen bestaande bergvlakte. In de zich aldaar bevindende holen heerscht, mede ten gevolge van luchtstroomen, die uit de kloven en scheuren van de kalkrotsen te voorschijn komen, eene zeer lage temperatuur; deze holen heeft men tot kelders ingerigt en in dezelve wordt de sedert eeuwen beroemde Roquefortsche schapenkaas gemaakt. Ook in Azie komen eenige windgrotten voor, en naar men zegt, is de grot Uibeh zoodanig gevreesd, dat karavanen welke in de nabijheid komen, stilhouden en hare reis niet eerder voortzetten, totdat de winden hebben opgehouden. Ofschoon het naauwkeurig onderzoek naar de oorzaken der luchtstroomen beneden do oppervlakte van den grond niet wel mogelijk is, om de menigte van scheuren en kanalen, waardoor de lucht kan dringen, is er echter niet aan te twijfelen of deze moeten in ongelijkheid van verwarming worden geiocht. AEOLUS-HARP. Windharp. Een instrument dat door den jezuit Athanasius Kireher zou uitgevonden zijn. Het bestaat uit een langwerpig vierkant houten raam, waarop eene dunne plank, ter versterking van het geluid, is bevestigd. Aan de beide smalle einden zijn kammen, waarover darm-snaren zijn gespannen. Deze snaren, die eene lengte van 6 tot 10 palmen kunnen hebben (zoogenaamde a snaren), worden door schroeven, als bij eene viool, op denzelfden toon gestemd. Wordt zoodanig instrument aan een vrij sterken luchtstroom, b. v. aan een open deur of venster geplaatst, dan worden de snaren in trillende beweging gebragt en doen eene aangename reeks van harmonische toonen hooren, die naar mate van de sterkte des winds, ook in kracht toe- en afnemen. Behalve den boven beschreven , heeft men aan dit instrument nog andere vormen cn afmetingen gegeven, onder anderen die van een halven cylinder, waarbij de snaren, evenwijdig aan de as, rondom de ronde zijde zijn geplaatst. Daar eene snaar in hare geheele lengte trillende, slechts cén toon kan voortbrengen, moet men, ter verklaring dor verschillende toonen aannemen, dat door eene ongelijke drukking van den luchtstroom op de verschillende gedeelten der snaren, deze ook bij evenmatige deelen in trilling kan worden gebragt, zoodat nu eens dc beide helften, dan weder de drie derde gedeelten enz., elk voor zich trillen. Op deze wijze kan alleen die menigte van toonen worden verklaard, welke bij eene aeolus-harp waargenomen worden. AEQUATOR. Evenaar. Door de dagelijkschc beweging der aarde ontstaan er op hare kegelvormig gedachte oppervlakte, twee merkwaardige punten, namelijk de uiteinden der as rondom welke zij wentelt. Deze punten worden de polen genoemd en zij zijn, met betrekking tot de oppervlakte, onveranderlijk. Do aequator der aarde is die groote cirkel, welke loodregt op hare omwente-lings-as staat, dat is, overal 90 graden van de polen verwijderd is. Deze cirkel deelt dus de oppervlakte der aarde in twee gelijke deelen, een noordelijk en een zuidelijk. Hij wordt even als alle cirkels, in 360 gelijke deelen of graden verdeeld. |
Ten gevolge van diezelfde dagelijkseho beweging der narde, schijnt het ons toe alsof het hemelgewelf dagelijks om diezelfde as als do aardfc omwentelt. Denkt men zich dus de aard-as tot aan het hemelgewelf verlengd, dan ontmoet zij ook dit aan twee tegenovergestelde punten, die do polen des homels worden genoemd. De aequator des hemels is die groote cirkel, welke loodregt staat op do as rondom welke de schijnbare dagelijkseho wenteling des hemels plaats beeft. Deze cirkel staat dus mede overal op 90 graden van do polen des hemels af. Daar de beide polen der aarde en die des hemels, in dezelfde regte lijn gelegen zijn, zal ook de aequator dor aardo en van den hemel in hetzelfde vlak gelegen zijn. Stelt men zich dus voor, dat hot vlak van den aequator der aarde zich tot aan het hemelgewelf uitstrekte, dan zou dit vlak mot den aequator des hemels zamenvallen. Het hemelgewelf wordt door don aequator in twee gelijke doelen, een noordelijk en eenzuidelijk, verdeeld. Men heeft het woord aequator nog in twee andere beteekenissen in gebruik genomen, on spreekt nog van oenen magnetlschen en van oenen warmte-aequator der aarde. De magnetische aequator der narde is eene lijn, welke men zich op de oppervlakte voorstelt, gaande door alle punten, waar de helling eener vrij opgehangen magneetnaald = 0 is, dat is, waar zoodanige naald eenen waterpassen stand aanneemt. Deze lijn, zonder magnetische helling, of Aelinisehe lijn (Volgens August), valt niet met den aequator der aarde te zamen, maar doorsnijdt dien in twee nagenoeg tegenoverstaande punten, zoodanig, dat hot gedeelte derzelve, wat in het westelijk halfrond ligt, ten zuiden van den evenaar, en dat wat in het oostelijk halfrond gelegen is, ten noorden van donzelven ligt. Ten noorden van deze lijn helt eene magneetnaald (die even als eene balans is opgehangen, eene inclinatie-naald), met hare naar het noorden gerigte pool, naar beneden. Wordt zoodanige naald echter ten zuiden van den magnetlschen aequator gebragt, dan helt de andore pool benedenwaarts. Zie hierover verder het art. magnetismus der aarde. De ligging van den magnetischen aequator is aan eene langzame verandering onderworpen. Warmte-aequator der aarde heeft men eene lijn genoemd, welke door de warmste punten van alle meridianen zou gaan, in de veronderstelling dat er zich op eiken meridiaan een punt bevindt, waar de warmte het grootst is. Latere onderzoekingen hebben echter geleerd dat deze voorstelling niet juist is, maar dat er zich op do meeste meridianen twee punten bevinden waar de warmte het grootst is, zoodat die lijn zich meermalen in tweeën deelt en ruimten insluit, binnen welke de temperatuur weder lager is. Deze schijnbare onregelmatigheid ontstaat uit de ongelijke verdeeling van het land en water op de oppervlakte der aarde, en do daaruit volgende stroomen in den dampkring en in de zee. AEQUATORIAAL. Een sterrekundig werktuig, dat zoodanig is ingerigt, dat men met deszelfs kijker de dagelijkseho beweging eener ster gemakkelijk kan volgen. Tot dit oindo is die kijker aan eene as verbonden, welke evenwijdig is aan de omwentelings-as der aarde, en wordt het werktuig door een raderwerk omgevoerd met zoodanige snelheid, dat de kijker in 24 uren eene omwenteling moot volbrengen. AEQUATORIALE PROJECTIE. (Zie projectie.) AEQUATORIAAL-STROOM. Aldus wordt eene beweging des waters genoemd, die zoowel in den Atlantischen als Stillen Oceaan wordt waargenomen en wel voornamelijk tusschen do keerkringen. Dc rigting is van het oosten naar hot westen, met eene gemiddelde snelheid van 8 of 9 Duitsehe geographische mijlen in het etmaal. De oorzaken dezer stroomen zijn te zoeken in de ongelijke verwarming der aarde tusschen de keerkringen en in de gematigde en koude gewesten. Hierdoor verdampt er tusschen de keerkringen moer water, dan er regen valt, on het verlies moet door stroomen, die van het noorden en zuiden komen, worden aangevuld. Daar echter de waterdeeltjes dan van plaatsen komen, waar de omwentelings-snelhoid geringer is dan onder den evenaar, blijven zij met betrekking tot de vaste oppervlakte der aarde, cenigzins in de dngeljjkseho bewoging achter en schijnen dus in tegengestelde rlgtiug van die omwenteling te stroomen. De bestendige oostewinden, die mede in de keerkringsstreken worden waargenomen, kunnen tot het ontstaan dezer stroomen bijdragen. AEQUINOCTIUM. Een Latijnsch woord, beteekenende dien tijd van het jaar, waarop dag en nacht even lang, dat is van 12 uren zijn. |
AEH-AER
64
|
AEQUIVALENT. (Zio Atoom.) AERA- Is dat tijdstip, waarmede cene tijdrekening aanvangt. Do aera bi) de Romeinen was de grondlegging der stad Rome, dat is te zeggen: zij begonnen van dien tijd af hunne jaartelling. Onze aeva is de geboorte van onzen Zaligmaker. In Frankrijk werd in 1793 eene dergelijke tijdrekening, welke van de oprigting dor republiek, met 22 September begon, ingevoerd; doch reeds met den aanvang vau 1806 weder afgeschaft. AËRODYNAMICA. De leer van de beweging der lucht. AËROLITHUN of luchtsteenen, ook wel meteoorstecnen genoemd. Men vindt in de schriften der Ouden en in verschillende latere kronijken, meermalen melding gemaakt van steenen, die uit don hemel zouden gevallen zijn. De waarheid dezer verhalen is lang door do natuurkundigen in twijfel getrokken; doch het is volkomen bewezen, dat er nu en dan ligchamen op de aardo vallen, die vroeger niet tot haar boboorden. Dc verschijnselen die het nodorvallen van aorolithen vergezellen, zijn somtijds zeer verschillend. Do zamenhang derzelvo met de vuurbollen on van deze weder met de zoogenaamde vallende of verschietende sterren, is echter te innig, dan dat men rogt zoude hebben om deze verschijnselen van elkander to scliciden. Daarom zal in dit artikel over dezelve gezamenlijk worden gehandeld. Gelijk bekend is, verschijnen de vallende sterren, bij cene heldere lucht, als lichtonde, naar sterren gelijkende stippen, op eenmaal aan den hemel, bewegen zich met groote snelheid, nu cons volgons schijnbaar rogto lijnon, dan weder langs min of meer kromme of slangvormige banen en verdwijnen weder plotseling. Volgens gelijktijdige waarnemingen, op twee plaatsen op dezelfde vallende ster gedaan, hooft men berekend, dat hot begin of einde dor baan die zij doorliepen, op eeno hoogte van 4 tot 35 en meer gcographischo mijlen, boven de oppervlakte der zee gelegen was, terwijl derzolvor snelheid van 4lli tot 9 zoodanige mijlen in ééne seeondo bedroog. De glans waarmede zij zich vortoonen, is zeer onderscheiden, sommige doen zich voor als sterren der derde tot de zesde grootte, andere weder vortoonen oenen glans als do planeet Jupiter of Venus, terwijl weder andere zich met een glans en grootte vortoonen, welke die der maan nabijkomt, zoodat zij somtijds bij dag zijn gezien. De moeste laten bij hunne beweging ocno lichtende streep of eeno reeks van vonken achter, die nu eens langer, dan eens korter blijven lichten. Indien do schijnbare middenlijn aanmerkelijk is, worden deze vorsehijnselon mot den naam van vuurbollen bestempeld, zonder dat men echter eonige grens tusschon beide verschijnselen kan aangeven, welke do natuur of de waarneming aan de hand geeft. Dikmaals hebben zich beide in grooten getale gelijktijdig vertoont. Het is oehtor mogelijk dat er onder deze ligchamen zulke voorkomen, die van verschillenden aard zijn. De zamenhang tus-sehen het vallen van aorolithen en de verschijning van groote glanzende vuurbollen, zelfs dat de eerste uit de laatste ontstaan en somtijds meer dan twee voeten diep in de aarde dringen, is door vele goed waargenomen gevallen bewezen; b. v. door het vallen van aorolithen te Barbotan in hot departement dos Landes (24 Julij 1790), te Siena fl® Junij 1794), te Weston in Connecticut (14 De-cembor 1807) on te Aubonas in het departement do TArdfeche (15 Junij 1821). Somtijds vallen er ook aorolithen uit eene kleine zeer donkere wolk, die zich bij oenen helderen hemel vormt, met een geluid gepaard gaande, dat naar verwijderde kanonschoten gelijkt. Somtijds worden aldus over gehcele streken, uit zoodanig cene voorttrekkende wolk, duizende stukken steen van ongelijke grootte, doch van denzclfden aard verspreid. Somtijds vallen zij bij helderen hemel, zonder dat er cene wolk wordt waargenomen. Hot uitwendig voorkomen der aerolithen vertoont, even als dcr-zelver scheikundige zamenstelling, eene zekere overeenkomst, ofschoon zij genoeg daarin van elkander afwijken. De vorm is veelal onregelmatig met afgerorfde hoeken en kanten; dc oppervlakte als verglaasd, veelal als pek glanzend; even alsof zij uit het vuur kwamen, en werkelijk heeft men er terstond na hunnen val opgenomen, die nog warm waren. |
Onder do bestanddeelen der aerolithen komen er geene voor die ook niet op andere wijze op aarde bekend zijn, namelijk; van de metalen ijzer, nikkel, kobalt, mangan, chromium, koper, arsenicum on tin; terwijl er daarenboven potassium, soda, zwavel, phosphorus en kool in gevonden is. De verhouding waarin deze bestanddeelen echter tot elkander staan, is zeer afwisselend; terwijl sommige dezer bestanddeelen in eenige aerolithen geheel ontbreken. Zoo heeft men b. v. massa's gevonden, die klaarblijkelijk van meteorischen oorsprong zijn en die voor 0,96 uit ijzer bestaan, terwijl andere integendeel naauwelijks 0,02 ijzer bevatten. Van daar dat dan ook het soortelijk gowigt van dezo ligchamen zeer van elkander afwijkt, bedragende dit van 1,9 tot 4,3, dat des waters als eenheid aangenomen. Ofschoon wij dus in zekere opzigten aangaande den aard en de gesteldheid der aerolithen, meer dan van eenig ligchaam dat in de hemelruimte omloopt, kunnen te weten komen, ja dezelve aan een scheikundig onderzoek onderwerpen, is onze kennis omtrent deze ligchamen nog zeer gering. Indien men echter de verschijnselen nagaat, die hot nedorvallen dor meteoorstecnen veelal vergozellon, de verbazendo snelheid in aanmerking neemt, waarmede zij zich bewegen en welke met die der aarde in hare baan kan worden vergeleken, en acht slaat op derzelver scheikundige zamenstelling, waarvan wij in bijna geene rotssoort of mineraal de wedergade vinden, dan zijn wij geregtigd aan te nemen, dat de aorolithen ligchamen zijn die niet tot de aarde bohooren, maar dat zij in do hemelruimte naar de wetten der al-gemoene zwaarte in kegelsneden rondom de zon loopen. Wanneer zoodanige massa's in haren loop de aarde ontmoeten en door haar worden aangetrokken, dan zullen zij, onder ontwikkeling van de vroeger vermelde verschijnselen, lichtend kunnen worden en op dc aarde vallen. „Welke natuur- en scheikundige krachten er echter bij deze verschijnselen werkzaam zijn; en of de deeltjes, die de digte massa van aërolith vormen, oorspronkelijk, even ala bij do kometen, dampvormig van elkander verwijderd liggen, on zich eerst dan wanneer zij voor ons beginnen te lichten, binnen den vlammenden vuurbol zamentrekkon; wat er in de zwarte wolk gebeurt, waarin hot minuten achtereen dondert, eer de steenon naar bonoden vallen, on of ook uit do kleinere vallende sterren iets vast of eenig ijzer of nikkel bevattondo meteoorstof neder-valt, — dit alles is tot nog toe in groote duisternis gehuld.quot; Het verschijnsel der vallende sterren, ofschoon op eiken helderen avond waar te nemen, is echter op sommige tijden dos jaars veel menigvuldiger dan op andere. Vooral onderscheiden zich dc de nachton van 11 —14 November, do tweede week van Augustus, de 20 en 26 April, het midden van October, de 6 en 7 December, de 2 Januarij en het einde van Ecbruarij. Het schijnt dat de aarde op die tijden de banen van groepen van kleine hemelligchamen doorklieft, en dat deze zich dan, hetzij als kleine verschietende sterren, hetzij als vuurbollen aan ons vortoonen, en eerst dan eene vorming van aerolithen plaats kan hebben, wanneer zij in den dampkring der aarde treden. Zooveel is althans volkomen zeker, dat indien er aerolithen uit zulk eene kleine zwarte wolk nedcr-vallen, als waarvan hoven is gesproken, en er vooraf uit dezen zich eenig geluid doet vernomen, deze binnen de grenzen van den dampkring moet gelogen zijn. Want ware zij daarbuiten geplaatst , dan zou het geluid niet tot ons kunnen komen, dewijl het door middel der lucht tot onze ooren moet worden overgebragt. AËROMETRIE. Letterlijk beteekent dit woord luchtmeet-kunst, het is dus de leer van do zamenstelling, het evenwigt en beweging der lucht. (Zie lucht.') AËRONAUT. Luchtschipper. Iemand die met eene luchtballon opstijgt. (Zie luchtballon.) AËRONAUTIKK. Luchtscheepvaart; de kunst om met eene luchtballon te reizen. (Zie luchtballon.) AËROSTATICA. Do leer van het evenwigt der lucht. AERUGO. (Spaansch groen, Viride aeris) is basisch azijnzuur koperoxydo, dat veeltijds door dooien dor bewerktuigde stoffen, waaruit de azijn tot zijne bereiding vorkregen werd, verontreinigd is. Aerugo nobtlis noemt men de groenblaauwe aanslag, die door de werking van dampkringslucht en vochtighoid op oude bronzen voorwerpen ontstaat; deze bestaat gewoonlijk uit basisch koolzuur, koperoxydo en zwavelkoper en wordt ook de echte Patina genoemd. Men kan dezen aanslag, die zich gewoonlijk slechts na zeer langen tijd vormt, op nieuw brons doen ontstaan, door het met eeno oplossing van 1 deel sal ammoniak (quot;chloor ammonium), '/» d. zuringzout (dubbel zuringzuro kali) in 108 d. azijn, of met cene verdunde oplossing van salpeterzuur koperoxydo, waarbij |
65
|
een weinig salammonink of wijnsteen (quot;dubbel wijnsteenzure kali) gevoegd is, met zacht leder van tijd tot tijd in te wrijven. (Vergel. Handwlirterb. lt;1. remen u. angew. Chemie von Dr. Liebig, Dr. Poggen-dorffu. Dr. Wöliler; Braunschweig, 1842 en SupplemenU zum lland-wvrterb. etc., 1850; Nederl. Handelsmagazijn\ Amsterdam, 1843.) AESCHINES. Indien wij, selirijft dc hoogleeraar van Kampen, Demosthenes, den grooten tegenstander van Aeschines, gehoor mogen geven (in Oral, pro Corona), zou deze uit een slaaf en eene Bacchante geboren, eerst als knecht op eene kinderschool, vervolgens als onderste klerk bij den Raad van Vijfhonderden — die zoo slecht betaald werden, dat men hen voor een paar schellingen kon omkoopen, — naderhand als veracht tooneel-speler zijne jeugd hebben door-gebragt; doch wij mogen den persoonlijken vijand wantrouwen. Was de vader van Aeschines een slaaf, die slaaf had toch door zijne verdiensten het burgerregt bekomen. Slechte betaling maakt een beroep niet verachtelijk, zoo min als zware bezoldiging den weetniet of werkelooze vereert. Het beroep van tooneelspeler was te Athene althans niet veracht en, wat de vooi dragt van Aeschines betreft, Demosthenes erkent zelf zijn fraaije en welluidende stem, die hem eerlang deed besluiten als redenaar op te treden waarin hij zich, althans wat de welsprekendheid betreft, waardiglijk naast het grootste model, naast Demosthenes heeft geplaatst. Ook roomt hij zijn edele gestalte, door hem een fraai standbeeld te noemen. Nadat Demosthenes hem door zijne beroemde redevoering pro Corona, overwonnen had, ging hij naar Rhodus in ballingschap en vervolgens naar Samos, waar hij in den ouderdom van 75 jaren overleden is. Drie zijner redevoeringen zijn slechts overig, die hem als een eersten redenaar doen kennen, en meermalen, b. v. met die van Demosthenes, door Aldus (Ven., 1513), doorRenke (Leipz., 1770) endoor G. II. Sehaefer (Leipz., 1814) zijn in het licht gegeven. Behalve dezen Aeschines zijn er nog anderen van dien naam bekend, onder welke dc wijsgeer Aeschines, zoon van den vleesch-houwer Charinus, te Athene. Hij was leerling van Socrates en deed zijnen leermeester door uitstekende deugden, zeer veel eer aan. Ten onregte werd van hem verhaald dat hij cenige zamenspraken, die door Socrates zouden geschreven zijn, voor de zijne zou uitgegeven hebben. Men telde er vroeger zeven van zijne hand, die echter verloren gegaan zijn. De wijsgeer Aeschines was zeer arm, doch heeft eenigen tijd aan het hof van Dionysius in Sicilië geleefd. AESCHINES. Een ketter, de dwalingen van Moutanus toegedaan , wiens aanhang zich daarin van andere Montanisten onderscheidde , dat hij leerde dat Christus de Vader en de Zoon was in do H. Drieëenheid. AESCHYLUS, dc vader van het Grieksche treurspel en een tijdgenoot van Pindarus. Hij werd in het jaar 525 v. C. uit een aanzienlijk Athcensch geslacht geboren, en woonde als man de veld- en zeeslagen van Marathon en Salamis (weikeu laatsten hij in zijn treurspel de Perzen zoo voortreffelijk beschreef), en dien van Platea bij. Zijn geest moest dus door do groote daden , die hij zelf bijwoonde en waarvan hij deelgenoot was, tot eene hoogte gestemd worden die men bij weinige dichters vindt. Hij zou een man geweest zijn van ernstigen en somberen aard, zoo wij geloof mogen slaan aan hetgeen wij van hem vinden aangeteekend, dat hij dc genoegens van den disch verachtte en een afkeer had van ijdele vermaken. Hij had, zegt de een, eene groote ziel, vol van opregt-heid en was der leer van den ernstigen en edelen Pythagoras toegedaan. Anderen beweren dat hij overgegeven was aan den wijn, en dat hij zijne beste stukken maakte wanneer hij hierdoor was opgewonden, weshalve Sophocles van hem zou gezegd hebben dat al maakte hij goede stukken, hij het toch deed zonder het te weten. Twijfelachtig zijn ook de berigten, aangaande dc redenen waarom hij Athene verliet, en zich met der woon naar Italië begaf, hetgeen sommigen toeschrijven aan den spijt dien hij gevoelde over het afkeuren en vallen van een zijner stukken, anderen aan verontwaardiging over do overwinning die Sophocles in een dichterlijken wedstrijd op hem zou behaald hebben. Hij stierf, volgens do berekening van Larcher, in het jaar 430 voor J. C. in den ouderdom van 69 jaren. Aeschylus zou eene groote menigte treurspelen, volgens sommigen wel 70 ja 90 vervaardigd hebben, waarvan slechts 7 tot ons gekomen zijn; maar deze hebben dan ook steeds den lof van tijdgenoot en nageslacht weggedragen. Hij verwekt bewondering of verplet door schrik en verbazing, doch zeldzamer doet hij zachte aandoeningen, deernis en medegevoel ontstaan. Zijne karakters zijn grootsch en helfdhaftig , doch zijne taal vaak door ongewone woorden of woordvoeging duister. |
Gedurende bijna drie eeuwen hadden Aldus-Muutius, Turno-bus, Votori, Cantor, Stanley, Corn, de Paw den text dezer treurspelen trachten te horstellen, verbeteren en toolichton, toon een der kundigste Hclloniston van Duitschland ,SchiUz,vau 1792—1821 te Hallo in 5 dln. in 8°. de beste uitgaaf der werken van Aeschylus bezorgde. Brunck, Hermann, Wolf, Bothe en Blonfleld hebben verschillende tragoedien in het licht gegeven; ï. Sb. Welkec, Lc Franc do Pompignan(Paris, 1770 in 8«.), LaPortc duThoil') (Paris , 1794) bezorgden Fransche ;U. J. Schoemann, Rudolph Kopisch en andoren Duitsche overzettingen vandezelve. Is. da Costabragt dc Perzen z\\ den Proviethms (Amst. 1816, 1820 8°.) in Ncderduitsche verzen over. Onder onzo landgenooten hebben zich J. van Wes-trik, II. N. Bosker en vooral Limburg Brouwer (Over de zedelijke, schoonheid der poczij van Eschylus, Amst. 1827) omtrent dezen dichter vordienstolijk gemaakt. Verg. Becker, Ahjem. gesch., d. 1 blz. 438; Schlcgel, Geschiedenis der tooneelhunst en looneelpoëzij, d. 1, bl. 96—123; Barthelcmy, Anacharsis., ch. 69; van Kampen, Geschied, van Griekenland, d. II, blz. 264—251, § 124. AESCULAAP, of AESCULAPIUS, was, volgens de fabelleer, een zoon van Apollo en Coronis. De wijze Chiron, in wiens hol hij werd opgevoed, onderwees hem inzonderheid in de kruidkunde, waarin hij, gelijk ook over hot algemeen in de heelkunde, zeer groote voorderingen maakte, en daardoorde weldoener des menseh-doms en het hoofd den geneesheeren werd. Volgens de fabelleer bragt hij zelfs verscheidene malen dooden in het leven terug, waarover Pluto hem bij Jupiter aanklaagde, die hem dan ook hierom met zijnen bliksem doodde. Men stichtte ter zijner eer tempels en altaren, gewoonlijk in heilige bosschen of op bergen, digt bij bronnen van heldere, misschien minerale wateren. Epi-daurus was het hoofdpunt van die dienst en Acsculaap's beeld aldaar in den tempel, was door Thrasymedes uit ivoor en goud vervaardigd. De God zat op een troon, met een staf in de hand, waarom zich eene slang kronkelde; do andere hand drukte op den kop ccner slang en aan zijne voeten lag oen houd. De slang was voornamelijk zijn symbool cu de dienst in zijne tempels schijnt min of meer van Oosterschen oorsprong. Volgens Homerus had Aesculapius twee zonen, Machaon en Podalirlus, die dc geneesheeren van hot Grieksche leger waren en van wie dc Asclepiadcn afstammen. (Zie aldaar.) Als zijne dochters worden vermeld Hygiea, de godin der gezondheid, Panacea en Aegle. AESOPUS. Een beroemd Grieksch fabeldichter, die te Cotieum, in Phrygio, geboren werd en ten tijde van Solon en do zeven Grieksche wijzen, omstreeks 3412 na de schepping der wereld leefde. Hij was in den slavenstand opgevoed, doch zijne schranderheid van oordeel verschafte hora zljuo vrijheid. Zijno geschiedenis is over het algemeen twijfelachtig. Zijne fabelen stonden bij de Grieken in groot aanzien, hetwelk zij nu sedert twintig eeuwen bij allo beschaafde volken behouden hebben. Dc beste uitgaven zijner fabelen zijn die van J. Chr. Gott. Erncsti; Leipz., 1781 in 8quot;.; van Fr. doFurla; Florence, 1800, 2 d.in 8quot;.; van J. G. Schneider; Breslau, 1811; maar vooral van Coray; Paris, 1810 in 8°. AESTHETICA. Dezeeenigzins onjuiste benaming wordt aan de wetenschap van het schoone gegeven, die een gedeelte der wijsbegeerte uitmaakt. Zij is afgeleid van het Grieksche woord ciïaOtjaig hetwelk het gewaarwordingsvermogen beteekent, en werd het ') Zijne overzetting maakt een gedeelte uit van Lc Tlmiire dc» (Wees van Brumoy. (J |
Gü
|
cevst door Baumgarton, een leerling van Wolf gebruikt: eerst in lateren tijd, en niet zonder tegenspraak (en die tegenspraak heeft zelfs tot nu toe nog niet niet geheel opgehouden), is zij als wetenschap algemeen erkend. Men heeft namelijk gevraagd, en sehijn-baar niet geheel zonder reden, of het sehoone en het daarmede vermaagschapte verhevene, voorwerpen konden zijn van wetenschappelijk onderzoek, en of eene wetenschap daarvan wegens hare afgetrokkene met do eischen dos gevoels strijdige begrippen, en wegens do regels die zij voorschrijft, niet belemmerend zou zijn voor het genot van het sehoone en voor de beoefening der kunsten? Hoezeer door velen hierop een toestemmend antwoord is gegeven, zoo heeft een later en onpartijdig onderzoek niet alleen met het bestaan van zulk eene wetenschap en met derzelver beoefening vrede doen hebben, maar zelfs doen zieiVdat zij volstrekt onontbeerlijk is. Voor zooverre zij de wetenschap is van het sehoone en verhevene, behoort daartoe de ontwikkeling van het sehoone, het opsporen daarvan in het menschelijk gemoed , in de natuur en in de kunst; de aanwijzing van al de daarmede in betrokking staande zielsvermogens, van hunne verrigtingen bij deszelfs opvatting of daarstelling door kunst, en dan ten laatste de opgave der regelen die gevolgd moeten worden bij het tot stand brengen der onderscheidene kunstgewrochten. Bij het nadenken over dit alles , is men van tijd tot tijd tot onderscheidene wijzen van beschouwen gekomen, en de ontdekkingen waartoe dit nadenken aanleiding gaf, hebben gedurig vroegere gevoelens gewijzigd of geheel verdrongen. Er bestaat dus eene geschiedenis der wetenschappelijke bearbeiding van het idee van het sehoone, wier kennis van hot hoogste belang is, en ook deze behoort als een onontbeerlijk doel tot do wetenschap die den naam van aesthetica draagt. liet komt hier te pas om de grondtrekken dezer geschiedenis aan te wijzen. Schoon reeds in de vroegste tijden het sehoone als iets dat eene eigenaardige werking opliet menschelijk gemoed uitoefent, werd onderscheiden, en met min of meer geluk, enkele sehoone kunsten worden beoefend, zoo stelde men zich lang daarmede tevreden, zonder het schoono tot een bepaald voorwerp van nadenken en onderzoek te maken, l'lato was onder de wijsgeeren de eerste ons bekende, die zich daarmede bezig hield. Naar zijne meening is het sehoone identisch met of alleen dienstbaar aan het goede. Van daar dat hij in spijt van zijnen diepen blik in het wezen daarvan, het eigenaardige niet zelden heeft over het hoofd gezien. |
Aristoteles, hoewel hij het schoono geenszins afzonderlijk heeft behandeld, heeft echter eene dus genoemde ais/jocWca geschreven, waarin hij de regels van de dramatica — meer bepaald echter voor de tragoedie, zoo als hij die uit ecnige aan hem bekende meesterstukken van kunst heeft afgeleid, — heeft aangewezen, en waarbij hij, zoo als de zaak dit natuurlijk medebragt, eenige belangrijke opmerkingen voegde omtrent het sehoone en de daartoe betrekkelijke zielvermogens. Opmerkingen van dien aard zijn; in de neiging tot navolging, vereenigd met de begeerte om te weten, is de oorsprong der kunst te vinden; de schilderkunst stelt niet zoo zeer voor wat bestaat, als wel wat behoort te bestaan; de tragoedie is navolging van het volmaakte; de dichtkunst bevat minder waarheid dan de geschiedenis. — Onder de vroegeren hebben Plotinus en Augustinus, onder de lateren heeft Baco van Verulam veel te berde gebragt, wat later aan de wetenschappelijke bearbeiding der aesthetica is dienstbaar geworden. Volgens Plotinus is het stoffelijk sehoone de terugkaatsing van het geestelijk schoono; is do ziel alleen en bij uitnemendheid schoon te noemen ; is de kunst niets anders dan nabootsing der natuur, en deze nabootsing der goddelijke ideen. Hetgeen door hem geschreven is, heeft echter voornamelijk betrekking tot de welsprekendheid. — Van Augustinus is de tallooze malen herhaalde spreuk: Omnisporro pulchritudenis forma unilas est. — Baco hield echter het vermaak voor het eenige doel der kunst. Onder den invloed van de wijsbegeerte van Carte-sius, kon de wetenschappelijke bearbeiding van het idee van het sehoone weinig voorstanders hebben. Intusschen hebben J. P. Crou-saz en Y. M. André (zie deze artt.) verhandelingen over het schoon geschreven, die, al behelzen zij voor hen die met vroegere wijsgeeren bekend zijn, weinig nieuws, zelfs ook voor onzen tijd niet geheel zonder waarde zijn. — Uit de school van Leibnitz en Wolf is de aesthetica het eerst als eene afzonderlijke wetenschap te voorschijn gekomen. De eer dit het eerst, en mot veel smaak gedaan te hebben, komt aan Baumgarten toe. Omdat hij het idee van het schoono beschouwde als behoorende tot het zinnelijk keuvermogen (ccynitio sensitiva) gaf hij aan do wetenschap daarvan den naam van aesthetica, een naam dien men behouden heeft, in spijt van veranderde inzigten in de zaak, en die als het ware een zeker burgerregt heeft verkregen. Mendelssohn, Sultzer cn Eberliart hebben het door Baumgarten aangonomene deels ontwikkeld, deels gewijzigd en deels toegepast. — De sensualistische rigting der wijsbegeerte in Engeland gedurende do achttiende eeuw, heeft eenige eigenaardige en niet onbelangrijke theorien, omtrent het sehoone en verhevene in natuur en kunst te voorschijn geroepen. Zoo komen hier in aanmerking Shaftsbury en Hutcheson, die het sehoone met het goede identifieren en tot beginsel aannemen: oenheid in verscheidenheid; W. Hogarth , dio de slangvormige lijn als formule van het beginsel van eenheid en verscheidenheid beschouwde ; en Burke, die het sehoone eene gewaarwording noemt, welke haren oorsprong heeft in de neiging tot zelfbehoud en gezelligheid; die echter het verhevene met het verschrikkelijke verwart. — De Eransche encyclopedisten, en onder deze voornamelijk Diderot, volgen gelijke beginselen en maken het sehoone geheel afhankelijk van het goede. Le Batteux neemt eeniglijk tot beginsel der kunst aan: de navolging der schoono natuur. — Mot veel moer vrucht dan door eenig ander volk, is de aesthetica door de Duitsche wijsgeeren bearbeid. Nadat Winkelman het schoono, dat volgens hem een uitvloeisel is der Godheid in het zigtbare, in do gewrochten der Grieksche kunst had doen aanschouwen, maar door zijne tijdgenooten niet begrepen was, en Lessing tegen eene blinde navolging der Grieken met verzaking der natuur geijverd had, in zijnen Laocoön het karakteristieke der kunst had opgegeven, naauwkeurig de grenzen had aangewezen tussehen de beeldhouwen dichtkunst, on met Goetho eene geheelo omwenteling in de Duitsche letterkunde had te weeg gebragt,— hebbenKant, Schilling en Hegel met hunne volgelingen datgeen voltooid waarvan het reeds genoemde slechts tot voorbereiding had gediend. Kant verbindt in zijne Kritiek der UrtheiUkraft het sehoone met het verhevene en beschouwt het alleen van deszelfs subjective zijde; bij hem is het sehoone de doelmatigheid van den vorm, maar waargenomen zonder voorstelling van het doel; datgeen dus wat een belangloos welbehagen opwekt, geen objectief bestaan heeft, daarom geen voorwerp cener wetenschap kan zijn, maar een tak der zielkunde behoort te wezen. De objective zijde van het schoono beschouwde de beroemde dichter Schiller, die zich daarbij echter van het standpunt van Kant niet verwijderde. Hoewel de wijsbegeerte van Eichto het sehoone als geheel en eeniglijk dienstbaar aan het goede beschouwde, heeft zij echter aan Jean Paul Friedrieh Richter, aan de beide broeders Schlegel en aan Solger tot hunne humoritisehe beschouwingen aanleiding gegeven. — Schilling heeft door zijne wijsbegeerte voor de aesthetica een eigenaardig licht ontstoken. Het beginsel waarop zijn stelsel berust, is dat der absolute identiteit. Het ideale en reële vereenigen zich volgens hem in eene hoogere eenheid, welke alle verscheidenheid in harmonie oplost. Deze eenheid bestaat wel in de zigtbare natuur, voor zooverre zij de wereld van het eindige, van de werkelijkheid en van het noodlot is; en in de zedelijke wereld, die als het gebied van het ideale, van den geest en van de vrijheid te beschouwen is; maar in de kunst is zij eerst geopenbaard. Het sehoone is, volgens hem, eene teelt beide van het eindigoen oneindige, van noodzakelijkheid en vrijheid, van doode stof en leven, van natuur en geest; en het is de kunst die in hare gewrochten deze eenheid doet aanschouwen. In het genie van den kunstenaar ligt de veree-niging dezer beide beginselen. Bij elke geestvervoering van den kunstenaar, zijn altijd hare beginselen werkzaam, van welke het eene tot de natuur, het andere tot do vrijheid behoort; het eene bewusteloos aanwezig, het andere met bewustheid gepaard. Elk kunstgewrocht heeft altijd twee afzonderlijke maar innig verbondene bestanddoelen, wier vereeniging de openbaring van het absolute is. Van daar dat kunst en godsdienst in waarheid dén zijn. De verdere ontwikkeling dezer beginselen hebben wij aan Ilegel te danken. Volgens hem is het sehoone het idee zelf, maar in den vorm cener zigtbare en binnen grenzen bepaalde verschijning. Het eerste sehoone is dat dor natuur en der geschiedenis, manr het wordt nog slechts zelden gevonden, isvlugtig, toevallig, zonder |
A ET
C7
|
tint men er ecne bepnnldo bewustheid van hebbe; maar nis men er bowiistbeid van heeft, ilnn is bot eerst in de verbeelding en verkrijgt in de kunst eon ligchnnm. Zoo was tot op den tegemvoordigen tijd de wijze van beschouwen en handelen mot opzigt tot de aesthetica. Tegenwoordig echter begint het reallsmus zeer ernstig tegenstand te bieden tegen het idealismtis van Fiehte, Schilling en Hegol. Ook dit geschiedt op het gebied der aesthetica. liet is tegenwoordig aan de orde om te zeggen; Het wezen der kunst wordt niet gekend, wanneer men haar zoo maar regtstreoks en vooraf ondergoschikt maakt aan cone wetenschap van hot schoone. Zij bestaat niet daarin dat men zich boven do natuur verheft; want zelfs de grootste kunstenaar kan do natuur niet eens bereiken, veel min zich boven haar verheffen. Haar oorsprong ligt in do behoefte van den menseh om zijne gedachten als het ware aan eeno bepaalde plaats vast to hechten; en om aan deze plaats, dio dus oen monument wordt, cenen zekeren vorm to geven welke de uitdrukking der gedachte is. Van daar dan ook dat bij het ontwaken der kunst in de allervroegste tijden, hare gewrochten moestal symbolen waren; dat do inhoud der gedachte toen meer gold dan do vorm dien men er aan gaf, en dat er eerst later meer belang in den vorm werd gesteld. Hier geldt geheel wat Goethe eens heeft gezegd: quot;niet do schoone vormen waren hot dool dor Griekscho kunst: deze ontwikkelden zich veeleer eerst uit den geest als een onmisbaar middel tot het uitdrukken van schoone gedachten. Do kunst is daarom dan ook als eeno taal te beschouwen, eeno taal niet bestaande uit afgetrokken woorden, maar uit natuurlijke en zinnelijke vormen, die mot do zinnelijke aanschouwing, met de gewaarwordingen on met de liefde hot meest overeenkomen. Daarom moot do aesthetica niet uit eeno metnphysica van het schoone te voorschijn komen, maar moet op ecnen anthropologischcn grond berusten ; zij moot beginnen niet bij oen afgetrokken begrip van hot schoone, maar bij het vermogen der verbeelding, waaruit alleen kunstgewrochten kunnen te voorschijn komen.quot; Mon zie verder het art. Schoonheid. AETA. Koning van Colchos, zoon van do zon en vader van Meden. Zie Argonanten. AETUKK. De Ouden verstondon onder den nnam van Aether, gedeeltelijk de stof dos hemels en der sterren, en gedeeltelijk don hemel zelvcn; en van hier aethoriseh (homelsch), AETHER. In do nieuwere natuurleer beteokent dit woord de hemellucht, of die fijne stof, die zich door hot geheele wereldruim uitbreidt; cone stof, volgons de schatting van Euler, 39 millioen maal dunneren 1278mnal veerkrachtiger dan de dampkringslucht. AETHER noemt men in de scheikunde in het algemeen die zeer vlugtige, geestrijke vloeistoffen, die door inwerking vnn zuren en zoogenaamde zoutvormers op alcohol ontstaan. In het bijzonder echter duidt dit woord eeno vloeistof aan, die door Vnlerius Cordus in 1540 het eerst bereid, doch ongeveer twee honderd jaren later (1729) door Frobenius, onder den nnam van zwavel-(iel her, moer bekend werd en sedert dien tijd eene grooto rol in de schei- en geneeskunde speelde. Do aether ontstaat wanneer een mengsel van alcohol met zwavelzuur, arsonikzuur, phos-phorzuur, boriumfluoride of overchloorzuur aan oenen verhoogden warmtegraad wordt blootgesteld; gewoonlijk gebruikt men zwavelzuur, van waar don naam zwavol-aether. Vroeger werd de aether verkregen door oen mengsel van gelijke doelen alcohol en zwavelzuur zoolang ann eene overhnling te onderworpen, tot dat er zwavelig zuur ontstond. Sedert men echter heeft opgemerkt dat het zwavelzuur (noch do andere reeds boven genoemde zuren) bij de netherboroiding goene verandering of vermindering ondergnnt, hoeft men algemeen deze vloeistof naar eeno door Boullay voorgestelde en door Geigor verbeterde wijze bereid, welke daarop berust, dat er mot een voortduronden stroom zooveel alcohol bij het verwarmde mengsel (bestaande uit 5 d. alcohol van 0,83 soortelijk gewigt en 9 d. zwavelzuurhydraat) vloeit, als er aether ontwikkeld en door ovorhaling afgescheiden wordt. Do aldus verkregen aether wordt vervolgens bevrijd van do mede overgegane stoffen, water, alcohol en zwavelzure wijnolie, welke laatste bij een tc hoogen warmtegraad ontstaat. De zuivere aether is een kleurloos, gemakkelijk bewoegbnnr vocht, mot oen doordringenden, aangonamen, oigendommelijkon reuk, en van een scherpen, brandenden , later verkoelenden smaak. Zijn soortelijk gewigt is bij • 20° C = 0,716; hij is zoor brandbaar en kookt bij -f- 35° C gt; maar verdampt reeds bij veel lager warmtegraad, zonder iets achter te laten. De aether is oen oplossingsmiddel voor nlle netherischo en vette oliën, caoutchouc, vele harsen, phosphorus, zwavel enz.; hij is in 9 d. water, echter in alcohol in alle verhoudingen oplosbaar en wordt in de geneeskunde in kleine hoeveelheden nis opwekkond, in grootere nis vordoovend middel nange-wend. Do scheikundige znmenstelling van don nether is C 4 H 5 O. Deze elementen knn men volgens Berzolius nldus verbonden veronderstellen: C 4 H 5 O, zoodat de aether een oxyde is van het radikanl C 4 H 5 , hetwelk men aethyl noemt en nlzoo de aether aethyloxyde heet. Do aether is derhalve alcohol (C 4 11 5 O H O) waaraan de bestanddoelen van hot water dl O; door zwavelzuur ontnomen zijn. Volgens deze formule kan men de overige aethers als eeno vereeniging van aethyloxyde met oen zuur, of vnn het radikaal (aethyl) met oen zoutvormer beschouwen, zoodat de bekende salpeter-, azijn- en chlooracther niets anders zijn als zamengcstelde aethersoorten, die bestaan uit eene verbinding van salpeterzuur of azijnzuur met aethyloxyde of van chloor mot het aethyl. (Varijci. Ilandtvörterb, d, reinen u, anrjeiv. Chemie von Dr. Liebig, Dr. Poggondorff u. Dr. Wöhler ; Braunschweig, 1842; Stipplemente zum HandwUrterb. etc., 1850; Traité de chimie organique par M. Justus Liebig; Paris, 1844; Volhtiind. elymol.-chem, Iliindwörterh, von Dr. G. C. Wittstcin ; München, 1847. Chemie der organischen Verbindtmgen von Dr. C. Löwig. 2C. Aufl.; Zurich, 1847.) |
AETHIOLOGIE. De loer van de oorzaken oener zaak , of eens verschijnsels; bijv. in de geneeskunde, do leer vnn do oorzaken der ziekten. AETHIOPIERS waren volgons de oudste aardrijkskundige voorstellingen dor Grieken, nlle volken die den zuidelijken rnnd der aarde bewoonden. Reeds Homorus noemt hen in zijne werken en maakt onderscheidt tusschon Aethiopiers van bet oosten en van het westen; evenzeer na hom Herodotus en de latere aardrijkskundigen onder dc Grieken en Romeinen. Aethiopiewas voor hen het land ten zuiden van Libye en Egypte, tussehen deRoode Zee en don Atlnntisehcn Ocennn. Volgons Plinius word het oostelijke gedeelte door den Nijl van het westelijke afgescheiden. Het oostelijke, ook moor bijzonder Aethiopie genoemd, bevatte den Stnat Meroe, wiens middenpunt in het tegenwoordige Nubie of Sennaar gezocht moet worden. Men noemt daarom do aan den Midden-Nijl gevondene overblijfsels van vroegere beschaving, Aethiopische; zoo heet ook do 25° dynastie der Egyptenaren de Aethiopische dynastie, omdat zij gesticht werd door Sowec of Sabacon, oen veroveraar uit Nubie. Toen later in het tegenwoordig zoo genoemd Abyssinie, Christelijke koningrijken ontstonden, werd de naam Aethiopie ook daarop toegepast en zoo spreekt men van Aethiopische Christenen , Aethiopische Kerk enz., terwijl ook de schrifttaal der Christelijke Abyssiniers, Lesana Gees, gewoonlijk Aethiopische taal genoemd wordt. Voor het land is de benaming Aethiopie reeds lang door die van Abyssinie (zie 0. d. woord.) verdrongen. Daar reeds bij de Ouden do donkere of zwnrte kleur der huid voor een eigendommelijk kenmerk der Aethiopiers gold, heeft Blumenbaeb in zijne onderscheiding der men-schenrnsson, de negervolken van Afrika en Australië onder den naam van het Acthiopisch ras bijeengevoegd. (Zio het nrt. Menschenrassen.) AETHIOPISCHE TAAL en LETTERKUNDE. In Abyssinie treft men verschillende, gedeeltelijk nog weinig bekende talen en tongvallen aan. De zoogenaamde Aethiopische, door de inwoners Gees genaamd, behoort onder dc Scmitische talon en sluit zich hot naast aan het Zuid-Arabische Himjaritisch, dat sedert Mohammed in Arabic zoo goed als verdrongen is, doch is minder rijk en buigzaam. Men zegt dat het Acthiopisch nog heden ten dage in de dorpen bij Sarawe gesproken wordt. Het eigenaardige en van alle Semitische in vorm en rigting afwijkende Aethiopische schrift, is ook gelijkvormig aan het Himjaritische en bestond oorspronkelijk slechts uit medeklinkers, die van de regter-naar de linkerhand geschreven werden. Eerst sedert de invoering des Christendoms, word de rigting van het schrift veranderd en werden de klank-teekons bij de letters bijgevoegd. Uit de tijden vóór de invoering van hot Christendom onder Constantijn den Grooten, zijn tot heden slechts onbeduidende |
68
|
overblijfsels van Aotlüopischo opschriften bekend geworden; sedert werd evenwel eene menigte werken, moest van gods-dienstigen of geschiedkundigen inhoud geschreven , waarvan wij er reeds omstreeks 200 kennen. Do gehoole Bijbel (liet Oude Testament naar do Septuaginta) werd door onbekende doch Christenschrijvers in do 4° eeuw vertaald. Het Oude Testament is in Europa geheel in handsohrifton voorhanden, doch slechts gedeeltelijk gedrukt, bijv. do Psalmen (Aeth. en Lat., door Ludolf; Erankf., 1701; Aeth., London, 1815. Verg. Dom, De psalteria Aetluo-pico-, Leipz., 1825.). Het nieuwe is geheel gedrukt (2 dln. Rome, 1548 en in do Londensche Bib. polygl.). Bijzonder rijk is de Acthio-pische kerkelijke lottorkimde aan vertalingen van apocryphe boeken , wier Grioksohe originelen zijn verloren gegaan; daaronder munten uit do vertaling van het bock Henoch (in 't Engelsch door Lawrence; Lond., 1833; in hctDuitsch, door Hoffmann; Jona, 1838 ; in het orig.; Lond., 1840) en de Ascensio Isaiae Fail's (Aeth. en Lat. door Lawrence; Oxf., 1819). Buitendien verdienen nog vermeld te worden The didascalia, or apostolical constitution of the Abyssinian Church (Eng. cn Aeth. door Piatt; Lond., 1834) en hot book Synaxar, dat hot leven der in Abyssinie vereerde heiligen, der martelaren en de gezangen der Kerk bevat. Van do niet onbelangrijke geschiedkundige geschriften is nog niets door den druk bekend gemaakt; de beroemdste lieoton Keber za negeste (do go-schiedenis van het rijk Axum, met volo legenden vermengd) en Tarek Negushti, de kronijk der koningen. De Aothiopische taal werd op eene meesterlijke wijze bearbeid doorLudolf, die eene Aotlüopischo spraakkunst (Erankf., 1702) en oen woordenboek (ibid., 1699) zamenstelde. Sedert hebben zich aan de kennis dier taal gewijd, Piatt, Lawrence, Dorn, Hupfeld, Hoffmann, Rödiger, Ewald en de zendelingen Iseilberg, Blum-berg, d'Abbadie cn anderen. Sedert de 14quot; eeuw, toon hot Aethio-pisoh van regeringswege door het Amharisch vervangen werd, is do eerste dezer talon onder de dooden te rekenen. AETHIOPS is de naam van verschillende in de schei- on geneeskunde bekende poeders, die meestal graauw of zwart zijn en hot een of ander metaal als bestanddeel bevatten. Do tegenwoordig nog in gebruik , naar verschillende voorschriften bereid wordende zijn; aethiops antimonialis, bestaande uit oen mengsel van 2 d. zwavel-antimonium, 1 d. kwikzilver cn 1 d. zwavel; aethiops martial is, bevat ijzoroxydule-oxyde, ijzer in den metaalstaat en kool; aethiops mineralis bestaat voornamelijk uit zwavelkwikzilver (Hg S.) en zwavel. AETHNOPIIRONES , Aothnophroncn of Pagasiancn waren ketters in do 7° eeuw, die zich wel voor Christenen uitgaven, maar do gewoonten der Hoidonon navolgden en waarzeggerij, toovorij cn andere dwaasheden pleegden. AETHYL. (Zie Aether.) AETIANEN. Ketters en navolgors van Arius en Actius, gezegd do Atheïst of Godvorloochonaar. Zij maakten den aanhang uit, dien men zuivere Arianen noemde en hunne dwaling werd omhelst door Eunomius, den voornaamsten leerling van Aetius, door Eudoxo, door Acacius van Caesaroa, door Goorgius van Alexandric en door de meeste Wcstorsehe Arianen. Zij werden, naar Ennomius, ook Eunomianen of Anoneamen, en dewijl zij leerden, dat de Zoon niet alleen een ander wezen dan de Vader had, maar Hem in alles ongelijk was iy.uru ttuvtu udouOIOv) ook ' Anomii, Anomaei en Anomiani genoemd. Theodosius de Groote verdreef ze uit al zijne steden, waarom zij zich bier en daar in de woestijnen onthielden cn in bijzondere huizen heimelijk bijeenkwamen , om welke reden zij ook Troglodyten genoemd werden. AÉTIUS AMIDENUS, naar do plaats zijner geboorte, Amida in Mesopotamie , loofde omtrent het midden dor Vide eeuw. Hij bestudeerde dc geneeskunde te Alexandric en word lijfarts en comes obsequii te Constantinopel. Hij hooft een work over de gonoes-kundo, in hot Gricksch , in zestien boekon nagelaten, waarvan alleen de eerste helft in hot oorspronkelijk gedrukt is. Vonot., 1534. (o. in aedib. haered. Aid. Mamt. et Andr. Asulari. Eone Latynsche vertaling gaf Cornarius, in 1542 te Bazel door Frobenius in fol. gedrukt. AETNA. (Zie Kina.) AETOLIERS. Een in de oude tijdon zeer vermaard volk, welks eerste stamvaders Hellenen waren. In verscheidene volksstammen verdeeld, haddon zij geene gemeenschappelijke hoofdstad. |
maar hielden zich met jagen en rooven bezig. Reods vroeg rigtten zij oen uitgestrekt Aetolisch bondgenootschap op, hetwelk jaarlijks te Tharma vergaderde, doch eerst ten tijde van het Archaisch verbond merkwaardig werd. In den beginne verzetten zich de Aetoliers, veroonigd met do Romeinen, tegen hetzelve; doch naderhand kozen zij do zijde der Maccdoniers, en werden ten laatste mot dozen onder bot Romeinscho juk gebragt. AEZEMA. (Zie Aitzema.) AFBINDEN. Eene chirurgische kunstbewerking, om voort-brengselon van nieuwen groei, woekeringen en zelfs gohcele ligchaamsdeolon, of geheel, of gedeeltelijk door een omgelegden draad, die aangehaald wordt wegnemen. De draad is van zijde, garen, motaal, of van andere stoffen. Hij wordt om het gedeelte, dat weggenomen moet worden geslagen en wol zoo digt bij het gezonde gedeelte als mogelijk is, voorts aangehaald, soms terstond zoover men kan , in andere gevallen langzamerhand al sterker en sterker vastgesnoerd. Op deze wijze wordt de toevoer van voedende vochten uit het bloed verhinderd en het deel dat men wegnemen wil, tot afsterven gebragt. Men wendt deze behandeling vooral daar aan, waar de grondvlakte van een gezwel kleiner dan de omvang is, waar bet gezwel dus gesteeldis; of wanneer er vele kleinere bloedvalon of ook wel een grootere tak in uitloopt. Ook bij vroesachtlgo lijders, dio togen het mes opzien. Over het geheel verdient het gebruik van het mes de voorkeur, maar bij voortbrengselen van nieuwen groei, die zich in do natuurlijke holten gevestigd hebben en voornamelijk in dio welke aan do oppervlakte dos ligehaams zich openen, wordt do afbinding meestal verrigt. De draad wordt dan door een bijzonder werktuig ingebragt cn omgeslagen. De afbinding van groote ligchaamsdoelen heeft meermalen gevaarlijke cn zelfs doodelijke toevallen na zich gesleept, zoo als ontsteking, versterf, mondklem (trismus) en regtstijvigheld (tetanus). Ontsteking der aderen, met verettering der wanden, door opneming van etter in het bloed gevolgd, beeft men zelfs na het afbinden van kleine woekeringen gezien. Vooral leert de ondervinding dat het afbinden van aambeijen dikwijls gevaarlijk geworden is. AFBREUK, afscharing, afbrekende oever is bij de rivieren een oever, welke floor den daarop aandringendon stroom gedurig wordt afgenomen. Do stroom spoelt voornamelijk de ondergronden weg, of vormt op eene andere wijze, groote en steile diepten langs den oever , waardoor de bovengronden daarin storten; do plaatsen waar zulks voortdurende plaats hooft, noemt men oen af-, of ook verseharenden of afbrokenden oever. Zoodanige punten moeten altoos mot krib-, pak-, of andere werken, naar mate der omstandigheden en plaatselijke gesteldheid, omzet worden, en aan don stroom moot alsdan bf eene andere rigting. gegeven, bf dc aangetaste punten moeten zoodanig voorzien worden dat er geono verdere verdiepingen mogelijk zijn. AFDRIJVEN. Misdadig opwekken der uitdrijving eencr onvol-drageno vrucht, die door de aangewende werktuigelijke of ingegeven middelen gedood is, of zoo zij levend ter wereld komt, terstond sterft, daar zij nog geene genoegzame ontwikkeling bezit, om een zelfstandig leven te kunnen hebben. Het afdrijven is dus wel te onderscheiden van de vroeggeboorte, die door de kunst, in sommige gevallen wordt bevorderd. Het afdrijven hooft den dood der vrucht ten doel en wordt om de gevolgen eener zwangerschap to voorkomen en weg te nemen, vooral in do eerste weken beproefd. Het geschiedt dus altijd met een schuldig oogmerk. De vroeggeboorte daarentegen tracht in die gevallen, waar men met grond zich overtuigd houdt, dat de geboorte van een voldragen kind voor de moeder, voor het kind zelf, of voor bolden levensgevaarlijk kan worden, of zeer hagchelijko kunstgrepen noodzakelijk zou kunnen maken , door het vervroegen der geboorte het leven van beiden te behouden. Zij wekt dus de baring op, wanneer de ontwikkeling der vrucht zoo ver is gevorderd, dat het kind in het loven kan blijven, terwijl zij door het tijdstip to kiezen, waarop het nog niet geheel voldragen Is, volo noodlottige gevolgen voorkomt; bij voorbeeld dio welke de omvang van het kind bij misvorming der moedor, na zioh sleept. Het afdrijven Is van do hoogste oudheid af bij alle volken , zoowel onbeschaafde als bcschaafdo geploegd en thans nog geschiedt hot dagelijks. Roods In de Romeinsche wetgeving onder de Keizers, was daartegen, hoewol slechts om het veelvuldig voorkomen van |
AFD-AFF
|
dit bedrijf, ecno straf bepaald : dwangarbeid voor geringen, verbanning en gedeeltelijke verbeurdverklaring der goederen voor meer aanzienlijkeu. In de wetgeving der nieuwere natiën is ook tegen dit misdrijf voorzien, gewoonlijk door opsluiting in een tuchthuis of tijdelijken dwangarbeid. AFDRIJVEN (Cupelleren) is ecno vernuftige en in de oudste tijden reeds bekende zuiveringswijze van zilver en goud; Aguthar-eides van Gnidos beschreef in de Ilde eeuw voor Chr., het eerst deze bewerking. Zij berust daarop dat men do legbring der edele metalen smelt in poreuse vaten, bijv. uit beendcrasch vervaardigd, waarbij do bijmengselen ten koste dor zuurstof van den dampkring, worden geoxydeerd en deze oxydon in de poreuse zelfstandigheid trekken; zulk een poreus vat heet cupel of kapel. Het is een ver-eischte bij het afdrijven, dat de legbring gemakkelijk smeltbaar is, de bijmengselen spoedig oxyderen en in de poreuse zelfstandigheid introkken, zonder dat echter hot zilver of goud méégaat. Indien de legering deze eigenscbnppen niet heeft, dan moot zij door bijvoeging van een gemakkelijk oxydcorbaar metaal daartoe geschikt gemaakt worden, hetgeen liet best met lood geschiedt. Het onzuivere goud kan alleen dan worden afgedreven, als het zilverhoudend is. Het afdrijven heeft zoowel in het klein als in hot groot plaats, en behoort derhalve zoowel in de essaijeerkunst als in de hutteukunde te huis, terwijl zij ook bij het onderzoek voor de blaaspijp sedert den laatstcn tijd, eene belangrijke plaats bekleedt. (Vergel. Jlandwiirterb. lt;1. reinen u. angew. Chemie von Dr. Liebig, Dr. Poggendorff. Dr. Wöhler; Braunschweig, 1842; Scheikundig onderzoek met de blaaspijp door Prof. C. F. Plattner; naar de 2e Hoogduitsche uitgaaf door P. J. Kipp; 's Gravenhage, 1850.) AFDWALING DES LICHTS. (Aberratio.) Bene schy'nbare verplaatsing der sterren, ontstaande uit de vereenigde beweging der aarde en des lichts. Dit verschijnsel laat zich op de volgende wijze gemakkelijk ophelderen. Indien het bij windstilte regent, dan vallen de droppels loodregt neder; plaatst men dan een open koker of eene buis regtop, dan zullen do droppels die door de opening vallen, alle den bodem bereiken. Beweegt men echter don koker, dan zal dit geen plaats hebben, maar eenigo droppels ™ 1 zullen tegen die zijde van den mond dos kokers slaan , die bij de beweging ach-teraankomt. Verlangt men echter dat do druppels allo in de rigting van de as des kokers vallen, dan zal men die in de rigting der beweging moeten doen overhellen en wel dos te meer, naar mate de beweging sneller is. Laat bijv. A b den koker voorstellen on c d den weg van eenen vallenden regeldroppel, dan zal men den koker in denzelfden tijd van don stand Abin don staiulc d moeten brengen waarin de druppel den weg cd aflegt. Zoo lang uu de regendroppels met dezelfde snelheid vallen, en de koker in dezelfde rigting met onveranderde snelheid voortgaat, zal men in zijnen stand geene verandering behoeven te brengen. Verandert men echter de rigting der beweging, dan zal ook de stand des kokers moeten veranderd worden; en ondergaat de rigting der beweging eene voortdurende verandering, door bijv. den koker in oenen cirkel rond te voeren, dan zal ook do rigting des kokers eene voortdurende verplaatsing moeten ondergaan en wel zoodanig, dat men de opening, in denzelfden tijd, eene kleino cirkelvormige beweging doet volbrengen, waarin dezelve éénmaal wordt rondgevoerd. Indien wij ons nu van deze beweging niet bewust waven, terwijl wij met den koker in eenen grooten kring wierden omgevoerd, dan zouden wij uit do gedurige verandering die wij aan do rigting des kokers moesten geven, tot het besluit komen dat de regendroppels in de verschillende doelen van onze cirkelbaan in verschillende rigting vielen. |
Past men dit voorbeeld op het licht toe, en denkt men zich in plaats van vallende regendroppols, lichtstralen die met eene zeer groote snelheid tot ons komen; on in plaats des kokers een kijker, dan is het ligt in te zien dat wij de rigting van onzen kijker gedurig zullen moeten voranderen, om denzelvon steeds op eene ster gerigt te houden die juist boven de baan staat waarin de aarde in een jaar wordt omgevoerd. Uit die gedurige verandering die de j stand van den kijker moet ondergaan om voortdurend op diezelfde i Ster gerigt te blijven, schijnt liet ons toe alsof de ster in den loop vau een jaar, eenen kleinen kring aan den hemel beschrijft, rondom hare ware plaats. Zoodanige schijnbare verplaatsing ondergaan niet slechts de sterren die boven de baan der aarde zijn gelegen , maar zij is aan alle gemeen; de kleine kringen die zij schijnen te doorloopen, hebben evenwel niet alle denzelfden vorm, maar zijn des te smaller, naar mate zij nader bij het vlak van de loopbaan dei-aarde staan, zoodat eene ster welke in dit vlak zelf gelegen is, in een jaar eenmaal langs eene regtc lijn schijnt heen en weder te worden bewogen. De lengte dier kringetjes is echter voor alle sterren dezelfde. Deze schijnbare verplaatsing der hemelligchamen is echter zeer gering, zoodat zij voor het bloote oog niet merkbaar is. Naauwkeurige waarnemingen hebben geleerd dat de verplaatsing die de sterren door de afdwaling des lichts schijnen te ondergaan, 20,4451 boog-seconden aan den hemel bedragen. Daar nu deze grootheid afhangt van de betrekking der snelheid waarmede zich het licht in do ruimte voortplant en die waarmede do aarde zich in hare baan beweegt, kan uit do laatste snelheid en de standvastige grootheid der afdwaling (20quot;,4451) de snelheid des lichts worden berekend, waarvoor men 41549 Duitschc geographi-sche mijlen in elke tijd-seconde vindt. Do aberratie des lichts werd in 1725 door Bradley ontdekt, terwijl hij waarnemingen deed om den afstand van vaste sterren te bepalen. AFFAYTADI (Jo. Baptista d') zoon van Ludovieus dAffay-tadi, graaf van Grumolli, bewees Karei V in don oorlog mot Panna, onder Ferdinand Gonzaga in 1561 gevoerd, als overste der ruiterij gewigtigo diensten, gelijk ook zijne zonen Alexander en Joh. Baptista iu de oorlogen van Karei IX, Koning van Frankrijk en Maximiliaan II, Keizer van Duitschland. AFFAYTADI (Foktunius d') beroemd geneesheer, natuur-en sterrekundige eu godgeleerde. Hij was in dienst van Paus Pau-lus Hl, en schreef: Physicae et Astronomicae consideraliancs, aan den Paus opgedragen. AFFAYTADI, (Jon. Cauolus d') in 1510 tc Cremona geboren , vestigde zich in 1545 te Antwerpen, kocht aldaar do barony van Ghistelle en werd Heer van Helst cn Laderaker. Hij stierf in 1787 te Ghistelle, quot;synde een man, van wiens namen endo famon te veel soude sijn te vertellen, aangesien hij bijna geheel Europa door bekendt is. — In syncn tyd heeft hy don onovonvinnolycken endo Sercnissimum Kcysor Carolus den Vyffden ende den christe-lykcn Koninek van Spangen soo veel golts bygoset, dat sy oorloch tegen den Christelyckeu Koninek van Vranckryck ende do Duit-sche princen voorden, soodat men byna soude mogen seggon, dat sy dien oorloch uitgovoert hebben, door de meenichte van 't geit van desen Carolus.quot; Zijne kinderen waren Joh. Francisco, Cosmo cn Caesar, die door Keizer Ferdinand in 1504 tot graven van Ghistella en Sorasino in het stift Cremona, werden verheven. Zijn zoon Cosmo behoorde tot de verbondene edelen. Zie over dit go-slacht: Schotel, Jean Diodali-, 's Hage, 1844 , hl. 145 volgg. AFFECT. (AJfecius.) Met dit woord wordt in do wetenschap der ondervindelijke zielkunde, die met drift, neiging, harstogt verwante gemoedstemming aangeduid, bij welke men zich in hot volgen zijner natuurlijke neigingen voornamelijk door hot gevoel van het aangename of onaangename laat besturen, cn dio bij eene dikwijls herhaalde of lang aanhoudende bevrediging, hartstogt wordt. Daar nu elke neiging des gemoeds het aangename of onaangename tot drijfveer heeft, kan dus elke neiging tot alïoct worden , en bot is op grond daarvan dat de affecten verdeeld worden in aangename, onaangename en gomongde. Tot do eerstgenoemde, waarbij de ziel geheel met haren toestand tevreden is, behooren do opgeruimdheid, do vrolijkheid, do blijdschap, do verrukking. Tot de tweede soort, bij welke do ziel onvergenoegd is , behooren . het verdriet, de kwade luim, do gramstorighoid, de bekommering, de traagheid, do wanhoop, de toorn, de ergernis, het berouw, de schaamte, de vrees, do angst, de ijverzucht, do schrik, de ontzetting, do wangunst cn de nijd. Tot de gomongde affecten, waarbij de tevredenheid mot het misnoegen gedurig afwisselen , behooren het verlangen, de hoop, do liefde (voor zooverre die met onrust gepaard gaat), de verwondering, do bewondering, do verbazing, het lagchen, het woenon. Er bestaan onderdo wijsgeeren van vroegoren en latoron tijd, |
70
|
oudci'sclicidcnc en zeer jiitcenloopende gevoelens omtrent derzel-vcr natuur, meer stoffelijken of geestelijken oorsprong, invloed op de vrijheid van denken en handelen, en zedelijke waarde. Zeno, de stichter der Stoïsche school, brengt zo terug op het hevig verlangen , do blijdschap, de droefheid cn de vrees, en beweert dat geen wijze zich door dezelve mag laten bchecrschen. Ook volgens den wijsgeer E. Kant zijn de affecten ziekten der ziel, en in dit gevoelen stommen zeer vele mystieke godgeleerden met hem in. Do wijsgeer Cartesius heeft over do affccten een eigen bock geschreven, dat ten titel heeft; l)e. Passionibus, waarin hij deze uit liet verband van ligchaam en ziel verklaart, zc noch goed noch kwaad noemt, maar alleen hare ontaardinginharstogten afkeurt.— Malebranche noemde ze eigenaardigheden der menschelijkc natuur, cn wilde ze in nuttige en schadelijke onderscheiden hebben. Merkwaardig is hetgeen de wijsgeer B. Spinosa aangaande de affccten leert in zijn lioek De Ethica, waarvan een groot gedeelte de leer der affecten volgens zijne beginselen bevat. Volgens hem zijn zij aandoeningen des ligchaams, door welke het vermogen om te handelen bevorderd of belemmerd wordt, naar mate wij do oorzaken min of moer duidelijk inzien en die uit de noodzakelijke wetten der natuur volgen, welke door de rede wel ecnigermatc getemperd , maar niet volstrekt bedwongen kunnen worden; op zich zelve beschouwd noch goed doch kwaad zijn, cn die bestaan in de blijdschap cn de treurigheid, in de liefde cn den haat. AFFECTATIE. Het tegengestelde van het natuurlijke in het uitwendig gedrag, en dus het gekunstelde. Elk individu heeft van natuur een eigen aanleg om door woorden cn gebaren uit te drukken wat in hem is, en om op ccne bepaalde wijzete handelen: een eigen aanleg die zich meer en meer ontwikkelen kan en zoo ook voor veredeling vatbaar is. Wanneer hij nuuitijdclheidhethcm eigene in de uitdrukking opzettelijk overdrijft, of hetgeen hij niet of gebrekkig in zich heeft, door ccne onoordeelkundige nabootsing van anderen die bewonderd worden, poogt te vertoonen; vooral wanneer die nabootsing geheel en op eene in het oog loopende wijze in strijd is met zijnen natuurlijken aanleg of met hetgeen hij meent uit te drukken, en dit verkeerde hem tot gewoonte is geworden , — dan heet dit affectatie. Zij is vooral ook zigtbaar, in al wat er van hem uitgaat, en voornamelijk in hetgeen hij als knstenaar wil tot stand brengen; en wel als men het met het natuurlijke vergelijkt, dat in alles eenvoudig, edel, en dus geheel ongekunsteld is. De affectatie is veelal de vrucht eencr opvoeding welke de ijdelheid prikkelt, en van het kind iets maken wil, dat het naar zijn aanleg niet worden kan. AFFECTIE. In de wijsgeerte wordt met dit woord elke gewaarwording, of liever elke toestand der ziel aangeduid, in welke zij geheel lijdend is, onverschillig of deze toestand meer het zinnelijke dan wel het zedelijke leven betreft. — In de zamen-leving duidt dit woord niets meer aan dan ecu zekeren graad van toegenegenheid. AFFINEREN wordt ccne zuiveringswijze van het zilver genoemd. Eertijds werd het zilver alleen door afdrijven uit zijne legeringen afgescheiden, doch later heeft men het affineren meer algemeen aangewend , omdat het metaal daardoor zuiverder cn met minder verlies verkregen wordt, terwijl daarenboven het goudgehalte der legering niet verloren gaat. Deze bewerking komt hoofdzakelijk daarop neder, dat men de zilverlegcring met geconcentreerd zwavelzuur kookt, waardoor het zilver tot zwavelzuur-zilvcroxyde, het kopor tot zwavelzuur-koperoxyde en het zink, die cr somtijds opzettelijk is ingesmolten, tot zwavclzuur-zink-oxyde overgaan. Het goud blijft, omdat het door zwavelzuur niet wordt aangedaan, als een zwart poeder onopgelost terug en wordt door wassehen van de zwavelzure zouten afgezonderd, waarna het zilver uit de oplossing dier zouten door het daarin plaatsen van koperen platen wordt neergeslagen, terwijl de oplossing verder nog ccne groote hoeveelheid kopervitriool (zwavelzuur koperoxyde) oplevert. D'Arcct heeft in 1802 het eerst deze zuiveringswijze , die door den geringen prijs van het zwavelzuur aanbeveling verdiende, beschreven cn in werking gebragt. (Vergel. Ilandwörterb. cl. reinen n. angew. Chemie von Dr. Liebig, Dr. Poggendorff u. Dr. Wohler ; Braunschweig, 1842.) AFFINITEIT(Seheidkundige).Zie^lan(reM-!,H9cn Verwantschap. |
AFFLITO, (Jan Mahia) dominicaan, diende vele jaren als ingenieur in de legers van Don Jan van Oostenrijk, kwam in dienst van do republiek van Genua en stierf in 1675 te Napels. Men heeft van hem ecu Italiaansch werk over de genie en godgeleerde en wijsgecrigc mengelingen. AFFLITO, (mattheds) in 1430 te Napels geboren en aldaar in tachtigjarigen ouderdom overleden. Hij was zeer gezien bij Koning Ferdinand I, die hem tot lid van zijn raad en president der Koninklijke Kamer verhief. Zijne werken zijn: Commenlalio in constitulionem Siciliae et A'enpoiïs; Francf., 1603 in fol. — Com-menlatio super tres Ubros feudorum; Venct., 1534 in fol. — JJeci-siones Neapolitunae antiqiKie et novae; Vcnet., 1564. — Lecturae super consuetndines Neapolitunae Siciliaeque regni; Lugd. Bat., 1535 in fol. — Lecturae super c. VIJ codicis Justiniani, 1560. Omstreeks eenc eeuw later heeft zich ook Gactanus Afflito, als rcgtsgclccrde door zijne geschriften bekend gemaakt. AFFO, (Irenaeus) geb. 1741 te Busetto in het hertogdom Parma, werd in 1786 professor der wijsbegeerte te Guastalla, later hoogleeraar in de geschiedenis aan dc hoogeschool te Farms), eindelijk bibliothecaris der hertogelijke boekerij en overleed in 1797. Van de 121 werken die hij geschreven heeft, zijn de voornaamste; Dizionario precettivo, critica ed istorico delta poesia vol-gare, 1777 in 6quot;; Storia delta citta (li .Parma; 17931114'quot;; La zecca e moneta Parmigiana illnstrata; 1788 iu fol.; Istoria di Guastalla; 1785 in 4to; Delle zeche e monete di tutti iprincipi di casa Gon-zalt;ja; 1782 in 4to; Saggio di memorie sulla tipograjia Parmese; 1791 in 4to; Memori degli scrittori e litteratori Parmigiani; 1789—97, 5 dln. in 4to. Angelo Pezzana, zijn opvolger aan de bibliotheek, heeft zijn leven beschreven. AFFODIL. {Asphodelus.) De Affodillen zijn planten die zeer na aan de Hiacinten grenzen en even als dezen onder de natuurlijke familie der Liliaceën (Endl.) moeten gerangschikt worden. Haar vaderland strekt zich over dc langs de Middellandsche zee gelegene landen, de Kaap dc Goede Hoop en Nicuw-Holland uit. Zij onderscheiden zich door schoonc, tamelijk groote, witte of' gele, aan den top eens opgerigtcn bloemstengels vastgehechte bloemen en lange smalle bladen, terwijl zij door middel der wor-telspruiten zich gemakkelijk laten vermenigvuldigen. -— De soorten, die men in onze hoven aantreft, zijn; Asphodelus luteus, L.; Asph. albus, W.; Asph. creticus, Lam.; Asph. fistulosus, L.; Asph. ra-71LOSUS, L.; Ashp. aestivus Brit.; cn Asph. tenuior, M. B.; allen planten die voor den kouden grond geschikt zijn en in de maanden Junij en Juli) bloeijen. {Ned. Tuinh. 1837, 2de deel; Wredow's Gar-tenfreund] 1850). O. AFFRE, (Denis Auguste) gcb. 24 Sept. 1793 te St.-Eome-de-Tarn, wijdde zich vroegtijdig aan den geestelijken stand en on- |
AFF
71
|
dersolieidde zich door wetenscliappelijkon zin en vroomheid. In 1815 werd hij professor der godgeleerdheid aan het seminarium St.-Sulpiee; in 1821 Generaal-Viearis van Lucjon; in 1823 van Amiens; in 1834 van Parijs en werd ten laatste in 1840 aartsbisschop van die stad. Aldaar werd hij het slagtoffer van zijn vromen Christenzin; dcu25«'-»quot; Junij 1848 begaf lilj zich, van zijne groot-vicarissen vergezeld, op het plein der Bastille, naar do aldaar opge-rigte barricade, om de daar aanwezige oproerlingen, wier zaak reeds hopeloos was , tot het nederleggen der wapenen te overreden. Naauwelijks had hij met een groenen tak in de hand, lisbode des yredes, de barricade bestegen, of een geweerschot trof hem derwijze, dat hij twee dagen daarna overleed. Men heeft van zijne hand verscheidene godgeleerde geschriften en een werk over de Egyptische hieroglyphen. AFFRONTE wordt in het blazoen gezegd van dieren, die met de hoofden naar elkander gekeerd zijn. AFFKY (Lodewijk Aüoustinus Philip Graaf van) werd in 1743 te Freiburg geboren. Reeds vroeg volgde hij den krijgskundige loopbaan zijns vaderen. Hij vergezelde hem, toen deze in 1755 als buitengewoon Fransch gezant te 's Hage kwam. Later diende hij bij de Zwitsersche garde en klom daarbij op tot den rang van luitenant-generaal. Na het uitbarsten der Fransche omwenteling, voerde hij hot bevel over het leger aan den Boven-Rhijn tot na 10 Augustus 1792, doch keerde weldra, na het ontslag der Zwitsersche regementen, naar zijne geboorteplaats terug. In 1798 kwam hij aldaar in den Geheimen Raad, en toen nu Zwitserland door buitenlandschen aanval en binnenlandsche omwenteling bedreigd werd, trachtte hij doorvoorzigtigheid en bezadigdheid zooveel mogelijk de dreigende rampen te keeren. Na het bezetten van Freiburg door de Franschen, werd hij lid der provi-sionnele regering aldaar, maar hield zich verder buiten staatkundige bemoeijingen. Toen echter Napoleon in 1802 Zwitsersche afgevaardigden naar Parijs ontbood, was hij gereed die betrekking op zich te nemen. Napoleon vond in hem eenen man, dien hij op dat oogenblik voor zijne plannen het meest geschikt achtte. Als Mediator der Zwitsersche Republiek koos hij Afl'ry, om die staatsregeling in te voeren, welke onderden naam van Acte van Mediatie bekend is, terwijl hij hem tevens, 19 February 1803, tot eersten Landamman benoemde. Affry poogde de oogmerken des bemiddelaars, die voorzeker voor het heil van Zwitserland niet kwalijk berekend waren, te bevorderen; bekleedde verscheidene aanzienlijke gezantschappen, zoo als in 1804 tot gelukwensching van Napoleon, bij diens krooning tot Keizer, en in 1810 bij diens huwelijk met Marie Louise, en behield zijne hooge waardigheid tot aan zijnen dood. Hij stierf aan eene beroerte den 26 Junij 1810, juist toen te Bern de Landdag zoude bijeenkomen. Hij was een man van groote bedaardheid en gevatheid, die de voor den staatsman groote gaven bezat, van steeds iets te kunnen zeggen, zonder daarom nog een bepaald gevoelen te uiten, en te kunnen zwijgen, zonder dat het uit verlegenheid of onkunde scheen te ontspruiten. Hij was stilzwijgend, maar hoogst vriendelijk in den omgang en daarbij zeer eenvoudig in zijn leven en handelen. Het beginsel waarvan hij in zijne moeijelijke betrekkingen steeds scheen uit te gaan, was dat door hem uitgegedrukt in zijne openingsrede van den eersten Bondsdag {Tagsatzung). quot; Ik stel mijn roem daarin, dat ik van mijne buitengewone volmagten geen gebruik make.quot; AFFUIT. Door eene affuit verstaat men den ijzeren of houten toestel waarop de kanonnen en houwitsers geplaatst worden, als zij vervoerd of tot het vuren gebruikt moeten worden. Aan meest alle aftuiten bevinden zich insnijdigen (tappannen) waarin de kanonnen met hunne tappen komen te liggen, en eene stelschroef om het stuk aan het bodemstuk te ondersteunen en bij het rigton den vereisch-sten stand (elevatie) te kunnen geven. De inrigting der affuiten hangt af van den vuurmond en van het doel waartoe zy bestemd zijn ; zoo heeft men : |
1°. al-affuiten, bestemd voor het zware geschut in vestingen. De hier te lande in gebruik zijnde wal-affuiten zijn ingorigt, om geplaatst op daartoe dienende houten ramen, het vuur in zeer verschillende rigtingen over eene borstwering te kunnen brengen; of wel om lager geplaatst zijnde, door dieper ingesnedene schietgaten te vuren, waardoor het te bestrijken veld wel meer beperkt, maar de bediening meer gedekt is. Om op de eerste wijze gebruikt te worden, rusten zij met de ijzeren naven der raderen, en met het achtereinde of den staart op een houten raam; hierdoor kunnen do affuiten tot het laden en tot de verdere bediening, gemakkelijk voor- en achteruit gebragt worden, en kan do rigting bij dag gegeven , des nachts bewaard blijven. Dit raam draait aan de voorzijde om eene ijzeren spil, en loopt van achteren met twee vollen, over een in don grond vast gelegden houten cirkelboog, waardoor het gemakkelijk in de gemelde rigting kan gebragt worden. Om op de tweede wijze, achter schietgaten en dus lager gesteld, gebruikt te worden, worden kleine ijzeren rollen in plaats der raderen aan de as gestoken en wordt het raam door eene houten bedding vervangen; zij zijn dan tevens ook voor het vuren in lage kazematten geschikt. Op de kustbatterijen worden zij meestal volgens de eerst beschrevene wijze opgesteld, om de beweging der vijandelijke scheden te kunnen volgen. Daar dergelijke affuiten zelden zeer groote verplaatsingen behoeven te ondergaan, zoo is de sterkte, eenvoudige inrigting en gemakkelijke herstelling bij dezelve, een grooter vereischte dan ligtheid en beweegbaarheid. Tot het vervoer worden zij met een affuitoog, dat zich aan de staart bevindt, aan een voorwagen gehaakt (zie voorwagen); het geheel vormt dan een vierraderig voertuig, waarop het raam, de cirkelstukken en verdere benoo-digdheden tevens plaats vinden; de kanonnen worden nimmer op deze affuiten vervoerd, maar vereischen voor eenigzins aanzienlijke afstanden, een afzonderlijken kanonwagen. Bij ons te land heeftmen dergelijke affuiten voor ijzeren kanonnen van 80, 60 en 36 U, en voor bronzen kanonnen van 24, 18 12 (7. Fig. 1 stelt eene wal-affuit voor een vier en twintig ponder op Vso der ware grootte. Tot de wal-affuiten behooren ook nog do depressie-affuiten , bestemd voor geschut dat uit zeer hooge standpunten, vrij steil naar beneden moet vuren; zoo als bij citadellen en forten op hoogten aangelegd kan plaats hebben. Uit hoofde der gesteldheid van onzen bodem , zijn zulke affuiten hier te lande niet voorhanden. (Zie beschrijving en afbeelding: .dei. HW/m/cn.;!!0 Bd. 1° Heft, 1831.) Vóór de invoering dor wal-affuiten, had men bij do meeste artillerien de zoogenaamde Gribeaural-of vesting-affuiten, die minder beweeglijk en daardoor minder geschikt waren voor het gebruik op kustbatterijen, waarom men dan ook nog een kust-affuit had. De vesting-affuiten zijn nog in gebruik, doch worden niet meer aangemaakt, evenmin als de kust-affniten, daar beiden door de wal-affuit worden vervangen. 2quot; Belcgerings-affuiten, bestemd tot den aanval van vestingen, moeten beweeglijker zijn dan de vesting-affuiten, daar zij meerdere en grooterc verplaatsingen moeten ondergaan. Zij worden in den regel achter schietgaten en op beddingen gebruikt. Hoewel beweeglijker dan de vesting-affuiten, zijn zij niet geschikt om de kanonnen op zeer groote afstanden te vervoeren, en zijn daarvoor bij de belegeringstreinen dus afzonderlijke kanonwagens noodig. Aan den affuitstaart is een zoogenaamd klapmutsgat en ring, waarmede men de affuit met een voorwagen kan verbinden, om daarmede als een vierraderig voertuig vervoerd te kunnen worden. — Men is thans hier te lande bezig met het ontwerpen van eene belegerings-affuit tevens tot het vervoeren van het kanon ingerigt, en waardoor alzoo de kanonwagen zoude kun- |
AFF
72
|
grootte, voor het bronzen kanon van 248'; Fig 2b stelt het achterste gedeelte of den staart der affuit voor van boven gezien, met het klapmutsgat en ring. Squot; Veld-affuiten. Bij deze is do beweeglijkheid een hoofd-vereischte, daar zij bestemd zijn om de snelste bewegingen der troepen, zelfs der kavallerle, te kunnen volgen. Zoowel bij het vervoer als bij hetvuren, blijven de kanonnen op deze affuiten liggen. De affuit wordt weder door een affuitoog met een voorwagen verbonden, en op die wijze vervoerd; zulk een voorwagen dient dan tevens tot berging der munitie en verdere benoodigdhedon. De verbinding met den voorwagen kan ook geschieden door raiddel van een ketting, of van een touw (prolonge). Aan den staart der veld-affuiten is nog eene speek (rigtspeek) bevestigd, die, zoodra de affuit van den voorwagen afgehaakt is , in liet verlengde van den staart wordt vastgemaakt om daarmede de affuit in de verlangde rigting te brengen. Tevens zijn aan de affuiten aangebragt het laadgcreedschap, eenigc reserve-stukken en verdere behoeften, die bij hot gebruik kunnen te pas komen. Fig. 3a iien vervallen; bij dergelijke affuiten heeft men dan gewoonlijk twee paar ligplaatsen voor de tappen, waarvan een paar de voor-dccligsto ligging geeft voor het vervoer en hot andere voor het vuren. De belegerings-affuiten zijn ook van een uitgestrekt ge-liruik bij de verdediging van vestingen. Bij onze artillerie hoeft men belegerings-affuiten voor bronzen kanonnen, van 24, 18, 12 en US' voor ijzeren kanon van tiff en voor den houwitser van 20 duim. Fig. 2a. Stelt eene belegerings-afl'uit voor op '/so der ware |
houwitser van 12 dm. Fig. 4stelt op 'Ua w. gr., eene affuit voor van het ligt veldmaterieel voor ligt kanon a G ff. Behoudens kleinewijzi-gingen, worden deze affuiten ook gebezigd bij onze artillerie in de Koloniën, alwaar nog bovendien voor de berg-artillerie de zoogenaamde berg-affuiten in gebruik zijn, die vopr ligtere vuurmonden ingerigt, zeer eenvoudig en ligt zijn, zoodat het gewigt der affuiten slechts 185 Ned. pond bedraagt. Fig. 5» stelt ecu berg-affuit voor van boven gezien, Fig. 5b van tor zijde; beiden op '/su w. gr. |
|
Fig. 3q. stelt zulk eene veld-affuit voor tot kanon van 6 g. van terzijde gezien op dor ware grootte. Fig. 3 b dezelfde affuit van boven gezien; Fig. 3! het sleeptouw of de prolonge. Duidelijkheidshalve is bij Fig. Squot; één rad weggelaten. Men heeft behalve deze soort van veld-affuiten die tot het zware veldmaterieel behooron, ook nog de veld-affuiten van het ligtc veldmaterieel. (Zie veldmaterieel.) Deze laatste hebben voel over- |
Fig. 5b. 4quot;. Scheeps-affuiten en sleden. De schecps-all'uit of het rolpaard heeft, wat do affuit zelve betreft, wel eenige overeenkomst met do belegerings-affuiten. Do vereischte elevatie wordt niet door eene schroef, maar door ondergosohovene wiggen gegeven. Zij hebben bij het gebruik vele nadeden, zooodat zij voor onze schccps-artillerio niet meer aangemaakt worden. Daar zij weinig plaats innemen, worden zij ook wel in kanonkol-dors geplaatst. Do carronnado-slode wordt mot do carronnade verbonden door middel van een bout, dewijl de earronnaden geenc tappen hebben, maar aan den onderkant van een oog voorzien zijn. De slede bestaat nit eene onder- en bovenslode, die over elkander kunnen schuiven. Do onderste wordt met een bout aan het boord van het schip bevestigd; de bovenslede is door middel van eene broeking en van talion verzekerd, daar wegens de beperkte ruimte de terugloop van de slede, zoowel bij het afvuren als bij het slingeren van het schip, hinderlijk zijn zoude. Fig. G stelt |
73
|
con rolpaard op '/«u der ware grootte voor, tot ijzeren kanon van 24 tl. Fig 7eene slede voor idem. Men heeft eindelijk nog eene zeer eenvoudige soort van ijzeren affuiten, sprinkhanen genaamd, die echter alleen voor salut- of seinschoten op dijkposten, maar nimmer tot ernstig gebruik geschikt zijn. De hoofddoelen der affuiten worden algemeen nog van hout gemaakt en door zwaar ijzeren beslag vereeuigd on versterkt. Men heeft meermalen ijzeren affuiten voorgesteld, doch de broosheid van gegoten ijzer, de mooijelijke herstellingen en het gevaar dat er voor de bediening bestaat door de ijzer-scherven, indien eene ijzeren affuit door een vijandelijken kogel getroffen wordt, zijn even zoovele bezwaren, die men nog niet geheel uit den weg heeft kunnen ruimen. Zie voor meerdere bijzonderheden over de inrigting der affuiten, onder anderen: Zte algemeene en bijzondere artillerie-cursus der Kon. Milit. Akademie door de Kapiteins van Overstraten en Kuyck; Omschrijving der veld-artillerie door G. J. Stieltjes, en verdere speciale werlfcn. AFGIETEN (Scheikundig) is het afzonderen van eene vloeistof' van het daarin aanwezige bezinksel of van een daarondorstaand ander vocht. Deze bewerking geschiedt met kleinere vaten door ze een hellenden stand te geven; met grootere door hevels, of door op verschillende hoogten geplaatste kranen. Indien er niets van het vocht mag verloren gaan, moet men zorg dragen dat er geene druppols langs de buitenvlakte van het vat afloopen, en dat het vocht niet spat. AFGIETSEL. Is eene nabootsing van werken der beeldende kunst, welke doorliet uitgieten eener vloeibare, doch naderhand zich verhardende stof geschiedt. Men overdekt namelijk het oorspronkelijk stuk mot was, leem , lood enz., doch het best met gips, en neemt de specie waarvan men zich bediend hoeft, zoodra die is hard geworden, or voorzigtig af, wanneer men daardoor don vorm van het oorspronkelijke afbeeldsel verkrijgt. In dezen vorm nu giet men eene vloeibare stof, en op deze wijze verkrijgt men het zeer naauwkourig gelijkend afbeeldsel van het oorspronkelijke. Groote voorwerpen moeten stukswijze worden afgegoten en hoewel geen afgietsel het oorspronkelijke volkomen evenaart, worden cr echter gevonden, die hetzelve al zoor nabijkomen. Do Rostische afgietsels in Leipzig zijn bekend, en ook in Parijs worden zeer goede vervaardigd. AFGIETSEL-DIEREN. (Zie Infmie-dieren.) AFGIIANEN. (Aghuanen, Bergbewoners of Patanen.) De voornaamste inwoners van het rijk Afghanistan of Cabulistan in Oost-Perzie, die oorspronkelijk in de gebergten Ghore, tusschen Per-zie, Indie en Bactrio woonden, en tot don Medisehon volkstam behoorden. Het heeft ton noordon Turkestan en klein Thibet, ton oosten Peschauer en Sind in Hindostan, ton zuiden Beludschis-tan, ten westen Iran, de groote woestijn. Onder oenen hunner stamvorsten, Miriweis genaaamd, maakten zij zich, in het begin der 18de eeuw, moester van geheel Oost-Perzië, van een gedeelte van Hindostan on van Bucharije, zoodat het rijk Cabulistan, tot hetwelk deze landen grootendeels behooron, ook wel naar dit volk Afghanistan genoemd wordt. Volgens de berigton van anderen heeft, bij gelegenheid der onlusten welke in Perzio ontstonden na den dood van Schach Nadir (1747), Amed Abdallah, bevelhebber dor Afglianen in het Perzische leger, zich meester gemaakt van do provinciën Candahar en Kiiorasan, en zich van Perzie onafhankelijk verklarende, is hij do stichter van het Af-ghaansche rijk geworden. De taal der Afglianen, het Pustuh, is zeer na aan het Perzisch verwant. Zij zei ve zijn in eone groote moe-nigte stammen (Oelosz)cn horden (Khails) verdeeld, die elk hun opperhoofd hebben. De westelijke Afghanen, in kleeding, taal en karakter van de oostelijke onderscheiden, zijn verdraagzame I |
Mohammedanen, gelooven aan vele geesten, oefenen de gastvrijheid onbepaald uit, doch beweren dat het plunderen van reizigers een regt is hetwelk hun bij uitsluiting toekomt. Het zijn meestal nomaden , zij wonen in tenten en trokken somtijds de naburige landen in, om daar eonigen tijd te verblijven. In vroegere jaren hebben zij een groot deel van het Indus- en Gangoslaud bevolkt, waar zij met groot geweld indrongen. Do vier hoofdplaatsen van hot land, Cabal, Gasna, Candahar (zie aldaar) en Herat hebben hun-non glans te danken aan de handelswegen, die van Indie naar westelijk en midden-Azie voeren. In 1829 stierf met den Vorst Mammud, de dynastie der Durani uit en het rijk ging in handen dor Baraksi over j drie broeders verdoelden het, waaronder Dost-Mohammod, Vorst van Cabal, de voornaamste was. In 1838 kwam deze in oorlog met Engeland, hot-wolk daartoe het voorwendsel gebruikte dat hij op eone onregt-vaardige wijze Engelands bondgenoot Badsohit-Sing aangevallen had. Inkorten tijd hadden de Engelschen het land en do steden bezet, den vorst gevangen genomen en waanden zich meesters. Doch Dost-Mohammed's zoon Akbar had eene zamonzworing tegen hen gesmeed, die in een algomeenon opstand der Afghanen en geheele uitrooijing der Engelschen eindigde, voor zooverre zij zich niet aan Akbar onderwierpen. Nu werd een wraaktogt tegen Afghanistan ondernomen, men zegt tegen den wil van den Gouverneur-Generaal van Britsch-Indie, Lord Ellenborough. Akbar werd geslagen, Gasna en Cabal verwoest, en eindelijk, toen men meende dat het land zich nimmer van dien vreesselijken slag opheffen kon, Dost-Mohammod weder in vrijheid gestold en Afghanistan ontruimd. Evenwel verbond de vorst zich naauwelijks vier jaren later, weder met de Sikhs tegen do Engelschen, en hot verbonden logor overwon in verscheidene bloedige veldslagen. Doch de veldslag bij Gudserat (21 Febr. 1849) maakte een einde aan den oorlog ten voordode dor Engelschen, die nude stammen afzonderlijk omlor-werpen. Verg. Lady Sale, A journal of the disasters in Afghanistan 1841 —1842; Lond., 1843 en Eyre, The milit. operations at Caia/; Lond., 1843. AFGOD en AFGODERIJ. Wanneer or eene godsvereoring plaats vindt voor wezens buiten God, dan wordt deze vereering afgoderij genaamd en het voorwerp daarvan is een afgod. Naar gelang het voorwerp der vereering een vast en zigtbaar, bezield of onbezield wezen is, een mensch of dior , het ideaal van een wezen, waarvan het bestaan ondersteld wordt, of eene natuurkracht, een stoffelijk ding waarvan het bijgeloof eigenaardige krachten predikt, of eindelijk eone min of moer gelijkende booldtonis, — wordt aan do afgoderij een bijzondere naam gegeven. Zij boot Polytheïsmus,Idolatrie, Fetiscbismus,Sabaeismus. (Men zie op deze artt.) Zij staat tegenover de voreering van den eonigen waren God (Thoïsmus) Deze wordt bij Christenen, Israëliten en Mohammedanen gevonden, in onderscheiding vanwelko de afgodendienaars Heidenen heeten. In eene overdragtelijke boteekenis is afgoderij in het algemeen do al te groote, door eigenaardige handelingen zich oponbarendo ingenomenheid met eonig voorwerp; zoo als die van den gierigaard met zijn gold; van den verliefden met het voorwerp zijnor liefde enz. AFGODSKRUID. (JL)odecatheon Meatliu. L.) Kono uitersi schooiu: tot de natuurlijke familie dor Primulaeeën (Sloutolbloemen) be-hoorende, en uit Noord-Amerika (Virginie) tot ons overgebragte plant met gesteelde, bijkans eironde, gekartelde en aan den wortel bijeenstaando bladen, uit wier midden zich een bloemstengel verheft, die aan zijn top 10—16, op lange stolen zittende en tot oen scherm vereenigde paarse bloomen draagt, wier slippen zich weldra naar buiten omslaan en dan de donkergekleurde meeldraden duidelijker doen onderkennen, welke bij de paarse bloemen zeer schoon afstoken. Dit gewas bloeit in do maand Junij en het wordt door scheuring der moederplant vermenigvuldigd. (Ned. tuinkunst, 1837,2quot;doel. — Wredow's G'arten/reuiid, 1850.) AFGODSLANG. (Zie Boa.) AFHANKELIJK is oen dor weinige woorden, die een juist beeld bevatten van hetgeen men door dezelve wil voorstellen, die zoowel in do wetenschappen, als in bet dagelijksche leven in eene gelijke boteekenis worden opgenomen. Iets is van iets anders afhankelijk, wanneer in dit laatste de reden of oorzaak gevonden wordt, waarom of waardoor het datgeen is, wat en zoo als het 10 |
AFK—AFL
74
|
is ; wanneer or derhalve ecu verband van oorzakelijkheid tusschen beide bestaat. AFKOELEN is het kunstmatig verminderen van den warmtegraad eener vaste, drnpvormig of gasvormig vloeibare stof, door haar met oen kouder voorwerp in aanraking te brengen. AFLAAT {Indulgentie) is in de Roomsche kerk eene kwijtschelding van verdiende straften. De magt om aflaten te vcrlee-nen, is dikwerf misbruikt. Zoo was eene der voornaamste beschuldigingen der kerkelijke vergaderingen van Constans tegen 1'aus Joannes XXIII, in het jaar 1415 , dat hij zijne legation magt gaf-den boetelingen, tegen gcldbetalingen, allerlei misdaden kwijt te schelden. Zoodanig misbruik dor aflaten gaf aanleiding tot do kerkhervorming in Duitschland en Zwitserland. AFLATEN wordt in de goneoskimdo liet afnemen van vloeistoffen genoemd, die tot do natuurlijke bestanddoolon on afscheidingen bohooron: dus van blood (zie adeflatinyon afnemen van bloed) en van urine, wanneer deze door oen ziokelijkon toestand tentg-gehoudon wordt Aftappon zegt men van hot afnemen van vochten die door ziekte uitgestort zijn , bijv. door den buiksteek (zie buik-sleek), paracentesis, bij water in don buik. — Aftappen en aflaten worden wc! eens verwisseld, maar het is onjuist, wanneer men voor het aflaten van urine het woord aftappen bezigt. AFLEGGERS noemt men in do plantonktinde takken, die men, terwijl zij nog aan dc moederplant bevestigd waren, genoodzaakt hooft te eenigor plaatse wortel te schieten, ton einde hen daardoor voor do overplanting geschikt te maken. Dit doel kan men op meer dan oéne wijze bereiken. Vooreerst kan men de bedoelde takken in don grond noderbuigen en gedeeltelijk met aarde bedekken, waarbij men hen gewoonlijk eerst tot aan het merg insnijdt en oen paar duimen in do lengte opensplijt. In de tweede plaats kan men zich van daartoe ingorigto potten of bussen bedienen, die uit twee helften bestaan, welke met aarde gevuld en daarna om don ingosnodon tak bevestigt worden, ter plaatse waar men den aflegger aan de plant ontnemen wil. Deze kunstgroep gelukt zonder moeite bij velo onzer tuinplanten, zoo als de rozen, seringen, anjelieren enz., en het best bij die gewassen welko gemakkelijk wortels maken, zoo als de populieren, dc vlier, do wijnstok enz. — Bij hot aanwenden van bussen of potten is hot oen voornaam veroischto, do aarde daarin vervat, altijd vochtig to houden, zonder welken voorzorgsmaatregel do operatie mooijolijk gelukken zou. Zijn er eenmaal wortels gevormd, dan wordt do tak onder die plaats van de moederplant verwijderd. (Du Breuil, Cours élémentaire théorique et pratique d'arbri-culture-, Paris, 1850. Deux» edition.) AFLEIDER (BLIKSEM-) is oen werktuig dat de gebouwen voor hot inslaan dos bliksems beveiligt, en door den beroemden Franklin in 1752 uitgevonden is. Bij zijne proeven omtrent do olectriciteit, ontdekte hij dat wanneer oen puntige metaaldraad digt bij of aan een goöloetrisoord ligohaam gebragt word, die punt de clectricitoit langzaam cn zonder dat zich daarbij vonken vertoonden, ontlaadde, zoo zelfs, dat wanneer zulk oen motaal-draad door buskruid of brandbare stoffen geleid wierd, deze niet ontbrandden, zoolang do electricitoit den draad onafgebroken, dus zonder als vonken over te springen, kon volgen. Daar nude onweêrswolkon olectriok zijn, zoo meende hij dat men hare clectricitoit, waardoor hot verschijnsel des bliksems ontstaat, schadeloos kon maken, door spitse naar do aarde geleidende stangen , op do hoogste gedeeltonvan eon gebouw te plaatsen. Het gevoelen van Franklin is naderhand bevestigd geworden, en al meer en moer ziet men hot plaatsen van afleiders toenemen, zonder dat er tot nu toe voorbeelden bekond zijn dat zij , bij behoorlijke inrig-ting, do gebouwen niet beveiligd hebben. Van deze behoorlijke inrigting hangt echter geheel hunne goede uitwerking af, en het minste verzuim, zoowol bijhotdaar-stollen als bij het onderhoud, kan do noodlottigste gevolgen na zich slopen; daarom zullen wij hier oenigo dor voornaamste vereischtcn dor afleiders opgeven, bonevens oenigo hoofdregels bij hunne daarstolling in acht to nemen. Daartoe beginnen wij mot de boven hot gebouw uitstekende afleiderstang. Deze stang gewoonlijk van ijzer vervaardigd, zal voor grootc gebouwen eene hoogte moeten hebben van 7 ïi 9 cl, en wordt op het hoogste punt geplaatst; do stang loopt naar boven puntig uit cn heeft aan het ondereinde eene dikte van 5 a 6 duim. |
Om hot roesten tegen te gaan, verwt men do stang, en wordt do punt wel eens van koper gemaakt of verguld; zelfs hooft men wel platina punten opgezet, zoo men dacht om tevens het smolten te beletten, doch sinds eene dergelijke platina punt op den toren toGoo-dereodo in 1834 door den bliksem tot een bal gesmolton werd, en sinds men afleiders mot stompe, verroeste of gesmoltono punten nog oven goede diensten heeft zien bewijzen als vroeger, hecht men veel minder gowigt aan het zoor spits uitloopon vau de afleiderstang; en inderdaad eone stang van oenigo duimen mid-deniijn, is in vergelijking van do afmetingen van onweêrswolkon, reeds als eene scherpe punt aan te merken. Zelfs al beweerde men dat de electricitoit, die door zoor scherpe punten langzamerhand on als ongemerkt kon worden afgetapt, zich op stompere punten door bliksemstralen zal ontladen, — ook dan nog zoude zulks geen wezenlijk bezwaar opleveren, daar er nog goene voorbeelden zijn dat eene metalen stang van 9 Ned. str. door den bliksem gesmolton word. Do afleiderstang wordt stevig op hot gebouw bevestigd en door middel van conen metalen geleider in gemeenschap met don grond gestold. Zulk oen geleider bestaat uit eene onafgebrokene zamen-vooging van staven of ook wel van loodon reepon, die door krammen, platen of andere opsluitingsmiddelon, die den geleider zelvon onbeschadigd laten, togen on langs hot gebouw worden bevestigd. Do ijzeren of koperen staven mooten 13 5i 14 str. middenlijn bobben; do loodon reopen een breedte van 1 palm uit lood van 30 pond in do vierkante cl; bij het gebruik dezer laatste moeten dc aanhechtingen met het gebouw op korten afstand van elkander liggen,daar do wind hot lood ligtelijk oprolt. Van het onafgebroken voortloopen dor motalen geleiding tot in don grond, hangt do goodo uitwerking eens geleiders grooton-deels af; daarom moot do zamonvoeging van don geleider met de afleiderstang, zoowol als dor goloidstaven onderling, zoo volkomen mogelijk plaats bobben, zonder tusschenplaatsing van minder goed goloidondo soldeersels, noch van hars, glas , hout, steen ol andere stoffen, die slechte geleiders dor olectriciteit zijn. (Zie electriciteit.) De metalen staven worden daartoe aanééngosehroefd, de loodon reepon onderling veroonigd door zoogenaamde veltzin-ejen of verzenginyen, die bovendien nog mot soldeersel worden verzekerd. Men vermijde hot gebruik van geel koper, vooral in aanraking met ijzer ; daar dit langzamerhand verteert. Loodon geleiders worden meesttijds gomonied, om daardoor boter tegen den invloed der lucht beveiligd te zijn, en bestaande gebroken spoediger in hot oog te doen vallen. Do geleiders moeten niet aan die zijde van hot gebouw afloopen, van waar de moeste onwoersbuijen gewoonlijk komen aandrijven ; daar de regen dio muren hot eerst on het moest bevochtigt, waardoor zij als onvolkomono geleiders gevaarlijk zouden kunnen werken. Do weg dien men don afleider tot aan den grond laat volgen, moet zooveel mogelijk dc kortste zijn; daar dc olectriciteit slechts dan do boste geleiders volgt, als doze geonc grootc omwegen maken. Bevinden er zich grootc metalen voorworpen aan hot gebouw, zoo als klokken , uurwerken, windvanen , kruisen , goten , platten of zware ankers, zoo moeten die door zijdolingsche geleiding mot den afleider in verbinding worden gesteld, dewijl zonder dio voorzorg, do electricitoit wel eens van don afleider op zulke voorworpen zoude kunnen overspringen; en het gevaar bestaat niet in hot geleiden langs oen geleider, maar wol in het overspringen daarop. Bij zulke geleidingen on verbindingen is hot raadzaam goono scherpe hoeken daar te stellen, dewijl de elec-trieke vloeistof zich bij do hoekpunten ophoopt en daardoor meer geneigd is om op andere voorworpen over te springen. Do geleider moot eindelijk aan het ondereinde met oenen ijzeren stang verbonden zijn, dio zooveel mogelijk eene gomoon-schap met den grond moet daarstellen cn daartoe in cenige klaauwen uitloopt. Gay Lussao schrijft voor, dit uiteinde mot goed uitgegloeide bakkerskolon te omringen, daar deze do elektriciteit goed geleiden en bet ijzer zoo zeer togen het roosten beveiligen, dat staven, na dertig jaar in don grond gelogen te hebben, daardoor nog niets geleden hadden. Do kolen moeten eehter goed uitgegloeid zijn, daar zij anders do electricitoit niet geleiden on daardoor eene gevaarlijke uitwerking zouden hebben. Vochtige grond, rivieren, beken, putten of zeer grootc wa- |
AFL
|
torleklingen govon als goedo gcloklors, eeno geschikte nfleiiling aan den electrieken stroom. Bij gebrek hieraan schrijft men wol eens voor, oiul ijzer, zoo als oude kagchels, potten, kanonnen enz., in den grond te graven, doch tenzij men dit in verbazend grooto hoeveelheid aanbrenge, schijnt dit middel ontoereikend. Gebouwen op rotsgronden of op hoogten gebouwd, zijn dus in dit opzigt in de nadeeligste omstandigheden. Wat het bevciligingsvermogen betreft, zoo kunnen hieromtrent de theoretische beschouwingen weinig leeren, doch heeft de prac-tijk, dat is dc waarneming eenor menigte voorvallen, don regel doen aannemen dat een afleider om zich heen oen cirkel beveiligt, dio viermaal do hoogte dor afleiders tot middenlijn heeft. Zoodat indien men zich op den grond, om den voet dos afleiders zulk een cirkel voorstelt, en al de punten van diens omtrok mot het hoogste punt van don afleider vereenigd denkt, alles wat binnen den op deze wijzo verkregen kogel ligt, beveiligd is. Zoor groote gebouwen, grooto kerken bijv. met niet zoor hoogo torens voorzien, moeton dus meerdere afleiders hebben, die zich evenwol in eenen gemeenschappolijken geleider kunnen veroonigen. Vreest men dat de bliksem niet regtstreoks, maar van nabijgelegen gebouwen, boomon of andere voorworpen op het gebouw ovorspringe, zoo kan men den geleider ook nog in verbinding stellen met horizontaal of schuins uitstekende aflei-derstangon, die dan hot doeltreffendst op de hoeken zijn aan te brengen. Spitse torens behoeven tot eigene beveiliging geone afleider-stangen, daar hunne gedaante en de kruisen of woerhanen waarmede zij gewoonlijk voorzien zijn, in vergelijking der onweerswolken roods als spitsen zijn aan te merken; do geleider moot dan evenwel daarmede mot de moeste zorg verbondon worden. Hot is echter waarschijnlijk dat zeer puntige stangen, roods vroeger en sterker op de oloctrieke wolkon werken, on ze daardoor ook voor andere gebouwen gevaarlijk maken. De schepen der Nederlandsohe marine, zoo ook do moeste koopvaardijschepen, worden tegenwoordig van afleiders voorzien. Omtrent hunne inrigting bestaan nog verschillende meoningen, daar zij aan eigenaardige bezwaren onderhevig zijn en aan verschillende eischen moeten voldoen. De schoopsafloidors , volgens hot stolsel van Snow Harris, bestaan uit oone afleidorstang boven op don mast geplaatst, en eon geleider uit koperen platen zamon-gesteld, die in don mast ingesloten worden, tot binnen in het schip afdalen, aldaar mot de voornaamste metalen doelen in gemoensehap worden gesteld, on eindelijk door don romp van van het schip hoon op de koperen bekleeding eindigen; de geleiding over de ezelshoofden geschiedt ook door dergelijke platen. Er bestaan echtor bezwaren togen do afleiding binnonschoeps; ook zijn do kosten van do inrigting vrij aanzienlijk, bedragende dio bij een fregat der lc klasse, voor den grooten mast alleen, ruim ƒ 25G8. Een ander stelsel bestaat in het ophijschen van oen afleider van koperdraad-touw, of van eenen ketting die langs don brampardoen over do rust, los in het water afhangt. Het opbrengen van deze afleiders bij naderend onweder, hoeft somtijds noodlottige gevolgen gehad; terwijl het heen on weder slaan en het slingeren van do zware geleiders bezwaren opleveren, en wol eens ten gevolge hebben dat het ondereinde door de beweging van het schip uit hot water geraakt en do gomoonschap daarmede verbroken wordt. Bij do afleiders op do sohepon der Nederlandsohe marino heeft men opgenoemde bezwaren vermeden; aan de afleiderstang wordt oen koperdraad-touw van 1G ii 20 strepen middenlijn bevestigd; dit loopt langs dc stengen tot op don mast, verdeelt zich daar in twoo gedeelten die langs de achterste hoofdtouwen van het onderwant bijgebonden worden, en aan bolde zijden van het schip op de koperen buitenhuid eindigen; na daarop bevestigd te zijn loopen de geleiders nog Vgt; el onder water voort. Do afleider bestaat uit verschillende einden kopertouw, dio zoodanig op de ezelshoofden bevestigd zijn, dat zij te zamen wol oone doorloopcnde geleiding daarstellon , doch niettemin het afnemen der strengen toelaten zonder do geleiding te verbreken. — Vooral bij grooto charters moeten allo masten van afleiders worden voorzien. |
Men vindt in vele werken zeer uitvoerige opgaven omtrent do uitwerking van afleiders, zoo op gebouwen als op schepen, waaruit op onomstootelijke wijze blijkt, dat wel verre dat do afleiders door den bliksem aan te trokken, do gevallen zouden vermenigvuldigd bobben, waarin do gebouwen — al was het dan op den afleider — zouden getroffen zijn, zij intogondool na het stellen van afleiders, daaraan voel minder blootgesteld waren , waarschijnlijk doordien de onwoêrswolkon reeds op aanzienlijken afstand daardoor onschadelijk worden gemaakt; dat or nog goono gevallen bekend zijn waarin goed gestelde on behoorlijk ingorigto afleiders do gebouwen niet volkomen beveiligd bobben; dat ook sinds don invoer van afleiders, noch bij de Nederland-scho, noch bij dc Fransche marino voorbeelden bekend zijn van belangrijke schade door den bliksem aan de schepen veroorzaakt; terwijl het aantal der schepen die vroeger getroffen werden, do volo menschcnlevens die daarbij verloren gingen, on do aanzienlijke geldelijke schade daardoor te woog gobragt, inderdaad verbazend zijn, on oen iegelijk moeten doordringen van dc noodzakelijkheid on de heilzame werking dor afleiders. Slechts vooroordeel en gebrek aan natuurkundige konnis konden zoo lang oone moer algomcono toepassing tegenhouden, en zijn nog wel eenigormato een hinderpaal tegen eeno ge-wensebte algemeene aanwending. Hoogst belangrijke beschouwingen ovor hot daarstellon van afleiders , en over de tochnischo bijzonderheden hunner inrigting vindt men in: Kraijonboff, Handleiding tot het stellen van bliksem' afleiders; Over de toevallige gebreken der bliksem-ajleiders door C. M. Böckmann , in het IX deel, van do nieuwe verhandelingen der Haarlomscho maatschappij; Tijdschrift toegewijd aan het zee-tvezen door J. C. Pilaar, on J. M. Obroon, Ic doel, 1841; Verhandelingen en berigten betrekkelijk het zeewezen door Tindal en Swart, jaarg. 1842, nquot; 3; jaarg. 1848, n0 2; Tijdschrift ter bevordering van nijverheid, 1 lc doel. Belangrijk om do aanwijzing van vele bronnon. — Electrical magasin, vol I; Observation/' sui jiara-fulmini, Augustus, 1843; Notice sur le tonner re par Arago, in don Amuaire du Bureau des longitudes, 1837; on Annales de chin de el de physique par Gay Eussae ot Arago, T. XXVI 1824. Deze beidon vooral zijn hoogst lezenswaardig. Polytechnisch Central-blatt, 1849. — Uoimann, Abhandl. vont Blitz; Verhandl. d. Nieder-Osterr. Gewerbver., XII. p. 42. — On the nature of thunderstorms, and on the means of protecting buildings and shipping against the destructive effects of lightning, by W. Snow Harris. 1843. AFLEIDER (HAGEL-) Do cloctrioko verschijn solen waarmede de zware hagelbuijon vergezeld gaan, hebben bij velen do meening doen ontstaan dat do electrieitcit bij de vorming van den hagel eeno gewigtige rol speelt; van daar do pogingen reeds in 1776 door Guenant do Montbrillard, en later door La Postolle, Paupaillo en moor anderen in het werk gestold, om dien goesel dos landbouws te ontwapenen, door don dampkring zijne olec-trieitoit te onttrekken. Ilagel-afloiders zijn dus inderdaad niets anders dan bliksom-afloidors aan boogo palen, staken of boomon bevestigd, en in genoegzaam aantal opgesteld op de akkers, wijnbergen enz., die men beveiligen wil. Aanvankelijk bezigde men stroo-touw in plaats van metalen geleiders; doch van deze inrigting, waarvoor hoegenaamd geen grond bestond, werd al spoedig afgezien, cn men verving hot stroo-touw door motalen kettingen of staven. Ongelukkiger wijzo hooft do ondervinding tot nu toe aangetoond , dat hoeveel men ook vroeger met deze afleiders op bad, zij weinig of goono besoherming geven, waarschijnlijk doordien do eleotrioko verschijnsolon wol hot vormen van den hagel vergezellen , doch niet do oorzaak daarvan zijn. Zoo hoeft men op vele plaatsen, onder andoren in hot zuiden van Frankrijk on in Italië, voorbeelden gezien van bouwlanden on wijnbergen, die door den hagel verwoest worden, niettegenstaande do overgrooto menigte dor daarop geplaatste liagol-afleiders. Zie onder volo voorbeelden, Annales de Chimie, T. XXXIII pag. 419. Daar do vorming van den hagel nog niet op voldoende wijze is kunnen verklaard worden, zoo is het welligt gewaagd op wetonscliappelijke gronden het geheel nuttelooze van hagcl-aflei-ders te willen bewijzen; doch naar de tot nu toe vorkregene ondervinding, moet men dio, wat hun bevoiligingsvermogen betreft, zoover beneden do bliksom-afloidors rangschikken, dat hunne daarstolling goene aanbeveling verdient. A FORTIORI. Eeno uitdrukking in de logica gebruikelijk om |
AFP
grooter dan op eene andere, dan zal een slinger die op de laatste plaats eene seconde noodig had om eene slingering te volbrengen, O]) de eerste sneller gaan. De waarneming heeft nu geleerd dat een slinger die onder den aequator in ééne seconde eene slingering volbrengt, zich steeds sneller beweegt naar mate men hem meer naar de polen toebrengt. Hieruit zou volgen dat de aantrekkingskracht aan de polen grooter dan aan den aequator ware. Dit verschil in de zwaartekracht op verschillende plaatsen der aard-oppervlakte, heeft twee oorzaken, en wel vooreerst de middenpunt-vliedende kracht en ten tweede den verschillenden afstand waarop men zich van het middenpunt bevindt op verscheiden breedten. De aantrekkingskracht toch neemt af naar mate men zich verder van het middenpunt der aarde verwijdert, en daar de aarde afgeplat is, bevindt men zich aan den evenaar op een grooteren afstand dan aan de polen. Wordt er derhalve bij de proeven aangaande do lengte van den seconden-slinger op verschillende breedten, acht geslagen op de middenpunt-vliedende kracht en deze behoorlijk in rekening gebragt, dan kan uit de lengte van den secondenslinger tot de hoegrootheid van de afplatting der aarde worden besloten. Deze handelwijze berust echter op de veronderstelling dat de stoffen waaruit de aarde bestaat, op dezelfde afstanden van het middelpunt, ook dezelfde digtheid hebben, dewijl in dit geval slechts de slingerproeven ons naauwkeurig do gedaante dor aarde kunnen loeren kennen. Daar nu de slingerproeven op enkele gedeelten van de aarde genomen, niet juist met do overige overeenstemmen, kan men besluiten dat de digtheid der aarde niet overal op denzelfden afstand van haar middenpunt dezelfde is , maar dat er op enkele plaatsen digtere op andere weder ijlere zelfstandigheden onder de oppervlakte verborgen zijn.
3°. De afgeplatte gedaante der aarde verraadt zich in de wijzigingen of storigen die do bewoging der maan ondergaat, en woderkeerig in de wenteling der aarde. Indien de loopbaan der maan met die der aarde zamenviel en de as der aarde lood-regt op hare baan stond, dan zou de aantrekking tusschen de zon, de aarde en de maan ovenzoo zijn alsof deze hemelligcha-men niet afgeplat waren. Daar echter de ligging der maanbaan oenen hoek met die der aarde maakt, en de maan zieh dus nu eens boven, dan eens boneden de aardbaan bevindt; daar bovendien de as dor aarde op hare loopbaan helt, zal de onderlinge aantrekking eenigermate worden gewijzigd. Denkt men zieh namelijk binnen de aarde oen bol welks middenlijn gelijk is aan de kleine as die door de polen gaat, dan ligt er nog een gedeelte der aarde buiten dien bol. Dit gedeelte is het grootst of dikst onder den evenaar en wordt naar de polen dunner. Uit de aantrekking die de zon en de maan op dit gedeelte uitoefenen en uit de wodorkeerigo aantrekking van dit gedeelte op de maan, ontstaan er veranderingen in de plaatsing van de omwentelings-as der aarde en in don loop der maan, waaruit men de afplatting dor aarde hooft kunnen bepalen.
De uitkomsten waartoe de drie vermelde handelwijzen tot bepaling van de afplatting der aarde hebben geleid, stemmen met elkander op het schoonste overéén. Uit elf graadmetingen, op zeer van elkander verwijderde gedeelten der aarde verrigt, volgt
eene afplatting van Do uitkomsten van eene menigte proe
ven met den slinger gedaan zijn, tussehen (Duperrey) en ^ (Biot) bevat; terwijl uit de storingen die de loop der maan ondergaat, voor do afplatting der aarde wordt afgeleid, dat is ; het verschil van den straal der aarde die door den evenaar, met dien welke door de polen gaat, bedraagt in ronde getallen —
van laatstgemeldo.
De aarde is niet het eenige ligchaam van ons zonnestelsel dat ten gevolge zijnor aswenteling is afgeplat; ook bij do planeten Jupiter on Saturnus is duidelijk eene afplatting merkbaar; hetgeen des te minder vreemd is, dewijl beide eene snelle aswenteling
hebben. Bij Jupiter bedraagt de afplatting en bij Saturnus Daar men ook bij Uranus eene groote afplatting waarneemt, besluit men dat deze planeet ook snel omwentelt.
7«
daarmede ann te duiden dat wat van het grootere of van hot meer algemeene geldt, ook en zooveel te meer van het kleinere óf meer bijzondere moet gelden.
AFPLATTING DER AARDE. Wanneer een ligchaam om eene as omwentelt, zullen al deszelfs deelen (quot;behalve die welke in de as gelegen zijn) cirkels beschrijven en wel des te grootere naar mate zij verder van het middenpunt verwijderd zijn. De rig-ting van derzelver beweging moot dus elk oogenblik worden veranderd, doch daar de stof het vermogen mist om haren toestand van rust of beweging te veranderen (traag is), en evenmin de rigting barer beweging kan wijzigen, moet cr bij eene wentelende beweging steeds eene kracht werkzaam zijn om de rigting te veranderen. Deze wordt middenpunt-trekkende kracht genoemd. Zij staat tegenover do dusgenoemde middenpunt-vliedende kracht, waardoor zich de deeltjes van een onwentelend ligchaam van het middenpunt trachten te verwijderen. Wentelt een vast ligchaam om, dan wordt de middenpunt-vliedende kracht door den zamenhang der deeltjes tegengewerkt; doch bij eene zeer snelle beweging kan de middenpunt-vliedende kracht zoo groot worden, dat de zamenhang wordt verbroken. Wentelt een bal, die uit eene weekc stof bestaat, om eene zijner middenlijnen om, dan zal deze door de middenpunt-schuwende kracht eene afgeplatte gedaante verkrijgen en wel zoodanig dat de deelen die het verst van de omwente-lings-as liggen, zich er nog meer van verwijderen. Neemt men alleen de deeltjes op do oppervlakte in aanmerking, dan zal voor dezelve de middenpunt-vliedende kracht des te kleiner zijn, naar mate zij digter bij de polen zijn gelegen en op die polen zelve zal deze kracht gelijk nul zijn.
Indien do aarde uit eene vloeibare stof bestond en in rust ware, dan zou zij ten gevolge van de onderlinge aantrekking dor deeltjes, eene volkomen bolvormige gedaante moeten hebben; doch door de dagelijksche omwentelende beweging, zou zij aan hare polen afgeplat en aan den evenaar uitgezet moeten worden. Voor zoover wij echter de aarde kennen, bestaat hare oppervlakte, uit vast gesteente, terwijl een groot gedeelte door den oceaan wordt bedekt.
Indien de vaste aardkorst eene bolvormige gedaante hadde, dan zoude, ten gevolge der middenpunt-vliedende kracht, hot water van den oceaan zich onder den evenaar opboopen en aan de beide polen zouden zich groote streken lands moeten bevinden. Daar dit echter niet het geval is, kan men besluiten dat de vaste korst der narde zelve eene afgeplatte gedaante heeft. Daar nu de vaste aardkorst juist in die rigting is afgeplat waarin zij door de omwenteling moet afgeplat worden , kan men besluiten dat zij eenmaal vloeibaar moest geweest zijn. Dit besluit wordt nog door vele andere gronden ondersteund. Het zal wel geen nader betoog behoeven dat de vorm van het vloeibare gedeelte van de oppervlakte der aarde insgel'jks die van een afgeplatten bal of spheroïde is.
Men kan langs drie, van elkander onafhankelijke wegen, de afplatting der aarde bepalen, en wel 1°. ioor graadmetingen. Stelt men zich voor dat er binnen de aarde een cirkel wordt getrokken die door de beide pelen gaat en welks middenpunt in dat der aarde ligt. Laat deze cirkel, van de polen af te beginnen, in graden zijn verdeeld en laat uit het middenpunt door elk der declpun-ten eene lijn tot aan de oppervlakte der aarde zijn getrokken, dan zullen de ontmoetingspunten dezer lijnen met de oppervlakte, breedte-graden voorstellen. Indien de aarde een bol ware, dan zouden dezelve allen dezelfde grootte hebben , doch dewijl zij is afgeplat, zal de afstand tusschen twee achtereenvolgende deel-punten niet overal even groot zijn, maar van den evenaar naar de polen in grootte toenemen en wel des te meer naar mate de aarde meer is afgeplat. Bij de graadmetingen wordt nu de lengte van een of meer graden van eenen meridiaan naauwkeurig bepaald, alsmede de ligging van den boog en indien deze op verschillende breedten geschiedt, dan kan uit de vergelijking der uitkomsten dezer metingen de afplatting der aarde niet alleen, maar ook hare grootte worden afgeleid.
2(', Doof slingerproeven» Daar de beweging van een slinger het gevolg is van de aantrekking der aarde, zoo moet ook de lengte van den secondenslinger daarvan afhangen. Overal waar de aantrekkingskracht even sterk is, hebben dus de secondenslingers dezelfde lengte. Is echter de zwaartekracht op eenige plaats
AFR
?7
|
AFRANGESADOS. (Spaansch bijv. naamw. voor iemand die Fransche zeden en gewoonten navolgt.) Zoo noemt men die Spanjaarden, die in 1808 de nieuwe grondwet van Bayonne aannamen en zich aan de dienst van den nieuwen koning Joseph overgaven. Daar zij door den koning met ambten bekleed werden, en deze, buiten de Fransche wapenen, zijn grootsten, zoo niet eenigen steunin hen moest zoeken, werden zij ook Josephinos genoemd, en deelden in den haat welke in die dagen tegen alles wat Fransch was , gekoesterd werd. Ondertusschen waren onder de partij der Josephinos voorzeker mannen die het wel meenden met hun vaderland, en die opregtelijk de overtuiging koesterden, dat door vreemden invloed alléén een einde kon worden gemaakt aan de misbruiken en verkeerdheden welke onder de regering van den zwakken Karei IV haar toppunt schenen te hebben bereikt. Men mag onder die partij echter ook velen tellen, die alleen door eigenbelang en verkeerde bedoelingen bezield worden. Het kan wel geene verwondering baren dat toen de dweepzieke dwingeland Ferdinand Vil, na den val van Napoleon, in 1814, den Spaanschen troon beklom, de partij der Josephinos met verbittering vervolgd werd. Bij decreet van 30 Mei werd aan 10,000 Josephinos op doodstraffe alle verder verblijf in hun vaderland ontzegd. Na de omwenteling in 1820 doorhetleger onder Riegoen Quiroga bewerkt, die de herstelling der constitutie van 1812 en de bijeenroeping der Cortes ten gevolge had, kwamen zij weder in hun vaderland terug. Nadat echter de vrijheidspartij, vooral door tusschenkomst der groote mogendheden en der Fransche interventie in 1823, het onderspit had gedolven, moesten ook de Josephinos, vooral na de inneming van het Trocadero, weder de wijk nemen. In het laatst van 1832 en het begin van 1833 zijn zij door de koningin, tijdens de ziekte haars gemaals, voor de tweede maal teruggeroepen. AFRANIUS, (Lucius,) een romeinsch blijspel-dichter uit de 2e eeuw voor onze tijdrekening. Cicero en Quinctilianus roemen zijn talent, hoewel de laatste hem zijne dartelheid en onkuisch-heid verwijt. Horatius spreekt van hem als een navolger van Me-nander (Epist. II, I, 57). Het doel van Afranius was daarentegen de zeden van zijn tijd en den toestand van Rome in dit tijdperk te schetsen. Men kan hem den vader van het nationale blijspel bij de Romeinen noemen; ook werd dit na hem fabula togata genoemd , daar het vroeger palliata heette. De kluchtigheid en de volkstoon die in zijne stukken heerschten, gaven aanleiding tot eene nieuwe soort van blijspel, fabula tabernaria geheeten. Er zijn slechts weinige fragmenten van dezen dichter over. AFRICA. Hetwerelddeel Africa is een schiereiland, alleen door de smalle landtong van Suez aan Azië gehecht; het ligt bijna geheel tusschen de keerkringen in de verzengde luchtstreek, bevat ruim 534,000 vierkante mijlen, en, naar gissing, 110 millioenen bewoners. Op bevel van Neko, koning van Egypte, is de eerste omzeiling van Africa volvoerd door eenige schepen met Phoeni-cische manschap; onder de nieuwere volken waren de Portugezen de eerste die, in de XVde eeuw, de kusten van Africa rond-zeilden j sedert zijn wel van bijna alle zijden Europesche reizigers in dit raadselachtige werelddeel binnengedrongen, echter is er nog veel van onbekend, inzonderheid van het binnenste gedeelte. De Nijl, de Niger, de Senegal, de Gambia, de Rio Grande, de Congo en de Oranje-rivier zijn de voornaamste rivieren. Onder de bergen telt men den Atlas, die zich met het Maangebergtc vereenigt; de Lnpata, benevens de Nijl- en Sneeuwbergen, de Roggeveld- en Nieuweveld-bergen; en, onder de voorgebergten, de kaap de Goede Hoop, de Groene kaap, de kaap Guardafui en Serral. De landen onder de verzengde luchtstreek hebben slechts twee jaarsaizoenen: een droog en oen nat. Vorst of sneeuw is hier onbekend; alleenlijk vertoonen zich in de nabuurschap van den berg Atlas, en langs de kusten de Middenlandsche zee, somtijds verschijnselen van den winter. De regen, eigen aan de keerkrings-landen, duurt zes maanden, gedurende welke men naar de bergen moet wijken. Van Slagt- tot Grasmand is het droog, en de heetste tijd van het jaar. In de groote woestijn Sahara en oostelijk van daar tot in Egypte, regent het nimmer. Behalve goud, zilver, ijzer, koper, edelgesteenten, salpeter en bergzout, de voornaamste onderaardsche schatten van dezen heeten grond, levert dit werelddeel vele specerijen en andere voortbrengsels op, die of tot voedsel gebruikt, óf naar andere landen verzonden worden. Ondoordringbare wouden als in America, vindt men er niet, maar wel een rijkdom van verschillende houtsoorten; de lioabab ofapenbroodboom, drakenhout en ebbenhout, pokhout en rozenhout. De nuttigste palmen groeijen daar, als de dadel-, wijn-, olie- en kokospalmen; voorts de boterboom, do kofij en katoen-boom, indigo en tabak. Aan de Kaap worden de heerlijkste vruchten geteeld, waaronder do druif den alom beroemden kaapwijn oplevert. Onder de dieren die alleen aan Africa eigen zijn, verdienen genoemd te worden de giraffe, de gestreepte paardsoorten (zebra, quagga, dauw) verscheidene antilopen, waaronder de gnoe, de springbok, de blaauwe bok enz. Voorts treft men er aan leeuwen, olifanten , rivierpaarden, rhinocerossen, krokodillen, struisvogels enz. Onder de tamme dieren munt de dromedaris uit, het schip der woestijn. |
De oorspronkelijke volken van het binnenland van Africa onderscheiden zich door zwarte kleur van huid en wollig haar (zie het art. Menschenrasseti), en behooren tot den Negerstam; die van de noord- en oostkusten behooren tot het Caucasische ras. De Arabieren zijn door landverhuizing binnengedrongen vreemdelingen, evenzeer als de Joden ; bovendien treft men er volkplantelingen aan, die van afkomst uit Portugal, Spanje, Nederland , Engeland en Frankrijk stammen. Engeland bezit in Africa: de kaap de Goede hoop, Gambia, Sierra-Leone, Aera, en verschillende eilanden als; Mauritius, St. Helena, Ascension enz. Frankrijk heeft eenige bezittingen aan den Senegal, Algerie en de eilanden St. Louis, Gorée, Bourbon, Ste. Marie; Nederland: St. George-del-Mina en eenige forten aan de Goudkust; Portugal bezit Madera, Porto Santo, Angola, Mozambique en eenige eilanden; Spanje; Tanger en de Canarische eilanden; Denemarken eenige forten in Guinea. De afschuwelijke slavenhandel heeft altijd uit Africa zijn voedsel getrokken; niettegenstaande de krachtige pogingen derEngel-sche menschen-vrienden, is die handel aldaar nog altijd in zwang, (Verg. het art. Slavenhandel.) Over de ontdekkingsreizen in Africa van de eerste reis der Phoeniciers af tot op onze eeuw, vergelijke men Dr. Leyden, Sketch of the discoveries in northern and western Africa', Edinb., 1799; Murray, Historical account of discoveries and travels in Africa; Edinb., 1817; beiden vereenigd en in het Fransch vertaald onder den titel van: Histoire complete des voijages et découvertcs en Afrique, etc.; Paris, 1821, 4 vol. Latere werken over Africa en deszelfs deelen zijn: Buxton, The African slave-trade etc.; Lond., 1840; Hodgson, Notes on northern Africa; New-York, 1844; Jackson, An account of Tafileltz, Fezzan and Soudan; Lond,, 1845 ; Baye St. John, Advent, in the Lybian desert etc.; Lond., 1849- Thomassy, Le Maroc et ses caravuncs; Paris, 1845, 2U édit, : Hoskins, Visit to the great Oasis; Lond., 1837 ; Combes, Voyage en Eyypte, en Ntibie etc.; Paris , 1846; Lane, Manners and customs of the modern Egyptians; Lond,, 1842, 3«= ed,; Gray, Travels in western Africa; Lond., 1825; Mollien , Voyage aux sources du Senegal et de la Gambia; Paris, 1820; Denham, Clapperton and Oudney, Narrative of travels and discov. in north, and centr. Africa-, Lond., 1826; Laird and Oldfield, Narrative of an expedition in 1832—1834; Lond., 1837; Rankin, A visit to Sierra-Leone etc.; Lond,, 1836; Douville, Voyage en Congo, 1832 ; Robertson, Notes on Angola; Lond,, 1819; Caillié, Journal d'un voyage a Timbuctou; Paris, 1830 ; Burehel, Travels in southern Africa; Lond., 1821; Chase, The cape of good Hope; Lond., 1843; Meijer, lieisen in Siidafrika; Hamb., 1843 ; Diihne, Das Kafferland; Berl., 1843; Napier, A few months in south Africa; Lond., 1848; Combes et Tamisier, Voyage en Abyssinie; Par., 1838, Johnston, Travels in south Abyssinia; Lond., 1844; Harris, The highlands of Aelhiopia; Lond., 1844; en Botelho ; Memoria estadistica sobre las dominias Portuguezas nti Afr. orient; Lissab., 1835. |
AFR-AFS
78
|
AFHICAAN. (Tagetes.) Een tot do natuurlijke familie der Compositao behoorond plantengeslacht, dat door een vier-of vijftal soorten in onze hoven vertegenwoordigd wordt. Deze hebben moest allen zeer vertakte stengels, gevinde bladen, en gele of geel en rood (of donUerbruin) geschakeerde bloemen. De vermenigvuldiging gusehiedt door middel van uitzaaijing of scheuring der moederplant. De bloemen ontluiken in do maanden Julij en Augustus. De algemeenste soorten zijn: Tagetes erecla, Lam. en Tagetes patula, L. (Wredow's Gartetfr. 1850.) Do naam van Africanen is van do door Dodonaeus geopperde en door anderen verspreide meening afkomstig, dat deze planten tijdens den togt van keizer Karei V naar Africa in 1535 , in Europa zouden zijn ingevoerd geworden. AFUICANUS. Een romcinseh regtsgeleerde die (volgons do moening van do Groot) onder do regeringen van Hadrianus en Antoninus Pius geleefd heeft. Sommigen meenen dat hij Sextus Caecilius Africanus zou gehceten hebben, waartegen Menage en Pothier bedenkingen opperen. Hij schreef negen boekon met regtsvragen, waarvan vele stukken in de Pandecten bewaard zijn. Verg. Pothier in zijne voorrede voor do Pandecten , bl. 45. AFRICANUS (Constantinds) bloeide op het laatst der XIde eeuw. Hij was te Carthago geboren en reisde naar het Oosten, waar hij dertig jaren te Babel en te Bagdad vertoefde. Daarna keerde hij naar Carthago terug, kwam later aan het hof van Robert Guiscard, hertog van Apulie, die hem tot zijnen geheimschrijver aanstelde, en werd eindelijk monnik in het klooster, door Benedietus te Monte Cassino, nabij Napels, gesticht. Hij schijnt de eerste geweest te zijn, die dekennis der Arabische geneeskunde in Italië bragt. Hij vertaalde vele werken uit het Arabisch, schreef eeno verhandeling over do ziekten der maag, cn over do melancholie, en gaf een werk uit, Loei communes getiteld, hetwelk de gchoele theorie en practijk der geneeskunde omvat, cn wol weinig oorspronkelijks bezit, doch een goeden coramentarins op Hippocrates en Galenns oplevert. Zijne werken, in slecht latijn geschreven, zijn te Basel in 1536 en 1539 in twee folio-dcelen gedrukt. Men meent dat er nog veel van hem in bandschrift bewaard is. AFSCHAFFINGS-GENOOTSCHAPPEN. — Deze stellen zich ten doel: „de aaneensluiting van allo personen , uit de onderscheidene standen dor maatschappij, die—zij het ook op verschillenden grond — een zijn in do overtuiging dat do gewoonte om sterken drank te drinken en te schenken , behoort te worden afgeschaft , en behoefte gevoelen om niet alleen ieder voor zich zclven, maar ook mot vercenigde magt, alle geoorloofde middelen aan te wenden, om dat oven diep geworteld als verderfelijk misbruik tegen te gaan, en zoo mogelijk uit te roeijen.quot; (Regl. der Nederl. vereen, tot afsch. van sterken drank. Art. 1.) Zij zijn derhalve onderscheiden van do Matigheids-Genootschappen , die slechts do onmatigheid in bet gebruik van sterken drank willen weren, het eerst opgerigt te Boston in Noord-Amerika, 4 Februarij 1813 (the Massachusetts-Society for the suppression of intemperancey, inons Vaderland, te Utrecht in 1835 , to Dragten, in Friesland, 1 Mei 1842, cn te Amsterdam in 1843, welke laatste zich in 1851 aan do Nederlandscho verecniging Tot afschaffing van sterken draak heeft aangesloten, ■— en van het Engelsche teetotalism (niet; teatotalism, als ware het eene verbindtenis om alleen thee te drinken ; de eerste sijllabo tee, is niets anders dan eene eigenlijk onnoodige, maar volgons het taaleigen van eenige provinciën van. Engeland, tot versterking dienende verdubbeling van de eerste letter, dus tee-total abstinence d. i. algeheele onthouding), hetwelk ton doel hoeft, het gebruik van allo bedwelmende dranken, dus ook van ale, porter enz. af te schaffen. Daar bij do ondervinding bleek dat bet beginsel der Matig-heids-genootschappon niet voldoende was om het bestreden kwaad te weren, besloten eenige geachte mannen to Boston, den loJcquot; January 182G, meer doelmatige middelen daartoe aan te wenden, cn stichtten zij, den 13'lcquot; February daaraanvolgende, het eerste Afsehaffings-genootschap, onder den naam van tempe-rance-society, waarbij de onthouding van allen sterken drank, behalve indien deze door een geneesheer in geval van ziekte word voorgeschreven, als hoofdbeginsel werd aangenomen. Van ditzelfde beginsel ging ook de verecniging uit, die zich weldra te Andover in Massachusetts, niet verre van Boston, vestigde. In April van datzelfde jaar begon de predikant Collier te Boston een weekblad uit te geven onder den titel: De nationale menschen-vriend, met het motto; liet matig gebruik van sterken drank is de zekerste weg tot onmatigheid. In 1827 verklaarde de geneeskundige verecniging in Massachusetts zich openlijk ter gunste der afschaffing, en in het volgende jaar was het getal der afschaffers-vercenigingen in Noord-Amerika reeds tot 222, in het jaar 1829 tot over do 1000 geklommen. |
Het was mode in 1829 dat het voorbeeld, door de Amerikanen gegeven , in Europa navolging begon te vinden , en dat vooral op aansporing van Dr. John Edgar van Belfast, op den lO*11quot;1 Mei van dat jaar teNcw-Ross in Ierland, het eerste afsehaffings-genootschap in ons werelddeel tot stand kwam. Nog in hetzelfde cn het volgende jaar werden onderscheidene afschaffers-vercenigingen in Ierland, Schotland en Engeland opgerigt. Het Londensche genootschap, dat in Junij 1830 krachtig ondersteund werd door den bisschop van Londen cn andere hooggeplaatste personen, nam met het doel om een centraal-genootschap voor het gcheelc Britsche rijk en zelfs over het buitenland te vormen, den naam van Britsch en buitenlandsch afsehaffings-genootschap {British and foreign temperance-society), en hield zijne eerste openlijke vergadering (meeting) in Exeter-Hall, op den 29•quot;;,' Junij 1831. In Ierland is vooral de bekende geestelijke Pater Mathew sedert 1838 met veel vrucht voor de afschaffing werkzaam geweest. En ook in de Engelsche koloniën in andere werclddcelen werden allengs vele afschaffings-gcnootschappen opgerigt. In Zweden en Noorwegen werd do zaak der afschaffing door den koning en den kroonprins (den tegenwoordigen koning) zeer begunstigd, cn reeds in 1831 kwam te Stockholm een genootschap tot stand, dat don 20»iigt;n December 1837 als hoofdvereeniging der Zweedschc afschaffings-gcnootschappen werd erkend. Weldra werden ook in Denemarken, Zwitserland, Frankrijk en Duitsch-lantl zulke genootschappen opgerigt, in welk laatste land vooral do predikant Bottelier, te Imsen, (schrijver van het Huiskruis; Koevorden, 1845) en de kapellaan Scling te Osnabrück (schrijver van de Rustkammer; Osnabr., 1847) beide in het kon. Hannover, veel tot bevordering der afschaffingszaak hebben bijgedragen. In ons Vaderland kwam de eerste verecniging tot afschaffing van sterken drank, den 12'ilt;™ September 1842 te Leyden tot stand. Zij heeft zich langzamerhand verder uitgebreid cn telde in Julij 1851, 32 afdeelingcn en 198 correspondenten in 202 steden of dorpen, en volgens het jongste verslag 6362 leden, waarbij nu nog gevoegd moet worden de Amsterdamsche afdec-ling met ongeveer 2000 leden. Buitendien beeft zij correspondenten in Ncerlandsch Oost-Indie (te Batavia, Soerabaija en Sambas) cn in Zuid-Africa. Zij houdt jaarlijks eene algemeene vergadering, geeft sedert Julij 1846 een maandblad uit; De volksvriend (Haarlem, bij W. de Reus), en bevordert de zaak dor afschaffing mede door de uitgave van kleinere geschriften voor hot volk (Amsterdam, bij H. W. Mooy), het houden van bijeenkomsten , het oprigten van spaarkassen enz. Tot de belangrijkste geschriften over do afschaffing in ons Vaderland in hot licht verschencn, mogen gerekend worden ; O. G. Heldring, De jenever erger dun de cholera; Arnhem, Nijhoff, 1838. Professor J. van Geuns, Over het gebruik van sterken drank. Nieuwe uitgave. Groningen, Oomkens, 1839. A. W. E. van Lynden, De regering en de jenever; Arasterdam, Beijcrinck, 1839. Dr. W. Egeling, Middelen tegen hel misbruik van sterken drank; Haarlem, van Logchem, 1842. Dr. II. M. Duparc, liet gebruik en misbruik van geestrijke dranken, benevens de middelen tot wering van dezelve, uit een genees-, staat- en zedekundig oogpunt beschouwd; Utrecht, van der Post, 1845. Dr. A. W. F. Herekenrath, Ooer het onmatig gebruik van sterken drank en de middelen om hetzelve te keer te gaan; Utrecht, van der Post. 1845. (Deze beide laatste geschriften zijn bekroond door het Provinciaal Utrechtsch genootschap van kunsten en wetenschappen.) D1'. T. C. R. Huijdecoper, Een tvoord van ernst en liefde enz.-, Amsterdam, Prins, 1845, 2C uitgave 1846. — Dit werk is in 1847 |
|
in het Fvansch vertaald door Bouquié Lefebvre, to Brussel uitgegeven , welke vertaling stukswijze is overgenomen in hot Journal de la SocidU de, la Morale Chrétienne, en daaruit in hot Engelsch vertaald, in ondorschoidene nommers van de Temperance-chronicle; 1848. Mr. C. C. E. d'Engolbronner, De afschaffing van den sterken drank als volksdrank, aangeprezen door de staathuishoudkunde', 's Gravenhage, Belinfante 1847. Professor J. L. C. Sehroedor van der Kolk, Over den invloed van sterken drank op hetligchaam-, UtreehtC. van dor Post Jr. 1850; 2:; vorm. druk, 1851. Do geschiedenis van het ontstaan, de verbreiding en do vruchten der afschaflïngs-gonootschappen kan men nader leoron kennen uit: K. Bard, Geschiedenis der matigheids-gezelschappen in de Veree-nigde staten van Amerika, met eenige bijzonderheden over die van Engeland, Zweden en andere lamhn; Utrecht, van Terveen on zoon, 1837. Mr. J. Heemskerk Az.. Een blik op de geschiedenis en den toestand der matigheids-genootschappen in Groot-Dritannie, Ierland en de liritsche bezittingen. Voorkomende in de Volks-bode, 8,! jaargang. — Geschichte der Miissigkeits-Gezelschaf ten in den Norddeut-sc/ien Bundas-Staaten, von J. H. Böttohor; Hannover, Hahn'sehe Hofbuehh, 1841. — Die der Nederlandsche Veroeniging kan vooral worden gekend uit do jaarlijkscho verslagen van don toestand en de verrigtingen der Veroeniging. (Amsterdam, H. W. Mooy.) De bedenkingen togen de afschaffing van sterken drank en de afschatïïngs-genootscbappon zijn veelvuldig woderlogd, en do noodzakelijkheid daarvan is betoogd o. a. in vele geschriften, voorkomende op do Naamlijst van afschaffings- en matigheids-geschriften (Docomber, 1840), uitgegeven door hot Hoofdbestuur der Nederlandsche Veroeniging enz.; waarbij nog kan gevoegd worden het door hot Amstordamsehe matigheids-genootschap bekroonde prijsschrift: Het huisgezin van Doorenbos, Hoax A. Fauro Beeckman; Amsterdam, 1851. In geen land echter is do invloed der afschaffingsgenootschappen nog zoo groot geweest als in Noord-America, waar zelfs de wetgeving in onderscheidene Staten do bedoolingon der genootschappen krachtdadig ondersteunt. AFSCHEIDING. {Secretie, van het Latijnsche werkwoord secer-nere.) Allo bewerktuigde (organische) wezens bezitten afzonderlijke doelen, dienende om aan het algemeeno voedingsvocht (voedingssap bij de planten, bloed bij de dieren) verscheidene stoffen te onttrokken die tot bijzondere doeleinden bestemd zijn. Men noemt die doelen afschoidondo werktuigen, en hunne verrig-ting Afscheiding. Zij komen allen daarin overeen, dat zij oenc vrije oppervlakte bezitten, want deze is voor elke afscheiding een wezenlijk vereischte. Maar overigens zijn zij zoor onderscheiden. Het zijn 1°. cellen. Daartoe bchooren bij do hoogerc dieren, de Graafscho blaasjes, waarin de eitjes gevormd worden, devotcoUon die het votblaasje bevatten, de testikels van sommige visschcn, zoo als de aal, do lamprei en oenigo anderen, bij welke do testikels geene zaadbuisjes hebben en geene uitlozingsbuis (Rathke). 2°. Vliezen van verschillende soort: wolvliozon , zoo als do ge-wrichtsvliezen, hot borstvlios, die een vocht afscheiden hetwelk dient om hunne oppervlakte glibberig te maken en de dcclon die daartegenaan liggen, gemakkelijker er over hoon te doen glijden; slijmvliezen, welke men overal vindt waar inwendige doelen vrij met do buitenlucht in gemeenschap staan, waar stoffen van buiten in het ligchaam gevoerd worden , of uit hot ligchaam naar buiten worden geleid en wier afscheiding haar met oene laag slijm (mucus) bedekt, die haar tegen nadeeligo uitwendige invloeden beschermt; de huid waardoor de opperhuid, het huid-smoor en het zweet wordt gevormd. 3°. Klieren. Niet alle klieren evenwel dienon tot afscheiding, maar alleen die welke van uitlo-zingsbuizen voorzien zijn. (Zie klieren.) Het beginsel hetwelk bij deze klieren ten grondslag ligt, is zeer eenvoudig en steunt op den regel, dat oen gebogen of ineengewonden vlies, bij dezelfde oppervlakte voel minder ruimte beslaat, dan een vlies hetwelk volkomen vlak en regt is uitgebreid. Indien nu die opper vlakte uit gekronkelde zakjes bestaat, dan kan zij eene verbazende uitgebreidheid verkrijgen on toch in oene kleine ruimte bijeenge-drongen zijn. De grondvorm der klieren is een blind eindigende zak, waarvan de opening zich aan do oppervlakte bevindt langs welke do afgescheidene stof' moet weggevoerd wordon. Dozo zak hoeft zijwaartscho takvordeolingen en deze weder kleinere takvor-deelingon, welke eindelijk in buisjes uitloopon, die ineengedrongen worden en ten laatste in korrelachtige, celachtigo of druif-vormigo blaasjes eindigen. Zij vertoonen dus als 't ware het boold van oen druiventros, of van oenen boom met zijne vordeeling in takken, en waarvan do stam de uitlozingsbuis is. Tot voorbeeld hoe door zulk oene takverdeeling en inoonwikkeling der klierka-naaltjos de afsehoidendo oppervlakte wordt vergroot, kan dienen dat, volgens de berekening van Valentin, de zaadhuisjes van don bal, die 0,79 kubieke Parijsche duimen groot is, indien ze tot éeno enkele buis aaneengevoegd waren, eeno lengte van 1246,63 Parijsche voeten zouden bedragen, en do gehoele afsehoidende oppervlakte zamengenomen eene uitgebreidheid heeft van 2 vierkante voeten. Eene enkele nier, 6,quot;7 kubieke Parijsche dni-meu groot, hoeft eene afscheidende oppervlakte van 43,55 vierkante voeten. |
Do buisjes en uitlozingskanalen der klieren zijn van binnen met eigenaardige vliezen bekleed, welke dikwijls buitengemeen fijn worden, en in en op deze vliezen verbreiden zich de hanr-vaatnetton dor bloedvaten (zie omloop van het bloed,) waaruit vervolgens de af te scheiden stof wordt afgezonderd. De fijnste klierkanaaltjes zijn altijd nog veel dikker dan de fijne haarvaten. Men kan zich eonigormate eeno voorstelling van do vorhouding tusschon klierkanalen cn bloedvaten vormen, door zich een vinger te verbeelden die mot oen zijden handschoen bedekt is, waarbij dan do (uitgeholde) vinger het blinde einde van het klierkanaal, het zijden weefsel de vaatnetten moeten voorstellen. Do moeste afscheidingen (niet alle, do galafsehoiding b. v. niet) geschieden uit het slagaderlijke bloed (zie ademen). Op welke wijze dit geschiedt, is ochtor op verre na nog niet zoo opgehelderd, als wonschclljk ware. Wel schijnt het bij den eersten blik zeer eenvoudig aan te nemen dat do vloeistoffen, die in de klierkanaaltjes bevat zijn, eenvoudig uit de haarvaten welke deze omgeven, zijn uitgetreden (zie Exosmose), maar wanneer men dit aanneemt, dan zijn nog geenszins alle verschijnselen voldoende verklaard. Reeds de beweging zelve waardoor de afgescheidene stoffen naar do opening dor klierkanaaltjes worden heengevoerd, hoeft nog veel raadselachtigs. In do uitlozings-buizen der grootore klieren (iu de pisleiders b. v. on de galbui-zen) heeft men kringswijze geplaatste, niet aan den wil onderworpene spiorvezolon aangetoond, die, zoo als proeven bewezen hebben, zamontrekkingen uitoefenen waardoor de afgescheidene stof wordt voortgedreven. Maar in de klierkanaaltjes zelve, en in hunne blinde uiteinden kan men zulk eene kracht der wanden waardoor die beweging zou plaats hebben, niet aantoonen. Men heeft aangenomen dat de afgescheidene stof wordt weggevoerd doordien er steeds eene nieuwe hoeveelheid vloeistof in hot gevulde kanaaltje wordt afgescheiden, die de reeds aanwezige voorwaarts naar de opening dringt (vis a torgo), en zulk oene voortstuwing door het bestendig voortduren der afscheiding is inderdaad mogelijk. Maar men hooft de beweging ook nog aan eeno andere oorzaak toegesohreven, namelijk'han do haarbuisjes-aantrekking (zie aantrekking) dor afscheidende klierkanaaltjes. Alle die kanaaltjes zijn inderdaad zoo naauw, dat zij werkelijk haarbuisjes vormen. Men weet hoe aanmerkelijk de aantrekkingskracht voor vloeistoffen in deze haarbuisjes is, en dat zij voldoende is om eeno vloeistof zelfs boven hare oppervlakte op te pompon on uit het vat waarin ze bevat is, to ontlasten. Beschouwt men nu de klierkanaaltjes als zulke capillairhevols, waarvan het oene einde in do vloeistof is gedompeld, terwijl hot andere zich vrij naar buiten opent, dan moet de beweging der vloeistoffen plaats bobben overeenkomstig do wetten die voor allo haarbuisjes gelden. Van welken aard eigenlijk do werking is , waardoor de afgo-seheidene stoffen worden voortgebragt, is nog geenszins uitgemaakt. Men heeft verschillende theorion daaromtrent uitgedacht, maar ernog geene enkele goheel kunnen bewijzen. De vermolding daarvan zou ons te veel in bijzonderheden voeren cn te verleiden. Men kan zo hoofdzakelijk tot twee vcrsehillendo gevoelens brengen. Volgens sommigen zijn do afsehoidende werktuigen niet anders dan filtreermachlnos, die bestemd zijn om oenigo stoffen |
80
Voetvolk.
Beweging uit de flank; bovenlijf; blinken van wapenen.
Bijnaden tijdmaat uit de flank; weinig hoofd en beenen.
Witte koppels.
Marschinkolonne; het rood der rokken; alle bewegingen.
Handgrepen, cha-cots, randsels enz.
Pompons enz.
1200
1500
1900
950
1500
1200
1250
1000
650
1000
800
480
750
600
320
die reeds vooraf in het bloed gevormd zijn, tot zich te trekken. Volgens anderen zijn de werktuigen zelve werkzaam bij do bereiding van het product der afscheiding; zij verkrygen do stollen welke zij noodig hebben , van het bloed, en door een ontledende of vormende kracht bereiden zij daaruit de scheikundige verbindingen, die wij in de afgescheidene vloeistoffen vinden. Die twee mceningen verschillen aanmerkelijk, zoo als men ziet. Maar de aanhangers der filtreertheorie zijn ook genoodzaakt eene bijzondere (specifieke) aantrekkingskracht der klier aan te nomen. Immers, hoe zou zonder deze in de eene klier speekselstof, in eene andere galstof, in eene derde pisstof enz. worden geleverd? Zonder deze zouden de onderscheidene afgescheidene stoffen slechts in zooverre van elkander kunnen verschillen, als er onderscheid is in het bloed dat naar de deelen stroomt, waarin ze worden voorfge-bragt, en in de dikte en poreusheid dor kleine zakjes. Maar de speekselklieren b. v. vertoonen in beide die opzigien volstrekt niet ecu zóó groot onderscheid met de daar digtbij liggende kliertjes der lederhuid, dat men door eene eenvoudige filtratie aan te nemen, kan inzien waarom de eerste een zoo waterachtig voortbrengsel leveren als het speeksel is, terwijl de laatste slechts vet afzonderen. Dat enkele karakteristieke scheikundige verbindingen, welke slechts in bepaalde afscheidingen gevonden worden (b. v. de kleurstof der gal, de pisstof enz.), in kleine hoeveelheden reeds te voren in het bloed aanwezig waren, staat vast. Maar hoeveel waars er aan de filtratietheoric moge ten gronde liggen, eenzijdig opgevat is ze zonder twijfel eene dwaling. Er moeten bij de afscheiding scheikundige werkingen plaats hebben. Dieper kunnen wij hier niet in dit onderwerp doordringen.
Hoe duister alzoo de wijze van werking der afscheidende deelen nog wezen moge, dit is evenwel zeker, dat de zenuwen daarop grooten invloed hebben. Om niet te gewagen van de verschillende onderzoekingen, daaromtrent opzettelijk door vele physiologen in het werk gesteld (Tiedeman, Graelin, Brodie, Krimer, lirachct, J. Muller, Peipers, Valentin e. a.), zullen wij slechts op enkele waarnemingen wijzen, die elk dagelijks in de gelegenheid is zelf te doen. Bij zenuwaandoeningen is de afscheiding der urine dikwijls gewijzigd, zoodat dit water helder wordt. Verschillende gewaarwordingen werken op de traanklieren en vermeerderen de afscheiding van het traanvocht buitengemeen. De afscheiding van speeksel neemt dikwijls toe bij het zien van geliefkoosde spijzen, of bij het denken daaraan (zoogenaamd watertanden). Men beweert dat bij eene merrie alleen het zien van haar veulen de melkafscheiding deed toenemen. Vrees en angst werken dikwijls op de afscheiding van urine en zweet.
Wij zeiden reeds dat het doel der afscheidingen zeer verschillend is. Sommige afscheidingsproducten zijn bestemd om het een of ander aandeel te nemen aan de onderscheidene verrigtingen die in elk levend ligchaam plaats hebben, zoo als b. v. het vocht dat door de weivliezen wordt afgezonderd, waarvan hierboven gesproken is; het maagsap dat eene voorname rol vervult bij de spijsvertering; anderen moeten uit het ligchaam gevoerd worden, omdat ze daarvoor niet meer bruikbaar zijn ; zoo als het zweet, de urine en de stoffan die in do uitgeademde lucht bevat zijn. (Zie adem.) Hot wegvoeren der niet meer bruikbare producten der afscheiding, heet uitscheiding (excretie). Enkele stoffen behooren tot beide soorten, zoo als hot product der slijmvliezen en de gal. (Verg. Joh. Muller, Handbuch der Physiol.; Valentin, Lehrh. der Physiol, des Menschai; 1844, 2e Aufl. 1850; het artikel „Absonde-rungquot; van donzelfde , in Wagner's Handwörlerbuch der Physiol.; Vogt, Phi/sioïogische Jlriefe-, 1844, Nedorduitsche vertaling; Alkmaar, v. Vloten, 1844.)
AFSCHUIVING. Het loslaten van gronden langs de glooijing eens dijks, hetgeen dikwijls bij nieuw aangebragte gronden, na langdurige regens, voorvalt. (Zie hierover Verhandeling over de verzakkingen mz. van F. W. Conrad, in de werken der Hol-landsche maatschappij te Haarlem.)
AFSCHUW. In de wetenschap der ondervindelijke zielkunde heeft dit woord eene minder sterke betoekenis dan in hot dage-lijksche loven. Daar beteekent het de negative rigting van hot wilvermogen en staat over togen het begeeren, dat de positive zijde daarvan aanduidt. In hot dagelijkscho leven heeft het ton deele dezelfde betoekenis, maar vermeerderd of versterkt voor zooverre het tevens een inmengsel .van vrees aanduidt voor
hetgeen onaangename aandoeningen, zoo als verontwaardiging, verachting en dergelijke, opwekt, welke vrees dan zoo sterk als mogelijk is uitgedrukt.
AFSNEDE is een muntterm en beteekent het opschrift onder do schrap, welke zich gewoonlijk op de keerzijde van eenen ponning bevindt, onder de afbeelding, die daarop gevonden wordt. De Franschen noemen zulks I'exergue.
AFSTAND. Een eenvoudig meetkunstig begrip, hetwelk met dat van rigting verbonden, door eene regte lijn van bepaalde lengte wordt voorgesteld. Tot het meten van afstanden bedient men zich van eene bekende en bepaalde lengte-eenheid als maat.— Onder afstand verstaat men echter niet altijd de lengte eener lijn die van een punt tot een ander wordt getrokken. Op de oppervlakte dor aarde b. v. verstaat men door don afstand van twee plaatsen de lengte van den boog dos grooten cirkels welke door die plaatsen gaat. In de storrokunde verstaat men onder toppunts- of zeniths-afstand deu boog van een verticalen cirkel, begrepen tusschen het toppunt en cenig homelligchaain. De toppunts-afstand maakt dus met de hoogte van oen hemelligchaam te zamen 90° uit. Onder schijnbaren afstand van twee hemolligchamen verstaat men don boog van den grooten cirkel, welke door het oog van den waarnemer als middenpunt en door de boido hemolligchamen gaat, of, wat hetzelfde is, den hoek welke dio tweegezigtsstralen maken die uit het oog van den waarnemer naar de beide hemelligchamen loopen.
AFSTAND (Beoordeeling van) Het beoordeelen van afstanden op voorwerpen van onbekende grootte is onmogelijk, dewijl de grootte der voorwerpen in onze oogen afneemt als de vierkanten der afstanden; van daar dat twee ongelijk groote voorwerpen, op gelijken afstand staande, in ons oog ongelijk verwijderd schijnen. Om den afstand van bekende voorwerpen goed te beoordeelen, moeten deze met ons op een gelijk terrein staan. Diepten tusschen beiden doen den afstand kleiner schijnen.
Van troepen ziot men bij helder weder, met een goed (ongewapend) oog, op de volgende afstanden in passen, wanneer zij 1. met de verlichte zijde tegen den horizon; 2. met de verlichte zijde tegen donkere voorwerpen, of mot de donkere zijde tegen den horizon; of 3. met de donkere zijde tegen donkere voorwerpen zigtbaar zijn:
AFSTANDMETER. Dient om den afstand tusschen twee punten te meten. De meotketting en de gewone meet-instrumenten zijn hiertoe geschikt; doch noemt men meer bepaaldelijk afstandmeters die instrumenten waarmede men den afstand van eenig voorwerp tot de plaats waar men zich ophoudt, kan vinden, zonder tot het verrigten van andere opmetingen, b. v. het meten van eene basis, verpligt te zijn. Daar de afmetingen eener figuur nimmer uit de hoeken alleen bekend kunnen zijn, zoo spreekt het van zelf dat men, om den afstand A B, Fig. 1, van eenig voorwerp B C te vinden, altijd de lengte van eene of andere lijn zal moeten kennen, die van dien afstand afhangt.
Bij sommige afstandnieters, zoo als die van Romershausen, onderstelt men dat de hoogte B C van het voorwerp, de bekende lijn is. Kan men dan nog den hoek CAB meten, zoo is de geheele driehoek A B C, en dus ook A B bekend. Tot het meten van dien
Kuiterij.
I Gang van enkele paarden bij den flankmarsch; slaan van eonige staarten; onduidelijk den ruiter. Gang van enkele paarden bij den flankmarsch; slaan van eonige staarten; onduidelijk den ruiter.
IGang van alle paarden ; bijna het hoofd des ruiters.Gang van alle paarden ; bijna het hoofd des ruiters.
! Kleur van de verschillende paarden; hoofd en beenen des ruiters. Kleur van de verschillende paarden; hoofd en beenen des ruiters.
Kleur van alle paarden; beenen der paarden en beweging des ruiters.
Blessen, witte beenen, ^verder als het voetvolk.
IBIoote handen, aange-zigten.BIoote handen, aange-zigten.
500 400
1
AFT— AFZ
|
hoek liceft Romcrshiiusen in de oogbuis van een gewonen kijker eon plat glaasje aangebragt, waarop cene zeer fijne verdoelde schaal of micrometer is gegraveerd. De vcrdeclstrepen staan op nog minder dan Vu Ncd. streep van elkander. Deze kijker op het voorwerp gerigt zijnde, telt men hoeveel verdeelingen het voorwerp daarin beslaat; vindt men b. v. 20, en weet men dat ééne verdeeling overeenkomt met een gezigtshoek van 5quot;, zoo zal de gezigtshoek waaronder men het voorwerp ziet, 20X5quot; of 1'40quot; bedragen. De hoek CAB en de hoogte B C alzoo bekend zijnde, zal dun ook de afstand A B bekend zijn. In ecne tafel die men te voren voor het instrument heeft vervaardigd, kan men dan dadelijk vinden hoeveel malen de bekende hoogte B C in A B begrepen is. De gezigtshoek met ééne verdeeling overeenstemmende, staat meestal op den kijker gegraveerd, doch niet altijd met de noodige juistheid. Men kan dien hoek echter gemakkelijk vindon, door zich op bekende afstanden te begeven van oen voorwerp van bekende hoogte, en te tellen hoeveel verdeelingen het voorwerp op de schaal beslaat) men neemt dan het gemiddelde uit eonige waarnemingen. Daar de kijker met de hand niet stil genoeg kan gehouden worden om de verdeolingen te tellen, zoo moet men dien met een beugel van stelschroeven voorzien, op een voetstuk plaatsen. Elke gewone verrekijker kan door het aanbrengen van zulk cene verdeelde schaal, die naar verkiezen al of niet ingevoegd kan worden , tot afstandmeter ingerigt worden. Eene op glas verdeelde schaal hooft het nadoel, dat de zoor fijne verdeelstrepen wel eens moeijelijk zijn waar te nemen, als de voorwerpen tegen donkere achtergronden gezien worden. Eeno verdeeling op een smal zeer dun en doorschijnend reepje parelmoer, hooft dit bezwaar niet. Is de hoogte van het voorwerp onbekend, dan kan men behalve den hoek CAB, Fig. 2, ook nog don hoek O A' B meten, onder Fig. 3. welken men hot voorwerp ziet in een punt A', in do verlenging van B A gelogen; daardoor is dan de driehoek C A' A, bijgevolg ook A C bekend, en dus ook de driehoek CAB. De beschrevene afstandmeter schijnt onder allo bekende tot nog toe de bruikbaarste te wezen. De prijs van zulk een instrument met rigtbeugel en een kijker met 12maligc vergrooting, is ƒ43. Nog heeft Bomershauson een andoren afstandmeter uitgedacht, door hom diastimeter genaamd. Bij dozen zijn twee evenwijdige draden in een koker gespannen; naar mate een voorworp van bekende hoogte, verderaf of digterbij is , zal do koker meer of minder moeten uitgeschoven worden om het voorwerp juist tusschen de draden te passen. Op eeno schaal, ter zijde van den koker aangebragt, leest men dan weder hoeveel malen de hoogte van het voorwerp in den afstand begrepen is. Bij deze inrigting heeft men het voordeel dat naarmate hot voorwerp verderaf gelegen is, men den koker voor gelijke vermeerderingen in afstand, al meer en meer zal moeten uitschuiven, zoodat men hier hot bezwaar vermijdt van don eerst beschreven afstandmeter, waarbij de voorwerpen op verschillende zeer groote afstanden, tusschen dezelfde twee verdeelstrepen blijven. Bij den diastimeter wordt dit voordeel door oen veel grooter nadeel vervangen, daar do waarneming zelve der voorworpen op grooto afstanden zeer onduidelijk on onzeker wordt; terwijl men dit instrument niet met een kijker kan verbinden. |
De afstanden worden door de afstandmeter, niet met die naauwkourighcid gemeten, als door de gewone landmcet-instru-menten kan verkregen worden; maar do meliiig geschiedt daarentegen veel spoediger en door oen persoon, en is veel juister dan eene schatting zelfs door het gooefondste oog, weshalve de afstandmeters, vooral voor militair gebruik, zeer nuttig kunnen zijn. Men noemt dan de hoogte van een infanterist 1,8, die van eenkaval-lerist 2,8 Ned. el Veelal echter kanmen do troepen niet ten voeten uit zien, en zijn do waarnomingen dan nog veel onnaauwkourigor. Nog andore afstandmeters zijn op moor zamengostolde optische gronden uitgedacht, doch ons bostek veroorlooft niet die hier allo te beschrijven; zij zijn bovendien niet bruikbaarder dan de bovenbeschrovonen. Eene andere soort, eindelijk, berust op hot bekend zijn eener kleine basis aan of in do nabijheid van het instrument, waarbij dan twee hoeken of één hoek en nog écne lijn worden gemeten; zoo als b. v., de telogoniometer en den afstandmeter van den Belgischen kapitein-ingenieur Groetaers, waarvan men eeno duidelijke afbeelding en verklaring vindt in hot Journal des sciences militaires, 2° série, tom.7 en 23,en in het bekende journaal L'illustration, 1851. Zie vorder de verslagen over de practische oefeningen der artillerie, over do jaren 1846—50. — Kerkwijk, Geodesie voor de Koninklijke militaire akademie; Breda, 1847 ; Romershausen, Der diastimeter-, Berlin, 1817; dezelfde, Militiir Fernrohr; Ilalle, 1848; V. Holmuth. Die Distanz-Messungen ; Hallo, 1848; Moritz Meijer, Beschreibumj eines neuen Entfernunysmeter■, Berlin, 1837; AFTAPPEN. (Zie aflaten.) AFTREKKER. (Zie laadi/ereedschap.) AFWISSELING of de van tijd tot tijd bewerkte verandering , zoowel in do spanningen en rigting onzer krachten, als in de maat en wijze van den uitwendigen invloed — is een veelvermogend middel van genot en gebruik der monschelijke levenskracht; want hoewel al onze werkzaamheden betrekking moeten hebben op oone bepaalde eenheid van hoofdbedoeling, bestaan zij echter uit velerlei daden en inspanningen van kracht. Eentoonigheid onderdrukt de snelle en vrije beweging der ziel. Er moot dus 1°. behoorlijke afwisseling zijn in onze levenswijze en in het gebruik onzer verschillende zielsvermogens; maar 2°. ook in de maat van werkzaamheid en genot, zoodat de snaren somtijds hooger gespannen, maar ook somwijlen meer dan gewoonlijk ontspannen worden. Deze les door Celsus en Boerlmve reeds ten aanzien van het ligohaam gegeven, geldt niet minder ten opzigte van het gebruik en de instandhouding onzor zielsvermogens. Intusschen schrijft de ware levenswijsheid ook aan deze afwisseling hare grenzen voor, zoodat men niet te velerlei soorten van werkzaamheid op zich nemo en niet te dikwijls afwissele, maar in de hoofdzaak zich regelmatig houde aan een bepaald plan en eene eenmaal vastgestelde orde van leven. AFWIJKING of declinatie dor hemelligchamen is do loodregte hookafstand van den ovenaar af gerekend. Zij is aan het hemelgewelf hetzelfde wat op don aardol de breedte dor plaatsen wordt genoemd. Denkt mon zich aan don hemel oen grooten cirkel die door do beide polen gaat en tevens door eenig homolligohaain, dan staat deze cirkel loodregt op den ovenaar en wordt declinatie-cirkel genoemd. Indien zoodanige cirkel van den evenaar af naar do pool toe, in 90° of in 90 X CO minuten, of in seconden ware verdeeld, dan zou het aantal graden, minuten enz. begrepen tusschen den evenaar en het hemelligchaam, de afwijking van dit laatste zijn. Een hemelligchaam in don evenaar geplaatst, heeft dus geono, oen in do pool, 90 graden afwijking. De afwijking wordt noordelijk of zuidelijk genoemd, naar gelang oen hemelligchaam ton noorden of ten zuiden des evenaars is geplaatst. Daar de afwijking van oen hemelligchaam met deszelfs afstand tot aan de naaste pool te zameu genomen, steeds 90 graden uitmaakt, zal men uit de afwijking don pools-afstand en omgekeerd uit de laatste de eerste kunnen afleiden. AFWIJKING, {chromatische) (Zie achroinatismus.) AFWIJKING (magnetische) is de hoek, wolken de magnetische as eenor horizontaal opgehangen magneetnaald mot den meridaan maakt. (Zie verder het art. magnetismns der aarde.) AFZELIUS, (adam) geboren te Larf in West-Gothland, den 8« «quot; October 1750 en gestorven den 26'iilt;'quot; Januari) 1837, was een beroemd kruidkundigeen oen der laatste leerlingen van Linnaeus. In 1777 tot leeraar in do Oostersebo Letterkunde beroepen, verkoos hij, aan zijne natuurlijke neiging gehoor gevende, het ambt 11 |
82
|
van Demonstrator in do kruulknmlo aan de Universiteit van Upsala, dat hem in 1785 werd aangeboden. In hot jaar 1792 vertrok hij als natuuronderzoeker naar de Engelpclie kolonie Siorra-Leona in Africa, alwaar hij, tijdens hare uitplundering door do Eranschen , al zijne verzamelingen verloor. Teruggekeerd zijnde in 1794, werd hij in 179G tot secretaris bij do ambassade to Londen verkozen, hoewel hij kort daarop, en wel in 1799, weder als loeraar aan de Universiteit te Upsala optrad en in 1812 tot professor in de materia modica benoemd werd. Als schrijver is hij bekend door vele natuur-historische werken en door de uitgave van dc : Selhsthiogvaphte Lmntfs] Berlin, 1826. — Het plantongeslaeht Afzelia, Sm. , do plantensoorten Amomum Afzdii, Rose., liosa Afzeliana,Fr., CctpparisAfzdii, Dc C.,on hot bladmos Calympcrcs Afzdii, W. zijn naar hem genoemd geworden. — Zijn herbarium word door de Universiteit te Upsala aangekocht. O. AFZETTEN, {ampuleren) Zoo noemt men in hot algemeen het wegnemen van deelon van het ligchaam, meestal van ledematen of gedeelten daarvan, door middel van snijdende werktuigen. Wanneer het doel dat moet worden weggenomen, van het ligchaam gescbeidon wordt op cone plaats waar twee of meer beenderen togen elkander aanliggen en een gewricht vormen, dan boot deze kunstbewerking eigenlijk exarticuieren, uit de geleding nemen. Maardezebeide wijzen van handelen worden onder den algemeencn naam amputatie begrepen, en men onderscheidt dan de amputatie in de eontinuitcit (afzetten) en in de contiguiteit (uitnomen.) Wie hot eerst deze kustbewerking heeft uitgevoerd en wanneer dit geschied is, weet men niet. Hippocrates dio vier eeuwen v. Chr. geleefd heeft, spreekt er reeds van; doch Colsus die omstreeks het begin onzer tijdrekening loefde, is de eerste dio er eone uitvoerige beschrijving van geeft. Hij hield haar voor zeer gevaarlijk, om het grooto bloedverlies dat liet gevolg was van het doorsnijden dor bloedvaten die door het dool loopen dat men van een scheiden moet. Velerlei middelen werden in later tijden aangewend om dit bloedverlies te vermindoren. Men doopte bij voorbeeld do overblijvende stomp in heete vloeistoffen, men brandde de wond met een gloeijend ijzer, men gebruikte gloei-iende messen, om daardoor de openingen dor vaten toe te schrooijen. Ambroiso Paré, oen beroemd Eransch heelkundige uit do XVI110 eeuw, was do eerste die een eenvoudig en zeker middel daartegen voorsloeg, het toebinden van de openingen der doorgesneden slagaderen. Eerst langzamerhand vond zijne handelwijze ingang bij zijne kunstgenooten. In de laatste helft der XVII'10 eeuw werd door Morell de tourniquet uitgevonden, waardoor men den toevoer van blood naar het deel waaraan de operatie geschieden moet, kan doen opbonden, (zie tourniquet.) Van toon af kwam de kunstbewerking meer in gebruik en do wijze van handelen daarbij werd steeds verbeterd. Dc onderscheidene wijzen waarop oene amputatie wordt uitgevoerd , worden onder drie hoofdmethoden gebragt. Zij verschillen in den vorm die daarbij aan de wondoppervlakte wordt gegeven. Men onderscheidt de operatie met de cirkelsnode, met écne of twee lappen, cn met de ovalaire snede. De noodzakelijkheid om te zorgen dat na de operatie het afgezaagde beeneinde geheel met zachte deelen (spieren cn huid) kan bedekt worden, gaf aanleiding tot die verschillendo methoden. In algcmeeno trekken geschiedt dc operatic meestal op dc volgende wijze. Kadat de toevoer van bloed door middel van den tourniquet is opgeheven, wordt het lid volgens bepaalde regelen door helpers vastgehouden. De huid wordt gespannen op de plaats waar men de insnijding maken wil en zooveel mogelijk omboog (d. i. naar den tronk toe) getrokken. Dan maakt men ccne snede door de huid, tot op spieren. De huid wordt nu, zoover als noodig is, van de spieren losgemaakt cn somtijds omgeslagen; vervolgens worden dc spieren zoo hoog mogelijk doorgesneden tot op het been. Nadat het beenvlies, dat alle beenderen bedekt (zie beenvlies), is doorgesneden, wordt hot been — of de beide beenderen zoo men den voorarm of het onderbeen amputeert, — zoo hoog als mogelijk is, afgezaagd. Nu worden de gapende einden der afgesneden slagaderen een weinig uitde wond naar voren getrokken en met draden toegebonden, waarna men den bloedstroom weder zijn vrijen loop laat door den tourniquet los te maken. Ilct afgezaagde booneinde woi-dtmctdeafgcsncdenc spieren en huid bedekt, en alles wordt met een doelmatig verband bevestigd. — Bij hot uitnomen dor ledematen uit do gewrichten, worden natuurlijk gecnc heendoren doorgezaagd, maar dc vliezen en banden die dc verschillendo beenderen waardoor het gewricht wordt zamengesteld aaneonhechten, worden doorgesneden. |
Do amputatie wordt gewoonlijk ondernomen wanneer wegens oen plaatselijk lijden do dood anders onvermijdelijk, of hot gevaar daarvan grootcr is dan dat van de kunstbewerking; somtijds ook bij oen niet enkel plaatselijk lijdon, maar ccnc meer al-gemoene ziekte, wanneer de kunstbewerking het leven kan verlengen of dragelijker maken, on in enkele gevallen wanneer eenig deel onbruikbaar is on zeer lastig. Wanneer bij voorbeeld iemand genoodzaakt is met de knie op eone stelt te loopen cn hot achteruitstekcnde been hem zeer hinderlijk is, neemt men somtijds het onderbeen weg, even beneden dc knie. L. J. E. AFZUIGEN. Deze kunstbewerking, bij do tuinlieden en kweekers in gebruik, heeft ten doel om edele ooftsoorten te vermenigvuldigen en bestaat daarin dat men takken van twee nog in de aarde wortelende planton met elkander doet vergroeijen, door oen gedeelte harer schors tot aan het spint toe, weg te nemen, de oppervlakte der wonden vast te vereenigen cn door middel van ontwas en oen verband tc ondersteunen. I5ij deze operatic neemt de wilde plant langzamerhand cn eindelijk geheel en al, de voeding der entloot op zich, waarna do laatste van de moederplant kan worden afgescheiden. Het resultaat is dus het zelfde als bij het enten. Daar de entloot bij het afzuigen bijna tot aan do voleinding dor overplanting met haren wortel vereonigd blijft, bestaat cr naauwelijks vrees voor mislukking, weshalve men deze kunstbewerking hoofdzakelijk bij het vermenigvuldigen van zeldzame, pot- cn kamergewassen aanwendt. (Du lireuil, Cours élémentaire théonque et pratique d*arboriculture', Paris, 1850; 2,; Edition). O. AGAAT. Dit gesteente in het dolfstoffelljke rijk tot het kiezel-of kwarts-geslacht beboorende, is gemeenlijk uit verschillende kwartssoorten zamengesteld, als uit chalcedoon, kornalijn, hoornsteen, jaspis, amethyst, zuivere kwarts , heliotroop, cacbelong, vuursteen, enz., van welken oene der beide eerstgenoemde soorten veelal do grondmassa uitmaakt, waarmede zich dan eene of meerdere der volgende innig en vast verbonden hebben, als ware het aaneengosmolten zijn, hetwelk meesttijds zeer goeden duidelijk mot het oog kan onderscheiden worden. Door deze verschillende zamenstollingen ontstaan velerlei klciirschakcringen en zelfs tcekenachtige figuren, welke do gedaante hebben van lioompjes, heestertjes, bloempjes, mosjes, diertjes, landschapjes enz., en zelfs die van bouwvallen en allerlei kunstmatige vormen. Agaten met dergelijke figuren hoort men in het dagclljksche leven door minkundigen dikwerf met don naam van grocisteenen bestempelen; zelfs mcenen zij ter goeder trouw en houden zulks mot oenen Ijver staande die aan halstarrigheid grenst, dat zij aan deze figuren van tijd tot tijd veranderingen kunnen waarnemen. Dat zulks evenwel op gezigtsbedrog en op dwaling berust, behoeven wij hier niet te vermelden. Naar gelang het eene of andere der genoemde bestanddeelen de overhand heeft, wordt het gesteente chalcedoon-, kornalijn-, jaspis-, hoornsteen-agaat enz. genoemd. De kleur van het gesteente, gelijk ook andere kenmerken, zijn verschillend en hangen van de ongemengde zelfstandigheden af; zoo is bij voorbeeld, het chalcedoon-agaat melkwit en doorschijnend, terwijl het kornalijn-agaat eene roodachtige en het hoornsteen-agaat eene gele kleur heeft. Ook dc hardheid is verschillend, doch gemeenlijk wordt het witte glas er door gekrast en het soortelijk gewigt bevindt zich tusschen 2,58 en 2,66. Ook naar de verschillende kleurschakeringen en tookeningen, welke dc bovengenoemde bestanddeelen tc weeg brengen cn zich aan de geslepenc en gepolijste oppervlakte vertooncn, worden aan het gesteente nog verschillende benamingen gegeven. Zoo noemt men hot band-agaat, wanneer de verschillend gekleurde lagen zoodanig mot elkander afwisselen, dat hot gesteente als in stropen of bandon wordt verdoold. Wanneer de tamelijk sterk bij elkander afstekende kleuren scherp gescheiden zijn en de lagen evenwijdig met do grootste oppervlakte van hot gestconte loopen, noemt men het onyx-agaat. Loopen do strepen om een middenpunt heen, dan wordt hot kring-agaat gehecten en bepalen zich in het middenpunt nog andere gekleurde punten, dan wordt het met den naam van oog-agaat bestempeld. Vesting-agaat noemt men het gesteente, wanneer de verschillend gekleurde strepen |
AG A
|
zig-zags gowijzo mut uit- on inspringotulo hoekon loopen. In-ilieu do gobogenc stropen do kleuren van den regenboog vortoo-nen, wanneer men don steen togen het kaars- of zonnelicht houdt, dan wordt het regenhoog-agaat genoemd; wolke eigenschap het gesteente des to duidelijker vertoont, naar mate het dunner gesneden is. Voorts onderscheidt men nog wolk-, beeld-, punt-, ruïne-, landschaps-, boom-, bloem-, mos-, koraal-, gruis-, straal-, pijp-agaat, alsmede roode, gele, vleesehklcurige, gevlekte agaten en eone menigte andere benamingen. Dan onderscheidl men ook nog de agaten in Oostersehe en Westersche, en rekent men tot de eerste alle fraaije en doorschijnende soorten. Doch deze benaming is reeds ongepast, dewijl zo in de westelijke landen even schoon voorkomen als in de oostelijke, en berust op eene dwaling van vroegere tijden , toen men waande dat al wat voortreffelijk was , oenen oosterschen oorsprong moest hebben. Zulks mogo in het dieren- en plantenrijk het geval zijn, doch in het delfstoffelijko is het niet geldend. Althans munten do agaten, welke in do grotten van Boehlitz in Saksen voorkomen, zoo bijzonder uit in schoonheid, dat zij voor die van geen ander land dor aarde behoeven onder te doen. Het agaat-gesteente wordt in gangen van gneis en porphyr aangetroffen, als ook in zoogenaamde raandelsteenen, waarin zij bijzonder fraai gevonden worden cn als massa de blaasruimten opvullen; vandaar de windingen der afwisselenden banden en strepen, die zich boogsgewijze in lagen naar den vorm dezer ruimten gerangschikt hebben. Voorts komt het ook als versteend hout en als gerolde steenen voor. Op de laatste wijze voorkomende, hooft men dit gesteente, volgons ïheophrastus on l'linius, het eerst ontdekt aan de rivier Achates op Sicilië, waarvan het zijnen naam van Agaat zoude verschuldigd zijn. Over do gehcele aarde en onder allo hemelstreken komt het agaat-gesteente voor, zoowel in de noordelijke als in de zuidelijke landen. Die in Europa gevonden worden, zijn evenwel het meest bekend, zoo als van de omstreken van Oppenau in Baden, van Oberstein in het Oldenburgsehe, van Saksen, Cohomen, Hongarije en de Faroer-eilanden, gelijk ook die van Siberië. Van al de kwartssoorten wordt het agaat het meest door kunst bewerkt. Wegens de menigvuldige teekeningen, de fraaije kleur-sehakeringen en do sehoone polijsting die het gesteente aanneemt, wordt het zeer gezocht; er worden steenen uit vervaardigd voor zegolringcu, cachetten, horologie-sleutels, vrouwelijke sieraden, ineshechten, vazen, dozen, stukken voor het schaakspel en velerlei voorwerpen van sieraad cn snuisterij-waren; als ook tot kleine mortiertjes, wrijfschalen, waarin harde zelfstandigheden tot fijn poeder gewreven worden, en tot menigerlei andere nuttige doeleinden. De fraaiste en fijnste soorten zijn die waarvan ehal-cedoen de hoofdzamenstelling uitmaakt en welke daardoor voor eene buitengemeen fijne polijsting vatbaar zijn. De beroemdste agaatslijperijen treft men te Oberstein aan, waar zij ccncn voornamen en belangrijken tak van nijverheid uitmaken. In dit stadje bevinden zich vijf fabrieken, waar men in 20 molens, ieder met 5 slijpsteenen uit zandsteen vervaardigd zich bezig houdt met agaat, jaspis, kornalijn, chalcedoon en andere steensoorten te slijpen en te polijsten. Jaarlijks zoude aldaar voor de waarde van meer dan anderhalf tonne gouds van deze steensoorten bewerkt worden. Voorts heeft men te Katha-rinenburg in Siberic en op meer andere plaatsen, belangrijke fabrieken van dien aard. De waarde van het gesteente is zeer moeijelijk te bepalen, omdat die van vele omstandigheden, het gesteente betreffende, afhangt: doch zij was voorheen grooter dan thans. Naardien de uit agaat, vooral uit de fijnere soorten vervaardigde voorwerpen, gelijk wij gezegd hebben, zeer gezocht zijn, is men reeds vroeg bedacht geweest en heeft men zich veel moeite gegeven om do geringere soorten door kunstmiddelen te ver-frnaijen en het gesteente schooncrc kleuren te geven; doch de door kunst geverwde kleuren houden geen stand; zijn ze door metaal-verzuurselen tewceggebragt, dan verliezen ze die, door ze in salpeterzuur te leggen. Ook wordt het gesteente somwijlen van glas nagemaakt, doch zulks is gemakkelijk tc herkennen door de mindere hardheid en dat het met staal geslagen geen vonken geeft. AGAI5US. Ken profeut, van wicn Lucas in du Uanddinyen da |
Apostalan twee malen gewag maakt. De eerste reize kondigt hij den hongersdood aan, die onder dc regering van den Uomeiusehen keizer Claudius heeft plaats gehad; de andere maal voorspelt hij aan Paulus, dat deze te Jeruzalem door de Joden gebonden, cn alzoo in handen der Meidcncn (Romeinen) zal worden overgeleverd; hetgeen letterlijk vervuld is. (Zie Paulus.) AGALMATOLITH. (Zie speksteen.) AGAMKMNON, zoon van Atrens, broeder van Meuelaus, werd als koning van Mycene en Argos en als magtigste der Griek-sche veldheeren bij den aanvang van den Trojaanschen oorlog, tot opperbevelhebber van allo Gricksche legerbenden benoemd, en leverde zelf honderd bemande schepen. Toen zich nu het leger bij Aulis verzamelde, schoot hij, volgens do fabel, bij ongeluk een hert, hetwelk aan Diana gewijd was , waarop deze godin do winden terughield en gevolgelijk bet uitzeilen der vloot belette. Ten zoon moest Agamennon zijne dochter Iphigenia offeren; doch Diana ontrukte haar aan den dood, en men vond een hert in hare plaats. — Hij was zeer heersehzuehtigen haduit dien hoofde voor Trojo veel te dulden, inzonderheid van Achilles , wicu Agamemnon zijnen schoonen buit, IJriseïs, ontnam. Toen hij huiswaarts keerde, boeleerde zijne echtgenoote Clytemncstra mot Aegistus; met geveinsde liefde wierp zij hem oen kleed over het hoofd, waarin van boven geenc opening was, en hiervan bediende zich haar minnaar om hem te vermoorden, liet rampzalig uiteinde van Agamemnon en du noodlottige geschiedenis van zijn gehcele guslueht, hebben de onderwerpen opgeleverd voor verschillende Gricksche treurspelen. AGANIl'l'US. In de oudo fabelleer eenu bron op duu top van dun berg Huiicon, dio door ucnen hoefslag van het gevleugeld paard Pegasus ontsprong. AGAl'KS. Zoo noemde men oudtijds do liefde-maaltijden, welke de uurste Christenen in de kerken hiuldun (uu waarop Paulus in zijn eersten brief aan du Corinthiurs, hoofdstuk 11, zinspuult), vóór do viering van het heilig Avondmaal, tun tuuken van onderlinge liefde en eensgezindheid. Dc tegenwoordige Hernhutters of Moravische broeders houden ook nog soortgelijke liefde-maaltijden. AGAPETEN. Waren vrouwen, zoowel gehuwd als ongehuwd, die in de eerste tijden der Christenkerk, bij de geestelijken woonden, en zich met hen broeders en zusters noemden. Agapeti echter waren manspersonen, die bij de diakonessen cun jaar-guld genoten. AGAIiDH, (Kakel Adolf) bissuhop van Karlstad in Zwudun en beroemd algoloog, werd den 23»n™ Januarij 1785 guborun te Uiistad in Schonon , waar zijn vader koopman was. Heeds in het jaar 1799 begaf hij zich naar do hoogcschool to Lund, alwaar hij in 1807 zelf als lecraar in de wisknudu optrad. Weldra echter keerde hij tot zijne lieveiingstudie, de natuurlijke historie in ruimeren zin, terug en legde hij zich met bijzonderen Ijver toe op het onderzoek der bedekt bloeijcndc gewassen (Cryptogamcn)-Het gevolg hiervan was , dat hij reeds in het jaar 1810 zijn eerste werk, getiteld; Dispositio Algarum Sneciae; Lund 1810—1812, in het licht gaf, hetwelk nog bijkans geheel volgens het kunstmatige stelsel van Linnaeus bewerkt was en in 1817 door zijne Synopsis Algarum Scandinaviae gevolgd werd, bij welker bearbeiding hij van het werk van Lamouroux over dc Algen, cun vlijtig gebruik maakte. Hierop verschenen zijne Species A/yannn, lid. 1 en 2, afd. I; Greifswald, 1820—1823; zijne J cones Algarum-, Lund, 1820—1823; en eindelijk zijn voornaamste werk het Systema Algarum-, Lund, 1824, in het licht, in welk laatste hij alle ontdekkingen zijner voorgangers op het gebied der algolo-gie, voornamelijk die van Lyngbye opnam cn zelfstandig bewerkte, terwijl hij daaraan bovendien nog eene groote hoeveelheid eigene waarnemingen en oorspronkulijku beschouwingen toevoegde. Buitendien bezitten wij van hem nog 4 afleveringen van een werk, getiteld: J cones Algarum Europearum; Leipzig 1828 — 1834; zijn Essai de réduire laphysiologie végHaU a des principes fondetmenUlvx ; Lund, 1828-—1834; zijn Liirobok i Botanik; 2 dl.; Malmöe, 1831, waarvan du uerste afdecling, handelende over de organographie der planten, door Meijer tc Kopenhagen in 1831 , en de tweede, inhoudende eene algemcenc biologie der planten, door Creplin te Greifswald in 1832, inhetDiiitschvertaald worden. Behalve deze botanische werken schreef Agardh nog verscheidene |
•4
|
werken over de wiskuncto, de opvoeding in openbare gestichten , de godsdienstige vorming, als ookeene kritiek van de grondregels der staathuishoudkunde. Nadat hij sedert hot jaar 1812 het hoog-loeraarsambt in de kruidkunde en landhuishoudkunde aan de universiteit to Lund bekleed had, werd hij in 1816 tot priester gewijd en in 1834 tot bisschop van Karlstad verheven. Sedert dien tijd heeft hooft hij zich moor met de theologie en Oostorsche letterkunde bezig gehouden. Naar dezen geleerde, dio drie malen, op verschillende tijden, ecu groot godoelto van Europa doorreisde, zijn het geslacht Agardhia, Spr. en eenige plantsoorten, zoo als; Anchusa Ayardlm, Lehm., Pobjsiphornia Ayardhiaiui, Kützg., enz. genoemd geworden. O. AGASIAS, een beeldhouwer van Ephesus, is de vervaardiger van het schoono beeld, dat onder den naam van den stervenden gladiator bekend is en dat met den Apollo van Belvedere te Nettuno teruggevonden werd; hij leefde in de IV1'0 eeuw voor Christus. AGASSIZ , (louis) geboren te Orbe in het Waadland in hot jaar 1807, studeerde to Lausanne, Zurich, Heidelberg en Munchen en werd in 1830 doctor medicinae. Hij heeft zich als natuuronderzoeker onderscheiden en het kleine veld van onderzoek waarin hij zich hot oerst bewoog , langzamerhand uitbreidende, is hij eindelijk tot die hoogte opgeklommen, dat zijne meeningen gestaafd door langdurige wetenschappelijke waarnemingen, in een gedeelte van nienschelijkc kennis eene gehoele omkeering hebben teweeggebragt. Begonnen met vergelijkende ontleedkunde tot het bijzondere doel zijnor studie te maken , werd hem door Martius, den reisgenoot van den in 1826 overleden Spix, do beschrijving van 116 soorten van Brasiliaunscho visschen opgedragen (verg. zijn werk: Pisces, qiios collegit Spix, descripsil Agassiz; Miinchen, 1829) hetgeen hem tot iehthyologie voerende, hem het besluit deed opvatten de zoetwater-vissehen van Midden-Europa te beschrijven. (Verg: ilistoire naturelle des poissons d'eau douce de VKurope cen-(ifl/e; Neufch., 1839.) Doch eer dit werk ton einde was, had hij een ander begonnen over de fossile visschen, dat tusschen de jaren 1833 en 1842 onder den titel van Recherches sur les poissons fossiles, te Neufchatel het licht zag. Daarop volgden spoedig eene beschrijving der fossile visschen uit den rooden zandsteen; eene beschrijving der fossile stekelhuidige dieren van Zwitserland; het begin van het nog onvoltooide werk Monographies d'(chinoder-mes vioants et fossiles-, zijne Ktudes critiques sur les mollusquesfossiles en zijn Me'moire sur les moules de mollusques vivants et fossiles Ondeitusschon had hij een hoogleeraarsambt te Neufchatel aanvaarden waren Dosor en Vogt zijne ambtgenooten en vrienden geworden; de gletschcrs, de ijsvelden van Zwitserland worden nu hot bijzondere voorwerp hunner nasporingen. In 1829 had Venetz uit het AVaadland, beweerd dat deze niet altijd besloten geweest waren binnen de enge grenzen, die hen in den tegenwoordige tijd beperken; hij oordeelde dat de geheele Zwit-sorsche vlakte van do Alpen tot hot Jura-gobergte, vroeger met een ijsveld was bedekt geweest; deze meeningen, die in do Char-pentier een ijverigon voorstander hadden aangetroffen, bewogen Agassiz en zijne vrienden tot oen zeldzaam voornemen. Zij besloten jaarlijks eenige weken door te brengen op don Aar-gletschcr, digt bij het hospitaal op den Grimsel, om aldaar proof-ondervindelijk dag voor dag en uur voor uur de verschijnselen na to gaan en op te tookenen, die zich aan hunne beschouwing zouden opdoen. De eerste jaren woonden zij daar in eene grot, gevormd door een rotsblok, dat op don gletscher lag, doch in 1842 werd een houten huis op don oever van de ijszee opgerigt. Van daar uit bestudeerden zij don voortgang van het ijs, het jaarlijkseh smetten, het afschuren van de rotsen , den imvendigon warmtegraad , het verschuiven der rotsblokken en het ontstaan der spleten en dank zij hunnen onvermoeibaren onderzoekingsijver, men kan zich heden eenig denkheeld vormen van de ontzaggelijke ijsvelden, die in do tijden der voorwereld de valleijen dor Alpen en Pyreneen vervulden als ook van die Scandinavië, Engeland en geheel Noord-Ameriea bedekt hebben. Nadat in 1840 de Etudes sur les glaciers; Neufchatel in folio, mot 36 platen, do eerste voorstelling dezer theorie gegeven hadden, werden de resultaten van het wetenschappelijke onder zoek in 1847 medegedeeld onder den titel van Systime glaciaire, au nouvelles études et experiences sur les glaciers actiiels, leur structure, leur progression el leur action phi/sique sur le sol; Paris in 8°, met atlas van 3 kaarten en 9 platen iu fol. |
Tusschen 1842 en 1847 is bovendien nog van zijne hand uitgekomen een werk, dat van ontzettenden ijver en geduld getuigt, zijn Nomenclator zoölogicus, bevattende de geslachtsnamen van alle dieren, met opgave dor werken waarin zij voorkomen, van het jaartal van uitgaaf, de afleiding en do familion, waartoe de geslachten bohooren. In 1846 vertrok Agassiz naar Noord-Amorica, waar hij zijne geologische en zoologische onderzoekingen voortzet. Hij woont te Cambridge bij Boston. AGATHAKCHUS, te Samos geboren, zette zich als schilder te Athene neder omstreeks het jaar 480 v. Chr. Hij was de eerste die do regelen dor doorzigtkunde op de versierselen der openbare schouwburgen in toepassing bragt. AGATHAIICIDES van Samos, is do schrijver van eene ge-schiodonis van Perzie, waarvan men do fragmenten aantreft in do Excerptae historiae van Stephanus; ISS? in 8°. AGATHIAS, gezegd scolasticus, een Grieksch geschiedschrijver uit de VI1!0 eeuw, heeft het geschiedverhaal van Procopius vervolgd. Zijn werk dat eene gedeelte uitmaakt van do Bijzan-tijnsehe verzameling, werd in 1594 in 4° door Bonav. Vulcanins te Leydon uitgegeven. Bovendien vervaardigde hij eene Anthologie, die echter niet tot ons gekomen is en eene menigte Epi-grammata, uitgegeven door Brunck in de Anulecta. AGATHOCLES. Deze avanturier, geboren 361 jaren voot Chr., zoon van een pottebakker, werd soldaat, legerhoofd, tyran van Syracuse en eindelijk alicenheerscher van Sicilië (van 317 tot 289 vóór Christus). Hij beoorloogde Carthago, Croton en de üruttiers doch niot altijd met even gelukkig gevolg; hij bezat vele eigenschappen van een grooten vorst en veldheer, doch ging daarentegen in wreedheid, eerzucht en wellust alle palen te buien. Hij stierf door vergif, dat hem op aanhitsing van zijnen oproerigen kleinzoon Arohagatus, door zijnen lieveling Menon in een tandestokor werd bijgebragt. Men leest zijne geschiedenis uitvoerig bij Diodorus van Sicilië in het g'1quot; en 20»10 book, alsmede in do gedeelten van het 21'10 boek, welke overgebleven zijn. Verder bij Justinus in zijn 22s10 en 23s10 boek. Beide deze schrijvers schijnen verschillende bronnen gebezigd te hebben, en wijken daardoor, bijzonder in het verhaal van de lotgevallen zijner jeugd, zeer van elkander af. AGATHODAEMÜN of goede genius idyuOog en üauii'ii') in Egypte onder de regering der Lagedes vereerd. Mou stelde hom voor onder de gedaante oener slang met een monschen-hoofd, gelijk op do munten van Aloxandrio. De Ouden roemden, gelijk uit oen plaats van Lampridos schijnt te blijken , Agathodae-mou's draken of gevleugelde slangen, die zij als weldadige godboden vereerden. De Grieken roemden den beker van Agatho-daomon, welke men aan Bacchus toohoiligde en na den maaltijd onder de gasten deed rondgaan, dio er oen weinig uit dronken. Sommigen moenen dat die plegtigheid vóór het einde van den maaltijd plaats greep; anderen , zoo als Julius, Pollux en Suidas, nadat dezelve was afgeloopen. Zinspolendo op do geringe hoeveelheid die elk der gasten dronk, noemde Stenychius hen die zeer matig waren in het gebruik van gegiston drank, agathodemo-nistes. (Zie voorts het art. daemon.) AGATHOLOGIE. Zoo wordt dat gedeelte der wijsgeorige zedokunde genoemd, hetwelk ovor het hoogste goed, het summum bonum handelt. Zoo gemakkelijk als de aanwijzing van datgeon waarin hot hoogste goed bestaat, ook schijnen moge, zoo mocije-lijk blijkt het te zijn, als men de onderscheidene gevoelens der wijsgeoren die daarover sedert de vroegsohe tijden nagedacht bobben, raadpleegt. Vóór don tijd van Soorates bestond er omtrent dit onderwerp geen bepaald denkbeeld. Deze wijsgeer die het eerst de philosophie geheel op den mensch rigtte, en door dezelve dc grondbegrippon der zedelijkheid poogde vast te stellen, bepaalde in tegonstclling van de zelfzuchtige en willekeurige denkwijze der Sophisten, hot hoogste goed als de volkomenste deugd, waarvan de gelukzaligheid hot eigenaardig en noodzakelijk gevolg was. Do leerlingen van Socrates scheidden van elkander, wat hij als veroonigd beschouwd wilde hebben. Ken van hen, Antisthonos, de grondlegger der cynische school, noemde do |
85
|
deugd mot uitsluiting do gelukzaligheid; oen ander, Aristippus, de grondlegger dor Cyrenaïsche seliool, stelde in do gelukzaligheid het hoogste goed. Schoon de latere leerlingen van Soerates, met name Plato on Aristotoles, zich tusschen do uitersten van Antisthonos en Aristippus hielden, zoo helden beiden toch over om bij do bepaling van hot hoogste goed, aan de deugd de voorkeur to geven. Het later ontstane Stoïeismus stelde hot ideale beginsel der deugd als het alleengoldonde vast, hoezeer het van do neiging tot zelfbehoud uitgaande, in waarheid voor een godeolte dit beginsel terugnam. Hot Epicurismus, vooral in zijne oorspronkelijke gedaante, verklaarde do door do beoefening der deugd vorkregone hoogerc gelukzaligheid, maar dan ook het daardoor vorkregone en daarmede bestaanbare zinnelijk genot, als 's monschen bestemming, en dus als hot hoogste good; in zijne ontaarding , vooral bij do Romeinen, verklaarde het het zingenot voor het oenigo begeeronswaardige; waartegen zich vele edele mannen wel ernstig, maar te vergeefs vorzetteden. Het Christendom, toen dit do in hare begrippen van zedelijkheid altijd wankelende heiden-sche wijsgoerto verving, oischte geloof, waarnaar's menschen levenswandel moest worden ingerigt, om daardoor do eeuwige zaligheid deelachtig te worden: en besohouwdo dit derhalve als hot hoogste goed. Het einddoel daarvan was derhalve de gelukzaligheid. Do wijsgoerto onder den invloed dos Christendoms, had mot hetzelve oone gelijke rigting. In do school van Wolf b. v. werd datgeon voor het hoogste goed verklaard, wat don in- en uitwondigen toestand van een vrij handelend wezen volkomoner doet worden Het was derhalve insgelijks bij uitsluiting op do gelukzaligheid gerigt. Kant stelde op eeno beslissende wijze het beginsel der deugd als het hoogste goed vast; maar staat toch als beginsel de gelukzaligheid naast de deugd toe, welke hij met dat der deugd als veroenigbaar beschouwt; — en daar in dit leven deugd en gelukzaligheid zouden voreonigd zijn, zoo grondt hij hierop de waarheid van hot bestaan van God en van do onsterfelijkheid. Tot nu too kenmerkte zioh het begrip van het hoogste goed als tweeledig. Spinosa, de grondlegger van het panthoïsmus, hooft aanleiding om daaraan dit tweeledig karakter te ontnemen, voor zooverre hij hot egoïsmus van eeno andere zijde leert beschouwen. Volgens hem is de intellectuele liefde tot do alles omvattende en ondeelbare substantie d. i. tot God, de liefde van God tot zich zelvon. Dit heeft aanleiding gegeven, eerst aan Fouer-bach en naderhand aan Maestirnor, om het egoismus d. i. de liefde tot zich zelvon, met uitsluiting van elke andere liefde, als hot hoogste goed te erkennen. Hot blijkbaar overdrevone van dit beweren, doet hot schier nergens weêrklank vinden. AGATHON. Een Athonionsor, tijdgenoot en vriend van Plato en Euripides, die zich evonzoor door zijne treurspelen en toonkunstige talenten, als door zijne beschaafde zeden heeft beroemd gemaakt. Plato ontloondo aan een foost ter zijner eor, do inkleeding van zijne zamonspraak Symposion, en Wieland maakt hom tot den held van een zijner romans. (Vergel. Plalo on Wieland.) AGAVE. Een tot do natuurlijke familie dor Bromoliaoeën bo-hoorend plantengeslacht, dat in hot dagolijksche leven dikwerf met het geslacht Aloë verward wordt. Do soorten welke hot bevat, onderscheiden zich door oen korten, grootendeols onder-aardschon stam, die eeno kuif van digt op elkander staande, groote, vloezige , langs don rand van doornon voorziene bladen draagt, uit wier midden de regte 20—30 voot hooge bloemstengel zich verheft, die aan zijn ondereindo dikwijls l voet in middenlijn hooft, en met kleine lancetvormige ast daartegen aangedrukte schutblaadjes bedekt is. — Deze bloomonstcngcl is van allo kanton van horizontale tweowerf gobogono armen (primaire bloemstolon) voorzien, aan wier einde do gestoelde bloemen, moestal conigzins op elkander gedrongen, gevonden worden, waardoor de gansche bloeiwijze uit do verto wel cenige overeenkomst met eenon reus-achtigen armluchter verkrijgt. Het aantal bloemen, die men aan eeno enkele plant waarneemt, stijgt dikwijls tot 3000 of 4000. Deze zijn moest geel of goelachtig-rood van kleur, trechtervormig en van vier slippen voorzien, in wier tusschenruimto zes meeldraden zijn ingeplant, welke weder eon enkelvoudigen stamper omsluiten. |
Do Agaven dio allo van dc Moxicaanscho bergen en do Antil-lische eilanden afkomstig zijn, komen tegenwoordig in alle warme streken van America voor, en zijn van daar naar Europa en ook naar ons Vaderland overgevoerd geworden, alwaar zij in kruidtuinen van eenig belang, zelden ontbreken. Ofschoon nu in America do Agaven reeds op tienjarigen ouderdom of iets later bloeijen, geschiedt zulks bij ons te lande niet, en moeten lt;Ie individus roods een aanmerkclijkon ouderdom bereikt hebben, alvorens zij deze periode intreden. Hot is om deze reden, dat men genoemde planten don naam van honderdjarige aloes gegeven hoeft, ofschoon men daaraan geenszins het denkbeeld hechten moet dat zij juist oone eeuw moeten geloefd hebben, alvorens zij in do mogelijkheid vorkeeren bloemen voort te brengen. Opmerkelijk is hot dat de agaven wanneer zij gebloeid hebben, afsterven en derhalve tot dio planten behooren, welke vele jaren loven en slechts éénmaal vruchten dragen {Plantae monocarpeae mul-hennes). Do oorzaak van dit verschijnsel is in de uitputting gelegen, welke de plant tijdens hot bloeijen ondergaat, daar alsdan, in een betrekkelijk zoor gcringen tijd, do bloemstengel met zijne duizenden van bloemen, den volkomen wasdom bereikt, en dat zonder twijfel grootendeols ten koste van alle doelen welke reeds vóór den bloeitijd bestonden. Do algemcensto soort van agaven welke men aantreft, is Agave Americana, L. Deze werd in 1561 hot eerst naar Europa overgebragt on kan uiterst gemakkelijk door hare wortelspruiten vermenigvuldigd worden; men gebruikt haar dan ook in het zuiden van Europa, even als in onze Oost-Indische koloniën, veel tot het afzetten van tuinen, velden enz., waar om heen zij ondoordringbare heiningen vormt. Men kan door de ecnigc voeten lange bladen in water te doen rotten, waardoor het celweefsel dc vaatbundols loslaat, deze laatsten, die de Amcricanen met don naam van maguey bestempelen, isoleren, en tot garen, touw enz. verarbeiden; zoo is do Sisal- of Campeeho-hennep van Agave Sisa-liana, P. afkomstig. Vroeger maakte men van deze vezels papier. Eindelijk bereiden de Amcricanen nog een drank uit het sap dor agaveplanten, dat daaruit reeds bij eeno oppervlakkige verwonding, naarbuiten vlooit. Deze drank die Pulque geheeten wordt, bezit, daar hij oenigon tijd aan do gisting onderworpen wordt, dronkenmakende eigensehappen. O. AGELEÏ (John Lepautk d'} geboren den 23'ieii November |
|
1751 bij Montmcdy in Frankrijk, ovcrleitcn.omstreeks 1787 op ccnc reis om do aarde. Hij was con verdienstelijk sterrekundige, die vclo waarnemingon deed, eene sterrelijst vervaardigde en menige verhandeling schreef. In 1777 reisde hij als sterrekundige met Kerguolin in do Zuidzee, verbond zich in 1785 tot het volvoeren van eene reis om do aarde met La Peyrouse, en keerde evenmin als deze of hot schip immer terug. AGEN. Hoofdplaats van het Franseh departement Lot on Garonne , vroeger de hoofdstad van Agenois, een deel van Guiennc, in eene heerlijke landstreek aan do Garonne, mot 900 huizen, en 15,000 inwoners ; er zijn fabrieken van lijnwaad, zeildoek, zijden stoffen, kamclotten, behangselpapier, handschoenen enz.; men vervaardigt er goeden brandewijn en heeft er handel in granen. Agcn is do zetel eens bisschops, van eene maatschappij van landbouw, kunsten en wetenschappon en van oen geregtshof. Zeer bezienswaardig zijn de oude, herstelde hoofdkerk, do stecnen brug en de ijzeren hangbrug over de Garonne. Het arrondissement Agen bevat 19 vierkante mijlen, en ruim 80,000 inwoners. De stad is de geboorteplaats van J. J. Soaliger en van Lacepcde. AGENS. (Zie kracht.) AGESANDEB, beeldhouwer uit llhodus, leefde inde eerste eeuw na Christus en wordt mot Polydorus en Athenodorus gehou-voor don vervaardiger van de beroemde groep van Laöcoon en zijne zonen. AGESILAUS. Een Spartaansch koning, die door don invloed van Lysander ten troon word verheven. Na den dood van dezen door de loniers togen Artaxerxes te hulp geroepen, sloeg hij do Perzen; doch het verbond der Atheniensers, Boeiitiors, Argi-ven, Corinthiers en Eubooers tegen Sparta, noodzaakte hem terug te koeren. Hij overwon in het jaar 1394 v. Chr. te Cheronca de bondgenooten. In den daarop gevolgden Thebaansehcn oorlog, kon hij wel de overwinningen van Pelopidas en Epaminondas, de grootste veUlhocren van dien tijd, niet stuiten, maar hij redde echter, door kloeke maatregelen, zonder zich aan oenen slag te wagen, zoowel toen als eenige jaren later, als tachtigjarig grijsaard de stad, welke reeds in handen van Epaminondas was. Hij stierf eindelijk, toen hij van zijnen laatsten vcldtogt, dien hij naar Egypte gedaan had, met roem en geschenken terugkeerde, aan de Lybischc kusten, waar hij schipbreuk leed, in den ouderdom van ö4 jaren. Ofschoon nietig van gestalte, was echter zijn voorkomen indruk- en eerbiedwekkend en hij zelf een uitmuntend vorst, en van een, over het algemeen, onberispelijk gedrag, die door zijne soldaten werd aangebeden. Jammer intusschen dat hij do deugd dor regtvaardigheid wel eens verloochen do, wanneer zij voor den Staat, of voor zijne vrienden nuttig had kunnen zijn. Zijne heerschcnde neiging was roemzucht, aan welke hij somtijds andere deugden opofferde. Zijne levensgeschiedenis is ons bekend uit de werken van Xenophon, Plutarchus en Cornelius Nepos. AGGEMA, (alkf.) uit een Frieseh adellijk geslacht, aan de de huizen van Aylva, Burmania, Gorlinga, Harinxma, Starkcn-borg cn andere verbonden, had zijn state onder Witmessum. Hij teekende bet verbond der edelen, cn werd dien ten gevolge den 10 van Herfstmaand 15G8 door Alva uit 's konings landen gebannen, met verbeurd-verklaring zijner goederen. AGGERHUUS OF C1HUSTIANIA. Vroeger Hammerstift en Opsloo genaamd, bet grootste en belangrijkste stiftsambt in Noorwegen, grenst ten noorden aan Drontheim, ten oosten aan Zweden, ten zuiden aan de Noordzee, ten westen aan Bergen en Christiaansand. Hot bevat 1640 vierkante mijlen en ongeveer 520,000 inwoners, 0 onderambten, 2 graafschappen, 16 voogdijen, 10 koopsteden, 1 bergstad, 20 vlekken, 10 proostdijen, 124 kerspelen en 302 kerken en kapellen. Men heeft er de bergen Dofrefields, Langefields en het Zweedsebe grensgebergte Sero. De belangrijkste rivier is dc Drammen; het klimaat is er tamelijk zacht. De voortbrengselen des lands zijn; timmerhout, vooral voor schepen, ijzer, zilver, koper, aluin en zeilsteen. Men vindt cr een zout-, een aluin- en een kobultwerk, met 5 glasblazerijen. Omtrent dc hoofdstad zie men op Chrisliania, |
AGGREGATIE OF AGGBEGATIE-TOESTAND (Ophoo-pings-toestand). Het is gebleken dat de stoffen slechts in drie verschillende toestanden kunnen bestaan en wel als vaste, als drupvormig vloeibare of als veerkrachtig vloeibare, d. i. dainp-of gasvormige. Deze velschillende toestand heet aggregatie- of opboopings-toestand, die bepaald wordt door de meerdere of mindere gemakkelijkheid, waarmede de kleinste deeltjes fmole-enlen) der stof bewogen kunnen worden en die voornamelijk afhankelijk is van de warmtegraad en drukking waaraan de stof is blootgesteld. Er zijn stoffen die in allo drie de aggregatie-toe-standen kunnen verkeeren, b. v. bet water; andere daarentegen zijn slechts in tweeophoopings-tocstanden bekend, zoo als de wijngeest als drupvormig en veerkrachtig vloeibaar, het arseniek vast cn dampvormig; terwijl eindelijk weinige slechts onder ccnen aggregatie-toestand bekend zijn,b.v. de koolstof. ( Fe/v/. Lehrbuch der Physik u. Meteorologie von Dr. Johannes Müllcr, -'i0 Aiijlatjc; Braunschweig, 1847.) In ecnen overdragtelijken zin wordt eene opeenstapeling van kundigheden die alleen door ervaring worden verkregen, zonder plan, zonder logische orde, zonder tot een systema of een geheel te zijn verbonden, een aggregaat genoemd. AGILOLFINGEN. Naam van de eerste dynastie der hertogen van Bcijcren. Hij heeft zijn oorsprong van Agilolf, Beijersch krijgsman (boijarius) of frank, die cn 533 het juk der Ostrogothen afschudde cn Bcijcren onafhankelijk maakte. Deze liet zijn heerschappij aan zijne afstammelingen na. Op het jaar 584 maakt echter de geschiedenis van hertog Garibold gewagende, eerst melding van een Agilolfing. Deze bad eene menigte opvolgers uit hetzelfde huis, tot Tassiles, schoonzoon van Didicr, koning der Lombarden, cn die in bet ongelukkig lot van zijn schoonvader deelde. Door Karei den Groote verslagen en overwonnen, werd Tassiles in 788 in een klooster opgesloten en Beijercn in de groote Frankische monarchie ingelijfd. De Agilolflngen hebben meer dan drie eeuwen geregeerd. AGINCOURT. {Jean Ba/itisle Louis Geonje Scroux cl') afstammeling van een ouden adclijk geslacht, afkomstig uit bet graafschap Namen, werd den 5 April 1730 te Beauvais geboren. Na eene uitnemende opvoeding genoten te hebben, ging hij vroeg bij een regement cavalerie in dienst, die hij echter spoedig verliet, om zich te wijden aan dc opvoeding van twee zeer jonge broeders en zeven jeugdige bloedverwanten, wier ouders overleden waren. Bodewijk XV van deze edele opoffering onderrigt, benoemde hem tot algemeen staatspachter (fermicr general) eene betrekking die hem in staat stelde spoedig eene groote fortuin te verzamelen, waarvan hij een gedeelte aan de opvoeding zijner kweekelingen besteedde, terwijl bij, een innig beminnaar der beeldende kunsten , voor een deel van het overige, een kabinet van schilderijen, teekeningen cn platen begon te verzamelen. Hij zocht den omgang met de beroemdste geleerden, letterkundigen en kunstenaars; ontmoette Van Loo, Vicn, Robert, Cochin en anderen; bezocht J. J. Rousseau, d'Aubenton , la Harpc , Suard, Morellct, Buffon en de beroemde soirees van M1quot;0 Geoffrin. In 1777 reisde d'Agincourt door Engeland, Holland, Duitsch-land en vertrok den 24'16'quot; October 1778 naar Italic. Na tot in 1781 het land doorkruist te hebben, begon hij te Rome te arbeiden aan zijn beroemd werk Histoire de Varl paries momiments , depuis sa decadence au IVe siècle jusqit'a son renouvellement au XV0, dat in 1823 in 0 declcn in groot folio met 325 platen bet licht zag. Ook bewerkte hij nog een Recucü defrayments de sculpture antique en terre cuite; 1 vol. in 4to, met het portret van den schrijver cn 37 gegraveerde platen in 1814 te Parijs bij Trcuttel en Wurz door zijn vriend de la Salle, correspondent van het Instituut, uitgegeven. D'Agincourt genoot te Rome de meeste onderscheiding; alle vorsten, die zich aldaar eenigen tijd ophielden, bezoebten den beroemden oudheidkundige. In 1782 liet d'Agincourt in het Pantheon, ter cere van den beroemden schilder Poussiu, eene marmeren buste vervaardigen met het opschrift Pic tori Gallo, die in 1822 met andere gcdcnkteekcns uit hetzelve naar het Kapitool is overgebragt. Hij overleed den 24«quot;quot; September 1814 aan eene ziekte dichem reeds in 1810 had aangetast. AGIO , AGIOTAGE , AGIOTEUR. Agio noemt men eigenlijk opgeld, of dat geld, hetwelk men bij verwisseling van eenige munt, metaal of geldswaarde tegen eene andere, meer betaalt dan de waarde van het eerste bedraagt. Zoo zal b. v. in cenig land, waar men eene tc groote hoeveelheid papier beeft in omloop gebragt cn het geld naar verhouding verdwenen is, het eerste in prijs dalen of in waarde verliezen. Dit nu heeft noodwendig ten |
AG I-AO O
|
gevolge, dat men om zekere som, b. v. van ƒ 100 in geld te erlangen, meer dan ƒ 100 papier zal moeten geven. Gesteld dat men er ƒ 120 papier voor geeft, dan doet het zilver 20 pet. opgeld of agio. Het is bij do verhoudingen tussehen de verschillende metalen en geldspeeien evenzoo gelegen. Datgeen waarvoor hetzij door inwendige hoedanigheid, hetzij door tijdelijke omstandigheden, meer wordt gegeven dan de waarde, doet agio. Men heeft dit woord verder ook uitgestrekt op bijbetalingen in den effecten-handel en het dus ten onregte ecne kwade beteekenis doen erlangen, daar agiotage het ongeoorloofde eftccten- en actiespel beteekent, dat men vroeger ook wel windhandel pleegde te noemen. liet is namelijk een handel, die over geene wezenlijke waarden loopt, maar alleen bestaat in dobbelspel en weddingschap op de koersen der schuldbrieven. In de meeste landen en plaatsen ondertusschen, waar men effecten-beurzen heeft, vindt men helaas! velen die zich met dit heilloos bedrijf ophouden, en van daar den naam van agioteurs verdienen. Een dergelijk dobbelspel kan ook met den mogclijken prijs van koopwaren gedreven worden, zoo als dit b. v. met de olie plaats heeft. Men verbindt zich om zekere hoeveelheid daarvan, of van eenige andere waar, op zeker verwijderd tijdstip te leveren. Naar mate nu in dien tijd en op den leveringsdag de prijzen zijn gerezen of gedaald, lost de koop zich op in betaling van het verschil , dat zich in den loopenden prijs vertoond. Het is eigenlijk eenc weddingschap, dat de prijs van dergelijke koopwaar in den gegeven tijd zal rijzen of dalen. W. R. J}. AGIS. Dezen naam voerden vijf koningen van Sparta, waarvan de tweede, derde en vierde de beroemdste waren, en zich in de oorlogen, zoo tegen Griekenland als tegen Perzie en Maccdonie, uitstekend kweten. AGNATEN, zwaardmagen. De naaste bloedverwanten van vaders zijde. AGNES. (Sta.) Deze jonge maagd van zeldzame schoonheid en nog zeldzamer deugden, stamde af van ecne aanzienlijke Romein-scho familie en omhelsde de Christelijke godsdienst, hetgeen haar wikkelde in de vervolging onder Diocletianus. Zij werd op nog geen dertienjarigen leeftijd,in het jaar 303 of 304 na Chr., ter dood gebragt. De R. C. kerk gedenkt haar jaarlijks op den 29Bt0quot; Ja-nuarij. Hare schoonheid had indruk gemaakt op een Romeinsch jongeling die, volgens de legende, door blindheid geslagen werd, toen hij hare deugd belaagde. Dezelfde legende zegt dat de Heilige hem op zijne bede van zijne kwalen genas. Dit wonder is door Tintoret (zie Tintor et) op doek gebragt, terwijl Domenichino haar sterven heeft afgemaald. AGNES SOREL werd in 1406 uit een aanzienlijk geslacht geboren. Hare ligchamelijke schoonheid werd nog door hare geestgaven overtroffen. In 1431 kwam zij als staatsjuffer van Isabellc van Lorraine, hertogin van Anjou, aan het hof van Karei VII, koning van Frankrijk, die door hare schoonheid getroficn, haar tot staatsdame der koningin benoemde en haar vervolgens tot zijne maitresse verkoos. Op dien tijd was het halve koningrijk in de magt der Engelschen cn de anders dappere koning geheel moedeloos. Zij wekte hem uit dien toestand, herinnerde hem wat hij aan zijn volk verschuldigd was cn deed hem naar de wapenen grijpen , die hij gelukkig voerde. Agues maakte geen misbruik van haren invloed en ging in 1442 te Loches, waar de koning haar een kasteel gesticht had, wonen. Daarenboven gaf hij haar het graafschap Penthibvre in Bretagne, de Kastelncrijen van La Roche-Servièrc cn Issoudun in Berri, liet kasteel van Beau te', aan de oevers de Marne, waarnaar zij zich Dame de Beauté noemde. Na 6 jaren tc Loches gewoond te hebben, gedurende welken tijd zij herhaaldelijk door den koning bezocht werd, 'noodigde haar de koningin in 1449 uit wederom aan het hof te komen. Agnes Sorel gaf aan de uitnoodiging gehoor en ging, om meer in nabijheid van den koning te zijn, het kasteel van Mes nil, nabij Jumiège bewonen, waar zij plotseling stierf, niet zonder vermoeden van vergiftigd te zijn. Men gist dat zulks op bevel van Lode-wijkXI, die haar niet beminde, geschied is. Zij werd in de Collegiale kerk van Loches begraven, waar haar graf nog in 1792 gevonden werd. Zij liet drie dochters na, die door den koning erkenden op kosten van de kroon gevestigd werden. |
AGNLSI. (Mauia Gactana) Een Italiaansch meisje, een der grootste wonderen van de vorige eeuw, en een zeldzaam sieraad | van haar geslacht. Zij werd in 1718 te Milaan geboren, en sprak niet alleen in het 9° jaar baars ouderdoms het Latijn zeer juist, maar hield ook ecne redevoering in die taal (in 1727 te Milaan gedrukt), waarin zij trachtte te bewijzen dat de beoefening der oude talen aan het vrouwelijk geslacht niet vreemd behoorde te zijn. Elf jaren oud zijnde sprak zij het Grieksch zoo gemakkelijk als hare moedertaal, cn zoo ging zij voort met zich dermate in de Oosterschc talen te oefenen, dat men haar ecne polyglotte (iemand die vele talen kent) plag te noemen. Hierbij verzuimde zij noch de eerste gronden der meetkunde, noch de bespiegelende wijsbegeerte. Haar vader begunstigde hare neiging tot geleerdheid door op bepaalde tijden geleerde gezelschappen ten zijnen huize tc noodigen, waarin zij wijsgeerige stellingen voordroeg en verdedigde. Een tijdgenoot, de geleerde de Brosses, verzekert in zijne Brieven over Italië, dat men zich niets aangc-namers verbeelden konde, dan deze verkccring met een der braafste en geleerdste meisjes van dien tijd. In haar 20s,üjaar schijnt zij deze geleerde gezelschappen moede te zijn geworden ; doch haar vader besloot evenwel om de stellingen , die zij daarin van tijd tot tijd verdedigd had, in een 4to deel uit te geven. Sedert kreeg zij zoo veel smaak in de wiskunde, dat zij niet alleen ecne verhandeling ever de kegelsnede schreef, welke diegenen niet genoeg kunnen roemen, die dezelve in handschrift gelezen hebben, maar zij gaf ook in haar 30»*o jaar de eerste gronden der Analyses in het licht, welke men als de beste inleiding tot Euler's werken beschouwd heeft; en eindelijk in 1801 door Colson, hoogleeraar te Cambridge, in het Engelsch is overgezet. Dit werk verschafte haar eenen zoo billijken roem, dat zij in haar 3281° jaar, aan de universiteit te Bologna tot den gewonen leerstoel der wiskunde beroepen werd. Ondertusschen schijnt Agnesi door hare diepe beoefening der wiskunde, hare vrolijkheid verloren te hebben, ten minste zij onttrok zich aan alle gezelschappen, begaf zich eerlang in do strenge orde der Blaauwe Nonnen, en alzoo is zij gestorven in het jaar 1799, het 81*»° haars levens.— Hare zuster Maria Thcresia bragt eenige cantaten cn drie opera's Sofonisbe, Ciro in Armenia en Nitocri op muzijk. AGNUS DEI. (woordelijk Het lam Gods.) 1. Een gebed vim tie Roomsche eerdienst, datmotdewoorden Agnus Dei begint;alsmede dat stuk van de mnzijkalc mis, hetwelk bij de bediening dor Hostie wordt uitgevoerd. 2. Een rond stuk was, waarop de gedaante A an liet Heilig Lam, met de zegevaan, of ook wel St. Johannes , met het jaargetnl cn den naam van don paus, gedrukt is, hoedanig deze kerkvoogd zegent, en in groote menigte wegschenk. AGONES. Waren kamp- of wedspelen bij de Grieken , welke op vastgestelde tijden , bij sommige plegtlge gelegenheden plaats hadden. Zij bestonden in het ringsteken, worstelen, do muzijk, dicht-, danskunst enz. Bij dezelve waren kampregters, Agonar-ehao genoemd, die voor het in acht nomen der wetten zorgden, en over voorvallende geschillen en den behaalden prijs uitspraak moesten doen. De beroemdste dezer kampspelen waren de Olympische , Pythische, Nemeïsehe en Isthmiscbe. AGONIE, do doodstrijd; eene reeks van verschijnselen die bij stcrveiulcn door hot afnemen van de werkzaamheid der zenuwen vooral in de ademhalingswerktuigen ontstaan. Soms duurt de agonie eenige uren, maar strekt zich dikwijls over eenige dagen uit. De ademhaling geschiedt in de agonie bij tussehenpoozen, als mot stooteu, men hoort een gereutel, omdat de slijm niot opgehoest wordt en in de luchtwegen blijft hangen. Handen en voeten worden klam, het gelaat zinkt in en is mot oen koud zweet overdekt; de ontstelde horsenon worden door schrikbeelden en verwarde voorstellingen van de omringende voorwerpen getroffen , die de laatste oogenblikken nog bangermaken en tot ijlhoofdigheid leiden , terwijl de gestoorde innorvatie krampen en onwillekeurige bewegingen opwekt. Het bloed stroomt ongeregeld en hoopt zich in sommige deden op, terwijl er dikwijls eene groote hoeveelheid vet uit de vaten doorzweet, die de verrigtingon der organen nog meer belemmert. Bij de lijkopening moeten deze gevolgen dor agonie van de uitwerkselen der ziekte worden onderscheiden, iets dat eene groote oefening cn ondervinding vereischt. Zie op het woord euthanasie wat de kunst vermag, om het lijden der laatste oogenblikken te verzachten. AGOS1INI (Lkon.) een oudheidkenner die in het begin van de XVIIdo eeuw te Siennageboren is, heeft een vermeerderden herdruk |
AGO- AGR
gegeven van let Sicilict di Filippo Paruta dcsctiltci con uicdctfjhc. Hij is ook de vovzamelaar van hot work Gemma Antieke J\(jurate, waarvan vele uitgaven bestaan. terwijl de eerste afdrukken der platen bijzonder gezocht wordt j deze is in twee afdeelingen te Rome in 1636 en 1670 in 4to uitgegeven.
AGRA. Groote provineie in Hindostan, ton noorden bepaald door Delhi, ten zuiden door Malwaff, ten oosten door Oude en Allahabad en ten westen door Asmier. Zij wordt besproeid dooide rivieren Ganges, Djumma en Chumbiel. Het land wordt door eigene vorsten bestuurd, doch staat onder Engelsehc heerschappij. Voorheen vond men er beroemdo fabrieken voor zijden stoffen. Het levert tegenwoordig voornamelijk katoen op, suiker en indigo. Kr zijn kopermijnen , die echter niet bewerkt worden; men vindt er ook marmergroeven. De hoofdstad, ook Agra of Akbarabad genoemd, 17» uur lang cn'U broed, door Akbar verheerlijkt, was in vorigen tijd de zetol van den grooten Mogol, die in 1647 naar Delhi verlegd werd. Hoewel Agra in verschillende oorlogen zwaar geteisterd werd, vindt men er nog vole overblijfsels van vroegere grootheid, onder andoren het fraaije praalgraf van den mogol Akbar, waarvan de bouw alleen 8 millioonen van ons geld kostte. De Engelschon maakten zich ouder lord Lake in 1803 meester van deze stad; sedert 1835 is zij de residentie ^n oenen luitenant-gouverneur. Zij ligt op 27° 58' noorder breedte en 97° 35'* 45quot; lengte.
AGKARISCHE WETTEN. (Zie grondeigendom.)
AGREL, (Kaul-Magnüs)den 18'i'»gt;Novomborl764 teLinnargd in de provincie van Smoeland, waar zijn vader predikant was, geboren, begon zijne studiën te Woxia en kwam in 1782 aan de universiteit te Upsal, waar hij zich tot 1794 op de Oostersche letterkunde toelegde. Hij werd eerst hoogleeraar in de Grickscho taal aan de Latijnsche school te Wexia en in 1802 in de godgo-leerdhoid. In 1803 word hij predikant te Stokelof; in 1809 doctor in do godgeleerdheid; in 1814 prior; in 1824 ridder van do Poolstar; in 1812 en 1815 werd hij door zijne gemeente naar don rijksdag afgevaardigd en in 1817 presideerde hij de synode te W oxia.
AGRICOLA. (Cneius Julius) Romoinsch staatsman en veldheer, was geboren in hetjaar40 n. Chr. Hij werd in 77, onder Keizer Vespasianus, consul en daarna landvoogd in Britannic, dat hij het eerst liet rondzeilon. Hij bevestigde de magt der Romeinen in dat land en strekte die uit tot do bergstreken van Caledonie, dat hij wilde onderwerpen, toen hij door don argwanenden Domitianns teruggeroepen werd. Hij stierf in 93. Zijn leven is omstandig door Taoitus beschreven. (Zie het art. Tacitus.)
AGRICOLA (Johan) eigenlijk Scheitter, 20 April 1492 te Eislebon in het Graafschap Mannsfold geboren, studeerde te Wittenberg in de philosophio en theologie en kroeg in 1519 aldaar den rang van baccalaureus. Kort daarop werd hij prediker en rector in zijne geboortestad; in 1525 Evangel, leeraar te Fiank-fort aan don Main; in 1526 hofprediker van keurvorst Johan van Saxen op don rijksdag to Spiers, en een jaar later bekleedde hij diezelfde waardigheid bij graaf Albrecht van Mannsfold. Hij nam deel aan de Augsburgsoho confessie en do Smalkaldische artikelen, en toen hij in 1537 tot prediker en hoogloeraar te Wittenberg beroepen was, werd hij do stichter van dosecte der Antinomianen, waardoor hij zich vele vijanden maakte en gedwongen werd naar Berlijn te vlugten, waar hij zijne gevoelens, doch niet uit overtuiging herriep. De keurvorst van Brandenburg benoemde hem tot hofprediker, goneraal-supcrintendent en proost van Berlijn, waar hij 22 Sopt. 1566 stierf. Onder zijne geschriften die meestallen van thoologischen en polomischon aard zijn. is zijne verzameling van Duitsche spreekwoorden een der moest geachte. Het is in drie doelen verdeeld, die afzonderlijk tussohen 1526 ou en 1548 te Maagdonburg en Eislebon het licht zagen. Do beste uitgaafis die van 1592, to Wittenberg bij M. Johan Krafft gedrukt. (Sieben hundert und funfzig Deutscher Spriichwörter, erneuert und gebmert durch Johaun Agrieola; mil vielen schönen, lustigm und nutzlic.hen Historiën und Exempeln erkldrel und ausgelegt.)
AGRICOLA, (Jon. Fuied.) geboren in 1720 tcDobischbij Altenburg, was oen der eerste organisten en schrijvers over de toonkunst dor vorige eeuw. Hij werd in 1759 kapelmeester der hofkapel van Frederik II en overleed in 1774.
AGRICOLA (Geokg) werd in 1494 te Glauchcn bij Meissen
88
geboren. Hij beoefende de geneeskunde te Leipzig on bezocht vervolgens tor zijne verdereontwikkoling, ook eenige universiteiten in Itaiio. Toon hij in zijn vaderland was teruggekeerd, spoorde liem do toenmaals bloeijonde toestand dor borg- en huttonbouw in hot Ertsgebergte aan, om zich, behalve op de uitoefening der geneeskunde , ook op de mineralogie, metallurgie on do daarmede verwante wetenschappon toe te leggen. Hij vestigde zich eerst als geneesheer te Joachimsthal in Bohomen, maar vertrok spoedig van daar naar Chemnitz in Saksen (waarom hij ook wel Agrieola Kempnicius genoemd werd,), ten einde moor gelegenheid te bobben, om zich aan zijne lievelingsstudiën over te geven. Agrieola verkreeg zulke uitgebreide konnis in de metallurgie, dat hij bij vele bewerkingen belangrijke vorbotoringen invoerde, waarvoor do keurvorst Maurits van Saksen hem, op voordragt van zijnen vriend Georg Cammorstadt, mot eene jaarwedde beloonde; daarenboven was hij om zijne geleerdheid zeer bevriend met Erasmus cn velen zijnor geloerde tijdgenooten. Door de toelage in ruimeren geldolijkon staat geraakt, kon hij al zijne krachten aan de natuurkundige wetenschappen wijdon, waarmede hij voortging tot dat de dood, in 1555, een einde aan zijn werkzaam leven maakte. Als zijne voornaamste geschriften zijn bekend; De re metullica libri XII; De nalura fossilium libri X; De ortu et causis subterraneorum; De veteri-bus et novis metallis; en Bimuannus, sive de re metaUica dialo-jus. Deze werken kwamen allen omstreeks de helft der XV ll,c eeuw uit en werden later dikwijls herdrukt, terwijl de vier laatste in het begin der 19c eeuw in hot Hoogduitsch zijn overgezet en uitgegeven ; zij kenschotsen zich niet alleen door hunne wetenschappelijke belangrijkheid, maar tevens door eene zuiverheid cn sierlijkheid van stijl, waardoor de schrijver zich een waardig tijdgenoot en vriend van Erasmus betoonde. (Vorgel. Die Mineralogen Georg Agrieola u.A. G. Werner, von Beeher; Freiburg, 1820. Histoire de la chemie par Dr. F. Hoefer; Paris, 1842 et 1843. 6e-schichte der Chéniie von Dr. H. Kopp; Braunschweig, 1843—1847.;
AGRICOLA, (Rudolpiius) eigenlijk Landman of Akkerman, een der eerste lichtcn van Nederland, ja van geheel Europa, werd te Baflo, een dorp in de Groninger Ommelanden, twee uren ten noorden van Groningen gelegen, in 1442 (anderen zoggen 1443) geboren. Reeds iu zijne vroege jeugd gaf hij doorslaande blijken
van vlug begrip on vast geheugen; zijn vader spaarde dan ook
■^eene kosten voor zijne letteroefeningen , en de jongeling bragt liet in weinig tijds zoo ver, dat hij bekwaam geoordeeld werd, om de lagere scholen van Groningen, waar hij de eerste gronden der letterkunde gelogd had. met de hoogerc te Leuven , toenmaals de kweekschool dor geleerdheid in de Nederlanden, te verwisselen. Hier beoefende hij niet alleen Aristotcles, toen nog aan alle acadomien voor den grooten meester der wijsgeorigo wetenschap-
ACxR
89
|
pen gehouden, maar ook Cicero en Quintilianus, welke twee meesters der zuivere welsprekendheid hij zoo vlijtig las en bepeinsde, dat hij, toen nog jong, daarover aanmerkingen op hot papier hrngt, over welke zelfs groote geleerden zich verwonderden. Uit zijne naarstige beoefening van Aristoteles trok hij onder anderen dit voordeel, dat hij in wijsgeerige redetwisten boven velen uitblonk, en niet alleen de aangevoerde bewijzen zijner tegenpartij met eene voorbeeldige vlugheid wist te onderzoeken en te beoordeelen, maar ook zijne eigene in eene welgeregelde orde voor te dragen en ton sterkste nan to dringen. Men zal zich dus wel niet verwonderen, dat hij den graad van moester der vrije kunsten mot meer dan gewonen lof verwierf. Ook andere wetonschappon en talen worden door hom beoefend. Flot Fransch, bij voorbeeld, verstond bij in don grond en sprak hij sierlijk; zang on muzijk waren zijne geliefde uitspanningen en men getuigt dat hij het ook in de schilderkunst vrij verre gobragt hooft. Toen hij do hoogoschool toLouven verlaten zoude, dreef hom zijne weetgierigheid Frankrijk on Italië te bezoeken, om mede deel te verkrijgen aan die schriften, welke eonige vermaarde mannen, uit Griekenland verdreven, van daar in gemelde gowos-ton haddon overgovoord. Hij vertrok eerst naar Frankrijk, waar hij zich niet zeer lang schijnt opgehoudon te hebben, doch mot verscheidene mannen van naam bekend werd. Van daar reisde hij naar Italië, waar, hetgeen hij eigenlijk zocht, te vinden was, en hier legde bij zich niet alleen toe om te loeren hetgeen hem, zijns oordeels, nog ontbrak, maar onderwees bij ook anderen in die wetonschappen, waarin hij reeds voorheen eene groote bedrevenheid had opgedaan, die door zijn onvermoeid lettorblokkcn nog dagelijks vermeerderd word. Hij hield zich het langst te Forrara op, waar bij do gunst van den hertog Hercules van Esto genoot, en golegenhoid had om de lessen van Theodorus Gaza over Aristoteles te hooren, openbare redetwisten voerde, Grick-sehe en Latijnscbe schrijvers verklaarde, en zelfs moor dan eens met groote toejuiching openlijke redevoeringen hield. Behalve de genegenheid van gemeldon hertog, verwierf hij ook die van andere grooton daar tor plaatse. Joannes Camorarius, Dalburgius, naderhand bisschop van Worms, on Plolingerius, oen zeer beroemd man, keurden Agricola, dien de luatsto zijnon Plinius pleegde te noemen, hunne gemeenzame vriendschap overwaardig. Anderen deden hetzelfde, waarvan het gevolg was dat hem meer dan een voortreflclijk eerambt, zoo aan vorstelijke hoven als door republieken en steden , word aangeboden, doch welke hij allen , daar zijn reislust nog niet voldaan was, beleefdelijk van de hand wees. Nadat Agricola verscboidene jaren met roem buiten zijn vaderland verkeerd had, keerde hij derwaarts terug, en zette zich te Groningen neder, waar bij zich ecnigo jaren, niet alleen geëerd en geacht van allen, maar ook bekleed mot do waardigheid vangohoimschrijverenraadsman, ophield. Zijne aangenaamste en gemeenzaamste verkooring gedurende zijn verblijf in gemelde stad, was met zijnen landgenoot Wessol Gansfort, buiten wien hij ook wolligt niemand zoude hebben kunnen vinden, die met hom ten aanzien van smaak en geleerdheid, zoo zeer overeenstemde. In het jaar 1482, nadat hij het aanbod van rector dor school te Antwerpen, op eene jaarwedde van 300 Rbijnsche guldons, met dankzegging had afgeslagen, verliet hij andermaal zijn vaderland, koos Heidelberg tot zijn verblijf, en bleef bier het grootste gedeelte zijner nog overige levensjaren met genoegen, hebbende hij zich alleen nu en dan cenigen tijd te Worms opgehouden. Op uitdrukkelijke begeerte van don hertog Philips, schroef hij te Heidelberg het geleerde werk , bekend onder den naam van Epitome de quatnor Monarchüs •, terwijl hij do studerende jeugd, gewoon om haren kostbaren tijd mot nmtelooze school-twisten te verspillen, zocht op te leiden tot degelijker oefeningen. Hij hield te Heidelberg, even als in Italië, openbare redevoeringen, niet alleen van do academische leerstoelen, maar ook voor verscheidono vorston en grooton, en altoos met dien uitslag, dat niet slechts zijne welsprekendheid geroomd, maar ook zijne stoffe voor wel uitgewerkt en bondig betoogd gehouden werd. Te midden van zoo vele workzaamheden, toen hij reeds den ouderdom van 40 jaren bereikt had. bekroop hem nog de lust, om het Hobroeuwsch te loeren. Hij bediende zich daartoe van het onderwijs van eenen geleerden Jood, en bragt bet daarin binnen weinige maanden zoo ver, dat hij ecnige van de Psalmen in hot I |
I Latijn overzette; terwijl deze beoefening hom bovendien nog dit belangrijk nut aanbragt, dat hij daardoor tot eene gezette overweging van de schriften des Ouden en Nieuwen Testaments werd opgeleid, om bot bederf in leer en zodon , dat in de Kerk was ingeslopen en door geestelijk en wereldlijk gezag werd gehand-haufd, dieper in te zien, on de dwalingen dor Roomscbe kerk, ofschoon dan wel niet openlijk, af to keuren. Tc midden dezer overwegingen rukte do dood hem weg, den 2P»ien Octobcr 1485. Bij zijn leven is er weinig van zijnen letterarbeid aan de wereld medegedeeld; maar na zijnen dood is er in 1539, te Keulen, eene verzameling van in bot licht verschonen, welke naderhand to Groningen herdrukt is. Men vindt daarin , behalve zijne brieven , gedichten en redevoeringen, ccno Latijnscbe vertaling van Isocratos ad Demonicum, en van eeiiigo znmensprakon van Lucia-nus enz. Onder zijn in het koper gegraveerd afbeeldsel, leest men alleen deze woorden; Kudolphus Agricola, Baflo-Omlandus, in Academia Ihidelbenjemi Professor-, terwijl de Rotterdammer Erasmus van hein, in zijne Adarjia, op de spreuk; Quid cani et halneo, dit getuigenis geeft; „dat men aan deze zijde der borgen (de Alpen) nooit een man gevonden had, die bij Agricola in geleerdheid halen kon; dat hij in bet Griekseh en Latijn do meesten verre overtrof, in do dichtkunde een tweede Virgilius, in ongebonden stijl een tweede Politianus, en zulk oen welsprekend redenaar was, dat zells Rome, alsof bij geen uitlander, maar een inboorling geweest ware, hem bewonderde; en eindelijk, dat bij oen scherpzinnig wijsgeer en goed kunstenaar was. quot; Ook anderen, en daaronder zelfs Italianen, gaven dergelijke getuigenissen van zijne geleerdheid, en Hermolaus Barbaras, oen geleerd patriarch te Venetië, vervaardigde tor zijner core een giafschrift, hetwelk door de bezorging van den vermaarden Viglius Zwichemius, bij gelegenheid van zijne reis door Heidel-berg, in eene fraaije zerk op het graf is uitgehouwen, en aldus luidt: Invida clauserunt hor, marmore fata Rudolfum Agricolam, P/tri/sii spemque decusque soli. Scilicet hoc una meruit Germania I and is, Quicqi:id hahet Latinta, Graeeia quicquid habet. Men zie vorder bet uitnemend werk; Vita el merila Rudolph! Agricolac, scripsit T. J. Tresling Lilt. Hum. el Jur. Ham. Cand.; Groningae, apitdM. Smit, 1830. AGRICULTUUR. (Zie akkerbouw.) AGRICULTUUR-CHEMIE. (Zie scheikunde.) AGR1CULTUUR-SYSTEEM. (Zie phi/siocraten.) AGRIPPA. (Marcus Viiquot;SANius)Een der merkwaardigste Romeinen uit de eeuw van Augustus, mot wien hij twee malen de waardigheid van consul bekleedde. Hij was van geene zeer aanzienlijke afkomst, doch verhief zich door zijne talenten en verdiensten zoor spoedig tot oenen hoogen rang. Als veldheer onderscheidde hij zich meermalen, en was ook bevelhebber op de vloot van Augustus in den slag bij Actium. Als staatsdienaar en vriend van dien vorst maakte hij zich bij dezen en den Romeinschon Staat zeer verdienstelijk. Hij beminde de fraaije kunsten, en verfraaide Rome, dat aan hom drie voorname waterleidingen te danken hooft; hij was ecu onbaatzuchtig en regtsehapen man. AGRIPPA. {Koning der Joden) (Zie Ilerodes At/rippa.) AGRIPPA. Een sceptiseh wijsgeer die tot de school van Pyrrho behoorde. Hij beeft zich beroemd gemaakt door zijne vijf eigenaardige argumenten tegen de zekerheid van alle kennis. Volgens hem kan men niets beweren, waarvan ook bet tegendeel niet beweerd kan worden, tenzij men gronden opgeve, van welke weder naar andere gronden gevraagd kan worden; en dit kan tot in bet oneindige herhaald worden. Als men den laatsten grond meent gevonden te hebben, dan kan niet gezegd worden of deze relatief of absoluut zij. Wie een niet-relativen grond aanneemt, neemt daardoor tot eene hypothese do toevlngt; of komt tot de dusgenoemde diallelns, waarbij men als waar of als bewezen aanneemt, wat nog bewijs noodig heeft. AGRIPPA VAN NEÏTESHEIM (Hendrik ConNtxiB), een man die als geneesheer, godgeleerde, regtsgoleerde, wijsgeer en als krijgsman, maar vooral als vriend der alchemie zich onder zijne tijdgenooten een grooten naam heeft verworven, maar die in spijt van zijne zonderlinge daden en lotgevallen, wegens zijne dwaasheden roods lang zou vergeten zijn, hadden niet twee 12 |
|
gesclirifton licm cene plaats in do gcschicdcnis dor wijsbogoovte vorsohaft. Hij word to Kouion in hot jaar 1486 goboron. Ondor koizor Maximiliaan was hij in Italio godurondo zcvon jaar krijgsman en bad daaraan zijno verheffing tot rid dor van het Gulden Vlies to danken. Na de krijgsdienst die hom mishaagde, verlaten te hebben, begon hij üleh ijverig met de beoefening van al die wetonsehappeu bezig te houden, die zijn tijd hem opleverde. Hij gaf echter de voorkeur aan de alchemie en liet zich tot doctor in do regton en in de geneeskunde benoemen. Toen reisde hij door Spanje en Frankrijk om daar allerwego geheime genootschappen to stichten; vestigde zich te Dole, waar hij in hot Hebreeuwsch lessen gaf en hot werk van Joh. Reuchlin, De Verio minfico, (een werk waarinde schrijver poogt te betoogen, dat do naam Jezus do ware sleutel is tot al de geheimen der Cabbala) verklaarde; woonde een korten tijd te Londen, waar hij in do theologie onderwijs gaf; hield zich eenigon tijd te Keulen op, waar hij insgelijks zieh met theologie bezig hield; vestigde zich op aansporing van don eardi-naal Santa Croco te Parijs, waar hij de voorgewende schriften van Hermes ïrismegistus verklaarde; was oen korten tijd te te Turin; was toon drie jaar lang te Metz Syndicus; voor kortoren of langoren tijd te Geneve, te Keulen en te Freiburg en eindelijk toLyon, waar hij weder op nieuw gebruik makende van zijnen rang als doctor in de medeeijnon, door Francois benoemd word tot lijfmedicus van Louise van Savoije. De gedurige verwisseling van woonplaats en bedrijf was veelal daarvan hot gevolg , dat hij door monniken die voor zijne deels alchemistische, deels wijsgeo-rige gevoelens als voor eeue gevaarlijke artsenij vreesden, verdreven en genoodzaakt word elders eeno schuilplaats to zoeken. Dit was het geval te Dole, te Pavia, te Motz en te Lyon. Ten laatste werd hij door Margaretha, gouvernante der Nederlanden, tot historiograaf aangesteld. Na den dood dezer vorstin , in wier dienst hij slechts korten tijd was geweest, vestigde hij zich te Antwerpen, waar hij zijne geschriften in 1530 De philosophia occulta en De incertitudine et vanitate scienliarum uitgaf. Voor de uitgave dezer beide boeken moest hij te Brussel met eeno eenjarige gevangenis booten. Ontslagen ging hij naar Lyon; waar hem insgelijks eene ofschoon slechts kortstondige gevangenis wachtte. In don tijd der hervorming levende, stelde hij daarin groot belang, gelijk dit van hem niet anders te verwachten was ; maar hij bleef niettemin ton minste voor liet uiterlijke catholiek. Het is waarschijnlijk, dat hij het einde van zijn rusteloos leven gevonden hobbe in 1535 te Grenoble, waar hij in zeer behoeftige omstandigheden, en, zoo als eenigon zeggen, ineen hospitaal stierf. Het oorstvermolde werk noemde hij: Over de verborgene wijsbegeerte {-De occulta philosophia) van hetwelk wij hier eenige dor hoofddenkbeelden mededoelen. De toovorkunst (de magie) is de wetenschap bij uitnemendheid waarvan alle andere wetenschappen afhingen. Alle hoogero d. i. magische wetenschappen hebben tot bron, óf den geest der natuur, óf de openbaring. De oerstgenoomde, die ten tijde der aartsvaderen is bekend gemaakt, heeft tot de geheimen der cabbala ingeleid. Do laatste bezitten wij in het Oude en Nieuwe Testament, in de Wet en hot Evangelie, en hoeft een dubbelen, oenen duidelijken en oenen verborgen zin; waartoe ook do cabbala leidt. Hierdoor worden wij gobragt tot de kennis der elementen, van alle wezens, en van derzelver onderlinge betrekking en deze kennis, als wij die volmaakt bezitten, ontvouwt ons do geheimen van de zamonstelling van het heelal, geeft ons een onbepaalde magt over alle krachten ten beste van ons zeiven, on leidt ons tot de volmaakste kennis , of tot aanschouwen van God. — Er zijn drie aan elkander ongeschikte werelden. De eerste is de zigtbaro natuur; do tweede bevat do sterren; de dorde is die dor gedachten of van don geest. Deze drie werelden vormen een onafgebroken koten die van God uitgaat, en door welke wij tot God opklimmen, tot het onmiddellijk aansehou-wen van God geraken. Tot zamonstelling der wereld hoeft vooreerst het licht gediend, dat deels aardsch, deels hemelsch is, en dan de lucht die door alles heen en tot de ziel doordringt. Lr zijn tweodorlei eigenschappen der natuur, van welke do eerste verklaarbaar, de andere onverklaarbaar is. Tot do laatste behoort b. v. de deugd die de harstogten bedwingt, en de kracht van den zeilsteen dio het ijzer aantrekt. — Do betrekking van ziel en lig-chaam tot elkander, verklaart Agrippa door eene middenstof, die hij, in onderscheiding van God, don wereldgeest noemt, in welke de ziel zich beweegt en zich mot de stof verbindt. Het vrijmaken van dien allerwego verspreiden woroldgoost, wsuir hij te veel is opgehoopt, om dien te brengen waar hij niet, of in geringere mate aanwezend is , is hem do grondslag dor alchemie, door welke allo metalen in goud kunnen veranderd worden. |
Hot andore geschrift van Agrippa heeft het tot titel De incertitudine et vanitate scientiarum. Dit heeft eeno, mot het eerst genoemde strijdige strekking. Al de wetenschappen die in zijn tijd beoefend worden, do wijsbegeerte , do alchemie met al de daarmede in verband staande bovennatuurlijke wetenschappen, do zodeleor en vooral de godgeleerdheid worden achter elkander beschouwd, beoordeeld en veroordeeld als ongegrond en ontoereikend tot hot geluk der mensehon en daaruit hot besluit opgemaakt: dat voor do ziolerust niets gevaarlijker en schadelijker kan zijn dan de beoefening der wetenschappen en der kunsten. Hot werk is blijkbaar in hot laatste gedeelte van Agrippa's woelig leven geschreven , toen vele bodroovonde ondervindingen hem uitkomsten hadden doen verkrijgen , geheel in strijd mot zijne vroegere hooggespannon verwachtingen. Het wordt door velen en niet zonder grond, voor eene sohorpe en bijtende satire op do wetenschappen in haren toonmaligon staat gehouden, en uit dit oogpunt beschouwd mag het inderdaad voortreffelijk boeten. Het maakte, toen het was uitgekomen, oenen verbazonden opgang en had oenen sterkon invloed op don gang der toenmalige gebeurtenissen. Het werd binnen den korten tijd van acht jaar zeven malen herdrukt. — Het een en ander dat door Agrippa buiten do genoemde werken geschreven werd, zoo als b. v. eeno verklaring vau do kunst van Kaimond Lullius, is van minder belang voor de ge-sehiedonis. Behalve hetgeen afzonderlijk is uitgegeven, zijn de gezamenlijke werken uitgekomen in 8° te Lyon, in 1550 en later in 1060. Zie over hem, behalve Bayle en Merorlj, Nieuwe Vaderlandschc Bihl d. VII st. II p. 735 volgg., en Collin do Plancy, Diction, du Diable, c. V. AGRIPPINA. Onder dozen naam zijn drie Romeinscho vrouwen bekend. 1°. De gemalin van keizer Tiberius, van welke hij zich, schoon hij haar zeer beminde, liet scheidon, omdat hij Julia, do dochter van Augustus, moest trouwen. Zij huwde hierop aan Asinius Gallus, welke echter door Tiberius , die Agrippina bleef beminnen, tot eene eeuwige gevangenis verwezen werd. Zij stierf 772 jaar na de stichting van Rome. 2°. De dochter van M. Vipsanius Agrippa en Julia, die eene dochter van Augustus was. Zij was de gemalin van Gormanicus, en eene heldhaftige en deugdzame vrouw, dio haren gemaal in alle voldtogten vergo-zcldo, en zijnen moordenaar voor het geregt aanklaagde. Tiberius die haar wegens hare deugd en haren aanhang bij hot volk haatte, verbande haar (781 jaar na de stichting van Home) naar het eiland Pandataria bij Napels, waar zij zich dood liet hongeren. 3U. De dochter der vorige. Deze word bij Domitius Aenobarbus, de moeder van Nero. Haar dorde gemaal was keizer Claudius , baars vaders broeder, wien zij geheel voor zieh had ingenomen. Zijwaswreed en heersehzuchtig, verdreef Britannicus, den zoon van Claudius en Messalina, en vergiftigde baron gemaal om haren zoon Nero op den troon te brongen; doch deze, niet kunnende dulden dat zij zich mot staatszaken bemoeide, liet haar in hare kamer doorsteken; oen lot, hetwelk men haar voorheen voorspeld had. AGRIPPINA. (COLONIA; (Zie Keulen.) AGRITIUS OF AGROTIUS. De eerste bissohop van Trior, wiens bestaan men historisch bewijzen kan, en die ondor Constantijn den Groote loefde. Dat er vóór hem 23 bisschoppon in Trior geweest zouden zijn en Eucharius, Valerius en Mateinus, leerlingen van Petrus, in do eerste eeuw er het Evangelie vorkon-digil en do eerste kerk gesticht zouden hebben, is oene traditie. Nog in de IX0quot; eeuw vindt men op de lijsten dor bisschoppen en in de levens der heiligen, Agrotiusals de4(lc bisschop en laat men hem onmiddellijk op Matornus volgen. Zekerder is hot dat hij op het Concilie te Arles (314) geweest is en met de familie van Keizer Constantijn den Groote en met paus Sylvester in naauwe verbind-tonis hoeft gestaan. Zie Vita Agritii in Act. Sanctor. Holland. I. p. 274. AGRONOMIE. (Zie akkerbouw.) |
-AHO
AGU
9i
|
AGUKSSEAU (hendkikfbansd') word den 27 Novcmbov 1G68 te Limoges in Frankrijk geboren. Onder de verstandige leiding zijns vaders ontwikkelde hij zicli vroegtijdig, zoodat hij reeds op twintigjarigen leeftijd te Parijs voor een der bekwaamste advocaten en grootste redenaars gehouden werd. Geen wonder, dat hij spoedig onder de advocaten in liet Chateleten in 1091 onder de koninklijke advocaten werd opgenomen. In 1700 werd hij tot procureur-generaal benoemd. Deze betrekking stelde hem in staat, om in verschillende takken der administratie en regtsple ging groote verbeteringen in te voeren, inden strengen winter van 1709 de meest liefderijke diensten aan zijne medeburgers te bewijzen, eindelijk ook om de vrijheden der Gallicanisclie kerk te verdedigen. In Februari) 1717 verkreeg hij de waardigheid van kanselier van Frankrijk, zijnde toen de hoogste civile betrekking in het koningrijk. Hij ondervond hier echter spoedig de wisselvalligheden, die onafscheidelijk zijn van het leven des staatsraans. Toen hij, door beter en helderder inzigt geleid, zich tegen de finantielc plannen van den bekenden Schotschen gelukzoeker Law verzette, geraakte hij bij den toenmallgcn regent, den hertog van Orleans, in ongenade. Hij werd den 28 January 1718 naar zijn landgoed Tresnes gezonden. Het was ecne binnenlandsche ballingschap, waarmede de vorsten toen dikwerf hunne ongenade betoonden. Nadat echter de tijd zijn oordcel over Law's stelsel geregtvaardigd had, werd hij in 1720 teruggeroepen , ofschoon te laat, om het zinkend crediet en de grenzelooze geldelijke verwarring te herstellen. Toen de beruchte kardinaal Dubois eerste minister werd, konde het bijna niet anders, of d'Agucsseau moest in nieuwe moeijclijkheden geraken. In 1722 zag hij zich weder genoodzaakt naar zijn landgoed te wijken, en eerst in 1727 werd hij op voorspraak van den kardinaal Fleury, in zijne waardigheden hersteld. Zijne betrekking van groot zegelbewaarder herkreeg hij echter eerst in 1737. Hij bleef van dezen tijd afin het genot van al zijne ambten tot 1750, toen het afnemen zijner krachten hem noodzaakte daarvan afstand te doen. Hij overleefde dit echter niet lang en stierf den 9lt;i™ Februarij 1751 in 83 jarigen onder-dom. (Over de verschillende bijzonderheden van zijn leven, zie onder anderen, Lacretelle, Hisloire de France pendant h 18c siècle. Vol. I. II et III passim.) Zijn naam staat in de geschiedenis opgeteekend als van een der edelste en kundigste mannen, die Frankrijk, ja die der mensehheid tot sieraad versterkten. Hij paarde ecne levendige verbeelding aan oen bij uitstek helder en scherpzinnig verstand en aan de innigste liefde voor regt en deugd. Hij was een groot geleerde cn uitstekend regter. Aan de kennis der Hcbreeuwsche, Grieksche cn Latijnsche talen paarde hy de voor die tijden meer zeldzame van de meeste Europesche. Hij beoogde vooral eene hervorming in de wetgeving cn bragt werkelijk in verscheidene onderworpen van het regt, zoo als do schenkingen, testamenten, substitutien enz. groote verbeteringen. Hij gaf in een tijdvak waarin rondom hem aan het hof het zedebederf de grootst mogelijke hoogte scheen bereikt te hebben, het voorbeeld van onkreukbare regtvaardigheid, eerlijkheid cn ware vroomheid. Hij twistte nooit over godsdienstige onderwerpen, maar onderzocht ijverig de Schrift, koos ongenade en ballingschap boven opoffering van waarheid en golede beginselen. Bij alle genegenheden om zich te verrijken, dach[t hij zoo weinig aan eigen voordeel, dat hij, ook hierin gelijk aaneen Arislides den Regtvaardige, arm stierf en zijnen erfgenamen niet veel meer dan zijne uitgestrekte boekerij naliet. Hij heeft veel geschreven, vooral regtskundige en geschiedkundige verhandelingen, en regtsuitspraken (plaidoyers) over verschillende onderwerpen. Klaarheid en helderheid in de meest verwarde zaken; keurigheid van stijl, wel eens tot te groote afronding cn beschaving opgevoerd; soms echter ook kracht, verhevenheid en ware welsprekendheid zijn er de kenmerken van. — Zij zijn uitgekomen onder den titel Oeuvres de Mr. Ie chancelier d'Aguesseau-, Paris, vol. 13. 1759—1790 en Yverdun, vol. 24, 1763 1771. In Duitschland bestaat van sommigen eene vertaling onder den titel Reden md andere Werke; Lcipz., 1762. 2 Th. De bekende Thomas leverde in 17GO zijne, door de Fran-sche Academie bekroonde lofrede. (Men zie Oeuvres diverses de M. Thomas; Lyon. 1771. Vol 1.) VV. R. I). AGUIKRA, (josefii saenz de) een geleerd Spaansch godgeleerde van de orde der Benedictijnen, in 1630 te Logrono geboren. |
schreef als hoogleeraar In de godgeleerdheid te Salamanca voor de superioriteit van den paus tegen de verklaring der Gallicannsche geestelijkheid, waarvoor hij eenigc jaren later van paus Innocen-tius XI (1686) den kardinaalshoed ontving. Hij stierf in 1699 te Home. Hij vervaardigde een menigte geschriften over de dogmatiek, philosophic en moraal; doch zijn hoofdwerk ivus; Colleclio maxima conciliorum omnium Hispaniae et Novi Or bis cum notis el dissertat.; Kom., 1693, 4 vol/.: ibid., 1756, 6 vol. fol. Dit werk, dat tot 1604 loopt, is uiterst belangrijk voor do kerkelijke geschiedenis van Spanje. AGUK was de zoon van Jake, cn een wijsgeer levende ten tijde van Salomo. Het XXX,; hoofdst. der Spreuken, zijnde een aanhangsel op de algemeenc Spreuk-verzameling, bevat de orakelspreuk diens mans en een voortrefl'elijk gebed van Agar, aan Ithicl cn Uchal medegedeeld. AGYLAEUS (Hendrik) was een regtsgeleerde te 's llerto-genbosch, geboren omstreeks 1533, die den Noma-Canon van den patriarch Photlus uit het Grleksch vertaalde (Bazel, 1501 in fol.), en die ook de Novellen van Justinianus en Leo in liet licht gaf (gedrukt bij Stephanus te Parijs, in het jaar 1560, in 4quot;). Als voorstander der vrijheid moest hij de dweepzucht zijner stadgenooten ontvlieden; hij stierfin 1595 als raadsheer te Utrecht. AHORN. (Acer.) Een tot de natuurlijke familie der Aecrinecn behoorend plantengeslacht, dat uit boomen bestaat met knoopige takken, tegenovergestelde handvonnig-gelobde of vindeclige bladen, en tot trossen of tuilen verecnigdc bloemen. Deze laatsten zijn door mislukking dikwijls éénslachtig, klein, meest geel-of groenachtig van kleur, en laten eene dubbelevlengelvrucht achter. Al de tot dit geslacht behoorende soorten treft men onder de noordelijke gematigde luchtstreek, zoowel der Nieuwe als der Oude Wereld, aan, en bevatten een suikerhoudend vocht, dat, tijdens het voorjaar vooral, door het boren van openingen in de stammen verkregen en tot bereiding van suiker kan worden aangewend. Het is echter niet te ontkennen dat deze suiker, die dan voornamelijk van den Suiker-Ahorn (Acer Saccharinum, L.) cn andere Noord-Americaansche soorten, zoo als Acer rubrum, L. en Acer dasijcarpum, Eintir,, afkomstig is , in Europa bij lange na niet in zoo groote hoeveelheid in het plantensap gevonden wordt als in America zelf, zoodat men de proeven, om ook uit den Ahorn riet-suiker te bereiden, waarmede men zich in Duitschland onledig heeft gehouden, weldra heeft moeten staken. Buiten Acer saccharinum, L., Acer rubrum, L. cn Acer dasycarpum, Ehuh. , verdienen nog onze opmerking; A. campeslre, L., A. plata-noides, L., en A. Pseudoplatanus, L. (Eschdoorn). Deze leveren allen een zeer goed brandhout, terwijl dat van den eersten bijzonder voor draaijersarbeid geschikt is (waarom men er in |
Al I It—AIR
92
|
Duitachland dan ook zweep- en wandelstokken, pijpenroeren, snuifdoozen enz., van vervaardigt) , en dut der beide laatsten (vooral van A. pseudoplalams, L.) als timmerhout tamelijk hoog staat aangeschreven. De genoemde Ahornsoorten, die meest allen in de maand Mei bloeijen, worden bij ons niet zelden in plantsoenen aangetroffen, terwijl A. campestre, L. ci\ A. pseudo-platanus, L. hier en daar verwilderd in ons Vaderland voorkomen. (Zgt;« Breuil, Cours Mm. (tarboriculture s Paris, 1850.) O. AIIRENS. (Hesdh.) Professor der Philosophie te Graetz in Oostenrijk. Hij werd geboren in 180S te Kniestiidt in Hanover, en studeerde te Wolfenbuttol en te Giittingen , waar hij zich aan de school van Krause aansloot. De onaangename gevolgen van ecne door hem in 1830 uitgegevene dissertatie De Confoederationc Ger-manica gaven hem aanleiding om zich in 1831 aan de beweging te Giittingen aan te sluiten, en vervolgens eerst naar Brussel en weldra daarop naar Parijs te begeven, ten einde zich daar met de beoefening der wijsbegeerte en met de Fransche litteratuur onledig te houden. In laatstgenoemde stad hield hij iu 1830 voorlezingen over de Duitsche wijsbegeerte sedert Kant, en kroeg weldra van de regering in last om een cursus over de psycholoyie te houden. Iu het jaar 1839 werd hij beroepen naar de universiteit te Brussel. In 1837, 1838 gaf hij uit Cours de psychologie. In 1838 kwam van hem uit: Cours de droit naturel hetwelk in het Duitsch, Spaansch en Portugecsch is vertaald, en In Brazilië, Peru, Chili bij het onderwijs in het natuurregt tot grondslag dient. Na in het jaar 1841 eene beroeping naar Ley den, in 1844 naar Utrecht te hebben ontvangen, waarvoor hij echter heelt bedankt, en 1840 te Frankfort in hot parlement zitting te hebben gehad, is hij in 1850 naar Graetz beroepen, welk beroep door hem is aangenomen. AIIHIMAN is, naar de dualistische godsdienstleer van Zoroaster, de persoonlijke voorstelling van het kwaad, in tegenstelling met Ormuzd. (Zie dat art.) Hij is de bron van alle zedelijke en ligcha-melijk kwaad, opperheer der booze geesten, der duisternis en van den dood. (Verg. Zendaoesta en Zoroaster.) AI. (Zie Luijaard.) AIAX. Er zijn twee Grioksehe helden van dien naam, te weten; Aiax Oileus, die oen der minnaars van Helena was, en Troje hielp belegeren. Ulysses beschuldigde hem na de verovering, Cassandra, dochter van Priamus, in den tempel van Minerva, schandelijk ontcerd te hebben, welke schanddaad hij met cede ontkende; — en Aiax Tolamonins, die insgelijks bij het beleg van Troje en zulk een uitmuntend krijgsheld was, dat hij zelfs met Acliilles in roem wedijverde. Beroemd was zijn pleit over de wapenen des laatsten met Ulysses. Deze behield de overhand, en Aiax doorstak zich zeiven met het zwaard, dat hij, na een tweegevecht met Hector, den dappersten onder de Trojanen, van dezen ten geschenke had ontvangen. AIGLONS OF AIGLETTES worden in het blazoen die arendjes genoemd, die in zeker aantal in een wapenschild gesteld worden en van bek en pooten voorzien zijn, waardoor zij verschillen van de Aldrions. (Zie aldaar.j AIGUILLON (AumandVionkrodUui'm.ssis Kichei.iiluDucd') word in 1720 geboren, trad eerst in krijgsdienst, word daarna Gouverneur van den Elzas , en vervolgens bevelhebber van Bre-tagne. Hier onderscheidde hij zich in 1758 bij de landing der Engelschen, maar maakte zich later bij de inwoners door zijne gestrengheid zoo gehaat, dat zij zijne terugroeping bewerkten, en hem bij het Parlement van Parijs aanklaagden. Hij voorkwam de gevolgen dier aanklacht alléén door de bescherming van Dubarry. — Hij was steeds een vijand van den Hertog van Choiseul en werkte tot diens verbanning mede, waardoor hij in 1771 aan het hoofd van het bestuur der buitenlandsche zaken geraakte. Na dien tijd bragt hij met den abt Terray, die aan het hoofd derflnan-tien stond, en den kanselier Maupeou, eene groote verandering in het bestuur te weeg, die echter, wel verre van tot goede uitkomsten te voeren, veeleer strekte om de twintig jaar later uitgebarsten omwenteling voor te bereiden. De zwaarste beschuldiging die tegen Aiguillon wordt ingebragt, en die hem voorzeker als minister van buitenlandsche zaken inde eerste plaats treffen moet, is die, dat hij do eerste verdeeling van Polen toeliet, zonder dat hij die door tusschenkomst van Frankrijk poogde te verhinderen. Mag het ook waar zijn, dat hij te laat ondorrigt werd van de getroffen overeenkomst tusschcn do Noordsche hoven, zoo schijnt dit echter weinig voor zijn doorzigt of zijne bekendheid met buitenlandsche aangelegenheden te pleiten. Desniettegenstaande werd hem kort voor den dood van LodewijkXV, ook nog het bestuur van het departement van oorlog toevertrouwd. Daar echter Lodewijk XVI, alsmede de koningin, hem niet genegen waren, onttrok hij zich in 1775 aan alle openbare bedieningen, en stier! eenigejaren daarna. |
AILLIJ (PiuKim d', ook genoemd Petrus de AUiaco) was te Compiegnein 1350geboren, studeerde in het college vanNavarra, waarvan hij in lateren tijd grootmeester was; was kanselier van do universiteit van Parijs , bisschop van Kamerijk, legaat van den paus, almoesenicr van Karei VI, en in de derde zitting van de kerkvergadering van Constans, voorzitter. Hij behoorde buiten twijfel tot do merkwaardigste mannen van zijnen tijd, niet alleen omdat hij in zijne onderscheidene hooge betrekkingen een werkzaam deel nam aan do toon plaats hebbende hoogst belangrijke gebeurtenissen, en daarop oenen niet geringen invloed had, maar ook omdat hij onder de wijsgecron van zijnen leeftijd eene waardige plaats innam, voor zooverre hij grooten invloed had op de beoefening der wijsbegeerte, en als zoodanig de leermeester was van don beroemden Johannes Gerson en van Nicolaus van Clemangis. Zijn naam ais wijsgeer is tot op onzen tijd bewaard gebleven door zijnen Commentarius librorum sententiarum Petri Jjombardi; waarin hij niet zoo zeer do denkbeelden van Petrus Loinbardus ontvouwd heeft, maar, zoo als dit destijds meermalen gesehiedde, daarin aanleiding gevonden oin zijne eigene denkbeelden mede te deelen. — Als wijsgeer was hij, wat in zijnen tijd niet anders mogelijk was, scholasticus, en behoorde tot de gematigde nominalisten. Ten spijt der rogtzinnigheid, waartoe hij door zijne kerkelijke betrekkingen verpligt was, was hij scepticus of liever sensualist. In de godgeleerdheid maakte hij onderscheid tusschcn zulke denkbeelden die door redenering verkregen en tot klaarblijkelijkheid kunnen gebragt worden, en dezulke die men door het geloof moet aannemen, en die aan het geloof hunne zekerheid ontleenen. Aangaande het bestaan van God, leerde hij dat het op gronden door liet kenvermogen gegeven, niet bewezen, maar slechts tot waarschijnlijkheid kan gebragt worden; dat het tegendeel, het niet-bestaan van God, slechts eenen minderen graad van waarschijnlijkheid bezit. Schoon hij hot bestaan van algc-meene begrippen a priori erkende, huldigde hij toch het beginsel dat het verstand niets heeft dat aan hetzelve niet vooraf door de zinnen is gegeven {nihil est in intellectu quod non prius fint in sensu). Op grond van het bestaan van God nam hij aan dat er geene tot in het oneindige voortloopende reeks van verpligtende wetten, waarvan de hoogere tot grond van de lagere diende, bestaan kan; maar dat er een beginsel moest zijn dat alleen in Gods wil te zoeken was. Wat hij aangaande de voorwetenschap Gods, haren invloed op de reeks der elkander opvolgende gebeurtenissen, en op 'smenschen vrijen wil en voorts, in zijne verhandeling de Anima over de ziel leerde, dat alles is weinig meer dan eene woordspeling die niets verklaart, en draagt geheel het kenmerk van zijnen tijd en in het algemeen van de schoolsche wijsbegeerte. AINSWORTH, (nouhut) in 1660 teWoodgale in Lancashire geboren, hoeft zich als oudheidkundige verdienstelijk gemaakt door zijne Monmnenia veüistaiis; zijne beschrijving van een gedenktee-ken van Isis; zijne verhandeling De chjpeo Camilli antiquo; 1734 8n. Meerbekend is zijn Diclionn, Lat. Angl.; 1736 in 4'., herdrukt 1773, 1796 in 4quot;, met vele bijvoegselen van Morell. Er bestaat een goed uittreksel van. aikenti, (josemi vincent) 20 january 1767 tcdulcedogc-boren, nam reeds vroeg het kleed aan van St. Dominicus, en onderscheidde zich spoedig door zijn smaak voor de studie, waaraan hij zich geheel wijdde, sedert hij conservator dor bibliotheek Calamata was geworden. Hij werd vervolgens bisschop van Savone, la;er van Noli, eindelijk aartsbisschop van Genua, waar hij in 1831 stierf. Men heeft van hem een werk over de godsdienstige verdraagzaamheid der oude Romeinen (Genua, 1814. 8quot;) en een uitlegging der kaart van Peutinger, door Zaeh geprezen. AIROLA. (d'anoeola) Canonesse te Genua iu de XVIP10 eeuw, eene kunstenares die in juistheid van teekemng en schoonheid van coloriet uitmuntte. Men vindt hare schilderijen in de meeste kloosters van haar vaderland. |
93
|
AIIiOLI, (rao. mar) Jezuit, hoogloeraar in lt;lo Hebrcouwscho taal to Rome, gaf in den aanvang ilor XVIIIdo eeuw uit Dissertatio hibhca; De anno, men se et dia mortis Christi; Thesen contra Judueos; De amis ab exitu Israel de Aeyypto ad 'juarlum Salomouis etc; Komao, 1704, 1718, 1720. A1SSE. Eouü Circassische, door hare lotgevallen beroemd geworden, werd in 1089 geboren. Graaf Ferriol, Fransch gezant te Constantinopel, kocht haar in 1093 van oen slavenhandelaar, die zoide, haar gevonden te hebben in het paleis van oene Circassische stad, die door do Turken geplunderd'word, en dat zij oene dochter van een prins van dat land was. Do gezant bragt haar naar Frankrijk, en vertrouwde haar toe aan de zorg zijner schoonzuster, mevrouwde Ferriol, zuster van mevrouw do Tencin, die haar oene uitmuntende opvoeding gaf'. Zij muntte welhaast evenzeer door hare talenten als schoonheid uit. Het misbruik dat de graafForriol, een diep bedorven mensch, van zijnen invloed op dat meisje maakte; do vriendschap van d'Argontal en Pont-de-Vcyle, zonen van mevrouw do Ferriol, voor haar, met wie zij tegelijk opgevoed was; haar opgang in de grooto wereld; hare zelfverloochening gedurende de ziekte van haren weldoener; haar tegenstand togen den llcgent, die na haar éénmaal ten huize van mevrouw do Parabcro ontmoet te hebben, in liefde jegens haar ontvonkt was; de verachtelijke rol die mevrouw de Ferriol ten haren aanzien speelde; hare verbindtenis met den ridder d'Aydie; haar uitmuntend karakter, hare deugdzame neigingen in het midden dor diepe verdorvenheid en zedeloosheid die de laatste jaren der regering vanLodewijk XVkenmerkten, — hebben deze belangrijke vrouw beroemd gemaakt. Zij stierf in 1727, in de ouderdom van 38 jaren. Hare brieven, die vele belangrijke bijzonderheden bevatten omtrent het hof en hare tijdgenooton, zijn in 1787 metaanteoke-ningen van Voltaire afzonderlijk, en in 1800 (Paris, 3 vol. 12)met die van mevrouw de Villars, do la Fayette en de Tencin in het licht gekomen. AIS' VAKIKA. Zoo noemt men de secten der Boudhisten, die aan een oorspronkelijk Opperwezen als schepper en opperheer van hot heelal gelooven. Hot stelsel van deze secte is geheel het tegenovei'gosteldc van die dor Svabhïlvikas, die de natuur (Svabhavu) als den oorsprong van allo dingen erkennen. AITON. (william) Gewezen opzigter van den kruidtuin van Kew bij Londen en schrijver van den: „Hortus Kewensis, or a catalogue of the plants cultivated in the royal Botanik Garden at Kew. Vol. I.II. III.;London, 1789.quot; Ilij was een goed waarnemer en stierf in 1794. O. AITON, (william town send) zoon en opvolger van William Aiton , was, na den dood des laatsten, gedurende oene halveecuw hortulanus aan don koninklijken kruidtuin te Kew. Hij gaf gedurende 1812—1813 eene tweede uitgave van zijns vaders Hortus Kewensis in het licht en stierf den 9lt;l™ October 1849. O. AITZEMA. (lieve van) Een Friosch edelman,den 19di: November 1000 te Dokkum geboren. Hij had een vlug vorstand en gaf reeds op zijn ie:i= jaar zijne Poëmata juvenilia (Franeq., 1017.) in 4quot;' uit, doch wendde zich daarna geheel van de dichtkunde tot do staatkunde. Hij verkreeg namelijk, mede zeer jong, den post van raad en resident der Ilanzee-steden in 's Hage. Twee malen heeft hij ten behoeve der Ilanzee-steden, eene reis naar Engeland gedaan. Hij verstond en sprak, iets hetgeen in dien tijd nog gansch niet algemeen was, Hoogduitseh, Fransch, Italiaansch en Engelsch. Zijne eerste werken: Verhaal van de Nederlandsche vredehandeling, in het Latijn in 1051 uitgegeven, en Herstelde Leeuw of discours op hel gepasseerde in 1050 en 1051, waren kleine stukjes in vergelijking van zijn alleruitvoerigst werk , (waardoor hij eens do Atlas der historieschrijvers genoemd is) getiteld: Sa/cen van staat en oorlogh in ende omtrent de Vereenigde Nederlanden; eene kostbare verzameling van staatstukken (omtrent welker herkomst het belangrijk is Kok's Woordenboek na te lezen), wel is waar door geeno pragmatische geschiedenis in vloeijenden stijl aaneengeschakeld, maar toeh van zulk een groot belang door het gewigt der stukken, de onvermoeide vlijt, waarheidsliefde en doorgaande onpartijdigheid des schrijvers, die zelf al hetgeen hij verhaalt, beleefd heeft en door vele belnngrijke aanmerkingen , dat, zonder Aitzema, het sehitterende tijdperk onzer vader-landsehe geschiedenis, namelijk van het einde des 12 jarigen bestands in 1021 tot op den Akenschen vrede in 1008, niet dan onvolledig bekend zoude zijn. Alle bevoegde beoordeelaars, ioo-wel van zijnen als van later tijd, zoo als Bayle, Saxe, I'ars Valerius Andreas, Morori, Foppens, Wachler en Hoeufft vereenigen zich in den lof des mans, die bij allo partijen, met uitzon-doring van die der geestelijkheid, welke hij wel eens had doorgestreken, gezien was. Hij stierf' te 's Hage, do gewone plaats van zijn verblijf, op don 23 van Sprokkelmaand 1G09, in het G9gt;tigt; zijns ouderdoms, hebboude hij bijna 40 jaren zijne residentsplaats bekleed. Zijne afbeelding gaat in prent uit. |
Ei bestaan van zijne werken eene folio- en eene kwarto-uitgaaf; de eeisto en meest gcaelito in 7 deelen in folio; de tweede in 10 doelen in 4quot;, minder vrij van fouton, door het overhaast nazien dor drukproeven. Het work is door Lambert Sylvius voortgezet tot op 1079; daarna door eon onbekende tot 1087. Dit laatste schijnt minder waarde te liobbou. AirZEMA, (t oi'i'k van) zoon van Schelte, oom van den geschiedschrijver Lieve van Aitzema, werd in 158. in Vriesland geboren, en muntte reeds in zijn jeugd door uitstekende talenten uit, zoodat hij zich de achting van ürotius, van der Mijlo, Hein-sius, Isaac Casaubonus cu andore beroemde mannen van dien tijd verwierf. In 1005 gat hij te Parijs Poëmata juvenilia uit, die moer-maleu (Helmstadt; 1007, 4«, Francf.; 1017, 4quot;) herdrukt en door bevoegde beoordeelaars geprezen zijn. Na zich op de regts-geleerdhoid toegelegd te hebben, bekleedde hij aan drie hoogo-scholcn het hoogieeraars-ambt o. a te Helmstadt, waar hij zijne Dissertationum sex jure civili libri II i.i het licht gaf, die naderhand door Gerard Meerman in Novo Thesauro Juris Ciuilis et Eccles. Tom. VI p. 803—840 op nieuw werden uitgegeven. To regt schrijft Scheltenm „Weinig Nederlanders hebben wisselvalliger levensloop gehad, en zijn versehilleuder beoordeeld.quot; Sedert 1010 werd hij door de hooge regering in gewigtige staatsaangele-genheden gebruikt; hij was raad van Hendrik Julius, hertog van Urunswijk en kanselier van Halberstadt, toen hij tot resident van dezen Staat te Hamburg benoemd werd, in welke betrekking hij den lande gewigtige diensten bewees, die door zijn neef Lieve in zijn geprezen werk {Saken van staat en oorlogh) vermeld zijn. Zoo vermeldt hij (d. II bl. 313) dat men hem bij Wallenstein on Tilly voel gebruikt had, en dut hij in 1030 zonder openlijke zending, doch op last zijner meesters, naar Woenon gezonden is om den keizer tot bet bewaren eoner stipte onzydighoid te bewegen, waartoe zij zich van hunne zijde insgelijks verbinden wilden; daarenboven had hij nog bijzondere instruction van de koningen van Bohemen en don prins van Oranje. „Hadde yemandt (vervolgt hij) hier in loco ende in do regering zijnde bij deze bediening oonigh voordeel ofte core in te loggen konnen sien, of vinden; ten soude tot Aitzema niet goraeekt hebben: maer men sach wel, dat het oen scer hatelijcke ende gevaerlijcke saecke was aan te gaan, omdat Vranekrijek etule alle Fransgesinde in dezen Staat sulx mishaegde.quot; Te Woenen ontving hij vele blijken van genegenheid; ook scheen hij wel te zullen slagen, doch de Spnanschen wisten het doel zijner zending te verijdelen, en dcFransche gezant Charnacé toonde zicli hoogst ontevreden, zoodat hij zonder iets verrigtte hebben, naar Hamburg wederkeerde. Hetzij dat hij te Wconcn moer had willen doen dan hem gelast was; hetzij dat zijne bekwaamheden hem vijanden gemaakt hadden; hetzij Frederik Hendrik zich te vroeg over cenige zaken had uitgelaten, waarvan Aitzema de schuld moest dragen, — hij verviel in ongenade en moest sedert met don luiat van allen worstelen. Hierbij kwam de verdenking, dat hij te Regensburg den nieuw gekozen rooniseh-koning had gecongratuleerd, dat in Engeland (volgens schrijven van van Beveren) hoogst euvel was opgenomen, maar vooral omdat hij zioh, benevens Simon van Beaumont en Anthony Octgciis, mot Ameland door den keizer had laten boleenen en omkoo-pon. Dien ton gevolge geraakte zijn persoonlijke veiligheid in gevaar; men zocht zich van hem en zijne papieren, namens de Staten-Generaal in Hamburg te vorzekoren; de Staten van Friesland magtigden het hof vnn justitie om tegen hem, schoon afwezend, oen regtsgeding aan te vangen. „Allo concurreerden om hem odieux te maken, men fomenteerde en susciteerdo de gemeente dagelijks door fameuse gedeelten, gedrukte discoursen, brieven en andere wagen- en schuitenpraatjes.quot; Aitzema vlugtte naar Praag. Hier werd hem, meldt zijn neef Lieve , die bom mannelijk verdedigde , vorwetou, „ dat hij mot suleken ijver en getrou- |
A1X-AKK
|
wigUeijilt de nontralitoit gourgoord hnd, wnnvtegon Frankrijk soo-wel als Spanje, doch uit vorschcijden principes waren.quot; Dat hij niet impetreerde, wat hij verzocht, was geen crimen,'t was ook niet vroemt, dat hij niet impetreerde, want op een cn dezelve tijd als hij aanhielt om de neutraliteijt ofte goede correspondentie, doen ginck men brandtschatten het landt van Gulick ende het rijck Aken. Ende de minister die hier in dien tijdt het meeste gezach hadde, zeijde recht uit dat het desseijn van deze neutraliteijt was niet als om hij gelcgentheijdt te veiliger te mogten schade doen. Edoch het was goed of quaat, dat stont Aitzema niet te examineren; hij dede zijn last, en is noyt aangewcsen dat hij daar buiten was gegaen quot; Allen die over Aitzema geschreven hebben, noemden hem in navolging van Hooft, een overbe-kwaam man. De keizer beuoemde hem tot vrijheer. Hij stierf te Weenen in 1637 en werd in de kerk der Predikheeren (hij had de R. C. godsdienst omhelsd) begraven. Men leze over hem J. Casauboni Epist 412 , 414.434; M. Crusius, Memorah. Akss. p. 17; Barman, Syll. Epist. II p. 439. Hocufft, Pain. p, 120. Voorts Scheltema, Aitzema eu Meermans Pruefat. \oov Aitze-ma's Regtsgel. werk p. 111. AIX. Voormalige hoofdstad van Provence, in Frankrijk, tegenwoordig hoofdplaats van het departement Boaches du Khone, werd in het jaar 120 door Cnejus Sextius gesticht en toen om de daar aanwezige minerale bronnen. Aquae Sextiae genoemd. Zij is cene middelmatige, volkrijke en welgebouwde stad; telt 17,000 inwoners, ligt aan de rivier de Arc, in eene aangename vallei, en drijft eenen aanzienlijken handel. Aix is de zetel van den aartsbisschop van Arles, bezit eene academie voor regts- en godgeleerdheid , en eene industrie-school, een museum cn eene openbare bibliotheek van 100,000 boekdeelen en 1100 handschriften. In de kerk der Minnebroeders is de graftombe van den marquis d'Argcns, en niet ver van de stad ligt Sallon, waar de begraafplaats van Nostradamus, die in de XVId® eeuw leefde, eu door zijne voorzeggingen beroemd is, vertoond wordt. Bij deze stad behaalde Gajus Marius, in het jaar 658 van Rome, of 101 voor Christus , de beroemde overwinning over de Teutonen. Deze barbaren, vereenigd met de Cimbren, ten getale van 300,000 man, geducht door verscheidene overwinningen over ver afgelegene volken, werden, na reeds drie malen de Romeinsche keurbenden tot wijken gebragt te hebben, de eersten hij Aix en de laatsten bij Veralles, door Marius geheel verslagen en vernietigd. AJACCIO OF AJAZZO. Hoofdplaats van het aan Frankrijk behoorende, cn daarvan een departement uitmakende eiland Corsica, aan de zamenvloeijing der riviertjes Terignano en Nesto-nico, en aan den zeeboezem van denzclfden naam, met eene goede haven, die door een kasteel beschermd wordt, doch wegens de vooruitstekende rotsen niet zeer veilig is. Er is een bisschopszetel, koningklijk geregtshof, en handel in wijn en olie; de stad telt meer dan 9000 inwoners. Zij is de geboorteplaats van Napoleon en van eenige leden zijner familie. Men viseht in de golf koraal en sardijnon. A JOUR plaatsen, (een edelgesteente) heet hetzelve zoodanig inhcchten, dat de rand alleen bedekt wordt, doch beide de zijden zigtbaar zijn en alzoo doorschijnend blijven. Men wendt deze wijze van zetten voornamelijk bij brillanten aan. (Verg. het art. diamantslijpen.) AJUIN ook wel Uije. {Allium Cepa, L.) Deze plant, die in de maanden Junij en Juli] bloeit en tot de natuurlijke familie der Liliaeeën (Endl.) behoort, wordt veel om hare bollen gekweekt, welke, zoowel raauw als gekookt, tot de algemeenste toespijzen behooren, en in gedaante en kleur menigvuldig afwisselen. De verscheidenheden welke daardoor ontstaan, worden meestal naaide plaats gcheeten, waar zij bijzonder goed tieren. Zoo kent men o. a, Staatsburger, Hollandsche, Brunswijksche, Bamberger, Zeeuwsche, Erforter, Florcntijner Uijeu enz. — Eene andere soort van het geslacht Allium , wier bollen op het land overwinteren kunnen, heeft men Winter-Uijc (Allium Jislulosum, h.) go-heeten. Men wil dat deze soort van Siberie afkomstig zij. Ook zij bloeit van Junij tot Augustus. O. AKAKIA. (Zie Acacia.) |
AKBAR, (d. i. de zeer groote) eigenlijk Dshelal ed Dien Maimed, was Mongoolsch keizer van Hindustan en volgde zijn vader Homajun in de regering op. Hij werd geboren te Amarka, in 1542. In zijn 13« jaar besteeg hij den troon en had reeds dadelijk te kampen met de eerzuchtige plannen zijns voogds Beiram Kan. Door zijne krijgsdapperheid cn wijsheid versloeg hij zijne binnen- en buiteiilandsche vijanden, herstelde het rijk, ja kan bijna als do grondvester daarvan worden aangemerkt. Hij breidde deszelfs grenzen uit van den Indus tot den Ganges en van de Himalaja tot Dcccan. Hij ^sstigde zijn hoofdverblijf te Agra, dat naar hem ook Akbarabad genoemd werd. Hij beoefende vooral wetensetiappen en kunsten , en hield zich onafgebroken met de inwendige verbetering van het rijksbestuur bezig, waartoe hij zooveel mogelijk de naauwkenrige kennis van zijne landen, volken cn hunne bestaanmiddelen poogde te erlangen. Zijn vizier Abul Faril heeft in de Akbar Nameh de geschiedenis der 46 eerste regeringsjaren van zijn grooten meester beschreven. Een gedeelte van dat werk, onder den titel van Ajin Akhari of de instellingen van Akbar, bevat ecu grondig overzigt van hetgeen voor het rijksbestuur verrigt is. Er bestaat daarvan eene Kngel-sche vertaling van Gladwin. — Akbar stierf na eene 49jarige regering in 1605 en werd te Agra begraven, waar zijne prachtige graftombe nog de opmerkzaamheid des reizigers trekt. AKELEI. {Aquilegia.) Een tot de natuurlijke familie der Ranunculacccn behoorend plantengeslacht, waarvan eenige soorten als sierplanten in onze hoven gekweekt worden. Hiertoe behooren; Aquilegia Alpina, L., Aquil Pi/renaica, De G. (van de Alpen en Pyreneenafkomstig), Aquil. atro-putqmrea, W., Aquil. Siberica, Lam., (beiden uit Siberie), Aquil. Canadensis, Tj., (uit Noord-Ame-rica), Aqtiil. Vulgaris, L. (die ook in ons Vaderland in het wild voorkomt) enz. De bloemen, die gewoonlijk in de maanden Junij en Julij ontluiken, en nu eens paars, dan weder rood of blaauw van kleur zijn, staan meestal aan den top van een min of meer vertakten bloemstengel bij elkander, en hangen een weinig over. Zij zijn aan de gespoorde bloembladen gemakkelijk te herkennen. O. AKEN. Hoofdplaats van het distrikt van dien naam (dat op 76 vierkante mijlen, in 11 onderdeelen of kreitsen, 402,000 inwoners bevat, waaronder 389,000 Roomschen, 11,000 Evangelischcn, eenige Doopsgezinden en 2800 Joden geteld worden), in het Pruissische groot-hertogdom van den Neder-Rhijn met 2800 huizen en 47,000 inwoners, ligt tusschen den Rhijn en de Maas, ongeveer 8 uren van den eersten en 4 uren van de laatste verwijderd, alleraangenaamst in een vrolijk dal, omgeven van schoone heuvels. Men vindt reeds sporen van het bestaan dezer stad onder |
AKE
95
|
de Romeinen, aan welke zij ten tijde van Caesar en Drusus bekend was. Plinius vermeldt haar onder den naam van Vetera. Volgens sommigen werd keizer Karei de Gioote hier in 742 geboren; hij stierf er in 814. Welke vrijheden hij en meerdere keizers aan deze rijkstad hebben gegeven, blijkt zelfs uit het gezegde: „dat de lucht te Aken vrij maakte, zelfs hen die in don rijksban waren;quot; door 48 keizerskrooningen (tot in 1558) opgeluisterd, bewaarde zij aanzienlijke rijkskleinooden , die sedert 1795 zich in Weenen , en thans in do keizerlijke schatkamer bevinden. De burgers waren door het goheele rijk vrij van land- en krijgsdienst, gevangenis , tollen en andere uitgaven welke reizende kooplieden dikwerf moesten betalen. In de middeneeuwen telde deze vrije rijksstad meer dan 100,000 inwoners; het overbrengen van do keizerskrooning naar Frankfort aan den Main, de godsdiensttwisten der XVIJquot; en XVIIdo eeuw, een grooto brand die in 1656 wol 4000 huizen in do asch legde, en andore oorzaken bragten do stad langzamerhand moor in verval. Door don vrede van Lunoville (9 van Sprokkelmaand 1801) die den linker Rhijnoever van Duitschland afnam, kwam do stad aan Frankrijk, en was tot aan den val van Napoleon do hoofdplaats van het departement van do Roer. Bij der stadsFranschon naam Aix, heeft men, om ze van andere gelijknamige plaatsen te onderscheiden, la chapelle gevoegd. Eeno bron met het koperen beeld van Karei den Grooten, versiert de markt. Het zeer oude raadhuis, eenmaal, toen hot nog paleis was, in 882 door de Noormannen verwoest, doch naderhand (in 993) hersteld, bezit in deszelfs hooge vorwulfde zalen een aantal overblijfselen van oud Duitsche kunst enz. Do oudheden van Aken kan men beschreven vinden bij Nolten, Archaeoloyische Beschreibung der Münsler-oder KrBnungkirche zu Aachen; aldaar, 1818, en Quix, Geschichte der Stadt Aachen; aid., 1841 Omtrent de minerale baden vergelijke men het art. bronnen (minerale'). AKEN. (Vrede van) Deze maakte oen einde aan een der bloedigste oorlogen die in de vorige eeuw Europa beroerden en aanvankelijk bet goheele Statenstelsol van Europa mot oplossing bedreigde. Karei VI keizer van Oostenrijk had roods in het jaar 1713 eeno erfopvolging voor zijn rijk bepaald, volgens welke do gezamenlijke Oostenrijksche Staten, onverdeeld, volgens hot rogt van eerstgeboorte, maar alleen bij gemis van mannelijke nakomelingen , aan de vrouwelijke zouden overgaan. Hem word echter in 1716 een zoon geboren, die spoedig stierf, en in 1717 eeno dochter, later do beroemde Maria Theresia. Zij zoude derhalve do eenigo erfgename der uitgestrekte Oostenrijksche Monarchie worden, en om haar dit te verzekeren, liet Karei VI zijne regeling der erfopvolging, onder den naam van Pragmatieke Sanctie bekend, door do verschillende standen dos rijks aannemen. Dit had plaats van 1720 — 1723. De keizer verlangde echter nog betere waarborgen voor het naleven zijner erfwetgeving, en meende haar weinig verzekerd, zoolang zij niet door buitenlandsche hoven erkend was. Door do staatkunde werden hiertoe alle mogelijke middelen aangewend, opofferingen gedaan, en men verkreeg ton slotte dien waarborg van de voornaamste Europesche Hoven. Toen Karei VI echter in 1740 stierf, waarmede dc Oostonrijkschoof Habsburgsche mannenstam een einde nam, worden deze waarborgen en beloften spoedig vergeten. I'ruissen, Frankrijk en Spanje vcreenigden zich en ondersteunden de eischon en aanspraken van Karei Albert, Keurvorst van Beijeren. Hot was dezen hoven daarbij echter slechts om eigene vergrooting en overweldiging to doen. Het tijdstip tot omverieworping der Oostenrijksche monarchie scheen namelijk thans gekomen. Frederik II haakte naar het bezit van Silesie; Karei Albert van Beijeren maakte aanspraak op het Keizerrijk, volgens een testament van keizer 1' erdinand I; Spanje bewees zijne regten uit oude verdragen; Saxen eischte het gehoole Keizerrijk, op grond dat koning Augustus III gehuwd was met de oudste dochter van keizer Joseph I. Frankrijk, Beijeren, Spanje en Saxen vcreenigden zich alzoo in een geheim verbond te Nymphenburg (18 Mei 1741), waaraan zich later ook Pruisson aansloot. Het behoeft geen betoog, dat de Oostenrijksche monarchie in groot gevaar verkeerde. Do verbondenen streden in don aanvang met goed gevolg, inzonderheid onder den maarschalk Belle-Isle, die naar Duitschland gezonden was. Het was intussehen natuurlijk dat do overige mogenheden vooral de zoogenaamde zeemagten, deze worsteling niet lang |
onversehillig konden aanzien. Engeland sloot 24 Junij 1741 een Subsidien-verdrag met Oostenrijk en verzamelde in 1742 een leger in do Oostenrijksche Nederlanden. Door Britsehen invloed bleven ook Nederland en Sardinië op de Oostenrijksche zijde, terwijl zij ook later aan den oorlog deelnamen. Zoo breidde zich de krijg niet slechts over geheel Europa, maar ook op zee en tot in de Fransehe, Spaansche en Engelsche koloniën uit. ïen slotte nam hij echter voor do Oostenrijksche monarchie een gelukkigen koor. Beijeren werd door do Oostenrijksche wapenen overheerd en toen nu Karei Albert in 1745 gestorven was, en Frans, echtgenoot van Maria Theresia en groothertog van Toscane, hierop tot keizer verkozen werd, kwam weldra een algemoone vrede tol stand. De onderhandelingen daartoe werden geopend te Aken, in April 1748. De preliminariën, of voorloopige vredesvoorwaarden, tusschen Frankrijk en de zeemogenhoden, werden den 30s'-'quot; April getce-kend, waarbij zich den 25»''-'' Mei ook Oostenrijk voegde. De onderhandelingen duurden oehter nog den geheolen zomer. Het eigenlijk vredesverdrag kwam te Aken den 18Jquot;'October tot stand, tusschen Frankrijk en do zeemagten, waarbij zich Spanje, Oostenrijk , Genua en Sardinië voegden. De hoofdvoorwaarden van dit merkwaardig vredesverdrag waren: a. Wederzijdsche teruggave der door Frankrijk en Engeland gemaakt veroveringen, die meest plaatsen in do koloniën betroffen; b. afstand van Panna, Piacenza en Guastalla aan Don Philip, prins van Spanje en zijne mannelijke nakomelingen; c. hernieuwde toekenning aan Sardinië van eenigo gedeelten van het Milane-sche; d. toekenning van het voor vier jaren aan Engeland; e. de bevestiging van Duinkerken aan do landzijde; ƒ. waarborging van Silezio en Glatz aan Frederik II; g. waarborging der pragmalike sanctie ten behoeve van Oostenrijk; waarborging der Britsehc troonopvolging ter gunste van het huis Hanover. De voornaamste gezanten op het vredes congres te Aken waren voor Frankrijk: graaf de St. Severin en la Porto du Theil; voor Groot-Britannio, do graaf Sandwich; voor Oostenrijk, graaf von Kaunitz Rittberg; voor Holland; graaf Bontinck, baron van Wassenaar, Hasselaar, Burgemeester van Amsterdam, baron van Borsole, en Onno Zwier van Haren; voor Spanje, Don doLeria; voor Sardinië, Dou Ossorio; voor Genua, de Markies Doria. Wanneer men bij dezen vrede dien van Diesden (25 December, 1745) voegt, tusschen Oostenrijk, Pruissen en Saxen, en die van Fiissen (22 April 1743) tusschen Oostenrijk en Beijeren, zoo ziet men daarmede den algemoenen vrede van Europa weder hersteld, bijna op denzelfdon voet waarop die voor het uitbrekon van dezen geweldigen oorlog bestond. Oostenrijk, welks vernietiging men beoogde, verloor ten slotte wel Silesie, maar schoen in velen opzigten als verjongd en krachtiger dan vroeger uit dezen strijd te zijn opgekomen. (Men zie over oen en ander: Hoeren, Handbuch der Geschichte desEuropaischenStaatensijstems.il Th. initio-, Rotteck, Weltge-schichte. Th. VIII, 207, sqq. Het vredesverdrag zelf inRousset, Recueil Historique d'actes, négociations, mémoires et traités etc.; Amst, 1752. Voll. XX. 147, sqq.) W. R. B. AKENSIDE, (Mauc) auteur van een gedicht, dat grooten opgang gemaakt heeft The Pleasures of Imagination. Ook gaf hij eenigo schriften over de geneeskunde in het licht. Hij was in 1721 te New-Gastle-upon-Tyne geboren, promoveerde in 1744 te Leydon en oefende do geneeskunst uit te Northampton , Hamp-stead en later in Londen , waar hij in 1770 als lijfarts der koningin overleed. Zijne latere gedichten zijn van minder beteekenis. Dyson gaf zijne dichterlijke werken in 1772 te Londen uit. Eene latere uitgave is van 1807. AKERBLAD, (Jan David) een Zweed, werd reeds zeer vroeg toegevoegd aan de Zweedsche ambassade te Constantinopel, waarbij hij eindelijk secretaris werd. Deze betrokking gedoogde dat hij vele belangrijke reizen door liet Oosten deed, en opmerkingen nopens een gedeelte van hetzelve (Jeruzalem en Troës) mededeelde, die zijn opgenomen in do Duitsche overzetting van de reis van le Chevalier, door Lentz uitgegeven. Omtrent 1800 leefde Akerblad te Göttingen; vervolgens als zaakgelastigde te Parijs ; eindelijk te Rome, waar hij in hooge gunst stond bij de hertogen van Devonshire en 8 Februarij 1819 stierf. Hij was oen uitstekend oudheidkundige en had groote ervarenheid in de Oostersche en |
96
Wcstersche talen, wnnrvan o. a. ten bewijze strekke zijne; Lettre a AT. Siloestre de Sacy sur Vécrilure cursive Co;)(e(Mag.Encycl. T. V. 1801); Letlte a M. de Sacij sur I'inscription Eyyptienne de Rosette (ibid., 1802, T. Ill); zijn berocmilo Notice sur deux inscriptions en curacteres Runiijues trouvees a Vemse el sur les Varanges, avec les remarques de M. l'Ansse de Villoison (ibid., 1804, ï. V.) en zijne Inscrizione grcca sopra ana lamina (li piomho trovalo in tin sepolcro mik Viciname d'Atene. (Rome, 1813, 4°.) Zijn laatste werk was f.ettre sur une inscription Phénitienne trouvée a Athines (Rome, 1814, 4quot;), geschreven aan den Eussisehen diplomaat Halinski. Het Institut national van Parijs had hem onder zijne eorrespon-donton opgenomen.
AKIURGIE. (Zie heelkunde.)
AKKERAARDE noemt men de bovenste, meer of minder bruin-zwarte aardlaag van een bebouwd veld, waaruit de gewassen hoofdzakelijk hun voedsel putten. Zij bestaat uit een mengsel van onbewerktuigde stoffen (zouten gevormd door chloor, zwavelzuur, phosphorzuur, kiezelzuur, koolzuur en somtijds salpeterzuur met kali, natron, ammoniak, kalk, talkaarde, aluinaarde cn do oxyden van mangaan en ijzer) met vergane en rottende overblijfselen van plantaardigcn en dierlijken oorsprong (voornamelijk planten-overblijfselcn, humnszuur, hurauskool en harsachtige stoffen). (Vergel. Handwllrterb. d. reinen u. angew. Chemie von Dr. Licbig, Dr. Poggendorffu. Dr. Wohlcr; Braunschweig, 1842. Analyse der Bodenarten in Anleitung zur qualitativen chemische Analyse van Br. C. R. Fresenlus; Braunschwcig, 1845).
AKKERBOUW. Onder het woord akkerbouw in engcren zin, verstaat men dat gedeelte der landhuishoudkunde, hetwelk zich in het bijzonder bezig houdt niet de veranderingen, die do grond door den aanbouw van nuttige gewassen ondergaat, en de middelen aan de hand geeft om zijne gehcele of gedeeltelijke uitputting le herstellen of te voorkomen. Ten onregtc gebruikt men hetzelfde woord wol eens om de landhuishoudkunde in haar geheelen omvang aan te duiden, daar de akker- of landbouw, zoowel als de ooftboomteelt, warmoezerij enz., slechts als ondcrdeelen dezer laatste mogen beschouwd worden. Buiten de veeteelt mag gewis de akkerbouw de oudste kunst geheeten worden, waarmede het mensehelijke geslacht zich heeft bezig gehouden, daar het den eersten bewoners onzer planeet reeds als pligt werd voorgeschreven , den hun toevertrouwden grond te bewerken en geschikt te maken, om datgene voort te brengen, wat hen later voor hongersnood behoeden zou. Raadplegen wij nu de geschiedenis, dan springen ons terstond de menigvuldige omwentelingen in hot oog, waaraan de akkerbouw sedert dien tijd blootgestaan, en do verbeteringen welke zij daardoor langzamerhand heeft ondergaan; verbeteringen die grootendeels moeten worden toegeschreven aan den invloed der natuurkundige cn natuur-historisehe wetenschappen, en hem eigenlijk eerst van oen handwerk tot eene kunst verheven hebben. De eigenlijk gezegde akkerbouw kan in twee groote doelen worden onderverdeeld , waarvan het eene agronomie en het andere plantencultuur geheeten wordt. — De agronomie maakt ons bekend met de verzameling van leerstellingen welke aan de natuurlijke historie in ruimeren zin, de natuurkunde, scheikunde en werktuigkunde ontleend, op de cultuur van den bodem van toepassing zijn. Zij wordt dien ten gevolge in vier takken gesplitst, waarvan de 1° zich meer bepaaldelijk met de anatomie en physiologic der planten; de 2C met de leer der natuurkrachten welke op den plantengroei van invloed zijn; do 3» met de scheikundige en mechanische bewerking van den grond; en do 4° met de ontginning bezig houdt.
1. De anatomie en physiologic der planten behooren hier slechts in zooverre te huis, als zij de kunstbewerkingen, waardoor de plantengroei moet bevorderd worden, heter loeren begrijpen, en bepalen zich dan ook maar alleen tot de kennis van de structuur tier planten in het algemeen, hare organische en anorganische hestanddeelen, zamenstelling en voeding; hebbende zij, met betrekking tot dit laatste punt, aan te toonen, hoe de in de lucht, do aarde en het water aanwezige grondstoffen en scheikundige verbindingen door assimilatie in do plant overgaan cn haar eene volkomene ontwikkeling verzekeren.
2. Onder de op den plantengroei werkende natuurkrachten komt allereerst de warmte of het klimaat in aanmerking. Hiervan toch
hangt, zoo als ligt te begrijpen valt, grootendeels het grovere werk van den landbouwer af, dat dan ook onder verschillende graden breedte even verschillend is als op eene verschillende verheffing boven den grond. Buiten de warmte, is ook het licht niet zonder invloed, waarom ook aan de behandeling daarvan eene plaats verdient te worden ingeruimd. Beide invloeden zoude men zeer goed ter sprake kunnen brengen bij de behandeling der ligging van een te bebouwen stuk land, daar het hier hoofdzakelijk de vraag geldt, op deze ligging vlak of hellend, open of beschaduwd is; onder welken hoek de zonnestralen daarop invallen enz. Eindelijk mag ook de kennis van den grond hier niet worden over het hoofd gezien, dewijl toch de plant daarin ontkiemt . groeit cn eene vaste standplaats vindt en zij daaruit een groot gedeelte der voedingstoffen put, welke zij tot hare ontwikkeling noodig heeft.
3. De bearbeiding of bewerking van den grond is óf eene mechanische, óf eene chemische. De eerste houdt zich met alle verrigtingen onledig, welke daarin slechts eene physisehe verandering te weeg brengen, zoo als het droog maken of wegvoeren van water bij moerassen, veengrond enz., óf het toevoeren van dit laatste aan dorren heigrond; het mengen van verschillende aardsoorten onder elkander, met het doel b. v. om kleigrond losser of zandgrond vaster te maken enz. Wat dc chemische bearbeiding betreft, deze stelt zich ten doel het land van schadelijke stoffen te berooven of andoren daaraan toe te voegen, welke voor eene bepaalde soort van cultuur onmisbaar moeten gehouden worden. Het is toch een ieder bekend, dat met iedere plant op iederen grond welig tiert, maar op de eene plaats armoedig opschieten, op de andere daarentegen oen rijken oogst belooven zal. Het is de pligt des landmans zooveel mogelijk tot dit laatste bij te dragen; maar om daartoe te geraken zal hij 1quot; naauwkeurig met de scheikundige zamenstelling van zijn grond bekend moeten zijn, en 2° moeten weten, welk voedsel eene bepaalde kweekplant noodig heeft. Hieruit zal het hem blijken, welke veranderingen hij zijn land zal moeten doen ondergaan ; ol hij dit aan sommige stoffen armer, of aan anderen rijker maken moet. De leer der bemesting en van het braak liggen vindt natuurlijk hier hare plaats.
4. Het laatste gedeelte der agronomie handelt over de ontginning. Hieronder verstaat men het vatbaar maken voor de cultuur van een stuk land, dat nog nooit bebouwd werd, door de mechanische verwijdering van de hindernissen, welke bet onvruchtbaar maken.
Do tweede groote afdccling van den akkerbouw is toegewijd aan de leer van de plantencultuur of den aanbouw der nuttige planten. Deze heeft men in twee takken, een algemeen en een bijzonder gedeelte gesplitst. In het algemeene gedeelte wordt over de verschillende kunstbewerkingen gehandeld, welke in acht moeten genomen worden om een zoo ruim mogelijken oogst te kunnen hopen. Daarin wordt dus gemag gemaak t van de keuze van het zaad, de diepte waaropmen het moet uitzaaijen en de zaken welke men daarbij in acht moet nemen; het verplaatsen der gewassen, hunne verpleging, beschutting , behandeling, het inzamelen van den oogst enz. Het speciale gedeelte leert de cultuur der nuttige planten ieder afzonderlijk, tot in de kleinste bijzonderheden kennen. Hiertoe behooren de graanvruchten, zoo als de tarwe, rogge, haver, gerst, gierst, maïs, rijst en het kanariezaad; de peulvruchten, zoo als de erwten, boenen, lupie-nen, linzen, de boekweit; de oliegevende gewassen, zoo als het winter- en zomer-koolzaad , het winter- en zomer-raapzaad , de slaapbollen, de mosterd, dc zonnebloem; de planten wier vezels tot het vervaardigen van kleedingstukken gebezigd worden, zoo als het vlas, de hennep, de brandnetel, het Nieuw-Zeelandsche vlas; de planten, die ecnige kleurstof leveren, zoo als de meekrap, de wecde, de wouw, de saffloer, de indigo, de scharlakenbes {Phytolacca decandra, L.); de specerijachtige gewassen, zoo als de hop, de mosterd, de karwei, de venkel , de anijs, do koriander , de saffraan, do uijen, dc peperwortel; de planten, die zelve, of wier deelen als surrogaat voor de koffij gebruikt worden, zoo als de suikerij , de aardamandelen , do Astragalus baeh-cus, L., de tabak, de kaarddistel en het zeepkruid; de kooldra-gende en koolgewassen, zoo als dc aardappelen, aardperen, de biet, de rapen, de peen , de bloemkool en andere koolsoorten;
AKK—ALB
97
|
tie voedergewassen, waaronder behooren de verschillende soorten van klaver, de esparceta, de erwten, wikken, de pompoenen, de maïs, de duivenkervel enz. Verder het raygras, het dodde-gras, het renkgras, het beemdgras enz. Ouder de werken welke over den akkerbouw in naauwere betee-kenis handelen, voeren wij aan: Thiir, Grundsdlze der ralionelkn Landwirthschaft (4 lide; Berlin, 1809—1810); Sehwerz, Anhi-hmg zum pralclischen Acterbau (2. And., 3 Bde.; Stuttg. u. Tiib., 1836—1837); Koppe, Unterricht in Ackerbuu nnd Vieh-zucht (3. Aufl., 3 ïhle.; Berlin, 1841); Metzger, Pflanzenhumh (2 Abth.; Heidelb., 1841); Solly, Agncullur-chemie (aus dem Engl.; Berlin, 1844); Liebig, Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur nnd Physiologic (6 Aufl.; Braunschweig, 1846); Lange thai, Lehrhuch der landwirthschaft. Pflanzenkunde (2. Aufl., 2 Thle.; Jcna, 1847—1150); Pabst, Der landwirthschaftl, Pflanzmbav. (3. Aufl.; Darmstadt, 1847); Sehleiden, Die PJlanze und ihr Lehen (2. Aufl.; Lpz., 1850J; Sehleiden, Physiologic der Pflanzen und Thiere, und Theorie der P/lanzenkidtur. (in Enclyeo-paedie der gesammton thooretisohen NatnrwissenschaflTen In ihrer Amwendung auf die Landwithschaft; Braunschweig, 1850.) O. AKKERVVANGIE. (Zie rcuhwortel.') AKKOOI, oorspronkelijk Acquoi. Voormalige baronnie en dorp, rondom in korenlanden gelegen, werd in 1140 gesticht door Jan VIII, heer van Arkel, na oenen kruistogt naar het Heilige Land. In 1585 is hier de geleorde Cornelis Janssenius, naderhand bisschop te Yperen , geboren. ALAIMUS. (Marcus antonius) Een van de meest beroemde Siciliaansche geneeshceren, in 1590 geb. en in 1610 te Messina gepromoveerd. Hij zette zich te Palermo neder, waar bij door eene buitengewoon gelukkige practijk spoedig algemeene achting verkreeg. Hij stierf, 72 jaren oud , in 1662. Hij heeft vele werken nagelaten. Zie Mongilon's Bibl. Sicul. T. II. 32 seq. ALAMANNI. (lcioi) Deze door de welluidendheid zijner rijm-looze verzen beroemde dichter, werd in 1475 uit een adellijk geslacht te Florence geboren, en ging reeds in zijne vroege jeugd met Rucellai, ïrusino en andere ijverige bewonderaars der oude letterkunde vriendschappelijk verbonden aan. Door geboorte zoowel als door verdienste werd hij bekend bij den kardinaal Julius do Medicis, die gedurende do laatste helft der regering van Leo X, in diens naam te Florence regeerde en deu dichter leerde hoogachten. De drukkende dwang welken de kardinaal den burgers van Florence oplegde, bijzonder do wet waarbij het hun, ter herinnering hunner afhankelijkheid, onder zware straf verboden was wapenen te dragen , had vooral verscheiden jonge lieden van adel zeer verbitterd. Onder dezen was ook Alamanni, die om de patriotten den vriend vergat en niet alleen deel nam aan eenezamen-zwering tegen den Kardinaal, maar zich ook zou verbonden hebben, om hem met eigen hand van kant te maken. De zamenzwcriug werd ontdekt en Alamanni moest zich redden door de vlugt. Na velerlei lotgevallen, vestigde hij zich in Frankrijk, waar Frans I, een groot vriend der Italiaansche dichtkunst, hem zeer gunstig ontving, met de orde van den heiligen Michael vereerde en hom tot belangrijke gezantschappen gebruikte. Bij hot huwelijk van Hendrik, hertog van Orleans (naderhand Hendrik II), mot Catharina de Medicis, werd Alamanni tot hofmeester aangesteld en zoo rijkelijk beloond, dat hij veel besparen en zijne familie goed verzorgen kon. Do schriften van Alamanni bestaan uit treurzangen, herdersdichten, schampdiehten en lierzangen, benevens oen treurspel Antigone en werden het eerst gedrukt te Lyon bij Gryphius; vol. II 532; vol. II 1533. Ook het eerste deel afzonderlijk bij Giunti 1532 en beide doelen tweemaal te Venetie in 15 3 cn 1542. In weerwil van deze menigvuldige uitgaven , werden zijne werken onder Clemens VII te Florence (de reden was waarschijnlijk de staatkundige ketterij van den schrijver) verboden en zelfs te Rome openlijk verbrand. De meeste goedkeuring heeft Alamanni verworven door zijn leerdicht over den landbouw (Ja Cultivazione) 't welk zes boeken rijme-looze verzen uitmaakt en aan Catharina de Medicis is opgedragen met oen brief, waarin hij haarvorzoekt het stuk van Frans I te overhandigen. De schrijver schijnt meer met Virgilius om den prijs tc willen dingen, dan hem na to volgen. Zijn stijl is fraai cn zuiver; hij is volkomen meester van het ondcrwep en vele plaatsen van het werk kunnen gerust met den Romeinsch dichter vergeleken worden. Zijn heldenromans in verzen Llt;: Arvachide en G er one il Cortese hebben I geen opgang gemaakt. Alamanni trouwde in 1516 Alessandre Serristori, eene zeer schoonc vrouw, die hem vele kinderen schonk. Hij overleed in 1556 te Amboise, waarheen hij hot hof gevolgd was. |
ALAMON. (Abdalla) Kalif; regeerde te Bagdad in het jaar 814. Hij beoefondo de storrekunde met vrucht en beschermde dezo wetenschap op allerlei wijzen. Op zijn bevel werd hetgrootc werk van Ptolemaeus, Almagesturn genaamd, uit het Grieksch in dc landtaal overgezet. Hij bepaalde de schuinsheid der ecliptica on bevond dezelve 23° 33'. Er werd ook op zijn last, eene graadmeting, in do vlakte Singar in Mesopotamie nabij dc Roode Zee, ten uitvoer gebragt. ALANEN. (Zie volksverhuizing^) ALANÏ. {Imda Ilelenium, L.) Een tot do 19itc klasse van Linnaeus en de natuurlijke familie der Synanthereën bohoorend gewas, met een stijven, 3—5 v. hoogen, van boven vertakten, ruigon stengel; eironde, gezaagde, van onder viltig-behaarde bladen, waarvan de hoogoren ongesteeld, dc lageren daarentegen gestoeld zijn; gele, 5—-7 Nod. duim breede bloemhoofdjes en oen vleezigen, vertakten, zeer aromatiek riekondon wortelstok. Deze laatste komt onder den naam van alantswortel (Radix Helenii,) in geneeskundige werken voor en wordt als zacht prikkelend, bitter middel veel bij borstkwalen voorgeschreven. Zij bevat volgens analysen van John (Gmelin, Ilandh. der Chemie, II pag. 1288) op 100 deelcn: inulakamfer 0.4, was 0.6, scherpe, wceke hars 1.7, bittere extractiefstof 36.7, gom 4.5, inuline 36.7, houtvezel 5.5, geoxydcerdc extraotiefstof met gestremd eiwit 13,9 en buitendien nog sporen van eene vlugge olie en zouten van kali, kalk en magnesia. Den alant treft men vooral in Midden- cn Zuid-Europa, voel in het wild aan. Bij ons kan men hem onder do twijfelachtige inlandsche gewassen rangschikken. Hij bemint een vochtigen grond en bloeit in de maanden Julij en Augustus. O. ALANUS AB INSULIS. Aldus genaamd, omdat hij uitRijssel geboortig was, zag in die stad in 1128 het levenslicht. Men noemde bem, om zijne in dien tijd wonderbare, alles omvattende, geleerdheid, doctor universalis. Na vele lagere geestelijke trappen doorloopon tc hebben, werd hij eindelijk bisschop van Auxerre; in 1167 deed hij echter afstand van zijne hooge waardigheid en begaf zich in het klooster Clairvaux, waarin hij vroeger Cistcr-cienser monnik geweest was. Zijn dood viel voor in 1202. Men maakte in do 1211quot; eeuw een grooten ophef van zijne geleerdheid, die van dc gewone Aristoteliseh-schoolscho soort was, gelijk men duidelijk kan bemerken uit zijne werken, die in 1653 te Antwerpen zijn uitgegeven. Hij was alchemist cn astrologist, ook cabbalist, dat is: een uitstekend geleerde voor die dagen. Hij schreef tegen dc Waldenzen, Albigcnzen, Joden en Sarraccnen. Beroemd is zijne levensbeschrijving van den heiligen Bornardus. In den monniken-toon dichtte hij een Rythmus contra amorem Veneris-, ook schreef hij tegen Claudianus en wordt daarom ook wol den Anti-Claudianus genoemd. ALARIC. Een beroemde koning der West-Gothon, die niet deze, in het jaar 400 onzer tijdrekening, Italië veroverde. Hij stierfin het jaar 411. (Zie het art. Gothen.) ALARM. Hierdoor verstaat men in de krijgskunst alles wat eene aanmerkelijke cn plotselinge verstoring te weeg brengt in den gewonen gang der zaken of noodzaakt tot het nemen van buitengewone voorzieningen. In tijd van vrede kan er b. v. alarm ontstaan door brand of oproer; in oorlogstijd doorhol onverwacht opdagen van een vijand enz. Om op zulke voorvallen zooveel mogelijk voorbereid te zijn, en geene verwarring te doen ontstaan , wijst men der troepen eénc of meerdere gescbikte alarmplaatsen aan. De beteekenis van andere afgeleide woorden, zoo als alarmering, alarm-slaan, alarm-klok, alarm-stang, (waarmede men in de verte seinen geeft) enz., zal bier geene verdere verklaring behoeven. Di.t. ALAVOINE. (jean antoine) Bouwkundige, geboren te Parijs in 1778, overleden in 1837, vervaardigde het voetstuk van het standbeeld van Lodcwijk XIV te Parijs, herstelde de spits van de hoofdkerk-toren te Roueu, toen die door den bliksem was vernield cn bouwde de gevangenis van La Roquette. ALBA. (Zie^lfoa.) ALBANI, (Francesco) beroemd schilder, in 1578 te Bologna geboren, leerling van Calvaert. een Vlaamschschilder die in Italië woonde en vervolgens van de Carrachi. Zijn beide medeleerlingen waren Guide Reni, de vriend zijner jeugd en Dominico. Albani |
13
98
tot het Islamismns overgegaan. Dapperheid is een hoofdtrek van hunnen aangeboren aard, waarom ook do Arnauten hot beste gedeelte van het Turkscho leger uitmaken. De heldenmoedige tegenstand der Sulioten (een stam der Albanezen) togen AU van Janina is algemeen bekend. Vergelijk omtrent de Albanezen in het algemeen Cyprien-Robert, les Slaves de la Turquie, 2 vol.; Paris, 1844.
ALBANY. De tegenwoordige hoofdstad van den staat New-York, is op e;éno na de oudste volkplanting in de vereenigde Staten van Noord-Ameriea. Alleen Jamestown in Virginie is ouder; deze werd in 1607, Albany in 1610 gesticht. Hudson zeilde in 1609 de Noord-rivier op, en is, naar men wil, tot aan do zanienvloeijing van den Mohawk-arm voortgedrongen. Dit is cchter slechts een vermoeden. Destijds woonden de Mohecas juist op het punt, waar thans de stad ligt.
Het eerste fort word op een lagergelegen eiland gebouwd; doch tor oorzako van den gedurig terugkeerenden hoogen watei-vloed, wederom verlaten. Iti 1617 werd het fort Oranje opgerigt, en zekere Sebastiaan Croll was de eerste commissaris in dit, destijds Nederlandsche fort.
In hot jaar 1629 werd door do Algemeene Staten van Nederland, een brief met vrijdommen en voorregten uitgereikt aan de patronen, heeren en partioulieren, die zich in Nieuw-Nedorland wilden nederzetten. Uit kracht van dozen vrijbrief word in Oogstmaand van hetzelfde jaar de verkoop van oen landgoed bewerkt voor Kiliaan Rensselaer, koopman to Amsterdam, on stamvader van de, nog ten huidigen dage aidaar bloeijeiule familie Rensselaer.
De invloed en het gezag van dezen man, blijkt nog uit do Nederlandsche documenten in het staats-arehief ter secretarie van Albany voorhanden. Rensselaer had zelf een klein fort op hot Beeren-eiland, en leende op zekeren tijd een aantal kanonnen aan den militairen bevelhebber van het fort Oranje. Hij hield eenen raad van schepenen, en de kommandant van zijn fort vuurde op do vaartuigen die voorbijzeildon zonder het fort to salueren. Zijne residentie heette Rensselaerburg, cn lag vooraan op hot eiland, benedenwaarts van de stad. Do handel van Albany bepaalde zich hoofdzakelijk tot de inlandschc volkeren, die bevers tegen hemden, broeken en rum ruilden. Bij de inwoners waren makelaars aangesteld om huiden aan te koopen, en deze makelaars waren inboorlingen of wilden, naar mate de handels-verrigtingen mot dezen of genen plaats vonden.
In het fort was eene regtbank, bestaande uit de commissarissen zijner onderhoorige ambtenaren, die in Nederland benoemd werden, en dit geregtshof deed uitspraak in alle burgerlijke cn
lijfstraffelijke zaken.
In het jaar 1664 werd het fort door eene Engclsche krijgsmagt, onder den majoor Cartwright, den Nederlanders afhandig gemaakt. Dc heer Kalm, die de stad bezocht, nadat hem door den Engelschen gouverneur Dongar oen vrijbrief verleend was, beschrijft deze als eene kleine plaats , mot twee hoofdstraten, die elkander doorkruisen: in de eene waren alle openbare gebouwen opgerigt; deze was de hedendaagschc zeer breedc Statcn-straat ^State-street). Zij bevatte destijds hot fort, eene regelmatige maar ligte palissadoring, do Engelsche kerk, de markt, de hoofdwacht, hot stadhuis cn de Noderlandscho kerk. Zij had een zeer landelijk voorkomen, vermits elk huis een tuin had en door boomen overschaduwd werd. De ligging aan den waterkant was destijds fraai; men zag aldaar drie dokken , het lage, midden- en hooge dok genaamd; het eerstgenoemde heette ook Koningsdok. De schepen werden door middel van zatnengebondene kauoos, met platte dekken , ontladen. Do stad hooft aanmerkelijke veranderingen ondergaan. Waar thans de Fox-street de Pearl-street doorsnijdt, was eene diepe gracht, over welke eene brug was aangelegd; andore grachten doorsneden de stad in gelijke rig-iingenmet do rivier; deze zijn thans allo gedempt. Vele struten zijn nieuw aangelegd en andere geheel van gedaante veranderd. Dc weide {pasture) was eertijds werkelijk eene weide en waar nu do Lydins-street is aangelegd, was voormaals de legerplaats der Britschc troepen onder Amherst en Abercromhio. Ook gedurende den revolutie-oorlog bood dc stad eene zondeilinge vei-tooning aan; zij was mot palissaden omringd , en had poorten aan den zuid- cn noordkant. Albany was een militaire post, alwaai dc dappere overste van Schalk, een geboren Albaniër , door den generaal Lafayette bestookt werd. Destijds werd de stad als een
schilderde te Home verscheidene geestelijke onderwerpen nnar de cartons van Hannibal Can ache en landgezigten die door waarheid van kleur, helderheid van water en lucht uitmuntten. Vooral worden zijne gebouwen en oude monumenten, die men op vele zijner schilderijen ontmoet, zeer geprezen. Hij heeft dikwerf dezelfde onderwerpen behandeld, b. v. eene slapende Venus, Diana in het bad, Danaë, Galathea, Europa op een stier. In zijne gewijde kunst bragt hij een menigte engelen aan met bevallige kopjes. Men gaf hem den bijnaam van den Anacnon der schilderkunst. Zijn beste schilderijen zijn de vier elementen. Men heeft ook van hem verschillende geschriften over de theorie der schilderkunst, die hooge waarde hebben. Hij stierf in 1660 in den ouderdom van 82 jaren.
ALBANI. Kijke en beroemde familie te Rome, die in de XVIquot;10 eeuw door de Turken uit Albanië verjaagd, zich te Rome vestigde. Daar verdeelde zij zich in twee takken, waarvan de een inden adel van Bergamo, do ander in die van Urbino werd opgenomen.
Deze twee takken hebben der Kerk vele cardinalen en een paus, Clemens XI, geschonken en groote diensten aan kunsten en wetenschappen bewezen. De Villa Albani is rijk aan allerlei kostbare kunsten, vooral door de onvermoeide zorg van den cardinaal Alexander Albani (in 1692 te Urbino geboren en in 1779 gestorven) verzameld. Een groot gedeelte der antiken van dat rijke lusthuis zijn door den beroemden Winkelmann beschreven in zijne Gescliiedenis der kunst. Do Franschen hebben vele schoone stand-bceldou eu bas-reliefs van daar naar Parijs vervoerd.
Twee beroemde leden van dat geslacht verdienen afzonderlijk gemeld te worden.
I. Jan Frans Albani, in 1720 geb., die zeer jong bisschop van Ostia en Velletri en in zijn 27^« jaar cardinaal werd, zich openlijk tegen de beginsels der Franscho revolutie verzette, en de Oosten-rijkschc partij met geheel zijne ziel aankleefde, hetgeen de plundering van het paleis ten gevolge had, toen de Franschen Rome waren binnengetrokken. De cardinaal vlugtte naar zijne abdij de la Grotto, vervolgens naar Napels, waaruit hij bij de nadering der Franschen vlood. Hij begaf zich vervolgens naar Venetië, waar hij medewerkte om Pius VII tot paus te doen verkiezen. Hij stierfin September 1803, te Rome, als deken van het Heilig Collegie.
H. Joseph Albani, neef van den zoo evengenoemden , in 1750 te Rome geboren en sedert 1801 cardinaal. Gelijk vele groote vomcinsche heeren, bragt hij zijne jeugd in ledigheid door, en hartstoglelijk liefhebber der muzijk als hij was, maakte zij van haar zijn eenige bezigheid. Gelijk zijn neef, koos hij do zijde van Oostenrijk togen Frankrijk en zijn vijanden beschuldigden hein zelfs van modepligtigheid aan den vreoselijkcn moord van Basseville. In 1796 was hij te Weenen, om er de belangen van den H. Stoel te bevorderen, maar brieven aan den cardinaal Cassa gevigt, die onderschept cn onder de oogen van het Directoire gelegd waren, gaven den opperbevelhebber een voorwendsel om den wapenstilstand te breken en Rome in te nemen. Albani verloor de belangrijke prebenden die hij in Opper-Italie bezat en zelfs word zijn palcis verbeurd verklaard. Hij hield langen tijd zijn verblijf te Weenen cn keerde in 1814 naar Rome terug, waar hij terstond secretaris der brieven cn vervolgens pauselijk legaat te Bologna werd. Bij do troonsbeklimming van Pius VIII, werd hij secretaris van Staat, welke plaats hij na do verheffing van Gregorius XVI verloor. Onder dezen word hij ook tot belangrijke waardigheden en betrekkingen geroepen en nog in 1848 bekleedde hij den eer-vollen post van bibliothecaris dcrH. Kerk; ofschoon zeer bejaard, had do cardinaal toen nog een grooten invloed, hoewel hij wegens zijne gehechthoid aan Oostenrijk ook vele vijanden had.
ALBANIË, door de Turken ook Amant genoemd, is een uitgestrekt landschap in Europiseh Turkije, dat aan Dalmatic , Servië, Macedonië , het koninkrijk Griekenlanden de golf van Venotie grenst; omtrent 30 mijlen lang cn 20 breed, en zeer volkrijken vruchtbaar is, inzonderheid in wijn. Eertijds maakte het oen gedeelte uit van Maecdonie, en bevatte ook Epirus (Albania inferior genoemd) cn het eiland Corfu in zich. De merkwaardigste plaatsen dezes landschaps zijn: Durazzo, Scutari, Janina. De inwoners, wier aantal bijna 2 miliioen beloopt, maken een cigendominclijk volk uit, de Albanezen of Arnauten, afstammende van de oude Illyriers, doch vermengd met Grieken en Slawcn. Voormaals waren zij allen Christenen, doch sedert den dood van Scanderbeg, hunnen laatsten vorst, zijn er velen
ALB
99
|
(Ier gowigtigste punten in de Vcrcenigilc Staten aangemerkt. liet was de sleutel van het Noonlen en naar liet Westen, het punt van waar ile Independenten Mont-renl en Quebee bedreigden, alsmede den Britscheu hoofdpost aan de Canadasche moren. Onder do oude gebouwen van dien tijd , is onder andoren het hoekhuis indeStaten- en Parolstraten, Lindinshouse genaamd, nog aanwezig. De gebakkon steenen, waarvan do eerste huizen gebouwd werden , waren uit Nederland aangevoerd geworden. Een hoekhuis in de Parolstraat draagt nog het jaargetal 1725; oudere huizen huizen zal men er bezwaarlijk vinden. De huizen van den generaal Schuijler, van don generaal ten Brooek en van den patroon Rensselaer bewijzen den goeden smaak en don praehtigon levenstrant dor vermogende Nederlaudscho familion van dien tijd. Do bevolking van Albany is snel toegenomen: in 1790 waren er 3506, in 1800, 5349, in 1S10, 10,762, in 1820, 12,541, in 1825, 15,974 on 1830, 24,216 inwoners; tegenwoordig moer dan 42,000. Ten tijde van Kalm handelde do stad met 40 vaartuigen. In 1828 bezat zij 550 schepen, waaronder 16 stoomschepen. benevens 66 vlsseliers- en oestorsehuiton. Tegenwoordig is Albany door hare gunstige ligging voor handelswegen, eeno der blooljendsto steden der Voreenlgde Staten en een hoofdpunt van don handel dor steden aan den zoo-oever met die in het Noorden en Noordwesten. Do country, waarvan Albany de hoofdstad is, bevat 31 Hngl. □ mijlen en telt omstreeks 70,000 inwoners. Behalve Albany zijn do voornaamste plaatsen Betlohem aan den Hudson, Bern, Gelderland, Rensselaervilio, VVestorloo en Watervliet aan den Mohawk. ALBAST is het korrelige gips (zie dat art.), dat bijzowier daardoor uitmunt, dat men het voortreffelijk polijsten kan. De kleur van het albast is gewoonlijk wit; echter vindt men het ook wel in groene, grijze, roodo en andere kleuren. De fraaiste en beste soort van albast is buiten tegenspraak do witte, waarvan het spreekwoord is ontleend: zoo wit als albast. Deze steen werd het allereerst in het Arabisch gebergte, en vervolgens in Egypte, Syrië enz. ontdekt, en wordt ook in Oost-Indie en Porzie gevonden: voorts vindt men hem in versehoidene oorden van Italië, waar die van Montaeuto, uit hoofde van zijne blankheid en grootte, bijzonder uitmunt; alsmede in Frankrijk en Duitschland, waar hij in Thuringen bij Nordhausen, Stolberg, Weissenfols enz. gevonden wordt. Do merkwaardigste albastgroeve oehtor is in het graafschap Hohenstein; alhoewel ook deze steen, buiten dit graafschap en andere doelen vanSaksen, in andcro bergachtige doelen van Duitschland, zelfs in Siborie overvloedig voorkomt. Het zuivere witte albast valt doorschijnend in het gebied van Siena, en ook zoo vindt men het in Zwitserland. Men levert ons daarvan do uitmuntendste en fraaiste beeldjes, groepjes, vazen en andere huis-, tafel- en schoorsteen-versiersels, kunstig bewerkt in den smaak dor antieken; zoo ook versiersels in de bouwkunst tot pilasters, schoorsteen-mantels, vloerstoenen, trappen, tafelbladen enz. In de opene lucht is hot albast echter niet goed bruikbaar, daar het tegen het water en eonen vochtigen grond niet bestand is, en zelfs door do lucht veel moer aangedaan wordt, dan het marmer. ALBATROS. (Vioinedea.) Dit geslacht van vogelen behoort onder de langvlougeligo zwemvogels en ondersobcidt zich door eenon bek, die langer dan de kop is, zeer sterk, gekield en aan hot eind van oen krommen haak voorzien, door zijdelingscbo buisvormige neusgaten, bijzonder lange vleugels en hot volslagen gemis van de vierde, aohtorwaarts-staando teen aan de pooton. Do albatrossen, die dezen naam waarschijnlijk aan hun witte vederen te danken hebben, zijn do reuzen onderdo zwemvogels; zij hebben eeno zoor gemakkelijke en zeer krachtige vlugt en kunnen zelfs in storm tegen don wind vliegen, zonder dat men bemerkt dat zij buitengewone kracht inspannen; van daar dat zij zich van allo vogels het vorst van do kusten verwijderen. Buft'on en Vieillot meenden dat de albatros zich slechts van kleine zeedieren zou voeden; andoren verzekerden dat zijvisschen tot buit maakten; doch het schijnt nu wel bewezen dat zij op zee dezelfde dienst doen, als de gieren op het land, door het verscheuren dor lijken van walvisschen en andere grooto water-zong-dieren. Hunne vlugt en de vorm van den bek en der neusgaten, die eene grooto ontwikkeling van bet roukzintnig aanduiden , moeten deze stelling buitendien hoogstwaarschijnlijk maken. |
I hl. 103, IV bl. 313, V hl. 401 en XI hl. 370 der Holl. vort.; Pallas, Zoogr. Ross. II p. 308. Buiten deze en de Di'omalna c/ilo-rorhynchos, waaromtrent men kan raadplegen Freycinet, Voyaye, p. 144. zijn er nog drie kleinere soorten van albatrossen bekend. Al deze soorten loven ton zuiden van don Kreeftskeerkring; het eiland Tristan d Acunha schijnt hunne voorname vereenigings-plaats. De nesten verschillen naar do soorten, doch zijn onaanzienlijk en hebben weinig moeite van vervaardiging gekost; ja do grooto albatros logt zijne oljoren dikwijls eenvoudig in eeno komvormige rotskloof; men zegt dat zij nimmer twee eijoren tegelijk bebroeden; deze zijn geheel wit en even dik aan beide punten. ALBATENIUS (door de eerste overzotters zijner werken Albategnus genoemd), Arabiseh storrekundigo , geboren te Bau-tan in Mesopotamio, bloeide omstreeks het jaar 880 na dir. gob. Hij heeft de sterroknudige tafels van Ptolomaeus verbeterd, de hoegrootheid van den teruggang der nachteveningen naauwkou-riger bepaald, alsmede de uitmiddelpuntigheid van do loopbaan der aarde. Vooral hooft hij zich ondorsehoiden door de waarnoming van de veranderlijkheid van het apogeum in den loopkring der zon. Door zijne menigvuldige ontdekkingen in do theorie van do bewegingen dor hemelligchamen, verwierf hij zich den naam van den Arabischen Ptolomaeus. Zij werden in zijn werk; De. scientia stellarum ontwikkeld. Hij stierfin hot jaar 317 derHogira, overeenkomende met het jaar 928. ALBEIT HAR, (Ardallaii-ben-Aiimed) beroemd Arabisch geneesheer, kruidkundige en veearts, was te Bonana in de omstreken van Malaga geboren. Hij deed vele reizen om zich in de kennis der planten te oefenen. Molek-al-Kamil, vorst van Damascus, overlaadde hem met gunstbewijzen en stelde hem aan tot opzigter over zijne tuinen. Albeithar stierf aldaar in het jaar 1248. Hij beeft oen belangrijk werk nagelaten over do enkelvoudige geneesmiddelen. ALBEMARLE. (Zie Monk.) ALBERONI (Giulio) was de zoon eens tninmans en werd in 1664 geboren te Fireuzuela, een dorp in Panna. Hij werd voor den geestelijken stand opgeleid en was eerst klokluider bij de hoofdkerk te Piaeenza. Hij was echter iemand van grooten aanleg, doorzigt en zeldzame begaafdheden. Hierdoor klom hij op, werd eerst koorheer, toon kapellaan on gunsteling van den graaf Roncovieri, bisschop van St. Donnin. De hertog van Panna : zond hem als overbrenger van gezantschapsbovelen naar Madrid. waar hij zich al spoedig de gunst van Philips V poogde te ver-I werven. Door zijne sluwheid en bekwaamheden steeg hij hier tot | den post van eersten minister, werd cardinaal, was sedert 1715 de j eerste van Spanje, en voerde dit rijk, door hot afschaffen van i misbruikon en het invoeren van verbeteringen bij vloot en leger, tot bijna vroeger aanzien op. Zijne staatkunde dood hem streven, | om voor Spanje alle in Italië verloren lauden terug te erlangen, De grootste en tegelijk de meest bekende soort is do gewone albatros (Dtomedea exulans) waaromtrent men zie: Edward's tab. 88.; Button, XX p. 339. Planch, onl. 237.; Cook, Henen, |
loo
|
en wel in do eerste plaats Sardinië en Sicilië. Toon do hertog van Orleans, regent van Frankrijk, liet Spaansche bondgenootschap opzeide, en zich aan Engeland aansloot, meende ook Alberoni hot masker te moeten afwerpen, tastte den keizer openlijk aan en ontnam hem Sardinië en Sicilië. Do Spaanscho vloot werd wol in de Middellandsche zee door de Engelscho verslagen en vernietigd, maar nu poogde Alboroni in don landoorlog te zegevieren. Hij zocht te dien einde een bondgenootschap met Poter den Grooten en Karei XII, trachtte Oostenrijk in een oorlog met Frankrijk te wikkelen, in Hongarije een opstand te verwekken en den hertog van Orleans door eene partij do handen te laten binden door de mislukte zamenzworing van Collamaro (1718). Deze plannen ecliter, mot hoeveel sluwheid gesmeed, werden ontdekt. De hertog vereonigdo zich mot Engeland en verklaarde Spanje den oorlog. Een Fransch leger rukte Spanje binnen; do zwakke Philips V verloor den moed en sloot oenen vrede, waarvan oen der hoofdvoorwaarden was, hot ontslag van don gevreesden staatsdienaar, die binnen 24 uren Madrid en binnen 5 dagen het koningrijk moest ontruimen (1720). Door zijne staatkundige kuiperijen had hij zich allo vorston en hoven gelijkelijk tot vijand gemaakt, ja zelfs naar Rome durfde hij niet gaan, dewijl hij den paus Clemons VI vroeger den cardinaalshoed had betwist. Na vele omzwervingen kwam hij, niet zonder levensgevaar, te Genua, maar werd door de regering vau bet vrije gomeoncbost, op aanzoek van den paus en don koning van Spanje, tijdelijk gevangen gezet. Uo dood van Clemens XI maakte oen einde aan zijne vervolging, en doszolfs opvolger Innoocntias XIII herstelde hom in 1723, in al do regton en waardigheden eens cardinaals. Hij stierf in 1732 in don ouderdom vau 87 jaren. Goschiedschrijvors als Hoeren en Uotteck, ontzeggen hem do begaafdheden van oen groot staatsman geenszins, maar erkennen tevens, dat hij door eerzucht misleid, zich in ounitvoer-bare plannen en aanslagen begaf. (Heoron; Staiensystem. 1305.) St. Simon, Memoires dela Régeuce. Vol. I; Ilisloire du Cardinal Alberoni et de son ministère par M. J. B.,- a la Haye, 1720. W. B. B. ALBERT (Hbinrich) werd don 28gt;«ln Junij lG03,teLoberstoinin Voigtland geboren, studeerde te Leipzig in do regton, doch oefende zich niet minder in de muzijk. Na con geruimen tijd in Dresden doorgebragt te hebben, kwam hij in 1626 te Königsborg, waar hij in 1631 organist werd. Hij stierf or den Cquot;1™ Oct. 1668 in het 65st|-' jaar van zijn leven. Hij ploeg zoowol zijn eigen liederen als die zijner vrienden Dack en Roberthin op muzijk te zetten en uit te geven. Zij verschonen in de volgende verzamelingen: Arien u.s.w.; Königsborg, 1638—1630, 8 Th. infol.; Leipzig, 1657 in -1°; MusikalischeKürbshütte; Königsborg, 1651 fol.; Poetisc/i-musikalisches Lüstwaldlein; Koningsberg, 1652.fol.,Leipzig, 1657. Albert was een door zijne tijdgenooten hooggeacht lierdichter. Menigeen zijner gezangen leeft nog in don mond des volks. Hol-dorheid, gezond verstand, eenvoudigheid, oen diepe blik in het leven onderscheiden zo. Zijne taal is aangenaam en welluidend, zijn versmaat is vlooijond. Men loze slechts zijn Amor im Tanz. ALBERT, graaf van Bolstüdt, bijgenaamd do Groote, Albertus Magnus, Toutonicus, frater Albertus de Colonia, Albertus Rati-bonensls. Deze man die als geleerde verre boven zijne tijdgenooten uitmuntte, en ook als leermeester van don beroemden Thomas van Aquino een grooten naam hooft gemaakt, word in 1193 of volgens sommigen in 1205 to Lauingon in Zwabon geboren on was afstammeling der graven van Bollstadt. Hij studeerde te Padua, beoefende daar voornamelijk do peripatetische wijsbegeerte en legde daar don grond tot hetgeen hij naderhand hooft tot stand gebragt. Reeds in zijne jeugd had hij oenen beroemden naam. In 1222 word hij in de orde dor Dominicanen opgenomen, en verkreeg daardoor de vrijheid tot het openlijk geven van onderwijs in de godgeleerde wetenschappen. Dit deed hij achter-volgons te Hildesheim, te Freiburg, te Regensburg, te Straatsburg, te Keulen, te Parijs en overal deed hij dit met grooten lof. In hot jaar 1254, nadat hij zes jaar vroeger uit Parijs was teruggekeerd, werd hij tot provinciaal van do orde der Dominicanen, in 12C0 tot bisschop van Regensburg verheven. Hot schijnt dat het waarnemen van de pligten aan de bisschoppelijke waardigheid verbonden, hem moor dan hom lief was, met het staatkundige in aanraking bragt, en in zijne geliefkoosde letterkundige studiën belemmerde. Hij vond daarom goed om zijne waardigheid neder te loggen en to Keulen in non klooster te gaan. Het schijnt dat hij naderhand zijne eenzaamheid weder heeft verlaten, daar hij in 1270 in Oostenrijk en Bohemo oen kruistogt predikte; in 1274 te Lyon op de kerkvergadering was, in 1277 naar Parijs ging, om zijnen vriend en leerling Thomas van Aquino, die aldaar wegens zijne leerstellingen werd aangerand, te helpen verdedigen. Hij stierf in het jaar 1280. |
Albertus Magnus was ervaren in alle wotenschappon, die ten zijnen tijde beoefend worden; de natuurkundige wetenschappen maakten echter dat gedeelte zijner studiën uit, waarin hij de minste vorderingen had gemaakt (magnus inmagia, major in philosophia maximus in thcologia, zegt van hem Tritheim). Niettegenstaande zijne natuurkundige studiën, die destijds voor tooverij worden uitgekreten, bloof hij vrij van volksvooroordeel en vervolging, en stierf in den reuk van heiligheid. Hij was ondertussehen doorkneed in de alchemie en geloofde stellig aan do mogelijkheid der verandering van onedele metalen in edele. De Aristotelische wijsbegeerte in haren gohoelcn omvang, zoo als die door de Grieken en Arabieren begrepen was, en zoo als mon die in zijnon tijd begreep, was hetgeen waarmode hij zich bij voorkeur bozig hield. Het is wel hoogst waarschijnlijk, dat hij met de Grieksehe en Arabische talon óf in het geheel niet, óf slechts zeer gebrekkig bekend was, en dat hij zich derhalve met Latijnsche vertalingen der wijsgoorige schriften hooft moeten behelpen. Dat had dan ook op zijne wijze van zien oenen blijkbaren invloed. Maar dat noomt niot weg dat hij alles wat tot zijn vak betrekking had, op eene wijze had gelezen on doordacht, die inderdaad eenig is. Over alles wat hij had gedacht, heeft hij geschreven en goed geschreven. Het getal zijner schriften is dan ook verbazend groot. Zij zijn vervat in 21 deolen in folio, en zijn in 1621 to Keulen uitgegeven door den Domonieaan Jammy. Wat den inhoud van Albert's schriften betreft, zoo hebben zij moer de strekking om don omvang dor godgeleerde en wijsgoorige wetenschappen in zijn leeftijd onder zekere oogpunten gobragt, te doen kennen, dan dat zij dezelve hebben uitgebreid. Hij was in hot algemeen moor verzamelaar en beoordeolaar van hetgeen er was, dan een zelfstandig wijsgeerig denker. Merkwaardig is hot dat hij, hoe zoor aan do theologie den eersten rang toekennende, de philosophic als eene wetenschap bcsohouwdo, die van deze onafhankelijk was, en langs hare eigene wogen, door denken tot de konnis dor waarheid kan leidon. De logica was daartoe naar zijn oordeel het voornaamste middel. Diepe blikken deed hij in de zielkunde; en van belang is het, dat hij hierbij meer op daadzaken dor ervaring lette, dan op door logische redenering verkrogenc afgetrokkene begrippen. Hot was wegens zijne bijzondere manier overmijdclijk, dat hij in zijne talrijke schriften velerlei heeft beweerd, waarvan het een met het andere in strijd was. — Eene zeer uitvoerige levensbeschrijving van dezen merkwaardigen man bezitten wij in hot boek van Radolphus Noviomagonsis: de Vita Alherii Magni; Keulen , 1499. Vergelijk Baylo, Dictionaire, Art. Albert; Buhlo, Manuel de la philosophic; Tiodemnnn, Hist, de la philosophic speculative on Kopp, Geschichte der Chemie. J. G. L. ALBERT, Aartshertog van Oostenrijk, werd omstreeks 1561 geboren. Hij erlangde aanvankelijk de waardigheid van cardinaal; cn speelde echter ook in het staatkundige eene groote rol. Hij word onder Philips H landvoogd van Portugal en daarop van de Spaansoho Nederlanden. Hij kwam in 1596 als zoodanig tc Brussel aan, waar hij met zich bragt don oudsten zoon van Willem I, die toon omtrent 28 jaren in Spanje had gevangen gezeten. In den aanvang poogde hij de genogenhoid der opgestane gewesten tc winnen, door, onder anderen, genomen Hollandsehe en Zeeuw-soho schepen vrij te laten. Hij zag zich ook genoodzaakt aan de oorlogen in Frankrijk deel tc nemen, waar hij eonige plaatsen bomagtigde. In 1598 huwde hij met Philip's oudste dochter, Isabella Clara Eugenia (nadat hij vooraf van do cardinaals-waardighoid had afstand gedaan) , die Bourgondie cn de Nederlanden tot bruidschat ontving. Albert poogde nu met Holland cn Zeeland vredehandelingen aan to knoopen, hetgeen echter mislukte. Hij begaf zich hierop weder naar Spanje en werd eerst, bij zijne terugkomst in 1599, met zijne gemalin in do moeste Zuidelijke gewesten, hoewel niot zonder moeite, gehuldigd. Hij moest zich nu dadelijk ten krijg rusten tegen de Noordelijke gewesten. Zijne nederlaag to Niouwpoort in 1600 door Maurits, waarbij zijn leger geheel geslagen en do admirant van Aragon, |
ALU
101
|
Memloza, gevangen genomen werd, is bekend als een der roemrijkste feiten uit onzen bevrijdingsoorlog. In het volgende jaar sloeg Albert, op aanzoek dor Vlamingen, hot beleg voor Oostende, en nam die stad, na een beleg van drie jaar, in. Zij waa geheel in een puinhoop veranderd, terwijl men berekende, dat, gedurende het beleg, van weêrszijden wel 50,000 menschen waren omgekomen. In het geheel nam echter de oorlog tegen Spanje oen zoodanig gunstigen keer, dat do aartshertog, met verlof des konings, met de Staten, als bestuurders van een vrij volk, over vrede en stilstand van wapenen in onderhandeling trad. Dit voerde in 1609 tot het Twaalfjarig Mestand, eene tijdelijke verademing in den tachtigjarigen krijg Albert kreeg daardoor ook meer rust en stierf in het jaar 1620, vóórdat het Bestand eindigde, te Brussel. W. R. B. ALBEKT DÜRER. (quot;Zie Durer). ALBEBTI (Joannes) werd ia het jaar 1698 te Assen geboren; hij muntte onder do godgeleerden van zijne eeuw bijzonder uit, door zijne kennis der Grieksche taal en letterkunde, welke hij, op het voetspoor van Hugo do Groot en anderen, tot de verklaring der schriften van het Nieuwe Verbond allergelukkigst wist aan te wenden. Reeds in 1725 gaf hij aanteckeningen op het Nieuwe Testament uit, die van zijne uitgebreide kunde en welgeplaatste toepassing der ongewijde schrijvers getuigen. Hij had, naar het schijnt, den smaak voor het Griekseh bijzonder te danken aan het onderwijs van den beroemden Lambert Bos, hetwelk hij aan de hoogeschool van Francker genoot, waar hij ook in den ouden C. Vitringa een uitstekend hoogleeraar der godgeleerdheid mogt aantreffen. Van Homerus en Xenophon ging hij over tot Josephus, Philo en de Kerkvaders, zoo onmisbaar voor de kritiek van het nieuwe Verbond; van al deze en nog vele andere schrijvers maakte hij uittreksels en gebruikte die bij de uitgave tics woordenboeks van Hosyehius, waarvan hij hot eerste, en Ruhnkenius, na zijnen dood, het tweede deel uitgaf. In 1740 werd hij tot gewoon hoogleeraar der godgeleerdheid te Leyden te beroepen, welken post hij aanvaardde met eene redevoering over de verceniging van godgeleerdheid en oordeelkunde (de Iheologiac et critices conmibio). Gedurende bijna 22 jaren verstrekte hij der Leidsche hoogeschool tot sieraad, en bragt bij door zijn onderwijs niet weinig toe om de beoefening der gewijde uitlegkunde, op eene meer naauwkeurige kennis der taal gegrond, aan te mdedigen en te bevorderen. Hij stierf den 13 van Oogstmaand 1762. In 1735 , dus 5 jaren vóór dat hij op denzolfden tijd als Hemsterhuis, tot oenen Leidschen leerstoel werd geroepen, had hij een Glossarium Graecum in N. T. Uhros uitgegeven, hetwelk zeer wol sloot op zijne vroegere Observationes sacrae in N. T. ALBERTI, (Leo Baptista) letterkundige, bceldhoiiwor, bouwkundige en schilder, in 1398 te Florence geboren. Hij werd kanunnik in zijne geboorteplaats en kreeg eene abdij te Pisa. Alborti heeft zich onsterfelijk gemaakt, door het palcis Pittl te Florence, de kerk van St. Andreas te Mantua, die dikwerf tot model diende, de kerk van St. Franciscus te Rimini, zijn meesterstuk. Zijne werken over de kunst zijn zeer geacht; vooral zijne verhandeling over de bouwkunst (de. re aedificaloria) die met het werk van Vitruvius gelijk wordt gesteld. Dit boek is meermalen herdrukt. De twee beste uitgaven zijn die van Londen, 1726 en Bologna, 1782 in fol. Albert! was zeer gemeenzaam met Laurens de Medicis en stierf in 1484. ALBERTI. (Cheuubino) Een zoon van den schilder Michaël Alberti, zelf historieschilder en graveur, in 1552 geb., in 1615 gestorven. Zijne gravuren zijn zeer beroemd vooral die naar de frisen van Polydoro Caravaggio; zijn werk bestaat uit 180 stukken. ALBERTI Dl VILLANOVA. (Fkancisco d') Schrijver van een uitstekend Fransch-Italiaansch en Italiaansch-Fransch woordenboek, dat vijf jaren na zijn dood te Lucca in 6 deelen in 4» in het licht verscheen. Hij werd geb. te Niza in 1737 en stierf in 1800 te Lucea. |
ALBERTINI(Joiiann Baptist von) werd den 17 Fcbr. 1769 te Neuwied geboren, en ontving eene geleerde opvoeding bij de broedergemeente te Niesky en Barby. Hij was in zijne jeugd een vriend van Sehleiermacher; bleet echter der gemeente getrouw en was op zijn 283te jaar leeraar aan hot instituut, waar hij zijn opvoeding voleindigd had. Hier vertoefde hij tot 1804 en hield zich inzonder-held met de beoefening der Oosterschc talen, de mathesis en botanie onledig. De vrucht dezer laatste studiën was een werk, dat hij gemeenschappelijk met L. von Schweiniz uitgaf ConspectusFun-gorum in Lusatiae supcrioris ayro Niskiense crescentium eter, Lips., 1805) en gunstig werd ontvangen, Verder leverde hij een Syrisch opschrift in de Monumenta pacis, die, bij gelegenheid dat het feest van den vrede van alle volkeren, in 1814 gevierd werd, bij Barth in Breslau, het licht zagen. Sedert 1804 wijdde hij zich geheel aan het predikambt bij de broedergemeente te Niesky, Gnadenberg en Gnadenfrei. In 1821 werd hij lid van de directie der broeder-vereeniging (Briiderunitdt), nadat hij in 1714 bisschop geworden was. Hij stierf 6 Dcc. 1831 to Bcrthclsdorf bij Hernnhut, diep betreurd door alien die hem kenden. Behalve zijn botanische werken, zien nog van hem het licht; Dreiszig Predigten, fürMilglieder und Freunde der Brüdergemeine. (zonder plaats) gr. 8quot;. Er verschenen tusscheu 1805—1829 drie uitgaven van. GeistUche Lieder, für Milglieder und Freunde der Brüdergemeine-, Broslau, 1821; 1827 in 8». Sechs und dreiszig Reden aan die Gemeine in Hernnhut, in den Jahren von 1818—1824 gehallen; Gnadau, 1832 8quot;. Als dichter en geestelijke staat hij op zich zelven, en kan met geen der overige Duitsche geestelijke liederdichters vergeleken worden. Hij had zich eene afgemeten baan voorgeschreven, en het was hem voor alles te doen der Broedergemeente betere gezangen te geven, dan zij het tot hiertoe had. Hooger dan dichter staat von Albertini als redenaar. Zijn leerredenen onderscheiden zich door waarheid, eenvoudigheid, levendigheid, frischheid, warmte, diepte van gevoel en kracht des geloofs. ALBERTINUS. (Aeoidius) Een weinig bekend, doch talentrijk satyricus uit de XVIJc eeuw, van wiens levensloop wij luttel meer weten, dan dat hij in 1560 te Deventer geboren is, later de betrekking van geheimschrijver bij den keurvorst Maximiliaan van Beijeren bekleedde en in 1620 te Munchen stierf. Hij was ook een ijverig overzetter en bragt o. a. Baxter's Algemeene wereldbeschrijving en Guerara's Brieven in het Duitsch over. Van zijn eigen werken verdienen, behalve zijn Landstörzer Guzmann von Alfwalm, eene vrije navolging, (Munchen, 1616, 1618, 1631, 2 st. met een derde deel van Martin Freudcnhold, 1632 in 8) nog vermelding Lucifer's Königreich und Seelen gejürde oder Narrenhasz in 8 Theilcn; Munchen, 1617 in 4° en Aegidii Albertini llim-schleiffer- Köln, 1645—1686 in 12quot;. ALBERUS (Erasmus). Het geboortejaar van dezen talentvol-len en geestigen man is onbekend. Volgens den een zag hij het licht in een dorp der Wetterau, volgens anderen te Sprendlingen op hot grondgebied van Darmstadt. Hij werd in Nidda en Mainz opgevoed en studeerde in 1521 te AVittenberg in de theologie. Hier werd hij een ijverig aanhanger van Luther on een gunsteling van dien beroemden man. Na voleindigde studiën , bekleedde hij do betrekking van schoolmeester of predikant te St-Ursel, omstreeks 1525 te Götzenhavn, (1527) Sprendlingen, Neubran-burg in de Middelmark, Staden (1542), Babenhausen en Maagdeburg (omstreeks 1549). De oorzaak dezer herhaalde plaatsverandering was do strengheid, waarmede hij zieh tegen alle misbruiken aankantte. Men kon noch wilde zijne tucht verdragen, en zocht zich van hem te ontslaan. Gedurende 1552 en in den aanvang van 1553 leefde hij buiten betrekking te Hamburg, waarna hij generaal-superintendent werd te Nenbrandenburg in het Mecklenburgsche. Naamvolljks had hij echter zijn ambt aanvaard, of hij overleed 5 Mei 1553. Hij was eender geleerdste en vernuftigste mannen van zijnen lijd, een ijverig en onvermoeid strijder voor de kerkhervorming en de nieuwe leer. Meest al zijn schriften zijn polemisch. ALBERTÜS-DAALDER, ALBERTINEN. Is eene Nedcr-landsche zilveren munt (door Albert, aartshertog van Oostenrijk, en heer van de Spaanschc Nederlanden, in 1618 geslagen, en daarom aldus genoemd), welke eigenlijk 30 goede grossen Saksisch geldt, doch op zeer vele plaatsen, tegen 1 daalder on S, ja zelfs 9 grossen gerekend wordt, en langs de gehecle Oostzee, bijzonder in de Russische zeesteden, gelijk ook in Koerland, de eigenlijke maatstaf is, naar welke gehandeld en gewisseld wordt. ALBIET. (Zie Feldspath). ALBIGANII. (JUS) (Zie Auhaine.) ALBIGENZEN zijn eigenlijk dezelfde godsdienstige secte in Frankrijk, die onder den naam van Waldenzen bekend is, ofschoon do laatsten slechts een gedeelte van de eersten uitmaken. Zij woonden hoofdzakelijk in Languedoc en Provence, vooral in |
ALB
102
|
de nabijhoid der steden Albi, Beziers, Carcassonne, Avignon, Narbonne enz. Zij hadden zich tegen het einde dor XII11quot; eeuw zeer uitgebreid, en telden de graven Kaimond VI van Toulouse, ISaimond van Foix, Roger van Beziers, Gaston van Bearn en andere Provencaalsehe baronnen onder hunne beschermheeren. Men had reeds vroeg pogingen tot hunne bekeering aangewend, maar toen zeker edelman, die hunne partij was toegedaan, den inquisiteur en legaat Pierre du Chateau-neuf, in 120S, had omgc-bragt, werd hieruit door Paus Innocentius III aanleiding ontleend, om eenen kruistogt tegen hen te prediken. Kigenlijk was het echter minder te doen om het bloed der ketters, dan om do goederen en landen hunner beschermheeren. Onder aanvoering van Simon van Montfort en den pauselijken legaat Arnold, rukte een leger van 50,000 man, uit alle oorden van Frankrijk te zamengebragt, tegen hen op. Beziers werd met storm ingenomen , en daarbij wel 60,000 menschen omgebragt. Het graafschap Toulouse werd aan Montfort toegekend, die echter, bij de belegering dor stad Toulouse in 1218, door een steenworp gedood werd, waardoor de oorlog slepend werd gehouden. In 1222 bragt de paus eehter wederom een nieuw leger van kruisvaarders op de been, en werden zijne pogingen door de koningen Lodewijk VIII en IX van Frankrijk ondersteund. Na twintigjarigen duur en de verwoesting der schoonste streken van zuidelijk Frankrijk, kwam eindelijk 1229 met Raimond VII een vrede tot stand. De bekeeringsvervolgingen namen echter geen einde en werden te verderfelijker, daar ook vele der vroegere beschermers der Albigenzen hieraan deel moesten nemen. Deze bekeering geschiedde vooral door hulp dor Inquisitie en van de orde der Dominicanen. De Albigenzen zagen zich dan ook meer en meer genoodzaakt hunne woonsteden te verlaten, en in de bergen en wouden van Piemont eene schuilplaats te zoeken, om welke reden zij dan ook, naar het gevoelen van vele schrijvers, den naam van Waldenzen zouden ontvangen hebben. Men zie over de hier vermelde gebeurtenissen: Peter de Vaux Cernay, Jlisi. Alhigens. bij Duchesne, Script Franc. T. V.; Guill. de Puilau-reneo, Cltronicon super hisl. negot. Franc. adv. Albiy. a. 1191—127] in de Histoires des comtes de Toulouse, par Ciuil. Catel; Ili si aire générale du Lanynedoc; Paris, 1740—1745 T. VIII. W, R. 15. ALBIN of AIjBINUS (Eleazah) was een Engelsch schilder van de XVIII»1'' eeuw, die eenige plaatwerken over de natuurlijke geschiedenis heeft uitgegeven, namelijk: A natural history of English insects, with notes and observations bij W. Derham, 1724 in 4°. Dit werk heeft nog slechts waarde om de 100 daarin voorkomende platen, die vrij goed zijn. Songbirds, 1737, 8° et 1709. Natural history of birds-, London, 1738; Fransche vert. 1750 in den Haag; en Natural history of spiders , 1736 in 4°. ALBINUS (Bfknaud) een zeer beroemd geneesheer, die als hoogleeraar te Leyden in 1721 overleed. Hij was te Dessau in 1653, uit een adelijk geslacht geboren, studeerde te Leyden, waar hij in 1676 gepromoveerd is. Na eene wetenschappelijke reis zette hij zich te Dessau neder, van waar hij in 1681 als hoogleeraar in de geneeskunde naar Frankfort aan den Oder beroepen werd. In 1697 werd hij door Frederik 111, keurvorst van Brandenburg, tot hofraad en lijfarts benoemd en vestigde zich te Berlijn. Op herhaalden aandrang der Staten van Holland kreeg hij zijn eervol ontslag en aanvaardde het hooglceraarschap te Leyden in 1702. Uit de lijkrede die de groote Boorhave op hem heeft gehouden, loeren wij hem als een uitmuntend mensch kennen. ALBINUS, fBuuNAitD Siisofhied) zoon van Bernard Albinus, oen der beroemdste ontleedkundigen, geb. te Fankfort a. O. in 1697. Hij studeerde te Leyden en later te Parijs. In 1721 werd hij tot hoogleeraar in de ontleed- en heelkunde te Leyden benoemd, nadat hij reeds vroeger als lector, gedurende de laatste ziekte van Rati, deze wetenschappen aldaar goleeraard had. Hij overleed in 1770. Met hem begint een nieuw tijdperk in de ontleedkunde van den menseh, dat van de grootste naauwgezetheid en naauw-keurigheid in het onderzoek, waarbij alle hulpmiddelen die do kunst destijds aanbood, werden gebruikt. Zijne menigvuldige werken getuigen van zijne uitgebreide kennis en van zijne naauwkeurige waarneming. Vooral zijn de platen door hem uitgegeven, meestal door Johannes Wandelaar (zie Wandelaar) vervaardigden waaraan Albinus zelf ƒ 24,000 ten koste gelegd had, uitmuntend. Hoeveel zorg hij hieraan besteed heeft, om zich niet met eene eenvoudige voorstelling en afbeelding te vergenoegen, maar door gedurige vergelijking en vereeniging den waren vorm terug te geven, daarvan kan men zich het best overtuigen door hetgeen hij zelf daarom heeft medegedeeld in de voorrede voor het eerste boek zyner Annotatioms academicae en in zijne beantwoording van de aanmerkingen Camper, in het achtste boek van dit werk. |
Zijne voornaamste werken zijn: Histona musculorum hominis; Lugd IJatav., 1734, 4» met 8 platen.;/cunes ossï'm;«/oeius; accerf/( o.s(co genesis brevis historiu; L.B., 1737. 4quot; met 32 platen ; Tabulae sceleti et musculorum corporis humani; L. B., 1747. fol. max. 40 platen. Tabulae VII uteri mulieris gravidae, cum jam parluriret, mortuae-, L. B., 1748. fol. max. 7 pi.; Tabularum uteri mulieris gravidae appendix, T. I. ibid. 1751. f. mx. Tabulae ossium huinanorunr, LeiiXao, 1753. f. mx. 70 pi.; Tabula vasis chyliferi cum vena azyga, arteriis intercostalibus aliisque vicinis parlibus; L. B., 1757. fol. mx. 1 pl. Academicarum annotationum libri VIII', Leidae, 1754—1768 4U. ■2 vol. 37 pl. Zie over hem Dr. A. v. d. Boon Gz., Gesch. der ont-delclcingen in de ontleedkunde van den mensch, gedaan in de Noordelijke Nederlanden-, Utrecht, 1851 8°, op de plaatsen, die het register aanwijst; Choulant's Geschichte der Anat. Abbildungen; Leipzig, 1852. lex. form. S. 113—117. Zijn broeder, Christiaan Hernhard, hoogleeraar aan de hoogeschool te Utrecht, waar hij in 1752 stierf, muntte in dezelfde wetenschap uit, en was insgelijks een verdienstelijk ontleedkundig schrijver; zoo als ook een andere broeder, Frederik Bcrnhard, het hoogleeraarsambt aan de Leidsehe hoogeschool met veel roem bekleed heeft. Zie prof. Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsehe Hoogeschool II, Toevoegselen en Bijlagen, bl. 202 , 203. ALBION, of Britannia major. Zoo noemde men, bij de Romeinen, het tegenwoordig Engeland en Schotland, in onderscheiding van het Brittannia minor, of het tegenwoordig Ierland. Sprengel houdt den naam van Albion, in zijne geschiedenis van Groot-Brittannio, voor eene oorspronkelijk Gallische benaming, en voor eenerlei met Alban of Albain, zoo als tegenwoordig het Sehotsch Hoogland, in de spraak der Hooglanders, genoemd wordt (zie Schotland), en oordeelt dat dit woord het meervoudige van ahj of ailij is, hetwelk een rotsachtig gebergte heteekent, omdat zich deEngelschc kust, aan het oog der tegenoverliggende Galliërs of Franschen, als eene lange keten van ruwe rotsen vertoont. ALBLASSERWAARD. Een schiereiland, tusschen de Merwe en de Lek en het land van Arkel, 23,304 bund, meest tot weilanden of hennepteelt dienende, bevattende. De naam heeft zijnen oorsprong van den stroom Alblas, meer oostwaarts, do Graal--troom genoemd; eene oudtijds gegravenc vaart, die na den |
|
Waard in tic lengte te hebben doorloopen, bij Alblassordam in do Menve valt. Deze waard, welke 1,70 onder A. P. ligt, heeft meermalen, zoo als in 1709, 1726, 1740 en 1744, veel door overstroomingen geleden; doch inzonderheid in Sprokkelmaand 1809 , toon do geheole Waard, in weerwil van alle aangewende pogingen, onderliep, en het geheole jaar niet weder volkomen droog werd, hetgeen op de vruchtbaarheid oenen zeer nadeoligen invloed had. Men vindt in den Alblasserwaard sloohts ééne kleine stad, Niouwpoort, woleer cene aanzienlijke vesting, doch thans geheel vervallen. ALBOIN was koning der Longobarden en stichter van het Longobardisehe rijk in Italië. Hij was de zoon van Audoin, hoofd dier Longobarden, aan welken Keizer Justinianus omstreeks 527—548 oene verblijfplaats in Pannonie schonk. Alhoin onderscheidde zich reeds vroeg in heldhaftige krijgstogten tegen de Gepiden. Nadat hij in 567 den troon bestegen had, verstoorde hij, met hulp der Avaren, hun rijk, versloeg hun koning Kuni-mund, en huwde diens dochter Rosamunde. Weldra uitgelokt door den verzwakten toestand van het Exarchaat, of zoo als sommigen willen, door Narses, den toenmaligen bestuurder dor Gricksch-Italiaansche gewesten, uitgenoodigd, trok Alboin aan het hoofd eener menigte Germaansche stammen, waaronder Sarmaten, Bulgaren, Gepiden, Beijeren en Saxers over de Julischo Alpen in het weerlooze land. Hij onderwierp zich Noord-Midden- en Beneden-Italie, en stelde do overwonnen landen onder het bestuur van 36 hertogen, die zijne leenmannen werden. Zoo stichtte Alboin het Longobardisehe rijk, waarover hij echtor slechts zes jaren en drie maanden hoorschte. Hij was in denk- en handelwijze een raw barbaar. Zijn heldenmoed en vrijgevigheid werden ontsierd door wreedheid, overmoed en wilde harts-togt. Be schoone Rosamunde had hom don dood haars vaders vergeven, maar toon hij haar noodzaakte uit den schedel des verslagenen — zijn eerobokaal — te drinken, zwoor zij zijn verderf, on liet hem vermoorden (573). ALBOKNOS. (Gilles Alvarez Cavillo) Een dier oorlogszuchtige prelaten, wier roemrijke daden in de middeleouwen bewonderd werden. Hij werd te Cueiilt;;a geboren en stamde af van de koninklijke huizen van Leon en Arragon. Vóór hij nog in jeugdigen leeftijd door Alphonsus XI op den aartsbisschoppelijken zetel van Toledo geplaatst werd, had hij reeds do waardigheid van aalmoezenier aan het hof en bij den aartshertog van Calatrava bekleed. Uozelfde vorst, wien de jeugdige aartsbisschop in hot gevecht het loven gered had, sloeg hem na don slag van Tarifa ridder, en vertrouwde in 1343 hom do belegering van Algoslras toe. Hij genoot niet dezelfde gunst bij Petrus den Wreoden, die zich van zulk eon lastigon censor wenschte to ontslaan. De prelaat nam de vlugt naar Avignon, waar Clemens VI hem zitting in zijn raad gaf en mot het purper versierde. De krijgskundige talenten van Albornos werden later door Innocentius VI op nieuw op do proef gesteld. Deze benoemde hem tot legaat van Italic en droeg hem op de Staten, die zich een ander hoofd gekozen hadden, aan den pausclijkon zetel te onderwerpen (1353). Deze ondernoming overtrof zijne verwachting; 't geen hij door de wapenen niet kon erlangen, verkreeg hij door den ban. Toen hij don magtigeu condotticro Malatesta de Rimini onderworpen had, word hij, ten gevolge van eene kuiperij, teruggeroepen, doch de onbekwaamheid van zijn opvolger noodzaakte den paus hem wederom aan het hoofd zijns legers te stellen. In minder dan drie jaren was alles tot do pauselijke heerschappij teruggekeerd en werd hem hot gouvernement dor Romoinscho Staten toevertrouwd. Onder zijn beheer namen deze in bloei en welvaart toe en na een kort tijdverloop, mogthijUrbanusV oproepen om te Rome de tougelen van het bestier te komen aanvaarden. Hij stierf 24 Augustus 1376 te Vitorbo. Te Toledo, waar hij wenschte begraven te worden, word hem door Hendrik van Castilie bijna koninklijke oer bewezen en om zijn nagedachtenis te vereeren, schonk Urbanus V aflaat aan allen die zijn lijk van Vitorbo naar Toledo zouden vergezellen. De menigte was ontelbaar. Hij schreef een werk over de constitutie der Roomsche Kerk, dat voor do eerste maal in 1473 te Josi gedrukt word. Zie Hist, da bello administrate) in Italia per annos XV et confecto ab Aeg. Albornoto; Bononia), 1623, fol. ALBRECHT, (Joiiann Fhiedutoh Ernst) in 1752 te Stade go-boren, logde zieli te Erfurt op do goneeskunde toe, volgde graaf |
Mannteufel als arts naar Reval, leefde vervolgens bij afwisseling te Erfurt. Leipzig on Dresden, word boekhandelaar te Praag en directeur van den schouwburgte Altona, waar hij in 1816 als praktiserend geneesheer stierf. Hij was oen dor vruchtbaarste, doch ook middelmatigsto romanschrijvers. Van zijne schriften overleefde hom niet oen, ofschoon van enkele de tweede uitgaaf het licht zag. ALBBECHT, (Soi-hib) echtgenoot van don bovongomeldon, dochter van J. P. Baumer, hoogl. in do genooskundo to Erfurt, wijdde zich aan het tooneel en verwierf zich als tooneelspeelstor grooten naam. De romans van haren echtgenoot leverden haar stofl'e tot de drama's, die zij vervaardigde. Zij verraden even als hare gedichten, armoede van gedachten. ALBRECHT I. Hertog van Oostenrijk, en naderhand keizer van Duitschland, werd in 1248 geboren, en was een zoon van Rudolf van Habsburg die, kort vóór zijnen dood, beproefde zijnen zoon ton troon te verheffen; doch de keurvorsten verschoven de keus van eenen Roomschon koning voor oenen onbe-paaldcn tijd. Na den dood van Rudolf, zag Albrecht zijne erfsta-ten. Oostenrijk en Stiermark, togen hem in opstand, dien hij echter door geweld stilde. Hierdoor stouter geworden, maakte hij zich, zonder do beslissing van den rijksdag af te wachten, van de rijks-sieraden meester; doch juist deze daad bewoog de keurvorsten om in plaats van hem, Adolf van Nassau tot keizer te kiezen, waartegen Albrecht, uithoofde van het tegen hem plaats hebbende misnoegen in Zwitserland, zich niet konde verzotten. Hij gaf dus de rijks-sieraden terug, en deed den nieuwen keizer den eed van getrouwheid tot aan zijnon dood. Naauwelijks was de opstand in Zwitserland gestild, of hij geraakte op nieuw in twist met Oostenrijk en Stiermark; doch inzonderheid met den bisschop van Salzburg, die, op het borigt van zijnen dood, in zijne Staten gevallen was. Ondertusschen had Adolf, nu 6 jaren geregeerd hebbende, de achting van alle rijksvorsten verloren. Hiervan bediende zich Albrecht, daar hij door veinzerij wist te bewerken dat Adolf in 1298 door den rijksdag afgezet, en hij in zijne plaats tot keizer verkozen word. Deze keus was oorzaak, dat de beide mededingers tegen elkander te veld trokken. Adolf sneuvelde, en Albrecht die voor de eerste kous bedankt had , omdat hij van de volgende zeker was, word andermaal tot Koomsch keizer verkozen. Zijne krooning geschiedde in 1298, en hij hield den eersten rijksdag te Neurenburg. Dan een nieuw onwoder vertoonde zich. Toon do hoerschzuchtige Bonifaeius VHI den keurvorsten het regt tor verkiezing van eenen Keizer betwistte, en den paus alleen voor don wettigen keizer en waren koning der Romeinen verklaarde, verbond Albrecht zich mot Philippus den Schooncn van Frankrijk, verzekerde zich van do onzijdigheid van Saksen en Brandenburg, en dwong, door eenen onvovwaehten inval in het keurvorstendom Mentz, niet alleen dien keurvorst om zijn verbond met den paus te breken, maar ook om de volgende vijf jaren zich mot hom te verbinden. Bonifaeius trad nu in onderhandeling met Albrecht, die zijn verbond met Philippus verbrak, en erkende, dat het Westorsohe Keizerrijk een leen dor pausen aan den keizer was, en de keurvorsten het regt tot verkiezing van den Heiligen Stool ontleenden. Bonifaeius sprak daarop don ban uit tegen Philippus, verklaarde hem vervallen van don Pransehon troon, en schonk dien aan Albrecht. Het is niet mogelijk al de onregtvaardige oorlogen op te noemen, welke deze heerschzuch-tige vorst voerde. Do voornaamste waren tegen Holland, Zeeland, Vriesland, Hongarije, Bohomo en Thüringen. Juist bedacht om zich hier wegens zijne geledene nederlagen te wreken, ontving hij berigt van eenen opstand der Zwitsers, en zag hij zich godrongen om zijne magt derwaarts te wenden. Gelijktijdig vernieuwde zijne jongere broeder Johann zijne billijke eischon op Zwaben; doch deze werden met trotschheid afgewezen, waarvan hot gevolg was, dat er eene zamonzworing togen Albrecht ontstond, en hij den lquot;1™ Mei 1308 vermoord werd. Agnes van Oostenrijk, zijne dochter, nam schrikkelijk wraak over haars vaders dood. ALBRECHT VAN BEIJEREN. (Zie Aalbrecht imn Beijeren.) ALBRECHTSBERGER (Johann Georg) word in 1736 go-boren, ging 7 jaren oud zijnde, als discantist, in het kapittel te KIooster-Neuburg, en van daar in de abdij Molk. Hij leerde hot accompagnement en do compositie onder den hof-organist Mann, en word naderhand, zelfs op meer dan ééne plaats, tot organist aangesteld; vervolgens, in 1772 , tot hof-organist en lid van de |
AIJB
104
|
muzijk-acndcmio in Wocnon verkozen, in 1793 tot kapelmeester in de St. Stephanuskcrk, en vijfjaren later tot lid van de academie der mxizijk te Stokholm benoemd. Albreehtsbcrger was een der nitmuntendste eontrapunetisten. Onder zijne talrijke leerlingen bevond zich ook von Beethoven. Zijne voortreffelijke opstellen, zoover zij gedrukt zijn, alsmede zijn grondig onderwijs in het eompo-neren, (Leipzig, 1790, de derde druk in 1821) worden door kenners en liefhebbers hoog gewaardeerd. Hij stierf don 7dcn Mei 1809. ALBRBT (Hertogdom en Hnis van). Deze heerlijkheid of sirene neemt haren oorsprong van een burg in Gascogne, Lebret of Labrit. Men is het echter niet eens over den oorsprong van het huis van Albrot. Eenigen doen het afstammen van de koningen van Navarre; oen geschreven chronijk der XIV'10 eeuw geeft het tot stamvader een graaf van Bigorre, wiens kleinzoon, Xime-nes de Gasconjer, groote diensten aan Karei don Grooten bewees, waarvoor hij van dezen eone vermeerdering van grondgebied ontving. De kleinzoon van dezen Garcias Ramire, tijdgenoot van Robert den Sterke, dien hij hulp bewees, was volgens oene oudo chronijk, moult preüx et hcirdi chevalier et nienct aux S'trasiu, rhre et forte guerre. Benige andore vorsten wier bestaan zeer onzeker is, voorbijgaande, komen wij tot Amanien I, die in 1060 stierf en waarmede met meer zekerheid de lijst der hceren van Albret oen aanvang neemt. Hunne namen komen op menig bladzijde dor geschiedenis van Frankrijk voor. In de XIV110 eeuw ontmoeten wij Bernard-Ezi II, eerst oen bondgenoot dor Engel-schcn, later een getrouw dienaar van Philip van Valois. Hij verwierf van dezen brieven, door welke het hem en zijnen baronnen geoorloofd was, volgons oude gebruiken, elkander te beoorloo-gen, na elkander te voren te bobben uitgedaagd, uitgenomen wanneer zij den koning moesten dienen. Zijn zoon Arnaud Amanien was, gelijk alle Gaseonsche edelen, aan de Engelschen onderworpen, ofschoon in zijn hart Fransehgezind. Do prins van Walles hem eens gevraagd hebbende, hoeveel strijders hij ter zijne dienste zou stellen, was zijn antwoord „Sire, si je voulais prier tons feaulx, faurais bien mille lances et toute ma terre garcUe,quot; hetgeen een denkbeeld geeft van de magt der Sires d'Albret. Do sire d'Albret den koning van Frankrijk Guienne hebbende heipon hernemen, gaf deze (Karei V) hem Margaretha van Bourbon ten huwelijk en een aanzienlijk inkomen. Later schonk hij hem het graafschap Dreux, dat ook zijne nakomelingen bezeten hebben. Zijn zoon Karei I werd conne-tablc. Hij had het bevel over de voorhoede te Azincourt en zijne onbezonnen dapperheid was oorzaak van de nederlaag, die de Franschen daar leden en van zijn dood. Zijn zoon Karei II bewees belangrijke diensten aan Karei VI, Karei VH en Lodewijk XI. Zijn erfgenaam was Alain, de Groote bijgenaamd, wegens zijne rijkdommen. Hij poogde het regt te handhaven dat hij op Bretagne doorzijn huwelijk met Francjoise, dochter van Jan van Blois, graaf van Penthievre, meende te hebben. Zijn zoon Jan, die voor hem stierf, huwde Catharina de Foix en vermeerderde zijne goederen met de aanzienlijke bezittingen van dit huis, waaronder de kroon van Navarre. Hendrik I, zoon van Jan, regeerde over Navarre en huwde Margaretha do Valois, zuster van Frans I, die in 1550 do heerlijkheid Albret tot een hertogdom verhief. Hendrik stierf in 1552, liet eenc dochter na, Jeanne d'Albret, die door haar huwelijk met Antione van Bourbon , hare heerlijkheden en de kroon van Navarre tot dien tak van het koninglijk huis overbragt. De zoon van Jeanne d'Albret on Antoine van Bourbon was de beroemde Hendrik IV. Deze vorst weigerde eerst zijne domeinen met het koninklijk huis te vereenigen en de koninklijke brieven, die deze afscheiding bevestigden, werden door al de parlementen, uitgenomen dat van Parijs, geregistreerd. Het hertogdom werd in 1G52 door Lodewijk XIV aan den hertog van Bouillon gegeven, in ruil met do vorstendommen Sedan en Raucourt. Het grootste deel dor bezittingen van d'Albret werden echter met bet domein der kroon vereenigd. ALBUCASES. Do Arabische geneeshoor Khalaf-Ebn-Abbas-Abul--Kasan, werd in Zahara bij Cordova geborenen stierfin 1122 in laatstgenoemde stad. In de geschiedenis der alchemie komt hij voor onder den naam van Albucases of Alzaharavins; hij was de eerste die de overhaling bij de bereiding van geneesmiddelen aanwendde, bcschrocf en daardoor welriekende wateren leerde maken; ook werd door hom de bereiding van wijngeest, door de overhaling van den wijn, meer bekend. (Verg. Geschichte der Chemie von Dr. H. Kopp; Braunschweig, 1842—1847.) |
ALBUQUERQUE, (Alfonso d') de grondlegger der Portnge-sche heerschappij in Oost-Indio, bijgenaamd de Groote, werd in 1463 te Lissabon geboren. De Portugezen waren, na do gelukkige ondernemingen van Diaz , Vaseo de Gama en Cabral, bezig om zich op de kusten van Malabar te vestigen, waar zij eehter weldra door do Arabieren of Saraeenen op bot ernstigste bedreigd werden. Onder deze mocijelijke omstandigheden verscheen Albuquerque in 1505 voor het eerst op do kust van Malabar, bevestigde Cochin on strafte don Zamorin of vorst van dat gedeelte van Indie. In 1507 kwam hij ten tweeden male als onder-koningin Indio en veroverde het eiland Ormus, aan den ingang van den Perzisehen zeeboezem gelegen. Met 7 schepen en 500 man sloeg hij oene vloot van 400 vaartuigen en een heir van 30,000 krijgers. In 1510 veroverde hij Calicut en Goa, welke laatste plaats hij tot het middelpunt der Portugesche magt in Azie maakte. In 1511 drong hij verder naar het Oosten door en veroverde de stad Malacca, met eene aan het wonderbare grenzende stoutheid,. De koningen van Pegu en Siam in Achter-Indie, getroffen door do grootheid zijner bedrijven, zochten zijne vriendschap. Hij zond eene vloot naar de Molukken en onderwierp deze eilanden en de kusten van Ceylon aan do heerschappij van Portugal. Van hier snelde hij weder tegen de Arabieren en vernielde hunne vloot te Aden, aan de zuidkust van Arabic. In 1514 onderwierp hij bet eiland Ormus ten tweeden male, terwijl do roem zijns naams tot in Perzie doordrong, van waar de Schach Ismael hem gezanten en rijke geschenken zondt. Toen echter Ismael den overwinnaar van het Oosten, thans meer bejaard en onder den last der vermoei-jenissen bijna bezweken, liet weten, dat hij bij zijne terugkomst te Goa, een opvolger uit Portugal zoude vinden, maar dat Ismael hem zoude bijstaan, indien hij zich onafhankelijk wilde maken, verwierp hij dat aanbod met edele verontwaardiging. Hij kwam reeds stervend voor Goa aan, beval zijn eenigen zoon aan de gunst des konings van Portugal, en stierf den 16deii September 1515, aan boord van zijn schip, en op dien Oceaan, die zoo menigmaal getuige van zijne voorbecldelooze dapperheid geweest was. Hij is voorzeker een der buitengewoonste,heldhaftigste en meest-ondernemende mannen, die do Portugezen, ja die eenig volk in die verre gewesten heeft aan te wijzen. Men raadplege over hem: Tres primoiras decades da Asia dos feitos, que os Portuguezes size ram etc, por Joao de Barros; Lisboa, 1628 en het vervolg van dit hoofdwerk, door Diego de Conto on Em. Fernandez de Ville-real; Castanheda, Hist de discobrimento e conquista da India.per los Portuguezes-, Coimbra, 1552; Commentarios do grande Alfonso d'Albuquerque, capitdo general da India, collegidos por seu filho Alfonso d'Albnrjnerque; Lisboa, 1557 ; llistoire des Conquêtes des Portugais, far Lafitau; Paris , 1732; Soltau, Geschichte der Ent-dechungm und Erobermgen der Portugiesen im Orient, nach do Barros. Th. I. II. 1821. W. R. B. ALCAEUS , een der beroemdste Grieksche lierdichters , te Mytilene op het eiland Lesbos geboren, bloeide tegen het einde der VIIlt;1(! en het begin der VI«iquot; eeuw voor J. C. Een weinig ouder dan Sappho, bewees hij hulde aan de bekoorlijkheden zijner beroemde landgenoote. Hij dong naar de kroon des krijgsmans en dichters. De weinige overblijfsels zijner gedichten zijn door Jani verzameld; men vindt ze ook inde Anakctenyamp;n Brunck en in de Anthologie van Jacob; doch de beste uitgaaf is Alcaei Mytilenaei reliquiae collegit et annotatione instruxit Aug. Matthiae; Leipzig, 1827 8°. Alcaeus, die in het Dorisch dialect schreef, is de uitvinder van do Alcaïsebe stropho. ALCALA DE HENAREZ oudtijds Complutum. Spaansche stad aan de Henarez, in het koningrijk Nieuw-Castilie en de provincie Madrid, met 1600 huizen en 5300 inwoners (in de XVI dquot; eeuw 60,000) eene voorheen zeer beroemde hoogeschool, dooiden kardinaal Ximenes in 1499 gesticht. Beroemd is de veeltalige bijbel (Biblia polyglotta) hier gedrukt. Men vindt er looijerijen en kruidmolens. Hoogstwaarschijnlijk is zij de geboorteplaats van Cervantes. ALCALI. (Zie Alkali). ALCAMENES , beeldhouwer uit Athene, was een leerling van Phidias, wien hij bijna evenaarde; hij leefde ongeveer 400 jaren voor Chr. Door hem zijn onder anderen gebeeldhouwd eene Venus |
ALO
105
|
Aphrodite, eono Juno, con Vulcanus en do fries ties tempels van ilen Olympischen Jupiter. ALCANTARA. Eene door de Moeren aangelegde Spaanscho stad, in de provincie Estramadura, op eonc rots aan don Taag, waarover oene prachtige brug van 070 voet lengte (door do Romeinen gebouwd) loopt, die in het midden eenon fruaijon tviiimfhoog hoeft, tor eere van Trajanus opgorigt. Zij heeft omstreeks 3000 inwoners, 2 kerken, 5 kloosters on veelhandel in wijn. De beroemde ridderorde van Alcantara wordt naar deze stad genoemd; hot is eeno der drie oude geestelijke orden van Spanje. ALCARAZZ AS noemt men eene soort van kruiken, mot naauwen hals en wijden buik, die voornamelijk in Spanje uit gebrand leem vervaardigd en wegens hare poreusheid gebruikt worden, om drinkwater en wijn af te koelen. De in deze kruiken gegoten vloeistof dringt voor een gedeelte door de porouso wanden, bevochtigt de buitenvlakte en verdampt spoedig daarop, waardoor eene aanmerkelijke daling van don warmtegraad én van do kruik zelve, én van het daarin aanwezige vocht plaats grijpt. Dergelijke porouso kruiken worden ook in het Oosten, China, Perzie, Syrië, Egypte en vele andere landen van Noord-Africa, tot afkoeling van dranken gebezigd. De alcarazzas zijn waarschijnlijk door de Mooren naar Spanje overgobragt, terwijl do Spanjaarden haar in hunne Amcricaansche volkplantingen invoerden. (Verg. Vollst. etymol. chemisches HandwUrlerb. von Dr. G. C. Wïttstein; München, 1847; Lehrbuch'der Physik und Meteorologie von Dr. Joh. Müller, 3e Aufl.; Braunschweig, 1847.) ALCASAR. (Bai.tiiazau de) Beroemd Spaansch puntdichter, geboren in de XVIdo eeuw te Sovilia, en gestorven to Bonda in hoogen ouderdom. Cervantes en Cueva hebben beiden hem in hunne werken bljzondoron lof toegezwaaid. Zijne puntdichten munten uit door zootvloeijendhoid, gemakkelijkheid en fijnheid. Zij zijn door Espinosa verzameld in de Flores de poelas illustres. ALCASAR (Louis dk) werd in 1554 te Sevilia geboren, en begaf zich in weerwil van den tegenstand zijner familie, die grooto rijkdommen bezat, in 1569 in de orde dor Jesuiten. Na de wijsbegeerte onderwezen te hebben, gaf hij gedurende oen twintigtal jaren zoo te Cordua als te Sevilia, onderrigt in de godgeleerdheid. Vooral legde hij zich toe om do geheimen der Openbaringen van Johannes te doorgronden, waarmede hij zich meer dan twintig jaren bezig hield. Het werk dat hij over dit bijbelboek in het licht hooft gegeven, is oen der beste dat de R. C. kerk over hetzelve bezit. Het voert tot titel Vestigalio arcani sensus in Apocalypsi, en is meermalen herdrukt. Men zegt dat Grotius er vele zijner denkbeelden uit geput zou bobben. De schrijver er is van oordeel dat de Apocalypse tot het XXquot;quot; hoofdstuk is vervuld. Na zijn dood verscheen het tweede deel; In eau Veteris Testamenli partes quas re-spicit Apocab/psis, nempe cantica Canticorum, Psalmos complures, multa Danielis aliorumque librorum capita, libri V. Achterliet eerste deel vindt men oen appendix De sacris ponderibus el metisu-ris, en achter het tweede he, malts Medicis. Alcasar stierf te Sevilia, den 16lt;l1''1 Junij 1613, inden ouderdom van 60 jaren. |
Hoideggor heeft eenige zijner hypothesen, uit zijn werk over de Openbaring getrokken, wodorlegd in Mysterium Babylonis maynae; Leiden, 1687. ALCESTE. De dochter van Pelias , cn gemalin van Admetns, koning van Thessalie. Deze word ziek, en konde, naar de uitspraak van hot orakel, niet anders in leven blijven, dan wanneer zich iemand vrijwillig voor hem in den dood overgaf. Ai.ckstr wijdde zich heimelijk aan de goden; zij werd krank, stierf en Admotus herstelde. Na haar overlijden bezocht hij Hercules, die door banden van gastvrijheid aan hem verbonden was, cn hem aanstonds beloofde om zijne geliefde gade uit den Orens terug te halen. Hercules hield zijn woord: vatte den Dood mot sterke armen, en hield hem zoo lang vast, totdat hij Alecsle wedergaf. Onder do Grieken hoeft Euripides, en onderdo Duitschors Wic-land, in een zangspol, gelijk ook Paul Thiomig, deze stof bearbeid, zijnde do Alceste van den laatsten hot eerste zangstuk, dat. (in do Paaschmis van hot jaar 1693^) to Leipzig gespoeld word. ALCHEMIE (Alc/iytnia) is een naam, die het eerst door dc Arabieren of de uit hunne school gekomen natuuronderzoekers, de zoogenaamde Arabisten of Arabizanton , is gebezigd , of liever gevormd, door vereeniging van hot Arabische lidwoord al mot het woord chemie en roods bij Zosimus van Pannopolis, een in de eerste helft van do V1» eeuw na do geboorte van J. C. tc Alexandrio wonenden Griekschen schrijver, voorkomt. Oorspronkelijk haddon de woorden alchemie en chemie dezelfde beteekenis. Men verstond daaronder oene geheimzinnige kunst, waarmede men niets minder ten doel had dan de verandering van onedele metalen (tin, lood, kwikzilver enz.) tot edele (zilver en goud), en de opsporing van een algemeen geneesmiddel (medicamentum universale), dat zoowol voor alle ziekten behoeden, als de jeugd bewaren en het leven over zijne natuurlijke grens verlengen kon. Beide woorden zijn in deze beteekenis — ofschoon van dc X'1quot; eeuw af het eerste voel monigvuldigor — tothot einde van do XVH'i'-eeuw toe gebezigd. Sedert dien tijd oehter, toen men namelijk dc door vorwantschapskrachten te weeg gobragte eigenschappon dor ligchamen uit een meer wetenschappelijk oogpunt begon te beschouwen, werd hot woord chemie meer in zijne tegenwoordige botockeiiis opgevat, terwijl daartegen de naam Alchemie op de denkbeeldige hoogero wetenschap werd toegepast. Tegenwoordig echter is do laatste slechts als een spotnaam bekend, zoodat er eigenlijk oene verwisseling van beteekenis heeft plaats gehad, daar toch de Alchemisten van vroeger tijd dien naam kozen, om daarmede hunne kunst aan te duiden als eene chemie bij uitnemendheid. De alchemie, in het algemeen goudmakerskunst (afkomstig van het woord /Qvaonoia roods in 615 in gebruik) ook wel de heilige, de goddelijke (van het üytu of Ofitj Tl/vr der Byzantijnen) do hermetische of spagyriscue (oorspronkelijk, van anaiiv en ayitntiv) kunst geheeton , moet worden beschouwd als de voorgangster der chemie. Haar oorsprong is duisteren onzeker; hare beoefenaren werden in hot algemeen alchemisten genoemd, die oelitor onderling drie verschillende klassen uitmaakten; want zij dio hot geheim der mctaalvorandoring volkomen kenden, dus meestors in de goudmakerskunst waren, heetten adepten; do daarvan nog geoiio volkomen konnis bezittenden, noemde men wijzen of sophi; terwijl naar de kennis der geheime kunst strevon-don den naam van phUosophen voorden. Do beweringen der alchemisten aangaande den hoogen ouderdom van hunne kunst, namelijk dat Hermes Trismegistus of Thot do grondvester der alchemie is , moot tot het gebied dor fabelen worden gobragt. Men vindt eerst bij do Alcxandrijnsehe Grieken, na de geboorte van J. C., onloochenbare bewijzen van het bestaan der goudmakerskunst, terwijl zij daarbij tevens reeds in die goheimziii-nige gedaante optreedt, welke haar wezenlijk karakter uitmaakt; het kan echter niet juist aangetoond worden wanneer zij daar ontstond. Ecnigen veronderstellen dat zij haren oorsprong heeft in de II110, ja zelfs in dc 1»'° eeuw van onze tijdrekening, zich daarbij beroepende op Suidas, eenon Byzantijnschcn schrijver van de XIdu eeuw, die in zijn lexicon, in hot artikel /rjftlt'u verhaalt, dat keizer Diocletianus, na zijne overwinning op do oproerige Egyptenaren (in het jaar 296), hunne boeken over do chemie van het goud en zilver had laten verbranden , opdat zij niet tc rijk en daardoor tot een nieuw oproer genegen zouden worden. 14 |
1 Dó
|
Amloren daarentegen betwijfelen dit verhaal en meenen den | oorsprong der aleheraie eerst in de Vie eeuw en wel in Alexan- ; drie te moeten zoeken. Hoe het ook zij, dit is zeker, dat de in Egypte wonende Grieken, reeds vóór de invallen der Arabieren, zeer veel voorliefde voor het goudmaken toonden. Hiervan kan men de sprekende bewijzen vinden in eene niet onbeduidende reeks van echt alchemistische geschriften, die voor het grootste gedeelte in de V'10 en VIlc eeuw uit Alexandrie zijn uitgegaan, en nog voor een gedeelte in de voornaamste bibliotheken van Europa worden aangetroffen. De alchemie ging van de Grieken over tot hunne cijnsbaren, de Arabieren. Do eerste scheikundige schrijvers van dit volk schijnen echter geene of slechts gematigde beoefenaren geweest te zijn van de hermetisehe kunst. Dschafar of Geber (in de IX'1'' eeuw te Sevilia onderwijzende), de oudste en beroemdste van hen, bezat meer wezenlijke kennis dan de gezamelijke scheikundigen in de zes daaropvolgende eeuwen ; hij geloofde b. v. niet dat men ooit goud gemaakt had. Daarentegen geloofde hij wel aan de mogelijkheid van eene metaalverandering en gaf haar, door de leer van de zamenstelling der metalen uit drie elementen, een theoretisch steiuipunt. De reeks der alchemisten van lateren tijd is daartegen talrijk, terwijl de geschiedkundige bewijzen dienaangaande zich uitstrekken tot aan het begin van de XIII^quot; eeuw. De alchemie is langs eenen dubbelen weg naar het Christelijke Europa overgebragt. Langs den eenen door de scholen der geleerdheid van de Arabieren, voornamelijk door de in Spanje gevestigde, die door Italianen, Duitschors, Engelschen en Fran-schen druk werden bezocht; langs den anderen door voortvlugtige Grieken. Het is dan ook daaruit gemakkelijk te verklaren, waarom hier reeds in do IX'le en X'1quot; eeuw sporen van goudmakers kunst konden voorkomen. Deze besmetting is echter eerst duidelijk in Europa waar te nomen in de XIII'!'' eeuw. Van dien tijd af hoeft zij zich voottdurond moer uitgebreid en ontwikkeld, tot in de XV''1', XVI'1quot; en XVI rv eeuw, waarin zij ton duidelijkste haar toppunt bereikt heeft. In dit tijdperk werd do alchemie daarenboven vergezeld door theosophic, cabbala, chiromantie, necromantie, astrologie en magie, kortom door allerlei dwaasheden en bedriegerijen. Het groote aantal van die alebcmisten, welke door geheimzin-nigo en voel belovende geschriften het ligtgoloovige publiek bedrogen, word daarenboven vermeerderd door eene klasse van opzettelijke bedriegers, de reizende alchemisten, die van de eene plaats naar de andere trokken, mot schitterende beloften tot kostbare alehemistische proeven verleidden en daarbij ten slotte zich alleen ten koste der te gronde gerigten verrijkten. Alzoo werd do goudmakerskunst wezenlijk eene landplaag; zij bezocht alle standen, van den boer tot den koning. Er is zelfs geene wetenschap, die zich zoo veelvuldig op de onmiddellijke zorg van gekroonde hoofden heeft mogen beroemen, als de alchemie. Koning Eduard III verleende aan den, ten dien tijde zoo beroemde Eaimundus Lullius een aanzienlijk voorschot; Hendrik VI, koning van Engeland, gaf van het jaar 1440 af, patenten op het goudmaken; Rudolph II, keizer van Duitschland, rigtte omtrent het jaar 1000 in zijn slot te Praag eene geheel alchemistische academie op; August I, keurvorst van Saksen, werkte, even als zijne gemalin Anna, zelfs aan den steen der wijzen, en had van 1575 tot aan zijnen dood, in het jaar 1586, de alchemisten Beuther cn Scbwertzer, in zijne dienst; Frederik, hertog van WnTtonberg (gest, in 1608) deed de inkomsten van zijnen Staat door alchemistische proeven verloren gaan; koning Cbristiaan IV benoemde omtrent het jaar 1647, den muntmeester Caspar Harbach tot zijn lijfalchemist; terwijl keizer Ferdinand III, Johann Plülipp, keurvorst van Maints en Johann Georg, keurvorst van Brandenburg meer bekende voorbeelden opieveren. |
De openbare bedriegerijen zelfs, die bij hunne ontdekking met ligehaams- of doodstraf bedreigd waven, konden het geloof aan de goudmakerskunst niet omverwerpen. Gouddorst of verwarde fhiantien openden haar altijd weder de deur bij de grooten zoodat er ook altijd nieuwe gelukzoekers waren, die, niettegenstaande het waarseluiwende noodlot van hunne voorgangers, niet vreesden de gevaarlijke loopbaan van hunne voorgangers te betreden. Deze loopbaan was somtijds daarom reeds gevaarlijk omdat zij vour liet minst genomen tot het verlies van vrijheid bragt, niet omdat men de voorgewende kunst van den gevangene wilde bestraffen, maar wel daarvan voordeel trachtte te trekken. Een voorbeeld daarvan vindt men in de gevangenneming van den uit Berlijn ontvlugten adept Böttieher, in het jaar 1703 te Dresden op bevel van koning August II; deze gevangenneming was echter daarom verblijdend, omdat zij aanleiding gaf tot do uitvinding van het porselein. Anderen daarentegen werden de slagtoffere van hunne denkbeeldige kunst, doordien zij de heb-zucht van begeerige mensehen opwekten, die hoopten door hunne opsluiting in het bezit te geraken van groote rijkdommen of van het middel daartoe. De geleerden waren te dien tijde eveneens als de vorsten, voorstanders der alchemie. Zij toch telde onder al hunne klassen hare aanhangers, voornamelijk onder de geestelijken en de artsen; door deze kunst verkregen de lijfartsen gewoonlijk toegang tot de hoven. Zelfs sterrekundigen gaven zich aan haar over, onder anderen de beroemde Tycho de Brahe, die zeker alleen met de edele gedachte daaraan werkzaam was, om daardoor ruimer geldelijke middelen te verkrijgen, tot volbrenging van zijne sterrekundige studiën. Het was natuurlijk dat, bij eene zoo alge-meenc verspreiding der begeerte tol het goudmaken, de eigenlijke scheikundigen van dat tijdperk, van wie dc alchemie was uitgegaan, haar voornamelijk huldigden. Zij volgden bij hunnen arbeid, nog verre van ieder wetenschappelijk gezigtspunt verwijderd, alleen het practische nut bedoelende, bf eene technische, bf de pharmaeeutische, of de alcliemislisclie rigting; deze laatste was tot aan het einde van de XVII'1quot; eeuw de invloedrijkste; immers zij vormde de meeste schrijvers. Albert van Bollstiidt (Albertus Magnus), Roger Baco, Arnold de Villanova, Raimun-dus Lullius, Basilius Valentinus, Theophrastus Paracelsus, Libavius, Beeher, Kunkel, Glauber en vele andere minderbekende namen, die men gewoonlijk tot de geschiedenis der chemie brengt, spelen in die der alchemie eveneens eene meer of min aanzienlijke rol; tot aan het gezegde tijdperk kan men eigenlijk tussclien scheikundigen en alchemisten geen scherpe grenslijn trekken. De weinigen die als bestrijders de1' alchemie genoemd worden, hebben eigenlijk niet zoo zeer tegen haar geijverd, als wel tegen de opzettelijke bedriegerijen die onder hare bescherming werden gepleegd. Men vond waarschijnlijk te dien tijde onder de anti-alchemisten geen enkelen, die inderdaad de mogelijkheid betwijfelde der metaalveredeling of metaalverandering ; dit kon trouwens het geval niet zijn, aangezien ieder scheikundige de van Geber overgenomen leerstelling, over de zamenge-steldheid de metalen, voor eene onomstootbare waarheid hield. Het licht der waarheid, dat sedert de oprigting der academien over alle deelen der natuurkundige wetenschappen werd verspreid, en do voordurend zich uitbreidende waarnemingen op het gebied der scheikunde, die in de werken der alchemisten dc grofste dwalingen openbaarden, en daardoor hot vooruitzigt op het bereiken van het door bon vervolgde dool altijd onwaarschijnlijker moesten maken, hebben eindelijk de woede van de goudmakorskunst gelouterd. , In den loop der XVIII'1quot; eeuw hebben bekwame en verstandige mannen zich meer en meer aan de beoefening der alchemie onttrokken, zoodat zij ook naar die mate dieper in vergetcldheid is geraakt. De alchemie heeft echter haren doodsteek eerst gekregen door de ontwikkeling van het antiphlogistische stelsel, want toen dit de meialen als enkelvoudige ligchamen deed beschouwen, bewees het tevens dat het denkbeeld omtrent eene metaalverandering en metaalveredeling geheel ongerijmd was. Sedert dien tijd is de betrekking van de alchemie tot de scheikunde geheel gelijk geworden aan die , welke tussclien sterrewigchelarij en sterrekunde bestaat, terwijl men tegenwoordig over haar niet anders denkt en spreekt, dan als over eene afdwaling van het men-schelijke verstand, hoedanig zij altijd, in betrekking tot de wijze j van haar ontstaan, onder ieder gezigtspunt zal moeten beschouwd worden. Deze korte geschiedkundige opgaven toonen genoegzaam aan, welke gewigtige rol de alchemie in de geschiedenis der scheikunde heeft gespoeld. Ten einde nog een flaauw denkbeeld van dc grondstellingen der alchemie te geven, mogen de volgende voornaamste, die uit een chaos van alchemistische geschriften zijn verzameld, dienen; zij zijn deze: 1) Er was eene bereiding, in den vasten |
ALr
107
|
toestand en van roode kleur, genaamd de steen der wijzen, hel tjroole elixir, het groote mayisterium, de roode tinctuur,— die in kleine, wezenlijk homoeopatische hoeveelheden, op gesmolten zilver, lood, tin, kwikzilver of eenig ander onedel metaal gestrooid, eene verandering (transmutatie) tot goud te weeg bragt; eene volkomene, als de bereiding goed was; eene gedeeltelijke, nis het tegenovergestelde plaats had. 2) Dezelfde bereiding, in homocopatisehe hoeveelheid inwendig als gcneosniiddel gebruikt, genas vele ziekten, veranderde den ouderdom in jeugd en verlengde het leven, waarom zij panacea van het leoen, of, als zij in opgelosten toestand moest worden gebruikt, drinkbaar goud {aunim potaltile) genoemd werd. 3) Eene andere bereiding, eveneens in den vasten toestand maar met eene witte kleur, heette dc steen der tweede orde, het kleine elixir, het kleine magtsterium, de witte tinctuur, en was gelijk aan de eerste bereiding, doeh slechts tot den halven trap van volmaaktheid gebragt, veranderde zij ieder onedel metaal in zilver. Deze waren zoo goed als de geloofsartikelen der alchemisten. Wat echter eigenlijk de steen dor wijzen is, hoe hij bereid wordt, daarvan kan men natuurlijk nergens aanwijzingen vinden. Eenigen bewaren dienaangaande geheel het stilzwijgen, terwijl anderen zoo geheimzinnig, onduidelijk of verward in hunne voorschriften zijn, dat men met billijkheid er aan mag twijfelen, of zij zelve wel in het groote geheim waren ingewijd. Als staaltjes der geheimzinnigheid kunnen do volgende voorschriften dienen, waarvan het eerste afkomstig is van Synesius, die in het begin der Vdc eeuw leefde, en hetgeen bekend is onder naam van mephistische tafel, terwijl het ander in de XV1'' eeuw werd opgesteld door den Boheemsehen monnik Johann von Tetzen, in zijn l'i'uccssus de lapide philosophorum. Hemel boven, hemel onder. Lapis candensfit ex tribus. Sterren boven , sterren onder. Nu Ui datur nisi quibus. Alles boven, dit alles onder, Dei fit spiramine, Neem dit en word gelukkig. 7i'x matris ventre quos beavit, ilanc ad artem destinavit Sacroqm sancimine. Er zijn echter eenige beschrijvingen van alchemistische proeven, waaruit duidelijk genoeg blijkt, met welke stoften de alchemie bare wonderen volbragt, die tevens een zeer ongunstig lieht werpen op de ingebeelde hooge kunst, daar zij toch in alles dwalingen, misleidingen of opzettelijke bedriegerijen bekend maken. Zoo b. v. bestond een der kleurende poeders, waarmede men voorwendde zilver in goud te kunnen veranderen, uit goudbevattend zwavelnatrium, dat bereid werd door glauberzout (zwavelzure natron) met kool en goudpoeder, of eenige poedervormige goudbereiding te smelten. Als men nu in deze zwavelverbinding, in den gesmolten toestand, een stuk zilver plaatste, dan word er natuurlijk, onder vorming van zwavelzilver, goud in don metaalstaat afgescheiden, dat dan aan den misleide als gemaakt goud werd vertoond. Ook verguldde men dikwijls slechts het zilver, doorliet eenigen tijd in eene oplossing van bet goud bevattend zwavelnatrium te laten staan. De veredeling van het kwikzilver geschiedde op gelijke wijze: raen loste of goud daarin op, of strooide er, terwijl het in den kroes verhit word, goud-purper (zie dat artikel) op, dat somtijds, om het onkenbaar te maken, met ijzeroxyde of vermilioen vermengd was. Allo overige alchemistische bewerkingen die men hooft kunnen ontcijferen, zijn van zulk een gehalte. Zij bevatten de voorschriften van dwaze methoden tot vervaardiging van goed bekende bereidingen, die op zich zelve niet de minste kracht tot goudmaken bezaten, als de adepten baar die niet, in een onbewaakt oogenblik verschaften, door handige toevoeging van eenige goudbereiding, gedurende de proef. Men heeft nimmer daar, waar men volgens zulke voorschriften zuiver goud gemaakt hoeft en geen bedrog geploegd werd, de afwezigheid van dit metaal in de gebezigde bereidingen authentiek kunnen bewijzen. En toch zijn er mannen geweest, en er zijn er helaas nog, die zulke verhalen van goudmakerij verdedigen, en in hot algemeen de alchemie niet onder de hersenschimmen willen gebragt zien; daartoe behooren onder anderen, uit het laatst der XVIIIlt;lquot; eeuw, de Marburgsche hoogleoraar Schroodor (overl. 1788) en de te Guilford de geneeskunde uitoefenende Dr. James Price (overl. 1783), terwijl in het jaar 1832 Dr. K. C. Sehmieder, hoogleeraar te |
Kassei, in zijne Geschichte der yl/cAi3»»'e, als verdediger der verandering van onedele metalen tot goud optrad, hetgeen ten duidelijkste uit deze woorden blijkt: „er bestaat eene seheikundige bereiding, waarmede andere metalen tot goud kunnen worden veranderd.quot; Deze verdedigers dor goudmakorskunst voeren tot staving hunner meening dc volgende gronden aan: dat eene vooronderstelling, die zich gedurende veertien eeuwen van geslacht tot geslacht heeft overgeplant, niet geheel op dwaling kan berusten ; dat het niet bewezen is dat de metaalverandering onmogelijk is; dat er proeven van do goudmakerskunst beschreven staan, welke onloochenbaar zijn, omdat zij door personen worden bewerkstelligd, die geheel zonder eigenbaat daarbij te werk gingen. Hoe aannemelijk deze stellingen ook in den eersten oogenblik aan velen zullen toeschijnen, zoo moeten zij echter bij naauwkcu-riger bosohouwing al hare waarde verliezen. Wat de eerste betreft, zoo toont ons de geschiedenis in het algemeen duidelijk aan, dat de ouderdom van oeno vooronderstelling op zich zelve geon bewijs voor de waarheid is. Als voorbeelden daarvan denke men slechts aan do quadratuur op den cirkel, aan het perpetuum mobile, vraagstukken, dio nog veel ouder zijn dan dat van het goudmaken, en toch nog niet hebben opgehouden, tot zelfs in don laatsten tijd, bij monsehon zonder wiskundige of natuurkundige opleiding, het verstand te verbijsteren. Wat do tweede stelling aangaat, omtrent de niet zamengestcldheid der metalen , zoo is deze geenszins bewezen, ja zelfs moet men bekennen, dat deze meening zekere onwaarschijnlijkheid bevat. Als steunpunten daarvoor kunnen worden bijgebragt de onderlinge oveenkomst van eenige metalen, zoowel in hunne physiseho als scheikundige eigenschappen; het kleine aantal der uit deze stoffen bestaande verbindingen, in tegenoverstelling tot het ontzaggelijk groote aantal, dat wij in de bewerktuigde natuur uit slechts vier grondstoffen, zuurstof, waterstof, koolstof on stikstof zien zamon-gestcld. Ofschoon men nu ook, op bot tegenwoordige standpunt der sohoikundc, niet kan bewijzen dat do metalen enkelvoudige of zamengostelde ligchamen zijn, zoo is het toch duidelijk, dat ruwe smoltprocven , zoo als die door de alchemisten werden uitgevoerd, geen ontleding dor motalen hebben kunnen te weeg brengen. Indien de motalen door zamensmelting van eene of andere bekende stof, of onderling konden worden ontleed, dan toch zoude hot vraagstuk der alchemie reeds lang zijn opgelost, want proeven, zoo als zij door do alchemisten worden gedaan, zijn in den laatsten tijd met veel naauwkourigor waarnemingsgeest en strenger onderzoek, honderdvoudig herhaald. Doch aan tc nemen, dat de alchemisten eene voor ons tot nog toe onbekende, mot goudmakendo kracht bedeelde stof gekend hebben, moot dwaasheid hoeten, als men in aanmerking neemt, hoe vele bewijzen zij van hunne onwetendheid gegeven hebben, bij de behandeling van voel eenvoudiger onderwerpen. Deze beschouwingen ontnemen gelijktijdig allo bewijskracht aan de derde, ter gunste der goudmakorskunst aangevoerde stelling. Men kan zeer goed aannemen dat niet alle alchemisten bedriegers waren; zelfs dat velen, overtuigd van de mogelijkheid der bereiking van hun dool, in opregthoid begonnen te werken, waarschijnlijk niet om do wetenschap, maar om hunne beurs te verrijken; dit waren eerlijke dwazen, goedhartige bedrogenen. Maar zij, die door het land trokken, om als goochelaars, hunne kunst ten toon te spreiden, anderen mot het voorgewonde gemaakte goud te begiftigen, en hen daardoor tot proselyten hunner kunst over te halen, kunnen niet voor zoo onschuldig worden gehouden, terwijl tevens geene bewijzen van de wezenlijkheid hunner kunst bestaan. Geen hunner kunstprooven is zoo zeker bewezen, als wij het tegenwoordig van physiseho waarnemingen van minder waarde vorderen, daar bovendien de onbaatzuchtigheid van deze alchemisten geene do minste geloofwaardigheid aan hunne proeven mag vorleenen, want eerzucht en ijdelhcid, om voor een wondermenseb door te gaan, zijn even sterke drijfveren tot het plegen van bedrog, als gouddorst en hebzucht. Niettegenstaande al bot bedrog door de uitoefening der alchemie bedreven, moet men haar regt laten wedervaren, dat zij do grondslag voor de scheikunde van lateren tijd geweest is, daar zij toch veel deed bekend worden, wat nog heden voor den seheiktindise |
lus
|
wetenschappelijke waarde heeft; men zoude haar de scheikunde der middeleeuwen mogen noemen, want ook aan haar kleeft hot geheimzinnige van dat tijdvak. (Vergelijk: Ilisiorisch-kntische Uniersuchunj der Alchemie ode.r der eingebildelan Goldmaclierskünst, von J. C. Wiegleb; Weimar 1793; Dictionaire portalif de chimie et de mineralogie, par M. Drapiez; ünixelles IS25; Geschic/Ue der Alchemie, yon K. C. Schmieder; Halle XWl-, Vie Philosophie der Chemie, von J. Dumas, in *s Deutsche übertrayen von C. Rammels-berg; Berlin 1839; Histoire de la Chimie, far Dr. F. Hoefer; Paris, 1842 en 1843; llandwörterb. der reinen ü. angew. Chemie, von Dr. Liehig, Dr. Poggendorff ü. Dr. Wohler; Braunschweig; 1842; Geschichte der Chemie, von Dr. H. Kopp; Braunschweig, 1843 — 1847.) ALCIATI, (Andhea) den 8quot;lollMei 1492 te Alzate geboren, is do hersteller dor Italiaansche regtskennis. Hij werd in 1514 te Bologna doctor in de regten, oefende eenigen tijd de practijk uit, doch onderwees later op verschillende hooge scholen, als te Avignon, Bourges, Bologna, Pavia en Ferrara. Zijne ijdelheid en winzucht dreven hem van de eene plaats naar de andere en zijne lekkerbekkerij in de armen van den dood (1550). Hij heeft vier folio deelen met regtskundige geschriften nagelaten, die te Basel in 1658 uitgegeven zijn; bovendien is hij de schrijver van verschillende oudheidkundige verhandelingen en van eene geschiedenis van Milaan in vier boeken. ALCIBIADES. Deze beroemde Griek, een zoon van Clinias en Dinomache, word in de eerste helft der V11'' eeuw voor Christus geboren. Do natuur had hem niet slechts met eene uitstekende schoonheid, en eene aller harten innemende houding, maar ook met do uitmuntendste talenten van geest en ziel begaafd, doch hem ontbrak zedelijke adel. Hij was een even zoo groot veldheer, als redenaar, maar ook een groot wellusteling; onder-tusschen wanneer liet er op aankwam, niet minder arbeidzaam en geduldig. De geschiedschrijvers zoggen van hem, dat hij buitensporig in het goede en kwade, en zyn karakter eene mengeling van verhevene dengden en grove ondeugden geweest is. Hij werd in het huis van Pericles opgevoed, en Socrates poogde zijn hiirt te vormen en oefende grooten invloed op hem uit. Gedurende den Peloponnesischen krijg muntte hij als veldheer der Atheners, tegen die van Syracuse uit, doch werd bij het volk verdacht gemaakt, in zijne afwezendheid aangeklaagd, en daar hij niet verscheen, met verbeurd-verklaring zijner goederen, ter dood veroordeeld- Hij ging nu tot de Lacedemoniers, en vervolgens tot de Perzen over; doch werd naderhand op eene eervolle wijze door de Atheners teruggeroepen. Hier bekleedde hij op nieuw den post van veldheer; dan, daar hij andermaal de gunst des volks verloor, zoo verliet hij, uit vrije verkiezing, zijn vaderland. Hij werd door het Perzisch legerhoofd, Pharnabasus, zeer minzaam ontvangen; doch toen Lysander van Lacedcmon op zijne uitlevering aandrong, liet Pharnabasus zijnen gast op eene verraderlijke wijze om het leven brengen. Zijne beeldtenis is ons in gesneden steen bewaard; Plutarchus en Cornelius Nepos hebben zijn leven beschreven. ALGIDAMAS, een Grieksch rhetor en tijdgenoot van Isocra-tes, werd in Elis geboren. Hij was een leerling van Gorgias, en heeft verschillende werken zamengcsteld, die niet tot hot nageslacht zijn gekomen. Hetgeen van hem overig is, vindt men in het VIII»iquot; deel der verzameling der oude rhetoren door Kenke. Auger heeft in hei Vervolg van zijn Isocates er eene Franscho overzetting van gegeven. ALCIDES. Een bijnaam van Hercules, volgens de gewone uitlegging, van zijnen grootvader Alcius herkomstig. ALCMAN. Een Grieksch dichter, zoon van een Spartaanschen slaaf, geboren te Sardes in Lydie, omstreeks 670 voor Christus. Hij schijnt voor hot grootste gedeelte in Sparta geleefd te hebben, alwaar hij het burgerregt verkregen had. Hij zong lofzangen, paeanen en andere lyrische gedichten in don Dorischen tongval en gaf aan deze verzen van hoogero vlugt, hunnen kunstvorm. Wat daarvan is overgebleven, heeft F. Th. Welckcr verzameld en uitgegeven te Giessen in 1815, in 4quot;. ALCMENE. Was do dochter van Electryon, koning van Argos, die haar ten huwelijk gaf aan Amphitryon, op voorwaarde dat hij den dood barer broeders op oenen Aotolischen volkstam wreken zoude. Jupiter, intusschen op Alcmenc verliefd geworden, nam do gelegenheid der afwezendheid van haren man waar, en genoot in zijne gedaante hare gunst, zoodat zij bij hem moeder werd van Hercules. Na den dood van Amphitryon, huwde zij Ilhadamanthus. |
ALCMEON VAN CROÏONE. Een Pythagoriseh wijsgeer, die door sommigen voor oen onmiddellijk leerling van Pythagoras wordt gehouden, en dus in de V^ eeuw voor de Christelijke jaartelling moet geleefd hebben. En als wijsgeer, en als geneeskundige heeft hij zich beroemd gemaakt. Het is niet onwaarschijnlijk, dat hij door zijne opmerkingen aan Aris-toteles aanleiding heeft gegeven, tot het opsporen dier alge-meene begrippen die door dezen Calegonen worden genoemd. Ook hij was hot, die beweerde dat de menschelijke ziel, wegens hare overeenkomst met de Goden, ontsterfelijk moest zijn. Ook verklaarde hij de zon, de maan en de sterren voor goddelijke zelfstandigheden; terwijl hij aan do Goden ook de kennis van het onzigtbare en van het vergankelijke beide toeschreef. Van zijne geschriften is niets bewaard gebleven. J. G. L. ALCOHOL. (Zie Alkohol). ALCUINUS (Fi/Accus Albinus) is de naam eens mans, die aan keizer Karei den Grooten als helper diende in hetgeen deze verlichte vorst tot bevordering van beschaving en tot uitbreiding der wetenschappen heeft gedaan. Hij werd omstreeks het jaar 735 in Yorkshire geboren, en in de school van het klooster te York, onder do oogen van den aartsbisschop Egbert opgevoed door Elbert, die later den aartsbisschoppelijken stoel beklom , en toen Alcuinus tot zijnen opvolger als opziener der school van York benoemde. Men meent dat hij abt van Canterbury was, toen hij op last van cenen lateren aartsbisschop van York, Eanbald, eene reis naar Rome deed. Op zijne terugreis werd keizer Karei te Panna met hembekend, en spoorde hem aan, om zich in Frankrijk te vestigen. Hij gaf aan de vorstelijke uit-noodiging gehoor: en het is niet teveel als men zegt, dat keizer Karei zijn roem, als bevorderaar der beschaving, aan hetgeen op raad van dezen boven zijnen leeftijd verre verhevenen man tot stand gebragt werd, te danken heeft. Op zijn raad en onder zijn beheer werd zooveel voor de wetenschappen gedaan, dat wanneer de onverschilligheid der volgende keizers niet al hot daargestelde nutteloos had gemaakt, de dus genoemde middeleeuwen minder de slagtoficrs zouden geweest zijn der steeds toenemende onkunde en barbaarschheid. Hij was bet hoofd eener vergadering van geleerden, die de keizer van allo zijden had bijcengebragt. Op zijne aansporing werden de handschriften der Latijnsehe classike schrijvers, opgezocht, verzameld en herzien: de oude Gallische scholen die geheel vervallen waren, werden hersteld en nieuwe scholen werden opgerigt bij de kloosters te Tours, te Fulda, te Ferrieres en te Fontenelle. Ook zorgde hij dat ten beste van de prinsen van den bloede eene dusgenoemde Schola Palatina werd gesticht, die eerst het hof moest volgen waar het heen ging , maar naderhand te Parijs gevestigd bleef en van welko hij het hoofd was. Ook ten beste der Kerk was hij ijverig werkzaam. Hij was tegenwoordig op do Kerkvergadering te Frankfort in 794 en te Aken in 799, waar de gevoelens van Elispand, aartsbisschop van Toledo, en van Felix, bisschop van Urgcl, betreffende de natuur van Christus, die hij reeds schriftelijk had weerlegd, als kettersch werden veroordeeld. Ook als wijsgeer heeft hij eenigen naam gemaakt. Onder zijne nagelatenc geschriften is er een over de natuur dei-ziel {de Ratione animae); een over de deugden en gebreken (de Virtutibus et de Vtliis); een over de grammatica, een over de rhe-torica, een over de dialectica. Wanneer het hem ook aan oorspronkelijkheid mogt ontbroken hebben, zoo dragen zijne talrijke opmerkingen de sporen van een juist en diep denken, en is zijn stijl toch edel. Het is blijkbaar, dat hij behalve met de kerkvaders en met al de godgeleerde geschriften die zijn tijd opleverde, ook bekend was met do classike geschriften der redenaars, dor dichters, der wijsgceren en der geschiedschrijvers van Rome en Griekenland. Zijn gevorderde ouderdom en de vele moeijelijkheden aan zijne betrekking verbonden, deden hem naar rust verlangen. Hij verzocht en verkreeg van den keizer verlof om te Tours in do abdij stil te gaan leven. Daar stierf hij in 804 in den ouderdom van 70 jaar. Er bestaan twee uitgaven van zijne werken; de eene is bezorgd |
ALL)
|
door Andre Duchesne to Parijs in 1617; do andere door Frobo-nius to Eegensburg in 1777. Over zijn leven leze men onder andere Guizot, IIis to ire de la civilisation en France, J. G. L. ALDEGREVER. (Hendiuk) Duitsch schilder cn graveur in 1502 to Soert in Wesphalcn geboren, en omstreeks 1502 overleden. Men noemt hem soms Albert van Westphalen. Men vindt uitstekende stukken van hem in de galerijen te Munchen cn Weenen. Hij hoeft oene menigte altaarstukken nagelaten in do manier van Albert Durer. Van 1525 tot 1562 heeft hij gegraveerd; zijn werk bedraagt wol 350 platen. Deze zijn met bowonde-ringswaardige uitvoerigheid behandeld, maar men ziet aan zijne figuren en kleoding dat hij geen ander voorbeeld dan Albert Durer gekend heeft. ALDEGONDE of kasteel van West-Souburg. Voormalig adellijk slot tusschon Middelburg on Vlissingen, op het eiland Wnloheron in Zeeland, dat in 1781 afgebroken is. KeizerMaxi-miliaan hield er zich in 1478 op, en keizer Karei V in 1515 en later in 1556, gelijk hij dan ook van daar den brief verleende, waarbij hij het keizerrijk aan zijnen broeder Ferdinand opdroeg. Marnix van St. Aldegonde heeft er in 1591 de psalmen in Hol-landsche verzen overgebragt. ALDEGONDE. (Zie Marnix). ALDEHIJD. Gelijke botoekenis hebbende met alhohol de-hydrogenalum. Deze stof kan op verschillende wijze door aether en alkohol worden verkregen, zoo b. v. wanneer de damp van water-vrijen aether door oeno flaauw roodgloeijendo buis wordt geleid; wanneer men oen stroom chloorgas door verdunde alkohol laat gaan, of wijngeest met salpeterzuur aan oene overhaling onderwerpt enz. Het is eeno kleurlooze, heldere, zeer bewegelijke en vlugtige vloeistof, die oenen eigendomniolijken, naar aether zwemenden reuk bezit. Bij de inademing dezer vlugtigde stofl'o ontwaart men eerst een eigenaardig gevoel in do keel, waarna de ademhaling hoo langer zoo moeijolijker wordt, tot dat zij eindelijk door kramp geheel wordt opgeheven. Hot aldehijd heeft bij ISquot; 0 oen soortelijk gewigt ~ 0,790, kookt roods bij 21,.8, is zeer ontvlambaar en brandt mot cenc licht verspreidende vlam; hot kan in iedere verhouding worden vermengd met water, alkohol en aether; oefent geen invloed uit op do planten-kleuren en hoeft eeno sterke neiging om zich met zuurstof te vereenigen, waarmode het dan azijnzuur en water vormt. (Verg, Traité de chimie organique, par M. J. Liebig, Paris 1840 — 1844; Chemie der oryanischen Vo.rbindantje.n, von Dr. C. Löwig; Zurich 1845—1843; Voils tand. etymol-chemisches Handiuiirtb., von Dr. G. C. Witstein; Munchcn, 1847). |
ALDOHRANinjNSCIIE BRUILOFT. Zoo noemt men oene fresco-schilderij van groote oudheidkundige waarde, een der schoonste kunstwerken, die ons uit de tijden der Romeinen zijn bewaard gebleven. Deze schilderij werd ouder de regering van paus Clemens III in 1606, niet ver van den triomfboog van Galienus, bij Santa Maria Maggioro en de baden van ïitus, op don naam van Aldobrandijnsche bruiloft. Tegenwoordig heeft zij haie plaats in het museum van hot Vaticaan. Winkelmann verklaarde dat hot oene voorstelling was van de bruiloft van Peious en rhetis, waarbij de godinnon dor jaargetijdon of drie der muzen hot bruidslied zingen. Aphrodite overreedt do bruid, die op den thorus gezeten is, om den bruidegom, die op don drempel hare vergunning afwacht, te laten naderen. Eeno gratie of Charis is gereed haar hoofd te zalven. Links ziet men in oen meer verwijderd vertrek het bad door vrouwen gereed maken. Biondi meondo hierin de bruiloft van Manlius en Julia to moeten horkennon en Bötticher heeft er oene allegoriseh-mythiseho be-toekonis in gevonden , doch Zoega en H. Meijer zien in de voorgestelde figuren slechts gewone monsehon en in hot geheel niets dan een beeld der Griokscho bruilofts-gewoonten. De figuren zijn weinig meer dan tweo palmen lang en zeer doorschijnend en dun, doch mot zeer voel gevoel voor ziimensmelting en harmonie der kleuren geschilderd. Do kuischheid waarmede deze voorstelling behandeld is, levert een groot bewijs op voor de zuiverheid dor zoden van de oude schilders. ALDROVANDI, (Ulysses) een geneesheer die als eender eerste geleerden van ziju tijd in de dierkunde beroemd is gewor- den. Hij word to Bologna geboren, waar hij in 1603, 83 jaren |
|
do plaats waar eertijds do tuinen van Maecenas lagen, opgedolven en verkreeg van do Villa Aldobrandini, waar zij opgesteld word. |
oud, overleed. Uit zucht tot studie had hij uitgestrekte reizen ondernomen en eene groote verzameling van voorwerpen uit de |
ALT)—ALR
Ill)
|
natumiijke historie en afbeeldingen daarvan door eerste kunstenaars bijeengebragt. Hij werd professor philosophiae ct modicinae in zijne geboortestad, maar hield zich incest onledig met zijne llis-toria animalium waarvan hij zelf echter niet meer dan de Ihsloria avium et insectorum hcêft uitgegeven. Hij liet meer dan 300 handschriften na over geneeskunde, wijsbegeerte en natuurlijke historie. Later is hiervan veel gedrukt, maar meest met bijvoegsels van anderen. Men zegt, dat hij in groote armoede gestorven is, daar hij zijn geheclc vermogen aan zijnen onbegrensden ijver voor de wetenschap had opgeofferd. Dertien dcclen van zijne hand over de natuurlijke geschiedenis, zagen na zijn dood door toedoen van Ovidius Montalbani, in lfiG8 het licht. ALDUS. (Zie Manutivs.) ALEMAN. (Mated) Omstreeks hot midden der XVIeeuw te Scvilia geboren en in Mexico overleden, was de schrijver van den beroemden Spaanschen Roman Guzman de Alfarache. Het oersie deel, dat eigenlijk betiteld was Alalaija de la vida humana, werd in een jaar (ISOS) driemaal gedrukt; in de volgende zes jaren nog 26 maal, zoodat er 50,000 exemplaren van verkocht werden. Spoedig werd door een litterarische strooper een tweede deel uitgegeven, doch het ware tweede deel zag eerst in 1605 te Valencia het licht. Guzman d'Alfarache is in verschillende talen overgezet en bet voorbeeld geworden voor eene gehcele bende romans, die men gevoegelijk gaauwdieven-romans zuu kunnen noemen. De beste uitgaaf van de beide echte en van het valschc tweede deel vindt men in het derde deel van Ariban's Biblioteca de autores JCspanolas; Madrid, 1840. ALEMAKNEN. (Zie Volksverhuizing.) ALEMBEUT (Jean le Kond d'), een wis- en natuurkundige , litterator en wijsgeer, en als zoodanig een der meest beroemde mannen, die aan Frankrijk in den loop der XVIII'I,! eeuw tot sieraad hebben gestrekt. Hij werd geboren te Parijs den 16quot;,I1 November 1717, en was de onechte zoon van mejufvrouw Tencin, bij den als dichter bekenden provincialen commissaris der artillerie Destoucbes. Hij werd als zoodanig te vondeling gelegd en wel op de trappen der kleine kapel van St. Jean 1c Rond , die tot het klooster van O. L. Vrouw behoorde, van welke kapel bij dan ook den naam le Rond heeft aangenomen. Toen de commissaris van politie het kind vond, kwam hetzelve hom zoo zwak voor, dat hij het, in plaats van het naar het vondelingshuis te brengen, liever aan de zorg van eene arme vrouw, do echtge-noote eens glazenmakers, ter opvoeding toevertrouwde. Het gelukte aan deze vrouw niet alleen het kind in het leven tc bewaren, maar ook hare tcedere zorg daardoor beloond tc zien, dat het zich zeer voorspoedig ontwikkelde, en gedurende geheel zijn leven jegens haar de teederste genegenheid koesterde. Het is intusschen niet onwaarschijnlijk, dat de laagheid zijner geboorte, bij het besef van zijne zich meer en meer ontwikkelende meerderheid naar den geest, hein naderhand ccnen onuitdoofbaren afkeer van allerlei voorregten, die zich op eene aanzienlijke afkomst gronden, heeft ingeboezemd. Schoon zijn vader hem als zoon niet openlijk erkende, zorgde die toch voor zijne opvoeding. Op koste van dien man, werd de jonge Jean le Rond, in den ouderdom van 12 jaar, in het college van Mazarin opgenomen. Hier ontwikkelde zich zijn verstand op eene in het oogloopendc wijze. Eenigen tijd was het twijfelachtig of hij zich op de regts-gclccrdbcid zou toeleggen, dan of hij — wat zijne leermeesters, die ijverige Jansenisten waren het liefst hadden gezien cn waartoe zij hem dan ook zeer aanspoorden — zich aan den geestelijken stand iou wijden. Weldra bleek het echter, dat zijne bestemming eene andere was. Hij wijdde zich aan wis- en natuurkunde en aan de wijsgeerte, en dit deed hij dan ook op eene wijze, dat hij weldra de oogen der voornaamste geleerden van Europa tot zich trok. Niet alleen, dat hij met die wetenschappen voor zooverre die toen reeds bestonden, in eenen zeer jeugdigen leeftijd geheel bekend was, maar hij breidde dezelve ook uit door hoogstbelang-rijke ontdekkingen. |
Op een leeftijd van 22 jaren, in het jaar 1739, bood hij aan de Academie der wetenschappen in Frankrijk twee verhandelingen aan (de eene over de beweging van vaste ligchamen in vloeistoffen en eene over de integraal-rekening) die zooveel goedkeuring verwierven, dat hem het lidmaatschap der Academie werd aangeboden. In 1747 beantwoordde bij de door de Academie van Berlijn uitgeschrevene prijsvraag: Over de oorzaken van den wind. Niet alleen dat hem daar de prijs werd toegewezen, maar hij werd tevens met eenparigheid van stemmen tot lid ook van deze Academie benoemd. Zijn roem klom al hoogcr cn hoogcr, vooral sedert hij niet alleen door het uitgeven van letterkundige geschriften, zoo ais: Essais sur les gens de lettres; l'Art de traduire; Reflexions sur le style; Eloyes; zich als een man van smaak deed kennen, maar ook sedert hij met zijnen vriend Diderot de Encyclopedie bad begonnen uit te geven. Van dezen reuzenarbeid (men zie hot art.: Encyclopedie) waarvan dc voornaamste geleerden van dien tijd mede-arbeiders waren, heeft hij, behalve de hoogstmerkwaardige inleiding, dc meeste artikels geschreven, die tot do wis-en natuurkunde betrekking hebben. Dit werk veroorzaakte hem vele onaangenaamheden, waarom hij dan ook, sedert 1759 er zich geheel aan onttrok, en den last daarvan aan Diderot alleen overliet. Maar hij vergrootte buiten 's lands zijn roem. Toen hij in Parijs ten gevolge der vele moei-jelijkhedcn verpligt was, van eon zeer gering pensioen te leven . word hem eerst door de keizerin Catharina van Rusland aangeboden om tegen een jaarwedde van 100,000 livres zich met de opvoeding van den grootvorst te belasten; naderhand werd hem door Frederik den Groote het voorzitterschap der academie van Herlijn aangeboden. Voor beide betrekkingen bedankte hij echter. Hij verlangde naar rust, en hem was buiten dat. de achting, die hij in zijn vaderstad genoot, genoeg. Toen in 1763 dc Fransclie academie hem zijne jaarwedde weigerde, bood Frederik de Groote hem aan, dezelve uit te betalen. Dit nam hij aan; cn onderhield met dezen vorst eene zeer levendige briefwisseling. In 1772 werd hij na den dood van Dnclos tot secretaris der academie benoemd. D'Alemhert genoot in zijne vaderstad eene algemeene achting, hoezeer hij bijna zonder fortuin, en — daar zijne afkomst algemeen bekend was, ook naar den maatstaf waarnaar men destijds den rang inliet maatschappelijk leven alleen bepaalde, —zonder aanzien en dus zonder familie was. Na den dood van Voltaire beschouwde men hem als het hoofd der philosophisclie partij. In zijn nederig verblijf in de Louvrc kreeg hij bezoeken der grootste mannen; Zelfs de grootvorst (later als Paul I keizer) van Rusland cn zijne gemalin vereerden hem met een bezoek. Hij was bij uitstek milddadig, dankbaar en goedhartig. Veerlig jaren lang woonde hij bij de vrouw, die hem had opgevoed, en hij verliet haar niet voor dat zijne zwakke gezondheid hem daartoe noodzaakte. De betrekking waarin hij stond tot Med. do L'Lespinassc (zie aldaar) is een schoon bewijs van zijn teedcr en gevoelig hart. Hij stierf op den 29quot;icquot; October 1783 in den ouderdom van 66 jaar, aan do gevolgen van het graveel, en wel omdat hij zich aan eene heelkundige operatie niet wilde onderwerpen. Condorcet heeft op hem eene zijner waardige lofrede geschreven. Men kan hetgeen waarover d'Alembcrt geschreven beeft, tot deze drie klassen brengen; 1quot;. de wis- en natuurkunde; 2'. de fraaije letteren; 3°. de beschouwelijke wijsbegeerte. — Wat de eerste klasse betreft, van deze kan men zeggen, dat zij tot uitbreiding dier wetenschap strekte, dat zij menige nieuwe ontdekking of dat zij menig nieuw en belangrijk oogpunt, waaruit het reeds bekende beschouwd werd, bevatte. — Dit alles is uitgegeven in: 1°. dc Encyclopédie, waarin zoo niet alle, dan toch de meeste belangrijke artikels tot deze wetensebap behoorendc van hem zijn, 2°. Traité de Dynamique; 1743, 1 vol.; 3quot;. Traité de l'Equilibre etdu Mouvement des fluïdes, 1740, 70 1 vol.; 4°. Reflexions sur la cause générale des vents; 1747 1 vol.; 5°. Recherches sur la procession des équinoxes et sur Vinclination de l'axe de la ter re; 1749 , 1 vol.; 6quot;. Essai ei'ttne nouvelle théorie sur la resistance desfluides; 1752, 1 vol.; 7°. Recherches sur différents points importants du systeme du monde; 1754, 3 vol.; 8quot;. Opuscules mathématiques; 8 vol.; 1761—80. Mot opzigt tot zijnen letterkundigen arbeid zij hier alleen vermeld, dat hij, blijkens de bovengenoemde verhandelingen, en eenige door hem vervaardigde lofredenen, een man was van een zeer gekuischten smaak, en dat zijn stijl zich door edele eenvoudigheid bijzonder onderscheidde. Zijne wijsgeerte heeft bij voor- |
ALK
JU
|
namelijk ontvouwd, deels in do reeds vermelde Inleiding tot de Encyclopédie, dools in eene verhandeling, onder den titel van Eléinens de philosophie, oh sur les principes des eonnaissances lmmaines, In de eerstgenoemde verhandeling laat hij diepe blikken doen èn in den oorsprong der wetenschappen, zoo als die in den menschelijken geest wordt gevonden, ou in hot onderling verband der wetenschappen. Door allen die bevoegd waren er over te oordeelen, is die verhandeling voor een meesterstuk gehouden. Watzijne wijsbegeerte betreft, zij is die, welke in zijn tijd do heerschende was, bovenal in Frankrijk; en volgens welke, zoo als de Engolscho wijsgeer Locke (zie aldaar) geleerd had, er geene andere wetenschap bestaat, dan die welke op zinnelijke waarneming berust. Het is echter onwaar, dat hij tot die Pransche wijsgceren zou behoord hebben,die God en de onsterflijkheid loochenden, en die materialisten en naturalisten genoemd worden. De wijze hoe hij over wijsgeerige onderwerpen schreef, de duidelijkheid en juistheid, met welke hij zijne denkbeelden voordroeg, de talrijke door nieuwheid eu klaarheid belangrijke opmerkingen die tusschen zijne redeneringen zijn ingestrooid, maken de lezing zijner wijsgeerige geschriften onderhoudend en leerzaam. Er bestaat eene verzameling zijner letterkundige en wijsgeerige schriften onder den titel; Oeuvres philosophiques historiques et liltc-raires, 18 vol.; Paris, 1805. — Een latere uitgave is die van Didot 16 vol.; Parijs, 1821. J. G. L. ALK.VOON. Hoofdplaats van het Pransch departement Ome , en van het arondissement Alcnijon, dat op 20 vierkante mijlen, 73,000 inwoners heeft. Do stad ligt aan den zamenloop der Briante en Sarte, heeft 5 voorsteden, als: St. Plaise, Casan, Montsor, La Harre en Lancret; een slot, 2 kerken, hospitaal, prefects woning, regtbank van koophandel, openbare boekerij, kruidtuin, vele fabrieken, ruim 1520 huizen en 15,000 inwoners. In den omtrek zijn steengroeven, waarin men onder anderen de zoogenaamde Alen^onsche brillanten vindt. De beroemde kantfa-brick, door den minister Colbert in 1675 gesticht, houdt nog stand. Men vervaardigt point d'Alengon, fond réseau en fond de bride, het eerste van 10 -150 francs, het laatste van 8—120 francs de el, waarmede zich 3000 vrouwen onledig houden. ALENÏEJO. Ook wel naar do ligging Entra Tejo e Guadiana genoemd, de vruchtbaarste en welbebouwdste provincie van Portugal, is 40 mijlen lang en 36 breed, bevat 480 vierkante mijlen en ongeveer 380,000 inwoners. De grond is deels bergachtig, deels zandig, meestal echter vruchtbaar. De inwoners zijn voor Portugezen nog al vlijtig. De bergketenen (Sierra) van Ossa, Vienna, Mamede, in het zuiden, takken van de Morena, doorsnijden het land, dat door den Tang, de Guadiana, de Sado, de Odemira en andere rivieren bcspoeld wordt. De luchtgesteldheid is er over het algemeen warm, doch de moerassige deelen zijn, gelijk elders, ongezond. De voortbrengselen zijn; granen, rijst, kastanjes, wijn, limoenen, citroenen en andere vruchten, olijfolie, was , honig, kurkhout, marmer en eene soort vanporcelein-aarde. Het is verdeeld in de 8 volgende districten fCorrcicjoes); Evora, Beja, Elvas, Portalegrc, Ouriquc, Villavieiosa, Crato en Ariz. Hot bevat 4 steden, 105 vlekken, 374 kerspelen en 79,480 haardsteden. De hoofdstad is Evora. ALERIONS worden in het blazoen die arendjes genoemd, die in zeker aantal in een wapenschild gesteld worden en bek on dijen missen. (Verg. het art. Ai'j lans). ALEPPO UP HALEB. In vroegere eeuwen Beroea, stad in Aziatisch Turkije, provincie Syrië, hoofdplaats van het stadhouderschap of pa-schalik van dien naam, ligt aan de Kawick, eene rivier, die zich ecnige mijlen verder onder den grond verliest. De stad ligt op 8 kleine heuvels. heeft volgens de meest naauw-Wapcn van Montmorency. keurige berigten ongeveer 3 |
mijlen in den omtrek, en nog slechts 80,000 inwoners, terwijl de bevolking voor 60 jaren meer dan 200,000 zielen telde. Vroeger bloeide do stad zeer door handel, en fabrieken van zijde, wol, katoen, goud- en zilverstoffen, doch hare grootheid is verdwenen ; de aardbeving van 1822, de pest van 1827 , de cholera in 1832 en de Egyptische overheersching hebben haar tot den tegenwoordigen staat doen afdalen. ALEWIJN. (Zacii. IIünk.) Bekend als een onzer ijverigste en geleerdste taalkundigen, waarvan zijne verhandelingen in de werken van de Maatschappij der Nederlandsehe letterkunde te Leyden en andere geschriften blijken zijn. Ook heeft hij de latijn-schc poczij beoefend. De Conamina poëtica die zonder naam van plaats en jaar uitkwamen, zijn van hem. ALEX. Paul) Een jezuit, geb. 1656, gest. 1727, is de schrijver van den bekenden Gradus ad Parnassum, die het eerst tc Keulen in 1702 gedrukt is en vele herdrukken beleefde; de laatste was van Priedeman te Leipzig in 1842. ALEXANDER de Groote, zoon van Philippus van Macedonie, werd, 356 jaren voor onze tijdrekening, te Pella geboren. Reeds als jongeling vertoonde hij eene grootheid van geest, welke zijne jaren overtrof. Men verhaalt, dat hij bij de overwinningen zijns vaders weende, en togen zijne speelmakkers zeide: „mijn vader zal ons geene gelegenheid tot roemrijke daden overlaten.quot; Zijne opvoeding werd door zijnen vader aan Aristoteles toevertrouwd, die, zoowel door de vorderingen als door de liefde zijns jongen leerlings, zijne moeite rijkelijk beloond zag. Alexander was slechts 20 jaren oud, toon hij den Macedonisehcn troon beklom. Hij begon zijne krijgskundige loopbaan in Thracie enlllyrie, toen de onstandvastige Grieken zich van zijne afwezendheid bedienden, om zijne partij te verlaten. Hij keerde met allen spoed terug. De Atheniensers , en andere Staten kozen wederom zijne zijde; doch de Thebanors, daarentegen, bleven zich tegen hem verzetten en moesten zijne wraak gevoelen. Hij verwoestte hunne stad, en spaarde niemand dan de nakomelingen en het huis van Pindarus. Deze gestrengheid ontzette geheel Griekenland. Kort daarop werd hij in eene algemeene bijeenkomst der Gricksche Staten tot oversten veldheer tegen Perzie benoemd, waarop hij Antipater tot onderkoning van Macedonie aanstelde. Het leger waarmede hij nu naar Azie opbrak, bestond op zijn hoogst uit 30,000 man voetvolk en 5000 man ruiterij. Den eersten slag won hij aan de rivier de Granicus, waarop Sardes, Epheze, en andere steden de poorten voor hem openden. Ten einde zijn krijgsvolk alle hoop tc benemen, om zonder overwinning weder te keeron, gaf hij last om do vloot, met uitzondering van ecnige vrachtschepen, te sloopen, en toog naar Halicarnassus, welke stad hij na eenen heftigen tegenstand vermeesterde. Verscheidene vorsten van Klein-Azie onderwierpen zich aan Alexander, waaronder Mitridates, koning van Pontus, die hem naderhand op al zijne togten verzelde, Alexander, in Pbrygie zijnde, trok na het innemen van Oelene, naar Gordion, waar hij den Gordiaanschen knoop met zijn zwaard doorhakte. Hij bragt Capadocie te onder, en bereikte Tarsus, toen hij zich door het baden, eene harde koorts op den hals haalde, welke hem voor eenigen tijd in zijne overwinningen stuitte, en voor zijn leven deed vreezen. Niet één geneesheer durfde zijne herstelling op zich nemen, omdat Darius, koning van Perzie, zijn loven op prijs gesteld had, tot dat zich eindelijk een zekere Philippus aanbood, om hem eenen drank te bereiden, die hem zoude genezen, Intussehen ontving Alexander van Parmenio, zijnen getrouwen vriend, eenen brief, behelzende, dat Philippus door Darius omgekocht was om hem te vergeven, Alexander gedroeg zich omtrent zijnen geneesheer, alsof hij van niets wist; hij nam den kop in de hand, gaf den arts den open brief, zag hem strak in het gezlgt, en gebruikte den drank, Alexander begon te herstellen, toen Darius zijne benden tegen hom liet optrekken; maar hij sloeg hem niet verre van de rivier Issus, waar het leger van Darius, benevens de familie des konings, omtrent welke hij zich zeer edelmoedig gedroeg, in zijne handen viel. Alexander bezette nu Damascus, waar zich de koninklijke schat bevond; verzekerde zich van al de steden langs de Middellandschc zee; trok vervolgens zegevierend door Palestina-werd in Egypte, waar men het juk der Perzen moede was, als verlosser ontvangen; herstelde hier, om zijne heorachappij te bevestigen , de oude zeden en godsdienstige gebruiken des lands; en legde den grondslag tot Alexandria, hetwelk eene van de eerste |
llü
|
steden der Otulo Wereld word. Van daar trok liij door de woestijnen vim Lybie, om do godspraak van Jupiter Amnion te raadplegen , die hem, volgons sommige schrijvers, voor zijnen zoon erkende; hetgeen echter door anderen, met alles, wat omtrent deze reis verhaald is, wordt tegengesproken. Wat hier ook van zij, Alexander, die do voorslagen van Darius tot vergelijk ver-vorworpen had, ondernam, met don aanvang der lente, togen hom oenen nieuwen veldtogt; greep aan hot hoofd zijner ruiterij de Perzen aan en sloeg zo op do vlugt. Darius redde zich alleen door de snelheid van zijn paard, en gaf zijn leger, zijne bagagie, en onnoemelijke schatten aan den overwinnaar prijs. Geheel A/.ie viel nu in do magt van Alexander; Babylon en Suza, waar do rijkdommen van het Oosten opeengehoopt waren, openden voor hem do poorten, en hij trok binnen Porzie's hoofdstad Persepolis Hier echter eindigden zijne roemrijkste daden. Hoor van het grootste rijk der wereld, werd hij de slaaf zijner driften, was ondankbaar on wreed, en vergoot, in den schoot van don wellust, het bloed zijnor dapperste voldheeron. Persepolis, dit wonder dor wereld, word door hom in dronkenschap in brand gestoken, en in cenen puinhoop veranderd. Beschaamd over deze seliandolijke daad, brak hij spoedig met zijne ruiterij op, om Darius to vervolgen, die door Bessus, bevelhebber van Baetriana gevangen gehouden en omgobragt word Alexander het mot wondon bedekte lijk, op eonen wagen liggende ontmoetende, kondo zijne tranen niet weerhouden. en liet hot op do in Perzie gebruikelijke wijze begraven, waarna hij ook Hiroanio, het Marsonland en Baetriana onderwierp , en zieli tot koning van Azie liet uitroepen. Alexander thans nog grootseher ontwerpen vormende, trok in den winter door het noordon van Azie, en kwam tot aan de Caspische zoo, welke de inwoners van Griekenland toen nog niet kenden. Zijn onver-zadelijke dorst naar roem en veroveringen, deed hem zelfs do ruwe horden der Scyton niet versehoonen. Na zijne terugkomst in Baetriana zette hij in het volgende jaar zijne overwinningen voort; onderwierp geheel Sogdiana aan zijn gebied, en nam do familie van Oxyartes, een dor vijandelijke legerhoofden, gevangen. Hij huwde Roxane, do dochter dezes veldheers, hot schoonste meisje van Azie, waarop de vader zich onderwierp. Alexander, nu goene vijanden meer te bestrijden hebbende, ondernam oenen togt naar Indie. Hij ging over don Indus; sloot met Tapilus, den vorst des landschaps, een verbond, en behaalde de overwinning op Porns, die hem den overtogt over don Hydaspes wilde betwisten, en hom, op zijne vraag: hoe hij verkoos behandeld te worden, ton antwoord gaf. „als oen koning.quot; Porus ontving hierop niet alleen zijn koningrijk terug, maar nog bovendien een ander, onder den titel van landvoogd. Alexander wilde nu tot aan den Ganges doordringen; doeh het algemeen gemor onder zijn leger noodzaakte hem tot den terugtogt, dion hij onder groote gevaren volbragt. Aan den Hydaspes teruggekomen, bragt hij eeno vloot bij een, waarop hij, met een gedeelte van zijn leger, don vloed afzakte, terwijl het andere langs de beide oevers trok. Hij zeilde vervolgens den Indus op , en kwam aan den grooton Oceaan, welks gezigt de Maeedoniors met verbazing vervulde. De vloot hierop naar den Porzischen zeeboezem stevenende, sloeg Alexander te land don weg naar Babylon in, en moest uitgestrekte woestijnen doortrokken, waar zijn leger, door gebrek aan water en leeftogt, grootjndeels omkwam; naauwelijks een vierde van de soldaten, mot welke hij was uitgetrokken, bragt hij in Perzie terug. Te Susa trouwde hij onder eene bijna ongehoorde pracht, met Statira, de oudste dochter van Darius, on ging naar Babyion, waar hij, onder het smeden van nieuwe en grootseho ontwerpen voor de toekomst, na eeno ziekte van weinige dagen, zieh door het gebruik van te voel wijn op den hals gehaald, in den ouderdom van 32 jaren stierf. Daar hij geen schikkingen ton aan-aanzion van don troon gemaakt had, erkenden zijne voldheeron, na eenige dagen twistons, Aridous, den broeder van Alexander, als koning, en benoemden Perdiccas tot zijnen eersten staatsdienaar, vermits hij te zwak was om zelf te rogeren. Het lijk van den overledenen vorst,werd door XJtolomaeus in eene gouden kist, in eonen tempel, te Alexandria bijgezet. — Men had van hem verscheidene standbeelden; doeh die van Lysippus waren de natuurlijkste, omdat hij zich door geenon anderen beeldhouwer wilde laten beitelen. Apolles schilderde hem in do gedaante van Jupiter, en nog tegenwoordig zijn van hom koppen, in gesneden steen, voorhanden. Do bronnon voor Alexanders geschiedenis, leverden Arrianus, Diodorus, Plutarchus en Curtius. Verg. voorts Droyson, Geschichte Alexanders des Grossen; Borl., 1833 en P. O. van der Chys, Tabula geoyraphka Imperii Alexandri magni; Leyd., 1828 bij J. C. Cijfveer. |
ALEXANDER NEWSKI OF NEWSKOI, zoon van den Moskovischen groot-hertog Jaroslaw, werd in het jaar 1218 geboren en volgde in 1248 zijnen vader op. Hij versloeg de vereenigdo Zwaard-ridders uit Lijf- cn Esth-land en die der Duitsche Orde den 5 April 1242, op hot mot ijs bedekte Pcipus-moor, en redde hierdoor zijn vaderland van do rampen eens godsdienst-oorlogs. Deze ridders toch schijnen gehandeld te hebben krachtens eeno bulle van paus Gregorius IX van 1229 , waarin een hoogst vijandigen , geest tegen de ongoloovigo Kussen doorstraalde. Alexander's gezag was hiermede nog niet hovestigd. Hij zag zich door do Zweden bedreigd. Zij landden aan don mond der Newa, in de nabijheid van het tegenwoordige St. Petersburg, maar worden daar den 12 Julij 1240, door Alexander volkomen verslagen waarbij hij echter niet, gelijk sommigen willen, Erik IX koning van Zweden, eigenhandig zoude hebben gewond. Naar de plaats dezer roemrijke gebeurtenis, ontving hij den eernaam van Newskoi en sedert loeft hij in de Russische Sagen en volksgezangen. Alexander sohijnt zijn vaderland niet geheel van do magt en onafhankelijkheid dor Tartaren te hebben kunnen verlossen, ofschoon deze zieh niet meer aan onderdrukking en plundering, gelijk vroeger, schuldig durfden maken. Hij stierf in 1263 te Kasimcow in het gouvernement Resan. Hij werd wogons zijne vroomheid, na zijn dood als een heilige veroeerd. Poter de Groote bouwde ter zijner nagedachtenis ecu prachtig klooster to Petersburg, op de plaats, waar Alexander eens zegepraalde. Ook stelde hij met hetzelfde doel de ridderorde van den heiligen Alexander Nowski in. W. R. B. ALEXANDER VI, vroeger Roderigo Borgia, stamde af van do familie Lonzuoli, te Valencia in Spanje. Eerst beoofondo hij do regtsgoloerdheid, kwam later onder Calixtus III te Rome, en in den geestolijken stand. Door sluwheid, list, invloed en gold geraakte hij in 1492 op don pauselijken zetel, dien hij tot aan zijn dood, 18 Aug. 1503, bekleoddo. Het tijdperk zijner heerschappij was een toestand van gedurige kuiperij en beroering van geheel Italië, in het belang van zijn eigen gezag en dat zijner veelvuldige betrekkingen. Hiertoe vervolgde hij de grootste en aanzienlijkste mannon , verhond zieli met den koning van Frankrijk, Lodewijk XII tegen do vrijheid van Italië, en geen middel was hem te snood of te misdadig tot bereiking zijner oogmerken. Staat hij ook als regent met onuiwischbaro schande gebrandmerkt; veel snooder nog was hij alsmenseh en als hoofd der Kerk. Zijne betrekking te Rome mot Vanozza, waarbij hij vier zonen Johan, Caesar, Gottfried, Lodewijk, en eene dochter Luerozia had, is bekend. Do misdaden, vooral van een Caesar Borgia, werden alleen door die zijns vaders overtroffen. Deze toch spotte met godsdienst en oedon, speelde met dolk on gift, en was in ondeugd en wellust zoodanig verzonken, datmen met moeite aan de zekerste horigton der geschiedenis hieromtrent geloof schenkt, (Cf. Roscoe, Lehen des Pabsis Leo X, atis dem Englischen von Glaur. Leipzig 1806. 1. Bd. F. v. Raumor. Gcsehichte Europa's I. 33). W. R. B. ALEXANDER I. (Paui.owitscii), keizer aller Russen, word don 23 December 1777 geboren. Zijn vader Paul I nam geen doel aan zijne opvoeding, welke voornamelijk, onder toezigt van Ka-tharina II, zijne grootmoeder, plaats groep. Zijne voornaamste leermeesters waren de overste La Harpe, van Geneve, die hom, wel verre van staatkundige en godsdienstige vooroordoolen, de moor verstandige grondbeginsels eoner verlichte eeuw inprentte; de hoogleeraar Kraft, die de vorst in do proofondorvindolijke natuurkunde; en Pallas, die hem in do kruidkunde onderwees; terwijl andere leermeesters voor zijne opleiding als regent zorg droegen. In October 1793 huwde Alexander mot Elisabeth (voorheen Maria Louisa Augusta), derde dochter van Karei Lodewijk, hertog van Baden. Nadat in den nacht van 23 op 24 Maart 1801, keizer Paul was vermoord geworden, besteeg Alexander don troon en word te Moskou gekroond. Met zijne troonbestijging kwam er plotseling eene algeheele omkoering in do Russische staatkunde, die tot vrede mot Frankrijk voerde. Die vrede kon echter, bij de toenemende heersehzucht van Napoleon, niet duurzaam zijn. Rusland weigerde dan ook hem |
113
|
in 1804 als keizer te erkennen, en zag zich in 1805 in de derde coalitie opgenomen. Deze werd gebroken door den slag van Austerlitz en den daarop gevolgden vrede van Presburg, waarin Rusland echter niet begrepen was. Rusland verbond zich nu in 1806 met Pruisscn, maar zag ook zijne legers in February 1807, bij Eylau én Friedland geslagen en deFransche troepen aan zijne grenzen. Alexander eindigde den krijg door den vrede van Tilsit, van 7 Julij 1807. Hij liet hierbij zijne vorige bondgenooten eenigzins varen, ja, verpligtto zich bij een geheim artikel, om indien Engeland niet binnen eenc maand met erkenning van het beginsel van de vrijheid der zee , vrede met Frankrijk sloot, met Napoleon gemcene zaak te maken. Nog nader sloot Alexander zich aan den geweldenaar aan op het congres te Erfurt, in October 1808. Het schijnt wel, dat onder toezegging van Frankrijk van zich niet te zullen verzetten tegen de in-bezit-neming van Moldavië en Walachijc door Rusland, het laatste rijk vrede nam mot de toenmalige Spaansche gebeurtenissen, het schandelijk verraad aan het daar heerschend stamhuis te Bayonne gepleegd, in de opdragt der Spaansche kroon aan Joseph Bonaparte. (Verg. Heeren,.Slt;aa/(!ns!/»tew, II. .307; uitvoerig Thiers, Histoiredu consulat et de l'empire. Liv. XXXII). In den hierop volgenden Oostenrijkschen oorlog van 1809, die reeds den 10 October van datzelfde jaar met den vrede van Weenen eindigde, speelde Rusland do treurige rol van bondgenoot des geduchten overweldigers , en zag Alexander do magt van Napoleon zich meer en meer over geheel Europa uitstrekken, en voor zijn eigen rijk dreigend en dreigender worden. Ondertusschen erlangde hij in den Zweedsehen oorlog, geheel Finland, bij don vrede van Friede-richshamn, (17 September 1809). De niet getrouwe aansluiting van Alexander aan het continentaal stelsel werd het eerste voorwendsel tot den Russischcn oorlog, voorafgegaan door de hulp-verdragen van Frankrijk met Oostenrijk van 14 Maart 1812, en met Pruisscn van 24 February. Rusland alleen tegenover dit dreigend gevaar, zocht steun in den vrede met Engeland te Oeribrö (12 Julij 1812), en in een verdrag met Spanje te Weliky Luky (20 Julij 1812), waarbij Alexander de wettigheid der Cortes erkende (Lipman , Geschiedenis der staatkunde van Europa. II. 50. en de daar aangehaalde schrijvers). De uitkomst van den veldtogt van 1812 is bekend. Evenzoo behoeft het geene vermelding, hoe, ten gevolge der vernietiging van de Fransche magt in Rusland, dit rijk den eersten aandrang gaf tot den algemeenen opstand der volken, tot de geestdrift der vrijheid, die het Fransche juk weldra alom deed verbreken. Na do vcrgcefsehe onderhandelingen te Gbatillon, 1814 (Fobruarij, Maart), kwam te Chaumont (1 Maart 1814) cone quadruple alliantie tusschcn Engeland, Rusland, Oostenrijk en Pruisscn tot stand. Parijs werd hierop, 31 I |
Maart 1814, door de verbondene legers bezet. Korten tijd daarna bezocht Alexander Parijs en begaf zich den lsttjn Augustus van daar naar Engeland, om den 258tctl September weder te Peters-burg terug te koeren. In 1815 hield hij geruimen tijd zijn verblijf te Weenen, gedurende het aldaar gehouden congres, waarvan hij de handelingen door zijne tegenwoordigheid bespoedigde. Het staatkundig gewigt van Rusland werd daar gewaarborgd door toekenning van het koningrijk Polen aan dat rijk, terwijl Alexander aan dit deel zijner Staten eene constitutie schonk. Hij verdedigde hier vooral de onzijdigheid van Zwitserland en der Ionische Republiek. Den lid™ Augustus 1815, bij de tweede bezetting van Frankrijks hoofdstad door de Verbondenen, bezocht Alexander andermaal Parijs. Van dien tijd af nam de Russische invloed zeer toe, en werden dit rijk. Oostenrijk, Pruisscn en later ook Frankrijk do magten, die zich de oppervoogdij over geheel Kuropa aanmatigden. Zij gaven aan do Europeschc staatkunde die strekking van achteruitgang en terugkeer tot het oude, die zich in sommige landen maar al te zeer openbaarde. Men vreesde de uiting van alle vrijzinnige gevoelens, men vreesde de opgewondenheid der volken, door welke alleen de vorsten van den Fran-schen overweldiger verlost waren. Vorsten-congressen werden met dergelijke oogmerken gehouden, waaraan ook Alexander geen gering aandeel nam. Ten gevolge van het bepaalde op het congres van Troppau en Laibach in 1820, was Rusland gereed zijn leger naar Italië te zenden, in beroering gebragt door de Carbonari, gelijk het heette, in werkelijkheid meer door de dwingelandij en kwade trouw van Ferdinand IV, koning van Napels. De opstand was echter reeds door Oostenrijksche wapenen onderdrukt. Reeds vroeger was dc Spaansche natie in hare Cortes, vroeger ook door Alexander als rcgerlngsllgchaam erkend, aan den bijgeloovigon dwingeland Ferdinand VII opgeofferd. Op het congres te Verona kwam de opstand der Grieken ter sprake, maar ook deze, en vooral het ondernemen van den dapperen Ypsilanti, werd door Alexander sterk afgekeurd, ofschoon hij anders de zaak van menschheid en Christendom wel bij dc Porte in bcscberming wilde nemen. In 1825 vergezelde Alexander de keizerin Elizabeth, die tot herstel harer gezondheid, zich naar dc havenstad Tangarog aan dc zee van Azof, hegaf. Hij .bezocht hier nog de gehcele Krim, maar keerde ziek te Tangarog terug. Eene hecte galkoorts tastte hom hier aan en maakte den I quot;«i December 1825 een eind aan zijn eerst 48jarig leven. Zijn tweede broeder Nicolaas I volgde hem in dc regering op. Dit is in korte trekken het staatkundig leven van Alexander. Grooter en roemrijker echter nog dan als staatkundige, doet hij zich voor als regent, bij het inwendig bestuur zijns rijks. Hierin streefde hij zijnen grooten voorganger Peter na, maar overtrof dezen zeer verre in zachtheid, welwillendheid en edele zielsaandoeningen. Hij ontwikkelde de nationale beschaving en het volksonderwijs op stelselmatige gronden. Hij stichtte of hervormde zeven universiteiten, te Petersburg, Dorpat, Kasan, Charkow, Moskow, Wilna en Warschau; 200 gymnasicn; scminarien voor onderwijzers, en meer dan 2000 nieuwe, lagere district's en volksscholen, ten deele volgens liet stelsel van Lancaster. Door zijne krachtige medewerking kwam het Lyceum van Richelieu te Odessa tot stand, als opvoedings- en ondcrwijzings-instituut. Hij wees groote sommen aan voor het drukken van belangrijke werken; tot het aanschaffen van zeldzame verzamelingen ; tot bclooning van binnen- enbuitenlandscbeverdiensten. In 1818 beriep hij dc beide oosterlingen Demange en Charmoy van Parijs naar Petersburg, om door onderwijs de beoefening der Arabische, Armenische, Pcrzisehe en Turksche talen te bevorderen; terwijl hij inzonderheid do beschaving van jonge en bekwame mannen aanmoedigde, die hij daartoe bulten 's lands liet reizen. Hij bevorderde ook de meerdere ontwikkeling der beschaving, taal en letterkunde van de Slavische volkstammen. Onder zijn bestuur werd door verspreiding des Bijbels, in de verschillende gouvernementen des rijks mede veel gedaan tot aankwecking van godsdienstzin. Alexander, boo godsdienstig ook, verbood echter proselitenmakerij, waarom hij in 1820 de Jesniten uit Rusland en Polen over dc grenzen liet zetten. Hij bevorderde echter de bekecring der Joden , of liever der half-Christelijko Israëliten. Voor de Evangclisch-Luthersehe kerk werd in 1820 een bisschop benoemd, en in Petersburg een algemeen rijksconsistoric opgerigt. Maar niet alleen op het gebied |
15
ALE
114
|
van ouderwijs on beschaving was Alexander werkzaam. Ook het regtswczen en de stoft'elijke welvaart werden door hem niet vergeten. De lijfeigenschap werd vroeger in Rusland en in 1816 ook in Esthland en Koerland zooveel mogelijk opgeheven, en ieder huisman volkomen eigenaar van zijn grond. Overal, waar dit slechts kon, poogde hij zijne onderdanen van den geesel hunner despoten, den adel, de Bojaren en Starosten te bevrijden, zonder echter door geweld het bestaande rogt te dwingen. Hij stichtte eene school voor de beoefening der regtwetensehappen , terwijl, onder moor andere doelmatige wetten, ook bepaald werd, dat in lijfstraffelijke zaken goone doodvonnissen anders dan met eenparige stemmen van al de rogters mogten geveld worden. Hot gebruik der pijnbank werd afgeschaft; de misbruikte magt dor stadhouders binnen de grenzen beperkt; het voorregt van den adel, dat hunne erfgoederen in geen geval als straf voor eenigorlei misdaad konden worden verbeurd verklaard, tot alle onderdanen uitgestrekt. Ter bevordering van handel en nijverheid werden kanalen en wegen aangelegd en voortgezet, en ook veranderingen in tol- en tariefwezon gebragt. Alexander is ook de stichter of grondlegger der militaire land-bouw-kolonien. In 1819 legde hij in elk dorp van een militair district, naar mate van zijne uitgebreidheid, tot 50 soldaten met een officier; ton einde den landbouw te leoren en dien te helpen uitoefenon; maar tevens ook, om den landman in ledige uren, in don wapenhandel te oefenen. Hij gaf in 1818 aan alle landlieden in zijn rijk het rogt, om manufacturen en fabrieken op te rigton, hetgeen vroeger bij uitsluiting aan den adel on aan de kooplieden van het eerste en tweede gild vrijstond. Door de latere tijden van vrede zag Alexander zich ook in staat gestold de lasten zijnor onderdanen te verminderen, en do in 1812 gevorderde krijgsbelasting, van don opbrengst van het grondeigendom geheven , af to schaffen. Alexander poogde de bevolking en de magt van zijn rijk uit te breiden door de vestiging van nijvere on oppassende vroomdolin-gen in vruchtbare, maar verwaarloosde dooien des lands. Vele uitgeweken Duitschers zetten zich in het zuidelijk Rusland neder, en hetzelfde plan werd ook tot Polen uitgestrekt, alwaar de kolonisten, volgons keizerlijk besluit van 181fi, uit de verlatene nationale goederen dor koon, of op eonige andere doelmatige wijze, ondersteuning ontvingen. Na dit korte overzigt van het voornaamste wat door Alexander, gedurende hot tijdvak zijner heerschappij verrigt is , zal men voorzeker tot hot besluit mogen komen, dat hij onder de uitstekende menschen on regenten gerekend mag worden. Ofschoon geroepen tot oorlog en met dapperheid en ridderlijke hoedanigheden toegerust, was hij geen vriend van den krijg. Hij bezat hiertoe een te zacht on te minzaam karakter, dat hem meer eer deed stollen in de kunsten des vredes dan de schitterende zogopralon. Zijne wapeueu waren zoor voorspoedig, maar do omstandigheden hebben hiertoe veel bijgedragen. Do goedheid en zachtheid van Alexander's gemoed mag somtijds, vooral in zijne jeugd, hem tot zwakheid hebben gevoerd. Zijn gedrag ten opzigto van Napoleon, na don vrede van Tilsit, schijnt hiervan niet geheel vrij to pleiten. Welligt is ook daaraan toe te schrijven de door hem op de verschillende vorston-congrcsson gekozen weg, en zijn afkeer van allo pogingen in andere landen aangewend, om regtmatige beginselen van vrijheid en volksregten tegen toenomenden dwang te verdedigen. Onder do deugden van Alexander behooron zijne godsdienstzin en wezenlijke vroomheid. Ook deze eehter dreef hij te ver, en verviel daardoor, in de laatste jaren zijns levens, tot mysticisme. Reeds het in 1815 gestichte dus genaamd Ihilig Verbond droeg hiervan oonigzins do kenmerken, daar het, hoezeer getuigende van 's keizers vroom gemoed, echter als staatsstuk vreemd mag genoemd worden. Niettegenstaande dergelijke zwakheden , zal echter de naam van Alexander I te rogt in dankbaar aandenken blijven , niet slechts in Rusland , maar bij alle volken van Europa. W. R. B. ALEXANDER AEGEUS. Een peripatetlseh wijsgeer, die in ,1c jmc eeuw der Christelijke jaartelling heeft geloefd. Hij is merkwaardig omdat hij een dor loermoestors is geweest van keizer Nero. Hij heeft zich veel moeite gegeven om sommige geschriften van Aristoteles, waarin door afschrijvers voel was ingeslopen dat mot het oorspronkelijke in strijd was, weder in derzelver eerste gedaante te herstellen. |
ALEXANDER APHRUDISIENSIÖ. Deze wijsgeer leefde togen het einde der IIquot;113 en in hot begin dor Hl11® eeuw na Christus. Door keizer Caraealla werd hij belast met het onderwijs der peripatetische wijsbegeerte, te Athene of zoo als andere vermoeden , to Alexandria. Onder alle uitleggers van de schriften van Aristoteles is hij de meest beroemde, en heeft het meest bijgedragen tot het welver-staan van dezen wijsgeer. Hij wordt daarom dan ook bij uitnemendheid de uitlegger (de Exegeet) genoemd. Behalve de uitlegging van de schriften van Aristoteles, heeft hij ook een paar verhandelingen goschrcven, die hein als oen zelfstandig denker doen kennen. In de eene heeft hij hot gevoelen voorgedragen en pogen te bewijzen, dat de ziel geene eigene zelfstandiglioid is, maar niets meer zijn kan, dan een eigemiardigo vorm van hot ligchamelijke organismus; die derhalve met het ligehaam moet ophouden te bestaan. In do andere betoogde hij de onbestaanbaarheid van een noodlot (fatum) zoo als dit door de Stoïcijnen werd voorgestaan. Hij beweerde dat het onvereenigbaar is mot de veranderlijkheid der dingen, welke, zoo als do ondervinding loert, het gevolg zijn, van de natuur en menscholijke vrijheid; onbestaanbaar met het begrip van zedelijkheid; en ten oenen male strijdig met hot bestaan der Voorzienigheid. Van laatstgenoemdo verhandeling heeft Hugo Grotius eene Latijnsehc vertaling geleverd die onder den titel; Philosophorum tensentiae defato, te Amsterdam in 1648 is uitgegeven. Nog hoeft men van dezen Alexander een boekje over de koortsen, Dc febribus, het eerst uitgegeven door Demetrius Georgiades; in 1822 in 4° te Breslau door Passow. ALEXANDER EARNESE. (Zie Panna). ALEXANDER SEVERUS. Een Romeinscli keizer, in hot jaar 208 onzer tijdrekening geboren, en de neef, aangenomen zoon en opvolger van don schaamteloozen en wollustigen Heliogabalus. Hij ontving van zijne moeder Mammaoa eene zorgvuldige opvoeding, en was een dor boste vorsten in eene eeuw en op oenen troon, toen deugd voor eenon rogent gevaarlijker was dan ondeugd. Hij regeerde van 222—235, en zijn bestuur maakt een dor schoonste gedeelten in do geschiedenis van een geheel bedorven tijdvak uit. Alexander had voel achting voor do geleerden, en zocht hunnen omgang; twee verstandige mannen, Paulus en Ulpianus, waren zijne raadgevers, on Plato (over de republiek) en Cicero (over de pligten), benevens Horatius en Virgilius, waren zijne moest geliefde schrijvers. Hij lette zorgvuldig op, dat de ambten niet aan listige en begunstigde aanzoekers, maar aan lieden van verdiensten gegeven werden, en, ofschoon een heiden, kende hij do schoono les van onzen Zaligmaker; hetgeen gij wilt dat u de menschon doen zullen, doet hun ook alzoo, zoo wel, dat hij dezelve niet alleen, zoo dikwijls oen misdadiger naaide strafplaats goloid word, door den heraut liet uitroepen, maar die zelfs tot eon opsclirifl van openbare gebouwen en van zijn keizerlijk paleis verkoos. Oorspronkelijk on karakteristiek, in moor dan écn opzigt, is zijne handelwijze ten aanzien van eenon man, die zich aan de misdaad van hoog verraad schuldig had gemaakt. De Romeinsehe raadsheer, Ovinias Camillus, rijk en uit oen der aanzienlijkste geslachten, doch ecu wellusteling in den hoog-sten graad, dong naar den troon; doch Alexander, dit zijn oogmerk woldra ontwarende, liet Ovinius bij zich roepon, bedankte hem zeer vorpligtend dat hij besloten had den zwaren last dei regering vrijwillig op zich te nemen, ging met hem vervolgons naar den senaat, en verklaarde hem tot modebostuurdor des rijks. Ovinius, in het eerst door eenen doodelijken angst, wegens zijn ontdekt misdrijf getroffen, was naderhand zeer verheugd, en liet zich de woning in hot paleis, de keizerlijke kleeding, en de uitwendige eerbewijzen welgevallen. Dan keizer Alexander overlaadde hem weldra met zoo vele bezigheden van allerlei aard, dat zijn rijksgenoot naauwelijks op zijn verhaal koude komen; terwijl er tevens oen oorlog met Artaxerxes, den stichter van hot Nieuw-Pcrzische rijk in Parthio, ontstond. Ovinius vergezelde bet leger met oenigtc proviandwagens en andere pakkaadje; maar Alexander, die meestal te voet ging, verzocht hem, dat hij als een goed soldaat, tot een voorbeeld voor allen, zich deze geringe moeite ook zoude getroosten. Gaarne had Ovinius hiertegen zwarigheden ingobragt, doch hij |
|
wilde het zijnen mede-keizer niet gewonnen geven, en ging te voet. Na vijf marschen echter waren zijne krachten uitgeput, zoodat Alexander hem te paard deed stijgen; doch ook het rijden hield hij niet lang uit, en hij moest zich in eenen wagen zetten. Maar ook hier was dag noch nacht aan rust te denken; men ontving van alle kanten berigten, en zond bevelen naar alle zijden. De vijand was nabij, en de beide keizers waren steeds vooraan; maar ook nu was de vrees van Ovinius voor den vijand zoo groot, dat hij, de moeijelijkheden aan de keizerlijke waardigheden verknocht, tegen zijne vroegere, gemakkelijke levenswijze opwegende , eindelijk verklaarde liever te willen sterven dan langer op den troon te blijven. Alexander lachte, voldeed aan zijnen wenseh, en zond hem, onder een goed geleide, naar Italië terug, alwaar Ovinius, als ambteloos burger, op zijne landgoederen en op het zachte dons, weldra de moeijelijkheden en onaangenaamheden der keizerlijke waardigheid vergat. De uitmuntende Alexander echter werd, toen hij ter bescherming der grenzen tegen de Duitsehers, naar den Rhijn trok, door de soldaten, verbitterd over zijne strenge krijgstucht, in zijne tent, op de plaats van het tegenwoordige dorp Sicklingen omstreeks Ments, met zijne moeder vermoord; en sedert stak het militaire despotismus het honfd op, en berokkende den ondergang derRomeinsche magt. ALEXANDER VAN HALES. (Alesius) Deze als scholastiek wijsgeer beroemde man, werd in het graafschap Glocester (men weet niet in welk jaar) geboren. Hij had reeds de waardigheid van archidiaconus in zijn vaderland verkregen, toen hij in 1222 besloot naar Frankrijk te gaan , om zich aldaar onder de Franciscaner monniken tc laten opnemen. Te Parijs werd hij tot doctor in de theologie bevorderd; en kreeg aldaar zeer beroemde leerlingen, onder welke met name St. Bonaventura behoorde. Zijn beroemd werk heet: Summa Theoloyica, waarin hij het eerste voorbeeld gaf van die subtile manier van redeneren, die naderhand do schoolsche wijsgeerte zoo zeer onderscheidde. Dit werk gaf hem in volgende tijden zulk een aanzien, dat men hem deswege den naam gaf van Doctor irrefragabilis cn fons luminit. Hetzelve is meermalen uitgegeven, zoo als tc Neurenberg, in 1481, te Venetie, in 157G en te Keulen, in 1622. Er worden hem nog andere wijsgeerige werken toegeschreven, doch deze zijn blijkbaar niet van hem, maar van eenen anderen Alexander. ALEXANDER VAN TRALLES in Lydie en van daar Tral-lianus genoemd. Een Grieksch geneesheer, die waarschijnlijk in de tweede helft der VTle eeuw, en wel te Rome, geleefd heoft. Hij liet een uitmuntend praetisch werk over de geneeskunde na. Lihr. XHde re medtca Gr. et Lat.; Basil; 1556 8° cd. Joh. Guinter Andernaeus. Nog wordt hem eene kleine verhandeling, in den vorm van een brief, over de ingewandswormen toegeschreven. (Fabr. bibl.gmec. ed. oct. vol. XII. p. 602). Het boek Quaesliones medicue ei prohlemata phi/sica, dat gewoonlijk op naam van Alexander Aphrodisiensis gaat, is misschien wel van Alexander Trallianus. Men vindt het in vele uitgaven van Aristoteles. ALEXANDRIA. Eene stad, in hetTurkseh Skanderik genoemd, werd door Alexander den Grooten gebouwd, die haar tot den zetel van zijn rijken het middclpuntvan den handel der wereld bestemde. Zij was uit hoofde harer natuurlijke ligging, eene vesting; had vijf havens, en werd door de Ptolomaeussen van tijd tot tijd aanmerkelijk verfraaid. Het schoonste gedeelte der stad heette Bruchion, en hier bevonden zich de prachtige koninklijke paleizen, met het academie-gebouw of Museum, door Ptolomaeus Philadel-phus gesticht, waarin de eene helft der koninklijke boekerij , door hem opgerigt en 400,000 banden bevattende, bewaard werd: terwijl de andere van 300,000 boekdeelen in het Serapion, den tempel van Jupiter Serapis, geplaatst was. Het grootcr deel dezer boekerij verbrandde bij de belegering van Alexandria door Julius Cesar, doch werd naderhand door de Pergamische boekerij, een geschenk van Antonms aan Cleopatra, weder vervangen. Vergelijk Petit-Radel, Recherches sur les hibliotUèqties anciennes et modernes; Paris 1819 en Ritschl, Die Alexandrinische Bibliotheken; Berl., 1838. Het Museum werd gespaard, en de geleerden die daarin woning en onderhoud vonden, bleven er tot op keizer Aurelianus, onder wiens regering deze schoone inrigting te gronde ging. De boekerij in het Serapion bleef echter tot op Thcodosins den Grooten, die alle Heidensche tempelen, zoowel in het Romeinsche rijk, als in de wingewesten liet verwoesten. Hetzelfde i lot trof ook den heerlijken tempel van Jupiter Serapis, die door eenen woedenden hoop dweepzieke Christenen (dus niet door de Arabieren onder Omar) bestormd, en met de boekerij vernield werd. |
Bij de verdeeling van het Romeinsche gebied, kwam Egypte met Alexandria aan hot Oosterschc rijk, doch eindelijk namen het de Perzen, en vervolgens dc Arabieren in bezit. De stad geraakte nu meer en meer in verval; doch behield nog eenen bloeijenden handel, tot dat de Portugezen in de XVI*'0 eeuw, den weg ter zee naar de Oost-Indie vonden. — Dc tegenwoordige stad staat niet meer op de plaats der oude, welker puinhoopen slechts nog een gering bewijs van hare vorige grootheid opleveren; zijnde van der-zelver overblijfsels naauwelijks nog eene galerij, niet ver van de poort, die naar Rosette leidt, benevens het genoemde Zuid-Oos-telijke amphitheater voorhanden. De bevolking, oudtijds uit 500,000 vrije inwoners bestaande, wordt op nog geen 30,000 geschat. In het jaar 1798 werd zij, bij den bekenden inval dor Franschen in Egypte, door deze genomen cn bevestigd, doch in 1801 weder aan de Engelschen overgegeven, die haar ten behoeve dei-Turken veroverden, cn in 1803 weder terugtrokken. In 1820 werd Alexandrie door een kanaal met Cairo vereenigd en met verschillende vestingwerken verdedigd. Mehemed-Ali heeft er een paleis en verscheidene nieuwe gebouwen gesticht. Van oudheidkundige overblijfselen ziet men er niets meer dan de Pompe-juszuil (zie aldaar) en twee obelisken uit den tijd des konings Tuthmos III, de naalden van Cleopatra genoemd. ALEXANDRIJNSCHE CODEX. Een der oudste Grieksche handschriften des Bijbels, uit 4 doelen in folio bestaande, en bevattende, in de drie eerste, do Grieksche vertaling der zeventigen van het Oude, cn in het laatste den oorspronkelijken tekst van het Nieuwe Testament. Dit handschrift bevindt zich tegenwoordig in het Museum te Londen, en werd omstreeks het jaar 1628. door Thomas Rowe, Engelsch gezant te Constantinopel, als een geschenk van den patriarch aldaar, Cyrillus Lucaris, aan Karei I, koning van Engeland, gezonden. Cyrillus had dit handschrift van Alexandria, waar het waarschijnlijk geschreven werd, naar Constantinopel medegenomen. Op een afzonderlijk blad, hetwelk by hetzelve gevoegd is, bcrigt hij, dat het, volgens eene overlevering, door eene aanzienlijke Egyptische vrouw, Theela genoemd, nu omtrent 1500 jaren geleden, niet lang na het concilie van Nicea, is geschreven geworden. Van het O. T. is eene schoone uitgave bezorgd te Oxford door J. E. Grabe, in vier doelen, van het jaar 1707 tot 1720; en van het Nieuwe is tc Londen in het jaar 178G, door C. G. Woide, een naauwkeurig, met hetzelve volkomen overeenstemmend afdruksel {facsimile) geleverd, hetwelk voor-troflelijk is uitgevoerd. ALEXANDRIJNSCHE EEUW. Onder den naam van Alexan-drijnsche eeuw begrijpt men een tijdvak van meer dan 900 jaren, waarin wetenschap cn kunsten, die in Griekenland, na de verzwakking van de zelfstandigheid dor Staten, langzamerhand aan het kwijnen geraakt waren, onder dc bescherming der wetenschap-en kunstminnende Ptolomaeussen te Alexandrie in Egypte gebloeid hebben. Men kan dit tijdperk in twee gedeelten splitsen, waarvan het eersten van 323 — 30 jaren voor Christus de regering dor Ptolomaeussen bevat; het tweede tot hot jaar 610 of den inval der Arabieren loopt. Onder de eersten verdient bijzondere vermelding Ptoie-maeus Philadolphus, de stichter der Alcxandrijnsche bibliotheek. Niet alleen taalkundigen, als Zenodotus van Ephesus, Eratosthenes Cyronaieus en dichters, die zich meer door belezenheid en scherpzinnigheid dan wel door oorspronkelijkheid onderscheidden, b. v. Apollonius Rhodius, Aratus, Nicandcr, Lycophron, Theocritus, Philetas enz. bloeiden aldaar, maar ook groote wiskundigen, als Euclides, Apollonius van Pcrga in Pamphylie, van wien een werk overdo kegelsnede voorhandenis; Nicomachus, de eerste wotcnschappolijko rekenkundige, en zijne uitleggers Diop-hantos en Jamblieus; sterrekundigen, die de Egyptische hierogly-phen tor verklaring der noordelijke hemclspheer aanwendden, en de alsnog gebruikelijke beelden en benamingen van de groepen van vaste sterren bepaalden; zoo als Eratosthenes, Aratus, Mene-lans, en inzonderheid Claudius Ptolomaeus, die allen de theorie van den kalender verbeterden, welke van hen in den Juliaansohon overging; natuuronderzoekers, onleedkundigen, zoo als Herop-hilus en Erastratus; geneesheoren en wondhcolers, zoo als Demos- |
ALE
no
|
thoues Philatotcs, die hct oorstc work overdo oogziekten schreef; de kruidkundigen Zopyrus en Cratevas, die da Pharmaceulica uitbreidden, en tegengiften uitvonden; empirici, wier aanhang Philinus stichtte; leeraars in do geneeskunde, waaraan Aselepiades, Sorauus en Galenus hunne vorming to danken hadden; — deze allen behoorden tot het talrijk genootschap van geleerden, hetwelk, zelfs nog onder Romeinsche heerschappij, voortduurde, door do Romoiuscho keizers begunstigd word, en Alexandria tot oen van de beroemdste zetels dor wetenschappen in de oudheid verhief. ALKXANDRIJNSCHE SCHOOL (ook de Nieuw-platonische geheten.) Deze wijsgeerige school had haar middelpunt te Alexandria, schoon zij ook elders, zoo als te Rome en te Athene, werkzaam was. Zij ontstond omstreeks het jaar 193 der Christelijke jaartelling en heeft bestaan tot het jaar 529, toen zij op last van keizer Justinianus voor goed gesloten werd. Hare strekking was voornamelijk om liet Heidendom en zijne wijsbegeerte tegen liet meer en meer veld winnend Christendom te handhaven: weshalve zij dan ook geheel tegen dit laatste was gerigt. Als stichter van deze school kan Ammonius Saccas beschouwd worden. Deze was ecu man van zeer geringe afkomst; had als zakkendrager vroeger in zijn onderhoud moeten voorzien; maar was door zijn grooton aanlog en zijne geestdrift voor wijsgeerige wetenschappen zoo ver gekomen, dat hij do stichter kon worden eener bijzondere school. Hij was niet alleen bekend met de wijsbegeerte der oude Grieken, maar ook mot die der Oosterlingen, waartoe hij in Alexandria — als het de toenmalige vereonigingspunt van allo vruchten der wijsgeerige on wetenschappelijke beschaving, —do schoonste gelegenheid had gevonden. — Do Gricksche wijsbegeerte onderscheidde zich door diepe redenering; die van het Oosten was die der geestvervoering en der dweepcrij. Ammonius Saccas was ondci den invloed van boido; en dit gaf aan zijne school dat eigenaardig karakter, dat zij tot aan haren ondergang bewaard heeft. Hetgeen hom onderscheidde was dat hij de wijsbegeerte van Aristoteles en van Plato, hoe onderscheidon ook, poogde te vereenigen. Hij heeft eeno menigte leerlingen gevormd die aan zijne beginselen zijn getrouw gebleven, en die deels to Alexandria, deels te Rome , deels te Athene hebben geleeraard. Tot deze behooren Longinus en vooral Plotinus. Deze laatste is do man geweest, die de beginselen der Alexandrijnsche school hot best en duidelijkst ontwikkeld heeft, en die ons de meeste schriften (Ennoaden genoemd, omdat elk gedeelte uit negen dooien bestond) uit welke do Nieuw platonische wijsbegeerte kan gekend worden, heeft nagelaten. Deze Plotinus was geboren in het jaar 205 te Lycopolis in Egypte. Hij was een man van eenen doordringenden geest en eone vurige verbeelding; vol geestdrift voor hetgeen hij voor waarheid hield, en, wat daarvan het onvermijdelijk gevolg moest zijn, een dweeper. Ook hij heeft eone menigte leerlingen gehad, onder welke er geen was die hem in eenig opzigt overtroffen heeft. Een derzelvo die het meest naam hooft gemaakt is Malchus Porphyrins, geboren in 233 te Batania in Syrië. Deze had, behalve Plotinus, ook Longinus tot leermeester; maar zoo, dat hij zich nogtans het meest aan eerstgenoemde hechtte. Van dezen zijnen leermeester do schriften uit te leggen en de denkbeelden op te helderen was voornamelijk zijn doel. — Een leerling van Porphyrins was Jamblicus, geboren te Chalcis in Coelosyrie. Het jaar zijner geboorte is onbekend; dat van zijn dood is 333. Indien de schriften die onder zijn naam bekend zijn, voorecht kunnen gehouden worden, dan was hij oen wijsgeerig dweeper zoo als er zelden oen ander ooit heeft geloofd. — In het jaar 412 werd Proclus te Constantinopel geboren. Deze hooft in de Alexandrijnsche school, dio reeds begon te verflaauwen, als het ware een nieuw leven gewekt. Zijne hom eigene neiging tot dweepcrij is door zijne opvoeding te Xanthus, ecne stad aan Apollo en Minerva gewijd, sterk ontwikkeld; zoodat hij zich verbeeldde hoogero openbaringen tc hebben. Hetgeen hij echter geleverd heeft, is niets anders dan cene nadere uitbreiding van de denkbeelden van Plotinus. Hij heeft eene zeer groote menigte leerlingen gehad. — Dc laatste van deze was Damascius van Damascus, die met Simplicius te Athene leerde. Toen in 529 op last des keizers de Alexandrijnsche school gesloten werd, moest hij naar Porzio do vlugt nomen;— en toen hij uit deze ballingschap terugkeerde, had alle belangstelling in do Nieuw-platonische wijsbegeerte opgehouden; sedert dien tijd behoort zij alleen tot de geschiedenis. |
Hot eigenaardige van deze philosopliie, die zich zoo lang heeft staande gehouden en zoo vele voortreffelijke mannen onder hare voorstanders en heoefenareu heeft mogen tellen en in dc hoofdzaken dezelfde is gebleven, die zij bij Plotinus was, is dat in dezelve al wat het Heidendom als godsdienst en wijsbegeerte heeft opgeleverd, bijeen werd gebragt en daaraan zulk eene verklaring gegeven, dal het met de tot haar behoorende ideën overeenstemde; zij was daarom hoogst verdraagzaam, behalve alleen jegens het Christendom; maar ook de kweekster der meest overspannen en dwoopachtige denkbeelden. Bijzonder was haar hot denkbeeld eigen, dat het weten niet door denken verkregen wordt; maar hot gevolg is van het onmiddellijk aanschouwen met do oogen des gecstes, waarvoor eene zinsverrukking uoodig was, waartoe dan ook do Alexandiljnscho wijsgceren zich beroemden te komen. Zij geloofden aan cene zekere drieëenheid, of liever aan een drievoudig beginsel der wereld; wat zij het ëéne bij uitnemendheid , dc ziel der wereld en het verstand der wereld noemden. — Alles wat bestaat is het uitvloeisel van dat cene bij uitnemendheid; en in dat uitvloeisel is datgeen te onderscheiden, wat digterbij den oorsprong is, van wat er vorder af is. Het Nieuw-platonismus, hoe lang hot ook mogt hebben stand gehouden, heeft ten laatste voorde magt des Christendoms moeten bezwijken. Maar ontegensprekelijk waar is het, dat het grooton invloed hooft uitgeoefend op de Christelijke Kerk; dat daaraan in dezelve ook menig belangrijk verschijnsel kan worden toegeschreven on dat menig voor Christelijk gehouden denkbeeld, dat in de Christelijke Kerk kortoren of langoren tijd zioh heeft staande gehouden , zijnen oorsprong in deze philosophie vindt. Er bestaan vele en velerlei geschriften in welke deze philosophie wordt beschreven. De meest bruikbare voor ons zijn: Ncuplatonische Philosophie von G. G. Fullchorn, in den heyiramp;gen zur Geschiclde der Philosophie, 3 The. Ch. Meiners, Beytrage zm Geschichte der Denkart der ersten Jahrhunderte nach Ghristi Geburt, in einigen Betrachtunyen über die Neuplatonische Philosophie; Leipzig, 1782 in 8°. J. G. L. ALEXANDRIJNSCHE VERZEN, bestaan uit zes iambische voeten, en zijn bij ons en andere Europesche volken, bijzonder bij de Franschen, in algemeen gebruik; zij ontloenen hunnen naam van oen zeer oud Fransch heldendicht, in hot midden der XIJquot; eeuw op Alexander den Grooton vervaardigd. ALEXIPHARMACA noemt men do stoffen, die de eigenschap bezitten om do schadelijke inwerking van vergiften (smetstoffen , enz.), op do dierlijke huishouding tegen te gaan. ALEXIS (Petuowitscii) was de oudste zoon van Peter den Grooton bij zijne eerste gemalin Eudokia Feodorowna Lapuchin. Hij doelde van der jeugd af in de ongunst, waarin Eudokia al spoedig verviel cn die in 1699 in eene echtscheiding, en in hare opsluiting in oen nonnenklooster te Susdal eindigde. Alexis, onder den invloed dier moeder opgevoed in do oude gebruiken zijns volks; door bekrompenheid van verstand do voorrogten van meer beschaafde volken gering achtende, verzette zich gestadig tegen de nieuwe ontworpen zijns vaders. Ofschoon Peter in den aanvang, vooral ook door aan Alexis Heinrich Huijszen tot opvoeder te geven, dit poogde togen te werken, ontstond er echter eone toenemende verwijdering tusschen vader cn zoon. Deze werd niet verminderd door de vrees van Peter, dat dio zoon, bij zijn dood, spoedig al zijne scheppingen zoude vernietigen. Op zijn aandrang scheen Alexis dan ook besloten, om van den troon afstand te doen, ja zelfs om monnik te worden, tot weikon laatsten stap Peter hem echter tijd van beraad schonk. Peter had hierop intns-schen naauwelijks zijne tweede reis naar hot westelijk Europa in 1716 aangevangen, of Alexis ontweek Rusland en begaf zich heimelijk naar Weenon. Hier verkreeg hij, door tiisschonkoinst van den graaf Schönborn, van keizer Karei verblijf en hulp. Peter, die te Amsterdam deze tijding vernam, zond terstond den hoofdman Ruinjanzow en Tolstoi, om den vorst op te sporen. Deze slaagden hierin spoedig, en beklaagden zioh, namens hun meester, bij keizer Karei over de verleende besehorming. Alexis werd hierop in stilte naar Inspruck, vervolgens naar Napels gevoerd. Ook hier wisten hem de beide afgevaardigden te vindon, en schijnen met hem een mondgesprek te hebben gehad, liet gevolg hiervan was de terugkeer van Alexis te Moskou in 1718, waar ook Peter kort te voren was aangekomen. Den 4Jquot;quot; |
— ALF
ALE
117
|
Februaiij verscheen nu Alexis voor zijn vader en de rijksgrooten, als een gevangene, beleed zijne verkeerdheden en verklaarde zieh den troon onwaardig. Hierop werd Peter, zoon van Peter den Grooten en Catharina, bij ukase tot wettig troonopvolger benoemd. Alexis had intusschen niemand dergenen willen noemen, die hem tot zijne onberadene stappen hadden aangezet, en dit gaf aanleiding tot een verder geregtolijk onderzoek hiernaar. De hooge llnssische geestelijkheid gaf, naar aanleiding hiervan een gewijsde, waarin zij de beslissing over de straf wel aan het goedvinden van den vorst toekende, maar hem echter tot lang-moedigheid aanspoorde. De wereldlijke regters, ten getale van 144, aarzelden niet het doodvonnis over don jeugdigen vorst uit te spreken. Gronden voor zulk een oordeel schijnen niet bestaan te hebben. Peter beval dit vonnis den prins voor te lezen, die hierdoor zoo sterk getroffen werd, dat hij den volgenden dag (1718), inden ouderdom van 23 jaren, stierf. Op deze wijze werd aan Peter de Grooten welligt de volvoering eoner regtstreeksche misdaad bespaard, waarvoor hij mogelijk niet zou hebben teruggebeefd. (Basewitz beweert hot tegendeel). Hij was echter zijdelings do moordenaar zijns zoons, en betoonde als vader minder liefde aan oen eigen kind, dan Catharina aan haren behuwdzoon, voor wion zij zich mot kracht in de bres stelde. Er heerscht echter, zoowel over den graad der schuldigheid van Alexis, als ook over Peter's gedrag, vooral bij zijne veroordeeling, nog veel duisterheid, die welligt nooit geheel zal zijn op te helderen. (Verg. de Lamberty, Mt'moires pour servir a l'histoire du XVIIId» sjcc/e,-La Haye, 1724 — 1740. Tom. XI. Voltaire, Hisloire de la liussie sous Pierre le grand. Ch. X. Ook stukken in Bii-schings Magazin, Th. IX.). W. R. B. ALEXIS COMNENUS. (Zie Comnenus). ALEXIS DEL ARCO, een Spaansch schilder in 1025 geboren, is ook bekend onder den naam van el Sordillo de Pereda, daar hij doof was en leerling van Pereda. Een moester in kleur en teekoning, hooft hij vele altaarstukken en portretten geschilderd. Men roemt van hem oene Heilige Theresia in de kerk van San Salvador te Madrid, do kapel van O. L. V. de la Novena en eene hemelvaart in het klooster dor Drioëenigheidsbroeders aldaar. Hij stierf te Madrid in 1700. ALEXISBAD. Dit ligt in hot Selkethal, in het gebied van Anhalt Bornburg en is het rijkste in ijzerdeclon van Duitschland, doch welks water zelden gedronken wordt. In 1811 werd daarbij een fraai en ruim badhuis gebouwd, en do omtrek heerlijk aangelegd. Men maakt van daar aangename togten door den Harts, bij voorbeeld naar het Rondeel bij den Zwavelberg, op eene vooruitstekende rots liggende; naar het niet ver afgelegene Habichtstcin; het van marmer gebouwde Harzgerode; den brui-schenden Maagdensprong tusschen ijzerhutten en don Duivels-molen op den Ramberg; en eindelijk naar het slot Ballenstiidt, het van verre zich reeds bekoorlijk vortoonendo Stolberg en naaiden burg Falkenstein, welke op oeno rots van grauwacke gebouwd is. Zie omtrent Alexisbad; Griife, Uher die Salinische Eiscn-quelle imSelkethal am llarze; Leipzig, 1809; Hoffmann, Die Heil-quellen am Unterhartz; Stuttgardt, 1829 en Freygang, Briefe über Alexisbad; Leipzig, 1830. Vergelijk voorts hot art. bronnen. ALFIERI (Victok) werd don nquot;1»quot; Jan. 1749 to Asti, eene kleine stad van Piomont geboren. Naauwelljks den ouderdom van een jaar bereikt hebbende, verloor hij zijn vader en kwam hij onder de voogdij van zijn oom. In 1765 zag hij zich door den dood van dien voogd, in bezit van groote rijkdommen. Na eene reis van twee jaren door Italië, Frankrijk en Engeland, kwam hij te Piomont terug, zonder evenwol eenige kennis verworven te hebben. Kort daarna doorreisde hij geheel Europa. In zijn vaderland wedergekeerd, ontvlamde hij in liefde tot een meisje dat zijn hartstogt niet deelde en stortte hij zijn jammerklagten in verzon uit, die hij later ongelukkig noemde; ook volgde hij het proza van Sanchetti en van Feronzuola na en vond allongskons troost in de beoefening dor fraaije letteren. Het eerst schreef hij zijne Cleopatra, die in Junij 1775 twee malen te Turin werd ton tooneele gevoerd; cn een klein stukje de Dichters, waarin hij zelf zijn treurspel dat hij nimmer uitgaf, scherp beoordeelde. Van dien oogonblik af wijdde hij zich geheel aan de letterkunde, oefende zich in do Latijnsche en Italiaansche talen en bestudeerde de meesterstukken die in beide bestonden. In minder dan 7 jaren gaf hij 14 treurspelen: Philips II, Polynices, Antigone, Agamemnon, Virginia Orestes, de zamemwering der Pazzi, don Garica, Itosemond, Maria Stuart, Pimoleon, Octavie, Meropé en Saul; eenige prozawerken (b. v. Verhandeling over de tirannij en eene vertaling van Sallustius) en dichtstukken {Etrune gewroken, Oden op de omwenteling der Staten van Noord-Ametica) in het licht. |
Ondertusschen had Alfieri zic^i te Rome eerst door vriendschap, later dooreen teodorder band verbonden aan de gravin d'Albany, vrouw van den pretendent Eduard. Deze voreeniging mishaagde den paus en gaf aanleiding, dat deze den dichter, die zich ook door zijne republikeinscho gevoelens en liederen gevaarlijk had go-maakt , verbande. Alfieri vlugtte naar Straatsburg, waar hij zijn Agis, Sophonisbe, Myrrha en twee Brutussen (de stichter der Rom. republiek en do laatste harer burgers) schreef. Van daar vertrok hij naar Parijs, waar hij eenige prozawerken opstelde en eene nieuwe uitgaaf zijner treurspelen in hot licht gaf. Hier leefde hij gelukkig met zijne vriendin d'Albany, toen hij de groote go-beurtonisson voorziende, den 14 Maart 1789, een ernstigen brief aan Lodewijk XVI schreef, waarin hij hem vrijmoedig raadde alles toe te geven wat het volk met billijkheid eischtte; de revolutie die op het punt was uit te barsten, te voor komen; het vreesselijk despotisme dat men in zijn naam uitoefende, te doen eindigen, en zich een onsterfelijkcn roem to verwerven door zich aan het hoofd der bewegingen to plaatsen. Deze brief bleef zonder gevolg; den 14 Julij daaraanvolgende barstte bot oproer los. Alfieri bezong de inneming der Bastille in eene Ode (Parigi sbastigliati). Onder het schrikbewind werd Alfieri vervolgd, zijn eigendom verbeurd verklaard, zijne rijke bibliotheek en meubelen verkocht. Van dit oogonblik af veranderde do liefde die hij voor Frankrijk koesterde, in feilen haat, die woedender werd naar mate de Fransche wapenen zegeviordon. Hij drukte dien haat in verscheidene scherpe satyres en inzonderheid in zijn Miso-Gallo uit. Bijna vijftig jaren oud, begon hij zich op het Grioksch toe te leggen. Zijne bewondering van Homerus ging zóó ver, dat hij het denkbeeld opvatte, eene ridderorde van Homerus in te stellen. Omstreeks dien tijd schreef hij nog vijf tooneolspelen, zeven blijspelen en eene soort van drama, dat hij Tramelogedia noemde. Hoo hoogor zijne jaren klommen, hoe ijveriger hij arbeidde; achtereenvolgende schreef hij overzettingen van Terentius en van de Aeneis van Virgilius; eene menigte sonnetten en de geschiedenis van zijn eigen leven, door mevrouw d'Albany tot den 14 Maart 1803 vervolgd. Alfidri stierf den S'iequot; Oct. van dalzelfde jaar. Zijn overschot word ter narde besteld in de kerk Santa Croce, liet pantheon van Florence (waar hij sedert zijne vlugt uit Parijs zijn verblijf had), tusschen het graf van Machiavel en van Michael Angelo Buonarotti. - Meermalen verschenen in Italië volledige uitgaven der werken van Alfieri; eene kwam er tusschen 1805 en 1815 te Parijs in 22 declen in het licht. Zijne treurspelen, door Didot in 1788 en 1789 uitgegeven, maken 6 doelen in 8° uit. Zij bevatten vele schoonheden van den eersten rang; het plan is altijd fiksch ontworpen, de karakters ziju levendig en juist; do toestanden kunstig en treffend. Men kan van Alfieri zeggen, wat hij zelf van den held Hippomedon zeide; L?épouvante marche devant lui, la tête levée jusqu'aux cieux. Alfieri is de schepper van het Italiaansche treurspel. ALFOEHEN. Bij sommigen Alforen, in het Maleisch Hara-fora, dat is kinderen van het gebergte, is de algemeene naam van de ruwe bergbewoners op de Philippijnsche, Moluksche en Aroe-eilanden, verder op Borneo, Nieuw Guinea, Ceram, enz. (zie aldaar). ALFORT. (Zie Veeartsenijschool). ALFRANK OF ELFRANK. (Solannm Dulcamara, L.) is de naam oener plant, die tot de natuurlijke familie der Solaneëu of Nachtschaden cn de Pentandria Monogynia behoort. Zij on-dorsehoidt zieh door een houtigen wortel, waaruit vele heesterach-tigo, hoen- en weêrgebogone, doornloozo, neerliggende of langs andere voorwerpen zich slingerende takken ontstaan, die van onderhoutachtig en met eene geel-grijze schors bedekt, van boven daarentegen groenen kantig zijn; verderdoorgaafrandigc gestoelde bladen, waarvan de lagere ei- of hartvormig, de bovenste speer-vormigzijn; stervormige, oplangestelengezetene en totbijschermen vercenigde, schoou-paarse bloemen, met twee ronde groene vlekjes aan den voet van iedere kroonslip, en eironde vnurroode bessen. Dc Alfrank komt in ons Vaderland op vochtige plaatsen, langs |
11«
|
ingezameld, gedroogd en van 1—2 duim lange pijpjes gesneden, onder den naam van Stipites Dulcatuar-ae, als artsenij in den handel komen. Hun smaak is in den beginne bitter, doch later min of mcerzoet, van welke bijzonderheid de Latijnsehe soortelijke naam der plant en het Nederlandsche woord Bitterzoet, dat men als eene vertaling van den laatsten kan aanmerken, afkomstig zijn. Do geneeskracht der Stipites Dulcamarae, zoo zij daarop aanspraak mogen maken, berust, naar de grootste waarschijnlijkheid, op een zeker gehalte aan Solanine, en daarenboven op eene stof, die door Pfaff l'icroglyeion genoemd en door anderen (Pelletier) voor eene verbinding van Solanine met suiker wordt aangezien. Men schrijft de Alfrank ook in onze dagen nog voor, bij langdurige verkoudheden, door jicht en rhumatick veroorzaakte pijnen, chronische huiduitslag en sommige bloedziekten. O. ALFRED DE GROOTE, Koning van Engeland, was de jongste zoon van den Angel-saxischen koning Ethelwolf, en aanvaardde in 871 de regering, in twee en twintigjarigen ouderdom. Het was een hoogst moeijelijk tijdgewricht, waarin de jeugdige vorst de teugels van bet bewind in banden nam. Verscheidene deelen van Europa, en vooral Engeland, werden in de laatste jaren door de Denen als overstroomd. Zij hadden zich reeds in Northumberland en Mereia nedergezet; Alfred bad met moed tegen hen gekampt, maar eindelijk moesten de Saksers bezwijken. Zij zagen zich genoodzaakt tijdelijk te wijken, of zich tc onderwerpen. Alfred zelf moest, in bossehen en moerassen, verkleed, omzwerven. Maar hij verloor den moed niet en hield gemeenschap met zijne getrouwen. Toen liet tijdstip daar was, waarop de Denen, in zorgeloosheid verzonken, van geen gevaar droomden, trad hij te voorschijn, stelde zich aan het hoofd eens legers, en behaalde eene zoo volkomen zege, dat de Denen om vrede moesten snieeken. Zij verkregen dien, op voorwaarde van zich in Oostangclen en Northumberland als onderdanen des konings te vestigen en het Christendom aan te nemen. Buiten eenige gelukkige togten tegen de Noormannen, was Alfred's verdere regering een tijdvak van vrede, en het is vooral dan ook als vredevorst en wetgever zijns lands, dat hij in de gesehiedenis bekend en beroemd is. Voor de veiligheid zijner Staten zorgde hij door uitbreiding der vloot, en verbetering der schepen. Hij werd als zoodanig de grondlegger der Britsehe zeemagt. Door zijne pogingen nam de handel zeertoe en werden er togten naarde Noorweegsche enLaplandsche kusten niet slechts, maar ook naar de Middellandsche zee, ja, naar de Oost-Indien ondernomen. tie oevers van beekjes, sloten, rivieren enz., voor en bloeit bijkans gedurende den ganschen zomer. Het zijn vooral de éénjarige houtige takjes, welke, in den herfst |
j Voor de opvoeding en beschaving zijner onderdanen droeg hij ! niet minder zorg. Hij rigtte vele scholen op en legde den grond tot do academie tc Oxford. Hij lokte buitenlandsche geletterden naar zijne Staten, en liet vele werken, waaronder de Psalmen, de Aesojnsche fabelen en andere geschriften, in de landtaal, het Awjel-saksisch, overzetten. Vooral echter legde hij door nieuwe staatsinrig-tingen en wetten den grond tot den lateren bloei en voorspoed van zijn rijk. Hij vestigde den zetel van zijn bestuur te Londen, waar hij twee malen'sjaars de Landsvertegenwoordiging te zamen riep. Do indceling van het rijk in graafschappen (shires), van deze in honderden (hundredaj en van de laatste weder in tienden of centenarien, kwam onder hem tot stand. Elk tiental huisvaders maakte namelijk een tything uit, welks leden wederkeerig voor elkanders gedrag instonden, terwijl hun opperste (borsholder) aangifte deed van elke verandering van woonplaats. Eene dergelijke betrekking bestond er ooktussehen elke 10 tytbings en eene eentcnarie, en tusschen deze en de shires. Op deze indeeling werd de regtspleging gevestigd, en daarbij de eerste grondslagen gelegd voor de regtspraak der gezworenen, daar de vrije goedbezitters van elke tything. centenarie of shire tevens als regters optraden. Alfred gaf hierbij aan zijne onderdanen een wetboek, domebook, liber judicialis genaamd, dat wel in volgende tijden van beroering is verloren geraakt, maar welks grondslagen en beginselen, volgens het gevoelen van deskundigen, thans nog leven in de zoogenaamde Common Lam. Hij ging bij de wetgeving van het denkbeeld uit eener gelijkheid van regten voor al zijne onderdanen, Denen zoowel als Engelschen. Zoo werd Alfred, de grondlegger der Britsehe regten, want zijne instellingen hebben het geweld der eeuwen overleefd, en zijn thans nog dehechtste bolwerken dier vrijheid, welke hij zoo hoog waardeerde, dat hij in zijne uiterste wil verklaarde „dat de Kngclschen zoo vrij behoorden te zijn als hunne gedachten quot;. — (Over Alfred raadplege men Hume, History of Great Britain-, Leop. Graf zu Stolberg, Leben Alfred's; Munster, 1815; Dr. Reinhold Pauli, Kiinig Aefred und seine Stelle in der Geschichte Enylands-, Berlin, 1851. Over zijne wetten ook Blackstone, Vol. I. 64) Ed. London, 1783. Het jongste Engelsche werk: The life of Alfred the Great, by the Rv. J. A. Giles ; London, 1848, verdient weinig aanbeveling. W. R. B. AL FRESCO. (Zie Fresco). ALFT. (Zie Nesteling). ALGARDI (Alkssanduo). Een beeldhouwer, geboren te Bologna in 1602 en gestorven in 1654, is nevens Bernini de beroemdste Italiaansehe beeldhouwer der XVII'lquot; eeuw en om zijne uitstekende behandeling van het naakt bewonderenswaardig; evenwel was hij niet vrij van de gebreken, die aan de Italiaansehe beeldhouwkunst van dien tijd eigen zijn, aan een streven naar pathos en naar zekere schilderaehtige werking, die buiten de opgaven dier kunst ligt. Hij heeft voornamelijk in Rome gewerkt, waar hij talrijke begunstigers aantrof. Als het voornaamste gewrocht van zijne hand wordt genoemd het colossale relief van Attila in de Pieterskerk aldaar. Een door hem vervaardigd beeld van den God des Slaaps in de Villa Borghese, is meermalen voor antiek gehouden. ALGAROTTI. (Gkaap Francesco) Een geleerd Italiaan, die vcrsehcidcne schriften, de natuurleer, de fraaije, bijzonder de beeldende kunsten, alsmede den handel en het krijgswezen betreffende, geschreven hoeft. Hij werd 11 December 1712 te Venetie geboren, studeerde tc Rome en Bologna en gaf op zijn 21sl0 jaar reeds een werk uit, dat hem blijvenden roem verschafte, Newtonianismo per le dame. Voltaire, en diens geleerde vriendin , de markiezin de Chatelet, alsmede Chesterfield, Hume, Pitt, Maupertius en andere beroemde mannen, waren de lofredenaars van dit werk. Frederik II, koning van Pruissen, die zijn vriend was, ontbood hem, zoodra hij den Pruissischen troon beklom, en verhief hem tot den gravenstand. Sedert woonde hij bij afwisseling tc Berlijn en Dresden, naar welke laatste plaats hem Augustus III, koning van Polen beroepen had; doch vertrok voor zijne gezondheid weder naar Italië, waar hij, in 1764, te Pisa, in den ouderdom van 52 jaren overleed. Het plan tot zijn gedcnktcekcn, hetwelk op kosten van Frederik II, op het kerkhof (Campo santo) te Pisa werd opgerigt, is door hem zeiven ontworpen. Algarotti behoort buiten twijfel onder de uitstekendste mannen der eeuw van Frederik II. Zijne kundigheden waren zeer |
|
uitgebreid, cn, ten aanzien (tor schilder-en bouwkunst, waarin hij vele kunstenaars vormde, behoort hij onder de grootste kenners van Europa. Onder zijne werken, die van eonon zeer verschillenden inhoud zijn, munten uit Conyresso de ilera, en onder zijn Saijgi sopra le belle arti, do Proeven over de schilderkunst. Zijne dichtstukken zijn vol bevalligheid en vuur, en behooren onder de schoonste in do Italiaansche taal. Zijne schriften zijn van 1721 tot 1794, in 17deolen,te Venotie in het licht verschonen; zijne Lettere Jiloloyiche aldaar in 1826. ALGAIIVE of ALGARBIE. Koningrijk en provincie in Portugal , tusschen Sierra Monchique, de Gnadiana (die hot van An-daluzic scheidt) en de Atlantische zee gelegen. Het is van het Oosten naar het Westen 27 tot 28 mijlen lang, en van het Noorden naar het Zuiden 5 tot 6 mijlen breed, bevat 10 vierkante mijlen, met 130,300 inwoners. De voornaamste voortbrengselen zijn; vijgen, rozijnen, granaatappelen, dadels, pisang, aloë, soda, amandelen, olie in overvloed, wijn en tarwe. In do zee, die dit landschap besproeit, vangt men veel visch; aan de kusten bereidt men veel zeezout. liet wordt in 3 districten, dio van Tavira, Lagos en Faro verdeeld , bevat 4 steden, 14 vlekken, 64 dorpen, 71 kerspelen en 25,500 haardsteden; Faro, met 8500 inwoners, is er de hoofdstad van. In de middeleeuwen strekte Algarbie zich veel verder uit. De Portugezen betitelen ook hunne in do XV^0 en XVIdquot; eeuw in Africa gemaakte veroveringen, met den naam van Algarvie; waarom de koning zich vroeger noemde: koning van de vereenigde rijken van Portugal, Brazilië en de beide Algarvien, of Algarvie aan dezo en gene zijde der zee. ALGEBRA. Met dat woord, dat, schoon het in de meeste Europesche talen, en ook bij ons burgerregt heeft verkregen, van Arabischen oorsprong is cn do bcteekenis schijnt te hebben van aanvulling en vergelijking, wordt dat gedeelte der wiskundige wetenschappen aangeduid, dat wij gewoon zijn alye- meene rekenkunst, of analysis te noemen. Deze algebra is, in den meest uitgebreiden en algemcenen zin dos woords , de kunst om, in plaats van met enkele woorden, zoo als die in eeno bepaalde taal worden gevonden, met hulp van bij algemccne overeenkomst bepaalde, hoogst cenvondigezigtbareschriftteekens, die aan geene verandering onderhevig zijn, alle grootheden, voor zooverre die als hoeveelheden door bepaalde of onbepaalde getallen vertegenwoordigd worden, en uit onderscheidene van elkander afhankelijke deelen bestaan, duidelijk voor testellen, en over dezelve en hare eigenschappen, en onderlinge betrekkingen te redeneren, ten einde daaruit te wetten af te leiden, volgens welke dc grootheden in het algemeen van elkander, vooral de onbekende veranderlijke of onveranderlijke van do bekende, of als bekend onderstelde afhangen. Deze teekens, die als hulpmiddelen der redenering van deze laatste, die het doel is, wel te onderscheiden zijn , stellen al de tot de grootheden betrekkelijke denkbeelden, en derzelver onderling verband onafhankelijk van do woorden der taal voor en zijn dus buiten deze verstaanbaar; hoewel deze denkbeelden ook door woorden kunnen worden uitgedrukt. Zij dienen om de zeer zamengestclde redeneringen, bij welke als men zich alleen van woorden moest bedienen, ook dc sterkste verbeelding don draad zou verliezen, met gemak en zekerheid te kunnen volgen, het onderling verband der daartoe behoorende bijzonderheden zoowel als het geheel zoo dikwerf dit noodigis te overzien; en daardoor dezelve voort te zetten zooverre als men verkiest. Soms vervangen zij de woorden der taal, zoodat men niets anders dan dezo teekens ziet; soms echter, zoo als dit in do leerboeken over do algebra geschiedt, vullen zij dc woorden aan. Voorbeelden van deze teekens zijn; de gewone algemeen bekende cijferletters, en derzelver schikking naast elkander, om daardoor alle denkbare getallen voor te stellen; eenc letter van het alphabeth om in hot algemeen een getal; eenc der eerste letters om een bekend; cene dor laatste om een onbekend getal; onderscheidene letters van hetzelfde alphabet, om verschillende hoeveelheden aan te duiden; -f, —, X ,:, om te kunnen te geven dat getallen met elkander opgeteld, van elkander afgetrokken, met elkander vermenigvuldigd of door elkander gedeeld moeten worden; a2 om een getal voor te stellen dat mot zich zelf vermenigvuldigd wordt; ]/a of a Va om een getal aan te duiden, dat als hot mot zich zelf vermenigvuldigd wordt, het getal a oplevert; = om aan te wijzen dat twee hoeveelheden dezelfde waarde hebben. Van dien aard zijn ook deteekens; a* . Lay, a. Sin. a, a. Van deze teekens, waarvan de bcteekenis en het gebruik in de wiskundige leerboeken tegelijk met de redeneringen waartoe zij dienen, geleerd worden, ontleent de algebra waarschijnlijk den naam van stelkunst. |
Naar gelang van den inhoud, do strekking cn het doel der redeneringen over de door hoeveelheden vertegenwoordigde grootheden , heeft de algebra andere namen. Zij heet cijfer- of rekenkunst, als zij alleen betrekking heeft tot hot regelmatig benoemen, het bijeenvoegen, scheiden, en deelen van bepaalde getallen; of tot de verhouding van deze tot elkander, en dus ook tot de daaruit voortvloeijende evenredigheden; en deze wordt als voorbereiding of als grondslag der algebra beschouwd. Algebra in engeren zin heet zij, voor zooverre zij de veel omvattende kunst aanduidt om uit de vergelijking van twee onderscheidene, in waarde gelijke grootheden, die uit bepaalde of uit door letters aangeduide onbepaalde, maar als bekend onderstelde hoeveelheden, en uit geheel onbekende zijn zamengosteld, de waarde der laatste af te lolden en te bepalen, waarbij dan tevens de leer der onderscheidene reeksen, met de daartoe behoorende logarithmen (zie op dat woord) wordt behandeld. Differentiaal-en integraalrekening heet zij, in zooverre in de vergelijkingen dc zamen-stellende grootheden deels veranderlijk,deels onveranderlijk zijn, en dc verandering der eerstgenoemde van de vormen der verandering afhangt. Op de meetkunst toegepast, voor zooverre lengte, vlakte en ligchamelijke uitgebreidheden door getallen worden vertegenwoordigd, heeft zij ook eigenaardige namen. Als het hoekon geldt, die door getallen, de betrekking van zekere lijnen in den cirkel getrokken tot den straal aanduidende, worden vertegenwoordigd, dan heet zij Goniometrie; als door aldus bepaalde hoeken een geheel platte of bolvormige driehoek met opzigt tot zijne zijden, zijnen vorm en zijnen geheelen inhoud wordt berekend en daardoor bepaald, dan heet zy Trigonometrie. Toegepast op allerlei kromme lijnen, op de gebogene vlakken, op de regelmatige en onregelmatige ligchamen door deze laatstgenoemde begrensd, wordt zij de hoogere meetkunst genoemd. Analysis heet zij voor zooverre zij de differentiaal- en integraalrekening tevens bevat. De algebra wordt op het voorbeeld van Newton, ook algemeene rekenkunst genoemd, voor zooverre zij met getallen in het algemeen cn zonder bepaling van derzelver hoegrootheid te doen heeft; schoon deze benaming daarom als ongeschikt kan beschouwd worden, omdat de vergelijkingen waarin dc onbekende tot cene hoogere dan do vierde magt opklimt, van bepaalde getallen afhankelijk zijn, cn zonder deze niet opgelost kunnen worden. Zij mankt met do meetkunst (geometrie) één geheel uit, welke den naam van wiskunde draagt, de leer der grootheden in den algemccnsten zin des woords bevat, en haren naam ontleent van do gewisdheid, d. i. zekerheid barer redeneringen, en op dc natuur toegepast, in de Fransehe taal wordt aangeduid door de benaming sciences exactes. Aan do algebra waarvan de omvang gedurig grooter is geworden, vooral sedert Leibnitz on Newton op het denkbeeld der differentiaal- en integraalrekening zijn gekomen, heeft men den snollen en verbazend grootcn voortgang der natuurkundige wetenschappen, van welke zij inderdaad de sleutel is, te danken. Het oudste werk dat wij over deze kunst bezitten, is dat van Diophantus (zie op dat woord), die daarom voor derzelver uitvinder gebonden wordt. In Europa heeft men haar met vele andere wetenschappen van do Arabieren leeren kennen, en wel bepaaldelijk van Mohamincd-bcn-Musa, wiens werk in het Engelsch vertaald, te Londen in 1831 door Rosen is uitgegeven. In het jaar 1200 deed een Italiaansch koopman met name Leommla Bonaecio, eene reis naar het Oosten, en bragt van daar de kennis der algebra mede. Sedert dien tijd werd zij eerst in Italic beoefend, weldra echter ook in Frankrijk, Duitschland en Engeland cn vooral ook in de Nederlanden met ijver en geluk beoefend. Beroemd in dit opzigt zijn do namen van Luca Borgo, Scipio Ferreo, Tartaglia, Car-danus, Ludou Ferrari, Bombello , Chris Jaur, Stifel, Schrijbl, Stcvijn, Viëta, Harriot. Merkwaardig is de toepassing der algebra op dc geometrie door Descartes; Leibnitz cn Newton kwamen gelijktijdig op het denkbeeld der differentiaal- en integraalrekening. Sedert dien tijd is bet getal zeer toegenomen van mannen die bf do algebra met hunne ontdekkingen verrijkt hebben, bf |
120
|
daarvoor belangrijke leerboeken hebben geschreven, bf die haar op de natuurkundige wetenschappen hebben toegepast. Verdienstelijk In dit op/,igt zijn Format, Napier, Maclaurin, Campbell, de Gua, Tscliirnhausen, Moivre, do Lagny, Taylor, Fontaine, Euler, Lambert, Lagrange, Gaus, Abel, Jacob de Gelder. ALGEN. (Zie Wieren). |
ALGESIEAS. Stad in het Spaansch koningrijk Andaluzie provincie Cadix, aan de Mielende golf van Gibraltar, met omstreeks 5000 inwoners, eene haven, scheepstimmerwerf en de overblijfsels van een oud kasteel. Hot drinkwater verkrijgt men door eene ge-culs, verdoofde hier de nationale kracht; do storm der volksverhuizingen, die de Vandalen aan Africa's noordkust voerde, kon ze niet weder bezielen. Eindelijk sedert het einde der VII110 eeuw verdrongen en verdelgden de Islam en de Arabische beschaving den trots der Romeinsche wapenen en het licht van het Christendom. De Joden vestigden zich hier, en de Arabieren in Mauritanië verkregen den naam van Mooren. Naderhand werd, gelijk nieuwere onderzoekingen bewezen hebben, op de puinhoopen van het oude Jomnium, door eenen Arabischen vorst, Joessoef Zeiri, omtrent het jaar 935, het hedendaagsehe Algiers gebouwd. De |
Algiers.
|
metselde waterleiding, '/» uurs van daar. De uitvoer bestaat in steenkolen uit de bergen van Cadix, terwijl brandewijn en koren uit Catalonie ingevoerd worden. Algesiras was de eerste stad, die door de Mooren (713) ingenomen werd; eerst in 1344 werd zij door Alphonsus XI van Castilie herwonnen. Men meent dat bij de belegering in 1342, het eerst met ijzeren kogels uit kanonnen geschoten is. ALGIERS, vroeger een aan deOttomannischePorte onderworpen Staat, onder het bestuur van een Dei, tegenwoordig eene Franscho colonic, ligt aan de Noordkust van Africa, tusschen Marocco eu Tunis, ten zuiden begrensd door de woestijn Sahara. Hot schoone, door den Atlas, de woestijn en de Middellandsche zee, als door sterke natuurlijke grenzen ingeslotene vruchtbare heuvel- en dalland, het oude rijk dor dappere Numidiers, trad het eerst onder Scylax , Massinissa en de Juba's (Vader en zoon) door de zegepralen der Scipio's en Ca:sar's , in de bekende geschiedenis op. Hier lag het beroemde Jol, de zetelplaats van Juba, door hem Caesarea genaamd, eene belangrijke havenplaats, welke d'Anvillein hethedendaagscho Algiers meende te herkennen ; hier waren de colonien van keizer Augustus; Rusazns, Rusconium, Igilgili en Saldas; hier vestigden de bloohartige Claudius en de voorzigtige Vespasianns , nadat hunne veldheeren het, om zijne zelfstandigheid strijdende volk der Massyliers aan de Romeinsche wapenen op nieuw onderworpen en dit gedeelte van Lybie, in eene provincie, Mauritania Cacsariensis genaamd, veranderd hadden, -— de veteranen-colonic Icosium , welke Shaw voor hot tegenwoordige Algiers houdt; hier eindelijk lag het oude Romeinsche Municipium Jomnium. Dit land, met zijne 33 steden, het korenveld van Italic, was een bloeijende tuin en bedekt met schoone landhuizen en zomerwoningen van de rijke inboorlingen van Rome. Reeds onder de onbepaalde dwingelandij eens procon- |
Arabieren noemden de baai, naderhand de stad Algezair, dat is de eilanden, ook Al-ghazzi, dat is de oorlogvoerster. Binnenlandsche oorlogen en eene bloedige verandering der heerschende geslachten verzwakten de kracht van het nieuwe volk; eindelijk begon op het einde van de Arabische middeleeuwen, in Noord-Africa, in het begin van de VH0 eeuw (1517), met den zeeroover Dschcreddin (Ilairadin of Chaireddin) Barbarossa, het vrijbuitersleven der Turksche krijslieden en het Turksche despo-tismus van eenen roovershoofdman, in Algiers. Sedert dien tijd ging de magt van Spanje in Noord-Africa onder, en tegelijk de veiligheid van den handel in de Middellandsche zee. Te vergeefs door de vloten van Karei V (1541), van Lodewijk XIV (1682, 1683 en 1687), van Spanje (1775), van Engeland, Nederland en Noord-Amerika ') nu eens bedreigd, dan eens vernederd, braveerde deze kleine, door Turksche avonturiers behcerschte rooverstaat, 300 jaren lang de magt van Europa en het regt der volken. Wel ontwierp de edelo menschenvriend, de abt de St. Pierre, voor 100 jaren een plan tot uitrocijing van dit Afrikaansche roofnest. Het middel dat hij voorsloeg, was eene overplanting van de orde van den H. Johannes naar Algiers, en de beschaving, doch dit was, gelijk zijne denkbeelden over eenen eeuwigen vrede, volgens de uitdrukking van den kardinaal Dubois, slechts de droom van een braaf man. Later had Napoleon het plan, om, •) Door deti Engclschcn admiraal lïlakc in 1665; door eene Engelsehe ea Ncdcrliindsclie vloot ill 1669 en 1670 onder den grooten de Ruiterj door den i Amcrikaansehen sellout bij naclit (commodore) Deoiitiu'ia 1815; en door ecno ; vcrecnigde Engelsclie en Xcderlandsclic zceniagt, onder lord Kvmoutil en den baron van de Capeilen, in Oogstm. 1816. Uet Nedcrliindscbo eskader bestond ' bij die gelegenheid uit den Melampus van 44, de Fredcriea van 44, de Diige-raad van 3S, de Diana van 44, de Anistel van 44 ea de Kendragt van IS , stukken. |
121
ALII—ALT
10
122
|
Ramadan 40, dat is don 2-istcquot; Januarij 661. In dc later gevolgde religie-twisten en scheuringen onder de Mohammedanen, zijn dc Perzen altijd de leer van Ali toegedaan geweest cn houden hein voor den waren eersten opvolger van Mohammed. ALT, Paciia van Janina, werd te Tepcleni, omstreeks de helft der XVIII110 eeuw, uit hot geslacht der opperhoofden van cenen onafhankelljken Mohammedaanschen stam geboren; was de kleinzoon van eenen door de Porte benoemden bcy, en verhief zich door zijne buitengewone sterkte van geest enlist, die voor geen gevaar noch misdaad terugweek, uit eenen afgrond van ongeluk tot vorstelijke onafhankelijkheid. De naburige pachas hadden Ali, Paclm vim Janina. zijnen vader bijna van al zijne bezittingen beroofd. Na diens dood stelde zijne moeder, cene trotsche, en oorlogzuchtige vrouw, den 16jarigon Ali aan het hoofd barer aanhangers. Ali werd geslagen en gevangen genomen, doch zijne schoonheid, vrolijkheid, en schijnbare zachtmoedigheid troffen Kurd-pacha dermate, dat hij hem, na eene vaderlijke bestraffing, weder ontsloeg. Kort daarna vatte Ali op nieuw dc wapenen op, dreef het handwerk van een roover, werd door den paeha van Janina gevat, verkreeg wel andermaal zijne vrijheid, doch was in zijn eerste ondernemingen zoo ongelukkig, dat hij in het gebergte moest vlugten, en, om niet van honger om te komen, zijnen sabel verpanden. In dezen toestand zocht hij zijne moeder op, die hem met eene trotsche verachting ried, om een vrouwenrok aan te trekken, en in den harem te dienen. Het gelukte hem haar te bevredigen, en hij trok weder met 600 man op krijg en buit uit; doch werd volkomen geslagen, en verborg zich in een ingestort gebouw, waar hij zich radeloos op den grond wierp, en, zonder te weten wat hij deed, dien met eenen stok omwroette. Hier stiet hij, zoo als hij zelf aan den Franschen veldheer Vaudoneourt verhaald heeft, op een kistje met goud, met welken schat hij 2000 man aanwierf, daarmede zijne eerste overwinning behaalde, en in zegepraal naar Tepcleni terugkeerde. Sedert was hij bij voortduring gelukkig; maarniet minder trouweloos en wreed. Op den dag zijner terugkomst, vermoordde hij zijnen broeder, dien hij van verraad beschuldigde, en sloot hierop zijne moeder, onder voorwendsel dat zij den omgebragtc vergiftigd had , in den harem op , waar zij van verdriet en woede stierf. Ali verzoende zich met dc Portc, terwijl hij den oproerigen vizier van Scutari hielp overwinnen, en zich van do aan zijnon vader ontno-meno landerijen, alsmede van eenige Griekscho steden meester maakte. Hierop overviel hij den bij de Porte zoo zeer gchaten, pacha Selim van Dolvlno, en liet hem onthoofden, waarvoor hij zijn opvolger werd. Eindelijk benoemde hem do divan te Constan-tinopol tot plaatsvervanger van Dervendji-pacha, die voor do veiligheid der landwegen moest zorgen; doch in plaats van die te horstellen, verkocht Ali aan de rijkste hoofden der roovers vrijbrieven, en maakte hen daardoor tot wettige veroveraars. Dc |
Porte zette nu welden Dervendji-pacha en zijnen plaatsbekleedcr af, en liet den eersten onthoofden, doch Ali kocht op nieuw de gunst der voornaamste ministers. Ook bewees hij met zijne dappere Albanezen, ofschoon met den prins Potomkin geheime briefwisseling houdende, in den oorlog met Rusland en Oostenrijk (1787), aan de Porte zulke wozonlijko diensten, dat hij daardoor nog grooter magt en rijkdom verkreeg, en deze hem tot pacha van Trieala in Thossalio benoemde. Tevens bomagtigdo hij de stad Janina, terwijl hij eenen valschcn firman vertoonde, waarna hij de inwoners dwong, om een smeekschrift aan den Sultan te tockcnen, ten einde hem tot stadhouder te benoemen, terwijl zij tevens eene aanzienlijke som gouds moesten opbrengen, waarmede hij don divan omkocht. Later trad hij mot Napoleon in verbindte-nis, die hom Fransche ingenieurs zond, doch toon de eerste in Egypte was afgesneden, overviel hij, in 1798, de voormaals Venotiaansche, nu Fransche plaatsen op het vaste land; alleen Parga bood eenen gelukkigen tegenstand. Daarop bewerkte hij, dat in het vredesverdrag tusschen Rusland en de Porte (1800) allo plaatsen op het vaste land (gevolgoiijk ook Parga) aan do laatste worden overgelaten, waarop hij nu do dappere Sulioten op het lijf viel, en hen, na eenen Sjarigon strijd, bedwong. De Porte verhief hom thans tot opporstadhouder van Romanio, waar hij zijne knevelarijen met nog grooter onbeschaamdheid voortzette, en tegelijk op de bewoners van Gardiki eene geduchte wraak nam, wegens eene, voor 40 jaren zijner moeder aangedane be-leediging, door 739 mannelijke nakomelingen van don dader te doen vermoorden. Voor het overige was hij binnen zijn lande en gestreng handhaver van regt ou orde; rust en veiligheid heerschten allorwoge; er werden nieuwe landwegen aangelegd, en de handel en nijverheid der ingezotonen begonnen allengs toe te nomen, zoo dat deEuropeschc reizigers, met welke hij zich gaarne onderhield, hom als eenen werkzamen en schranderen regent beschouwden. Sedert 1807, wanneer hij andermaal met Napoleon, die den hoor Pouquoville aan hom als consul-generaal zond, in verbindte-uis trad, was zijne afhankelijkheid van de Porto slechts schijnbaar. Ondortussohen bereikte hij door deze verbindtenis zijn oogmerk niet, om, namelijk, bij den vrede van Tilsit, Parga en dolonisohe eilanden te verkrijgen, weshalve hij zieh met do Engclschon verbond, met dat gevolg, dat de teruggave van Parga aan de Porto of liever aan Ali werd toegestaan. Deze zich thans in zijne raagt bevestigd wanende, liet eenige hoofden der Griekscho Armatolion heimelijk vermoorden, doch dc sluipmoordenaars ombrengen, om zelf, wegens deze gruweldaad, niet verdacht te worden. Eindelijk besloot de Porte in 1820, aan do magt van dozen trotsehon rebel een einde te maken. Ismail-pacha trok met 5000 Turken, ondersteund door de hoofden dor Griekscho wapondistricten, die hem 10,000 man leverden, tegen hem op. De Grieken omsingelden Alt in de bergpassen, zoodat hij zich in den rijkelijk voorzienen burg van Janina moest werpen, van waar hij die stad in brand schoot. Na lange belegering en afwisselenden stand van zaken, trok Kurschid, pacha van Morea, met 12,000 man tegen den buig van Janina op; maar iedere storm werd door de dappere troepen van Ali afgeslagen, en do hoofden der Griekscho wapendistricton, versterkt door do Agraphen en Sulioten, overvielen het Turkschc leger; terwijl de Hotaeria geheel Griekenland te wapen riep, zoodat Kursjid-Achmot, in Oogstm. 1821, met het overschot van zijn leger, naar Macedonie terugtrok. Sedert hield de belegering niot op. Do Grieken bestookten Arta met Provesa, ten einde Epirus geheel van de Turken te bevrijden. Eindelijk word Ali door Kursjid-pacha in onderhandelingen misleid, en op den Is10quot; Fobruarij 1822, tot eene vrijwillige overgaaf bewogen, waarop hom den 5daquot; daaraanvolgende door Kursjid's luitenant, Mchmet-paeha, do firman van don grooten heer werd overhandigd, welke zijn doodvonnis behelsde. Ali en zijne 6 mcdgczellon vatteden do wapens op, doch werden door dc menigte overmand on neêrge-sabeld. ALIBERT, (Jkan Louis)een beroemd Fransch geneesheer, te Villefranche do l'Aveyron in 1766 geboren. (Zie Discours pro-noncé aux fumérailles de J, L. Alibert in Iltst. des Membres de l A-cadémie roylt;ile de Médecine par E. Parisct; Paris, Baillifeio, 1850. 12°. t. t. p. 578). Hij studeerde te Parijs, nadat hij vroeger eene uitmuntende voorbereidende opvoeding genoten had. De vruchten van deze zijn in al zijne werken zigtbaar, die zich door oen sier- |
ALT-ALK
123
|
lijken stijl aanbevelen en vooral daardoor algemeene verspreiding vonden. Zijn eerste werk dat voor elassiek wordt gehouden, is het Traité des Jievres pernicieuses; Paris, 1790, 5éd. 1820. Buiten vele mémoires, discours en éloyes in do werken der Société médicale d'émulation opgenomen, schreef hij een Traité de thérapeutique, Système de nosologie naturelle; Paris, 2 vol., 1817 —1825. Zijn meest beroemde werk is Description des maladies de la peau; Paris, 1806 1827. Later gaf hij Monographic des dermatoses; Paris, 1832. Nog heeft men van hun een meer wijsgeerig werk Physiologic des passions; Paris, 1823, 2 vol. Hij genoot grooto onderscheidingen. Reeds vroeg als hoog-leeraar in de faculteit te Parijs benoemd, word hij later lijfarts van Lodowijk XVIII en door Karei X tot baron verheven. Hij was zeer liefdadig en om zijn aangenamen omgang in het gezellig verkeer zeer gezocht. Hij stierf in 1837. ALIBI. Een Latijnseh woord, bij do geregtshoven gebruikelijk, om aan te duiden dat een beschuldigde zich, ten tijde van het aangetijgde feit, elders anders, dan waar het moest voorgevallen en bedreven zijn, bevond. Het alibi-bewijs is het meest directe bewijs van onschuld. ALICANTE. Eene middelmatige, maar fraaije stad in Spanje, aan eene golf van do Middellandscbe zee gelegen, met een kasteel en eene haven. Hare bewoners, een getal van 25,000 bedragende, drijven sterken handel ter zee in hout, amandelen, olijven, wol, katoen enz., doch inzonderheid in den bekenden Alicant-schen wijn, dien Karei V aldaar het eerst, met Duitsche wijngaard-ranken liet planten. Do roode, welke de voornaamste is, wordt Vino tinto genoemd. De artikelen die ingevoerd worden, bestaan in linnen, allerlei lakens en wollen stoffen, vlas en meer andere. Bovendien is Alicante de stapelplaats voor den handel tusschen Spanje en Italië, omdat de tollen er minder zijn, dan te Valentia on Carthagena. In 1798 werd hier eene academie voor de zeevaartkunde opgerigt. ALIDADE. (Zie Alhidade). ALIGHIEKI. (Zie Bante). ALIKRUIK. Do alikruik {Turbo littoreus, L. Littorina, Feruss). behoort tot de elasse der boofddragende weekdieren, Cephalo-phora, en is een slakje dat de kusten der noordelijke en noordwestelijke deelen van Europa bewoont. Zij bedekken als het ware de oevers der zee in Zweden en Noorwegen, en bij Marstrand vond Linnaeus op zijne reis al de steenen op den oever daarmede zoo digt bedekt, dat hij overal op niets anders dan dergelijke hoorntjes trad.Deze hoorntjes hebben de grootte van eene hazelnoot, zijn bijna geheel rond, met eene korte , doch tevens scherpe punt, en bruine banden. De slak zelve is zwart of grijs en heeft ongesteelde oogen; zij legt hare eijeren in het voorjaar tusschen steenen en schelpen. Tusschen Paschen en Pinksteren worden de alikruiken bij duizenden opgezameld, met zout gekookt, met eene speld uit de hoorntjes gehaald en gegeten. De zeelieden en menschcn die gewoon zijn hunne dorst door een ziltig kostje aan te prikkelen, eten ze het meest; anderen keuren het een taai, bard en smakeloos voedsel of verwerpen zo omdat de ingewanden met klei en zand gevuld zijn, dat tusschen de tanden kraakt. Vergelijk: Bastor, Nat. uitspanningen I. p. 127. tab. XIV. f. 1; Swammer-dam. Bijbel d. Nat,\. p. 180, tab. IX. f. 14 volg. Cuvier, Ann. du Mus. XI. p. 183. tab. 2G. f. 10; Oken, Allg. Naturgesch. V. p. 440. ALISÉ, AliHÊTÉ of RACCOURCI wordt in de wapenkunde gezegd van eene figuur of een teeken, die afgeknot zijn en wier einden den rand van het schild niet raken. Verg. het art. Chevron. ALIZARINE. (Zie Meekrap). |
ALKALI. (Alkaliën) In do scheikunde duidt men onder deze algemeene benaming de oxyden van het potassium (kaliumj, sodium (natrium) en lithium, benevens do ammoniak aan; de drie eerste bestaan alzoo uit een metaal en eene zuurstof, en heeten als zoodanig potasch (kali), soda (natron) en lithion; het laatste daarentegen is eene verbinding van stikstof mot waterstof. De eerste worden ook wel vuurbestendige alkaliën genoemd, terwijl men het laatste vlugtig alkali plagt te noemen. De ammoniak bezit vele eigenschappen der overige alkaliën, zoodat hij daarom tot die groep van stoffen gebragt wordt. Vroeger noemde men deze stoffen loogzoutige, omdat de potasch en soda door uitloogen van plantenasch verkregen, eene oplossing geven die algemeen bekend is onder den naam van loog. De voornaamste kenmerken der alkaliën zijn als volgt: zij bezitten oen eigendommelijken smaak, dcnzoogonaanulenloogsmaak,die begeleidwordt door eene bijtende aandoening der tong, welke zich zelfs tot de vernietiging en oplossing van lovende dierlijke weefsels uitstrekt; van daar ook do benaming van bijtende, kaustische (van xuvaviy.og) alkaliën. De ammoniak heeft een eigenaardigen, prikkelenden reuk; de anderen daarentegen zijn, bij don gewonen warmtegraad, reukloos; bij verwarming hunner sterke oplossingen echter, verspreiden zij een flaauwen reuk, die duidelijker waarneembaar wordt als er dan eenigo bewerktuigde stof mede in aanraking is gebragt. Zij liebbeu de eigenschap om eonigo blaauwe plantenkleuren tot groen te veranderen, b. v. de blaauwe kleur van een aftreksel der violen en der roode kool; sommige roodo kleurstoffen blaauw te maken, zoo als het door zuren roodgekleurde lakmoes, het aftreksel van fernambukhout; eindelijk om gele kleuren tot bruine te doen overgaan, b. v. curcuma- en rhabarber-aftreksel. Behalve de alkaliën bezitteu ook sommige aarden (zie aarden) en enkele andere verbindingen de beschreven kenmerken in meerdere of mindere mate, waarom zij dan alkalisch genoemd worden. De kennis aan alkalische stoffen vindt men reeds in de vroegste tijden en wel het eerst bij do Israëliten, daar zij bij het wasschen reeds plantenasch, om hare zuiverende eigenschap, bezigden. Aristoteles beschrijft do bereiding van eene zoutachtige stof, verkrijgbaar door uitlooging van houtasch en uitdamping der oplossing, zonder de eigenschappen vorder te vermelden. Dioscorides daarentegen weidt breedvoerig uit over do geneeskrachtige werking der soda, die hij onder verschillende benamingen beschrijft; ook wijst hij op haar vermogen om olie op te lossen. Ook Plinius spreekt van soda, van hare geschiktheid om zich mot zwavel te vereenigen, om groene plantenkleuren te versterken en om ter bereiding van glas te dienen. Bij de Arabieren treft men reeds de bereiding van alkali aan door verkoling van wijnsteen, terwijl daarenboven die naam van hen afkomstig is en gevormd wordt uit het lidwoord u! (de of hetj en kali (aschzout). (Verg. Geschichte der Chemie, von Dr. H. Kopp; Braunschweig, 1843—1847). ALKALIMETRIE is do bepaling van het alkali-gehalte, voornamelijk van de in den handel voorkomende ruwe potasch en soda, welker waarde van dat zeer afwisselende gehalte afhankelijk is. Er bestaan twee voorname methoden der alkalimetrie, die op zeer verschillende gronden berusten en waarvan do eene zich door liare beknoptheid, de andere door hare naauwkeurigheid aanbeveelt. De eerste is die volgens Descroizilles en Gay-Lussac, de tweede die volgens Presenilis en Will. De eerste berust daarop, dat men eene afgewogen hoeveelheid der te onderzoeken ruwe potasch of soda, met verdund zwavelzuur van eene bepaalde ■iterkto verzadigt cn daarbij de kleursverandering gadeslaat vau liet bijgevoegde blaauwe lakmoesaftreksel, zoodat eene flaauwe roode kleuring daarvan de verzadiging aantoont; als men nu weet lioeveel zwavelzuur vereischt wordt tot verzadiging van het alkali, dan kan men gemakkelijk daaruit de hoeveelheid alkali berekenen. Tot dit onderzoek gebruikt men den zoogenaamden alkalimeter of loogwegcr, gewoonlijk bestaande uit een glazen cilinder die, voorzien van 100 dcelstreopjes, ieder een gelijken inhoud aanduidende, met verdund zwavelzuur van een bekend gehalte gevuld wordt; het tot de verzadiging gebruikte zuur wordt dan door de streepjes aangeduid. Deze methode wordt ook gevolgd bij de bepaling der hoeveelheid zuiver alkali, als ook voor het onderzoek naar ammoniak-gehalte. De onderzoekingswijze volgens Frescnius en Will is daarop gegrond, dat men do hoeveelheid van bet koolzure alkali bepaalt naar de hoeveelheid koolzuur, die do potasch of soda bevat. Dit geschiedt door eene afgewogen hoeveelheid dor te onderzoeken gedroogde slof met eene bekende hoeveelheid zwavelzuur, in een daartoe ingerigt toestelletje te vermengen, waardoor bet koolzuurgas wordt uitgedreven. Uit het gewigts-verlies blijkt de hoeveelheid koolzuur, terwijl daaruit wederom de lioeveelheid alkali wordt berekend.(Verg.Nedcrl. Handelsmagazijn; Amsterdam 1843; Lchrhuch der chemische» Technologie, von Dr. F. Knapp ; 3° Liefr., 1844; Anleitung zur quantitativen chemischm Analyse, von Dr. C. R. Fresenius; Braunschweig, 1850; Ueher die Maassanalysen, von Dr. H. Schwarz, 1850). ALKALOÏDE. Vele planten of plantendeelen b. v. de schors, wortels enz., vooral die zich door hunne werking op de dierlijke huishouding kenmerken, bevatten eigendommelijke verbindingen,t |
124
|
dio duidelijk alkalische of basische eigenschappen bezitten, waarom i zij plantaardige zoutbases, plantaardige alkaliën of alkaloïden hoe ten. Zij kunnen zich onmiddellijk zoowel met waterstofzuren als met zuurstofzuren vereenigen, liet eerste alkaloïde werd door Sertürner in het opium gevonden cn morphium genoemd; spoedig daarna werden gelijke verbindingen in de kraanoogen (zaden van Stryehnos Nux vomica) en de nieswortel (quot;wortel van Veratrum album) ontdekt, terwijl later bleek dat deze stoffen de werking der planton waaruit zij werden afgescheiden, in cene hooge mate bezaten, zoodat zij voor het werkzame beginsel daarvan konden worden gehouden, waarom men dan ook deze stoffen voornamelijk in vergiftige gewassen opspoorde. Door do ontdekking van het chinine, piperino en dcrgolijken bleek het, dat zij ook in niet giftige, ofschoon meest geneeskrachtige planten voorkomen. De alkaloïden zijn altijd in de planten met organische zuren verbonden; in ccnige met oigcndoinmelijke zuren, die slechts in weinige planten aanwezig zijn. Zij bevatten allen stikstof, verbonden mot koolstof en waterstof, terwijl de meeste daarenboven zuurstof in hunne zamenstelling hebben. Vele plantaardige alkaliën zijn bij den gewonen warmtegraad vloeibaar, de meeste echter, vooral do zuurstof bevattende, vast en kristalliseet'baar. Andere daarentegen, voornamelijk die slechts uit stikstof, waterstof en koolstot bestaan, zijn vlugtig; deze hebben oenen sterken, bedwelmenden reuk: de niet-vlngtige echter zijn reukloos. Bijna alle alkaloïden hebben zoowel afzonderlijk als in hunno zouten, cenon zeer bitteren en meestal onaangenamon smaak; slechts weinigen kunnen in alle verhoudingen in water worden opgelost; de moesten zijn zelfs mooijolijk daarin oplosbaar; wijngeest daarentegen is het beste oplossingsmiddel voor velen, terwijl aether maar weinigen oplost. (Verg. Chemie deroryttn. Verbind., vonDr. C. Lowig; Züiïch, 1847; Lehrb. d. Chemie, von J. J. Berzelins, 5quot; And. lid. V., 1847; Repertorium f. d. Pharmacie, von Dr. A. Büchner. Bd. VII, 1851.) ALKAUSINE. Is cene stoffe het eerst door Cadet, bij overhaling van arsenigzuur met azijnzure potasch, verkregen en naar hem „Cadet's vloeistof,quot; doch later, door Bunsen zuiver bereid, alkar-sine genoemd. Deze vloeistof verkrijgt men dooreen mengsel uit gelijke declen arsenigzuur en azijnzure potasch aan eeno overhaling te onderwerpen, waarbij dan tevens overgaan water, koolzuur, kooloxyde-gas, kool-waterstof en arsenikmetaal. De onderste laag dor verkregen vloeistof wordt door verzadigen met bijtende potasch en opvolgende overhaling, in koolzuurgas gezuiverd. Het zuivere alkarsine is cene heldere, zeer vergiftige vloeistof, van 1,462 soortelijk gewigt, met eenen allcronaangenaamsten, naar ai'senik-waterstof golijkenden reuk en smaak. In water wordt het slechts weinig, in alkohol en aether in alle verhoudingen opgenomen; aan den dampkring blootgesteld vormt het een dikken, witten nevel, ondergaat cene temporatuursverhooging en ontvlamt weldra, waarna liet, met cene blaanwaehtig-witte vlam verbrandende, onder afscheiding van arscnik overgaat tot water, koolzuur cn arsenigzuur. In don laatston tijd heeft het den naam van kakodyl-oxyde verkregen. (Verg. Chemie d. organ. Verbind., von Dr. C. Lowig; Zürieh, 1847.) ALKANETWOKTEL. Deze wortel, die van Anchusa linelo-ria, L. (Allcanna linclona, Jausch.) een in Zuid-Europa en Klein-Azie inheemschen heester afkomstig is, bevat cene roode, niet zeer duurzame, kleurstof (Anchusazuur Cjy IIio O j), welke in vetten oplosbaar is en daarom gebruikt wordt om zalven, oliën, (haarolic, pomade) enz. rood te kleuren. — Door de aanraking met alkaliën gaat deze roode kleur in cene blaauwe over. O. ALKANNAWORTBL; (Zie AUMnetworiel). ALKEMADE, (Cohnems van) den ll1101' Mei 1654 te Noord-wijk geboren, was een der ijverigste kenners en naspoorders van vaderlandsche oudheden. Onder het vlijtig waarnemen van een ambt van groote bezigheid, daar hij eerste kommies ton kantore der convoijen en lieenten te Rotterdam was, gat hij in 1699 een werk uit, getiteld: IJehtlildaliur/ van 't Ka/nprecht, bohelzcudo de aloude en opperste regtsvergadering voor den hove van Holland, onderdo eerste graven; misgaders den oorsprong, don voortgang en het einde van het kampen en duelleren; zijnde dit laatste als oen noodzakelijk bijvoegsel tot het eerste, door zijn schoonzoon Mr. P. van dor Schelling, bij de dorde uitgave, in 1740 in 8» bijgevoegd. Zeer lezenswaardig is deze, vóór noch na Alkemadc, zoo |
uitvoerig behandelde, oudheidkundige, ophelderende verhandeling. In hetzelfde jaar 1699, gaf onze sehrijveruit; „ Hollandsr.he jaarboeken, Rijmkronijk van Melis Stoke; behelzende do geschiedenissen des lands, onder de vorsten van het eerste huis , tot het jaar i;)37. Mot de afbeeldingen van al do Hollandsehe graven, geschetst naar do aloude schilderijen der Kannoliton te Haarlem, nevens verscheidone ochtc bijlagen, betreffende don waren toestand der geschillen, tusschen graaf Eloris V en de Hollandsehe edelen. Mitsgaders do bocldtenis van den heer Gerard van Velson, en andere oude fraaijighoden, nooit te voren in hot licht gebragt. Alles mot noodige uitleggingen opgehelderd door Cornells van Alkemade.quot; In hot jaar 1700 gaf hij in het licht den Muntspiegel der Graven van Holland, gedrukt te Delft en bestaande uit eén folio deel. Alkemade heeft in dezo uitgave zich zeer verdienstelijk gemaakt, daar hij door het doen afboeidon en hot beschrijven der grafelijke munten, een aantal derzelve aan de vergetelheid ontrukt hoeft, welke men te vergeefs in het oudore penningwork van Erasmus van Houwelinghen (Rotterdam, 1597 en 1027) zoekt. Alkemade's afbeeldingen, hoewel fraai in hot koper gesneden, zijn niet altijd even juist. Alkomade, cn even zoo Erans van Mieris, in zijne bisschoppelijke munten on zegelen van Utrecht, zijn te rogt minder geprezen door den abt Ghesquiore (zie Mémoire sur trots points enz. pag. 153, alsmede door Heijlen bladz. 90) omdat zij verzuimd hebben het gehalte cn gewigt van ieder der door hen medegedoolde muntstukken op te geven. Alkemade schijnt in het bezit geweest te zijn van, of don toegang gehad to hebben tot een aantal fraai bewaarde munten dor graven, welke waarschijnlijk thans niet meer bestaan: althans in bet Koninklijk penningkabinet in 's Hage bevinden zich noch zoo vele, noch zoo fraaije munten, als bij Alkemadc zijn afgoboold. In hot jaar 1713 gaf Alkemade, mede te Delft en in 8I,, uit eon work van geringe vertooning, doch van uitgebreide nuttigheid, voerende den titel: laleidiny tot het ceremonieel der begraaf-nissen en der wapenkunde, uil deszelfs oorspronkelijkheid aangeweezen en opgeheldert. Voor de kennis der gebruiken en plcgtighcdcn bij onze voorouders is dit werk van onschatbare waarde. Hierop volgen de Nederlandftche Displegtigheden, enz. in 3 doelen, 8° mot platen. Dit werk, waaromtrent Alkemadc geene andere verdienste heeft, dan er het ontwerp voor gemaakt te hebben, ten einde het te doen dienen tot een vervolg van hot zoo even gemelde, is bewerkt door zijnen schoonzoon, den heer P. van dor Schelling. (Zie aldaar.) Wij kunnen ook niet nalaten melding te maken van Alkemade's Jonker Fransen oorlog, of Rotterdum-sche Heldendaden, onder de stadvoogdij van den jongen Heer Frans van Brederode, met echte, moest ongedrukte bewijzen bekrachtigd. Hierin doolde do kundige schrijver omstandig mede een verhaal van hetgeen, gedurende do jaren 148S en 1489, in do binnenland-sche oorlogen tusschen de Hoekschen en Kabeljaanwschen . in cn omtrent Botterdam is voorgevallen. In zijnen klimmendon ouderdom ondernam Alkemadc een nog uitgebreider werk, namelijk: De besehrjving der stad Brielle en den lande van Voorn. Dit werk, dat voel meer bevat dan men uit don titel zoude opmaken, zal tot oer van de regering der stad Brielle en van den lande van Voorne strekkon, zoo lang ware Vadetland-sche gosehiedonisliefde en achting voor nuttige wetenschappen in Nederland zullen bloeijen. Wat verder onze ijverige schrijver hoeft toegebragt tot do 2'loon 3d« veel verbeterde uitgaven van A. Bars, Katmjksche oudheden, is te zien uit de voorredenen van dat werk, cn doorgaans in het werk zelf, alsmede uit aangehaalde brieven, tusschen Pars en Alkomade daarover gewisseld. Op den 12'loquot; Mei 1737, stierf de kundige cn waardige ge-loordo, do vurige beminnaar van zijn vaderland, in don leeftijd van 83 jaren en één dag. Een gedeelte zijnor nagelaten handschriften is na het overlijden van zijnen schoonzoon van der Schelling verkocht en hot andere in Jan. 1848 in het Huis met de Hoofden, tc Amsterdam, en bragt er ongeveer ƒ 9000 op. Zie G. D. J. Schotel, Brief aan den JJooyl. Vreede over cene bel. verz. handschr.; Bosch, 1847. Catalogus van een allezins uitgebreide verzameling Handschriften, enz.; Amst., 1847. De abdij van Rijnsbury; den Bosch, 1851. bi. 333 volgg; maar vooral: Leven, gedrukte werken en handschriften van C. van Alkemade en P. v, d, Sc/ielhny, Breda, 1833. 8quot;. |
125
|
ALKERMES. (Zie kermes.) ALKINDUS, (Auu Jussuf Jakub ben Isiiak ben Ar.sabaii Alkindi) was eon Arabisch geleerde, die om zijne uitgebreide kennis in tulen en wotensehappen den naam van deu „wijsgeerquot; verkreeg. Hij leefde meest te Bagdad. Mou kont van hom 200 werken, waaronder 22 goneeskimdigo. Hij stierf in 873 na C., volgons anderen in 880. ALKMAAB. Ecu oude, thans echter zoor verfraaide en ziiulo-lijke stad in Noord-Holland, liggende anderhalf uur van de Noordzee, en bijna vijf uren ten noordoosten van Haarlem, op eeno lengte van 22° 24' 40quot;, 8, en oono breedte van 52° 30'70quot;, 6. Goudhoeven, in zijne Hollandsche kronijk, zegt haar reeds vermeld gevonden te hebben op hot jaar 720. Zij ligt in eeno zoor vruchtbare on aangename landstreek, bevat 10,000 inwoners, en heeft eeno aanzienlijke kaas-en boter-markt; van hot eerste artikel werd in 1817, 7,258,164, en in 1818, 7,520,128 pond tor markt gobragt en op de waag gewogen. Ook drijft men er voel handel in granen, rundvee, schapen en varkens. In de Vaderlandscho geschiedenis is deze stad beroemd wegens het dapper gedrag harorburgers, gedurendehetbolcg door Don Erederik de Toledo, zoon van don hertog van Alva, in 1573, zoodat hot Spaansche legor na oon hardnekkig, maar vruchteloos beleg van bijkans zeven woken, op den S810» October genoodzaakt werd, om hetzelve op te breken, hetwelk hot eersto oproer in hot leger dor Spanjaarden ten gevolge gehad hoeft. Ook is Alkmaar oeno der eerste Hollandsche steden, waarin de Hervormde godsdienst gepredikt werd; gelijk in de nabijheid dezor stad, op hot dorp Hoilo, door don beroemden Willobrordus liet eerst hier te lande hot Evangelie is verkondigd, digt bij oenen waterput, die thans nog naar zijnen naam genoemd, en door vrome bodovaart-gangors bezocht wordt. Onder de merkwaardigheden dezer stad bohooren de grooto of St. Laurens-kork, met een beroemd orgel, datin den tweedon rang, na dat van Haarlem, gestold werd, benevens zeer fraaije schilderstukken, vorbeeldonde de zeven werken van barmhartigheid en hot Laatste Oordeel, alsmede do graftombe van graaf Floris V, en do begraafplaatsen dor hoeren van Teijlingen on van Eoreost. Cornells Drebbel, Adriaan en Jacob Metius zijn te Alkmaar geboren. Uehalve de „Kronijek van Alemacrquot; van Cornells van dor Woudo (Alkmaar 1045 , kl. 8quot;), heeft men nog eeno beschrijving dier stad door S. van Eikelenberg en Uoom-kamp; Rott. 1747 m. pl. 4U. ALKMAAR. (Hendrik van) Raad van David van Borgondie, bisschop van Utrecht, word door dezen in 1477 met nog conigo andere raden in ballingschap gezonden. liij begaf zich in dienst van den hertog van Lotharingen. Onze landgenoot Scheltoma hoeft trachten te bewijzen, dat H. van Alkmaar en niemand anders de schrijver was van den vroeger zoo beroemden roman Heintje de I-'os (zie dat artikel). Van Alkmaar stierf na hot jaar 1491, waarin hij naar Utrecht terug was geroepen. ALKOHOL is een produkt der zoogenaamde wijngisting, waarbij do druivonsuiker overgaat tot deze vloeistof en koolzuur; hij ontstaat ook als aether bij zijne afscheiding uit do cone of andore verbinding, met water in aanraking komt. Do alkohol wordt door overhaling uit gegiste vloeistoffen, b. v. slechten wijn, graan- of mout-aftreksels met voel water verdund, verkregen en draagt dan verschillende benamingen, als: brandewijn, wijngeest, voorloop, moutwijn enz. Deze vloeistoffen door herhaalde ovor-haling, somtijds met water opslorpende stoffen vermengd, geheel of gedeeltelijk van water beroofd, leveren don alkohol in moer of minder zuiveren toestand, zoodat hij dan soms nog 10 tot 30 proc. water bevat; is hij geheel van water ontdaan, dan noemt men hom watorvrijo of absolute alkohol. Do zuivere alkohol is oeneholdore, gemakkelijk beweegbare vloeistof, met oen aangenamon, doordringenden reuk en eigonaardigen, brandenden smaak. Hij hooft bij -1- 15° C ecu soortelijk gewigt van 0,7947; zijn kookpunt is bij de gewone dampkringsdrukking ongeveer -}- 78°,40 C; hij is gemakkelijk ontvhunbaar en ontbrandt met eeno flaauwo, blaauwo vlam, die weinig licht verspreidt, daarbij overgaande tot koolzuur en water. Bij eeno kunstkoude van — 98°,9 nam hij, volgens waarno-mingon van Mitschol, de vastheid aan van gesmolten was. Zijne scheikundige zamcnstelling is C4 Hf, O2 , zoodat hij kan beschouwd worden te bestaan uit aether (aethyl-oxyde) C4 H5 O en water 11 O, waarom men hem ook wel aethyl-oxyde-hydraat noemt (verg. het art. aether). Do alkohol vormt geen belangrijke scheikundlgo verbindingen, maar hoeft in don watorvrijon toestand eene zoor sterke neiging om zich mot water te veroonigen, welke voreoniging in iedere verhouding plaats hoeft, gepaard gaande mot ontwikkeling van warmte on vermindering van omvang. In watorvrijon toestand werkt hij zoowel uitwendig als inwendig vernietigend op de dierlijke huishouding, omdat hij daarbij zich zooveel mogelijk van het in do weefsels aanwezige water mcostor maakt; hij is dan als oen hevig vergif te beschouwen. Do met water verdunde alkohol veroorzaakt inwendig genomen, in kleine hoovoollioid vrolijkheid, in grooto mate dronkenschap of verdoo-ving, en eindelijk in zeer grooto hoevooihcid, den dood. Do alkohol is het werkzame bostanddool van alle zoogenaamde geestrijke dranken, als; oud bier, wijn, rum, arak, do vorschillondo likeuren. — Deze vloestof is een oplossingsmiddel voor votto oliën, harsen, verschillende suikersoorten, volo alkaloïden, sommige zouten; zij noemt ook gemakkelijk gassen op, zoo b. v. zuurstofgas, waterstofgas, ammoniakgas. Do oplossing van oonige zouten in alkohol, verbrandt mot eeno gokiourde vlam; koperzouten b. v. deelen daaraan eene groene, chloorstrontinni eeno roodo kleur mede. |
Ofschoon men roods in do XIIId eeuw den wijngeest door vermenging met wator-opnemondo stoffen en ovorhaling tot grooto sterkte bragt, zoo werd echter in hot laatst dor XVIIIJo eeuw do wijze 0111 alkohol geheel watorvrij te bereiden, het eerst ontdekt; do vloeistoffen vroeger onder do benaming van alkohol bekend, waren dus altijd moor of minder waterhoudend. Deze benaming kwam hot eerst in do XVI110 eeuw in gebruik en schijnt van Ara-bischen oorsprong en gevormd uit ul (de ol hot) hohol (hot fijnste, edelste, geest); niettegenstaande deze naamsafleiding veel waarschijnlijkheid heeft, zoo pleiten cenige plaatsen in alchymistische geschriften tegen hare bevestiging. Eertijds bezigde men ook hot woord alkohol om in de geneeskunde zoor fijne poeders aan te duiden, b. v. alkohol van ijzer, van kinabast; zulke stoffen noemde men dan goalkoholisoord {pulvis alco/wlisulus). Dit hooft misschion aanleiding gegeven tot do mooijelijke opsporing van don naamsoorsprong, want zoo vindt men in hot Lexicon chymicum van Johnson op dit artikel, onder andoren; Alcohol est antimonium stve stibium, — Alcol, aliquando scriptum alcool, vel alcohol, est pulvis in minutissimum pollinent factus. —• Alcol vtni, est aqua ardens rectificata. — Alcofol vel, ul nonnulli voluut, alcosol est stibium sive antimonium. (Verg. Chemie d. organ. Verbindungen, von Dr. C. Löwig; Zurich, 1847; Geschichte der Chemie von Dr. H. Kopp; Braunsehwoig, 1847; Lehrhuch der Cheinisc/ien Technologie von Dr. F. Knapp. 1 ic Licfr. Braunschweig, 1850,). ALKOHOLOMEXRIE. Do waarde van volo geestrijke vochten, zoo als brandewijn, moutwijn en dergelijke, hangt geheel af van hun alkoholgohalto. liet is daarom van groot belang, zoowel voor handel en fabrieken, als voor een daarop gegrond belastingsstelsel, dat gehalte naauwkeurig te kunnen bepalen. Die bepaling kan óf langs den scheikundigen, ontlodendon weg, óf langs oenen moer vergelijkenden, middollijken weg plaats hebben. De eerste wijze van onderzoek is door hare omslagtigheid te weinig praktisch , zoodat do tweede de algemeene is. Vroeger onderzocht men de alkoholischo vloeistoffen door haar in oen zoogenaamd proefglas te schudden, waarbij men hot moer of minder parolen , de kraal, als maatstaf voor vergelijking aannam. Deze proef echter, ook wel do Hollandsche proef genaamd, was even onzeker als de zoogenaamde kruidproof, waarbij men het te onderzoeken vocht met buskruid vermengde en deed ontvlammen; als hot buskruid dan mode verbrandde, word de vloeistof op minstens 80 proc. alkohol-gehalte geschat. De vergelijking dor physischo eigenschappen, b. v. het lichtbrekingsvermogcn, het kookpunt, hot soortelijk gewigt enz., levert zekerder uitkomsten, zoodat dan ook tegenwoordig het soortelijk gewigt als maatstaf van vergelijking wordt aangenomen en men zeggen kan, dat do alkoho-lomotrio de bepaling is van het alkohol-gehalte eoner vloeistof naar haar soortelijk gewigt. Hare praktische waarde wordt verhoogd, doordien dat gewigt gemakkelijk met den daartoe ingerigtcn voohtwoger of alkoholmoter (zie areometer) wordt gevonden, te moer omdat de daarmede te onderzoeken geestrijke vloeistoffen zulke uiterst geringe hoeveelheden van andere stoffen bevatten, |
'Uit men huur kim beschouwon als bestamulc uit alkohol en wator.
Als men water mot alkohol vormongt, dan wordt het soortelijk gewigt (0,9991 bij f 15°,55 C) geringer on vermindert hoe langer i zoo meer, naar mate men er moor alkohol bijvoegt. Daarbij moet men echter er op bedacht zijn, dat bij de vermenging van alkohol mot water, oono vermindering in omvang, oone inkrimping plaats hooft, zoodat het mengsel minder ruimte inneemt, dan die do alkohol on hot water vóór hunne vermenging zouden hebben gevuld en waardoor het soortelijk gewigt van bet mengsel hooger is, dan hot gemiddelde der bestanddoelen moest bedragen. Daarom word or een vaste grondslag vereischt, die op waarnemingen gegrond was; deze is dan ook na talrijke wegingen door Richter, Lowitz, Moissner, Gouvenain, Delozenno, en voornamelijk door Gilpin en Tralies verkregen. Wanneer het gowigt van één volumen (1 kan) en ook het volumen van ééne gewigts-eonhoid (1 pond) absolute alkohol naauwkouiig bekend zijn, dan is hot onverschillig of hot mot oen bepaald soortelijk gowigt overeenkomend alkohol-gehalto van eeuig geestrijk vocht wordt opgegeven in procenten naar het volumen of naar het gewigt, omdat men het een uit het ander kan aHeiden. Tralies nu hooft, zulks in aanmerking nemende, uit do vermelde wegingen do mot hot soortelijk gewigt ovoreenstom-mendo volumen-procenten en wol voor oenen warmtegraad van -1_ 15^55 C (= 12°,44 K. = 60° F.) berekend; naar doze berekeningen hooft men op de schaal van don alkoholmetor het alkohol-gehalto in procenten aangeteekond in de plaats van het soortelijk gewigt. Indien echter de warmtegraad hooger of lager is, dan wordt het soortelijk gewigt geringer of hooger bevonden dan het werkelijk is, zoodat men dan bij het onderzoek eeno grooto dwaling kan begaan. Men dient nu, om deze te vermijden, hot te onderzoeken vocht tot op 15°,55 C te verwarmen of af te koelen , hetgeen dikwijls voel moeite veroorzaakt. Ook dit ongerief hooft men opgeheven door hot ontworpen van tabellen, waarop voor oen groot aantal warmtegraden het alkoholgehalte, voor vloeistoffen van verschillende sterkte, naar hot soortelijk gewigt berekend, opgeteekend staat, en daarenboven door vervaardiging van areometers met een vasten thermometer voorzien.
In Duitschland bezigt men gewoonlijk alkoholmeters met schalen volgons Beek, Richter en Tralies, in Frankrijk met die volgons Baumé, Cartior en vooral in den laatsten tijd met do schaal volgens Gay-Lussae (de honderddoeligo schaal, alcoolo-mètre contésimal), welke laatste ook in Zweden en hier te lande, bij hot belastingstelsel aangenomen, moer en moer in gebruik komt en de Engelsche van Dicas verdringt. In Groot-Brittanje volgt men eeno eigene bepaling van het alkoholgehalte, die berust op de vergelijking der geestrijke vochten mot oenen als normaal aangenomen wijngeest van 0,9180 soortelijk gewigt bij -j- CO 1., welke proof spirit genoemd wordt, zoodat men dan de sterkte van zulke vloeistoffen uitdrukt door aanwijzing van volumen-procenten water, die er moeten worden bijgevoegd (overproof) of er aan onttrokken (underproof), om hen tot proof spirit te brengen; deze bepalingen geschieden met den areometer van Dicas. (Veig. Handwörtb. cl. reinen u. angew. Chemie, von Dr. Liebig, Dr. Pog-gendorff u. Dr. Wohler, 1842; Nederl. Handelsmagazijn, 1843; Chemie der org. Verbindungen, von Dr. C. Löwig, 1847; Geschichte der Chemie, von Dr. H. Kopp, 1847; Lehrb, d. chemis. Technologie, von Dr. F. Knnpp , 1850).
ALKORAN. (Zie Koran).
ALLA BREVE. Dit plaatst men voor oen muzijkstuk, hetwelk eens zoo schielijk als anders moot gespeeld worden, en dus eeno aeheelo noot zoo spoedig als eeno halve, en deze als eeno kwartnoot enz. Op gelijke wijze gebruikt men, bij het koraalgezang, do uitdrukking alla eapella, om aan te duiden, dat hetzelve niet koraalmatig, dat is, zoo als do gemeente in de kerk, maar levendiger, zoo als in de kapellen , moet gezongen worden.
ALLAHABAD. Hindostansche provincie in het presidentschap Bengalen, bohooronde aan de Engelsche Oost-Indische Compagnie, grenst ten noorden aan do provinciën Oude en Agra, ton oosten aan Bahar, ton zuiden aan Gundwana en ten westen aan Malwah en Agra; zij ligt tusschen 24 on 26° noordor breedte, is ruim 15 uren lang en 8 uren broed, en heeft ongeveer 7,000,000 inwoners, die voor het grootste gedeelte Hindoes zijn. De provincie wordt door de rivieren Ganges, Jumna, Caram-nassa. Torse, Cano en Goempti besproeid, en brengt rijst on katoen
voort; ook worden er diamanten gevonden, welke do inwoners, benevens salpeter, opium, suiker, indigo en katoen uitvoeren, terwijl er bijzonder zout en katoenen stoffen, in Engeland vervaardigd, ingevoerd worden. De hoofdstad Allahabad (Stad Godos) ligt aan de zamenvloeijing van den Ganges en de Jumna en wordt daarom voor eeno heilige plaats gehouden, zoodat er ook jaarlijks duizenden pelgrims heentrekken. Op do landpunt tusschen de twee rivieren, heeft sultan Akbar eeno vesting gesticht, die onder do merkwaardigste voorworpen van bouwkunst in Azie behoort. Do stad is gedeeltelijk door overblijfsels van vroegere grootheid omringd; zij telt tegenwoordig niet moor dan 20,000 inwoners.
ALLAMAND, (Johannes Nioolaas Seüastiaan) geboren te Lausanne, op den 18llon September 1718, studeerde aldaar in de godgeleerdheid en begaf zich daarna naar Leyden, waar hij ouderwijzer en opvoeder werd der beide zonen van den hoogleeraar 's Gravesande; deze gi oote man hem in de proefondervindelijke natuurkunde onderwezen hebbende, bevond zulks met zoor veel vrucht gedaan te hebben; op zijne aanbeveling werd de Zwitser in 1747 tot professor beroepen in de wijsbegeerte aan de hoogesehool te Franeker, en reeds in 1749 in dezelfde hoedanigheid te Leyden, waar hij zijnen post aanvaardde met oono rode-voering: De vcro philosopho (Over den waren wijsgeer), welke grootendeels tot lof van zijnen leermeester 's Gravesande was ingerigt. Hij maakte zich bijzonder verdienstelijk omtrent den aanleg en de uitbreiding van oen kabinet van natuurlijke historie bij do hoogesehool. Hij stierf op den 2 van Lentemaand 1787. Zijne weduwe stond zijne verzameling van natuurlijke zeldzaamheden aan de Academie af. Hij heeft de werken van zijnen beschermer 's Gravesande, in 1774 uitgegeven, en misschien van zich zelven ook eenigo geschriften, welke echter zoo goed als niet meer bekend zijn. Zijne afbeelding is door Prestol in plaat gebragt.
ALLARD. Een geleerd geestelijke, werd in 1490 te Amsterdam geboren en stierf te Leuven in 1544, en niet in 1541, gelijk sommigen willen. Hij was dor kerkhervorming zeer vijandig. Als taalkenner en dichter is hij bekend; zie Delic. Poel. Belg. t. 1. p. 9. volgg. In sommige opzigten schijnt hij do voorschriften en leerwijze van Rudolphus Agricola gevolgd te hebben. Zie Wagenaar, Amsterdam, D. VI, B. III;Meleh. Adamus, Vitaepin-losoplt. p. 121. Paquot, Mémoire pour servir a l'histoire litter, des Pays-Bas t. 11. p. 404.
ALLATHJS (Leo). Bewaarder dor bibliotheek van hot Vati-caan, geboortig van het eiland Chio, een der boroomdste schrijvers der XVIIdo eeuw. Hij was werkzaam en onvermoeid, doch noch scherpzinnig, noch schander, nooh logisch in zijne redeneringen. Hij had een groot geheugen en was een liefhebber van hand-sehnfton, van welke hij or vele liet drukken; ook vertaalde hij verscheidene Grieksche schrijvers, en schroef zelf vele werken. Men vindt er een lijst van bij Moreri, die echter niet volledig is. Soms vervaardigde hij Grieksche gedichten, gelijk bij de geboorte van Lodewijk XIV, waarin hij Griekenland sprekende invoerde, en dat hij later op nieuw uitgaf aan het hoofd van zijn boek de perpetua Consensione etc. dat aan dien monarch is opgedragen. Allatius stierf te Rome in Januarij 1CC9, in don ouderdom van 83 jaren, en niet gelijk Moreri wil, in 1670. Zie over hom Henri Witte Diarium Biograph, ad. am. 1669 en Baylo.
ALLEGHANIJ. (Zie Apallachen).
ALLEGORIE. Men kan de allegorie oeno, tot in kleine bijzonderheden uitgevoerde motaphora (zie op dat woord) noemen. Gelijk door de laatste oen persoon of zaak, of oen afgetrokken begrip , met den naam wordt benoemd van iets, dat daarmede overeenkomst hoeft, zoo geschiedt dit ook bij eeno allegorie, met dit onderscheid, dat do geheolo gedachte, die tot deze persoon, die zaak of dat begrip betrekking heeft, in zulke woorden wordt voorgesteld, die mot de bovengenoemde motaphorische benaming overeenkomen. Van dien aard is de sohoono en treffende vergelijking van Israel, met een wijnstok, die in Psalm 80 wordt gevonden. In de klassieke dichterlijke geschriften van vroegeron en lateron tijd, wordt eono menigte schoone en tref-i lende allegorion gevonden. Ook in de beeldende kunsten, in • lialletten en pantomimen vindt men allegorische voorstollingen, i Niets kan met eenige vrucht allegorisch worden vooorgesteld,
127
|
Jat uit zich zolf geene belangstelling verdient; maar die belangstelling wordt door eene allegorie aanmerkelijk verhoogd, vooral als do overeenkomst tussehen het voorgestelde en do beelden, waaronder het wordt voorgesteld, zeer in het oog loopt, en deze laatstgenoemde én op zich zelve én in hunne zamenstelling bevallig zijn en daarom met welgevullen beschouwd worden. J. G. L. ALLEGORISCHE UITLEGGING heet zulk eene uitlegging van eene schriftelijke oorkonde of van eene leer, waarbij ondersteld wordt, dat de schrijver iets hoogers heeft bedoeld en gezegd dan de woorden in hunne gewone beteekenis genomen, schijnen aan te duiden. Deze soort van uitlegging wordt gewoonlijk slechts op heilige of voor heilig gehouden schriften toegepast; omdat bij deze schriften de schrijvers ondersteld worden door eenen hoogeren geest bestuurd te zijn, en ook omdat men het noodig acht om later verkregene godsdienstige overtuigingen met het geschrevene dat men voor zich hoeft, en dat daarmede niet overeenstemt, in overeenstemming te brengen. Zij is zeer oud. Men vindt er sporen van bij de bewoners van Hindos-tan. De Joden, eerst die van Alexandrie, naderhand ook die van Palestina, maakten er gebruik van. Niemand hunner dreef dit verder dan Philo. Bij'de nieuw-platonische wijsgeeren (Zie Alexan-drijnsche school) vond deze uitlegging meer en meer navolging; zij werd door hen toegepast op de oude mythen en de zangen van Homerus. De vraag omtrent het nuttige en gegronde dezer wijze van uitleggen, wordt zeer onderscheiden beantwoord. J. GAj. ALLEGRAIN. (CnuiSTOFrEt, Gabuiel) Zoon van Etienne Allegrain, schilder des konings werd in 1710 geboren, en was een der bekwaamste beeldhouwers in Frankrijk. Hij werd in 1751, nadat hij vele hinderpalen had moeten te boven komen , eindelijk bij de academie van schilder- en beeldhouwkunst aangenomen, en zulks op een fraai beeld van Narcissus. Indien het hoofd van dit beeld die kloekheid noch ernst vertoont die in de antieke beeldwerken doorstralen, kan men echter niet meer naïfheid, schoonheid en beminnelijkheid daarin verlangen. De evenredigheid van hetligchaam, het keurig geheel, en de gelukkige keuze der houding zullen dit stuk altijd doen bewonderen. Nog veel grooter bekwaamheid legde Allegrain aan den dag, in een beeld van Venus, hetwelk bij hem voor mevrouw Dnbarry besteld was en in eene Diana, welke beide beelden de gallerij van het Paleis Luxemburg versieren. Allegrain stierf 17 April 1795, in den ouderdom van 84,/gt; jaar, en heeft geene leerlingen gekweekt, noch uit zijne beide huwelijken kinderen nagelaten. Zijne zeden waren zoo eenvoudig, en zijn huisselijk leven zoo stil, als zijne kundigheden in de beeldhouwkunst groot waren, en zijne verdiensten waardig, om openlijk vermeld te worden. ALLEGRETTO. Do toonkunstige beweging tussehen allegro en andantino, en dus die toon, welke iets langzamer dan allegro en iets spoediger dan andantino gespeeld wordt. ALLEGRI. (Antonio) (Zie Correggio.) ALLEGRI. (GitEGOitio) Geboren te Rome in 1590 en aldaar overleden in 1652, was een zanger in de pauselijke kapel, en wordt nog in Italië voor de beste componist van zijnen tijd gehouden. Inzonderheid heeft hij zich beroemd gemaakt door het Miserere, oen gezang, hetwelk nog jaarlijks, in dc heilige weck, tweemaal in de Sextinisehe kapel gezongen wordt. Deze compositie werd vroeger voor zoo heilig geacht, dat de afschrijver den pauselijken ban te wachten had. Mozart ontdook het verbod, doordien hij, na twee malen aanhooren, het Miserere op papier bragt cn het in 1771 te Londen in druk uitgaf; ten gevolge daarvan gaf paus Clemens XIII in 1773 den koning van Engeland een afschrift van het orgincel ten geschenke. ALLEGRO, lïcteekent woordelijk schielijk, en is een van de vijf hoofdgraden der toonkunstige beweging, en wel de vierde volgens de onder het woord adagio opgegevcnc orde. Een allegro is dus een stuk, hetwelk in dezen schielijken toon moet gespeeld worden. ALLEMANNEN. (Zie volksverhuizing.) |
ALLENT (PiBKRB Alex Joseph) werd in 1772 te St. Omer geboren. Hij begon zijn militaire loopbaan als kanonnier bij het beleg van Rijssel in 1792. Reeds weinige jaren daarna was hij kapitein der genie, in 1801 majoor en lid van de commissie dei-vestingwerken. In 1814 lid van don raad der verdediging, werd hem gelast het aanrukken der Pruissen tegen te werken, hetgeen hij deed met dit gevolg dat hij hen op den weg van Clichy tegenhield tot aan het teekenen der overgave van Parijs. In 18.'iO werd hij verheven tot de waardigheid van Pair dc France en overleed in 1837. Hij heeft eenige werken nagelaten, waaronder behooren vermeld te worden, eene voorlezing over den zedelijken en stnat-kundigen invloed der schilderkunst, welke in 1797 door het Instituut bekroond werd; Histoire du corps du génie ou de la guerre des sieges et de Vétablissement des frontieres sous Louis XIV; Paris, 1805 in 8quot;. Précis de l'histoire des arts et des institutions viilitaires en France depuis les liomains; 1808 in 8quot;. ALLERCHRISTELIJKSTE MAJESTEIT {Hex Chnslianis-simus) was de titel der koningen van Frankrijk, het eerst door den paus aan Lodewijk XI in 14C9 toegekend. ALLERGETROUWSTE ZOON DER KERK (Ilex Jidelissi-mus) is een titel der koningen van Portugal, het eerst door paus Bencdictus XIV aan koning Johannes V toegekend. ALLIAGE. Is eene door smelting daargestelde vermenging van twee of meer metalen, met uitzondering van die met kwik welke den naam van amalgama draagt. Zoodanige alliages zijn voor de nijverheid en het fabriekwezen van groot belang, want men kan door de vereeniging van verschillende metalen in onderscheiden verhoudingen mengsels verkrijgen die bijzondere eigenschappen bezitten, zoodat men, als het ware, door dezelve een grooter aantal metalen heeft dan de natuur oplevert. Vele metalen kunnen in alle verhoudingen met elkander worden verbonden. Andere schijnen integendeel slechts in bepaalde verhoudingen te kunnen worden vereenigd cn naderen daardoor tot de scheikundige verbindingen. In do meeste gevallen bezit een alliagie eigenschappen welke niet of in mindere mate bij de metalen voorhanden waren waaruit het is zamengestcld. Zoo zijn b. v. de meeste gemakkelijker smeltbaar, taaijer en ligter oxydeerbaar dan do afzonderlijke metalen. Evenzoo is de digtheid, of hot soortelijk gewigt van de alliages meestal kleiner of grooter dan het volgens de berekening naar de verhouding der zamenstollende deelen zijn moest. Ook ondergaat de kleur veelal eene aanmerkelijke wijziging. In eenen engeren zin wordt alliage genoemd het vreemde metaal, dat men bij zuiver zilver of goud smelt, om aan deze metalen meerdere hardheid te geven. Het zilver wordt gewoonlijk met (rood) koper vermengd; hot goud met koper of zilver. Door eene meerdere of mindere hoeveelheid alliage bij het goud of zilver te voegen, kan men het gehalte of allooi naar willekeur wijzigen. ALLIANTIE (De QUADRUPLE) noemt men bijzonder het verdrag tussehen Frankrijk, Engeland en den Keizer —in de vooronderstelling van de toetreding van Holland, die echter nietplaats had, den aJon Augustus 1718 gesloten tegen Spanje. Het was eene vereeniging tegen do plannen van don kardinaal Alberoni, die het Spaanscho gezag in Italië wilde herstellen. (Zie Alberoni.) Men wilde Spanje noodzaken de navolgende hoofdvoorwaarden voor den vrede te onderschrijven: 1°. afstand des Keizers van zijne aanspraken op Spanje en Indie, en van den koning van Spanje op Italic en de Spaansche Nederlanden; 2°. opvolging van Don Carlos, zoon van Elisabeth, koningin van Spanje, in Toscane, Parma en Piaeenza, als rijksleen: 3°. Ruiling van Sicilië togen Sardinië door Oostenrijk. Spanje nam, na den val van Alberoni, de voorwaarden der Quadruple Alliantie aan. (26 January 1720.) W. R. B. ALLIANTIE (Do TRIPLE) noemt men het verdrag, waarbij Engeland, Holland en Zweden zich vcreenigden, om te waken voor de vrijheid van Europa, tegen de aanmatigingen van Lodewijk XIV. De aanleiding tot een en ander was deze. Toen Philips IV, koning van Spanje, in 1G65 stierf, liet hij zijn eeni-gen zoon Karei II als wettig erfgenaam van het gohecle rijk na. Eerst na het uitsterven van het mannelijk oir kon dc erfopvolging aan vrouwen komen. Maar Maria Thercsia, gemalin van Lodewijk XIV, had ook in dit geval geene aanspraak op den troon gehad, daar zij bij haar huwelijksverdrag, aangenomen als eene der hoofdvoorwaarden van den Pyrencschen vrede, van alle aanspraken op de Spaansche troonopvolging had afgezien; een afstand door haar en Lodewijk XIV met eede bekrachtigd. Dadelijk na Philip's dood, cischtc Lodewijk XIV echter Vlaanderen, Braband en Franche Comté als erfgoed der koningin en bezette die landen in Junij 1667. Zoo handelde de Fransehe vorst, ten spot van alle natuurlijk gevoel, eer, eeden en tractatcn, in welker plaats hij het |
|
regt dos storkstcn stellen wilde. Dergelijke verkrachting van regt gold niet alleen Spanje, zij gold geheel Europa, en gelukkig dat er staatslieden waren die dit gevoelden. De Engelsche gezant, ridder Temple, onze groote do Wit en do Zweedsehe graaf van Dohna sloten den 23«len Januarij 1C68 do Triplo Alliantie. Haaldool was herstel van vrede en regt. In geval Lodewijk XIV de wapenen noderlogde, zoude Spanje, naar eigene keuze, hem bf Franche Comtó of oen deel van het reeds veroverde Vlaanderen afstaan. Hem, die deze voorwaarden weigerde aan te nomen, word door do Verbondenen de oorlog gedreigd. Spanje trad toe door afstand van een gedeelte van Vlaanderen, terwijl de trotsoho Lodewijk XIV to St. Germain-on-Layo zich tot aanneming dier bemiddeling zag overgehaald, ja als gedwongen door den burge-moestor van Amsterdam, don beroemdon staatsman van Bou-ningon. W. R. 1?. ALLIER. Departement in Frankrijk, oen gedeelte van het oude Bourbonnois uitmakende, en aldus genaamd naar eeno rivier van dien naam, behalve welke men er nog do Loire on do Cher aantreft. Men vindt or veel hout, steenkolen, molensteenen, ijzer, minerale bronnon en warme baden. De grond is vruchtbaar in wijn, tanv, hennep, vruchtou enz. Er ziju heerlijke weiden, veel wild en varkens; de handelsartikelen zijn vruchten des lands, liet departement is 130 vierkante mijion groot en telt ruim 311,000 inwoners; het wordt verdeeld in 4 arrondissementen, als; Montlmjon, Gannat, la Palisse en Moulins, die 27 cantons en 350 gemoenteu bevatten. De hoofdstad is Moulins. ALLIEB DE HAUTEROCIIE, (Louis) ridder dor Johanniter orde en van die van het II. Graf, geboren te Lyon in 17GG, werd in zijne jeugd door do omwenteling gedrongen zich te Constanti-nopol te vestigen. Hij begon aldaar eeno verzameling van Griok-sche munten aan te leggen, die hij later op zijne reizen in Attica cn Egypte zeer uitbreidde. In 1800 keerde hij in Frankrijk terug, word nchtervolgons aangesteld tot consul to Heracleum, aan de Zwarte Zee en to Cos in don Archipel, later verbonden aan het algemeeno consulaat van do Levant te Smyrna. In die betrekking bezocht hij mot den baron Felix de Bcaujour, zijnen vriend, al do handelplaatsen van Turkije, hetgeen hom gelegenheid gaf zijne verzameling nog met bijzondere schatten te verrijken. Tc Parijs teruggekeerd, was hij juist begonnen zijne penningen te beschrijven cn de afbeeldingen te doen graveren, toen de dood hem wegrukte, in November 1827. Hij hoeft de rijkste bekende verzameling van Griekschc munten cn penningen nagelaten. Voor de genootschappen, waarvan hij lid was, had hij eenigo merkwaardige verhandelingen opgesteld, b. v. cone proeve van verklaring eener oude Tessora, die twee jaartallen draagt (uitgegeven in 1820); eeno bijdrage over de twee Sappho's en eeue verhandeling over een penning van Ptolemaeus I van Pontus, gedrukt te Kamerijk in 1820. ALLIGATIE BEKENING. Is die manier van rekenen, waardoor de verhouding dor doelen van een voorgenomen mengsel, van verschillende spccien of waren, van cone ongelijke waarde gezocht wordt, zoodat het gemengde geheel daardoor eeno be-pnalde waarde verkrijgt. Zij verschilt dus van do bloote vermen-ging-rokening daarin, dat bij deze alleen de evenredigheid der doelen vooraf bepaald, en de prijs of het gehalte van hot mengsel daarna gevonden wordt; terwijl men bij de alligatic-rekening in tegendeel, den prijs of het inwendig gehalte van het mengsel eerst bepaalt, en de verhouding der dooien naderhand berekent. ALLIGAÏOB. (Zie krokodil.) ALLIONI, (Cauolus) geboren in 172j en ovorlodon in 1804, was professor in de kruidkunde te Parijs en als zelfstandig en naauwkeurig waarnemer bekend. Hij gaf cone Flora van Corsika in het licht en beschreef eenigo gewassen uit Sardinië, terwijl bij ook do Piemontoschc Alpen aan een naauwkeurig onderzoek onderwierp. Vele aldaar voorkomende planten maakte hij beter bekend, terwijl sommigen tevens door hem werden afgebeeld. Het plantengeslacht Allionia cn eenigo plantsoorten werden naar hem geheeten. |
ALLODIUM, aiodis, a/ode, alandium afkomstig van het oude Germaansche woord ood, goed of vermogen , betoekende aanvankelijk eeno nalatenschap. Later werd het gebezigd in togenstcl-ling van feod, een oorspronkelijk, niet erfelijk leen, voorliet vrije, door erfenis in eigendom verkregen ten slotte ook voor oen bepaald grondeigendom op die wijze verkregen. Allodium staat das tegenover loon, ofschoon do boteokonis nog niet geheel vaststaat en men het eerste soms ook nog gebruikt vindt voor grondeigendommen, die niet in vrijen eigendom bezeten werden, waarom dan tot onderscheiding van het werkelijk vrije eigendom gesproken wordt als van allodium liberum, franc aleu. Het onderscheid overigens tusschen allodiaal en leengoed is aanmerkelijk. Bij hot laatste is do bezitter voor elke verandering en beschikking over zijn goed onderworpen aan den leenheer ; het leen gaat ook niet op eiken erfgenaam van don vasal over, maar op dengeen, die, volgons de grondbeginsels van hetloenregt, dat loon bezitten kan. Do bezitter van een allodiaal goed daarentegen kan, zoolang hot togendoel niet bij wetten, verdragen of beschikkingen is bepaald, over dat goed volkomen vrij en naar welgevallen beschikken; terwijl dat good, na zijn dood, volgens regten, aan zijne erfgenamen komt. Bezit men tegelijk loon en allodialo goederen, dan heeft er, bij overlijden, eeno afzondering of scheiding van het leen, van de erfenis ('allodium) plaats, en komen do leenon aan bon dio, volgens het loonregt, daarop uitsluitend aanspraak hebben; terwijl hot allodium aan de wezenlijke erfgenamen ton dool valt. De laatste noemt men dan allodialo erfgo-uamcu, hunne erfenis, eeno allodialo erfenis; terwijl do eersten loon-orven, en de goederen die zij vorkrijgen, leen-goedoren worden genoemd. W. B. B. ALLOOI (zie muntwezen.') ALLOPATHIE. Dozen naam heeft Hahnemann, de stiehter der Homceopathie (zie aldaar) aan de geneeskunst gegeven, zoo als die door do overige geneeshoeren wordt uitgeoefend. Volgens hem gebruiken zij slechts zulke middelen, die een toestand opwekken, aan de ziekte die zij bestrijden, tegenovergesteld. Dit zou dan zijn volgons do leer van Hippocrates Contraria contrariis. De naam bevat dus eeue beschuldiging die allon grond mist, daar de ware geneeskunst niet zoo eenzijdig is. Immers bevordert zij in vele, ja in zeer vele gevallen, do pogingen der natuur tot genezing aangewend en zookt do behandeling zóó in te rigten, dat do herstelling langs den natuurlijken weg wordt verkregen. ALLOBI (Alhssandbo) (Zie Bronzino.) ALLOBI, (CuiSTOFOito) geboren te Florence in 1577 en gestorven in 1621, heeft als sehilder grooto verdiensten eu stond aan hot hoofd der partij, die in dien tijd een nieuwen geest in de Florcnlijusche sehildorsebool bragt; hij onderscheidt zich door zelfstandigheid van ontwerp, fijne uitdrukking van gevoel en harmonie van kleur. Zijn beroemdste werk is de Judith mot het hoofd van Holophernes, in het paleis Pitti. (verg. Mongez, Galerie de Florence et du palais Pitti). ALLOTBOPIE. Eenigo enkelvoudige storten (elementen) bobben de zonderlinge eigenschap om onder den invloed van nog onbekende omstandigheden, een verschillend uitwendig aau-zien (vorm) aan te nemen, die zij ook bij vele verbindingen sehijneu te behouden en daardoor aanleiding geven tot verscheidenheid in eigenschappen bij deze verbindingen. Hot meest bekende voorbeeld van dit verschil in vormen van oene grondstof, is de verschillende gedaante waaronder de koolstof voorkomt, namelijk als diamant, houtskool of lampenzwart. Ook do zwavel on phosphorus kenschetsen zioh door deze eigenschap; de zwavel b. v. is gewoonlijk kristalvormig, maar als men haar smelt eu gesmolten in water giet, dan noemt zij geen kristalvorm aan en blijft vormeloos (amorph.) Borzelius noemde dezen toestand dei-stoffen allotropisoh, de eigenschap zelve allotropie, naar het Grioksche werkwoord aXXoXQOTTUO, veranderlijk zijn. ALLUVIE. Aanspoeling, aanwas van land. Van hier het regt van aanspoeling (jus alluvionis) van bewoners van stranden of oevers om zich hot land toe te eigenen, hetwelk van de overzijde des waters aan hun land is aangespoeld. ALLUVIUM, ook wel post-diluviaansche vorming eu aangespoeld land genoemd. Onder deze benamingen worden de jongst ontstane lagon van de oppervlakte der aarde begrepen, en die waarvan de vorming nog gestadig voortgaat. Door afwisseling van warmte on vochtigheid, door rivieren, zeestroomingen, ijs-schotsen, ebbe cn vlood enz. worden er voortdurend vaste dooien van de aardkorst losgemaakt en naar lager gelegene plaatsen vervoord. Hierdoor worden die lagere gronden met lagon van zeer verschillenden aard bedekt; aan do riviermonden en zelfs in |
129
|
zee ontstaan ondiepten en zelfs gcheele streken nieuw land verheffen zieh ullengskeiis boven water. liet alluvium ontstaat dus op zeer verschillende wijzen en bestaat uit zeer onderscheiden zelfstandigheden. Men onderscheidt bij hetzelve voornamelijk de volgende vormingen: jongste zoetwater-kalksteen, jongste zee-kalksteen, klei, keisteenen, zand en zee-zandsteen, veengrond, zoden-ijzersteen en teelaarde. Do meeste dezer lagen onderscheiden zich van de oudere vormingen, door hnrou weinigen zamenhang. Slechts op sommige plaatsen verkrijgt de kalksteen zoodanige hardheid, dat hij als bouwsteen kan worden gebruikt. In het alluvium komen velen overblijfselen vun dieren en planten voor, doch deze behooren alle tot geslachten en soorten, welke thans nog op diezelfde plaatsen worden uangetrofl'on. Van cenige dieren die tot een vroeger tijdperk behooren, worden wel hier en daar overblijfselen gevonden, docli deze zijn klaarblijkelijk eerst losgespoeld en daarna door de alluviale gronden bedekt. Ook overblijfselen van menschcn en mensclielijke kunst komen veelvuldig in het alluvium voor. Een groot gedeelte dor gronden van ons vaderland behoort tot het alluvium, voornamelijk de streken die langs de rivieren en de kusten der Noordzee gelegen zijn. ALMA (Eit-AiiDUs), een Friesch dichter uit het laatst der XVI11quot; eeuw. Men heeft van hem Belli Gigantei libri IVr, lypis Sanctadrmnis, 1587. Dit dichtwerk verscheen ook te Heidelberg met dezen titel: Eilardi Almae Jun. Frisii Bdlum Giganleum Hij overleed in 1580 te Heidelberg, op tweo-en-twintigjarigeii leeftijd. Abraham van der Mijle (zie dit art.) schreef: Consolalio super morte Eilardi ah Alma Frisii-, Heidclb., 1587. Alma was oen tijdgenoot van Jacobus Adamaeus of Adama, volgens sommigen een Fries, doch, gelijk hij zelf schreef, een Brabander. Hij was rector te Sneek en schreef Epigrammala; Ifraneq., 1595en lielgica Deinologia, ibid., 1595, gelijk Hoeufft opmerkt in zijn Parn. Lat, Bdyic. p. 91. ALMAGEST is de Arabische naam van een beroemd sterrc-kundigwerk van Claudius Ptolomaens, die in het Gg'1quot; jaar onzer tijdrekening geboren werd, en in 147 stierf. Het bevat, in 13 boeken, cene verzameling van oude sterrekundige waarnemingen, en werd door hem te Alexandria geschreven, waar de Arabieren, bij de verovering van Egypte, het vonden. Op last van den Calif Maimon, werd dit werk omstreeks het jaar 827 uit het Grieksch in het Arabisch, en naderhand in 1230, op bevel van Erederik II, voor de eerste maal in het Latijn overgezet; doch werd de Griek-sche tekst niet voor het begin derXV'ie eeuw in Europa bekend. Georgius, een monnik uit Trapezunt, nam dien, na de verovering van Constantinopel door do Turken, van daar mot zich, en leverde er cene Duitscho vertaling van, welke naderhand meermalen herdrukt is. „ ALMANAK of tijdwijzer, ook wel kalender (Fransch calcn-drier) genoemd. De eerste benaming meent men dat afkomstig is van den naam alinan-aght of almon-agt, dien de oude Saksen gaven aan zekere vierkante houten staafjes van omstreeks drie palm lengte, waarop zij de afwisselingen der maan sneden; anderen leiden het woord af van hot Arabische Al-manach, dat de telling bcteekent. De verdecling van don tijd, zoo als die thans bij de meeste beschaafde volken in gebruik is, is eerst sedert omstreeks 1G82 aangenomen. Zij is bekend onder den naam van Nieuwe of Grcgoriaansche stijl, dewijl Paus Gregorms XIH, bij eenc bulle van den 24,tequot; February van dat jaar, die tijdrekening invoerde. Er bestond toon namelijk cono groote verwarring, zoowel in do burgerlijke als kerkelijke tijd-bepaling, bij dc moeste volken van Europa, zoodat eenc goedo regeling hoogst noodzakelijk was. Die verwarring was deels door willckourige veranderingen ontstaan, deels door gebrek aan de naauwkourigc kennis der perioden waarin de omloop der hemelligchamen geschiedt, naar welke wij verpligt zijn den tijd te regelen, indien wij dc tyd-bepaling in overeenstemming met do natuur willen houden. De omwentelende en voortgaande beweging der aarde om de zon en de omloop der maan om do aarde hebben reeds sedert de oudste tijden aanleiding gegeven om den tijd naar don duur dezer omloopen te regelen. De beide eerste die do afwisseling van dag en nacht alsmede (door den schuinen stand van dc as der aarde op het vlak van hare loopbaan) dc opvolging der i jaargetijden veroorzaken, zijn als de voornaamste te beschouwen, i De dag wordt door alle volken van Europa cn bij die waarvan do 1 I. |
beschaving kan gerekend worden van Europa to zijn uitgegaan, op dezelfde wijze verdeeld. Do duur van den dag is onveranderlijk dezelfde, zoodat wy volkomen zeker zijn, dat dezelve reeds ten tijde van Hipparchus (die in do laatste helft der IIdquot; couw vóo'r Christus' geboorte bloeide) niet 'hm cener seconde langer of korter was. De duur van het zonne- of tropische-jaar (dat is de tijd die er verloopt tusschen twee achtereenvolgende doorgangen dei-aarde door het lento-nachtevcningspunt) ondergaat in den loop der ecuwon eeno kleine verandering, die evenwel binnen enge grenzen beperkt is. Men kan thans dezen duur op 365 dagen 5 uren 48 minuten en 47, 57 seconden rekenen. Vergelijkt men nu do lengte van den dag met die des jaars, dan blijkt dat de dag geen evenmatig deel van het jaar is. Maar dat do aarde, na 305 wentelingen volbragt te hebben, nog bijna een vierde cener omwenteling moot volbrengen alvorens tot het lento-nachteve-ningspunt te komen, van waar wij veronderstellen dat zij is uitgegaan. Na vier jaren zou dit bijna een dag bodragen, on indien hierin niet regelmatig wierd voorzien, door om de vier jaren het jaar één dag langer te nemen (in hot schrikkeljaar), dan zou de dagteokening tclke vier jaren één dag vroeger vallen; de maand December zou eindelijk in den zomer vallen. Volgons do bepaling voor den Gregoriaanschen almanak zijn alle jaartallen die door vier deelbaar zijn, schrikkeljaren, bijv. 1804, 1808, 1852 enz. Op deze wijze zou echter het tropische jaar 305 dagen en 6 uren worden gerekend, dus 11 minuten 12,43 seconden te lang. Dit maakt in 100 jaren weder 18 uren 40 minuten en 43 seconden of ruim V'. dag. Om ook hierin te voorzien, schreef dezelfde Grcgoriaansche tijdregeling voor, dat dc honderdtallen der jaren, in de jaren 1600, 2000, 2400 enz. en dus om dc 400 jaren, schrikkeljaren zouden blijven, doch dat overige honderdtallen als 1700, 1800, 1900,2100, 2200, 2300, enz. gewone jaren zouden zijn. Op deze wijze is dan dc tijdregeling voor vele eeuwen verzekerd en kan zij slechts weinig van do natuurlijke regeling der jaargetijden verschillen. Docli men ziet dat zij alleen dcu duur van den dag zooveel mogelijk in overeenstemming brengt met dien van liet jaar of deu omweutelingstijd der aarde met dien van haren omloop om de zon. Do schijngestalten der maan trokken editor reeds sedert de vroegste oudheid de aandacht tc zeer, dan dat men ook deze niet als regelmaat voor den tijd trachtte aan to wenden, en den omloop der maan met den omweutelingstijd der aarde en haren omloop om de zon heeft trachten overéén te brengen. De vcrdceling van het jaar in 12 maanden is daaruit waarschijnlijk ontstaan. Do synodische omlooptijd dor maan bedraagt 29 dagen 12 uren 44 minuten en 2,9 seconden. Zij is dus geen veelvoud van don dag cn kan daarom niet op cene eenvoudige wijze met deu dag in overeenstemming worden gebragt. Evenmin kan dit met hot jaar geschieden; want twaalf maal don omloopstijd der maan geeft 354 dagen, 8 uren 48 minuten en 34,8 seconden, dus 10 dagen, 21 uren 0 minuten en 12,77 seconden minder dan het tropisch zonnejaar. Den tijd van 12 maanomloopen heeft men echter in de oudste tijden als do lengte van hot jaar gebezigd; deze wordt daarom maanjaar genoemd. Bij dc Grcgoriaansche tijdrekening is op den loop der maan geen acht geslagen. Dc godsdienstige feestdagen der Westerscho of Boomsche kerk zijn deels op vaste dagteekeningen, deels naar den loop der maan bepaald. De eerste worden vaste, do andere veranderlijke feestdagen genoemd; de veranderlijke feestdagen worden steeds een bepaald aantal dagen vóór of mi het Paasehfeest gevierd en de dagteekeniug waarop zij vallen wordt dus door die van dit feest bepaald. Op dc kerkvergadering van Nicaca, in dc IV1'0 eeuw gehouden, werd vastgesteld dat bet Paasehfeest zou gehouden worden op den eersten Zondag, welke invalt na de eerste volle maan die op de voorjaars-uachtevening volgt; doch indien die volle maan op een zondag invalt, dan moet dc viering van dit feest tot den naastvolgcnden zondag worden verschoven. Naar dezelfde bepaling wordt de voorjaars- of Icnte-nachtevening gestold altijd op den 21 Maart in te vallen, en de dag der volle maan gerekend op don veertienden dag van de nieuwe maan, wordende laatstgcmelde dag beschouwd als do eerste dag van de maan of maans-ouderdom. Do overige veranderlijke godsdienstige feestdagen worden aldus naar don Paasehzondag gerekend: de zondag dienegen 17 |
130
|
weken vóór den Paaschzomlag invalt, wordt Septuagesima genoemd; de drie daaropvolgende zondagen heeten sexngesima, quinquagesima en quadragesima. De dingsdag welke op den zondag quinquagesima volgt is Vasten-avond; de volgende dag is Aseh-woensdag. Na den zondag quadragesima (die ook wel Invoeavit of Vasten-zondag genoemd wordt) volgen de zondagen Reminiseere, Oeuli, Lnetare, Judiea en Palm-zondag, op welken dan de Paaschzondag volgt. De donderdag voor Pasehenis Witte-donderdag, de daaropvolgende dag Goede-vrijdag. De Hemelvaart wordt op den veertigsten dag na Paschen gevierd en valt steeds op donderdag en tien dagen later de Pinkster-zondag. De volgende zondag is de Heilige Drievuldigheid (Trinitas). Van dezen laatsten zondag af worden de volgende zondagen genoemd de eerste, tweede, derde enz. na Trinitas en voortgeteld tot den eersten advent-zondag die altijd tussehen den 27 November en 3 Deeem-ber valt. De quatertempers vallen: 1» naden zondag quadragesima, 2quot; in de Pinksterweek, 3° na de Kruisverheffing (den 14 September) en 4quot; na St. Lucia (den 13 December). De tijdrekening dievóórde invoeringvan den Nieuwen of Grego-riaansehen stijl in gebruik was, was 45 jaren vóór onze jaartelling door Julius Caesar ingevoerd, en is bekend onder den naam van Ouden of Juliaanschen stijl. Volgens deze werd het jaar op 365 '/» dag gerekend, dus 11 minuten en 12,43 seconden te lang. Daar dit verschil zich gedurende meer dan 15 eeuwen had opgehoopt, viel de dag der voorjaars-nachtevcning reeds veel vroeger in de maand Maart dan den 2la,en of 22s,cn, ofschoon Julius Caesar dit bedoeld had. Daarom werd bij de invoering van de Grego-riaansclie tijdregeling tevens bepaald dat het jaar 1582 (hetwelk een gewoon jaar was) tien dagen korter zou zijn en dat de dag die op den 4doquot; October (zijnde het feest van Franeiseus) volgde, niet de 5lt;|o maar de ^110 October zou gedagteekend worden. In weerwil van de voordeelen die aan de Gregoriaansche tijdregeling verbonden zijn, werd dezelve echter niet algemeen aangenomen. De Russen en Grieken blijven nog den Ouden Stijl behouden en dewijl het verschil tussehen de beide tijdregelingen sedert nog mot twee dagen is aangegroeid, verschillen de dagtee-keningen dezer volken thans twaalf dagen met de onzen. De regeling van den tijd waarop het Paasehfcest wordt gevierd, is echter bij hen in stand gebleven, en valt dns tegelijk in met dat der Roomsche Kerk en der andere Christelijke gezindheden. Het kleine verschil dat er overigens tussehen de Russische en de Juliaansche tijdrekening bestaat, moeten wij hier onvermeld laten om niet te uitvoerig te worden. Rij vele Oostersche volken, bepaaldelijk bij de Israëlitenen Turken, is bij de tijdregeling zoowel op het maanjaar als het zonnejaar acht gegeven en tracht men beide zooveel mogelijk met elkander in overeenstemming te brengen. Die maanjaren zijn zoodanig ingerigt, dat de eerste dag van elke maand met de nieuwe maan overeenkomt; daartoe heeft men dan beurtelings maanden van 29 en 30 dagen. Aldus stelt men den duur van eiken maansomloop op 29l/i dag; deze is echter 44 minuten 2,9 seconden langer en daarom moeten er van tijd tot tijd schrikkeldagen worden ingevoegd om het begin der maanden met de dagen der nieuwe maan te doen zamenvallen. De Israëliten beginnen hunne jaartelling van de schepping der wereld, die zij op den Tilquot;quot; October van het Juliaansche jaar 3761 vóór onze jaartelling stellen. Zij hebben twee soorten van jaren, namelijk gewone en schrikkeljaren; de eerste hebben twaalf, de tweede dertien maanden. Daarenboven wordt elk dezer soorten weder in korte, middelbare en lange verdeeld. De gewone hebben 353, 354 en 355 dagen, en de schrikkeljaren hebben 383, 384 en 385 dagen. Het Israëlitische jaar begint met de maand Tischri; daarop volgen de maanden Marcheschwan, Kislen, Thebeth, Schebat, Adar (in schrikkeljaren wordt de schrikkelmaand Vcadar ingevoegd), Nisan, Ijar, Sitan, Famuss, Ab en Elul. Op den van de maand Nisan wordt het Paaschfeest gevierd. In alle jaren verloo-pen er tussehen dit feest en den eersten dag van het volgende jaar, 163 dagen. De overige feestdagen der Israëliten zijn ten opzigte van hunnen almanak standvastig, doch ten opzigte van den onzen veranderlijk. Zij zijn de volgende'. * Nieuwjaarsdag..........op den 1 Tischri. De vasten Gedalja...... . . .. 3 * Groote verzoendag..............10 „ |
* Loofhuttenfeest.........op den 15 Tischri. * Vreugde der wet......... ., 23 ., Altaarfcest........... „ 25 Kislen. Belegering van Jeruzalem............10 Thebeth. Vreugdedag.......... „ 15 Schebat. De vasten van Esther....... ., 13 Adar. Wanneer laatstgemelde feestdag op den zesden of zevenden dag der week valt (vrijdag of zaturdagj, dan wordt dezelve op den vijfden van de maand Adar gevierd. De feestdagen die met een * zijn geteekend worden gestreng waargenomen. De Mahomedaansche of Turksche tijdregeling is alleen op den loop der maan gegrond, en daar het maanjaar bijna 11 dagen korter is dan het zonnejaar, komt elke volgende eerste dag des jaars 11 dagen vroeger in het zonnejaar. De twaalf maanden hebben beurtelings 30 en 29 dagen, waardoor weder do maansomloop juist op 29''! dag, dus 44 minuten 2,9 seconden te kort wordt getold. In 30 jaren bedraagt dit tekort roods 11 dagen O ure, 17 min. en 24 sec.; in dit tijdsverloop moeten dus (met vorwaarloozing der minuten en seoonden) 11 dagen worden ingevoegd. Dit gesciiiodt zoodanig dat zij het 2°, 5°, 7e, 10quot;, 13'', 10quot;, 18°, 21u, 24quot;, 26° en 29° maanjaar één dag langer stellen. Zij zijn dus met onze sehrikkoljaren te vergelijken. Hot onderstaande tafeltje bevat de namen der maanden van den Turksehen almanak en de opgave der feesten. 1 Muharrom(lemaand) den 1 Nieuwjaarsdag. 2 Safar.....don 29 Trompotfeost(feestderworeMon.) 3 Rcbi-el-anwel . . den 12 Geboortefeest en den 23,,'!n de 4 Rebi-ol-aceher. dood van Mohammed. 5 Dschemadi-ol-anwel den 20 Verovering van Constantinopel door Mahomed II. 6 Dschemadi-ol-acclierdon 1 Gabriel versohijnt aan den Proleet. 7 Redscbeb . . . den 28 Mahomed tot profeet verklaard. 8 Sehaban .... den 15 Nacht der beproeving. 9 Ramadan . . . den 4 De Koran wordt aan de wereld gegeven; den 27 nacht der Ahnagt. 10 Schewal. . . . den 1, 2 en 3 Groote Boiram. (Grootste feest dor Turken). 11 Dsü'1 kade . . . don 7 Doortogt van Mozes door den Nijl. 12 Dsü'1 hodscho . . don 10 Otferdag of kleine Beïram. Overigens wordt in den Turksehen almanak de 13°, 14quot; en 15° dag van elke maand als geluksdag aangeduid. De tijdrekening der Turken vangt aan met den tijd waarop Mohammed van Mecca naar Medina vlugtte, welke gebeurtenis onder den naam van Hegira of Hedsjira bekend is; zij had plaats in het jaar 622 na Christus. Voor de verdere bijzonderheden aangaande de veranderingen die de tijdrogelinghceft ondergaan, zie men het art. tijdrekenkunde. Do regering van China laat jaarlijks verscheiden soorten van almanakken uitgeven, waarvan er een is voor sterrekundig gebruik. Die welke ten gebruike van hot volk zijn bestemd, bevatten den tijd van de zonsopkomst en ondergang en eene tafel voor de 12 maanden van het jaar. Hun gewone jaar bevat dus 354 dagen. Om dit echter met het zonnejaar in overeenstemming te brengen, voegen de Chinezen elke 19 jaar, zeven malen eene maand in hot jaar in. De dag wordt door hen in 12 uren gedeeld, zoodat elk hunner uren met 2 van do onzen overeenkomt; de dag begint naar onze uurtelling, ten 11 ure des avonds. Voor het overige bevat de Chinosche almanak eene menigte van astrologische dwaasheden, aanwijzingen om toekomende dingen te ontdekken en verklaringen van de straffen der andore wereld. Verder voorschriften en raadgevingen , wat men op eiken dag al of niet doen mag enz. ALMANZOR, eigenlijk Abn-Dsjafer-Abd-AUa-ben-Moham-mod-al-Mansoer, was de tweede Calif uit den stam der Abassiden en regeerde van 754 tot 775. Hoewel hij als regent zeer laakbaar verschijnt om de gruwelijke vervolgingen op zijnen last uitgevoerd togen do nieuwere secten in het Islamismus en tegen de Christenen in Syrië en Egypte, mag men hem aan eene andere zijde den roem niet onthouden van oen ijverig voorstander van kunsten en wetenschappen te zijn geweest. Zoo liet bij de Elementen van Euclides uit het Syrlsoh en de fabelen van Bidpai uit het Perzisch vertalon; hij liet door verschillende geleerden van zijn rijk werken over den Koran schrijven; hij versierde Bagdad met do heerlijkste en kostbaarste paleizen en andere gebouwen. Hij |
ALM—ALP
131
|
was do eerste Uie vrijgelaten slaven tot zijne stedehouders in de provinciën aanstelde, welke maatregel later eene der oorzaken van het to niet gaan der magt van het Califaat word. Almanzor stierf op eene bodevaart naar Mecca, in den ouderdom van 63 jaren. AL MARCO. Dit woord wordt bij het muntwezen en in den geldhandel gebruikt, om aan te duiden, dat een zeker getal go-stempelde muntspeciën, alleen volgens het gewigt van het mark, bij de munt gerond en in den geldhandel aangenomen wordt, of dat men, bij het wogen en waarderen der muntsoorten, niet op hot gewigt of de ■waarde van enkele stukken, maar alleen op het goheele mark acht geeft. ALMEIDA. Grensvesting van de Portugesche provincie Beira, op eene hoogte aan de rivier Coa, met 1 kerk, I klooster , 1 hospitaal, 1 armhuis, zwavelbronnen, vrijmarkten en, gelijk bijkans overal aan die kanten, veel smokkcliiandel; er is een sterk kasteel, ongeveer 520 huizen en omstreeks 3000 inwoners; het stadje is in 1762 door de Spanjaarden veroverd, alsmede in 1810 door de Fransehen onder Massena, welke eene bom in het kruidmagazijn geworpen hadden, en ook naderhand de meesto vestingwerken doden springen; doch deEngelSchen hebben die, met behulp der Portugezen hersteld. ALMELO. Eene stad in de provincie Overijssel, tien uren ten zuid-oosten van Zwolle, met 683 huizenen 3450 inwoners, die grootcndeels hun bestaan in het vervaardigen van garen en katoenen goederen vinden. De gelegenheid voor blookerijen is zeer gunstig, welke hier dan ook talrijk zijn, loopondo omstreeks deze plaats vele beken te zamen, die veroenigd de Almelosohe Aa vormon. De graanhandel welke hier zoor aanzienlijk is, brengt veel welvaart aan; het koorn wordt met opene schuiten te water naar /wolle vervoerd. Men vindt hier ook eene Doopsgezinde gemeente, waartoe vele der gegoedste inwoners behooren. Bij de stad is een fraai kasteel gelegen, toobehooronde aan do graven van Beehteron, zijnde eigenaars van do heerlijkheid Almelo en Vriosenveon. A LME LOVE EN (Jan) was een sehilder en etser, geboren in Holland, omstreeks het jaar 1614. Deze kunstenaar verdiende, oven als Jan van Aken, moor bekend te zijn dan hij werkelijk is; hij schilderde portretten en landschappen. De van zijne hand overgeblevene etsprentjes bewijzen eono groote gemakkelijkheid en goede opvatting; zij bestaan in het portret van Vootius en in 36 stuks landschappen in de breedte. De beste zijn naar Saftleven. Een stol zijner prenten, waarbij prooven, werd op do verkooping van den Graaf von Fries voor ƒ 55 verkoeht. ALMELO VEEN, (Tiieodoküs Janssonius van) een zoor geloerd geneesheer. Hij werd don 24quot;cquot; Julij 1657 te Mijdrecht, waar zijn vader predikant was, geboren, studeerde te Utrecht en promoveerde aldaar in 1681. Hij vestigde zich eerst te Amsterdam, maar later in 1687, na zijn huwelijk, te Gouda. In 1697 werd hij als hoogloeraar in de geneeskunde, geschiedenis, welsprekendheid en in de Grieksehe taal naar Harderwijk beroepen, waar hij in 1712 overleed. (Zie Kostner's Med. Gel. Lex. in v.; Fabric. Bill. Antiq., p. 292, niet 217, zoo als K. aanhaalt.) Hij heeft vele werken nagelaten. Het meest bekende heeft den titel Invenla nova antiqm; Amsterd., 1684, 8o, waarin hij getracht heeft aan te toonen, dat de meeste ontdekkingen in do ontleedkunde, die men voor nieuw had gehouden, reeds aan de Grieksehe en andere oude geneosheeron bekend zouden geweest zijn. Hij gaf ook eene uitgave van Coelius Aurelianus, waarbij hij een woordenboek op dien schrijver gevoegd heeft. Buiten zijne geschriften, die op do gosehiedenis dor geneeskunde en op de oude medici betrekking hebben, heeft men nog vele andere werken van hem. Onder deze is zijn boek, Fasli Consulcires\ Amst., 1705, 8° nog zeer gezocht. Zyn dood verhinderde hem om eene nieuwe uitgave te bezorgen, zoo als zijn voornemen was. Later geschiedde dit door J. L. Uhlius, Amst., 1740, 8quot;. |
ALOE. Een tot de 6iio klasse van Linnaeus on de natuurlijke lamilie der Leliegewassen (Liliaeeae) behoorend plantengeslacht, dat door een buisvormig, zesdeelig bloemdek, vrije, op den vruehtbodem ingeplante meeldraden, en eene driehokkigo zaaddoos zich onderscheidt. De soorten welke het bevat, loopen meestal door hare dikke, vleezige en aan den rand van stekels voorziene bladen in hot oog en zijn aan do kcorkringsgeweston eigen, zoodnt men haar dan ook in Oost- en West-Tndie. zoowel als aan de Kaap do Goode Hoop in menigte aantreft. In die streken nu, waarde aloë gewillig tiert, behoort zij tot de nuttigste gewassen; vooreerst omdat de taaije vezels harer bladen zeer geschikt zijn tot het vervaardigen van touw, het breijen van netton enz., en ten tweede, omdat hot daarin opgehoopte sap eene scherpe hars bevat, die drastische eigenschappen bezit en dus als geneesmiddel dienen kan. Inderdaad worden dan ook de bladen van vele aloësoorten, vooral die van Aloë Vulgaris, Lam, Aloë Socolrina, Lam, en Aloë Spicata, Thunberg, wanneer zij volwassen zijn, door de inboorlingen afgesneden, om hot daaruit vloeijonde sap te verzamelen en door uitdrooging voor bederf to bewaren. In dien toestand komt dit geneesmiddel ook bij ons, en wel onder don naam van aloë of a/oé'/iors voor. Deze stof, welke in kokend water bijkans geheel oplosbaar is, heeft een zeer bitteren smaak en bevat wankolondo hoeveelheden van eene bittere extractiefstof, eene hars en planten-eiwit. De beide eerstgenoemde werkzame beginselen zijn daarin voor 40 aCO'/u, het laatste voor niet moer dan 5 aanwezig. Onder de van de aloë-hars afkomstige bereidingen telt men vooral een waterig extract en eene tinctuur. Buitendien wordt do aloë nog in vele geheime geneesmiddelen, zoo als o. a. in de HoUoivay-pillen aangetroffen. Aan in den handel onder den naam van Aloë socotrina en capen-sis voorkomende aloësoorten, wordt do voorrang boven de Aloc hepatica toegekend. De Alnë cnbnllina is alleen in de veeartsenijkunde in gebruik. Zie over de zoogonnnmcle honderdjarige aloë het art. Agave. ALONZO, (Joan) oen Spaanseh bouwkunstenaar, was do stichter der kerk van do Hieronymiten te Guadeloupe in Estramadnrn, een dor sehoonste kerkgebouwen van Spanje. ALOOI. (Zie Muntwezen.) ALOPECIE. (Zie Kaalhoofdigheid.) ALPACA. (Zie Lama.) AL PAKI (Uit het Italiaansch.) is bij de kooplieden eene uitdrukking voor de betrekking der muntspeciën, die tegen elkander gelijkstaan, dat is: geen opgeld of agio doen. (Zie Agio.) ALPEN. De Alpen maken eene bergketen uit in Europa, tus-sehen Frankrijk, Zwitserland, Duitschland en Italië, zich uitstrekkende van ö'/j0 tot 17'/»° lengte en van 44° tot 48° breedte en bevattende eene ruimte van 7000 vierk. mijlen. Het middelpunt der Alpen ligt in Zwitserland; do talrijke armen breiden zich uit door Savoije, Frankrijk, Italië, Duitschland, Croatio, Dalmatie en Bosnië. Als hunne grenzen zijn in het zuiden de Rhone, de Po, de Middellandsche zee; ten oosten de golf van Venetie en de Donau; ten noorden, de Donau en de Rhijn en ten westen de Doubs aan te merken. Men meent dat de naam van Celtisehon oorsprong is (van Alb, dat wit beduidt), beteekenende dns witte of sneeuw-bergon. De versehillendo takken dragen bijzondere namen , als ; 1. de Zee-Alpen, die zich van de kust der Middellandsche zee , tussehen Toulon en Oneglia, tot aan den Monte Viso uitstrekken en wier hoogste punt, de Coldi Tenda. 5526 Parijs, voet boven dc oppervlakte van de zee is; 2. de Cottisclie Alpen, die zich van den Monte Viso over den Mont Genèvro tot aan den Mont Cenis uitstrekken , Piemont van Dauphiné scheiden en wier hoogste punt Genèvro 12.200 P. v, hoog is; 3. de Graauwe of Grafische Alpen. Deze scheidon Piemont van Savoije en loopen van den Mont Cenis over den Iseran (12,456 v.) en den kleinen Bomhard tot aan den Col de Bonhommo. De naam is ontleend van de graauwe kleur, daar zij weinig met sneeuw bedekt zijn; 4. do Penninische Alpen, die zioh van den Col de Bonhomme over den Mont Blanc (14,811 v.) den grooten Bernard, tot aan den Monte Corvino (13,854 v.) en den Monte Rosa (14,222v.) uitstrekken en Piemont van Neder-Walliserland afscheiden; 5. de Lepontische Alpen (naar de Lepontiers, een oud Alpenvolk aldus genoemd), die zich van don Monte Rosa, over den Gothard ('8587 v.) tot aan don Muschelhorn en den Bernardino in Graauwbunderlnnd uitstrekken en Zwitserland van Lombardije scheiden; 6. do Rhetische Alpen, die Duitschland van Lombardije scheiden , gaande van den Bernardino tot aan Saltzbnrg en Carinthlc; |
ALP
|
7. do Norischc Alpen, die zich door Cnrinthio, ten noorden van don Dian of do Dravo, door Saltzburg, Oostenrijk en Stiermarken uitstrekken tot aan de Oedenburger vlakte in Hongarije; 8. de Carnischa Alpen, ran dou Monte Pelcgriuo, tot den oorsprong dor Save zich uitstrekkende ; 9. de Julische Alpen, die Italic van Carinthie, Carniolie en Croatio scheiden en tot in Dalmatic reiken; en 10. de Dinarische Alpen, die van Zeng tot aan Sophia in Bulgarije gaan, langs den regteroever der Save en van don Donau. De Alpen behooren tot de merkwaardigste gebergten van den aardbol cn zijn inzonderheid in do laatste jaren door reizigers uit allo oorden der beschaafde wereld bezocht. Nergens in Europa, zegt Ebel (üeber dem Bau der Erde in dem Alpenyehirgc u. s. iv.) vertoont zich do natuur onder zoo afwisselende gedaante van verhovenhoid en indrukwekkende statigheid, afgewisseld door zachte bekoorlijkheid van herderlijke stroken, als in den heiligen schoot der Alpen. Op den dom te Milaan vertoont zich het Alpen-gebergte van do puntige pyramido van den Monte Viso tot aan do bergen van Graauwbunderland, in oene uitgestrektheid van •2—3 lengte graden (omstreeks 30 mijlen) en van de noordzijde, op den Weissenstein in don Jura, drie uren van Solothurn waargenomen, ontwikkolen zich do Alpen van Dauphinó af tot in hot Noordelijke Tyrol, in cone uitgestrektheid van 130 tot 135 uren gaans. Het zou moeijelijk te beslissen zijn van welke zijde do Alpon het verrukkendste schouwspel aanbieden. Aan de zuidzijde loopon do vinkten van Bovon-Italie bijna tot aan den voet der zich steil verheffende rotsen, die als togen elkander godrongen, in ontzettende massa's bijeen schijnen te vloeljon; aan de noordzijde daarentegen, stapelt zich van de Jura de cene berg op den andoren , gedurig hooger en hooger naar de Kruin-Alpen, wier talloozo pieken cn rotspunten van allerlei gedaanten, in hunne lange schitterende sneeuw- en ijsmantels gewikkeld, zich nevens elkander in schitterende pracht aan hot oog vertoonon. Van de zuidzijde is het gezigt op hot Alpengebergte moor ontzettend- en van de noordzijde meer prachtig-vorhoven. Uit een goognostisch oogpunt beschouwd, leveren do Alpen een bijzonder rijken voorraad van waarnemingen op. Do hoogste massa's in het midden, de vroeger zoogenaamde Ur-Alpen, thans Centraalmassen, zuidwestelijk van ïuryn, uit de vlakte oprijzende en in grootsche bogen zich tot aan het Nousiedlor meer uitstrekkende, bestaan voornamelijk uit krijstallijne rotssoorten, gneis cn glimmer-schiefer, in mindere mate uit graniet. Tusschen de Centraalmassen ingesloten, komen in het westen on tot in Tyrol voor Palaeozoische, Trias-, Jura- cn krijtvormingen , maar bijna overal zoodanig veranderd cn krijstallinisch geworden, dat hun ouderdom slochts uit eenige weinige, soms van granaten vergezeld gaande verstoeningen op te maken is. In do Grajische, Ponninische en lihetische Alpon komen groote Serpentijn- en Gabbro-massa's voor; ten noorden dor Piemontescho vlakte en in hot hoogere Etschdal Kwarts-porphyron. In hot oostelijk gedeelte bevinden zich groote ophoopingen van leisteen en grauwacke met daar-tusschen liggenden kalksteen. In hot algemeen de rigting dor contraalmassa's volgende, ligt aan bolde zijden oen gordel van sedimentair gosteonto; dit zijn de Kalk-alpen, wier golvende krommingen en ontzettende vorwoes-tingon aanduiden, dat hun vorm zijn oorsprong te danken heeft aan cone verbazende drukking, die van do contraalmassa's uitgaande , te gelijkor tijd naar het noorden en het zuiden gewerkt hooft. De zuid-oostelijke takken der Kalk-alpen, de Julische Alpon, bestaan voornamelijk uit grotrijke en diopgokloofde kalk-steenen van do Jura- en krijt-groop. Aan deze zijde dor Kalk-alpen strekt zich van Provence tot in Hongarije oen breede band van molasse-formatie uit, terwijl aan de zuidzijde van het Alpen-gebergte deze vorm slechts afgezonderd en in geringe breedte te voorschijn treedt. |
Aan mineralen zijn de Alpon rijk; bijzonder zijn de Gothard (van waar ook de schoone bergkrijstallcn) cn hot Tassa-dal daarvoor beroemd. Het voorkomen van goud en zilver is slechts in Tyrol, Saltzburg cn Carinthie, van zilver alleen in Allemont bij Grenoble, in Savoije, Illyrie en Stiermark van eenige botookenis; koper treft men aan in Frankrijk, Tyrol, Illyrie cn Stiermark; lood vooriianielijk in Carinthie en Stiermark, kwikzilver bij Idria. Do Alpen leveren ook veel zout, b. v. bij Hall cn Tyrol, bij Berchtesgaden in Boijeren, bij Hallein en Saltzburg en bijzonder in hot Oostenrijksehe zoogenaamde Saltzkammergut. De kapitaalswaarde dor zoutgroeven van Gmunden en Hallein word in 1852 op 140 millioen florijnen geschat. Ook treft men er steenkolen (Aiithraciet) aan, doch in geringe mate. De Alpen zijn rijk aan minoraio bronnen. Vergelijk omtrent deze bergketen: B. Studer, Geologie der Schweiz; I. d. 1851. Ayassiz's und seiner Freunde geologische Alpenreise, u. s.w.\ herausgegeben von C. Vogt. 2 Aufl.; Frankf., 1847. ALPENPLANTEN. Indien men bij de bestijging der Zwitser-sche Alpen met een aandachtig oog de gewassen gadeslaat, welke men op zijn weg ontmoet, dan bemerkt men alras dat er, naar mate men hooger en hooger klimt, zich eeno zekere afwisseling in do vegetatie dier streken openbaart. Terwijl men toch tot op eeno hoogte van 4000 v. moest breod-gebladordc hoornen aantreft, waarvan de lagere weder meer tot de kastanje-en okkernoten-, de hoogere daartegen meer tot de beuken-, boeken- en eikon-boomen behooren, ontmoet men van daar af tot op cene hoogte van 5500 v., grootendeols niet anders dan pijnbooinon , welke , daar zij een slanken groei aan het bezit van naaldvormige bladen paren, het landschap con geheel ander aanzien mododcclon, dan aan de lagere stroken eigen is. Noghooger (tot 7000 v.J ziet men den boomachtigen groei langzamerhand voor een meer beester-achtigcn plaats maken, en den grond bieren daar met alpenrozen als bezaaid, terwijl eindolijkc de hoogste plaats, van 7000 v. tot aan de bovenste sneouwlinie, welke eehter in gecnen dooie als de volstrekte grens van allen plantengroei mag worden aangezien, cene reeks van gewassen voorkomen,welke— daar zij eeno menigte van kenmerkende eigenschappen bezitten, die hen terstond in hot oog doen loopen en daardoor niet ligt uit het geheugen doen gaan van hen die do Alpen eenmaal tot zulk eeno hoogte beklommen, waartoe onder andoren hun zodovormende groei, hunne schoone en betrekkelijk groote bloemen behooren, — do aandacht van reizigers en natuuronderzoekers ton allen tijde hebben gaande gemaakt. Het zijn deze planten, welke men mot den naam van Alpenplanten bestempeld hooft, eon naam , die niet gebool juist kan worden geheoten, indien men bedenkt, dat deels dezelfde groeiwijze, deels dezelfde gewassen, ook op andere bergen, ja op bergketenen in geheel andore werolddoolcn voorkomen. Gaat men toch de omstandigheden na, waaraan het is toe te schrijven, dat deze het oog verrukkende plantvormen juist daiir, op zulk eeno verheffing boven den vlakken grond, en niet elders worden aangetroffen, dan bemerkt men alras dat het do standvastige lage temperatuur en do nabijheid der eeuwige sneeuw zijn, welke daarbij de hoofdrol spelen. Eenmaal nu tot die overtuiging gekomen, zal men geroodelijk kunnen besluiten, dat overal, waar dezo zelfde oorzaken aanwezig zijn, ook dezelfde verschijnselen in de natuur daarvan het gevolg zullen wezen, en zoo zal het dus ook gccne verwondering kunnen baron, dat men, zoowel op IJsland als in digt bij do evennachtslijn gelegene streken van America, op bepaalde plaatsen dezelfde vegetatie wodervindt, omdat het eerste doorgaans eeno temperatuur heeft, waarbij water bevriest, en do laatste bergen bezitten, wier toppen, even als die der Alpen, met een eeuwigen sneeuwmantol omgeven zijn. Juister verstaat men dus onder alpenplanten zoodanige gewassen, welke in de nabijlieid der eeuwige sneeuwlinio voorkomen (derhalve den laatston plantongordel uitmaken op die bergen, wier top mot eeuwige sneeuw bedekt is) en zich door sommige eigenschappen ondorscliciden, welke aan anderen, ja zelfs aan dezelfde soorten, welke elders tieren, vreemd zijn. Het meest algomceno kenmerk, dat aan de Alpenplanten eigen is, bestaat in haar gezelligen groei, een verschijnsel dat op cene bijzondere langdurigheid baars levens, cene sterke ontwikkeling barer wortels en eeno zekere neiging tot hot vormen van knoppen berust. Bijna allo alpenplanten zijn langlevende gewassen; het getal dor eenjarige is zeer gering, terwijl dezen dan nog eene groote hoeveelheid zaad voortbrengen. Haar wortel, die don strengen, dikwerf 9 tot 10 maanden langen winter verduren moot, is gewoonlijk zeer houtig, of, even als de hiacintcn-, tulpen- en andere bollen, in cene menigte van rokken gewikkeld. In do tweede plaats roemt men bij de alpenplanten de betrek- |
ALP
|
kolijke grootte haror bloemen, die meestal zeer schitterend en prachtig gekleurd zijn. Op onze Europesche Alpen behooren daartoe vooral vorschillendo soorten van het geslacht Genliana , de verrukkelijke Arelia alpina, Dri/as oclopetala mot hare glinsto-ronde witte bloemen, vele schoone Anemonen, Primulae, en een groot getal Syngenesisten, zoo als Arnica montana, Apargia alpina enz., wier groote gele bloemhoofdjes reeds op con afstand in het oog loopen. Op de toppen der Cordilleras van Zuid-Ameriea vertoont zich deze eigenaardigheid der Alpenplanten misschien nog duidelijker; hier toch tieren verschillende soorten van de geslachten Mi/nul lis, Calceolaria, Calandrinia, I.Kpinus en vooral velen van het geslacht Sida, wier bloemen bijkans alle anderen in grootte en schoonheid voorbijstreven. Eono bepaalde hoofdkleur kan men voor de bloemen der Alpenplanten niet wel aannemen; wel waren sommige reizigers vroeger de meening toegedaan dat de witte do algemeenste was; doch zoowel Schouw als Meijen hebben, de eerste voor de bergen van Europa en de laatste voor do Cordilleras van Zuid-Amcrica, de ongegrondheid en onjuistheid daarvan aangetoond. Meijen vermeldt dat de voornoemde kleur op do door hem onderzochte bergen tot de groote zeldzaamheden behoorde, terwijl blaauwe, gele en paarse bloemen aldaar zeer menigvuldig werden aangetroffen. Opmerkenswaardig is het dat deze laatste in de nabijheid der suceuwlinie zelden bont gekleurd en welriekend, meestal eenkleurig en reukeloos zijn. Eindelijk kent men aan de Alpenplanten de eigenschap toe eene groote hoeveelheid deels specerijachtige, deels ook bittere of harsachtige stoffen te bevatten. Men zoude hier de vraag kunnen opperen, of dit gehalte aan krachtigwerkendo beginselen het gevolg is van de standplaats dier gewassen, dnn wel of deze daaraau van nature eigen zijn. Wij antwoorden hierop, dat het eene bekende daadzaak is, dat Alpenplanten, waaraan men eene zekere geneeskracht toeschrijft, eene voel meer in het oog loopendc werking uitoefenen, indien zij op hare natuurlijke standplaats ingezameld, dan wanneer zij door kunst in laag gelegene tuinen worden opgekweekt, zoodat uit deze waarneming alleen de invloed der eerste reeds genoegzaam kan worden afgeleid. Aan den andoren kant is het echter niet te ontkennen, dat onder de alpenplanten juist zoodanige familien en geslachten het incest algemeen voorkomen , welke reeds van nature mot werkzame bostand-deelen bedeeld zijn, al groeijen zij ook in de vlakte; ja zelfs zijn sommige kruidkundigen van meening, dat er in de nabijheid der snecuwlinie geen gewas voorkomt, hetwelk eene bittere, aromatieke of harsachtige stof bevat, indien daaraan grenzende soorten, die in do laagte tieren, dezelfde eigenschap niet in meerdere of mindere mate bezitten. Dit alles doet nogtans niets af tot de juistheid der opmerking, dat de eersten van zoodanige stoffen doorgaans in verhouding meer bevatten dan de laatstcn. Onder de familien dor Synantherccn en Umbollifcren, even als in het geslacht Gentiana, treft men die Alpenplanten aan, welke zich door een aamnorkelijk gehalte aan werkzame beginselen bovenal onderscheiden; somtijds zijn deze daarin in eene zoo aanzienlijke mate opgehoopt, dat zij naar buiten komen en de opperhuid daardoor langzamerhand met eene harsachtige laag overtogen wordt. Dit althans nam Meijen op de Cordilleras van Zuid-America waar. Wat de bladen der Alpenplanten betreft, zoo zijn deze wel is waar somtijds zacht behaard, ineengeschrompeld en daardoor iets geler van kleur, menigvuldiger echter treft men saprijke en groene bladen aan, zoowel als glinsterende en lederachtige. Over hot algemeen bereiken de Alpenplanten geene aanmerke-lijke hoogte; meest alle toonen de neiging zich niet ver boven den grond te verheffen, zoodat men haar dan ook daaraan, in verband met de overige hierboven opgenoemde eigenschappen, ten allen tijde ook in gedroogden toestand, zoo als in herbarien, geraakkelijk herkennen kan. |
Ofschoon het aantal alpenplanten, die op de verschillende gebergten der gansche aarde voorkomen, buitengewoon groot mag geheeten worden, zoo hcerscht daaronder toch, ten minste voor de bergen van een en hetzelfde halfrond, eene in het oog loopendc overeenkomst, hoewel er evenmin aan valt te twijfelen, dat do groote bergketenen ieder afzonderlijk een zeker aantal planten voortbrengen, die haar bijzonder eigen zijn. Als bewijs voor het eerste halen wij aan, dat Draba alyssoïdes, Draba arctioïdes, Cerastium densum, vele soorten van de geslachten Gentiana, Andromeda, Valeriana, Luplnus, Epilobium, Kibes, Viola, Genista, Luzula, Hordeum, Phleum, Plantago enz., zoowel op de Europesche Alpen, als op de Cordilleras van Zuid-America worden aangetroffen. Wat do tweede stelling betreft, deze valt bij vergelijking der door verschillende reizigers in het licht gegevene naamlijsten terstond in het oog. Daaruit ontwaart men b. v. dat Hypericum Con's niet anders dan op den borg Wiggis in liet kanton Glarus (Zwitserland), Wüfenia Carinthiaca alleen op eene Alp In Karnthcn, Sparlium nubiyenum alleen op de piek van TenerilVe voorkomt. Tot de planton, die men op de Alpen nog verre boven de snecuwlinie waarnam, behooren onder de Phanerogamen onder anderen Ranunculus glacialis, Arelia lleloelica en Silene acaulis, die op eene hoogte van 10,000 v. boven de oppervlakte der zee gevonden worden; en onder de Cryptogamen vele korstmossen, waarvan de Saussure er nog eene op eene hoogte van 14,400 v. ontdekte. (Vergelijk; Schouw, GrumhiUje einer allgemeinen Pjlan-sengeographie; Uerlin, 1823; Meijen, Grundriss der Pjlanzengeo-graphie; Berlin, 1836; A. v. Humboldt, Ansichten der Natur. 1850 enz.) O. AH'ENRO/EN. Aldus noemt men eenige soorten van het plantengeslacht Rhododendron, behoorende tot de natuurlijke tamilie derEricaceën en de Decandria Monogynia van Linnaeus, welke op de Alpen soms gansche streken bedekkende, in don gordel der Alpenhecsters voorkomen, die zich aldaar van eene hoogte van 5000 —7000 voet uitstrekt eu dus onmiddellijk aan dien dor Alpenkruiden grenst. Deze soorten zijn; Rhododendron ferrugineum , L., Rh. intermedium, T., Rh. hirsutum, L. an Rh. Chamaecistus, L. (Koch , Syn. Flor. Germ, el 1/elv., 1843), welke allen gemakkelijk door den onderkant der bladen van elkander kunnen onderscheiden worden. Bij de eerste toch vindt men daar ter plaatse een digte laag roestkleurige schubbetjes; bij de tweede, in stede daarvan, een aantal dlgt op elkander gehoopte stippen (kliertjes); bij do derde hetzelfde verschijnsel, hoewel deze stippen daar meer verspreid zijn; bij de vierde eindelijk, treft men eene geheel effene oppervlakte aan. Buitendien hebben de eerste drie soorten een trechter, dc laatste eene stervormige bloemenkroon, terwijl daarenboven de bladrand bij Rh. ferrugineum onbehaard, bij de overigen gewiniperd is. Alle vier onderscheiden zich door een hecsterachtigcn groei cn verheffen zich weinig boven den grond. Zij beminnen eene kalk- of granietachtige standplaats. Don naam van Alpenrozen zijn deze plantjes, hoewel zij met de rozen, vooral uit een kruidkundig oogpunt beschouwd , niets gemeen hebben, waarschijnlijk aan hunne karmozijn-roodc bloemen verschuldigd. Deze ontluiken gewoonlijk gedurende dc maanden Junij—Augustus cn zijn tot schermen mot elkander vercenigd. Buiten de aangehaalde soorten nu, welke uiterst mocijelijk voortkomen, indien men haar van hare natuurlijke standplaats naar eene andere overbrengt, kent men nog eenige andere, welke wel in bergachtige, doch veel lager gelegene streken voorkomen, waarvan sommige, èn om hare schoone paarsroode bloemen, èn om hare lederachtige, 's winters niet afvallende bladen, als sierplanten zeer gezocht zijn. Men noemt haar Rhododendron maximum, L.en Rh. ponticum, L.Ook deze worden door de Duit-schers Alpenrozen geheeten, hoewel zij bij ons niet anders dan onder den Latijnschen geslachtsnaam bekend zijn. De eerste is afkomstig uit Noord-America, do laatste uit het zuiden van Spanje en het Oosten; gene onderscheidt zich door van onder roestkleurige bladen en kleverige jonge takken, deze door aan beide zijden groene bladen en gladde takken. Do eigenlijk gezegde Alpenrozen komen in den gordel der Alpenheesters, minder afzonderlijk dan wol in gezelschap van eenige andere schoone plantjes voor, welke ook niet weinig tot den verrnkkelijken plantengroei dier streken bijdragen. Daartoe behooren o. a. eenige soorten van de geslachten Androsera cn Vaccinium, Ledum palustre , enz. Overigens wordt hot geslacht Rhododendron op do nabij dc keerkringen gelegene bergen der Nieuwe Wereld, in de hoogte-streek der Alpenhcestcrs, vervangen door hot geslacht Befaria, terwijl men op de overeenkomstige plaats op den berg Etna Astragalus Siculus aantreft. (Vergelijk; Meijen, Grundriss der |
|
Planzengeoyiuphic; Berlin, 1836; Schouw, Gnmdxüijc ciner all-yemeinen Planzengeoyraphie; Berlin, 1823; Schouw, Die Erch, die PJlanzen undder Mensch; Leipzig, 1851.) O. ALPENWEGEN. De vier kunstwegen welke Savoije, Frankrijk en Walliserland met Itnlio vereenigen, leveren een duurzaam en grootseh gedenkteeken op van Napoleon's magten veelomvattend genie. Do eerste weg leidt over den ruim 6300 voet hoogen borg Ccnis, over Lanslcbourg naar Suza, uit Savoije naar Piemont. Voorheen muest men zich door muilezels in draagstoelen over do hoogste steilte laten brengen; doch Napoleon liet in 1805 hier oenen berijdbaren weg slangswijze aanleggen, die 41/i mijl lang en 18 voet breed, ook in den winter bruikbaar is. De tweede loopt tor hoogte van 6170 voet, over den Simplon, uit Wallis naar Piemont, van het vlek GIüs naar Domo d'Ossola. Deze merkwaardige weg, wolken Napoleon van 1801—1806 liet aanloggen, de eenige langs wolken men uit Zwitserland over de Alpon kan rijden, is 14 uur lang, nergens sterk opklimmend, en daardoor voor de zwaarste vrachtwagens bruikbaar. Dikwijls wordt deze weg door lawinen en steenklompen door den regen losgerukt, beschadigd , zoodat de herstelling aanmerkelijke kosten vordert. (Men vergelijke het art. Simplou.) Een derde weg leidt over den berg Genèvre, die 6285 voet hoog is, en aan de grenzen van Frankrijk en Piemont, omtrent 5 uur van Briancjon, oene grensvesting, ligt. Op den top dos bergs ligt een dorp mot een klooster, waarin reizigers worden opgenomen. Eindelijk loopt de vierde weg van Nizza, over Monaco, naar Genua, door den rotsaehtigen grond aan don voet der zee-Alpen. Onder do overige Alpisehe wogen verdienen de volgende onze opmerking: 1. do weg over den St. Gothard, 6650 voet hoog, welke van het Moor der vier Cantons naar Airoio en het Liviner-dal voert, on waar langs in de middeleeuwen de moeste koopwaren voor do Levant werden overgevoerd; 2. de weg over den grooten Boriihard (zie Bernhardsberg), tor hoogte van 6580 voet van het moer van Geneve naar Italië leidende; 3. de hoofdweg van Inspruck naar Italië, loopende over den 6063 voet hoogen Brenner in Tyrol, waar do vier uur lange weg ter hoogte van 4376 voet opklimt; en 4. de weg van Bellenz naar Chur, die over den Bornardin voert. ALPHABET. Zoo noemt mende letters eenertaal in hare volgorde opgotoekend; het woord is oorspronkelijk van do twee eerste letters van het Grioksche alphabet, « alpha en /ï beta. De volgorde is dezelfde bij allo talen van Semitisehen oorsprong en dus ook bij de Europeseho talen ; do reden dier volgorde is echter onbekend. Doch bij de Indische volken wordt hot alphabet geregeld naar do organen , waarmode de letterklanken worden uitgesproken. Men kont uit den ouden en niouweren tijd te zamen ongeveer 400 alphaboton; doch wanneer men do verschillende vormen der letters buiten aanmerking laat, bepaalt zich het getal derthans in gebruik zijnde tot omstreeks 50. Verg. Auer, Sprachhalle; Wcowen, 1849. ALPHEN is een uitgestrekt dorp, met ruim 2500 inwoners, bijna 3 uren van Leyden, in oene heerlijke landsdouw gelegen. Men brengt den oorsprong van dit dorp tot de tijden der Batavieren, wanneer hetzelve ontstaan zou zijn uit oene vaste legering der Romeinen, die Alpheni castra (de legerplaats van Alphonus) genaamd was. Hoe dit zij. Alphen wordt reeds duidelijk vermeld in de raiddeleeuwsche geschiedenis van ons Vaderland. Op don 2 Isim Oct. 1425 behaalde Jacoba van Beijoren, nabij dit dorp, eene overwinning op hare landgonooton, do Kabeljaauwschen. — Meermalen deelde Alphen vervolgens in de rampen des oorlogs; bij don inval dor Franschen in 1672 waren genoegzaam allo inwoners naar Leyden gevlugt; in 1019 en 1716 word het dorp bijna geheel doorbrand verwoest; doch telkens fraaijer wederom opgebouwd. In April 1813 waagden do ingezetenen van Alphen een opstand tegen de Fransehen en rukten zelfs Leyden binnen, doch moesten zich weder onderwerpen. — In de kerk te Alphon is de verdienstelijke dichter Nierstrasz begraven. — P. Plemper gaf te Leyden In 1714, eeno beschrijving der heerlijkheid en van het dorp Alphen in hot licht. |
ALPHEN (IIiEitONYJius Simon van) word don 23»lc,,Mci 1665 te Hanaugeboren, in zijne geboortestad en later te Leyden, waar zich een aantal leden van zijn geslacht bevonden, onderwezen. Hij bezocht vervolgens do hoogeschool aldaar en te Franeker, en werd in 1686 predikant te Warmond, in 1691 teZutphen, in 1693 te Amsterdam. In 1715 aanvaardde hij de betrekking van hoog-leoraar te Utrecht en maakte zich zoo door zijn grondig onderwijs, als geleerde sehrifton bekend. Behalve de door Glasius (G'odyel. Ncdeil. I, 28) vermelde,zijn er nog in deLatijnscho verzamelingen van godgeleerde en letterkundige verhandelingen uit dien tijd, b. v. in de Misceü. Duisburg, te vinden. Vnn Alphen stierf don 7lt;lon Nov. 1742 ALPHEN, (IIiEiiONYMUS van) zoon van den bovengemelden en van Martina Jansdoohtor Biler, word den 9dcquot; Mei 1700 te Amsterdam geboren, en bekleedde , na zich onder de leiding van zijn vader op de godgeleerde wetonsehappen te hebben toegelegd, het predikambt te Nieuw Loosdreeht, Leeuwarden et Amsterdam, waar hij den 20quot;llt;m April 1758 overleed. Zijne werken zijneven als die van zijn vader, bij Arrenberg te vinden, waaruit ook Glasius (t. a. p.J zijno opgave meer zou hebben kunnen volledig maken. ALPHEN, (Hekman van) zoon van Hendrik Simons van Alphen, oen zoor geacht koopman, raad en burgemeester te Nieuw Hanau, brooder van den bovengemelden Hieronyraus van Alphen, werdden 22»icquot; Julij 1712 geboren, en na het predikambt te Ottoland en Neder Blokland, Asporen en Montfoort bekleed te hebben , hoogleeraar in de godgeleerdheiden kerkelijke geschiedenis en in de Oostersche en Grieksche talen aan de door-luchte School van hot graafsohaap Hanau , waar hij den 25,|ÏI» Ja-nuarij 1767 overleed. Glasius geeft t. a. p. eenige zijnor schriften op en vermeldt dat hij getrouwd was met eene dochter van den beroemden hoogleoraar P. van Musschenbroek. ALPHEN. (Hiekonymus van) Deze Nederlandsehe letterkundige, geborenden Squot;1™ Augustus 1746, te Utrecht, heeft aldaar de aanzienlijke ambten bekleed van procureur-generaal, van pon-sionnaris dor stad Leyden, en laatstelijk van thesaurier der Unie; doch bovendien heeft hij zich door zijne uitgegeven werken iu onderscheidene vakken beroemd gemaakt. Niet alleen beoefende hij de dichtkunst, blijkens zijne Gedichten en overdenkingen, Nederlandsehe gezangen, Proeve van stichtelijke mengel-poezij (met van de Kasteole te zamen uitgegeven), en zijne Proeven van gezangen, in de laatste jaren zijns levens opgesteld; maar ook bearbeidde hij het theoretische vak dier kunst, waarvan de door hom omgewerkte uitgave van Kiodel's Theorie der schoone kunsten, en zijne Dichtkundige verhandelingen, zoowol als zijne verhandeling Over het echte en valsche vernuft, bekroond door, en geplaatst inde werken van de Maatschappij der Nederlandsehe Letterkunde te Leyden (inde Vil11quot; deel), ten bewijze kunnen strekkon. Van tijd tot tijd gaf hij ook eenige wijsgeerig-staatkundige en wijs-georig-godgeleerde werkjes in het licht, onder welke uitmunten: De gronden mijner geloofsbelijdenis, opengelegd voor mijne kinderen; Over eenige leerstukken der Protcstantsche kerk, tegen Eber-hard; Predikt het Evangelie aan alle menschen; eene maxime van het Christendom; De Christelijke Spectator; Over de ware volksverlichting, enz.; terwijl bij het godgeleerd genootschap van Teijler, zijne verhandeling Over de voortreffelijkheid der burgerlijke wetgeving van Mozes boven die van Lycurgus (in het IXquot;1quot; deel der verhandelingen van dat genootschap te vinden) met de gouden medaille bekroond word. Na zijnen dood zijn er nog verscheidene kloino stukjes van hem door zijnen zoon, D. F. van Alphen, lid der Staton-Genoraal, in het licht gegeven. Deze verdienstelijke man stierf in 's Gravenhago, den 2,llt;!quot; April 1803, in den ouderdom van 57 jaren.Zie over hem Witsen Geijsboek, B. A. C. Woordenboek d. I. blz. 15 volgg en vooral J. Clarlsso, Over Hieronymus van Alphen, als dichter en kinderdichter, twee voorlezingen ; Botterdam, 1836 mot portret. ALPHEUS. Eene vermaarde rivier in Peloponnesus, welke in Areadio ontspringende, Elis en Aohaije doorloopt, en eindelyk in zee vloeit. De god van dezen stroom zoude de nimf Arethusa, op welke hij verliefd was, vervolgd hebben; doch deze door Diana in eene bron veranderd en naar Sicilië overgebragt zijn. Indien wij de Oudengelooven mogen, zou do Alpheus uit Peloponnesus onder de zee doorvloeijen , en niet verre van Syracuse zich met de Arethusa vereenigen: zelfs werd verhaald dat men, hetgeen men bij Elis in de rivier werpt, na verloop van tijd in de Arethusa wedervindt. ALPHONSUS X, geboren in 1203, volgde zijn vader Ferdi-dand III, den Heiligen, in 1252 op den troon vanLeon enCastilie |
- ALS
ALP
|
op. Door zijne geleerdheid on kunde verwierf hij zich een buiten-landschen naam, zoodat sommige der Duitsehe Rijksvorsten, in 1257, zijne aanspraken op den Keizerlijken troon begunstigden. Hij verspilde hiertoe echter do schatton zijns lands, in plaats van die aan te wenden tot verdrijving dor Moorcn en tot beteugeling des adels. Daarenboven zag hij zijne pogingen geheel mislukken , daar hij zich tegen Rudolf van Ilababurg niet koude handhaven , en Paus GregoriusX niet alleen weigerde hem de keizerlijke kroon, maar ook Swaben toe te kennen , waarop hij van de zijde zijner moeder Beatrix, dochter van Philips I, Hertog van Swabon, aanspraak had. Terwijl hij intusschen vruchteloos naar het bezitoener buitenlandsche kroon streefde, werd zijn eigen rijk door de Mooren bedreigd. Hij overwon deze echter in 1263 met hulp dor Cata-loniërs en Valenciërs. Hij veroverde daarop Xeres, Medina Sidonia, San Lucar, Cadix en oen deel van Algarvie en vereonigdo Murcia met Castilie, terwijl hij met do overwonnen koningen van Fez en Grenada in 1276 een wapenstilstand sloot. Thans echter wachtten hem huisselijke twisten, waartoe hij door noodelooze gostrenghoid veel aanleiding gaf. De benoeming van zijn tweedon zoon Don Sancho tot troonopvolger, verwekte misnoegen , ja, deed de Koningin Yolantha van Arragon het hof ontwijken, en naar Saragossa, tot haren broeder Peter vlieden. Alphonsus liet nu Don Fedrique en Don Simon Ruis, die deze vlugt begunstigd haddon , zonder vorm van geding ter dood brengen. Wegens geldgebrek zag hij zich ook genoodzaakt Murcia, als leen van Castilie, te laten varen. Dit gaf echter aanleiding tot een opstand van don oorzuchtigon Sancho dio zich aan het hoofd der Baronnen (Ricos /lomices), togen zijn vador verzotte. Alphonsus werd nu in 1282 onttroond en Sancho, door de Landstendon tot regent benoemd. De Mooren werden door vader en zoon te hulp geroepen en onder deze verwarringen stierf Alphonsus in April 1284. Mooijelijk schijnt hot, bij do beschouwing dor regering van dezen vorst, hom don titel van el Sabio (don wijzen) toe te kennen. Hij verwierf zich dien eigenlijk ook door zijne groote geleerdheid. Hij maakte zich vooral verdienstelijk door zijne wetten , door zijne sterrekundige kennis, en door zijne bevording der letterkunde. In 1260 gaf hij zijnen onderdanen, in do Gastiliaansche taal, oeno voortroffelijko verzameling van wetten, bekend onder don titel van Elfuc.ro de las leyes en Las siele partidas. Dezon laatston naam ontleende zij van de vordeeling in zevon doelen. Zij werd het al-gomeon landregt van Spanje, en als zoodanig uitdrukkelijk erkend op den Rijksdag te Toro in 1501. Do eerste uitgave daarvan verschoon te Salamanca in 1576: de nieuwste, onder den titel van Letjes de las partidas, te Valencia 1758. Alphonsus liet met groote kosten eone menigte geleerden in 1240 naar Toledo ontbieden, en de naar hom genoemde sterrekundige tafelen vervaardigen, die op don dug zijnor troonbosiijging, 30 Mei 1252, in het licht kwamen. Bij deze tafeion ligt do hypothese van Ptolemaous hoofdzakelijk ten grondslag. Zij zijn vooral oen arbeid van den Israëliet Isaac Aben Sid, dio er echter cabbnlistische droomerijen inmengde (liailly , Gesch. der N. Astronomie. B. II. 3 Absch. 48). Alphonsus zelf hield zich ook met deze wetenschap op en ontving den bijnaam van den Sterrekundige. Ook bij hem ontaarde do heerlijkste wetenschap in sterrewigcholarij. Hij was ook letterkundige en deed veel voor dozen tak dor wetenschappen. Hij liet den Bijbel, de geschiedenis van Spanje, en verschillende andere wetenschappelijke werken in het Spaansch vertalen. Hij zelf was de eerste dichter in do Gastiliaansche taal. Men kent en roemt van hom de Loores y milagros de Santa Maria waarin hij de wonderen dor heilige Maagd bezingt; een gedicht op Alexander den Grooten; en El libro de las querellas; Klaagliederen over den opstand zijns zoons Sancho. Hij schreef ook nog oen wijsgeerig werk, onder don titel van El Tesoro-, iets over de ohomie, of liever do Alchemie, onder don titel van eZ Cajirfacto. Ook wil men dat hij do schrijver zoude zijn eoncr algomeeno geschiedenis van Spanje, Estoria de Espana; cenor geschiedenis der Kruistogton; La i/ran conquista de Ultramar; on van eone kerkelijke historie of Historia Sagrada. Over zijn tijd, leven en werken raadplege men de Memoriashistoricas del lieij Don Alonso el Sabio. ij observaciones a su Chronica; obrapostuum de D. Gaspar Ibanez de Segovia, Peralta y Mendoza, Marques d(Mondejar; Madrid, 1777 ; en over de gesehriften van Alphonsus do door do Kon. Spaansche acadom. bekroonde prijsverhandoling van D. Jose de Vargas ij |
Pance {ElogiodelRey Don Alonso el Sabio; Madrid, 1782.(W.R.B.) ALPINI,(Pnosrun) genooshoor en kruidkundige, word in 1553 te Marostioa, in het Lomb. Vcnet. Koningrijk geboren, studeerde to Padua, alwaar hij in 1578 de doctorale bul verwierf en word in 1580 als genoesheer in het gevolg van den naar Egypte zich boge-vonden Vonetiaanschen consul opgenomen. Do drie jaren welke hij in dat land doorbragt, besteedde hij ijverig aan het onderzoeken dor hem omgevende natuur on hot nagaan van don toestand dor geneeskunde in die stroken. Teruggekeerd zijnde, werd hij in 1584 bij de marine overgeplaatst en later tot hooglooraar in de kruidkunde aan do hoogosohool te Padua beroepen, alwaar hij den Januarij 1617 stierf. De uitkomsten zijner waarnemingen in het Oosten maakte hij in eenige werken wereldkundig, zoo als in zijne Historia naturalis Aegypti (Lugd. Bat., 1735) in zijne verhandelingen De plantis Aegypti (Pad., 1640) en De mediana Aegyptiorum (Ven., 1591), Onder zijne werken over de geneeskunde worden vooral de volgende geroomd: De praesagienda vita et morte aegrotantium (Pad,, 1601) an De medicina methodica (Pad,, 1611). Alpini was do eerste die eenige meer iiaanwkourigo berigton omtrent de koffijplant bekend maakte. O. ALSEM. {Artemisia Absynthium, L.) Eone tot de natuurlijke familie dor Compositae behoorende plant, mot viltige en aan den voet des stengels tweoworf-gevindo bladen, wier blaadjes lang-werpig-lancotvormig en stomp zijn. Hare gele bloemen zijn tot blocmhoofdjcs vereenigd, die zelve weder in trossen gerangschikt zijn en een weinig overhangen. Men vindt dit gewas , dat in do maanden Junij, Jnlij en Augustus bloeit, aan dijken en op ruige, stoenaehtige, drooge gronden in ons Vaderland. Het bevat oeno bittere extractief-stof en eone vlugge olie, dio beiden zeer sterk werken, en wordt dien ten gevolge als maagversterkend en wormdry vond middel in de geneeskunde, ondor verschillende vormen (die van olie, extract, tinctuur enz.) aangewend, terwijl het ook een bestanddeel van sommige zamengostclde geneesmiddelen, zoo als hot Elixir viscerale Hoffmanni, uitmaakt. Ofschoon do benaming der plant zulks schijnt aan te duiden, is zij het nng-thans niet, althans niet alleen, waaruit do Zwitsers het bekende Extrait d'Absinthe vervaardigen. Daartoe bedienen zij zich onder anderen ook van de Artemisia mutellina, Vill., Art. glacialis, L., Art. rnpestris L., Art. spicata, Wulfen, en volgons sommigen ook van de Art. ponüca, L., welke allen op do Alpen gevonden worden en bij de Alpenbewoners onder don naam van Genipi bekend zijn. Hot Extrait d'Absinthe dat eone groene kleur heeft, wordt meestal mot water verdund, als een maagvorsterkend middel geprezen. {Bischoff. Medicinische Botanik; Heidelberg, 1840.) O. ALSTEDIUS. (joh. iieink.J Duitsch godgeleerde van do Hervormde godsdienst, een der vruchtbaarste schrijvers der XVIi11-eeuw. Hij was lang hoogleeraar in de wijsbegeerte en in do godgeleerdheid te Herborn, in hot graafschap Nassau, van waar hij naar Zevenbergen ging, waar hij te Alba Julia in 1638, in den ouderdom van 50 jaren stierf. Hij was lid geweest der Synode van Dordrecht. Zijne Encyclopedic werd door R. G. zeer geacht en Lorenzo Grasso plaatste Alstedins onder de groote mannen, wier lof hij vermeldde. Anderen achten zijn Schat der Chronologie voor oen zijner uitstekendste werken. Het is herhaalde malen herdrukt. Vossius (De scient. mathem. p. 326.) roemt vooral zijne verhandeling overdo Arithmotica. In zijn Triumphus Biblicits trachtte hij aan te toonen, dat in den Bijbel de beginselen van allo wetenschappen en kunsten gevonden worden. Hij hoeft veel uit andere schrijvers geput en een zijner hevigste tegenstanders was Johan Hommelius, hooglooraar in de godgeleerdheid te Jona. Bekend is zijne verhandeling de Mille Ann is in 1627 uitgegeven , waarin hij tracht aan te toonen , dat de goloovigen mot J. G. gedurende 1000 jaren do wereld zullen regeren, waarna do opstanding der dooden en het laatste oordeel zouden plaats hebben. Hij meende dat dit rijk in 1694 beginnen zon. Zijn schoonzoon Bisterfcldius had hetzelfde gevoelen. ALSTON, (Charles) hoogleeraar in do kruidkunde te Edin-burg, werd in 1683 geboren en staat bekend als een der ijverigste bestrijders van de Linnaoaansoho leerstelling, dat ook in het plantenrijk (en wol bepaaldelijk in de bloemen) do beide geslachten, zoowel hot mannelijke als het vrouwelijke zouden zijn vertegenwoordigd. Vele, niet altijd oorspronkelijke bewijzen, waaraan dikwijls hot oen of ander valt af te dingen, heeft hij togen deze leer |
|
in vcrschillondo tijdschriften (loon opnemen. Zijn groot werk, getiteld Tirocinium botaniennr, Edinb., 1753 8°, bevat weinig nieuws. Hij stierf in 1760. Hot plantengeslacht Ahtonia werd naar hem geheeten. ALT (De) wordt de tweede zangstom genoemd, en door den C sleutel, welke op do derde linie van onderen geplaatst wordt, aangewezen. Zij klimt niet volkomen ter hoogte van do Soprano of Discant, maar loopt eenige toonon lager, en bevat oenen omvang van ten minste 13 toonenj zijnde hare grootste uitgestrektheid van de kleiner tot de dubbolgostroepte C. Bij instrumentaal muziek wordt doze stem door de alt-viool, onder denzelfdon sleutel, nagebootst. ALT AAK, naam eener offerplaats of otferhaard. Na de eerste altaren, waarvan wij in het oudste Bijbelboek gowag gemaakt vinden en welke uit eenvoudige steonen bostonden, waarop men olie of ook wel gaven dor kudde of des voids uitstortte, waren zij meestal draagbaar en bestonden uit een drievoet waarop men vuur plaatste, hetwelk het offer verteerde. Rij onbosehaafde of zwervende volken waren do altaren van zodon of eon grooton ruwen steen, on werden inde openlucht opgorigt; in latere eeuwen, toen men tompels bouwde en altaren vóór of in dezelve plaatste, worden zij van stoon of koper vervaardigd, in allerlei vormen en op allerlei wijze versierd. De eigenlijke altaren, altaria, van alius (hoog, verheven), waren aan do hemelsclio goden gewijd;, voor do mindoro goden werden sleehts arae opgorigt, en deze waren noch zoo hoog, noch zoo prachtig. Do eerste Christenen noemden do tafel, aan welko zij hunne liefdemaaltijdon (ayapen) hielden, insgelijks altaar. Toen lang daarna, het lozen dor mis ingevoerd werd, behield de tafel, aan welke deze plogtigheid vorrigt werd, do benaming van altaar. Het was aanvankelijk van bout, doeh op do Kerkvergadering van Parijs in 509, werd besloten dat zij van steen moesten zijn. Tegenwoordig vindt men alleen in Koomseh-Catholieke en in sommige Lutlierscbe kerken in Zweden en Dnitscbland altaren; uit de overige Protestantsehe kerken zijn zij verwijderd. ALTAARSTUK. Noemt men het grooteschilderstuk, boven liet altaar in de Koomseh-Catholieke en eenige andere Christenkerken. Deze stukken zijn dikwerf door eerste meesters geschilderd , en niet zeldzaam door hen aan do kerk vereerd, vooral aan die waarin zij gedoopt waren. ALTAI of het Altaisch gebergte. Eene zoor verhevene bergketen in het midden van Azië, tusschon do rivieren de Irtisch en do Jonisei, de zuidelijke grens van Siberio uitmakende, schiet bijnarogtboekig tegen de Uralische bergen, waardoor dezelve bet Chinesche rijk van het Kussische gouvernement Kolywan scheidt. De Altaische borgen worden verdeeld in groote en kleine; de groote rigten zich van hot Tibetsoho gebergte naar het noorden , en verbinden do bergen van den Ural, mot den Bogdo Oela, het hoofd- en hoogste gebergte van Azië. De kleine , uit de groote voortkomende, loepen in twee ketens door Siberio, do westelijke tussehen den Irtisch en de Ob, wordt het Kolywansehe, oude oostelijke, tussehen de Ob en Jenisci, het Kiisnetskische gebergte genoemd; de rivieren Irtisch, Ob, Tom,Aboekan enz. nemen uit deze bergen haren oorsprong. Do hoogste toppen zijn met altijddurend ijs en sneeuw bedekt. Do Altaische bergen bestaan hoofdzakelijk uit graniet; men vindt er echter ook jaspis, porphyr, marmer, steenkolen, lei en zandsteen, benevens veel koper, ijzer, tin, lood, en voornamelijk goud en zilver inden borg Korbslinsk , die ook don naam van Altai-Alin, dat is Goudberg, gekregen hoeft. ALTENA of ALTHENA. (liet land van) Gedeelte van do Xcdcrlandseho provincie Noord-Braband, distrikt'sllortogenboscb, tussehen dcMerwe, do opgedroogde Oudo Maas en don Biesbosch gelegen; het bevat ruim 6500 bunders lands, wordt ligt overstroomd: en brengt rogge, tarwe, gorst, vlas en koolzaad voort; ook is er goed wei- on hooiland; deszolfs voormalige eenige stad en hoofdplaats was Woudrichem of Woerkom aan de Menvo, oudtijds een tamelijk bloeijende, thans eene bittor vorvallene plaats, na 1830 weder versterkt en tegenover Gorinchom of Gor-kum gelogen. Hot land, dat eenige dorpen in zich bevat, was eertijds eene heorlijklieid, waarvan de laatste Heer was Philips van Montmorency, graaf van Hoorno, die in 1568 met den graaf van Kginond te Brussel onthoofd word; zijne weduwe verkocht doze heerlijkheid in 1600 aan do Staten van Holland, voor 90,000 gulden. Het kasteel, tot deze voormalige heerlijkheid behoorendc , is eerst door krijg, vervolgens door don invloed dos tijds vernield; tot laat in de XVIIId0 eeuw waren er nog puinhoopon van aanwezig. Het land van Altena, zoo nabij breede rivieren, is dikwijls geteisterd geworden door ovorstroomingen, voornamelijk in 1740 en 1809, on had ook een rijkelijk aandeel in do rampen dos oor-logs, althans bij de invallen der Franschon in 1672 en 1795. |
ALTHAEA. (Zie Heemst.) ALTHUIJSEN, (Jan) geboren in 1715 te Eranokor, overleden den g1'quot;» Augustus 1763, was predikant to Jouro en oen goed dichter in den Friesehen tongval. Hij was dus een waardig navolger van Gijsbort Jakobs. Zijne werken zijn in 1755 gedrukt met eonigo gedichten van zijnen vader. ALTING, (Hhnduik) geboren te Emden, uit eon reeds vroeger en ook later in do letterkunde niet zonder roem bekend geslacht, den 17 Ecbruarij 1583, was eerst leermoestor van den keurprins van do Palts, vervolgens hoogleeraar in de godgeleerdheid to Heidelberg, on afgevaardigde op de synode van Dordrecht in 1618. Bij het innemen van Hoidolberg door den wreeden graaf Tilly, liep Alting levensgevaar en verloor al wat hij bezat. Als door oen wonderwerk ontkwam hij do stad, en week naar 's Hage, bij den verdreven koning van Boheme. In 1627 werd hij als hoogleeraar naar Groningen beroepen, waar hij don Aug. 1644 stierf. Hij gold in zijn tijd voor een zeer groot geleerde, wien do regtzin-nighoid dorGeroformoorde leor boven alles ter harte ging; waarom hij dan ook do gevoelens dor Socinianen en Remonstranten ten sterkste veroordeelde. Zijiiewerkon worden misschien te weinig gewaardeerd. Men vindt eene zoor uitvoerige lovonsbesohrijving van dien geleerde bij Glasius, Godcjel. Nederland; A. I. bl. 30, volgg. ALTING, (Jacobus,) zoon van don boveiigomoldo, in 1618, terwijl zijn vader zich op de synode te Dordrecht bevond, geboren , mogt nog bij het leven zijnor ouders (10 Januarij 1643) het hoogleoraarsambt in de Oosterscho talen te Groningen aanvaarden. Over zijn hevige twisten met zijn ambtgenoot Marosius, zijne groote geleerdheid, zijne ervarenheid ook in de nieuwere Euro-pescho talen, zijne werken over de Semitische talon, loze men Glasius, God.j. Nederl. d. I. bl. 36 volgg. en de door hem vermelde bronnon en Baylo in voce. J. Alting stierf den 20»'quot;quot;Augustus 1679. ALTON, (Jos. Wilh.Eduaud d') in 1772 te Aquiloja geboren, was als zoon van een hoofdofficier, voor den militairen stand bestemd, doch werd door zijne zucht tot paarden, zoowol als door zijno bekwaamheid in het teekonon on etsen , tot anatomischo studiën geleid, en wel moor bijzonder tot die van het paard, waartoe hem zijn vriend, de veearts Wolstein, aanspoorde. In het jaar 1800 gaf hij het eerste openlijk bewijs daarvan door het uitgeven van hot eerste deel zijnor Naturgeschichie des Pferdes (Bonn, in folio), een prachtwerk dat in 1817 met een tweede deel voleindigd werd. Ondertusschen had hij te Würzburg aan de onderzoekingen van Döllinger en Pander, omtrent do ontwikkeling van hot kuiken in hot ei deelgenomen en do platen geëtst voor hot werk van den laatston: Bcitrüye zur Enlwickelunysgeschichte des üünchens; Wurzb., 1817. Daarop ontwierp d'Alton met zijnon vriend Pander hot plan tot oen groot plaatwerk over de vergelijkende osteologie der dieren, waarvoor zij reizen naar Frankrijk, Spanje, Portugal on Engeland ondernamen. In Madrid onderzochten en teekondon zij de fossile beenderen van oen dier dor voorwereld, waarvan zij later beschrijving on afbeelding uitgaven onder don titel; Dus Riesenfaullhier-, Bonn, 1821 ; dit werk is tegelijk do eerste aflevering van hot bovengenoemde werk over de vergelijkende ostoo-. logio, dat in 12 afioveringen van 1821 tot 1828 to Bonn uitgekomen is. In 1819 werd d'Alton tot professor in do'geschiedenis der kunst en de oudheidkunde te Bonn aangesteld, alwaar hij zijne overige levensjaren doorbragt. Hij overleed in Mei 1840. Buiten de genoemde plaatwerken hoeft hij nog omstreeks 80 prenten geëtst, die aangenaam van behandeling zijn en zeer gezocht worden. — Zijn eenige zoon. Job. Samuel Eduard d'Alton (goh. 1803) heeft het werk zijns vaders, de vcrgeliikonde osteologie niet twoo afleveringen voortgezet, eene bekroonde prijsverhandeling over bot zenuwstelsel bij de vissollen geschreven en is sedert 1834 hoogleeraar in de ontleedkunde to Halle. Hij geeft tegenwoordig oen handboek uit voor de vorgolijkende anatomie van den monsch. |
'—ALU
ALT
137
|
AliTONA. J)c aanzionlijksto on moost Imndeldrijvonde plnats in Ilulstein, aan de rivier de Elbe, een vierde uurs van Hamburg liggende, en den koning van Denemarken toebelioorendo. Doze omstandiglioid, benevens de toelating van alio godsdienstige gezindheden en aanhangen , zoowel als de aldaar in vele opzigten heei'sehende verdraagzaamheid over het algemeen, onderseheiden deze stad boven vele andere, en maken haar tot oene soort van vrijplaats. Hot was in het eerst een dorp; doeh ontving in den jare 16(14 stedelijke regten; telt 32,000 inwoners, drijft eenen aanzienlijken zee- en landhandel; is voorzien van scheepswerven, suiker-raffinaderijen, zijde-falmckcn, leerlooijciijen enz. Ook is hier de zetel dor koninklijke haring-visschcrij, en neemt men tevens deel aan de Groenlaudschc walvisehvangst. Het dorp Ottensen, waar de beroemde Klopstock rust, ligt aan de poorten van Altona. ALTORF is een groot Zwitserseh vlek, de hoofdplaats van het kanton Uri, en aan alle zijden door bergen en scboone huizen omgeven; het heeft niet meer dan 2000 inwoners, bezit het tuighuis van het kanton, alsmede de plaats, waar Gessier den paal met den hoed liet oprigten; eenen toren en dc bron van Willem Teil. In 1799 brandde het geheele vlek, op 6 huizen na af, doch werd fraai herbouwd. ALTOHFER, (amirkcht) of Altdorfer, schilder, graveur en stcmpcl-snijder, geboren te Altorf in Zwitserland (quot;volgens anderen in Beijeren) omstreeks 1488 en overleden in 1538 te Regens-burg. Men gelooft dat hij een leerling van Albert Durer was. Te Regensburg worden eenigc schilderijen van hen bewaard, die zijnen meester waardig zijn en te Munchcn ziet men zijne overwinning van Alexander op Darius, dat voor zijn beste werk gehouden wordt. Zijne koperplaten zijn niet zoo schoon als die van Durer, doch zijne houtsneden zijn bijna even meesterlijk bewerkt als die van Holbein. De Fransehen noemen hem den kleinen Albert en velen houden zijne prenten voor die van A. Durer, omdat hunne monogrammen veel overeenkomst hebben. Daar Altorfer niet dan kleine plaatjes uitgaf, wordt hij onder de kleine meesters gerekend; het getal der kopergravuren van zijne hand bedraagt 68. ALUIN. Met dezen naam duidt men in het dagelijksch leven een zoogenaamd dubbelzont aan, bestaande uit zwavelzure aluinaarde (quot;kleiaarde) en zwavelzure potasch (potasch-aluin) of zwavelzure ammoniak (ammoniak-aluin), dat in dc venverijen en vele andere bedrijven, als ook in de geneeskunde wordt gebruikt. In de scheikunde noemt men een aantal dubbelzouten aluinen , die denzelfden kristalvorm en overeenkomende zamenstelling met den gewonen aluin hebben. Zoo onderscheidt men soda-aluin, bestaande uit zwavelzure aluinaarde en zwavelzure soda; ijzer-aluin en chroinium-aluin, dubbelzouten van zwavelzuur ijzer-oxyde of zwavelzuur chrominm-oxydule met zwavelzure potasch of zwavelzure ammoniak. De zoogenaamde ijzer-aluinen bevatten derhalve, in de plaats van aluinaarde, ijzer-oxyde. De aanwending van den aluin in vele bedrijven berust bijna uitsluitend op zijn gehalte aan aluinaarde, zoodat de zwavelzure potasch of ammoniak als overbodige bestanddcelen kunnen worden beschouwd, die echter voor de zuivering van het aluinaarde-zont een wezenlijk vereisehte zijn. In de natuur komt aluin geheel gevormd voor in vulkanische streken als een witte aanslag op den bodem, ontstaan door de werking van zwavelzure dampen op aluinaarde en potasch bevattende lava's en trachieten; zoo b. v. in het zuiden van Frankrijk in Auvergne, op Sicilië, maar voornamelijk in de omstreken van Napels, bij do grot dl Alumc en op dc Solfataren. Daar wordt het natuurlijk zout verzameld, in water opgelost en dc oplossing door bezinking helder gemaakt; dc heldere vloeistof levert dan eenen onzuivcren aluin, die men door herhaald oplossen en kristalliseren zuivert; bij deze bewerking maakt men gebruik van de vulkanische warmte van den grond, waarin looden ketels geplaatst worden. De natuurlijke aluin is slechts een klein gedeelte van den in Europa voor het fabrijkwezen benoodigde, terwijl er veel meer uit de zoogenaamde nluinfels wordt bereid, een erts van vulkanischon oorsprong waarvan hot hoofdbestanddeel aluin-steen is. Deze erts komt hoofdzakelijk voor te Tolfa bij Civita-Veccliia in den Kerkdijken Staat, in geringe hoeveelheid ook aan den Mont d'or in Frankrijk en op do Gneksehe eilanden Milo en Nipoglio. Tc Tolfa wordt hij geroost of gebrand, daarna in gemetselde stccnen bakken, onder veelvuldige bcgiethig met I. |
water, zoolang aan den dampkring blootgesteld (quot;gewoonlijk 3 tot 4 maanden), tot dat hij tot cenc wcekc, naar aluin smakende slib is overgegaan, die dan met water wordt uitgeloogd om vorder uit de oplossing aluin te hereiden; deze aluin komt voornamelijk onder de benaming van Romeinscho of Roomsche aluin in den handel voor. Vroeger word alle aluin voor het Europeschc verbruik uit aluinstcen en wel in Roecu (het tegenwoordige Edessa), in Sijrie, afgescheiden (van daarbij de Ouden do benaming aluinen de rocca of roccae, die later door de Frausehen oneigenlijk veranderd werd in alun de roehe) en over de Levant in den handel gebragt. De bereiding van aluin werd sedert do XIII'1quot; eeuw meer algemeen; te dien tijdo bestond oene aluinziederij in dc nabijheid van Smirna, die door Italianen werd bestuurd. Omtrent het midden der XVJ|; eeuw werden op hot eiland Ischia door Bartholomaeus Perdix en te Tolfa door Johannes de Gastro nluinfabrieken opge-rigt. liasilius Valentinus spreekt reeds van aluinwaters, die in vele streken van Duitschlnnd voorkwamen, terwijl het duidelijk blijkt dat daar in dc XVIJ» eeuw aluin werd vervaardigt, waarvan men in Engeland eerst in hot begin dor XVII1'0 eeuw gewag vindt gemaakt. En inderdaad zijn die landen veel minder gunstig door de natuur bedeeld voor aluinbereiding, want hunne daartoe gebezigde grondstoffen bevatten slechts aluinaarde en zwavel, zoodat het scheikundige proces, dat in andere vulkanische streken door de natuur zelve wordt bewerkstelligd, daar geheel fabriekmatig moet plaats hebben, terwijl daarenboven het nog ontbrekende alkali uit andere bronnen moet worden aangevoerd. Tot deze kunstmatige bereiding van aluin bezigt men twee verschillende aluin-ertsen (aluin-lei en aluinaarde), die na de drie volgende bewerkingen eerst aluin opleveren : bereiding van zwavelzure aluinaarde; bijvoeging van een (zwavelzuur) alkali bij de vorkregen, bekoelde oplossing daarvan, waardoor moeijelijk oplosbare aluin, het zoogenaamde aluinineel, nederslaat en van dc overige zouten wordt afgescheiden; eindelijk zuiveren van het alnlnmeel door herhaald oplossen en kristalliseren. De opbrengst bij deze aluinbereiding is zeer ongelijk, zoo b. v. in Valmuuster 2,3»/», in Luik 2 quot;A,, in vele andere streken slechts 1 of 0,5 »/„ van den gebezigden aluin-erts. Door Alban en Ohaptal werd in don laatsten tijd cenc bereidingswijze gevolgd om aluin te verkrijgen uit klei. Hiertoe wordt gebrande klei (bestaande uit kiezelzure aluinaarde en kiczelzuur) die slechts weinig kalk- en ijzerverbindingen mag bevatten, gedurende geruimen tijd aan de inwerking van zwavelzuur onderworpen; de daardoor gevormde zwavelzure aluinaarde wordt, door uitloogen met water, nederslaan met een zwavelzuur alkali en zuivering door kristalliseren tot aluin veranderd. De aluin kristalliseert tot kleurlooze, heldere, als glas glinsterende octaëders, die reukloos zijn, een zoetuchtigcn, zameutrek-keiulen smaak hebben en aan den dampkring blootgesteld, slechts weinig neiging toouen om tovenveêren; door verhitting smelt hij, verliest zijn kristalwater en zwelt tot eene witte, porcuse, losse massa op, die geheel inwater oplosbaar is; deze massa noemt men gebranden aluin. Als men den potaseh-nliiin tot glocljens toe verhit, dan wordt dc zwavelzure aluinaarde ontbonden, waarbij het zwavelzuur ontwijkt; bij gloeljlng van den ammoniak-aluin daarentegen ontwijken al het zwavelzuur en dc ammoniak, zoodat er alleen aluinaarde overblijft. De aluin toont eene sterke zure reactie, is bij den gewonen warmtegraad in 16deelen wateroplosbaar , terwijl kokend water meer dan zijn gelijk gewlgt opneemt: in wijngeest is hij onoplosbaar. Gewoonlijk is do aluin, behalve dc Roomsche, meer of minder onzuiver door een klein gehalte aan ijzerverbindingen, hetgeen in do vcnverij zeer nadeelig is voor de lichte , fijnere kleuren, die daardoor vuil of roestig worden. Deze onzuiverheid wordt gemakkelijk aangetoond, door bij eene aluin-oplossing een weinig geel bloedloogzout te voegen, wnnrdoor weldra eene blaauwc kleuring, door vorming van ber-lijnsch blaattw, ontstaat. Aangezien de zwavelzure aluinaarde het werkzame bestanddeel voor vele bedrijven in den aluin uitmaakt, zoo heeft men in den laatsten tijd, onder den naam van aluin, ecu nieuw product iu den handel gebragt, dat uit dikke, vierkante, witte, slechts weinig doorschijnende platen bestaat, die geheel oplosbaar zijn in water, geen kristalvorm, manr in hooge mate den smaak van aluin bezitten. Deze zoogenaamde aluin is geheel 18 |
138
|
vrij vnn ijzer, hostaal uit nluinnardc, zwavolzuuv, water cu slechts 1,5 'ia zwavelzure potasch; hij levert derhalve voor de verworlj veel voordcel op; het gemis echter aan kristalvorm is tevens een gemis als uiterlijk kentcckou van zuiverheid. In den handel ia cverigens nog do zoogenaamde pluimaluin hokoud, die door vrijwillige ontleding der aluin-ertsen, daar waar zij met den dampkring in aanraking zijn, in den vorm van fijne kristalnaalden ontstaat en, behalve zuivere aluin, nog zwavelzure aluinaarde, ijzer- en andere verbindingen bevat. Ue benaming aluin is afkomstig van alumon, dat zijnen naamsoorsprong heeft of van «/.,«*7 (zoutigheid), of van a lumine, hetgeen, volgens Isidorus Ilispalicnsis, op zijne eigenschap van kleuren helder te maken doelt; hij zegt; aluinen oocatur a lumine, quod lumen coloribus praeslat tingendis. (Verg. Nederl. Banddsmayazijn; Amsterdam, 1843; Histoire de la chimie, par Dr. F.llocfer; Paris, 1843; Lehrb. d. c/iem. Technologie, von I)r. F. Knapp, 5c Lief., 1845; Geschichte (l. Chemie «0« Dr. 11. Kopp. 1847.) ALUINAARDE (Klei-aarde.) Deze stof is een dor algo-mconste bestanddoelcn van den aardbol en het hoofdbestanddeel van den aluin, naar wolken zij hare benaming verkreeg. Zij komt soms zuiver, gekristalliseerd en ongekleurd in de natuur voor cn is als zoodanig in do mineralogie bekend onder don naam van korund; minder zuiver en gekleurd vormt zij twee edelgesteenten, do robijn en saphier. Overigens treft men haar aan in verbinding met kiezclzuur en potasch in de graniet, feldspaath en glimmer, met andore zuren in talrijke dolfsiofien. Het natuurlijk voorkomende mineraal, de zoogenaanule aluinaarde, moetmen wel van de oigonlijko aluinaarde onderscheiden, want hot is een mengsel van verschillende delfstoffen , meteen grooter of kleiner aluingehalte. Men kan de aluinaarde kunstmatig vorkrijgen door eene oplossing van ijzervryen aluin zoolang mot koolzure potaseb-oplos-sing te vormengen , als er nog een noderslag ontstaat, dezen in chloor-watorstofzuur op te lossen, de verkregen heldere oplossing met koolzure ammoniak neder te slaan on don ontstanon, mot water goed uitgowassehen noderslag te glooijen. Aldus bereide aluinaarde is wit, los , poedervormig 011 ligt; zij heeft noch reuk noch smaak, maar kleeft aan do tong en werkt daarbij eenigzins zamentrekkend. Bij sterke verhitting smelt zij tot eeno heldere, klourlooze parel, die bij bekoeling neiging tot kristalvorming toont. In water is zij geheel onoplosbaar, ofschoon zij groote geneigdheid heeft zich daarmede te vereen igen, zoodat zij in den gedroogdon toestand zelfs tot 15quot;/0 water uit den voehtigen dampkring aantrekt. Op deze eigenschap om water op to nemen, berust haar weldadige invloed in do akkoraardo, die door hare aanwezigheid meer voor uitdrooging beveiligd cn alzoo voor don plantengroei geschikter wordt. De watervrije aluinaarde is in zuren, zelfs in met water verdunde, moeijelijk oplosbaar; door bijtende potasch en soda daarentegen wordt zij gemakkelijk opgelost ; hare scheikundige zamenstelling is 53,30/0 aluminium en 40,quot;quot;/o zuurstof-, hot eerstgenoemde bestanddeel is een metaal, dat door Woliler het eerst werd afgescheiden, op eene wijze die aanleiding gaf tot de afzondering der metalen uit de overige aarden, liet aluminium is slechts als een graauw, door polijsten metaalglans aannemend poeder bekend, dat in den dampkring, tot gloeijens toe verhit, mot sterke lichtsontwikkcling tot aluinaarde verbrandt. De met water verbonden aluinaarde, het hydraat, is in voehtigen toestand wit, wordt echter door droogon doorschijnend en somtijds geelachtig, hetgeen aan toevallige aanwezigheid van bewerktuigde stoffen moot worden toegeschreven, met welke het aluinaarde-hydraat zich gaarne verbindt. Deze neiging om zich met bewerktuigde stoffen te verbinden, is zoo groot, dat, als men het mot eene oplossing van plantenkleuron vermengt, hot zich mot dc kleurstof vereonigt 011 haar uit do vloeistof nederslaat; van deze eigenschap maakt men gebruik bij de bereiding van de zoogenaanule lakverwen. Tot opsporing van aluinaarde of hare verbindingen, kan men drie van hare hoedanigheden aanwenden , namelijk: hare oplosbaarheid in bijtende potasch, hare eigenschap om met potasch en zwavelzuur aluin te vormen , dio gekristalliseerd zijnde aan zijnon vorm cn oigendommelijkon smaak herkenbaar is en eindelijk dat zij. met salpeterzuur kobalt-oxyde bevochtigd en gegloeid , eeno fraai blaauwgokleurde massa vormt. |
Do aluinaarde en hare zoute;i worden menigvuldig in de verworlj aangewend, om hare eigenschap van zich met kleurstoffen te vereenigen. De verbindingen der aluinaarde met kiozelzuur zijn bet hoofdbestanddeel van porselein en aardewerk , om kort te gaan, voor alle voorwerpen, waarvan klei of leem don grondslag uitmaken. (Verg. Lehrb. d. Chemie von I. I. Berzolius. 5ü Aüfl. 3 I5d. 1844; liet scheikundig onderzoek met de blaaspijp door J. F.PIattnor, uit hot Hoogduitsch vertaald door 1'. J. Kipp. 1850). ALUMINIUM. (Zie Aluinaarde.') ALVA (Fkiidinand Ai.vakkz van Toledo, Hertog van) werd in 1508 uit een der aanzienlijkste geslachten van Spanje geboren. Zijn onderwijs en zijne opvoeding, wat betreft de krygs- en staatkundige wetenschappen, ontving hij van zijn grootvaderFrederik van Toledo. Als jongeling onderscheidde hij zich het eerst in den gedonkwaardigen slag van Pavia tegen Frans I (1525). Aanvankelijk koesterde men echter geringe denkbeelden van zijne krijgskundige talenten; eene dwaling waarin zelfs Karei V verkeerde. Dit boleedigde zijne natuurlijke hooghartigheid. Hij verrigtte thans daden, die do onloochenbare konmorken droegen van zijn moed en krijgsbeleid. In 1547 won hij den slag bij Mühlberg aan ilo Elbe, togen den Keurvorst van Saksen cn de aanvoerders der Protestanten in Duitschland, waarbij de Keurvorst gevangen genomen werd, en , op uitspraak van den krijgsraad, waarvan hij voorzitter was, ter dood veroordeeld. In 1555 was hij aan het hoofd der legers die togen de Franschen in Italic en tegen Paus Paul IV, hun bondgenoot, werden gezonden. Ook hier ondor-seheidile hij zich en behaalde verscheidene overwinningen. Toen Karei V zijn gezag aan Philips II overdroeg, had Alva door krijgs- en staatsmans-talenten reeds zoo grooton invloed aan het hof verkregen, dat men hom niet moer ontberen koude. Hij kwam thans aan het Fransehe hof, waar hij met Elisabeth , dochter van Hendrik II, die eerst als gade voor oen Spaansehon kroonprins , Don Carlos , bestemd was, in don echt trad. Omstreeks dezen tijd waren do onlusten in de Nederlanden uitgebroken en Alva mag als getrouw Catholiek cn vriend zijns konings, veel tot de besluiten hebben bijgedragen, om die onlusten met gewold van wapenen te bedwingen. Aan bet hoofd van oen talrijk leger en met bijna onbeperkte volmagten voorzien, kwam Alva in deZuidolijkeNederlandon, den 22sten Augustus 1567, te Brussel aan. Onzo vadorlansche gosohied-rollen maken ons bekend met de vroesselijke middelen, door hem rot demping van den opstand aangewend; met zijn Bloedraad, aan welks hoofd hij zich met zijnen vertrouweling Jnan dc Vargas bevond , en die zoovele cilclcn deed sneven , zoovele onschuldigen omkomen, zooveel duizenden hot land ontwijken. Toen oehtor I il deze gruwelen ontoereikend bloken en or gostrodon moest I worden,, betoonde Alva zijn vroeger krijgsbeleid. Hij sloeg don |
130
|
Gnuif Adolf van Nassau in do vlakte van Jommingon, 15G8, on behaaldo op hem oene volkomeno overwinning. Ook tegen Willem van Oranje , die aan hot hoofd eens legers uit Duitschland opdaagde, voorde hij met moorderheid, ofschoon mot afwisselend geluk den krijg. Zijne krijgsbenden drongen tot in Holland door; maar do onvörwinnelijko moed en geestdrift dor bevolking, de verliezen die do Spaansehe inagt op zee door do Geuzen , en ook in don slag op de Zuiderzee onderging; do dikwerf geringe bekwaamheid zijner ondergeschikten, moesten hem ton laatste aan zijn ondernomen doen wanhopen en hem de overtuiging opdringen dat, waar oen volk vrij wil zijn, geene legormagt het bedwingen kan. Alva vroeg den koning om zijn ontslag, maakte in 1573oene amnestie bekend, droog het bevel dos legers aan Louis de Keque-sens over, en verliet het door hom zoo gruwelijk geteisterde land. De minder gelukkige uitkomst zijner ondorneming had hom echter geenszins het vertrouwen zijns achtordochtigen meesters doen verliezen. Hij word aan het hoofd eens legers gesteld, waarmede hij in weinig tijds Portugal onderwierp 0581). Ook hier, oven als elders, roofde hij schatten voor zijn' koning; gaf hij toe aan den moedwil en roofzucht zijner krijgsbenden; aan zijne eigene bloeddorst en wreedheid. lleods het volgende jaar echter, 12 November 1582, stierf hij te Lissabon , in vier en zovontigjarigen ouderdom. Alva vertoont zich in do geschiedenis als oen man der verschrikking. Krijgsmoed en veldheerstalenten veroonigde hij met diepe staatkunde, grooto getrouwheid aan zijn hoor en moester, en dweepzieke gehechtheid aan het geloof zijner vaderen. Wanrdig dienaar echter van een FilipsII, was hij als doze een gewetenloos dwingeland, aebtordoehtig , wraakzuchtig , die geen regt of men-scholijkheid kende, en wiens nagedachtenis door het bloed van duizonde onschuldige slagtofl'ers bezoedeld wordt. W. K. 15. ALVENSLEI3EN, (Luuwio von) als schrijver onder den naam van Gustaaf Sellon bekend, werd den aJ01' Mei 1800 te Berlijn geboren, wijdde zich den krijgsmansstand, en diende de koningen van Hanover on Pruissen. Reeds vroeg nam hij uit neiging voor de fraaije wetenschappen zijn afscheid, zette zich als privaat geleerde to Leipzig neder, werd redacteur van verschillende journalen o. a. van Hehc en de Allyemeine. Theatar Chronik, In 1833 verliet hij deze stad en werd hij directeur van het tooncol te Meinungen, doch bleef in deze betrekking niet lang werkzaam. Alvensloben heeft veel en goed vertaald, gelijk eenige romans van H. Smith, Washington Irving's Verovering van Granada, do Memoires der Hertogin van Abrantes enz. Zijn eigen werk onderscheidt zich door diepte, phantasie en oorspronkelijkheid, die men vooral in kleine verhalen die hij hot liefst vervaardigde, opmerkt. Hij schreef: Die Zwillinysburgen, der Weibesfeind nnd der Bühnendief; Leipzig, 1826 ; Das Familieiwermachtnisz; Leipz.. 1826; Hondlichter und Gasbeleuchtungen von Herloszsolm, Sellon und Schafor; Leipz., 1828; Mozaiksammluny von Krzlt;ihlun(jen\ Gora, 1828; Erzdhlunrjcn; Halberstadt, 1S30', Die Gülererösc/iafl, und andere Erzahlunyen-, Leipz., 1830; Der Prophet im Narrenhause zu Domitz Ilmenati 1831. Winterstunden; Leipz., 1832 ■, Novellen und Erzdhlungen; Nurnberg, 1832. Der/Jiyenkaiser; 'Mahzan, 1833. enz. ALVLEESCHKLIER. Eender ingewanden in den buik. Het is oeno klier van 7—8 duim lengte, die achter de maag is gelogen, zoodat deze er als op rust. De oude ontlecdkundigen noemden haar daarom hot kussen der maag , pulvinar ventriculi. Er wordt in deze klier een eigenaardig vooht afgoschoiden, dat met het speeksel overeenkomt; van daar de Duitsehe naam „Bauehspoi-cheldrüse.quot; Dit vocht wordt door oeno buis, naar den eersten vinder de buis van Wirsung (Ductus Wirsunyiantis) genoemd, in den twaalfvingorigen darm uitgestort. Het schijnt dat dit vocht dient om de vertering van het vet en do assimilatie daarvan te bevorderen. Deze klier wordt zeldzaam oorspronkelijk door ziekte getroffen, maar de ontaardingen van naburige doelen strekken zich dikwijls tot de alvleoschklier uit. Hare ziekten zijn moeijelijk te herkennen. Dr. Cliisson heeft er een afzonderlijk werk over gegeven. Die Kremhheiten der Bauchspeieheldrüse; Cöln, 1842. |
ALXINGER (joiiann. «ai'Iist von) werd den 24»i'!quot;Jan. 1775 te AVeenen geboren, ontving eeno voortreffelijke opvoeding, en had ook den beroemden penningkundige Eoktol tot leermeester. Hij studeerde vervolgens te Weenen in de regten, werd tot doctor juris gepromoveerd en K.K. Hof-agent. In 1794 aanvaardde hij de betrekking van secretaris van het Hof-theater en overleed 1 Mei 1797, diep betreurd door zijn vrienden. Alxinger word in zijn lijd voor den eersten dichter van Weenen gehouden. Hij was een navolger van Wieland, en had met zijn vlijt, zijne kennis, en zijn karakter hom gelijk kunnen worden, indien deze alleen dongrooten dichter vormden. Het ontbrak hom aan eigen vinding en diepte; hij was arm aan oorspronkelijke gedachten, en de fraaije vormen waarin hij die van anderen kleedde en zijne heerschappij over de taal , konde zijne gedichten niet aan do vergetelheid ontrukken. AMADIS, AMID AS, AMADAS. Held oenor oude Eransche sago, die in oen ridderroman verwerkt is, waarvan in de meeste Europesehe talen overzettingen bestaan welke men vermeld vindt bij David Clement, Diction, curieuse, historiq. et critiq. T. I. p. 238 , 248. Op Cat. der Maatsch. van Ned. Letlerh. komt eene Eransehe overzetting (uit het Spaansch) en eene Noderl. van eenige boeken van dien roman voor. Zie d. i. bl. 320. d. II. bi. 288. In de XVIJC en XVIIdeeeuw was doze roman zeer algemeen, ook in ons Vaderland. Bredero gewaagt in zijn Moortje: van Fortunatusbeursse, van JJlance-fleur, van Amadis van Gamvauwelen (de Gaule) verg. Mone, Ueber-sicht der Niederl. Volks-literalur, S. 76, 77. AMA1C. Deonseh eilandje, tegenover Kopenhagen, waarvan zelfs oen doel (Christiaanshaven) op hetzelve ligt, terwijl de stad op 3 plaatsen door bruggen met hot kleine eiland gemeenschap hoeft. Het is ongeveer 1 vierkante mijl groot en werd door de vlijt der Nederlanders (eigenlijk alleen Waterlanders uit Noord-Holland), welke Christiaan II tot genoegen van zijne gemalin, eene zuster van Karei V, derwaarts lokte, tot eenen bijna onafgebroken moestuin aangelegd. De afstammelingen van deze lieden zijn, immers voor een groot doel, aan de Nederlandsehe zoden, taal en gewoonten getrouw gebleven. Zij weiden hun vee des zomers op het eiland Saltholm, en voorzien Kopenhagen van zuivel en moesvruchten. Op dit eiland, dat 9 dorpen telt, wonen ook eenige Denen, bijzonder in het vlek Dragöe, alwaar zij oeno porseleinfabrijk hebben; de Amakkors staan bekend als goede loodsen. AMALEKIT15N. Een Edomitische volksstam, afstammende van Amalek, den kleinzoon vati Esau, en tusschen Egypte, den Sinaï en liet land der Philistijnen wonende. Zij leefden in voortdurende vijandschap met de kinderen Israels, worden door Saul on David onderworpen en ten tijde van Hiskia uitgerooid. De titel hunner vorsten was Agag. AMALFI. Eene oude stad in het koninkrijk Napcis, aan de golf van Salerno, slechts 5 uren gaans van die stad verwijderd. Amalli is tegenwoordig onbeduidend en heeft slechts eene bevolking van 1000 zielen. In het jaar 1136 werd de stad ingenomen door de troepen van keizer Lotharlus II, die ten behoeve van Paus Innoceiitius II, tegen den graaf van Sicilië oorlog voerde. Bij die gelegenheid werd een volkomen exemplaar der Pandocton van Justinianus hervonden. Do keizer gaf hetzelve aan zijne bond-genooton, do Pizaners, ten geschenke, die hot naarPiza voerden. In 1446 bij de inneming dier stad door de Elorentijnon, kwam het in handen dezer laatsten. Van daar den naam van Pizaanseho of Elorciitijnsche Pandecten. Omstreeks 1300 werd bier, door zekeren Elavio Gioja liet compas (zie aldaar) uitgevonden. Masaniello (zie aldaar) was te Amalfi geboren. AMALGAMA noemt men do verbinding van kwikzilver met eenig ander metaal. Vele metalen kunnen zich hetzij onmiddellijk, hetzij middellijk met het kwikzilver verbinden, terwijl van eenige de vatbaarheid daarvoor nog niet is onderzocht. Deze verbindingen hebben altijd de uiterlijke kenmerken van metaal. Menigmaal zijn de amalgama's geen ware schoikundige verbindingen, maar óf oplossingen daarvan in een overvloed van kwikzilver, óf slechts mengsels. Het blijkt dat hot soms mengsels zijn, als men het vloeibare amalgama in zeemleder of digt linnen perst, waarbij dan liet kwikzilver wordt afgescheiden, terwijl de vaste verbinding in het leder of linnen torugblijft en liet kwilzilver slechts sporen van het andere metaal bevat; dit heeft onder anderen plaats bij de amalgama's van het goud en zilver, waarop dan ook hunne zuiveringswijze door amaigamatie berust. Andere amalgama's daarentegen kunnen als ware oplossingen beschouwd worden van de kwikzilververbinding in een overvloed van dat vloeibare metaal, zoodat do korrelige hoedanigheid, welke zij soms na eenigeti tijd verkrijgen, schijnt te moeten worden toegeschreven aan het kristalliseren van eene vaste kwikzilvorvorbinding uit hare oplossing. |
AM A
140
|
Uc vcrocniging van liet kwikzilver met andere metalen kan óf door onmidileliijke aanraking, vooral bij oenen sleclits weinig verhoogden warmtegraad, plaats hebben, óf door oen amalgama van potassium, sodium of zink te overgieten met eene onzijdige oplossing van het metaal, dat men wil amalgameren. Antimonium, bismuth, lood, zink, tin, zilver eu goud worden zeer gemakkelijk gcamalgnmeerd. Do voreoniging van sommige metalen met kwikzilver is zoo sterk, dat zij zelfs bij gloeihitte niet worden gescheiden; andere vormen regelmatige kristallen. Geen der amalgama's is smeedbaar, maar vele zijn zelfs broos; in het algemeen zijn zij gemakkelijk smeltbaar en blijven na de bekoeling gedurende cenigen tijd week. Het amalgama van zilver en gond wordt tot verzilvering en vergulding gebezigd ; tin-amalgama dient tot vervaardiging van spiegels en bestrijking der kussens van oleetrisoor-machines. Ofschoon de gemakkelijke voroeniging van kwikzilver mot andere metalen reeds ten tijde van Plinius bekend was, wordt het woord amalgama eerst in de XlIId0 eeuw in de geschriften van Thomas van Aquino lUingetrofVen , terwijl het óf uit ct/iu(tczamcu) cnyu/'fir (verbinden) gevormd is , óf door verdraaiing van laClMyaa ontstond, daar toch Libavius zegt; amahjama corrupturn voca-huhnu esse ex Gvaeco /lUAay/K/., non dubitant. (Verg. voor dit artikel en amalgamatie; llandwörlerb. d. reiuenu. anyew. Chemie von Dr. Liebig, I)r. Poggendorff u. Dr. Wiililer; 1842. Historie dc la r/iimie jiuv Dr. F.Hoofer, 1843; Lehrh. d. Chemie von I I. Uerzelius, Squot; Aufl. 2 Bd., 1844; Geschichte derChemie von Dr. II. Kopp, 1847). AMALGAMATIE. In hot algemeen duidt men mot dit woord de bewerking aan, waardoor do voreoniging van kwikzilver met eonig metaal verkregen wordt, maar moor in het bijzonder bezigt men dit woord, als die bewerking ton doel heeft om doormiddel van kwikzilver een metaal nit oone verbinding of mengsel met andere af te zonderen, terwijl men hot daarenboven gewoonlijk gebruikt om de wijze van afscheiding van gond en zilver uit hunne ertsen, met behulp van kwikzilver, aan te duiden. Deze bewerking is dan vooral zoor gemakkelijk, als de ertsen het goud en zilver reeds in den metaalstaat bevatten, zoodat men haar dan mot eono eenvoudige uitlooging of uittrekking kan vergelijking. Zoo eenvoudig als deze amalgamatie is, oven zoo zamengestekl is zij, als men ten doel heeft om het zilver uit die ertsen af te scheiden, waarin het als ccne zwavelverbinding aanwezig is. Deze zamon-gestoldo bewerking, waardoor het moeste in den handel voorkomende zilver wordt afgescheiden, kan volgons twee versehillendo methoden plaats hebben, waarvan de eene do Amerioaansche, dc andere de Europosoho amalgamatic heet, In beide wordt het zwavelzilver eerst tot chloorzilvcr, en dit door kwikzilver tot zilver-amalgama veranderd, doch de middelen daartoe gebezigd, zijn zeer verschillend. De Aincric.aansehe amalgamatie werd in 1557 door conen Spanjaard, Batholomeo do Medina, in Mexico in praotijk gobragt cn ruim twee eeuwen later, onder belangrijke verbeteringen, algemeen in Europa ingevoerd en de Europesche genoemd. Eono uitvoerige beschrijving der laatste vindt men in; Die Jinropciische Si'.beranwUiamalion der Sübererze uml silberhal-ligen Ilültenproducte, von K. A. Wincklor; Freiberg, 1833. AMALIA, (Anna) weduwe van den hertog van Sakscn-Wci-mar, verdient eene uitstekende plaats onder de vorstinnen van Duitschland. Zij was eono dochter van Karei. Hertog van Bruns-wijk-Wolfonbuttel en don 24»IC|1 Oct. 1739 geboren. Zij verleende aan haar hof don geleerden die ondersteuning, welke deze vergeefs lgt;ij magtiger vorsten van het Duitsehe rijk verwachtten. Maar zij was niet alleen eene grootmoedige beschermster van schrijvers cn eeno verstandige beoordcelaarster hunner werken, maar wist ook na den doodbaars gemaals. Ernst August Constamijn, in 1758 voorgevallen, door een goed bestuur, dc verliezen weder te herstellen, door den zevenjarigen oorlog aan het hertogdom berokkend , aanzienlijke sommen, zonder bezwaar van hare onderdanen , te besparen en dc gevolgen van oenen hongersnood, die in 1773 Saksen drukte, door hare onvermoeide zorg af te wenden. Naanwolijks echter had zij in dozen dringenden nood voorzien , of zij vestigde hare aandacht op die voorwerpen, welke alleen het leven kunnen veraangenamen en ons tot onze ware bestemming opleiden. Zij maakte nieuwe inrigtingon voor de zedelijke vorming der natie, en verbeterde die welke voorhanden waren; benoemde Wieland tot opvoeder van haren zoon, en lokte mannen van de uitmuntendste talenten naar Weimar, als Horder, Götho, Wieland, naderhand Seckendorf, Knobel, Böttiger, Bode, Musaous en Schiller. Deze verdienstelijke mannen bleven bij haar, zelfs nadat zij in 1775 de regering in handen van haren zoon had overgegeven. Haar slot in Weimar, hare lusthuizen te Tieffurth en Efforts burg, waren steeds de verzamelplaatsen van geleerden cn reizigers van verdiensten. In 1788 deed zij, door Götho vergezeld, oone reis door Italië, welke haren smaak voor do kunsten nog vormoordordo. In Oct. 1806 werd zij door eene ziekte overvallen en stierf den April 1807. |
AMALTHEA. Zoo noemt mende geit, welke Jupiter ophot eiland Creta zoogde, toen zijne moeder hem, uit vrees voor Satnrnus, derwaarts gevoerd had. Van deze geit ontleent do hoorn van overvloed den naam van Cornu Amalthea!, welke Jupiter aan de dochter van Melissus, die Khoa had bijgestaan, gelijk men verhaalt, uit dankbaarheid schonk; haar tevens het voorrogt verleencnde om uit donzelvou alles te kunnen nemen, wat zij tot onderhoud noodig had. Ook wil men dat er oone nimf geweest zij, die Amalthea heette, gelijk ook de Sibyllo to Cumae dien naam voorde. AMAMA, (Sixtinus) hoogleeraar in de llebrccuwscho taal aan de hoogeschool te Franeker, was een zeer geleerd man. Hij zag in Friesland hot levenslicht en had Drusius tot leernioester. Leyden begeerde hem in plaats van Erpenius te bezitten , doch hij bleef met vermeerderde jaarwedde to Franeker. Ziju eerste workwasoone booordeeling der Lat. vertaling van de 5 boeken van Mozes, door het concilie van Tronte voor authentiek verklaard {Censura vul-galae Lalinae Edilionis Penlateuchi; Frane/cerae, 1020 4quot;), Hij zou dien arbeid vervolgd hebben, toen hij tot eeno andere taak geroepen werd, namelijk om de Nederduitseho vertaling der II. S. met hot oorspronkelijke en do naauwkourigsto overzottingen te vergelijken. Hij gaf verslag van zijn arbeid in zijne Bijbelsche conferentie , in welcke dc Nederlantscheoversettinglie des Bijbels aan de Uebreeusche waerhci/dt beproeft ende niet de beste ovcrseUimjhcnvcrgheleken wordt, waarover men het Supplement van Moreri vergelijke. Hierop verscheen zijne fiiW/a in het Nederdrfitsch; Hel O. Testament ovenjhe-set door P. Hackius, met verbeteninyhen en aanteekeuinyhen van S. Amama. liet N. Testament door Ilerm. Faukelitts (zie breeder bij Le Long, Boekzaal der Ntderl. llijhels bl. 7(H). Zijn Antihar-betrits liiblicus diende tot wederlegging van Marin us Mersennus , die zijn oordeel over de zes oorsto hoofdstukken van Genesis, in de Censura had aangevallen, Dozo Antibarbarus moest uit twoe doelen, elk van drie boekon bestaan; Amama gaf slechts hot eerste. Na zijn dood werd het herdrukt met bijvoeging zijnor Censura in Jezaïam en Jeremiam. Behalve de bovongomeldo schriften bestaat er van hom eono Hobreeuwscho grammatica en woordenboek, eene verhandeling De recta lectione limjuae sanclae, Franeker, 1C20 en 1627 cn onderscheidene aanteekeningen op verschillende plaatsen van het O, Verbond, opgenomen in de Biblia Critica.Hij stierf in December 1629, BehalvePaquet, on Glasius,lcze men na over hem Bayle i, v. Amygdnlus communis. AMANDELBOOM. {Amyydalns communis y l.) Ken tot dc natuurlijke fnmilic der Amygdalecn cn dc Icosandria Monogynia |
AM A
Ml
|
bohoorondo, in Barbaiije en Syric inheemsohe en in Zuid-Euiopa veel gekweekte boom, met laneetvormigc fijn-gezaagde bladen; alleenstaande, v(jór het versoliijnen dor bladen ontluikende, witte of roode, bijna zittende, klokvonnigo, vijf'deelige bloemen en eironde, platte, leerachtige, wollig behaarde, onregelmatig scheurende steenvruchten, met beenharde, gcslenfdo, cn door kleine openingen schijnbaar doorboorde pitten. De Candolle noemt 5 verschoidonhedon van Amygdalus eommunis aan, te weten; eene var. amara, dulcis, fragilis , macrocarpa en persicoi-des. Hiervan ontmoet men, ook in ons Vaderland, nu ea dan de oeno of andere, minder als kuituur- dan wel als sierplant, en in dit laatste geval dikwerf met dubbele bloemen. Deze ontluiken vroeg in het voorjaar en behooren onder de eerste getuigen der weder uit haar winterslaap gewekte natuur. De zaden van al deze variëteiten komen , mot of zonder dop, onderden naam van amandelen in den handel, wordende zij, naar hunnen smaak , weder in zoete en bittere verdeeld. Van beiden laten wij hieronder do scheikundige ontleding volgen Do bittere amandelen bevatten volgens Vogel (Gmelin , Handbuch der Chemie H. 12G8); Vlugge olie en blaauwzuur ? De zoete amandelen bevatten volgens Boullay (Gmelin, lland-buck der Chemie VI. 406); Azijnzuur en verlies ... 0.5 100.0 100.0 De vette olie, die in beiden wordt aangetroffen, is do zoete amandelolie, welke daaruit door eenvoudige uitporsiug gewonnen wordt. De vlugge olie (bittere-amandelolie) eu het blaauwzuur, welke men in de analyse der bittere amandelen vindt opgegeven, zijn daarin niet van nature aanwezig, doch worden eerst door de working der emulsine op eenc in die zaden vervatte kristalli-soerbare stof, de amygdaline, onder toevoeging van water geboren. Uit een en ander blijkt, dat de werking dor zoete en bittere amandelen op ons ligchaam nimmer dezelfde wezen kan. Inderdaad behooren dan ook de eerste tot de zeer voedzame, doch wegens haar groot gehalte aan vette olie, moeijelijk verteerbare, stoffen; de laatste daarentegen tot dezulke, welke de spijsver-tcringswerktuigen niet onaangerand laten, en, in grootero hoeveelheden genuttigd, allergevaarlijkste vergiftigingsverschijnselen kunnen doen ontstaan. Van daar dan ook dat de zoete amandelen zoor dikwijls cn wel na alvorens geschild te zijn, om den onaangenamen smaak cn de prikkelende werking der zaad-huid te vermijden, tot huishoudelijk gebruik worden aangewend, terwijl zulks van de laatste niet geldt, die hoogstens als specerij in aanmerking komen. lu de geneeskunde worden de zoete amandelen, als zoodanig, evenmin als de bittere voorgeschreven; evenwel bereidt men van de eersten, onder toevoeging van water cn suiker, eene melk (amandelmelk) die als verzachtende drank, bij ligtc ontstekingachtige toestanden der keel, slik- of spijsverteringswerktuigen, zeer goede diensten bewijst. Niet zelden worden onder de zoete amandelen, in deze gevallen, ter verbetering van den smaak, een of twee bittere mede fijngestooten. De zoctc-amandel-olio kan eveneens tot het bereiden oener zoodanige melk, nogtans onder toevoeging van eene zekere hoeveelheid Arabische gom, dienen. Buitendien wordt zij dikwijls als zacht laxeermiddel bij kinderen, verder bij een geprikkelden toestand van het slijmvlies der maag cn van hot darmkanaal, bij vergiftigingen mot metaalverbindingen, scherpe stoffen enz., met goed gevolg gebruikt. De bittere amandelolie en het bittere amandel-water (door distillatie der olie met water verkregen) werken beiden verdoovend en zijn dien ten gevolge nu ecus tegen maagpijn, kinkhoest, tussehenpoozende koortsen, dan weder tegen aangezigtspijn cn andere zenuw-aandoeningen geprezen geworden. Tegenwoordig treft men zeer vele parfumcricn aan , waarin de eenc of andere bereiding der bittere amandelen eene hoofdrol speelt. |
Do beste amandelen worden uit Italië aangevoerd. U. AMANDELEN. (Tonstl/ae.) Meu ziet de zoogenaamde amandelen aan weerszijde van de kool, wanneer de mond wordt g'C-opend. Zij liggen tussehen de bogen van het gehemelte cn worden doorliet slijmvlies van don mond bekleed. Zij bestaan, even als de huig, uit celweefsel, waarin zich eene menigte slijmklicrtjos bevindt. In deze organen heerseht bij onderscheidene voorworpen eenc groote verscheidenheid. Bij sommige mensehen zijn zij, zelfs bij een wijd gcopenden mond, naauwclljks zigtbaar; bij andere zoo ontwikkeld, dat zij de keelholte vernaauwon. Vooral bij dezen vorm worden zij ligt door ziekelijke aandoeningen getroffen en zwellen dikwijls zoo sterk op, dat het slikken cn spreken naau-welijks mogelijk blijft. Deze aandoening keert bij hen, dio er eenmaal aan geleden hebben, zeer ligt terug en laat ook wol eene verharding of vergrooting der amandelen na, die vele bezwaren voor den lijder na zich kan slepen. Vrij algemeen werd in dergelijke omstandigheden do uitsnijding dor amandelen nangcraden en vonigt, die bij ons evenwol zeldzaam gedaan is. Men begint hiervan met rogt terug te komen. Een voornaam Engelsch chirurgijn , die vroeger een groot voorstander van deze operatie was en er opzettelijk overgeschreven bad, beeft onlangs de nadoelen er van aangetoond en zijne vroegere meening openlijk herroepen. AMANUENSIS. Eenc Latijnsche benaming, welke de Komei-non aan dien slaaf of bediende gaven , welke door zijnen heer tot schrijven en voorlezen gebruikt werd. Bij ons verstaat men er oenen schrijver, oenen secretaris enz. door. AMARANT. (Amarantus) Een tot do natuurlijke familie dor Amarantacoën en de Monoecia Pontandria behoorend plantengeslacht, waarvan de moeste soorten, niettegenstaande zij tussehen do keerkringen te huis bohooron , eeliter in onze tuinen , op warme plaatsen en bij eene goede behandeling, zeer goed voortkomen. Zij hebben enkelvoudige, veelal schoon gekleurde bladen en droog-vliozige, uiterst kleine, digt opeengehoopte, door go-klourdc schutblaadjes ondersteunde en tot hoofdjes, aron of zaamgetrokkene pluimen vereonigdo bloemen. Daar deze bloem-pluimen, die in de wandeling wol eens Kattestaarten goheeten worden, na afgeplukt te zijn, hare frissche, meest roodc kleur nog lang blijven behouden, dient de amarant don dichters wol eens tot beeld dor onsterfelijkheid. Onder de meest bekende tuinsoorton rangschikken wij Amarantus tricolor, L., hicolor Nocea, viridis, L., melancholicus, h., tristis, L., sanguineus, h., cruenlus, L., on caudatus, L., welke alle eenjarig zijn en moest in den nazomer bloeijen. In het wild, langs wegen, op bouwland enz., vindt men hier to lande Amarantus Dlitum, L. on si/lvestris, Desf. (Prod. Florae Batavae, 1850.) O. AMARICUS, ALMARICUS,ELEMKKIUS, AMAURY. Met deze ondorsehoidene namen wordt dezelfde, als wijsgeer merkwaardige man aangeduid. Hij is geboren omstreeks het einde van de XII'lquot; eeuw, in dc nabijheid der Fransche stad Chartros. Hij bezocht do scholen van Parijs en verhief zich daar zeer spoedig tot den rang van meester der vrije kunsten. Hij muntte vooral uit in dc dialectica (dc redekunst) waarop men in zijn tijd den hoogsten prijs stolde. Wat hem voor do geschiedenis der wijsgcerto merkwaardig maakte, was dat hij oen der eersten is geweest, die het Pantheïsme leerde; die althans zulke beginselen aannam, als tot het Pantheïsme moesten leiden. Deze luiden aldns: „Alles is een; alles is God; God is alles.quot; Hieruit wordt als wettig gevolg afgeleid dat Schepper cn schepsel hetzelfde zijn; en dat dc ideen der goddelijke wetenschap tevens Schepper cn geschapen zijn. Elders beweert hij, wat met hot bovongenoomde op betzelfde neêrkomt, dat hot einde van alles in God is. Hiermede hield hij vol, dat alle dingen in God terug moeten koeren, om daar onveranderlijk te blijven, cn oen eenig onveranderlijk wezen uit te maken. Men vraagt rc vergeefs van waar Amaury deze ho-ginselon, die zoo geheel strijdig zijn én met do wijageertc tot op zijn tijd, eu met de leer der Kerk, mag ontleend hebben. Want wat men dienaangaande vermoed heeft, is bij nader onderzoek altijd gebleken ongegrond te zijn. Zijne stellingen waren op ccne te zeer in het oog loopendo wijze in strijd met de regtzinnige leer der Kerk, dan dat zij geene tegenspraak zouden hebben opgewekt. PausInnocentins III veroordeelde die in 1204, cn tengevolge daarvan was Amaury genoodzaakt zich ineen klooster te begeven, waar hij reeds in 1205 stierf. Volgens ecu besluit van do Korkvcr- |
138
|
vrij van ijzer, bestaat uit aluinaarde, zwavelzuur, water en slechts 1,5 »/u zwavelzure potascli; hij levert derhalve voor de verwerij veel voordeel op; het gemis echter aan kristalvorm is tevens een gemis als uiterlijk kentecken van zuiverheid. In den handel is overigens nog de zoogenaamde pluimaluin hekeud, die door vrijwillige ontleding der aluin-ertsen, daar waar zij met don dampkring in aanraking zijn, in den vorm van fijne kristalnaalden ontstaat en, behalve zuivere aluin, nog zwavelzure aluinaarde, ijzer- en andere verbindingen bevat. De benaming aluin is afkomstig van alumon, dat zijnen naamsoorsprong heeft of van (zoutigheid), of vana lumine, hetgeen, volgens Isidoi'tis Ilispaliensis, op zijne eigenschap van kleuren helder te maken doelt; hij zegt; aluinen vacatur a lumine, quod lumen coloribus praestat tinr/endis. (Verg, Nederl. Handels mayazijn; Amsterdam, 1843 ; Hisloire de la chimin, par Dr. F. Hoefer; Paris, 1843; Lchrb. d. chem. Technolorjie, von Dr. F. Knapp, 5c Lief., 1845; Geschichte d. Chemie won Dr. H. Kopp. 1847.) ALUINAARDE {Klei-aarde.) Deze stof is een der algemeenste bestanddeelen van den aardbol en het hoofdbestanddeel van don aluin , naar welken zij hare benaming verkreeg. Zij komt soms zuiver, gekristalliseerd en ongekleurd in de natuur voor en is als zoodanig in de mineralogie bekend onder den naam van korund; minder zuiver en gekleurd vormt zij twee edelgesteenten, de robijn en saphier. Overigens treft men haar aan in verbinding met kiezelzuur en potasch in de graniet, feldspaath en glimmer, met andere znren in talrijke delfstoffen. Het natuurlijk voorkomende mineraal, de zoogenaamde aluinaarde, moetmen wel van do eigenlijke aluinaarde onderscheiden, want het is een mengsel van verschillende delfstoffen , met een grooter of kleiner aluingehalte. Men kan de aluinaarde kunstmatig verkrijgen door eene oplossing van ij/ervrijen aluin zoolang met koolzure potascb-oplos-sing te vermengen, als er nog een nederslag ontstaat, dezen in chloor-waterstofznur op te lossen, do verkregen heldere oplossing met koolzure ammoniak neder te slaan en den ontstallen, met water goed nitgewasschen nederslag te glocijen. Aldus bereide aluinaarde is wit, los , poedervormig en ligt; zij heeft noch reuk noch smaak, maar kleeft aan de tong en werkt daarbij eenigzins zamentrekkend. Bij sterke verhitting smelt zij tot eene heldere, kleurlooze parel, die bij bekoeling neiging tot kristalvorming toont. In water is zij geheel onoplosbaar, ofschoon zij grooto geneigdheid heeft zich daarmede te vereenigen, zoodat zij in den gedroogden toestand zelfs tot 150/0 water uit den vochtigen dampkring aantrekt. Op deze eigenschap om water op te nemen, berust haar weldadige invloed in de akkeraardc, die door hare aanwezigheid meer voor ultdrooging beveiligd en alzoo voor den plantengroei geschikter wordt. De watervrije aluinaarde is in zuren, zelfs in met water verdunde, moeijelijk oplosbaar; door bijtende potasch en soda daarentegen wordt zij gemakkelijk opgelost ; hare scheikundige zamcnstelling is 53,3°/0 aluminium en 4C,7n/o zuurstof-, het eerstgenoemde bestanddeel is een metaal, dat door Wohlcr het eerst werd afgescheiden , op eene wijze die aanleiding gaf tot de afzondering dor metalen uit do overige aarden, liet aluminium is slechts als een graauw, door polijsten metaal-glans aannemend poeder bekend, dat in den dampkring, tot gloeijens toe verhit, met sterke lichtsontwikkeling tot aluinaarde verbrandt. De met water verbonden aluinaarde, het hydraat, is in vochtigen toestand wit, wordt echter door droogen doorseliijnend en somtijds geelachtig, lietgcen aan toevallige aanwezigheid van bewerktuigde stoften moet worden toegeschreven , met welke het aluinaarde-hydraat zich gaarne verbindt. Deze neiging om zich met bewerktuigde stoffen te verbinden, i? zoo groot, dat, als men het met eene oplossing van plantcnklcurcn vermengt, het zich met de kleurstof voreenigt en haar uit de vloeistof nederslaat; van deze eigenschap maakt men gebruik bij de bereiding van de zoogenaamde lakverwen. Tot opsporing van aluinaarde of hare verbindingen, kan men drie van hare hoedanigheden aanwenden, namelijk: hare oplosbaarheid in bijtende potasch, hare eigenschap om met potasch en zwavelzuur aluin te vormen , die gekristalliseerd zijnde aan zijnen vorm en eigendonimelijken smaak herkenbaar is en eindelijk dat zij. met salpeterzuur kobalt-oxyde bevochtigd cn gegloeid , eene fraai blaatuvgekleurde massa vormt. |
De aluinaarde en hare zoute;i worden menigvuldig in do verwerij aangewend, om hare eigenschap van zich met kleurstoffen te vereenigen. De verbindingen der aluinaarde met kiezelzuur zijn het hoofdbestanddeel van porselein en aardewerk, om kort te gaan, voor alle voorwerpen, waarvan klei of leem den grondslag uitmaken. (Verg. Lehrb. d. Chemie von I. I. Berzelius. 5quot; Aüfl. 3 I!d. 1844; liet scheikundig onderzoek met de blaaspijp door J. F. Plattner, uit het Hoogduitsch vertaald door P. J. Kipp. 1850). ALUMINIUM, (Zie Aluinaarde.) ALV A (Fkkdinand Alvarez van Toledo, Hertog van) werd in 1508 uit een der aanzienlijkste geslachten van Spanje geboren. Zijn onderwijs en zijne opvoeding, wat betreft de krijgs- en staatkundige wetenschappen, ontving hij van zijn grootvader Frederik van Toledo. Als jongeling onderscheidde hij zich het eerst in den gedenkwaordigen slag van Pavia tegen Frans I (1525). Aanvankelijk koesterde men echter geringe denkbeelden van zijne krijgskundige talenten; eene dwaling waarin zelfs Karei V verkeerde. Dit beleedigde zijne natuurlijke hooghartigheid. Hij verrigtte thans daden, die de onloochenbare kenmerken droegen van zijn moed en krijgsbeleid. In 1547 won hij don slag bij MUhlberg aan do Elbe , tegen den Keurvorst van Saksen en de aanvoerders der Protestanten in Duitseliland , waarbij de Keurvorst gevangen genomen werd, en , op uitspraak van den krijgsraad, waarvan hij voorzitter was, ter dood veroordeeld. In 1555 was hij aan het hoofd der legers die tegen de Fransehen in Italië cn tegen Paus Paul IV, hun bondgenoot, werden gezonden. Ook hier onder-scheidile hij zich cn behaalde verscheidene overwinningen. Toen Karei V zijn gezag aan Philips II overdroeg, had Alva door krijgs- cn staatsmans-talenten reeds zoo grootcn invloed aan het hof verkregen, dat men hem niet meer ontberen konde. Hij kwam thans aan het Fransche hof, waar hij met Elisabeth , dochter van Hendrik II, die eerst als gade voor een Spaanschcn kroonprins , Don Carlos , bestemd was, in don echt trad. Omstreeks dezen tijd waren de onlusten in de Nederlanden uitgebroken en Alva mag als getrouw Catholiok en vriend zijns konings, veel tot de besluiten hebben bijgedragen, om die onlusten met geweld van wapenen te bedwingen. Aan het hoofd van een talrijk leger en met bijna onbeperkte volmagten voorzien, kwam Alva in de ZuidelijkeNederlanden, den listen Augustus 1567, te Brussel aan. Onze vaderlansche geschied-rollen maken ons bekend met de vrecssclijke middelen, door hem tot demping van den opstand aangewend; met zijn Bloedraad, aan welks hoofd hij zich met zijnen vertrouweling Juan de Vargas bevond , en die zoovele edelen deed sneven , zoovele onschuldigen omkomen, zooveel duizenden hot land ontwijken. Toon echter I il deze gruwelen ontoereikend bleken en er gestreden moest j worden,, betoonde Alva zijn vroeger krijgsbeleid. Hij sloeg den |
AL V—AMA
139
|
Graaf Adolf van Nassau in do vlakte van Jemmingen, 15C8, cn behaalde op hem eene volkomcne overwinning. Ook tegen Willem van Oranje , die aan het hoofd eens legers uit Duitsehland opdaagde, voerde hij met meerderheid, ofschoon met afwisselend geluk den krijg. Zijne krijgsbenden drongen tot in Holland door; maar do onverwinnelijke moed en geestdrift der bevolking, de verliezen die de Spaansehe magt op zee door de Geuzen , en ook in den slag op de Zuiderzee onderging; do dikwerf geringe bekwaamheid zijnor ondergeschikten, moesten hem ten laatste aan zijn ondernemen doen wanhopen en hom de overtuiging opdringen dat, waar een volk vrij wil zijn, gecne logormagt het bedwingen kan. Alva vroeg den koning om zijn ontslag, maakte in 1573oeno amnestie bekend, droeg het bevel des legers aan Louis de lleque-sens over, en verliet het door hem zoo gruwelijk geteisterde land. De minder gelukkige uitkomst zijner onderneming had hem echter geenszins hot vertrouwen zijns achterdochtigen meesters doen verliezen. Hij werd aan hot hoofd eens legers gestold, waarmede hij in weinig tijds Portugal onderwierp C1581). Ook hier, oven als elders, roofde hij schatten voor zijn' koning; gaf hij toe aan den moedwil en roofzucht zijner krijgsbenden; aan zijne eigene bloeddorst en wreedheid. Hoods hot volgende jaar echter, 12 November 1582, stierf hij te Lissabon , in vier en zeventigjarigen ouderdom. Alva vertoont zich in de geschiedenis als oen man dor verschrikking. Krijgsmoed en veldhoerstalenton voroonigde hij mot diepe staatkunde, grooto getrouwheid aan zijn hoor en moester, en dweepzieke gehechtheid aan het geloof zijnor vaderen. Waardig dienaar echter van con Filips II, was hij als deze een gewetenloos dwingeland, achterdochtig, wraakzuchtig, die geen rogt of men-schelijkheid kende, en wiens nagedachtenis door hot bloed van duizonde onschuldige slagtoffcrs bezoedeld wordt. W. li. B. ALVENSLEBEN, (Ludwio von) als schrijver onder den naam van Gustaaf Sollen bekend, word den 3'10quot; Mei 1800 te Berlijn geboren, wijdde zich den krijgsmansstand, en diende de koningen van Hanover en Pruissen. Heeds vroeg nam hij uit neiging voor de fraaije wetenschappen zijn afscheid, zette zich als privaat go-loerde te Leipzig neder, werd redactour van vcrschillcnde journalen o. a. van llahe en do Allyemcine Theater Chronik. In 1833 verliet hij deze stad en word hij directeur van het tooncol te Moinungen, doch bleef in deze betrekking niet lang werkzaam. Alvenslebon hooft voel en goed vertaald, gelijk oenigo romans van H. Smith, Washington living's Verovering van Granada, do Memoires der Hertogin van Abrantes enz. Zijn eigen werk onderscheidt zich door diepte, phantasie cn oorspronkelijkheid, die men vooral in kleine verhalen die hij het liefst vervaardigde, opmerkt. Hij schroef: Die Zwillinysburgen, der Weihesfeind und der Biihnendief.; Leipzig, 1826 ; Das Familienvermdchtnisz; Leipz.. 1826; Mondlichter und Gasbeleuchtungen von Herloszsohn, Sollen und Sohafer; Leipz., 1828; Mozaiksammluny von Erzahlungen; Gera, 1828; Erzahlungen; Halborstadt, 1830; Die Gütererhschaft, und andere Erzdhlungen\ Leipz., 1830; Der Prophet im Narrenhause zuDomiizIlmenau 1831. Winterstunden; Leipz., Novellen und Erzahlungen; Nurnberg, 1832. DerLügenkaiser;Meiszon, 1833. enz. ALVLEESCHKLIER. Eender ingewanden in don buik. Hot is eene klier van 7—8 duim lengte, die achter de maag is gelegen , zoodat deze er als op rust. De oude ontloedkundigen noemden haar daarom het kussen der maag , pulvinar ventriculi. Er wordt in dezo klier oen eigenaardig vocht afgescheiden, dat met het spooksel overeenkomt; van daar do Duitsche naam „Bauchspei-cheldrüso.quot; Dit vocht wordt door eene buis, naar den eersten vinder de buis van Wirsung (Ductus Wirsungianus) genoemd, in den twaalfvingerigen darm uitgestort. Het schijnt dat dit vocht dient om de vertering van het vet en de assimilatie daarvan te bevorderen. Deze klier wordt zeldzaam oorspronkelijk door ziekte gotrofifen, maar de ontaardingon van naburige doelen strekken zich dikwijls tot de alvleoschklier uit. Hare ziekten zijn moeijolijk te herkennen. Dr. Clilssen heeft er een afzonderlijk werk over gegeven. Die Krankheiten der Bauehspeicheldrüsey, Coin, 1842. |
ALXINGER (joiiann. baptist von) werd den 249,cnJan. 1775 te Woenen geboren, ontving eene voortreffelijke opvoeding, en had ook don beroemden penningkundige Ecktel tot leermeester. Hij studeerde vervolgens te Weenon in do rogton, word tot doctor juris gepromoveerd en K. K. Hof-agent. In 1794 aanvaardde hij de betrekking van secretaris van hot Hof-theater cn overleed 1 Mei 1797, diep betreurd door zijn vrienden. Alxingor word in zijn tijd voor den eersten dichter van Weenen gehouden. Hij was een navolger vanWieland, en had met zijn vlijt, zijne kennis, en zijn karakter hem gelijk kunnen worden, indien deze alleen dongrooten dichter vormden. Hot ontbrak hem aan eigen vinding en diepte; hij was arm aan oorspronkelijke gedachten, en de fraaije vormen waarin hij die van andoren kleedde en zijne heerschappij over de taal , konde zijne gedichten niet aan de vergetelheid ontrukken. AMADIS, AMID AS, AMADAS. Held oener oude Fransche sage, die ineen ridderroman verwerkt is, waarvan in do meeste Europosoho talon overzettingen bestaan welke men vermeld vindt bij David Clement, Diction, curieuse, historiq. et critiq. T. I. p. 238, 248. Op Cat. der Maatsch. van Ned. Lelterh. komt eene Fransche overzetting (uit het Spaansch) en eene Nederl. van ecnigc boeken van dien roman voor. Zie d.i.bl. 320.d. 11. bl. 288. In de XVId,! en XVII(Jeeou w was deze roman zoor algemeen, ook in ons Vaderland. Bredero gewaagt in zijn Moortje: van Fortunatus beursse, van Blance-fleur, van Amadis van Gauwauwelm (de Gaule) verg. Mono, Ueber-sicht der Niederl. Volks-literatur, S. 76, 77. AMAK. Doensoh eilandje, tegenover Kopenhagen, waarvan zelfs oen dool (Christiaanshaven) op hetzelve ligt, terwijl de stad op 3 plaatsen door bruggen mot hot kleine eiland gemeenschap heeft. Het is ongeveer 1 vierkante mijl groot cn werd door de vlijt der Nederlanders (eigenlijk alleen Waterlanders uil Noord-Holland), welke Christiaan II tot genoegen van zijne gemalin, eene zuster van Karei V, derwaarts lokte, tot oenen bijna onafgebroken moestuin aangelegd. De afstammelingen van dezo lieden zijn, immers voor oen groot doel, aan de Nederlandsche zeden, taal en gewoonten getrouw gebleven. Zij weidon hun vee dos zomers op het eiland Saltholm, en voorzien Kopenhagen van zuivel en moesvruchten. Op dit eiland, dat 9 dorpen telt, wonen ook oenigo Denen, bijzonder in hot vlek Dragöo, alwaar zij eene porsoloinfabrijk hebben; do Amakkers staan bekend als goede loodsen. AMALEKITEN. Een Edomitisehe volksstam, afstammende van Amalek, don kleinzoon van Esau, en tusschen Egypte, den Sinaï en hot land dor Philistijnen wonende. Zij loefden in voortdurende vijandschap met do kindoren Israels, werden door Saul on David onderworpen en ten tijde van Hiskia uitgeroeid. De titel hunner vorston was Agag. AMALFI. Eene oude stad in het koninkrijk Napels, aan de golf van Salerno, slechts 5 uren gaans van die stad verwijderd. Amalfi is tegenwoordig onbeduidend en heeft slechts eene bevolking van 1000 zielen. In het jaar 1136 word do stad ingenomen door do troepen van keizer Lotharius II, die ten behoeve van Paus Innoeontius II, togen den graaf van Sicilië oorlog voordo. Bij die gelegenheid word oen volkomen exemplaar dor Pandecten van Justinianus hervonden. De keizer gaf hetzelve aan zijne bond-genooten, de Pizanors, ton geschenke, die hot naarPiza voordon. In 1446 bij do inneming dier stad door do Florontijnen, kwam het in handen dezer laatsten. Van daar den naam van Pizaansche of Florentijnsche Pandecten. Omstreeks 1300 word hier, door zekeren Flavio Gioja het compas (zie aldaar) uitgevonden. Masaniollo (zie aldaar) was te Amalfi geboren. AMALGAMA noemt men do verbinding van kwikzilver met eenig ander metaal. Vele metalen kunnen zich hetzij onmiddellijk, hetzij middellijk met het kwikzilver verbinden, terwijl van oenigo do vatbaarheid daarvoor nog niet is onderzocht. Deze verbindingen hebben altijd de uiterlijke kenmerken van metaal. Menigmaal zijn de amalgama's geen ware scheikundige verbindingen, maar of oplossingen daarvan in een overvloed van kwikzilver, óf slechts mengsels. Hot blijkt dat het soms mengsels zijn, als men het vloeibare amalgama in zeemleder of digt linnen perst, waarbij dan het kwikzilver wordt afgescheiden, terwijl do vaste verbinding in het leder of linnen terugblijft en het kwilzilver slechts sporen van het andere metaal bevat; dit heeft onder anderen plaats bij de amalgama's van het goud en zilver, waarop dan ook hunne zuiveringswijze door amalgamatie berust. Andere amalgama's daarentegen kunnen als ware oplossingen beschouwd worden van de kwikzilververbinding in een overvloed van dat vloeibare metaal, zoodat do korrelige hoedanigheid, welke zij soms na oenigon tijd verkrijgen, schijnt te moeten worden toegeschreven aan het kristalliseren van eene vaste kwikzilververbindiiig uit hare oplossing. |
AM A
J 40
|
De vurooniging van liet kwikzilver met andere metalen kan df tloor onmicUlcllijke aanraking, vooral bij oenen slechts weinig verhoogden warmtegraad, plaats hebben, óf door een amalgama van potassium, sodium of zink te overgieten met eene onzijdige oplossing van hot metaal, dat men wil amalgameren. Antimonium, bismuth, lood, zink, tin, zilver en goud worden zeer gemakkelijk geamalgameerd. De vereeniging van sommige metalen mot kwikzilver is zoo sterk, dat zij zelfs bij gloeihitte niet worden gescheiden; andere vormen regelmatige kristallen. Geen der amalgama's is smeedbaar, maar vele zijn zelfs broos; in het algemeen zijn zij gemakkelijk smeltbaar en blijven na de bekoeling gedurende cenigen tijd week. Het amalgama van zilver en goud wordt tot verzilvering en vergulding gebezigd ; tin-amalgama dient tot vervaardiging van spiegels en bestrijking der kussens van electriseer-machines. Ofschoon de gemakkelijke vereeniging van kwikzilver met andere metalen reeds ten tijde van Plinius bekend was, wordt het woord amalgama eerst in deXIII'l0 eenwinde geschriften van Thomas van Aquino aangetroffen , terwijl het óf uit «(««(tezamen,)en (verbinden) gevormd is , óf door verdraaijing van /.lu'Auyua ontstond, daar toch Libavius zegt; amaltjama corrupium voca-lulum esse ex Graeco nuXlty/tl/,, non dubitant. (Verg. voor dit artikel en amalgamatie; llandwlirterb. d. reinenu. anyew. Chemie von Dr. Licbig, Dr. Poggendorff u. Dr. Wohler; 1842. Historie de la cliiihie /)«)■ Dr. F. Hoefer, 1843; Lehrb. d. Chemie von I I. Berzelias, 5° Anti. 2 lid.,1844; Gesc/iichte derChemievon Dr.II. Kopp, 1847). AMALGAMATIE. In het algemeen duidt men met dit woord de bewerking aan, waardoor de vereeniging van kwikzilver met cenig metaal verkregen wordt, maar meer in het bijzonder bezigt men dit woord, als die bewerking ten doel heeft om door middel van kwikzilver een metaal uit eene verbinding of mengsel met andere af te zonderen, terwijl men bet daarenboven gewoonlijk gebruikt om de wijze van afscheiding van goud en zilver uit hunne ertsen, met behulp van kwikzilver, aan te duiden. Deze bewerking is dan vooral zeer gemakkelijk, als de ertsen hot goud en zilver reeds in den metaalstaat bevatten, zoodat men haar dan met eene eenvoudige uitlooging of uittrekking kan vergelijking. Zoo eenvoudig als deze amalgamatic is, even zoo zamengesteld is zij, als men ten doel heeft om het zilver uit die ertsen af tc scheiden, waarin het als eene zwavelverbinding aanwezig is. Deze zamen-gestelde bewerking, waardoor het meeste in den handel voorkomende zilver wordt afgescheiden, kan volgens twee verschillende methoden plaats hebben, waarvan de eene de Amoricaansehe, dc andere de Kuropesche amalgamatie heet. In beide wordt hot zwavelzilver eerst tot ehloorzilver, en dit door kwikzilver tot zilver-amalgama veranderd, doch de middelen daartoe gebezigd, zijn zeer verschillend. Dc Americaansclic amalgamatie werd in 1557 door eenen Spanjaard, Batholomeo de Medina, in Mexico in prnctijk gebragt en ruim twee eeuwen later, onder belangrijke verbeteringen, algemeen in Europa ingevoerd en de Europesche genoemd. Eene uitvoerige beschrijving der laatste vindt men in: Die JCuropüische Silberamalgaination der Silbererze und silberhal-liijen Ilültenproductd, von K. A. Winckler; Freiberg, 1833. AM AI. TA, (Anna) weduwe van den hertog van Saksen-Wei-mar, verdient eene uitstekende plaats onder de vorstinnen van Duitschland. Zij was eene dochter van Karei. Hertog van Hruns-wijk-Wolfenbuttel cn den 24»lcquot; Oct. 1739 geboren. Zij verleende aan haar hof den geleerden die ondersteuning, welke deze vergeefs bij magtiger vorsten van het Duitsche rijk verwachtten. Maar zij was niet alleen eene grootmoedige beschermster van schrijvers en eene verstandige beoordeelaarstor hunner werken, maar wist ook na den dood baars gemaals. Ernst August Constantijn, in 1758 voorgevallen, door een goed bestuur, de verliezen weder te horstellen, door den zevenjarigen oorlog aan het hertogdom berokkend, aanzienlijke sommen, zonder bezwaar van hare onderdanen, te besparen cn do gevolgen van eenen hongersnood, die in 1773 Saksen drukte, door hare onvermoeide zorg af te wenden. Naauwelijks echter had zij in dezen dringenden nood voorzien , of zij vestigde hare aandacht op die voorwerpen, welke alleen het leven kunnen veraangenamen en ons tot onze ware bestemming opleiden. Zij maakte nieuwe inrlgtingen voor de zedelijke vorming der natie, en verbeterde die welke voorhanden waren; benoemde Wieland tot opvoeder van haren zoon, en lokte mannen van de uitmuntendstc talenten naar Weimar, als Herder, Göthe, Wieland, naderhand Seckendorf, Knebel, Böttiger, Bode, Musaeus en Schiller. Deze verdienstelijke mannen bleven bij haar, zelfs nadat zij in 1775 de regering in handen van haren zoon had overgegeven. Haar slot in Weimar, hare lusthuizen te Tieffurth en Effertsburg, waren steeds de verzamelplaatsen van geleerden en reizigers van verdiensten. In 1788 deed zij, door Göthe vergezeld, eene reis door Italic, welke haren smaak voor do kunsten nog vermeerderde. In Oet. 1806 werd zij door eene ziekte overvallen en stierf den 18en April 1807. |
AM ALTHÉA. Zoo noemt men dc geit, welke Jupiter op het eiland Creta zoogde, toen zijne moeder hem, uit vrees voor Saturnus, derwaarts gevoerd had. Van deze geit ontleent de hoorn van overvloed den naam van Cornu Amalthea;, welke Jupiter aan do dochter van Melissus, die Khea had bijgestaan, gelijk men verhaalt, uit dankbaarheid schonk; haar tevens het voorregt verlcenende om uit denzelven alles te kunnen nemen, wat zij tot onderhoud noodig had. Ook wil men dat er eene nimf geweest zij, die Amalthea heette, gelijk ook de Sibylle te Cumae dien naam voerde. AMAMA, (Sixtinus) hoogleeraar in de Hebrecuwschc taal aan de hoogcschool tc Erancker, was een zeer geleerd man. Hij zag in Friesland het levenslicht cn had Drusius tot leermeester. Leyden begeerde hem in plaats van Erpenius te bezitten , doch hij bleef met vermeerderde jaarwedde tc Franekcr. Zijn eerste werk was eene bcoordecling der Lat. vertaling van de 5 boeken van Mozes, door het concilie van Trente voor authentiek verklaard {Censura vul-(jatae Latinae Editionis Penlateuchi; Frane/cerae, 1020 4quot;). Hij zou dien arbeid vervolgd hebben, toen bij tot eene andere taak geroepen werd, namelijk om de Nederduitsche vertaling der H. S. met het oorspronkelijke en de naauwkcurigste overzettingen tc vergelijken. Hij gaf verslag van zijn arbeid in zijne Bijbelsche conferentie , in welcke de Nederlantscheoversettinyhe des Bijbels aan de JJebreeusche waerheydt beproeft ende met de beste oversettinghenverghelcken wordt, waarover men het Supplement van Moreri vergelijke. Hierop verscheen zijne Biblia in hot Nederdtfitseh; Ihi O.Testament overghe-set door P. Hackius, met verbetenimjhen en aanteeheninglien van S. Amama. Het N. Testament door Herin. Faukelius (zie breeder bij Lc Long. Boekzaal der Nederl. Bijbels bl. 7(11). Zijn Antibar-barus Bib Hens diende tot wederlegging van Marinus Mersennus , die zijn oordeel over de zes eerste hoofdstukken van Genesis, in de Censura had aangevallen. Deze Antibarbarus moest uit twee deelen, elk van drie boeken bestaan; Amama gaf slechts het eerste. Na zijn dood werd het herdrukt mot bijvoeging zijner Censura in Jeza'iam cn Jeremiam. Behalve de bovengemelde schriften bestaat er van hem eene Hebreeuwschc grammatica cn woordenboek, eene verhandeling De recta leciione linguae sanctae, Franekcr, 1C20 cn 1627 en onderscheidene aanteckeningen op verschillende plaatsen van het O. Verhoud, opgenomen in de Biblia Critica. Hij stierf in December 1629. Behalve Paquet, en Glasius, leze men Aniygdnlns communis. AMANDELBOOM. {Amygdalns communis, i..) Een tot dc natuurlijke familie der Amygdalecn cn de Icosandria Monogynin |
AM A
ill
|
bolioorondo, in Baibarije on Syrio inhoemscho en in Zuid-Europti veel gekweekte boom, met lancetvormigc fijn-geznagde bladen; alleenstaande, vóór het verschijnen der bladen ontluikende, witte of roode, bijna zittende, klokvormige, vijfdeelige bloemen en eironde, platte, leeraehtige, wollig behaurdo, onregelmatig scheurende steenvruchten, mot beenharde, gesleufdo, en door kleine openingon schijnbaar doorboorde pitten. Do Candollc neemt 5 versclieidenhoden van Amygdalus communis aan, te weten: eone var, amara , dulcis, fragilis , macrocarpa en persicoi-des. Hiervan ontmoet men, ook in ons Vaderland, nn on dan de oeno of andere, minder als kuituur- dan wol als sierplant, cn in dit laatste geval dikwerf met dubbele bloemen. Dczo ontluiken vroeg in het voorjaar en bohooren onder de eerste getuigen der weder uit haar winterslaap gewekte natuur. Do zaden van al deze varieteiton komen , met of zonder dop, onderdon naam van amandelen in don handel, wordende zij, naar hunnen smaak, weder in zoete en bittere verdeeld. Van beidon laten wij hieronder de scheikundige ontleding volgen ; De bittere amandelen bevatten volgens Vogel (Gmolin , llandbuch der Chemie H. 12C8); Vlugge olie en bluauwzuur ? Vette olie......... 28.0 Emulsine......... 30.0 Vloeibare suiker . . . Gom......... Zaadhuid....... Houtvezel....... Verlies......... 6.5 3.0 8.5 5.0 19.0 100.0 De zoete amandelen bevatten volgens Boullay (Gmolin, Hand-buck der Chemie VI. 406): Azijnzuur on verlies ... 0.5 100.0 De vette olio, die in bolden wordt aangetroffen, is do zoete amandelolie, welke daaruit door eenvoudigo uitpersing gewonnen wordt. De vlugge olio (bittero-amandelolie) en het blaauwzunr, welke men in de analyse dor bittere amandelen vindt opgegeven, zijn daarin niet van nature aanwezig, doch worden eerst door de working dor emulsine op eone in dio zaden vervatte kristalli-soerbare stof, de amygdaline, onder toevoeging van water geboren. Uit oen en ander blijkt, dat de werking der zoete on bittere amandelen op ons ligchaam nimmer dezelfde wezen kan. Inderdaad behooren dan ook de eerste tot de zeer voedzame, doch wegens haar groot gehalte aan vette olie, moeijelijk verteerbare, stoffen; de laatste daarentegen tot dezulke, welke do spijsver-teringsworktuigen niet onaangerand laten, en, in grootero hoeveelheden genuttigd, allergevaarlijkste vergiftigingsverschijnselen kunnen doen ontstaan. Van daar dan ook dat do zoete amandelen zeer dikwijls en wel na alvorens geschild te zijn, om den onaangenamon smaak en do prikkelende werking der zaadhuid te vermijden, tot huishoudelijk gebruik worden aangewend, teiwijl zulks van de laatste niet geldt, die hoogstens als specerij in aanmerking komen. In de geneeskunde worden do zooto amandelen, als zoodanig, evenmin als do bittere voorgeschreven; evenwel bereidt men van de eersten, onder toevoeging van water en suiker, cene melk (amandelmelk) dio als verzachtende drank, bij ligte ontste-kingachtigo toestanden dor kool, slik-of spijsverteringswerktuigen, zeer goede diensten bewijst. Niet zelden worden onder do zoete amandelen, in deze gevallen, ter verbetering van don smaak, oen of twee bittere mede fijngestootcn. Do zoete-amandel-olie kan oveneens tot het bereiden eouer zoodanige molk, nogtans onder toevoeging van eone zekere hoeveelheid Arabische gom, dienen. Duitendien wordt zij dikwijls als zacht laxeermiddel bij kinderen, verder bij een geprikkcldon toestand van het slijmvlies der maag en van het darmkanaal, bij vergiftigingen met metaalverbindingen, scherpe stoffen enz., met goed gevolg gebiuikt. De bittere amandelolie ou hot bittere amandel-water (door distillatie der olie mot water verkregen) werken beiden verdoovend cn zijn dien ten gevolge nu eens tegen maagpijn, kinkhoest, tusscheupoozende koortsen, dan weder togen aangezigtspijn en andere zenuw-aandoeningen geprezen geworden. Tegenwoordig treft men zoor vele parfiimorien aan , waarin do eene of andere bereiding der bittere amandelen cene hoofdrol speelt. |
Do beste amandelen worden nit Italic aangevoerd. U. AMANDELEN. (Tonsitlae.) Meu ziet dc zoogenaamde amandelen aan weêi'szijde van do keel, wanneer de mond wordt geopend. Zij liggen tusschen de bogen van liet gehemelte en worden dooi het slijmvlies van den mond bekleed. Zij bestaan, oven als de huig, uit colweefsel, waarin zich eene menigte slijnikliertjes bevindt. I11 deze organen heerseht bij ondersehcideno voorwerpen eene grooto verscheidenheid. Dij sommige monschen zijn zij, zelfs bij een wijd geopenden mond, naauwelljks zigtbaar; bij andere zoo ontwikkeld, dat zij de keelliolte vernaauwon. Vooral bij dozen vorm worden zij ligt door ziekelijke aandoeningen getroffen en zwellen dikwijls zoo sterk op, dat het slikken en sproken naauwelljks mogelijk blijft. Deze aandoening koert bij hen, die er eenmaal aan geleden bobben, zeer ligt terug en laat ook wol eene verharding of vergrooting dor amandelen nn, die volo bezwaren voor den lijder na zich kan slopen. Vrij algemeen werd in dergelijke omstandigheden do uitsnijding der amandelen aangeraden en verrigt, die bij ons evenwol zeldzaam gedaan is. Men begint hiervan met regt terug to komen. Een voornaam Engelseh chirurgijn , die vroeger oen groot voorstander van deze operatic was en er opzettelijk over geschreven had, hooft onlangs do nadeolon or van aangetoond en zijne vroegere meening openlijk herroepen. AMANUENSIS. Eone Latijiische benaming, welke de Komoi-non aan dien slaaf of bediende gaven , welke door zijnen lieer tot schrijven cn voorlezen gebruikt werd. Dij ons verstaat men er conon schrijver, eonon secretaris enz. door. AMARANT. (Amaranlus) Een tot de natuurlijke familie dor Amarantaceën en dc Monoecia Pentandria bohoorend plantengeslacht, waarvan do moeste soorten, niettegenstaande zij tusschen de keerkringen te huis behooren , echter in onze tuinen, op warme plaatsen en bij eone goede behandeling, zoor goed voortkomen. Zij hebben enkelvoudige, veelal schoon gekleurde bladen en droog-vliozige, uiterst kleine, digt opeengehoopte, door gekleurde schutblaadjes ondersteunde en tot hoofdjes, aren of zaamgotrokkeno pluimen vorconigde bloemen. Daar deze hloem-plulmen, die in do wandeling wel eens Kattestaarten goheeton worden, na afgeplukt te zijn , hare frisscho, moest roode kleur nog lang blijven behouden, dient de amarant den dichters wol eens tot beeld dor onsterfelijkheid. Onder de meest bekende tuinsoorton rangschikken wij Amarantus tricolor, L., bicolor Nocca, viridis, L., melancholicus, h,, trislis, L., sant/uineus, L., crucntus, L., en caudalus, L., welke alle eenjarig zijn en moest in don nazomer blocijen. In het wild, langs wegon, op bouwland enz., vindt men hier te lande Amarantus Blilum, L. en si/loestris, Dosf. (Prod. Florae Batavae, 1850.) O. AMARICUS, ALMARICUS,ELEMKIUUS, AMAU11Y. Mot dczo ondcrscheidouo namen wordt dezelfde, als wijsgeer merkwaardige man aangeduid. Hij is geboren omstreeks het einde van de XIIll° eeuw, in de nabijheid der Franseho stad Chartros. Hij bezocht do scholen van Parijs en verhief zich daar zeer spoedig tot den rang van meester dor vrije knnston. Hij muntte vooral uit in de dialeetiea (de redekunst) waarop men in zijn tijd den hoogsten prijs stolde. Wat hom voor de geschiedenis dor wijsgeorto merkwaardig maakte, was dat hij een der eersten is geweest, die het Pantheïsme leerde; die althans zulke beginselen aannam, als tot hot Pantheïsme moesten lolden. Deze luiden aldus; „Alles is een: alles is God: God is alles.quot; Hieruit wordt als wettig gevolg afgeleid dat Schepper cn schepsel hetzelfde zijn; en dat do ideon dor goddelijke wetenschap tevens Schepper en geschapen zijn. Elders beweert hij, wat met het bovengenoemde op hetzelfde neêrkomt, dat het einde van alles in God is. Hiermede hield hij vol, dat alle dingen in God terug moeten keevon, om daar onveranderlijk te blijven, cn een ecnig onveranderlijk wezen uit te maken. Men vraagt te vergeefs van waar Amaury deze beginselen, die zoo geheel strijdig zijn én met de wijsgeorto tot op zijn tijd, én met de leer dor Kerk, mag ontleend hebben. Want wat men dienaangaande vermoed heeft, is bij nader onderzoek altijd gebleken ongegrond te zijn. Zijne slollingeii waren op eene tc zeer in het oog looponde wijze in strijd mot dc regtzinnige leer dor Kerk, dan dat zij goeno tegenspraak zouden hebben opgewekt. Paus Innocentius 111 veroordeelde die in 1204, en tengevolge daarvan was Amaury genoodzaakt zich ineen klooster te begeven, waar hij roods in 1205 stierf. Volgons een besluit van do Kerkvcr- |
AMA
1 2
|
giutcving van Latoraan. word in 1209 zijn graf geopend, on zijne asoli verstrooid. Dit verhinderde niet dat hij vele volgelingen had, die zelfs nog veel vorder gingen dan hij. Volgens deze woonden Christus en de H. Geest in elk bijzonder niensch, ten gevolge waarvan cijno daden niet do zijne zijn, en hij dus ook daarvoor uiot verantwoordelijk is. Zij ontkenden ecue opstanding der doodon, en hot bestaan van hemel en hel. Zij beweerden dat een iegelijk den hemel of do hel in zieh zeiven had, naar gelang hij God al of niet kende. Zij hielden do vereoring der Heiligen voor oene ijdolo on dwaze afgoderij, en hechtten hoegenaamd goeno waarde aan de openlijke godsvereering. David van Dinant wordt als eon der voornaamste genoemd, die deze stellingen volhield. AMARYLLIS. {Narcis-lelie). Een planton-goslaeht uit do natuurlijke familie der Amaryllidoen en do Hexandria Monogynia van het kunstmatig stolsel van Linnaeus, dat na aan de Narcissen verwant is en welks soorten meest allo van Zuid-Africa en Znid-America afkomstig, wegens hare prachtige en zoor verschil lend (purper-, rood-, geel-, blaauw-, wit-) gekleurde, gewoonlijk scherm- vornrge aan don top des bloemsteels geplaatste bloemen, geliefde sierplanten zijn, waarvan men door kunstmatige bostuiving, cone menigte schoonbloeijende hybriden hooft voortgebragt. Het bloemdek is hier trechtervormig, bovenstamlig, en bestaat uit zes bladen, welke óf allen opgerigt zijn, of waarvan de drio on-lersten, eone moer toruggebogeno of omKCslagono houding aannemende, en dan do meeldraden en don stamper ondersteunende, de ganscho bloem een nog sierlijker en losser uiterlijk tneê-deelen. — Tot do moest bekende soorten bohooron Amaryllis fbrmosissima, £. (goudlelie), fulgida, Kor. vil'aia \V. enz., waarvan |
vooral de eerste, om hare groote purperroode bloemen, ook bij ons zeer voel opzlens gebaard hooft. Opmerkelijk is hot dat deze schoone plant zoo gemakkelijk bloeit en zich, door het vormen van klisters, zeer ligt vermenigvuldigt. — De moeste soorten van Amaryllis bloeijen in don winter of in hot voorjaar. Men kont er in Europa, volgons Wrodow (Gartc-ufreaad, 1850), tegenwoordig reeds 60. — Do hollen van Amaryllis Belladonna, L. zouden eene seherp-giftigo stof bevatten. O. AMASIA OF AMASSIAH. Stad in Klein-Azie, provincie Amasan, in het paohalik Siwas en het santsehakaat Kasimaseha, aan den Kasalmatsch of Iris, tusschen hoogo bergen gelegen, met 1 kasteel, 4000 meestal in rotsen gehouwene huizen en bij raming 20,000 inwoners. Men hoeft er goeden wijn , veel tabaks-handel ten behoeve dor Turken, en linnenweverijen. Het is de geboorteplaats van den te regt beroemden aardrijkskundige Strabo. AMATA, (Giuskppk) meer bekend onder den zendelings-naam van Padre Don .lose, geboren te Napels in 1769 , word door don raad der Propaganda gekozen om het Christendom onder de Bir-manon to verspreiden. Hij kwam daar in 1784 aan, woonde moest in het midden der zonding, die uit vijf kleine dorpjes in het district Dibayen bestond en overleed te Monmitra in 1832, in den ouderdom van ongeveer 63 jaren. Hij was zoor bedreven in do genooskundo, botanie en andero dooien der natuurlijke geschiedenis, had verzamelingen aangelegd en omtrent dieren en planten zijne bevindingen opgeteekend, welke kostbare aanteekeningen hem door een soldaat na de nederlaag van hot liirmansche leger ontstolen zijn, zonder dat men er later iets vorder van vernomen hooft. Hij kende grondig hot Pali en het Birmaansch en de letterkunde dor laatste taal. AMATHUS. (Amathunt.) Oudtijds ecno stad op het eiland Cyprus, door do vereering van Venus beroemd. Van hier dat deze godin dikwijls door de dichters de Amathuntischo godin, of Amathusia genoemd wordt. De overblijfselon des tempels ontdekte Hammer-Purgstall, in een dorp aan de Zuidkust van het eiland. AMATI.Zoo noemde zich eone familie van muziek-instru-mentmakers to Cremona levende, en beroemd om hunne heerlijke violen, Cromoneesohe violen genoemd, die nog ten huldigen dage duur betaald worden. De oudste der Amaii was Andreas die roods in 1551 gewerkt heeft; Karei IX, koning van Frankrijk, bestelde hem 24 violen, die evenwel niet voor den tijd van Lodowijk XIV in de Koninklijke kapel gediend hebben. Met hom werkte zijn jongere broeder Nicolo, wiens instrumenten zijn naam en de jaartallen 1568—1586 dragen. Op deze volgden de beide broeders Antonio en Geronimo, zonen van Andreas; later weder een Nicolo en een Giuseppe, doch onder dezen begon de roem van hot geslacht te dalen. — De laatst bekende Amati, een afstammeling dorvorigen, bood in 1786 zijne diensten aan in do werkplaats der hoeren Luppot on zoon te Orleans. De violen die hij vervaardigde, wekten de bewondering op dor meesters, doch toon zij gevornlsd zouden worden, weigerde Amati het vernis in het bijzijn van eenig persoon hoegenaamd te vervaardigen, zeggende dat dit een familiegeheim was en toen or door zijne meesters op aangedrongen word, verliet hij de werkplaats en zelfs do stad. Men hooft niets naders van hom vernomen. AMATUS LUSITANUS, do Portugees genaamd, naar zijne geboorteplaats Castolblaneo in Portugal. Zijn eigen-lljko naam was Johannes Rodriguez de Castolblaneo. Hij noemde zich zelvon later Amatus. Hij studeerde do geneeskunde te Salamanca en bezocht later Frankrijk, do Nederlanden en Italië en schitterde overal door zijn gelukkige kuren. Hij bloeide in het midden dor XVI'1quot; eeuw. Hij gaf Excgemata in Dioscoridis Llbr. II de mat. mod. Hot meest bekend zijn zijne Centuriae VII, Curalionum medicinalium, die zoor dikwijls uitgegeven zijn. Zie Linde nuts renovatus in voce. AMAUROSIS. fZie Staar [zivarte].) AMAZIA. Zoon van Joas en Joaddan, do negende der koningen van Juda. Dadelijk na zijne troonsbeklimming, in hot 25sl'' jaar zijns levens, liet hij de handlangers van don moord |
AMA—AMU
|
zijns vaders dooden. Zijne roemrijke overwinning over de Edo-miten, die sedert den tijd van lojam aan Juda's bestuur zich onttrokken hadden, werd ontsierd door zijn onstaatkundig ea met Jehovah's wil strijdig huren van hulpbenden uit Israël; en was voor hem de aanleiding tot een groot en schandelijk kwaad. Hierdoor toch .geraakte hij in het bezit van de afgoden die te Zeir vereerd werden, en beging hij de onverklaarbare dwaasheid zich voor die neder te buigen en daaraan te otTeren, in stede van Jehovah te danken. Van 's Ueeren gunst beroofd, durfde hij nog-tans den oorlog wagen met Joas, den koning van Israël. Geen wonder dan ook, dat hij en zijn volk geslagen en gedwongen werden de schatten van den tempel en zijn paleis, benevens vele gijzelaars te geven en dat de muren van Jeruzalem geslecht werden. Geen wonder dat de-van God verlatene en bij zijn volk gehate vorst later als een prooi van zamengezworen moordenaars stierf. AMAZONKN. Ouder dezen naam kenden de Grieken cene natie, uit krijgshaftige, strijdbare vrouwen bestaande, welke oorspronkelijk Scyten waren en aan den vloed ïhermodon in Klein-Azie, allereerst haar rijk stichtten, toen hare mannen in ecnen veldslag door hunne naburen geheel geslagen waren. Do vrouwen nu de verdediging der weinig overgeblevenen op zich nemende, boezemde het gevoel van moed waarmede zij streden, haar zulk eene verachting voor de mannen in, dat zij de weinige, die de vijand haar gelaten had, zelve ombragten: en, schoon zij al aanstonds bezorgd waren om haar geslacht door eene verbinding met hare naburen te kunnen voortplanten, voedden zij echter telkens alleen de dochters voor den krijg op. Zij kozen twee koninginnen, en breidden zich in het vervolg weldra door Ephezc, Smirna en Cumae uit; doch werden ook dikwijls geslagen. Sommigen echter houden dit alles vooreen verdichtsel, waartoe welligt de Capadocisehe vrouwen, die hunne mannen in den krijg volgden, aanleiding gegeven hebben. Verg. Nagel, Gesclnchte de.r Amazonen-, Stuttg., 1838. AMAZONEN-RIVIER. Ook genaamd Maranhon, Maranon, of Orclhana, de laatste benaming naar den reiziger J. Orclhan, welke dezelve in het jaar 1544 ontdekte, en die, toen hij ze eenige dagen was opgevaren, den oever, zoo als hij verhaalde, vol gewapende vrouwen vond, die met hare naburen oorlog voerden. Van daar do naam van Amazonen-rivier. Het is de grootste stroom van den aardbol, het land der Amazonen doorvlietende. Zij ontspringt in dc republiek Pern, provincie Tarma, uit het meer Lauri, aan de Cordilleras, op 10° 20' zuider-breedte en heeft, even als de Nijl, hare overstroomingen. Zij ontvangt moer dan CO grootore en kleinere rivieren, waarvan zeer vele naar den Donau en den Nijl gelijken, bij voorbeeld de Mamone, Oeeaijala. Goeal-laija, Aramoemayn, Roeroob, Madera, Negro, enz. Zij heeft door den Cassiquiara, gemeenschap met den Orinoco, en valt in Brasiliaansch Guyana, juist onder de evenachtslljn, na eenen loop van 570 mijlen, in den Atlantisehon oceaan. Op G0 50' bij den mond der Choegoenga, wordt zij reeds bevaarbaar, doch heeft onderscheidene watervallen, waarvan wij alleen den Pongo van Manserieho, boven Bonja, vermelden, alwaar dc 250 vademen breede stroom, door rotsen, tot op 25 vademen wordt ineengedrongen, en zich alsdan met eeno verbazende kracht, door de 2 uren lange kloof stort. Na de Oeeaijala ontvangen te hebben, is zij 900 vademen, en na het opnemen der Madeira, 1 uur breed; zij vormt in haren loop onderscheidene eilanden, waaronder Jarari, Gariara de grootste zijn. AMBASSADEUR. Ambassade, amüassadk-iïegt. Reeds bij dc oude volken kende men deze personen en zaken, en zij onderhandelden onderling door afgezanten legati, oratores), wier taak en betrekking echter voorbijgaande was- Sedert de XV*10 eeuw intussehen ontstonden de vaste gezantschappen tot bevordering van betere verstandhouding en behartiging van onderlinge belangen der volken en hoven. Bij meerdere uitbreiding van het volkenverkecr, en bij het toenemen der regten en pligten daaruit ontspruitende, zijn ook de regten en betrekkingen der gezanten meer geregeld en bepaald geworden. Ofschoon er bij voo] beeld onder de verschillende afgezanten geen inwendig onderscheid bestaat, worden zij echter, volgens het „ ceremonieel der hoven, de volkeuregtelijke gewoontequot;, onderscheiden in drie klassen; Tot de eerste bchooren de pauselijke legaten a of da latere, |
en nuntiussen, en de ambassadeurs der wereldlijke magten. lot de tweede bchooren alle diplomaten onder do titels van internuntius , gezant, minister of gevoluiagtig^l minister aan een vreemd hot gezonden. Tot de derde behooren bloote zaakgelastigden (chargés d ajfmres), als ook de met diplomatieke fune-tien belaste consuls. Deze verdeeling is vooral op de congressen van Weenen en Aken tot grondslag bij het verkeer der beschaafde volken aangenomen. (Congres-acte., 19 Maart 1815 en protocol van 21 November 1818.). De vcrpligting van den afgezant ten opzigte van zijn eigen hof, berust op zijnen lastbrief; zijn gezag in den vreemde, op zijne volmagt. Afgezanten worden geacht als zoodanig in een geheel bijzon-deren regtstoestand te verkeeren, welke men exterritorialiteit noemt. De gezant is aan het hof waar men hem heeft afgevaardigd, onschendbaar; welk beginsel niet slechts hem en de personen van zijn gevolg omvat, maar zich ook uitstrekt tot die voorwerpen die met zijn persoon of waardigheid ten naauwste zamen-hangen zoo als zijn woonhuis, zijne meubelen, equipaadjes, enz. Verder heeft de gezant regt op vrije uitoefening van zijne Juiis-sclijke godsdienst, ook wanneer zij in den Staat verboden is; hij is, zelfs wegens misdaden, niet vervolgbaar voorden buiten-landschen strafregter, eu in zeer vele gevallen ook niet voor den burgerlijken regter. Door het gebruik is in de laatste jaren, het regt van exterritorialiteit ook oneigenaardig uitgestrekt tot het genot van vrijdom van sommige of van alle staatslasten. Zij hebben vorder aanspraak op de titels eu rangorde hun volgens beginselen van het volkenregt toekomende. Ontzaggelijk voel is over het onderwerp'der gezanten en over hunne regten en verpligtingen geschreven. Kene slechts eenigzins volledige opgave schijnt hier niet op hare plaats; echter mogen de volgende werken niet onvermeld blijven. Over de gezantschapsregten der Ouden: Weiske, Considerations sur les ambassadeurs des Homains, compares avec les modernes; Zwickau, 1834; Abr. de Wiequefort, l'Ambassadeur el ses fonc-tions; lallayc, 1680. Corn. Bijnkershoek, De fora legatorum; S. Gottlieb Uhlich, Les droits des ambassadeurs et des autres mi nistres publics les plus eminents; Leipzig, 1731. Onder de nieuweren merke men vooral op: Charles Bar. de Martens, Manuel diplomatique, Leipzig et Paris, 1822. en zijn Guide diplomatique; Paris et Leipzig, 1832. Ook Traité complet de diplomatie par un ancien ministre; Paris , 1833, 3 vols. Daarenboven bekleedt het onderwerp natuurlijk eene aanzienlijke plaats in de vroegere en latere algemeene werken over volkenregt; onder welke laatsten wij slechts hebben te wijzen op de geschriften van Klüber: Hclfter Das Europaische Völkerrecht der Geyenwart-, Berlin 1844; en Wheaton, Elements of international law; London, 1836. 2 vols. later ook door don schrijver in het Pransch uitgegeven als Elémmts du droit international; Leipzig et Paris, 1848, 2 vols. W. R. B. AMBER (Ambra ambrosiaca) is eene stof die gevonden wordt in het ligchaam van den potvisch of kazclot (i'/tyseter Taticroccphdlus^ Shaw.),maar ook op de zeeën der warme gewesten drijvend of aan dc kusten van Oost-Indie, Zuid-Africa en Zuid-America. De amber komt in den handel voor in stukken van verschillende grootte, is gewoonlijk graauwgrijs, soms wit of zwart van kleur; overigens is hij ondoorschijnend, dof, somtijds poreus, broos of van eenen wasachtigen zatnenhang. Dc reuk is eigenaardig, vooral bij verwarming en wordt door sommigen aangenaam genoemd, hetgeen waarschijnlijk daaraan is toe te schrijven, dat zij met welriekende stoffen , als benzoëhars , moschus enz., vermengd was ; de smaak is flaauw aromatisch , zonder echter bitter te zijn. De amber is op het gevoel vettig, wordt door verwarming weck, in kokend water vloeibaar als olie en gaat bij hooger warmtegraad tot een witten damp over; hij verbrandt met eene veel roet gevende vlam, onder verspreiding van eenen onaangenamen brandig-dierlijken reuk, veel overeenkomst hebbende met dien welke ontstaat bij verbranding van menschclijke galsteencn. Deze stof is in konden wijngeest slechts weinig, in warmen meer oplosbaar, het meest echter in aether; hierdoor onderscheidt zich de echte van de nagemaakte, die soms ook in den handel voorkomt. De hoofdbestand-deelen van den amber zijn een eigendommelijk, niet verzeepbaar vet, dat veel overeenkomst hoeft mot het galvet en eene vlugtige |
144
enz.; J. Olivier,
AMBROSIÜS,
omstreeks 340, waarschijnlijk te Trier geboren. Hij genoot eene voortroffolljko opvoeding, en ging met zijnen broeder Satyrus naar Milaan om zich aldaar aan do booofonlng van hot regt te wijdon. Hij onderscheidde zich zoodanig dat hij in 369 door Valen-tinlaan tot prefect van Opper-Itallo en Milaan word aangesteld. Zijne zachtmoedigheid en wijsheid vonvlorven hem in die betrekking do achting cn liefde dos volks, welks welvaren door do Ariaansche onlusten aim hot kwijnen was. Zoowel door de Arianen als door do Catholljken werd Ambrosliis nu In 374 tot bisschop van Milaan gekozen, doch hij weigerde en verliet de stad. Men
—AME
AMU
145
|
overrocddo hom echter; hij keerde terug, liet zich doopen(diiar hij vroeger slechts cathechumeeu gebleven was) en ontvingde wijding. De herinnering ann dit feest wordt door de li. C. Kerk op den Tiien December gevierd. Algemeen was do eerbied die hem ook als bisschop werd toegedragen, om zijnen zaehtmoedigen en vrede-lievenden inborst en tegelijk om do onbuigzame strengheid, waar-mode hij onrogtvaardigheden veroordeelde. Zoo wees hij zelfs den keizer rhoodosius, die do opgestane Thossaloniers door Knfi-nus to vuur en te zwaard had laten uitrocijon, voor do deur der kerk terug, deed hem in den ban en liet hom niet dan na acht maanden van strenge boetedoening weder in de vergadering der Christenen toe. Ambrosius stierf in 397. Do boste uitgaaf zijnor geschriften is die van Parijs 1086—90 in twee dooien. AMBROSIAANSCIIE BOEKERIJ. Doze, in later tijd door do ontdekkingen van Angolo Majo zoo beroemd gewordene boekverzameling te Milaan, word in hot jaar 1609 door don kardinaal F. Borromoo, oen bloedverwant van don heilig vorklaar-den C. Borromoo, tot algemeen gebruik opengesteld. Do kunstlievende kardinaal, aartsbisschop van Milaan, had haar door geleerden, welko hij door Europa en zelfs naar Azio liet reizen, doen aankoopon; echter telde zij bij hare opening slechts 35,000 gedrukte werken, en 15,000 handschriften in vorschillonde talon, en werd ter eere van den heiligen Ambrosius, den sohutspatroon van Milaan, Bibliothoca Ambrosiana genoemd. Wat deze verzameling in later tijd, inzonderheid door de Pinollische handschriften gewonnen heeft, verhaalt Angolo Majo in zijne voorrede voor do fragmenten der Ilias, welke hij uit haren boekenschat in bet licht gaf. De geleerde stichter dezer boekerij had ten oogmerk om mot dezelve oen gezelschap van geleerden to verbinden, waarvan elk, in een of ander vak uitmuntende , voor de bekendmaking dor daarin vervatte werken moest zorgen, en ieder vreemdeling die haar bezocht, de gevraagde inlichting geven. Gebrek ann de noodige inkomsten noodzaakte dit genootschap, hetwelk op 16 leden berekend was, zich slechts op 2 te bepalen, die nog tegenwoordig den titel van Doctores nibliotheeae Ainbrosianae voeren, en zich door eeno gouden medaille, mot hot opschrift Singula singuli, ondorsehoiden. Tot de menigvuldige belangrijke werken dezerboekverzamolingbehoort, onder anderen, een Virgilins waarin Potrareha do bekende aantookoning omtrent de eerste ontmoeting van Laura gosebrevcn heeft. Met do boekerij is door een plein waarop een kunstige, koperen palmboom staat, eeno galerij van kunststukken verbondon, waarin, behalve eonige afgietsels in gips en schilderstukken van Breugcl, Barocci. Luini, Albert Durer, inzonderheid do cartons van Raphael's school van Athene, do stukken van Leonardo da Vinei en moer andoren, alle opmerking verdienen. Van de 12 doelen met schriften van de hand van laatstgenoemden, die eertijds alle , als een kostbaar geschenk van dan vadorlandliovendon Galeazzo Aroonato hier bewaard worden, is thans slechts oen , hot door zijne teo-keningen belangrijke, alhier voorhanden, daar al de overigen te Parijs zijn gebleven. AMBROSIAANSCHE LOFZANG. Zoo noemen do Roomsch-Catholijken het Latijnscho gezang: Te Deum Laudamus, naar Ambrosius, aartsbisschop te Milaan, die volgons sommigen daarvan de vervaardiger zoude zijn. Volgons andoren evenwel is dit gezang eerst 100 jaren na hem vervaardigd. AMBROZIJN of AMBROSIA was do spijs der Goden, gelijk de nectar hun drank was. Het woord botoekent eigenlijk onsterfelijkheid, omdat men er deze door deelachtig werd. AMBULANCE is eone tijdelijke en howogelijko geneeskundige inrigting, toegevoegd aan een loger-eorps, en bijgevolg in staat de bewegingen van het leger to volgen. Eeno ambulance is zamengesteld uit oen of moor chirurgijn-majoors, aides en sous-aides Cofficicren van gezondheid der 1°, 2quot; en 3° klasse), uit apothekers, administratie-boambton en ziekenoppassers; uit bak-wagens (caissonwagons) mot vorbandvoorwerpon, heelkundige werktuigen en genoosmiddelen; en eindelijk uit ziekenwagens (ambulanoe-wagons) tor vervoering van gekwetsten en zieken; transportwagens voor de goederen tot ligging en verpleging der zieken met het noodige getal paarden. Ambulance (Draagbare) noomt men twee koffers (cantinesj gevuld met hot noodige tot het verbinden van do gekwetsten, benevens een zak met spalken en eone blikken waterflesch en wa-I. |
torbak, alles gedragen door een zoogenaamd pakpaard Cin sommige landen gebruikt men daartoe een muilezel). Bij ons had, toen hot leger te volde was, elk bataillon infanterie, elke tweo oscadrons oavallorie en elke batterij veldartillerie eeno draagbare ambulance. Deze draagbare ambulance zoor gebrekkig zijnde, daar hot pakpaard door schoftdrukking al spoedig buiten staat wordt gestold te dragon, en de voorwerpen daarop slecht gepakt kunnen worden, is men er op bedacht geweest, nieuwe draagbare ambulances voor te stellen , welko echter nog niet zijn aangenomen. Ambulance.(Vliogendo) Wanneerhottot een tretlon komt, wordt do ambulance gescheiden in eone dopot-ambulanco en in eone vliegende ambulance. Deze volgt do troepen in al hare bewegingen; do dopot-ambulanco vestigt zich op eeno geschikte plaats, op oonigon afstand van de strijdende troepen. AMELAND. Een eiland ton oosten van Terschelling, in de Noord-zee, tegenover de kust der provincie Friesland, thans eeno grietenij dier provincie uitmakende. Vroeger was het een bijzonder eigendom van het buis van Oranje. In den oorlog van 1654 verkregen de Amelanders van Cromwel hunne onzijdigheid. Een wagen rijdt, op het uitsteken dor vlag, tot iu zoo, om de weinige vreemdelingen die derwaarts^ komen, af te halen. Hollum is hot grootste der 3 dorpen op dit eiland; do andere zijn Ballum en Nes. Het eiland hooft eeno lengte van vier uren op eeno breedte van een uur, telt 420 huizen en 2000 inwoners. Men bouwt rogge, haver, garst enz.; geen tarwe; ook eet men er algeraoon roggebrood. Binnen de dijken hoeft men zeer goed hooiland. De Amelanders fokken veel paarden; deze dieren zijn benevens het hoornvee, het voornaamste artikel van uitvoer; meestal naar Friesland. In Hollum mag men goene schapcn houden, omdat zij de zwakke dijken zouden beschadigen; in de andere dorpen hoeft men er zoor weinig. Boter en kaas maakt men hier niet van belang. AMEN. Oorspronkelijk een Hebroouwseh woord, waardoor men iets verzekert (ja waarlijk, het zij zoo) t hetwelk uit de godsdienstige spraak der Joden, in die dor Christenen is overgenomen. Do zegen, bij het einde der vergaderingen, in do Joodscho synagogen uitgesproken, werd door al do aanwozenden mot een amen bekrachtigd. Ook in do godsdienstige bijeenkomsten der eerste Christenen word hot gebod, hetwelk door don oudsten, ofeenon der leeraren gedaan werd, door de gemeente mot een amen besloten , en nog tegenwoordig eindigt men dikwijls eone leerrede met dit woord, hetwelk echter dan alleen in zijne ware beteokenis kan worden genomon, wanneer het slot derzolvo eeno algemecnc waarheid, eeno vermaning of oenen wensch bevat. AM ER I! ACH CJohann) een beroemd drukker uit hot begin derXVIdoeeuw, was geboren te Rütlingen in Zwabon, en te Basel gevestigd. Men hooft hem het drukken met Romoinsche letters te danken, die hij in plaats stelde der Gothisoho, die tot nog toe gebruikelijk waren. Hij gaf in 1506 de werken van Augustinus, den Kerkvader uit en was aan do uitgaaf van die van Hieronymns begonnen, toen de dood hem in hot jaar 1515 wegnam. Zijne kinderen voltooiden wat hij begonnen had. Zijne zonen en kleinzonen hebben eone boekverzameling bijeongebragt, waarvan in hetjaar 1659 to Basel do catalogus, onder don titel van Bibliotheca Amerhachiana, in 4lt;• uitgegeven werd. Dit weinig bekende werk is zeer belangrijk voor de geschiedenis der boekdrukkunst. AMERICA. Dit werelddeel, ook wol de Nieuwe Wereld genoemd, werd op het einde der XVdo eeuw, door Christophorus Columbus ontdekt. Over het algemeen begon de kennis onzer aarde zich eerst in de middeleeuwen, door do kruistogton on reizen van eenige weinigen uit te breiden; zijnde Groenland eerst in do IXJquot; en de Canarische eilanden in do XIII'1quot; eeuw ontdekt. In het begin der XV1'0 eeuw echter openbaarde zich de zucht om door de scheepvaart nieuwe landen op te sporen; en hoezeer ook do Portugezen deze roizou naar afgelegene landen begunstigden, strekten hunne pogingen grootondeols echter alleen daarhenen, naar de Indien en Azio, om den zuidelijken hoek van Africa te zeilen, on was de tiissehenruimto tusschen het westen van Africa en den Archipel van Azio geheel onbokend. Deze ontdekking nu was voor Columbus, een Gonuoes van geboorte, bewaard, die dan ook, na vruchteloos bij verscheidene Europosche vorsten op ondersteuning tot het doen coner reis te hebben aangedrongen, het eindelijk met Isabella, koningin van Spanje, over do voor- 19 |
146
|
waarden vnn zijnon togt eens werd, en op den 3'10quot; Augustus 141)2 mot Ssohcpon clclmvcnvan Palos verliet. Hij zotte terstond koers naar do Cannrischc eilanden, welke hij den IS-i™ dier maand bereikte; kroeg op dozen togt, don llJ»11 Oct. daaraanvolgende, hot eiland Guanahani, 200 als het door do inboorlingen genoemd, doeh door hem, uit eon godsdienstig gevoel, San Salvador (Verlosser) geheetcn werd, in het gezigt, en ontdekte kort daarna Cuba, door hem Juanna genoemd, Hispaniola, en meer andere eilanden. Naar Spanje teruggekeerd, werd hij hier met bijna koninklijke oor ontvangen, en ondernam naderhand nog drie andere togten naar de Nieuwe Wereld, op welke hij, den l'1quot;11 Augustus 1498, het vaste land dezes werelddools, on hetgroote eiland Trinidad, Sau Juan de Portorico , met nog andore ontdekte. De welgeslaagde togten van Columbus gaven nu eerlang aanleiding tot verscheidene andere, waaraan nu allo zeevarende mogendheden belangshalve deelnamen. Magellaan zeilde in 1520 de zuidelijkste kust van hot zoogenoemde Vuurland om; dc Vcne-tiaan Cabot, in dienst van Hendrik VII, ontdekte New-Found-land en vervolgde zijnen weg tot aan Virginie; de Engclschen doden, bij het zoeken van eenen noordwestelijken weg naar Azie, in Noord-Amerika belangrijke ontdekkingen, en bezetten in 1509 kaap Breton, en 40 jaren later New-Schotland; Martin Frobiseher bevoer in 1577 de straat van zijnen naam, onder don OOstcn graad noorder breedte, en kwam aan het zuidelijk gedeelte van Groenland; Francis Drake ontdekte in 1579 Nieuw-Albion; Davis, van 1535 tot 1587, aan de westelijke zijde van Groenland, oenen wreg die naar de Baftinsbaai voert, en Hudson van 1607 tot 1610 do straat en baai, welke naar zijnen naam genoemd worden. Labrador word in 1500, Brazilië in 1510, Canada in 1534 door de Portugezen in bezit genomen; terwijl het land aan de Paraguai in 1516 door Dios de Solis ontdekt werd. Intusschcn spaarden tevens de Spanjaarden geene moeite om in de Nieuwe Wereld oen nieuw rijk te vestigen; men herinnere zich hier slechts de namen van Cortes en Pizarro. Florida werd in 1512, Oud-Mexico in 1520, Louisiana in 1583 hun eigendom; ook gingen zij naar Nieuw-Mexico en Californic, en vervolgens van Panama naar Carthagena, Nieuw-Grenada, Peru en Chili; terwijl Buenos-ayres in 1535 door hen reeds aangelegd, en Guiana in 1663 ontdekt werd. Ook dc Fransehen rigtten volkplantingen in Nicuw-Schotland (Aeadie) Canada en Louisiana op; doch nog meer dan hot vaste land, trokken de eilanden de aandacht dor schraapzieke Europeërs. De Bermudes, in 1527 naar hunnen ontdekker aldus genoemd, worden in 1609 door de Engolschon bezet; de Antilles waren in handen der Spanjaarden, aan wclko de eersten Jamaica ontnomen hadden, en de Britten enFranschcn maakten zich van dc overige eilanden moester, waarbij de bekende lioover-Staten dor Flibustiors mede hunne rol speelden. De Hollanders, het eerst aan de Delaware en Brazilië, logden in Guiana, EssoqucbocnBorbicceolonion aan, gelijk ook in Suriname, en verplantten het suikerriet naar Esscqucbo; de Denen kregen St. Eustatius, St. Martin, St. Thomas en Ste.Croix, en de Zweden, die reeds vroeger eene volkplanting aan de Delaware hadden opgerigt, in 1734 St. Barthclemi. Dc Russen kwamen in de XVIII110 eeuw aan de noord-westkust van America, tegelijk mot do Britten, die tot dc IJskaap doordrongen, in 1762 Canada van Frankrijk verkregen, en van dit jaar tot 1783, ook Florida in bezit hadden, dat naderhand aan Spanje kwam, hetwelk den verderen weg van Californie ontdekte. America heeft eene lengte-uitgestrektheid van ongeveer 2000 mijlen, dc grootste breedte, tusschen kaap Prince- of- Wales en kaap Charles, is 865 mijlen en eene kustcn-lengte van 9400 mijlen, zoodat het eene vlakte van 663,000 □ mijlen bestaat, waarbij nog de eilanden komen, die de gehcolc vlakte wel tot 700,000 [7] mijlen opvoeren. Het grenst ten noorden aan altoos-durend ij» cn sneeuw ; ten oosten aan den Atlantischon Oceaan; ten zuiden aan de Magellaansche zee, en ton westen aan dc Zuidzee. Men verdeelt America, volgens de natuurlijke gesteldheid, in Noord-America, Zuid-America, do West-Indien en de verdere eilanden. Noord-America bevat Costa-rica, Nicaragua, Honduras, Yucatan, San-Salvador, Guatemala, Mexico, Albion, Californie, de Vcreenigde Staten, Nieuw-Schotland, New-Foundland, Canada, Labrador ofNieuw-Brittannie, Nieuw-Wallis en Groenland. In Zuid-Amorica liggen; Venezuela, Nicuw-Grenada, |
Ecuador, Bolivia, de Argentijnsche republiek. Chili, Paraguay, Uruguay, Patagonio, of het land van Magellaan, Brazilië en Guiana. Eindelijk behooron tot de West-Indien, de groote Antilies, waaronder Jamaica, Hispaniola of St. Domingo, en Porto-Rico, dc Caraïbischo eilanden, de kleine Antilles, Trinidad en Curasao bevattonde; voorts dc Lucaïscho eilanden; de Bermudes, hot Vuurland, Valksland, Nieuw- of Zuid-Gcorgic en de Galiapes. Men vindt in America do hoogste borgen en do grootste rivieren en meren. Onder dc eersten telt mende Cordilleras de los Andes, welke onafmetelijke bergketen van de zuidelijke punt langs dc westkust ten noorden loopt; alsmede den Chimborasso , Antifana en andere. Onder de rivieren hoeft men do St. Lorenzo, de Mis-sisippi en hare takken, de Ohio cn do Missouri, do Amazonen, la Plata, do Orenoco, on dc rivier Suriname; en, onder de meren vindt men die van 500 tot 1800 vierkante mijlen groot zijn, als: Michigan, Huron, Eric en Ontario. Do schatten welke de natuur dit werelddeel aanbiedt, zijn zeer groot. Onder de voortbrengsels dos lands vindt men do cacao, cochenille, kinabast, gom-copal, campcchehout, gember, katoen, indigo, aardappelen, granen, wijn, maïs, rijst, suiker, koffij enz., en onder do delfstoffen goud, zilver, smaragden, ijzer, koper, lood, marmer, porselein-aarde, Labrador-stoenen, steenkolen en meer anderen. In het dierenrijk zijn de llama, do vigogna, de jaguaar, do puma, dc bison , hot Virginische hort, hot Californische schaap, do miereneters, do gordcldieren, de langstaartige apen, de condor, verschillende soorten van papegaaijen en colibritjes, de juweeltor, de glas-kapel, de vogelspin, de alligator, de becfaal enz. bijzonder aan America eigen. De bevolking van America schat men op 50 milliocnon , dat Vis van de menschen-massa die op dc aarde zou wezen. In betrekking tot het verschil der rassen, brengt men do bevolking tot drie rassen, de Americanen, de Europeërs on dc Negers. (Zie het art. Menschenrassen.) Ongeveer 20 millioon behooron tot hot Cau-casische ras; 12'/j millioon tot het koperkleurige cn de kleurlingen, die nader daartoe behooron dan tot het blanke; 8 millioon rekent men tot de Negers en 9i/j millioon tot de Mestizen, Mulatten, Zambo's enz., allen kleurlingen van gemengd ras. Dc En-gelschc taal heeft in het noorden, de Spaansche in liet zuiden de overhand. Men berekent dat van de 50 millioonon inwoners, 23 millioenen Roomseh-catholijk zijn, 21 millioenon Hervormden en de overigen meest Heidenen. Verg. over America; A. von Humboldt, Examen critique de l'kisloire de la géoyraphie du Nouveau Continent, 5 dln.; Paris, 1836—39, Long, Porter and Tucker; America and the West-Indies geographically described; Lond., 1843; W. Cobbett, A years residence in the United Stales of America; Lond., 1819; H. G. Ward, Mexico; Lond., 1829; G. W. Hugo, Jahrh'ucher der Geschichtevon Aitierica (1 -192—1829); Karlsr., 1820; G. B.Bosch, Reizenin West-Indie en door N. en Z. Amerika; Utr. 1843, 3 din.; L. dc Witte, Reis in de Vcreenigde Staten en Canada in 1837, 2 dln. AMERIGHI. (Zie Caravaggio.) AMERIGO VESPUCCI word in het jaar 1451 , uit een oud geslacht, te Florence geboren. Onder do leiding zijns ooms , een in de wetenschappen ervaren man, maakte bij spoedig groote vorderingen in de natuur-, sterre- cn aardrijkskunde. In 1490 begaf hij zich naar Spanje wegens handelszaken , maar werd door dc ontdekkingen van Columbus aangespoord om gelijken weg te volgen. Ondersteund door Ferdinand, koning van Spanje, zeilde hij in 1497, onder den vlootvoogd Ojarta, uit Cadix. Hij bereikte het vaste land van Zuid-America; bezocht den zeeboezem van Paria, en de kusten ter lengte van eenigo honderde mijlen, waarop hij, na eene afwezigheid van 13 maanden, naar Spanje terugkeerde; in 1499 dood hij een tweeden togt, waarop hij verscheidene kleine eilanden ontdekte. Hij ging hierop over in dienst van Emanuel, koning van Portugal, en deed twee reizen in 1501—1503, die echter niet veel belangrijks opleverden. Hij bleef in Portugesche dienst tot aan den dood van Columbus; ging toen weder in die van Spanje over, on bezocht sedert nog on-dorschcidcne malen de Nieuwe Wereld. Deze herhaalde bezoeken, gevoegd bij de omstandigheid dat hij eene kaart van America vervaardigde, cn in 1532 een dagboek van vier zijner reizen, in het Latijn geschreven, te Parijs in hot licht gaf, mogen welligt de aanleiding hebben gegeven, dat ccno Nieuwe Wcreld, met |
-AMI
AME
|
voorbijgaan van haren ontdekker, naar zijnen naam genoemd is. Vespucci stierf in 1516. Men raadplege over hem; Blandini, Vita e lettere diA. Vespucci; Flor., 1745. AMERSFOORT. Eene welvarende stad in de provincie Utrecht, liggende 33/» uur gaans van de stad van dien naam, aan deu voet eens bergs, in eeu zeer aangenaam oord, eene gezonde luchtstreek en aan de rivier de Eem, welke, op ecnen afstand van 2 uren, boven Nijkerk, in de Zuiderzee valt. Zij telt ruim 10,000 inwoners, en heeft 1 Gereformeerde, 1 Lutherscho , 1 Remonstrantsehe, 2 Roomsche kerken en eene voor de Oude Olerezy der R. C. welke laatste gezindheid hier een seminarie heeft voor jongelingen die tot den geestelijken stand worden opgeleid. Voorts vindt men er oen aanzienlijken bokkinghang, en buiten hare muren eene glasblazerij; verder verscheiden fabrieken van diemetten en bombazijnen, die voorheen een goed bestaan opleverden, doch thans, door den invoer der Engelsehe goederen, zijn in verval geraakt. Men heeft er wekelijks eene markt van rogge en boekweit, welke van veel belang is; ook do transito-handel op Gelderland, Overijssel en Duitsehland, schoon minder dan voorheen, is nog aanmerkelijk; doch inzonderheid leveren de menigvuldige tabaksplanterijen, die in den omtrek dei-stad gevonden worden, aanzienlijke voordeden op. In de Gereformeerde kerk ziet men een door den beroemden Artus Qucllinus uit marmer gehouwen monument voor Jakob van Kampen, den beroemden bouwheer van het voormalig stadhuis van Amsterdam, alhier geboren. Rehalve deze verdienstelijke bouwkundige, zijn in deze stad nog vele beroemde mannen geboren, met name Elias van Amersfoort, hooglecraar in de godgeleerdheid aan de hooge school te Basel; Gualterus de Bruin, hoogleeraar te Utrecht; Johan do Ridder, hoogleeraar in de regten te Douai; Thomas Zaesius, mede in dit vak aan de hoogeschool teLeyden; Hendrik Zaesius, hoogleeraar in het Grieksch te Leuven, en schrijver van onderscheidene regtsgeleerde werken; Paulus Buis, raadsheer van Prins Willem I; J. van Oldenbarneveld en P. Both, eerste gouverneur-generaal van Oost-Indie. AMERSFOORT (jacod) werd in 1786 te Amsterdam geboren en studeerde aldaar en te Leyden in de letteren en godgeleerdheid. Hij verdedigde in 1810 , onder voorzitting van den hooglecraar van Voorst, •i\}nAnnolutiomim in loca selecta NoviFoederis specimen primum, dat bijzonder betrof de plaats van 1. Joh. III. v. 2, die destijds, uit hoofde van het verschillen der meeningen, de aandacht van velen tot zich trok. Hij werd in April 1815 te Leyden tot doetorin de theologie bevorderd, na het verdedigen van eene Dissertatio de variis lectionibus Ilolmesianis locorum quorundam Pentateuchi Mosaici. Kort daarop werd hij tot hoogleeraar in het Oostersch te Harderwijk benoemd, en in 1818 in plaats van N. A. van Hengel tot gewoon hoogleeraar in de godgeleerdheid te Franeker. Aldaar overleed hij den SSquot;0quot; October 1824, na een ijverig en werkzaam leven. Vele zijner redevoeringen zijn gedrukt; in den laatsten tijd had hij zich bijzonder bezig gehouden met het vervaardigen van eenen naauwkeurlgen catalogus der openbare bibliotheek van Franeker. AMERSFOORTSCHE DIAMANTEN zijn niets anders dan gerolde, doorschijnende kwartsteentjes, die men op de heide bij Amersfoort en ook wel bij Lochom aantreft. AMESIÜS (Guilielmus) omstreeks 1577 in Engeland, of, volgens anderen, in Schotland geboren, verliet zijn vaderland, ten gevolge der tegenwerking die hij aldaar ondervond, wegens zijne Puriteinsche gevoelens, werd in Holland huisprediker van Horace Vere, en vervolgens door de Staten-Generaal naar Dordrecht gezonden, om daar den voorzitter der Nationale Synode in het behandelen der twistzaken behulpzaam te zijn. Na vruchtclooze pogingen om hem het hoogleeraarsambt in de godgeleerdheid aan de Leydsche hoogeschool te bezorgen, werd hem, op vijf en veertigjarigen leeftijd, delcorstoel in de godgeleerdheid te Franeker aangeboden. Elf jaren later (163.3) vertrok hij naar Rotterdam, om het onderwijs in de godgeleerdheid op zich te nemen aan een collcgie door de Engelschen aldaar voor hunne landgenooten gesticht; doch de vrucht die de nieuwe instelling van zijne bekwaamheid trok, was kortstondig, daar hij reeds den l»iquot;n nov, van dat jaar, ten gevolge van een schrik overleed. Amesius was een man van een grondig verstand, juist oordeel, uitmuntende geleerdheid. Zijn geheele leven ademde vroomheid en hooge liefde jegens den naaste. Als theologant was hij in verschillende rigtingen op hot gebied der godgeleerdheid werkzaam, en wij ontmoeten hem als exegeet en dogmaticus, doch vooral als zede-kundige en polemicus. Zijne schriften zijn meer dan eens herdrukt, en sommige vertaald. De meest beroemde zijn: |
Lectiones in Psalmos; Amst., 1658; Explicaiio ntnusque Kpis-tolae £gt;ivi Petri Ap.; Amst., 1650; Medulla Theoloyica; Amst., 1659; De origine Sabbati et diei Domini; Amst., 1658 ; De con-scientia et jure. Bellarminus enervatus; Amst., 1628; De Arniinii seiitentia qua electionem omnem particularem Jidci praevisae docet inniti, Dissert, scholastica; Amst., 1658; Coronis ad Collationem Ilayiensem; Amst., 1650. Zie over hem; Clement, llihl. Curieus. t. I. p. 267; Niceron t. 37 p. 284; Henricus Witte, Diarium hiorjr. die het jaar van zijn dood verkeerdelijk 1639 noemt ; Bayle, Diet. (Paris, 1820) t. I p. 497, 498 ; Lettres et Néyociations de D. Carleton t. III p. 247, 248. Glasius cn aldaar, pag. 47, geciteerde schrijvers. AMETHYST. Een kwartsgesteente van eene violet-kleur, welke nu eens bleekcr, dan eens hooger is, of wel dikwijls in het bruine en groene overgaat. Het groeit inzonderheid in tamelij k groote, ronde porphyrsteonen , die hol zijn. en, uit hoofde hunner gedaante, Melo montls Carmel (meloenen van don berg Carmol) genoemd worden. Men heeft Oostersche en Westersche. De Oos-tersche Amethystenworden doorgaans voor de boste gehouden; doch sommigen van do westersche, zoo als die welke men in Silezie en Boheme, of in andere deelen van Europa vindt, zijn weinig minder in schoonheid dan die uit de Indien gebragt worden, en vrij hard voor de bewerking. AMETHYST. {Amethtjsta coerulea, L.) Eene tot de natuurlijke familie der Lablaten (Lipbloemigen) cn de Diandria Monogynla behoorende kruidachtige, eenjarige plant, met 2 voet hooge, van boven vertakte, donkerblaauwe stengels, kleine, driespleetige, getande, blaauwgroene bladeren, cn kleine liehtblaauwe, tot schermpjes vcreenigde bloemen. Zij groeit op de bergen van Siberie in't wild en bloeit in de maanden Junij cn Julij. Men vermenigvuldigt haar door het zaad. O. AMFIOEN. (Zie Opium.) AMIANT. (Zie Asbest.) AMICI. (giovanni iiattista.) Opticus cn stcrrckundige, geboren te Modena in 1784, is tegenwoordig directeur van het observatorium c Florence. Reeds in de eerste jaren dezer eeuw vervaardigde hij spiegeltelcseopeii; later oen kijker van 11 duim diameter en 20 voet lengte; in 1812 toonde hij aan het Itallaauseh Instituut een telescoop van nieuwe zamcnstelling, met een con-eaven spiegel en oen in het middelpunt geopenden platten spiegel. In 1827 bragt hij zijn horizontaal achromatisehen microscoop naar Parijs. De daarbij behoorende achromatische dubbcllcnzen hadden ieder eenen brandpuntsafstand van 12 millimeters; boven het objectief was in de buis oen regthoekig glazen prisma aangebragt, waardoor de stralen die van het voorwerp kwamen, onder eenen regten hoek werden teruggekaatst, zoodat de buis waaraan de oeulairen werden geschroefd, eene horizontale stelling had. Chevalier bragt dergelijke microscopen in den handel, onder den naam van microscope d'Amici. In latercn tijd heeft Amiei het gestel zijner microscopen niet alleen zeer vereenvoudigd, maar tevens verbeterd, vooral door het prisma niet als vast bestanddeel in de buis te brengen. Verg. Prof. Harting, Het microscoop, deszeljs gebruik enz.; Utr., 1850, 3 deelen, 8°. Bijzondere vermelding verdient ook zijn polarisatie-toestel, beschreven in gemeld werk, 3° deel, bl. 369 en afgebeeld op pi. IX. f. 7. Amici heeft verscheidene sterrekundige en microscopische onderzoekingen in verhandelingen van versehillende geleerde genootschappen bekend gemaakt. AMIENS. Eene sterke stad, de hoofdstad van Pieardio, en thans van het departement derSonime, aan eene rivier welke met drie armen door dezelve loopt. Zij heeft fraaije cn wel aangelegde straten, een sterk slot, door Hendrik IV gebouwd, en eene hoofdkerk waarin Lodcwijk XIV gekroond werd. Ook bevindt zich hier een bisschop die, vóo'r de omwenteling, onder den aartsbisschop van Rheims stond, en sedert 1750, eene academie van kunsten en wetenschappen. Het getal der inwoners wordt op 48,000 geschat, cn de kamelot-, tapijt-, zijden en wollenstoffen-, benevens de leder-fabrieken, maken hier inzonderheid do middelen van bestaan uit. Amiens is merkwaardig geworden door den |
AMI — AMM
148
|
vrede, die tusselien Frankrijk, Spanje en de Bataafscho llciiuliliek nun de ecne, on Groot-Brittaimie aan de andere zijde, op don 27!l,!l' Maart 1802, aldaar gesloten werd; doch die niet lang stand hield, on roods in 1803 eenen nieuwen oorlog tussohon Frankrijk en Kngoland ten gevolge had. AMIOT. {Pater) Een Fr arisch jeznit, to Toulon in 1718 geboren. Hij hield zich langen tijd als zendeling in Peking op, en heeft door zijne zeldzame vlijt en groote goieordhoid voel tot eone betere konnis van China bijgedragen. Inzonderheid hebben wij aan hem naauwkoiirigo berigten omtrent de oudheden, de geschiedenis, taal en kunsten der Chinezen te danken. De meeste zijnor werken, hun karakterschrift, hunne krijgskunst, muzijk enz. betreffende, alsmede eone lovensbesehrijving van Confucius, bevinden zich in do Mémoires concernant Vhisloire, les sciences et les arts des Chinois, waarvan de eerste 10 doelen grootendeols zijn werk zijn. Bovendien zijn de Eloge cle Moukden, Aoo\- Gmgms, on do Dictionaire Talare-Mantchou-Franqois, door Langlos uitgegeven , door hom vervaardigd. Hij stierf in Peking, in 1794. AMYOT. (Jacques) Bisschop van Auxerre in Frankrijk, gestorven in 1593, in don ouderdom van 79 jaren. Hij vertaalde onder meerandere schrijvers, Plutarchus en Diodorus Sioulus in zijne moedertaal, wolke vertalingen zoo voortreffelijk zijn, dat ze Amyot. ook thans nog op grooten prijs gestold worden, en do beroemde Wyttenbach dikwerf mot vrucht Amyot's vertaling dor zoogenaamde irioralia of zedokundige werken van Plutarchus (door hem zoo heerlijk uitgegeven) geraadpleegd hooft. Mon vindt bij Bayle on in do Encijclopcdie moderne uitvoerige berigten nopens hem. He moeste zijner overzettingen zijn ook in het Nederduitsch overgobragt. AMMAN, (Joiian Conhad) gob. to Schafhauscn, praetiseovde als gonoosheev te Amsterdam , in het laatst der XVHde on in het begin dor XVIH'1quot;' eeuw. Hij hoeft zich als onderwijzer van doofstommen beroemd gemaakt, die hij loerde sproken. Hij schroof hierover een werkje Surdus loqnens, sen methodus, qua qui surdus naiusest, loqui discerepossit; Amst., 1(192, 12quot;. Dit werkje heeft hij later en wel in lfi97 in hot Hollandsch overgezet, uitgegeven. Surdus loquens, of de doove sprekende, d. i. Wiskundige Besehrij-vinge o]i wat wyse men doof-geborene sal konnen loeren spreken. Alles op onweêrleggelijko gronden , en d'ervarenhoid sten-nendo. Dit werkje werd door hem opgedragen aan Pioter Koolaort, voornaam koopman in Haarlem, „wiens eenigo dochter hij op de hier beschreven wyse had leeron spreken. Namelijk had hij diens dochter, doofgeboren en noch sijnde, in korten lijd loeren lesen, sproken. Ja or was bij do uitgave goede hope , dat se op do jaren van discretie komende, bequaem sou sijn, om mot yodor gelijk een ander om te gaan.quot; Dit werkje word later in het Engelsch overgobragt. Later op nieuw in het Latijn uitgegeven onder den titel Diss, de loquela; Amst., 1700, 1702, 1708. Leyden 1727. 1740, 8°. Ook in hot Duitsch te Breslau in 1747, 8quot;. (ZioAde-lung, Fortz, u. Ery'dnznnyen zu Jöchers allfj. Gelehrten-Lexicon; Leipzig, 1784, 4quot;. 1 Bd. s. 740, 741 (dio echter omtrent zijn Holl. werkje onnaauwkourig is). Amman heeft ook Coelius Aurolianus uitgegeven te Amst. 1709, 1722, 1755, 4°; te Venetie nagedrukt in 1757, 4quot;. Zijne overige schriften zijn bij Adolung vermeld. |
AMMANATI (Bautolomho) beeldhouwer en bouwkunstenaar, in 1511 te Florence geboren, was leerling van Haocio Bandiuelli, lator van Sansovino. Zijne eerste werkstukken worden te Pisa gezien. Paus Julius III droeg hom hot vervaardigen van het beeldhouwwerk voor het Capitool op. In het jaar 1557 ondernam hij op last van Cosmo den groothertog, de herstelling der bruggen over do Arno, die door oono ovorstrooming vernield waren. De schoonste daarvan, de brug dor Drievuldigheid, is geheel naar zijne ontworpen uitgevoerd. Te Rome bouwde hij het paleis Prucellai en te Florence verschillende gebouwen; ook voltooide hij den bouw van het paleis Pitti door Brunelloschi aangevangen. Ammanati was gehuwd met eone dichteres , Laura Battiforri, wier gedichten in 15C0 ondor don titel van Opere Toscane uitgegeven zijn. Van zijne hand bestaat ook nog een werk, getiteld la Citta, bevattende de plannen van allerlei gebouwen. Hij overleed in hot jaar 1589. AMMEKZODE, ook Amerzode, Amerodc, Amelroy. Een kasteel in don Bommelerwaard, niet verre van de Maas, schuins over het fort Crevecoeur, een der statigste overblijfsels van vroegere dagen, waarop het bekoorlijke Gelderland bogen mag. Hot jaar der stichting is even onbekend als do gedaante, die het vóór don geweldigen brand van 1590 had. Ook vindt men ondor de oude papieren niet één, dat gewag maakt van veranderingen of verbeteringen aan het slot bewerkstelligd. Alleen is er een Latijnsohe brief, waaruit blijkt, dat de vicarije of capelrije op 'thuis te Amersoije in Aug. 1441 is gesticht door Johan van Brookhuisen. Ammerzode, aan de grenzen vau Gelder en Braband, heeft buiten allen twijfel, gedurende do herhaalde oorlogen tussohon deze gewesten, den krijg tussehen Gelder en Bourgondie, en de inlandsehe beroerten en veten in de XIII'1'', XIV110, XVd'! en XVT10 eeuw voel geledon, en zal nu en dan ver- en heroverd zijn geworden. Soms was hot, vooral onder Johan van Brookhuisen, een schrik der Bosschenaren, die zich bittor over menigerhande quellayien en schade haere bonjhery ' door den lieer van Geesteren aengedaen, beklaagden. Do eerste maal werd hot door Willem, hertog van Gelder, in Augustus 1380 belegerd, wijl Arend, lieer van Hoornen enMidlar, door zijn huwelijk met do erfdochter van Arnold van Herlar, heer | van Ammerzode, in den oorlog tussehen zijnen leorheer en Johanna van Braband, tegen eed en pligt, do zijde dor laatste had verkozen. Toen Johan van Brookhuisen, erfhofmoestorvanGelre, inden vermaarden slag van St. Hubert, don Sd™ November 1444, tussehen hertog Arnold van Gelre en hertog Gerard van don Berge geleverd, met andere edelen was gevangen genomen, tno^ (1445) zekere Jakob Ottensz van woge Jan van Rossum voor Ammerzode en nam hot in, doch hot word spoedig door Johan van Culenborch mot hulp der Goldersohen ontzet. Gedurende den tachtigjarigon oorlog hoeft het voel geleden en onder Lode-wijk XIV werd het onder zware contribnticn gesteld. Do grootste ramp die Ammerzode trof, was ongetwijfeld do geweldige brand van don IK'1™ Fobr. 1590, die het bijna geheel vernieide „zoo datter van timmerai/ie,quot; zegt een oude oorkonde,,, geen splinter is overgebleocn.quot; Alleen een rondo toren aan do noordoostzijde, met oen klein gedeelte van het vierkante gebouw zelf mitsgaders de buitengevel eenor poort, die nog hot jaartal 1564 draagt, staande onder een wapenschild, in het laatst dor vorige eeuw onkennelijk gemaakt, zouden, volgens eeno overlevering, gespaard zijn gebleven. Bij gelegenheid van dien brand, word een groot gedeelte van liet Archief en do familie-papieren van huis Lookhorst een prooi dor vlammen. Het slot behoorde in do Xllldt-' eeuw aan de heeron van Herlar. De eerste die in het laatst dier eeuw als heer van hetzelve voorkomt, is Johan, wiens zonen Dirk on Gerard hem in het bezit ei |
AMM
|
van opvolgden. Gerard noemde zich, in 1351, in een verdrag met Eduard, broeder van Gelre, heer van Amersooi. Volgens de Archive!) van Holland, droeg hij in 1353 met andere edelen, de kleederen van hertog Willem V. In 1354 stierf hij, zonder opvolger na te laten, en nu viel Ammerzode, bij broederdeeling, aan Johan van Horlar, heer van Ameide, ten deel, die het zijn jongsten broeder, Arnold of Arend van Herlar, in leen gaf'. Arnold's eciilge dochter huwde met Arend, heer van Hoemen cn Midlar, die in 1384 cn 1380 als heer van Ammcrzode voorkomt. Deze laatste was een dapper krijgsman. Daar hij echter in don oorlog tusschcn zijnen leenheer, den hertog van Gelder, en Johanna van Brabaiid, do partij der laatste had gekozen, werd zijn slot reeds bij de uitbarsting van den krijg, door den eersten ingenomen en verbeurd verklaard. Volgens Pontanus en Sliehtenhorst vermaakte hertog Willem, bij uitersten wil, aan zijn bastaard Johan, het slot en gerechte van Ammcrzode, beiden bij wijlen Arndt van Hoemen bozeten. Hot blijkt niet dat Johan mot deze heerlijkheid beleend is. Waarschijnlijk heeft bij zich met zijn oom Reinold te dien aanzien verdragen. Den loduquot; Febr. 1405 werd do heerlijkheid bij ruiling aan Johan Steek, heer van Bceck overgedragen, doch den 2doquot; Oct. 1412 droeg hij haar wederom, tegen betaling cener zekere som, aan den hertog van Gelre op. In een brief van datzelfde jaar, waarbij hij al zijn goed te Loet in den Duffelt, aan heer Henrik van Appeltcrn, ridder, verkoopt, noemt hij zich nog heer van Araersoijen en na zijnen dood'liet zijne eenige dochter Meralda, gehuwd met Goossen , heer van Kossem, zich daarmede beleenen. Hertog Keinald schonk Ammcrzode aan zijn bastaard Willem, heer van Wachtendonk, den 13den Dcc. 1416 door keizer Sigismund gelegitimeerd. Deze bezat bet tot Sinte Marcusdach, des hcyligen Evangelist, van het jaar 1424, toen hij, blijkens brieven in het archief aanwezig, met zijne huisvrouw, Ilermana van Batenborch, het aan Johan, heer tot Broekhuizen en Weerdcnboreh verkocht. Deze Johan stierf in 1443 en liet de heerlijkheid na aan zijn eenigen zoon Gerrit of Gerard, erfhofmecstcr des hertog van Gelre. Hij sneuvelde den S'1'quot; Nov. in don slag van St. Hubert. Zijne echtgenoot Walravina van Bredcrode, dochter van Walraven en van Jcnne van Vianen en Amciden, had hem vijf zonen nagelaten. Volgens een brief van den 28»1™ Jan. 1457, verlijdde de oudste zoon Johan zijn jongeren broeder Walraven met Ammcrzode, schoon hot, gelijk van elders blijkt, hot hem ac/iiesloiven ende toegeleeghen teas van doode Gerrits sijnen vader. Walraven stierfin 1480 zonder nakomelingen, en volgens van Spaen word zijn neef Gerard van Broekhuizen enWeerdcnbureh, doch volgens van der Aa, zijn neef Johan van Broekhuisen , heer van Ammcrzode. Gerard liet geen kinderen na, cn nu werd zijne zuster Walraven ofWalravine, die sedert 1480 door den echt was verbonden aan Otto, zoon van Johan van Arkel cn van Berta van Culcn-borch, vrouwe van Weerdenburg en Ammcrzode. Deze Otto stierf hoog bedaagd in 1505 , en werd opgevolgd door Johan, die in 1512, een jaar na zijne moeder, stierf, bij zijne vrouw Adriana, dochter van Johan Bacx, heer van Alsten in Braband, geen kinderen nalatende. Ook zijn broeder Gerard, heer van Hockelom, Weerdenburg en Ammcrzode, in 1512 met Margaretha, dochter cn erfgename van Daniel van Praat van Moerkerken, heer van de Merwede en baljuw van Zuid-Holland gehuwd, stierfin 1547 zonder afstammelingen, en zijn jongste broeder Walraven volgde hem als heer van Hockelom, Weerdenburg en Ammcrzode op. Van de kinderen, die hij bij Catharina, natuurlijke dochter van hertog Karei van Gelre verwekte, volgde hem, in 1557, Georgeof Joris van Arkel op. Deze huwde met Anna, dochter van Johan van Lokhorst en van Anna van Schoonhoven, die hem de heerlijkheden Heemstede en Lokhorst ten huwelijk bragt. Hij kwam ten gevolge van den geweldigen brand, die zijn sloten het grootste deel van de daarin berustende papieren verteerde, in 1590 om. Zijne vrouw was toen reeds overleden, maar zijne moeder, Catharina van Gelre (Vrou duwargicre van Wocrdcnboreh) overleefde hem. Zij stierf in 1601, in den ouderdom van 84 jaren. George liet drie kinderen na; een zoon, Otto, die, nahem, met Ammerzode beleend werd en twee dochters, van welke Anna huwde met Walraven, baron van Gent, heer van Dieden en Oijcn , broeder van Otto van Gent, „beide door hunne heldendaden in den oorlog tegen Spanje wijdt beroemt.quot; Otto van Arkel, diende den Staat als krijgsman, gedurende een groot deel van den tachtigjarigen oorlog en trad in 1614 inden echt met Francelina of Prancoysc, dochter van Cosmo de At-faytadi, baanderheer tot Gbistellc, Hilst, Lavenacker en van Margaretha de Hanxcler, die hem een zoon en drie dochters schonk; Laura, eerst kanonikesso, later abdissc te Nieuwklooster, een adelijk stilt in het hertogdom van Kleef; Catharina, die huwde met lïobert van Schoonhoven van Acrschot, heer van Wanroy. die geen kinderen naliet; Anna Maria, die huwde met Charles van Mals en, heervan Onsenoort en Neerkuil. Zijn zoon, Thomas Walraven, werd in 1641 met Ammcrzode beleend; ook was hij heer van Well en Wordragen, den Ipelaar cn ter Lucht. Hij en de prinses douairière tot Zollern, Baronesse van Hcdel, voerden een langdurig regtsgeding met Thomas Ignatius d'lmmerzele, grave van Bochoven over de visschcrij in de Maas en de kribben aan beide zijden dier rivier. Uit zijn huwelijk met Johanna Barbara de la Kethullc, dochter van Louis do la Kethullc, heer van Bij-hoven en Tamers, sproot geen nakomelingschap, cn nu werd „ingevolge do dispositie van Otto van Arkel Cdoor zijn zoon geconfirmeerd,) yene off (jesnbslitueerde erffgenaemen feudael, als den oltsten en naeste van si/nen bloede, met sedusia van alle andere aenleslellen, Johan Ferdinand baron van Liehtervoldo heer van Vellenaere en Beaurevant, zoon van Pieter van Liehterveldc en van Anna van llonosse, kleinzoon van Rene van Renesse cn Catharina van Arkel, met de heerlijkheid Ammerzode, Well cnWor-drage beleend. Hij leefde sedert op Ammcrzode, stierf aldaar den 22silt;'quot; October 1711 en werd in de kerk van het dorp begraven. Zijne weduwe, M. C. de Belvoer, bleef tot in 1754 het vruchtgebruik dor hoorlijkhoid genieten, maar zijne minderjarige dochter . Maria Isabella Catharina, werd in 1712 mot deze heerlijkheid beleend. Zij huwde mot den baron Jacques Joseph de Vilstcren en Laerne, en overleed in 1740. Hare drie zonen, Joan Joseph Francois do Vilsteren, baron van Laerne, Nicolas Joseph Guislain do Vilstcron, baron van Laerne, en Theodore Joseph Francois, baron de Vilstcren van Laerne, allen uit Vlaanderen afkomstig, werden, achter elkander, met Ammcrzode beloond. Na het overlijden van don laatste, in 1792, viel deze heetlijkhoid ton dool aan zijne zuster, Maria Theodore Genovove Colette, baronnesse de Vilsteren, gehuwd aan Lobert Framjois Christiaan, graaf do Ribaueourt. Haar zoon, Christiaan, graaf van Ribaueourt, met eene baronesse du Quarré gehuwd, volgde haar op. Deze lieten eenen zoon, ProsperChristien cn eene dochter, Eugene Framjoise Sidonic Marie Gislainc na. Deze zoon huwde met eene baronesse de Thionnos de Lombise en liet goene afstammelingen na. De dochter trad in den echt mot jonkheer Louis Alexander Alphonst-baron do Woelmond , lid der provinciale Staten van Limburg, thans (1843) hoor van Ammcrzode, Wellen Wordragen. Zie verder Ammcrzode door Dr. G. D. J. Schotel, in J. A. Nijhoff's Bijdragen voor Vaderlandsche Gesehiedenin en Oudheidkunde. dl. IV. St. II blz. 123—157, |
AMM1ANÜS MARCELLINHS. Een geschiedschrijver, u-Antioehie geboren, die in do IV1'1' eeuw onzer tijdrekening loefde, en oen werk in 31 boeken schreef (waarvan alleen de laatste is nog zijn overgebleven), hetwelk de geschiedenis der Romeinsehe Cesars van Nerva tot Valens bevatte. Men kan dit werk als een vervolg op dat van Taeitns en Suetonius beschouwen, en hot is in velerlei opzigten leerrijk. Men heeft daarvan eene oude uitgaaf van Gronovius van 1693, eene nieuwere van Ernosti van 1773, en eene nog jongere van J. A. Wagner en C. G. A. Er-furdt, to Leipzig in 1808 in 3 dooien in 8°. AMMON. Do opperste Godheid der Egyptonaars, door ik-Grieken met hunnen Zous vergeleken. Daarom vertolkten zij den heiligen naam van Tbcbe „Ammonsstadquot; (No-Ammon in hot Oude Testament) mot Diospolis. Amnion is eigenlijk de God van Thobe, hoewel heiligdommen aan hom gewijd, ook in Meroë. Nubic en geheel Lybic voorkomen. Meermalen wordt hij voorgesteld in monschelijke gedaante, doch niet ramshoornen. Aloxandci do Grooto werd door de Egyptische priesters voor een zoon van Amnion verklaard. AMMON (Ciirisioi'iiFuikdiiiciivon) werd don 16,!ü|i Jan. 17ti(i te Bairouth, uit een oudadelijk geslacht geboren , studeerde te Erlangen, werd daar in 1789 hoogleeraar in de wijsbegeerte, in 1792 hoogleeraar in do godgeleerdheid on aeadomic-prodikor, li 1794 nam bij hot beroep van hooglecraar en consistoriaalraad te Göttingcn aan cn keerde in 1804 van daar als hoogleeraar ei |
|
super-intoudeut naar Erlangen terug. Hier bleef hij tot in 1813, toen hij zich als opperhofmeester, opperconsistoriaal-assessor en geheim-kcrkeraact naar Dresden begaf. In 1815 werd hij kom-mandenr der Burgerlijke Orde van Verdiensten, 1825 ridder van den Rooden Adelaar, terwijl in 1824 do koning van Beijeren de brieven van adel, door Rudolph II aan zijne voorvaderen verleend, bevestigde. Amnion had groote verdiensten als kanselredenaar; als godgeleerde behoorde hij tot de rationele supra-naturalisten. Meester niet alleen der klassieke talen der oudheid en van onderscheidene Oostersche, maar ook der nieuwere talen, bezat hij een schat van konnis, die onuitputtelijk was. Hij gaf daarvan bewijzen in zijn talrijke geschriften, waaronder: Chnslhche Relegionsvortragej Erlangen, 1793—1795, 5 Bde.; Predigten; Erlangen, 1799—1802, 3 Bde.; Reliyionsvorlrüye im Geiste Jesu; Göttingen, 1804—1809, 3 Thle.; Zeit-und Festpredigten; Nürnberg, 1810; Predigten in der Hof- und Sophienkirche zu Dresden, in den Jahren 1813, 1814, 1815; Nürnberg, 1814—1816; Predigten über Jesum und seine Lehre; Dresden, 1819, 2 Thle ; Prediyten an allen Sonn- und Festlayen des Jahres; Dresden , 1828, 1831 2 Thle; Anleitung zur Kanzelberedsamkeit; 3 Aufl., Nürnberg, 1826; Geschichte der Homeletih; Göttingen, 1840; Handbuch der Chrisllichen Sittenlehre; Leipzig, 1823—1829,3 ]ide-, Summa Theologiae Christianae; Ed. nova Lips., 1833; Die Fortbildung der Christenlhuins zur Weltreligion; Leipzig, 1833; afzonderlijke leerredenen, verhandelingen enz. Ammon stierf 23 Mei 1850, in den ouderdom van 85 jaren. AMMON, (Fuiedmch Wilhelm Piiiliit von) oudste zoon van Christ. Eredr., 7 Febr. 1791 te Erlangen geboren, vroeger predikant te Buttenheim en Meizdorf, sedert 1821 archidiaconus, hoogleeraar in de godgeleerdheid enz. te Erlangen, heeft zich als kanselredenaar en door vele acsthetische schriften beroemd gemaakt, b. v. Andachtbuch far Christen Evangel. Sinn es-, Bamberg, 1821; Chrisiliche Religionsvortrüge; Bamberg, 1821; Andachts-buch fiir die heranblilhende Jugend; Bamberg, 1822; Predigten; Bamberg, 1825; Geiler von Kaisersborg's Lebenu.s.w.; Erlangen, 1826; Rudolph's und Ida's Briefe über die Unterseheidungs-lehren der Protestantischen und Kathol, Kirche; Dresden, 1827; Evangeliches Juhefestbuch u. s. iu.; Erlangen, 1829; Denkmal der drillen Sacularfeier der Ucberyabe der Augsbürger Confession ii, s. iv.; Erlangen, 1831; Gallerie der denkwürdiysten Personen, welche im 1701' und 18''quot; Jahrh. von die Evang. zur Katho- lischen Kirche übergetreten sind; Erlangen, 1833. AMMON. (Fiiiedricii August von) Kon. Saks, lijfarts,geboren te Göttingen in 1799. Hij studeerde te Leipzig en te Göttingen, waar hij in 1822 gepromoveerd is. Na eene wetenscliappclijke reis gedaan te hebben, vestigde hij zich in 1823 te Dresden, waar hij zich zoo door zijne medewerking aan vele inrigtingen van liefdadigheid, als door zijn streven om nuttige uitvindingen in de genees- en heelkunde in de praetijk in te voeren, zeer verdienstelijk gemaakt heeft. In 1829 werd hij hoogleeraar aan de ehir. medic, academie en director der polycliuick. In 1837 werd hij tot lijfarts benoemd en in 1844 tot geheim-medicinaal raad. Hij heeft vele zeer geschatte werken uitgegeven. Die ersien Mut-terpflichienu.dieeriteKinderpjiege,5 Aufl.; Leipz., 1851. De yenesi i'tusu maculae luteae; Weim-, 1830; De physiologia tenotomiae; Dresd., \ 83TKlinische Darstellunyen der Kranhheiten undBildtmgs-fehlerdes menschl. Auges, 3 Th.; Berl., 1838—1841; Die Behundlung desSchielens dutch den Muskelschnilt.-,liarl., 1840; Die angeborenen chirurgischen Kranhheiten des Menschen in Ahbildungen; Berl., 1839—1842; Brunnendiatetih, 41» Aufl.;Leipz., 1842; Die plastische Chirurgie mot Dr. Baumgarten bewerkt; Berlijn, 1842, bekroond door de Societé de medecine te Gent. Daarenboven gaf bij ecu tijdschriftvoor Ophthahnoloffie^ Hlidc; Dresd. u. Heidelb., 1830—36; eene Monatschrifl fur Medicin , Auyenheilhunde u. Chirurgie, 3 Bde; f^eipz., 1838—1840. Ook nam hij later deel aan de redactie van Walther's Journal fur Chirurgie u. A'igenlieilkunde. |
AMMONIA, AMMONIAK. Er zijn verbindingen van de stik^ stof met de waterstof, die eene reeks vormen met zeer belangrijke eigenschappen. Deze verbindingen zijn het amide, de ammoniak en het ammonium, waarvan de ammoniak alleen uit hare verbindingen met andere stoften is kunnen worden afgezonderd. De ammoniak ontstaat, ofschoon slechts in geringe hoeveelheden, ten koste der stikstof van den dampkring, door vorcenlging met waterstof, altijd daar, waar bij oxydatie van onbewerktuigde of bewerktuigde ligehamen, water in de lucht ontbonden wordt; overigens wordt zij in ruime mate gevormd bij de verrotting van stikstof bevattende, bewerktuigde ligehamen, als ook wanneer zulke stoffen aan eene drooge overhaling worden onderworpen. Men kan de ammoniak zuiver verkrijgen door oen mengsel van 1 deel tot poeder gebragt ammoniak-zout (salainmoniak), met 2 doelen fijn gewreven ongcbluschto kalk in een retort met leidingsbuis matig te verwarmen, en het daarbij ontwikkelende gas over stukjes potasch-hydraat, boven kwikzilver op te vangen. Bij deze bewerking verkrijgt men een kleurloos gas, dat een zeer prikkelenden reuk en loogaehtlgen smaak heeft, de oogen sterk doet tranen, en het loven der dieren en verbrandende ligehamen uitdooft. Het oefent op plantenkleuren eene duidelijk alkalische reactie uit; als men het door eene fijne opening in zuurstofgas laat uitstroomen, kan het worden ontstoken, waarna het met eene kleine gele vlam verbrandt. Het ammoniak-gas behoort tot de onbestendige of zamendrukbare gassen; reeds bij — 40° C. of bij 10° met eene drukking van GVa atmospheer, gaat het tot eene drupvormige vloeistof over, die kleurloos en gemakkelijk beweegbaar is, het licht sterker breekt dan water en een soortelijk gewigt heeft van 0,76. Het soortelijk gewigt van de ammoniak in gasvormigen toestand is 0,5912. In dien toestand wordt het gretig door water, zelfs beneden het vriespunt, dus als ijs of sneeuw, opgenomen. Het ammoniak-gas werd het eerst door Priestley als zoodanig afgezonderd en beschreven (zie Proeven en waarnemingen op verschillende soorten van lucht. In 't Engelsch beschreven door J. Priestley. Amsterdam 1781.), en door Scheele ontbonden tot stikstof en waterstof; het bestaat uit 1 acquivalent stikstof en 3 aequivalent waterstof. Als dit gas met eenig gasvormig zuur, b. v. koolzuur, azijnzuur, ehloor-waterstofzuur in aanraking komt, dan gaat het daarmede terstond eene verbinding aan en vormt een witten nevel; deze eigenschap is een belangrijk kenmerk voor de ontdekking van vrije ammoniak, daar toch eene geringe hoeveelheid, die zelfs door reuk niet meer waarneembaar is, terstond herkend wordt, als men een glazen staafje, met een of ander zuur bevochtigd, b. v. chloor-waterstofzuur, in do nabijheid brengt van de stof, waaruit men vermoedt dat ammoniak-gas ontwikkelt, omdat dan dadelijk de aangeduide witte nevel zlgtbaar wordt. Do ammoniak is eene zwakke zoutbasis, met electro-negative stoften zouten vormende, die met water in aanraking komende , terstond overgaan tot ammoniumoxyde-zouton. Het ammonium is bijna even belangrijk als de ammoniak, omdat het zeer veel hoeft bijgedragen tot de kennis van deze stof en hare zouten. Het is een zamcngesteld ligchaam, hetwelk ontstaat als ammoniak in aanraking komt met water, met waterhoudende zuurstof-zuren of meteenig waterstof-zuur; hierbij verecnigt zich de waterstof met de ammoniak tot ammonium, dat zich dan met de zuurstof of met den zoutvormer (b. v. chloor) verbindt. Deze theoretische beschouwing zoude slechts waarschijnlijk zijn , indien niet het ammonium in verbinding met kwikzilver bekend ware geworden, welke vereeniging het eerst aan Berzclius gelukte, die mot behulp van een galvanisch-electrischcn toestel een ammonium-amalgama verkreeg. Men heeft het sedert die ontdekking nog niet verder kunnen brengen, dan alleen om het ammonium in verbinding met kwikzilver te verkrijgen; nimmer echter is het gelukt die zamengesteldo stof uit het amalgama af te zonderen, want zoodra dit aan de werking van den electrischen stroom onttrokken wordt, gaat het over tot waterstof en ammoniak. Het ammonium bestaat uit 1 aequiv. stikstof en 4 aequiv. waterstof. Als ammoniak-gas met water in aanraking komt, dan verecnigt het zich er mede onder warmte-ontwikkeling en vorming van ammoniumoxyde-hydraat. Dit hydraat is vloeibaar, heeft een soortelijk gewigt van 0,872 en bestaat uit 1 aequiv. ammonium-oxydo en 3 aequiv. water. Het wordt onder alle gassen, behalve onder ammoniak-gas, zoo ontbonden, dat een gedeelte zijner bestanddeelen als ammoniak-gas ontwijkt en dan eene oplossing van ammoniumoxyde-hydraat in water overblijft; daarom verspreidt het hydraat altijd den reuk van vrije ammoniak. Zulk eene oplossing ontstaat ook als men ammoniak-gas zoo lang door goed afgekoeld water doet stroomen , als er nog gas opgenomen wordt; zij vormt dan eene vloeistof van 0,912 soortelijk gewigt, |
AMM
151
|
Oio in de scheikunde oen onontbeerlijk hulpmiddel bij vele omlev-zoekingen uitmaakt. Het is dan een kleurloos vocht, dat in hooge mate den prikkelenden reuk van do ammoniak, oen scherpen en brandenden loogsmaak heeft, en op de huid gebragt, ontstekings-vcrschijnselen cn blaren doet ontstaan; aan de open lucht blootgesteld, trekt het gedeeltelijk koolzuur aan en wordt gedeeltelijk ontleed. Deze oplossing pleegt men ook vloeibare ammoniak (ammonia liquida), bijtende ammoniak, salmiakgeest of vliegenden geest te noemen. De vloeibare ammoniak wordt in do geneeskunde, zoowel uit- als inwendig aangewend. Do vroegere benamingen van do ammoniak waren: mcrcurius of spiritus animalis, spiritus urinae, salis urinac, salis lotii, spiritus volatilis salis armo-niaci, alcali volatile salis ammoniaei, tot dat eindelijk die van ammoniak, afgeleid van sal-ammoniak, moor algemeen gebruikelijk werd. (quot;Verg. voor dit artikel cn voor ammoniak-zout: Traitédechimie organique par J. Liebig, 1844; Lchrbuch der Chemie von J. J. Berzelius, 5 Aufl; 1848; Geschichle der Chemie von Dr. H. Kopp; 1847; Cours élément, de chimie par V. Regnault, 1850; Beyin-selen der materia medica en der therapie door Dr. J. Pereira, voor Nederland bewerkt door Dr. L. Fock , 1849). AMMONIAK-GOM. {Gummi-resina ammoniacum.) Deze benaming is gegeven aan twee verschillende gomharsen; de eene afkomstig van eene Ferula-soort, do andere van Doroma arme-niacum,Don. Do eerste is het ammoniacum van Hippocratcs, Dioscoridos cn Flinins; dc laatste is de ammoniak-gom van don tegenwoordigen handel. Deze is hot melksap dat uit de in Persic grooijendo, schormdragcndo plant vloeit en uitgedroogd in twee vormen, als korrels en als stukken, in den handel gebragt wordt. De ammoniak-gom in korrels komt voor in losse, meer of minder kogelvormige korrels, die soms eene onregelmatige gedaante en de grootte hebben, van die oenor kleine erwt tot die van eene noot. Uitwendig zijn zij geel of bruinachtig geel van kleur, met een was-achtigen glans, inwendig melkachtig wit; bij den gewonen warmtegraad zijn zij hard cn bros, maar worden reeds door dc warmte der hand weck en taai. Ammoniak-gom in stukken komt in den handel ais groote, ongelijke, hoekige stukken, koeken of brooden, die uit aan elkander klovende korrels bestaan en daarvan de uiterlijke kenmerken bezitten, maar gewoonlijk uitwendig donkerder van kleur en met onzuiverheden, meestal plantondeclen, vermengd zijn. Beide soorten hebben een flaauwen, onaangenamen eigondom-mclijkon reuk die vooral bij verwarming duidelijk wordt; dc smaak is bittor, walgelijk en scherp. De ammoniak-gom bestaat, volgons Braeonnot, uit 70 d. hars, 18,4 d. gom, 4,4 d. naar plantenlijm gelijkende stof, cn 7,2 d. water cn aethcrischc olie; hieruit blijkt waarom zij slechts voor een klein gedeelte in water, daarentegen grootendeols in wijngeest oplosbaar is. Dczo gomhars wordt in de geneeskunde hoofdzakelijk inwendig toegediend bij slepende aandoeningen der longen, die geen ontstekingachtig karakter hebben; uitwendig wordt zij als plaatselijk oplossend middel in don ploistervorm aangewend. Do naam werd eertijds verondersteld afkomstig te zijn van Jupiter Ammon, maar het is meer waarschijnlijk dat hij ontstond door verbastering van armeniacum. Verg. Real Lex ikon der medic, pharmac. Na iurge sch ichtc von Dr. E. Winkler, 1842; Beginselen der materia medica en der therapie doorDr.J. Pereira, voor Ncderl. bewerkt door Dr. L. Fock., 1849.) |
AMMONIAKZOUÏ (Salammoniak). Dit zout wordt in de natuur bij sommige vulkanen aangetroften en werd vroeger voor het grootste gedeelte alleen uit Egypte verkregen, waar men het kunstmatig uit roet van kamclcnmist afzonderde, tot dat men eindelijk in Europa, en wel het eerst te Edinburg (1756), Bruns-wijk (1759) en Parijs (1770) fabrieken daarvoor oprigtte, terwijl hot tegenwoordig in bijna alle landen van Europa wordt bereid en wel voornamelijk uit bij-producten, die verkregen worden bij droogc ovcrhaling van beenderen en andere dierlijke stoffen, als ook in lichtgas-fabrieken. Deze stoffen bevatten een onzuiver koolzuur ammoniak-zout, dat of terstond mot ohloor-waterstofzuur ontbonden en verecnigd , of eerst tot ecu zwavelzuur-zout veranderd wordt, door de oplossing met ijzervitriool ofmot aluin te vermengen, waarbij hot zwavelzuur zich met de ammoniak verec-nigt en het ijzer-oxyde of de aluinaarde nederslaat. De doorgc-zijgdc oplossing wordt vervolgens tot kristalschieting uitgedampt, de gekristalliseerde zwavelzure ammoniak metkcukenzout (chloor-sodium) vermengd cn dit mengsel in flesschcn van aardewerk in ovens verhit, waardoor do salammoniak in het bovenste gedeelte dor flosch sublimeert, terwijl cr glauberzout (zwavelzure soda) op den bodem blijft. De aldus verkregen salammoniak komt in den handel in do gedaante van aan de eene zijde bolvormige, half doorschijnende, op do breuk kristalvormige koeken. Somtijds lost men de zwavelzure ammoniak met keukenzout in water op, en dampt dan de oplossing tot kristalschieting uit, waarna eerst do salammoniak, vervolgens hot glauberzout aanschiet. Het alzoo gekristalliseerde ammoniakzout stampt cn droogt men in broodsuiker-vormen, waardoor het aanhangende vocht slechts gedeeltelijk afloopt cn hot zout altijd nog eene geringe hoeveelheid glauberzout bevat. Do salammoniak heeft ecu scherpen, prikkelenden smaak, is in 2,72 doelen koud en in gelijke doelen kokend water, als ook in wijngeest cenigzins oplosbaar; bij het oplossen in koud water, hoeft cone aanmerkelijke daling van den warmtegraad in de vloeistof plaats. Dit zout schiet gewoonlijk uit de waterige oplossing in pluimvormigo kristallen aan, die uit kleine , aan elkaar liggende octaëders bestaan; het is aan dc lucht onveranderlijk en kan roods bij ccnc matig verhoogde temperatuur, zonder ontleding vervlugtigen, waarna de dampen, bij bekoeling in oen ruim vat, als een los kristalvormig poeder, salammoniak-bloonien, kunnen worden verzameld. Dc salammoniak wordt in do geneeskunde veelvuldig aangewend, in de scheikundige werkplaatsen tor bereiding van vloeibare ammoniak gebezigd, cn overigens bij het solderen, vertinnen en in do vorwerij gebruikt. Do zuivere salammoniak bestaat uit 1 acquiv. stikstof, 4 acquiv. waterstof on 1 acquiv. chloor, waarom men hot in de scheikunde chloor-ammonium noemt, terwijl hij eertijds zoutzure ofchloor-wa-torstofzuro ammoniak heette; in den handel cn in het fabriekwezen is hij meer bekend onder don naam van ammoniakzout of salmiak. Do eigenlijke naamsoorsprong ligt cenigzins in het duister, daar men bij Herodotus en Dioscorides reeds van een ammonisoh zout gewag vindt gemaakt, waarmede eclitcr het stcon-zout werd bedoeld; later echter van de XIIJo tot do XVIXJ0 eeuw, treft men het onder dc namen van sal armeniacum, sal armonia-cum en sal ammoniacum bij zeer verschillende schrijvers aan. AMMONIET. De ammonieten of ammonshoorncn zijn dc versteende overblijfselen van een gcslaeht van weekdieren, tot dc orde der Cephalopodon bohooronde. Zij worden voornamelijk in den musehelkalk zoor opeengehoopt gevonden en onder omstandigheden die het waarschijnlijk maken dat de dieren waarvan zij afkomstig zijn, bij voorkeur de diepte der zee gezocht hebben. Zij komen in allerlei grootte, tot die van vijfvoet middellijn in al dc versteening-houdonde lagen dor secondaire formation voor, van de leigroep tot hot krijt ingesloten. Deze dieren schijnen over de goheolo aarde verspreid geleefd te hebben. Men vindt in lagen van denzclfdcn of oogcnschijnlijk denzelfden ouderdom, dezelfde geslachten en somwijlen dezelfde soorten, niet alleen door geheel Europa, maar ook in de meest verwijderde stroken van Azie cn America. Dr. Gerard vond in het Himalaya-gcbergto, ter hoogte van 16,000 voet boven dc oppervlakte dor zoo, eene soort van Ammonieten, die volkomen overeenstemt met die van den lias-kalksteen to Lyme Regis in Engeland. Moer dan 300 soorten zijn thans beschreven cn afgebeeld. Verg. W. dc Haan, Monographia Aniinoniteorum et Goniatitorum; Lugd. Bat., 1825; Buch, IJ char die Ammonieten; Borl., 1832. AMMONITEN. Onder dezen naam verstaat men oen volksstam, die de landen ten noord-oosten van Judaea gelegen , he-woonde, waarvan de hoofdplaats Kabbah was , dat later Philadelphia heette en tegenwoordig Amman. Zij loofden in voort-durenden krijg met de Israclitcn, werden door David, Usia cn |
152
AMM—AMO
Jotlmm overwonnen, doch verbreidden zich na den ondergang van het rijk van Israel, in 720 v. dir., in de ten oosten van den Jordaan gelegene Joodsche landstreken en bleven ook nog in den laatsten oorlog (598- 586) aan hunne erfelijke vete getrouw. In hot jaar 582 v. Chr. werden zij door do Babyloniers ten onder gebragt. Het huwelijk tusschen do Joden en de vrouwen uit den stam der Ammoniten, dat vroeger somtijds plaats gegrepen had, werd door Nehemia gewraakt. Tot in het einde van de 111° eeuw wordt bij Joodsehe en Grieksehe geschiedschrijvers van de Ammoniten gewag gemaakt; daarna verdwijnen zij van het toonoel der goschiodenis. Ue godheid die zij aanbaden, heette Miloom ofMalcam en schijnt aan don Moloch verwant.
AMMONIUM. (Zie Ammonia.)
AMMONIUS. Er hebben drie beroemde wijsgoeron geleefd, die dezen naam voorden. De eerste van hen had den bijnaam Alexaudrinus. Hij leefde in de Iquot;° eeuw der Christelijke jaar-tolling, behoorde tot de peripatetische school, en was gevestigd te Athene, l'lutarcluis was een leerling van hem, en haalt menigmaal uitspraken van hem in zijne schriften aan. Hij stelde tot voorwaarde aller wijsbegeerte, zonder welke deze onmogelijk was, het onderzoek, de bewondering en den twijfel; en deed eene niet onbelangrijke poging om de philosophie van Aristoteles en van Plato met elkander in overeenstemming te brengen. — De tweede had den bijnaam van Saecus. (Zie Alexandrijnsche school.) Hij loefde in het laatste gedecltafcan de IIJ'' of in het begin van de IUdo eeuw na Christus, cn was een man van zeer lage afkomst. Schoon uit Christelijke ouders geboren, verliet hij echter het Christendom om zich geheel en onbelemmerd aan de heidensche wijsbegeerte over te geven. Men kan hem als don grondlegger der Alexandrijnsche school beschouwen. Hij poogde niet alleen Plato en Aristoteles met elkander in overeenstemming te brengen, maar hij vereonigde met de wijsgeerige stelsels dezer mannen, zoo als hij die begreep, de leerstellingen van Pythagoras, en die dor oosterscho wijsgeerto; en hij verkreeg daardoor dat zonderling zamenstol, waarvan zijne aanhangers, die het intusschen door nieuwe uimengsels min of meer uitbreidden, zich verbeeldden dat het meer dan genoegzaam zou zijn, om aan het zich destijds moer en meer verbreidend Christendom het hoofd te bieden en dit geheel ten onder te brengen. Hij gaf zijn onderwijs, onder voorwaarde van geheimhouding, aan een klein getal uitverkoren leerlingen, die hem met geestdrift vereerden, en hem den bijnaam van OtoSl'Suy.TO!; d. i. door God onderwezene gaven. Zijne voornaamste leerlingen waren Longinus, Krennins, Origenes on Plotinus. Deze hebben zich echter niet gehouden aan hetgeen waartoe hun leermeester hen verpligt had; namelijk om diens leerstellingen geheim te houden. •— De derde van dien naam was de zoon van Hermias en Aedesias, leefde omstreeks het einde van de Vdquot; eeuw en was geboren te Alexandric. Hij was een leerling van Proclus, cn behoorde tot do nicuw-Platonischo wijs-aeeren. Hij heeft zieh vooral met liet verklaren van do schriften van Aristoteles bezig gehouden. In 1503 zijn te Venctio het grootste gedeelte zijnor nagelaten schriften uitgegeven. J. G. L.
AMMONIUS, met den bijnaam Lithotomus, de steensnijdor. | Volgons Celsus was hij te Alexandric geboren en de eerste die do steenen, welke bij de blaassnede te groot waren om door de gemaakte opening weggenomen te worden , met een daartoe uitgevonden werktuig leerde breken en de stukken verwijderen. Men weet niet wanneer hij geleefd heeft.
AMMONSHOORN. (Zie Ammomel).
AMNESTIE (van hot Grieksehe davijCTH a, het vergeten van bedreven onregt) heeft twee hoofdbotcokenisson:
1quot; is het de wedorzijdsche belofte van twee of meer mogenhoden, die vrede met elkander sluiten, om alles, wat de eene tegen de andere gedurende den oorlog ondernomen, en waardoor zij haar schade hoeft toegebragt, te vergeten. Amnestie staat bij den vrede tegenover represalien in den oorlog;
2° boteekent het ook de kwijtschelding aan burgers of onderdanen van straffen, wegens oproerigheid of verzet tegen wettige niagten, verbeurd.
AMNION. Hot lamsvlies, het binnenste vlies, dat de dierlijke vrucht het naast omsluit. Het bevat een eigenaardig vocht (liquor amnii), het vruchtwater, waarin de vrucht als het ware drijft.
AMOK. Bij do Grieken Eros, een zoon van Venus en Mars,
do god der liefde, de schoonste onder de goden, een gevleugeld jongeling, voorzien van pijl cn boog. Volgens de oudere mytho
[Km
K
logie is hij do oudste der goden, en was,
vóór dat er nog iets bestond, aanwezig.
Hij bragt het eerst den onvruehtbaren ehaos ir beweging, opdat deze de duisternis zoude voortbrengen, waaruit vervolgens de aether en de dag geboren worden. Deze oudste Amor bevat voornamelijk het verheven denkbeeld eener alles bezielende en vruchtbaar makende liefde in zich. De eerste dezer twee godheden werd door de Grieksehe beeldhouwers cn schilders meermalen onder de gedaante eens sehoonen jongolings ,
later ook als een knaapje voorgesteld.
AMOBETÏI, (Carlo) beroemd mineraloog, geboren te Onegliaden Maart 1741, stierf te Milaan den 24squot;!quot; Maart 1816. Hij was monnik van de orde van Augustinus , doch door den paus als wereldlijk geestelijke erkend, in 1772 hoogleeraar in het kerkelijk regt te Parma en in 1797 bibliothecaris der Ambrosiaansehc boekerij (zie aldaar) geworden. Van hom hebben wij Nuova scelta d'opuscoli interessanti sulle scieme e sulle arti. (27 doelen te Milaan, 1775—88). Ook heeft men hem te danken de uitgaaf der handschriften van Leonardo da Vinci (1804) cn van den Codex diplomaticus Ambrosianus (1808) en van eenige andere werken van de Ambrosiaansehc bibliotheek.
AMORPHIE. Alle verschijnselen, welke men bij de kristalvorming, d. i. bij den overgang van eene gasvormig of drupvormig vloeibare stof tot den vasten toestand waarneemt, toonen aan dat de kleinste deeltjes der ligchamon eene neiging bezitten om zieh onderling zoo te plaatsen, dat zij regelmatige gedaanten kunnen vormen, zoodat het ontstaan van kristallen afhankelijk is van eene bepaalde plaatsing der kleinste deeltjes. Hieruit volgt dat als er cono verhindering voor doze regelmatige plaatsing aanwezig is, de uitwendige gedaante der ligchamen onbepaald kan zijn, zonder dat hunne scheikundige zamenstclling veranderd is. Deze toestand der ligchamen wordt in de scheikunde amorphic gobeoten en is vooral duidelijk waar tc nemen bij dc zwavel, het glas, de suiker cn het arsenigzuur. Als men b. v. zwavel smelt en spoedig in koud water giet, dan zal zij niet kristalliseren, maar eene weeke, taaije massa vormen. Bij vele amorphe stoffen echter kan men na cenigcn tijd, eene verandering in haren toestand opmerken, waarbij zij dan tot den kristalvorm overgaan;
|
h | ||
|
y ) wJl | ||
c
Amor.
I-AMP
AMO
|
•ioo wordt de amorpho zwavel langzamerhand hard en ondour-schijnond. AM0RT1SKU14N van het Fransciie woord amortir, iioet eigenlijk schulddolgen, het voldoen der staatsschulden door de regering. De Staat kan zich van zijne schuldeii op geene andere wijze ontheffen, dan door aanwending van een batig overschot, uit hot hooger bedrag zijner inkomsten boven dat zijner uitgaven ontspruitende. Do staat is hierin volkomen gelijk aan elk bijzonder persoon. Deze oonvoiuligo leer der staat-huishoudkunde is echter dikwerf geheel anders begrepen, en van daar, in vele landen, do dusgenaamde amortisatie-instellingen. Zij gaan uit van dit denkbeeld; de Staat loont 1Ü0 millioen togen 5°/, rente on moot derhalve jaarlijks 5 millioen door belasting of andere middelen vindon om die rente te voldoen. Do Staat voert nu die belasting zoo hoog op, dat hij, in plaats van 5, 6 millioen 'sjaars ontvangt, en het laatste millioen aan eene bijzondere kas of administratie toevertrouwt. Deze koopt daarvoor jaarlijks schuldbrieven op don Staat, niet tot een gelijk bedrag van 1 millioen, maar jaarlijks van even zooveel meer, als de rentelast, door de vormindoring der schuldbrieven, minder geworden is. Op deze wijze, door toepassing van hot beginsel dor introst-op-interostrekoning, is het duidelijk, dat, na verloop van een zeker aantal jaren, de gohoele schuld vernietigd is. Het is echter even duidelijk dat juist dezelfde uitkomst bereikt wordt, wanneer men het jaarlijksch overschot terstond aanwendt tot inkoop van staatsschuldbrieven. I5ij het laatste stolsel heeft men echter het voordeel van eene wolligt kostbare administratie te kunnen missen, en loopt men het gevaar niet van, in tijdon van nood, de geldon der amortisatie-kas, tot geheel andere dan de bedoelde einden te zien aangewend. Dit laatste is steeds do groote klip geweest, waarop allo amortisatie-instellingen zijn gestrand. Do drang der omstandigheden wordt al ligt te groot voor de goede trouw dor regenten. In Engeland had men vroeger oen amortisatie-fonds, onder den naam van Sinking fund; ook bij ons en in andere landen hooft men dergelijke instellingen gehad, maar zij hebben hier en elders hot bovengezegde volkomen bevestigd. De staathuishoudkunde veroordeelt deze instellingen dan ook volkomen, en men vindt dat oordeel in de meeste handboeken dier wetenschap uitgesproken en toegelicht. liet helderste licht over dit onderwerp is echter verspreid door Ricardo in zijn Essai sur le systhm des detles conso/ide'es et sur l'amorlissement, te vindon in de Fransche vertaling en uitgave zijnor werken bij Guillaumin; Paris, 1847. W. R. B. AMOS. Een profeet of leoraar onder het Oude Verbond, een herder uit de landstreek van Jeruzalem, die onder do koningen Usias van Juda, en Jeroboam II van Israël, 850 jaar voor Christus, als oen ij veraar tegen de in Israël heerschende afgoderij optrad. Zijn profetisch boek, in liet Oude Testament vervat, bestaat uit afzonderlijke sehilderingen van het zodebeder'f en de afgodendienst onder do Israëlieten, uit bedreigingen en beloften, hoedanige andere profeten dezes volks insgelijks hebben voorgedragen. Bijzonder eigen zijn hom zekere, van het landleven ontleende beelden, ronding en klaarheid in stijl, en uitvoerigheid in zijne schilderingen. Hij behoort onder de beste sehrijvers dor Hebreeuwen. AMPERE (Andrk Makie) werd don 20»1quot;1 January 1775 te Lyon geboren; eerst loeraar aan de Polytechnische School , later docent der proefondervindelijke natuurkunde aan het College de France te Parijs, hoeft hij zich voornamelijk bekend gemaakt door de drie volgende werken; Essai sur la Uiéone mathématique du jeu; Lyon, 1802; Recueil d'obserualions électro-dynamiques; Paris, 1822 en Théorie des phinonmnes électro-dynamiques; Paris, 1830. Hij overleed te Marseille den 10dl!,1 Juni] 1836. AMPHIBIEN. (Zie Kruipende dieren.) AMPHIBRACHYS is de naam van een voetmaat, waarin oen lange tusschen twee korte lettergrepen staat, (t'—v) AMPIIIBOLIE (u^uptfio/uu), beteekent in hot algemeen dubbelzinnigheid; niet sleehls afzonderlijke woorden die twee verschillende betoekenissen hebben, maar ook stellingen waarvan de zin tweeledig is, on bij welke het onzeker blijft aan wolken zin do voorkeur moot gegeven worden. Aristotelos rekent dezelve tot do Sophismen. In do Kantische wijsgeorte wordt met dit woord do verwisseling aangeduid der denkbeelden die tot hot reine I. |
begrip behooren, met die welke uit do zinnelijkheid en ervaring ontleend zijn. AMPHICT YONEN. Ken beroemd gorogtshof der Grieken, volgens de moeste berigten, door den koning Amphictyon ingesteld, om de verschillende volken van Griekenland te vereenigen. Eerst was Delphi de vergaderplaats, doch later ook Thermopyle, ol liever het niet ver van daar liggend vlek Anthola. Twaalf, latei-zelfs dertig Griokscho Staten zonden ieder twee afgevaardigden uit hun midden, derwaarts. Hunne bijeenkomsten waren zeer plogtig en prachtig, en men dood in dezelve uitspraak over alle openbare geschillen, vereffende do oneenighodon tusschen afzonderlijke staten, en strafte burgerlijke en lijfstraffelijke misdaden, inzonderheid het schenden van het regt der volken, en misdrijven tegen den tempel te Delphi. De uitspraak geschied zijnde , werd het strafschuldig volk eene geldboete opgelegd, welke, op don bepaalden tijd niet betaald wordende, verdubbeld werd, en wanneer hetzelve ook dan niet aan het besluit voldeed, werd hel gcheele bondgenootschap opgeroepen, om het door de wapenen tot gehoorzaamheid te dwingen. Ook had de vergadering het regt om zoodanig een wederspannig volk buiten het bondgenootschap te sluiten, waarvan de tienjarige Phocisehe of heilige oorlog een voorbeeld oplevert. Het gezag van dit gorogtshof hield stand tol aan den tijd van Philippus van Maeedonie, die, voorzitter daarvan geworden zijnde, zijne magt misbruikte, en het daardoor in minachting bragt. Men vindt evenwel nog van de Amphietyonen gewaagd onder de Romeinsche Keizers. Verg. Heinsberg JDc Consilio Amphictyonum, 1828. AMPHIMACER, het omgekeerde van den Amphibrachys, is oen voetmaat, waarin een korte lettergreep tusschen twee lange staat. (—u—) AMPHION. Een zoon van Jupiter en Antiopo, do oudste van alle Grieksehe toonkunstenaars. Hij leerde in Lydie, waar hij aan Niobe, dochter van koning Tantalus huwde, de rauzijk, en bragt zo van daar tot de Grieken over. In hot vervolg van tijd regeerde hij te Thebe, van welke plaats, voorheen Cadmea genoemd, hij de muren bouwde, terwijl hij tevens de boven-en benedenstad mot elkander vcroenigde. Om de kracht zijner toonkunst, cn mogelijk ook van zijne welsprekenhcid uit te drukken, zeggen de dichters dat hij Thebe door den klank zijnor lier gebouwd, en door haar de steonen aangebragt heeft. AMPHITHEATER. Was een gebouw bij de Romeinen, bijzonder voor de kampgevechten van mensehen en wilde dieren geschikt. Hot was zonder dak en van eone ronde of elliptische gedaante. In het midden bevond zich de arena; zijnde eene groote plaats, met zand (arena) bedekt, waarop do kampgevechten plaats hadden. Rondom deze waren de gewelven, waarin de dieren bewaard werden; boven haar bevond zich do galerij, en op deze waren al hooger opgaande banken, waarvan de eerste voortien voor de aanzienlijke burgers, en de overigen voor hel gemeene volk bestemd waren. Julius Caesar liet in 709 na de bouwing van Rome, aldaar het eerste amphitheater, van hout, oprigten, en Statilius Taurus bouwde, 20 jaren later, het eerste van steen. Hot Coliseum to Rome is het grootste van alle amphitheaters. In Verona is een oud amphitheater, welksjfcinnenste gedeelte nog geheel de oude bouworde kenmerkt, dat zorgvuldig bewaard en Arena genoemd wordt. — Door het amphitheater verstaat men in onze schouwburgen die plaats, welke over het too-neel, en van opgaande banken voorzien is. AMPIHTRITE. Volgens do mythenloer der Ouden, eene doebtei van Ocoanus en Thetis. Neptunus, haar tor vrouw begoerondo, liet haar, toon zij hem ontweek , door oenen dolfijn opzoeken, die haar dan ook bij hem bragt, en tor belooning voor deze dienst, onder de sterren geplaatst word. Zij wordt als godin en koningin der zee, op eenon schclpwagon door Tritons getrokken, of op oenen dolfijn rijdende, met don drietand van Neptunus in do hand. afgebeeld. AMPHORA was bij de Grieken en Romeinen een uit leem gebrand vat, met nanuwen hals en twee ooren , beneden spits tooloopeiid om het in don grond vast te kunnen zetten. Men bewaarde daarin allerlei vloeistoffen, voornamelijk wijn en olie; latei-werden zij ook als urnen gebruikt om er lijkenasch in te bewaren. Ook was de amphora eene maat voor natte waren; in Griekenland hield de amphora een talent water aan gewigt, dat is 0,72 Griek- 20 |
AMP-AMS
|
sche kubieke voeten = 19,44 kan; te Homo was zij V,» van den eulcus. Tegenwoordig nog is do Anfora eene maat voor wijn te Veuetie. AMPOULE, (la sainïk) /00 heet de oliefloseli of kruik, woike bij de krooning do.s konings Clodewijk I in 496 eene duif uit den hemel gezegd wordt naar llheims te hebben gebragt, opdat hij met die olie gezalfd zoude worden. De olie in die fleseh was onuitputtelijk, en alle koningen van Frankrijk tot op Lodewijk XVI zijn daarmede gezalfd, doch bij do omwenteling werd do Sainto Ampoule verbroken. Gelukkigerwijze redde een geloovigo een stuk daarvan, dat hij bij do restauratie den aartsbissehop van Kheiins tor hand stelde; met de daarin nog voorhanden olie word Karei X gezalfd. AMPUTEREN (Zie Afzetten.) AMUI-AL-KAIS of AM11ULKAIS, een der beroemdste oude Arabische dichters, was tijdgenoot van Mohammed, op wien men zegt dat hij zelfs hekeldichten zou gemaakt hebben. Zijn vader, die Scheik dor stam Benu-Asad was, vertoornd over zijne zucht voor dc dichtkunst, verbande hem uit zijne nabijheid, waarop Amrulkais zich onder eene bende omzwervende Arabieren begaf. Hij leidde een ongelukkig leven en stierf door vergif te Angora, waar hij begraven word. Hij is de dichter van oen der zeven Moallakat. (Vergelijk Arabische taal en letterkunde). Dit dichtstuk is afzonderlijk uitgegeven in het Arabisch te Leyden in 174S, in het Engelsch vertaald te Londen in 1782, en met de Duitsche vertaling door Hengstenberg, te Bonn 1822. AMSTEL. (Geslacht van) Reeds in doXIJ'■ eeuw wordtdienaam vermeld en in dc XIIgt;1lt;' bezaten de Hoeren van Amstel een slot of kasteel aan den Amstel, niet ver van de plaats, waar later Amsterdam gebouwd is. Van hen stamt oen geslacht, dat iu de vroegere geschiedenis van ons Vaderland vermaard is, en in gedurige oorlogen geleefd heeft ton gevolge van de omstandigheid dat zoowel de Bisschoppen van Utrecht als de Graven van Holland leenheeren van Amstel bewoorden te zijn; ten slotte werd de heerlijkheid Amstel met het graafschap Holland vereenigd. Het slot dat eerst (1204) door do Kennemers vernield was, werd later weder opgebouwd, doch toen het in de magt der Graven van Holland geraakte, tot den grond geslecht. Omtrent de geschiedenis van dit adelijk geslacht leze men; W. A. Baron van Spaen la Lecq, Historie van de Heeren van Amstel, van IJsselsteijn en van Mijnden. 1807. AMSTEL J. Csz. (C. Ploos van) werd den 4'i'quot; Jamiarij |
do verinaardste oudste meesters. Deze prentteckeningen, waarvan de orginelen tot zijn kabinet behoorden , waren door hom op eene wijze, die hij geheim gebonden heeft, doch die stellig eene verbetering was van de vroeger gebruikte manieren, in kleuren afgedrukt. Er rees twijfel of do klüuren niet later mot het penscol waren opgebragt, doch Ploos van Amstel verdedigde zich door in tegenwoordigheid van eene commissie van directeuren en secretaris der Holl. maatschappij van wetenschappen te Haarlem, een prentje op die manier to drukken, dat tegenwoordig tot do zeldzaamheden behoort. Voorts heeft men van hom nog twee werken: Aanleiding tot de hennis der anatomie in de teekenkunst, betrekkelijk tot het menschenbeeld, 8quot; 1783; Redevoeringen gedaan in de Teeken-akademie te Amsterdam. Een dik deel in 8quot; 1785. Hij overleed 20 December 1798. Zijn kabinet van schilderijen, teekeningen, beelden euz., bragt meer dan eene ton gouds op in openbare veiling. AMSTERDAM. Do hoofstad van hot koningrijk dor Nederlanden , aan liet IJ en de rivier den Amstel, welke haar doorstroomt, /ij was in het begin der XIIIdu eeuw, nog slechts een vissehers-dorp in het bezit dor heeren van Amstel; doch werd in het midden dier eeuw een stadje, dat op hot laatst derzclve, uit hoofde van den moord van graaf Floris V, waaraan heer Gijsbrecht van Amstel deel had, door do naburige Kennemers verwoest werd, die den heer zelvon verdreven. Sedert behoorden Amstelland en Amsterdam aan Holland, en verwierf de stad van de graven groote voorregten, die haar eerlang tot eenen aanzienlijken rang onder do Hollandsche steden verhieven. In dc XVJl! eeuw was zij reeds in het gedeeltelijk bezit van den handel op de Oostzee, en in de XVI'1quot; eene voorname koopstad. Zij werd 4 maal vergroot, namelijk in 1585, 1592 , 1612, en 1658, en telde in 1622 reeds 100,000 inwoners, welke in 1796, volgons de toenmalige telling, tot 217,000 toegenomen waren. De stad had nn een trap en luister verworven, welke geene andere in Europa bezat. Zij was do markt van Oost en West, en het IJ , voor de stad, was mot zulk oen groot getal schepen bedekt, dat men de torens naauwelijks zien kon. Ondertusschen bragten oorlogsrampen haar wel eens gevoelige nepen toe; zelfs in het midden der luisterrijke XVIIJquot; eeuw, stonden gedurende den Engelschen oorlog, in 1653, niet minder dan 4000 hulzen ledig, en groeido op de beurs het gras. Zij kwam echter dit alles weer te boven, en haar handel bleef, zelfs te midden der onrustige tijden van 1780 tot 1794 (dc jaren 1781 en 1782 van den Engelschen oorlog uitgezonderd) nog al op dezelfde hoogte. Na de omwenteling van 1795, inzonderheid na de inlijving van ons Vaderland in het Fransche rijk, nam deze hand over hand af, on geraakte eindelijk geheel te niet. Sedert de omwenteling van 1813 en den daarop gevolgden vrede, namen do handel en welvaart dor stad wel weder eenigermate toe; doch schijnt zij haren ouden luister niet weder te zullen bereiken. Hare bevolking bedroog op don I quot;0quot; January 1850: 224,235 inwoners , waarvan het grootste gedeelte tot do Hervormde gemeente behoort. Men vindt in Amsterdam vele trafieken en fabrieken, als: tabaksfabrieken, zeilmakerijen, goud- en zilversmederijen, goud-draad-trek- en slagerijen , ijzer- en metaalgieterijen, zijvorwcrijen, zijden lint-, zijde- en garen-, gaas-, zegellak-, ohocolaad- cn lijm-fabrieken, diamantslijperijen, terpentijn- en teer-kokerijen, zeep-zfederijen , brouwerijen, lijnbanen , salpeter-fabrieken, suiker-ra finaderij en, boekdrukkerijen, een groot getal houtzaagmo-lens enz. Amsterdam ligt 3 uur O. van Haarlem, 8 uur N. W. van Utrecht, en 7 uur Z. W. van Alkmaar, op 52° 22' 30quot; NB cn 22° 32' 54quot; O. L. op eenen moerassigen veengrond, waaronder op eene diepte van 17 ellen, een zandgrond ligt die de palen draagt waarop de gebouwen rusten. Van den kant van het IJ levert zij , met hare talrijke torenspitsen, een prachtig gezigt op, dat ook van de zuid-oostzijde, van dc hooge Ainstelbrug zeer fraai is. Zij pronkt met heerlijke gebouwen, waaronder vooral het paleis des konings (voorheen het stadhuis) uitmunt. Het rust op 13.659 ingeheide mast-boomen, werd na den Munsterschcn vrede in 1648 begonnen , cn in 1655 voltooid. Het werd door Jacob van Kampen van hardsteen gebouwd, is 282 voet lang, 235 breed, en 116 hoog, en werd door Artus Qucllinus met fraai beeldwerk versierd. Men vindt er uitmuntende zalen in, waaronder dc groote troonzaal, die |
VOOUNAAM8TE GKBOUWEN, GK8TICIITKN, ENZ.
A MS
PLATTE GROND VAN AMSTERDAM.
|
1 Oude Kcrk. |
29 Palcis van Justitie. |
00 Cassino ♦ 00 Vereeniging. |
|
2 Nieuwe Kerk. |
30 Gencr. Directie van Policie. |
01 Gas-fabriek. |
|
3 Oostcr Kerk. |
31 Bureau der buitenlandsche paspoorten. |
02 Hollandsche Manege. |
|
d ZuiderKerk. |
32 Kazerne Oranje Nassau. |
03 Fransche » |
|
5 Wester Kerk. |
33 Kazerne der Kavallerie. |
04 Zaal van het Park. |
|
0 Moorder Kerk. |
34 Militair Hospitaal. | |
|
7 Amstcl Kerk. |
35 Magazijnen van Oorlog. |
---- |
|
b Ei lands Kerk. |
30 Koninklijk Instituut en Museum. | |
|
9 Koomsch Knth. Kerken. |
37 Koninkl. Akademie van Beeld. Kunsten. |
05 De Doelen. |
|
10 O.Z. Kapel. |
38 Kweekschool voorde Zeevaart. |
00 Hötcl du Grand Doelen. |
|
11 N. Z. Kapel. |
39 Nederliindschc Bank. |
07 Hótel des Pays-Bas. |
|
12 Luth. Oude Kerk. |
40 Nieuwe Beurs. |
08 De Oude Graaf. |
|
13 Luth. Nieuwe Kerk. |
41 Korenbeurs. |
09 De Jonge Graaf. |
|
14- Herstelde Luth. Kerk. |
42 Postkantoor. |
70 Rondeel. |
|
15 Eng. Presbyt. Kerk. |
43 Latijnsche School. |
71 De Munt. |
|
10 Eng. Episcop. Kerk. |
44 Athenaeum 11 lustre. |
72 De Star. |
|
17 Wnalsche Kerk. |
45 Werkhuis. |
73 The Bible. |
|
18 lleinonstrnntsche Kerk. |
40 Instituut voor Blinden. |
74 Die GekrönteStad Eiberfeld. |
|
19 Doopsgezinde Kerk. |
47 Hortus Botanicus. |
75 Hof van Berlijn. |
|
20 Janseniste Kerken. |
48 Naturaartis magistra. |
70 De liggende Moor. |
|
21 Grieksche Kerk. |
49 Maatsch. tot Nut van 't Algemeen. |
77 De Keizerskroon. |
|
22 Armenische Kerk. |
50 Felix Meritis. |
78 Het Wapen van Londen. |
|
23 Portugesche Synagoge. |
51 Loges der V.*. M.-. |
79 « quot; quot; Medcmblik. |
|
2 t Uoogduitsche quot; |
52 Stads Schouwburg. |
80 quot; quot; » Utrecht. |
|
25 Gasthuizen. |
53 Fransche quot; |
81 quot; quot; quot; Overijssel. |
|
20 Weeshuizen. |
54 Uoogduitsche quot; |
82 Het Haasje. |
|
55 Salon des Variétés A. |
83 De Zon. | |
|
- |
50 Salon des Variétés N. 57 Frascati. |
---- |
|
27 Koninklijk Paleis. |
58 Lccsmuseuiii. | |
|
28 Stadhuis. |
59 Odéon. |
84 Standbeeld van llembrandt. |
AMU -
ANA
151,
|
vroogcr tot burgomccstoi's-kainoi- iliciulc , eenc tier fraaiste van Europa is. — Ondor do vordorc aanzienlijke gebouwen , hc-liooren liet tegenwoordige stadhuis met fraalje l)nrgemoesters-kamcr; de nieuwe beurs, die op 3100 palen rust, met 42 Ionische zuilen en eene gaanduiij ; het paleis van Justitie met praehtigen voorgevel; hot huis van arrest, naar bet stelsel van afzonderlijke opsluiting ingerigt met 208 ecllen; voorts de stadswaag op do Westermnrkt; het Oost-Indisebe huis, 's lands scboepstimmerworf en magazijn, bonevens do kweekschool voor do zoovaart; botfraaijo Trippenhuis, waarin een keurig museum van Nederlandschc schilderstukken, verder hot gebouw van do maatschappij Folix Meritis, ingerigt tor beoefening van'alios, wat don geest beschaaft on veredelt; vorscboidone door liefdadigheid gestichte hofjes; de onderscheidene wees-, oude mannon- on vrouwenhuizen, onmeor andere. Ook mangelt bet dezer wijd beroemde stad aan geone nuttige in-rigtingen, ter bevordering van kunsten en wotcuscbappen. Behalve het reeds genoemde Trippenhuis en de maatschappij Felix Moritisi beeft zij binnen hare muren eon aantal genootschappen, waaronder dat van Doctrina et Amicitia; de maatschappij Tot Nut van 't Algemeen, welke hier haren hoofzotcl heeft; die van Praaije kunsten en wetenschappen, waarvan cone afdceling bier is gevestigd; oen voortreffelijk leesmuseum; ecu Atheneum illnstro, weleer , en ook tegenwoordig op flonkorstarrcn van geleerdheid kunnende bogen, met oenen Hortus Medicus, een Seminarium voor de Remonstranten , een voor do Doopsgezinden, een voor de Evang. Lutherschon en oen voor de Israeliton; eene Clinische school; oen stedelijk gymnasium; bet genootschap Natura Artis Magistra, met rijken zoologisehen tuin en verzamelingen van voorworpen van natuurlijke geschiedenis; verscheidene toonkunstige gezelschappen en drie schouwburgen , eene Ilollandsche, Fransebe en Hoogduitsche mot eenigo particuliere ondernemingen van dien aard. Ook vindt men bier nog een Instituut voor blinden, een landbouwkundig museum, der bozigtiging ovonvaardig, en eene Academie voor beeldende kunsten. Onder de menigvuldige kerken die in Amsterdam gevonden worden, bezitten do Nodorduitseh-IIervormdijn er 10, do Luthor-sohen 3, de Franschen, Engelschen, Remonstranten, en Doopsgezinden ieder één, en do Roomschen 18. Ook zijn er godsdienstige vergaderplaatsen voor de Grieken gelijk vroeger voor de Armeniors; en tweo voortreffelijke Synagogen voor de Joden. Onder al deze kerken, en voor de godsdienst ingorigto gebouwen, verdient de nieuwe kerk der Hervormden op don Dam, boven allen eene bijzondere opmerking. Niet alleen dat zij door baron kunstigen predikstoel en haar orgel uitmunt, en mot do graven van Necrlands grooton zeeheld, de Ruiter, van den dapperen van Galen en don dichter Vondel prijkt, maarzij was tevens de plaats, waar na zoo vele stormen, ons tegenwoordig staatsgebouw, door de aanneming der grondwet en de inhuldiging van den Souvercinen vorst van Nederland, op 29 en 30 Maart 1814, werd gevestigd. In do Oude Kerk vindt men do graftomben onzer gesnouveldo zeehelden Heemskerk, van der Zaan, Zweerts en van der Hulst, door oeno dankbare nakomelingschap opgerigt; terwijl de Westorkork concn zeer fraaijon en hoogen toren hooft. Do Mozcs- en Aaronskerk der R. Catholijken heeft twee torens en onderscheidcno altaarstukken. Do ligging van Amsterdam veroorzaakt dat er voortdurend groot gebrek aan drinkbaar water beerscht, waarin op verschillende wijze voorzien wordt. Vergelijk omtrent dezo stad en hare geschioilenis, Kok, Vaderlandsch woordenhoeh, op het woord; van der Aa, Aardnjksk. woordcuhoek der Ne.d. I. p. ! 89 onvolgg.;J. Wagonaar, Beschrijving van Amsterdam; aldaar, 1760; Nieuwenliuis, Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving van Amsterdam; aldaar, 1820 in 4 deolon ; Van de Vijver , Beschrijving van Amsterdam; aldaar, 1844. AMULET. Is een steen, metaal of ander ligchaam, waarop zekere figuren of karakters gesneden zijn, die men gewoonlijk aan den bals draagt, maar ook voor ringen of armbanden gebruikt, om, zoo als hot bijgeloof voorgeeft, zich daardoor tegen ziekten cn betooveringen to beveiligen. De Arabieren en Turken bochten or nog heden ton dage veel geloof aan. Over amuletten on de opschriften daarop, vergelijke men Kop]), Palaeographia critica; Manheim IS2U , in het 3 en 4'' dcol; voorts Ewele Over Amuletten-, Maints, 1827. |
AMULIÜS, koning van Alba, zoon van Procras, was afstammeling van Asoanius in don lOJ™ graad. Hij onttroonde zijnen broeder Numitor, liet diens zoon Aogisthus vermoorden en dwong Rhea Sylvia, zijne zuster, zich aan de dienst van Vesta te wijden. Nogthans baarde zij tweelingen, Romulus on Remus, die op hun achttiende jaar door don dood van Amulius, buuno moeder cn hunnen grootvader wreekten. Verg. hot art. Romulus. AMUR. In het Russisch, in de taal der Tungttzon, Sachajin-Oola (Zwarte rivier), in hot Chinccsch, Jalong Kiang (Draken-rivier), is een grooto bevaarbare stroom in Azie, strekkende tot grensscheiding tusschen Rusland en China, eu die uit hot Appelgebergte (Agigior-Kentri) in Rusland, op 49° N. B. en 126,40 L. voorkomt; zij wordt bij haren oorsprong Ingoda, na hare veree-niging met don Onon, bij het dorp Gorotisebo Schilka, en eerst, na de veroeniging met den Argun, Amur genoemd; zij ontvangt ter rogter- en linkerzijde oonigc rivieren, en stort zich, op 53° N. B. in Oehotskische zee: zij is zeer visehrijk. AMUSETTEN. (Zie Geschut.) AMUSSAT. (J. Zui/Kma) geboren in 1795 teSaint-Mainers (Deux-Sèvres) oen dor voornaamste Fransebe chirurgijns. Hij heeft zich vooral onledig gehouden met de tomie, of bot afdraaijon der slagaderen, na eene kunstbewerking die bij met goed gevolg voor bet afbinden in plaats stelde. Verder met de stoenverbrijzolingen en do vernaauwingen in den pisweg, on het terugbrengen der breuken. Over dezo punten beeft hij onderscheidon werken geschreven. Uit veelvuldige proeven op dieren genomen, heeft hij oen bijzon-deren tak der heelkunde, do chirurgie oxpérimentale, gevormd. Hij wil namonlijk, dat do chirurgijn, voor dat bij do voornaamste bloedige oporatien op het menscholijko ligchaam zal ondernemen, zich niet alleen op het lijk, maar vooral op lovende dieren zal geoefend hebben. Amnssat is te Parijs als praetiserend heelkundige zeer gezocht. Hij is medelid van de Académie de médé-cine aldaar. Zijne worken vindt men opgegeven bij Sacbaillo : Les médécins de Paris, jugés par leurs oeuvres; Paris, 1845. 8quot; pag. 43, 44. AMIJLUM. (Zie Zetmeel.) ANA als slot-lettergreep aan een eigennaam aangehecht, geeft meestal eene verzameling van spreuken, anecdoten en korte be-i-igten te kennen botreffendo den persoon, dio dien eigennaam voorde.De eerste ana zijn Ao Scaligerana, in 1666 te 's Gravenhage gedrukt. Daarop volgden de Daconiana, 1679, Taubmamiana, 1702, Tychoniana, 1770, Washingloniana, 1800 en honderd anderen. Voor de wetenschap zijn belangrijk de Menagiana, Colome-siana, Gundlingiana, Perroniana en Thuana. V erg. Namur, Bibho-graphie des ouvrages publiés sous lenom d'Ana, Bruxolles, 18ö9. ANABAPTISTEN. (Zie Wederdoopera.) ANACHARSIS. Een Seyth, broeder dos konings Saulios, oen vriend dor wijsheid en wotonschappen, die zijn ruw vaderland verliet, en in moer beschaafde oorden rondreisde, om zijnen geest door nuttige kundigheden te verrijken. Hij kwam in het jaar der wereld 3385, ten tijde van Solon, to Athene, van waar hij vervolgens ook andere landen bezocht. Zijne reizen hervormden hom van oenen Seyth, in oen beschaafd monsch. Na zijne terugkomst liet hem Saulios, zijn broeder, ombrengen, omdat hij de mysteriën der Grieken bij zijne landgenooton trachtte in te voeren. Do abt Barthelomy hooft de reizen van den jongen Anacharsis door Griekenland, een oudheid- en geschiedkundigen roman gesehreven , waarvan Stuart eene zoor goede Nodorduitsche vertaling geleverd hoeft. ANACHORETEN (uvu/MQTjTtjg) betcekent eigenlijk iemand die zich hooft afgezonderd. Men duidt, door dezo benaming, in do eenzaamheid levende, van do wereld afgescheidene monniken aan, dio men ook Eremieten of kluizenaars noemt, en welke aldus geheeten worden in tegenstelling van monniken, die in gemeenschap met elkander leven on daarom den naam van coenobiten (y.nivoftiay.oi) of kloosterlingen droegen. Roods in de eerste eeuwen der Christelijke Kerk gaven de toenemende algemeeno zedeloosheid, de vervolgingen, waaraan de Christenen waren blootgesteld , do zucht om zich van de wereld onafhankelijk te maken, cn zich boven haar te verheffen , hot verlangen om Christus ook in armoede gelijkvormig te zijn, hot meor en meer veld winnende geloof aan hot heilige van den ongohuwden staat en, vooral bel allengs meer voor oen kenmerk van bet ware Christendom go- |
ANA
|
hoiulonc Ascotismus (zie Ascelai),en eene veelal te hooggospivnnon verbeelding aan vele vrome mannen, vooral in het Oosten, aanleiding tot een afgezonderd leven op het land of in eonig afgelegen dorp, w aar zij zich ongestoord konden overgeven aan de bevrediging hunner godsdienstige behoeften. Niet zelden gebeurde liet, dat zij, die vroeger een losbandig leven hadden geleid, door berouw over hunne verkeerdheden, worden aangespoord tot eene afzondering, ten einde door eene zeer strenge levenswijze voor het door hen bedreven kwaad te boeten. De eersten, die zich op deze wijze van hunne medechristenen onderscheidden, en daardoor eene zekere beroemdheid verwierven, waren 1'aiilus (zie 1'aulus) en Antonius (zie Anionius). De anachoreten werden, vooral in do tijden toen de Christenen zwaar vervolgd werden, spoedig bekend, en beroemd: zij werden door do geloovigen, vooral door de vervolgden, in hunne verborgenheid opgezocht: men zocht bij hen raad, hulp, troost, en schreef aan hunnen invloed buitengewone, zelfs genezende kracht toe. Niet zelden gebeurde liet, dat zij daarin aanleiding vonden om bij groote staatkundige bewegingen, als deze gevaarlijk voor het geloof waren, hunne eenzaamheid te verlaten en althans voor eenigen tijd tot do wereld terug te keeren , waar zij dan raad en troost gaven en als engelen, die uit den hemel kwamen, door do menigte werden beschouwd. Ook mannen gelijk een Chrysostomus en Augustinus bewonderden zulke voor hunnen tijd hoogst weldadig werkende kluizenaars. Weldra echter maakten deze zich aan overdrijving schuldig. Zij lieten zich niet slechts allerlei ontberingen welgevallen , en bewoonden tot dat einde de meest woeste en schier onbewoonbare plaatsen; maar zij pijnigden zich zclven op eene ongeloofelijke wijze; terwijl zij zich met allerlei vreemdsoortige , door hen uitgedachte godsdienstige oefeningen bezighielden. (Men zie Stylilen.) Niet zelden was dan ook krankzinnigheid daarvan het eigenaardig en onvermijdelijk gevolg. Eene aanhoudende eenzaamheid was ook niet alleen strijdig met de menschclijke natuur, maar ook met do beginselen des Christendoms , waarin de liefde niet dan in het gezellig verkeer van toepassing is. Deswege vond het anachoreten-leven bij de Kerk zelve minder goedkeuring , en werd allengs, voorat in het Westen , vervangen door hetklooster-leven. J. G. L. ANACIIRONISMUS is een misslag tegen de tijdrekening, die dikwijls uit onkunde begaan, doch ook wel (bijzonder op het tooneelj uit gewoonte, zelfs wel opzettelijk om de komische werking in dichtstukken, en evenzeer tot versterking van het karakter aangebragt wordt. Van dit laatste vindt men voorbeelden in de oude volkspoëzij ; zoo blijft Achilles altijd jong, Helena altijd even schoon. Babieca, het paard van den Cid, Deyaert, het paard van Reinout vanMontalbaan, worden wonderen van hoogen ouderdom, zonder ooit hunne kracht te verliezen. ANACREON. Een Grieksch dichter, uit Teos in Ionic, die 332 jaren voor onze tijdrekening, in do Ga»!quot; Olympiade, leefde, en in den ouderdom van «5 jaren stierf. Plato laat hem van een der aanzienlijkste geslachten afstammen en plaatst zelf Codrus, den laatsten koning van Athene, onder zijne voorvaderen. Rolycrates, tyran van Samos en Hipparchus, zoon van Pisistratus, tyran van Athene, hadden hem beurtelings aan hun hof. Eenige schrijvers verhalen dat hij van den eersten eene aanzienlijke som had ontvangen , onder voorwaarde van zijn paleis te bewonen. Reeds den volgenden dag bragt Anaercon het geld terug, dat hij zoo ligtvaardig had aangenomen en smeekte den tyran hem zijne vrijheid en met haar zijne liederen cn vrolijkheid terug te geven. liet is deze trek, dien Ia Fortaine ovorgenomen heeft in zijne fabel Le Savetier el le Financier. Na den dood van Hipparchus koerde Anacreon naar Teos terug, dat hij bij den opstand van lonie tegen Darius verliet, om zich te Abdera neder te zetten , waar hij stierf. Teos vereerde zijne nagedachtenis door een standbeeld naast dat van Pericles, cn geheel Griekenland weergalmde van zijnen lof. Liefde en wijn maken den inhoud van zijne liederen uit, waarin tevens niet zelden eenvoudigheid, luim en vernuft, op eene onnavolgbare wijze, doorstralen. Van hier dat anacroontisch datgcen beteekent, waarin de geest en smaak dezes dichters heersehen. Er zijn ver-sehillende uitgaven van zijne gedichten, sedert ze voor het eerst te Parijs, ir)54, 4quot; bij Henr. Stephanus het licht zagen, o. a. door J. E. Eiucher; Llps,, 1798 8°; R. T. L. Brnnck, Arg. 178« 12quot;. J, A. van Reenen; Amst., 18U8, 8quot;; In het Nederduitseh bestaan verschillende vertalingen zijner Oden, o a. door G. Kempher (Alkmaar, 17^0 8»): eenige door J. C. Wegerman (achter zijn kluchtspel De Gehoornde broeders of het Vrouwelijk bedroy), Francois Harduyn, van eenige door P. Rabus (Boekzaal van Europa 1693, bl. 280 volgg.), voorts van G. Dornsciffen (Amst. 1809 kl. 8U). J. H. Hoeufl't (in Nederl. versmaat, Breda, 181« Squot;.) W. B. v. llocvell (Gron., 1832 amp;quot;.) J. F. Buser (Zwolle , 183(1.) door J. J. L. ten Kate cn S. J. v. d. Bergh, (Gron. 1837 12quot;) P. Nieuwland vertaalde HQ (QCora ; de4'iquot; Ode cn het Duifje, Bilderdijk fig JifQiOTlQuv Carm IX en de Liefde gewond. Ook van Hinlopcn bezitten wij navolgingen van Anacreon. |
ANACRUSIS. (Zie Voorsla;/.) ANADYOMENE. Een beroemd schilderij, dat Venus uit de zee opkomende (anadyomene) voorstelde, werd door Apelles geschilderd; Augustus liet hot in den tempel van Venus Genitrix ton toon stellen en toen het onderste gedeelte daarvan geschonden en verminkt was, werd er geen schilder gevonden die het waagde het te herstellen. Verg. Plinius, 35,10. ANAEMIE, woordelijk bloedeloosheid, naauwkcurlger armoede of gebrek aan bloed. Een toestand, waarbij minder bloed bereid dan verbruikt wordt. De anaemie kan door ongenoegzame voc-ding, onthouding, gebrek, of door bloedverlies, overmatige afscheidingen cn door alles wat de bloedberciding stoort, worden voortgebragt. Dikwijls is het moeijelijk om de oorzaak van dezen toestand te ontdekken. Uit anaemic ontstaan vele ziekten, terwijl zij zich in don loop van andere dikwijls ontwikkelt, waarbij zij een zoo hoogen trap kan bereiken, dat het leven bedreigd wordt en de dood door uitputting volgt. Daar de resorptie in minder gevulde vaten sterker dan gewoonlijk werkt en er meestal een overvloed van stoften , vooral van waterachtige vloeistoil'en, die opgenomen kunnen worden, aanwezig is, zoo gaat de anaemie gewoonlijk iu hydraemie over, zoodat er bij anaemie eigenlijk meer gebrek in de vaste bestanddcelen des bloods, dan eigenlijk gebrek aan bloed bestaat cn het bloed dus om zoo tc spreken, meer verarmd is, dan wel ontbreekt. Vooral vermindert do hoeveelheid blocd-bolletjes. Anaemische lijders hebben eene bleeke huid, die zich als was vertoont, bleekroode lippen en tong; de oogen zijn mat, soms zwemmend; de aderen als fijne, platte, roodpaarsche streepjes zigtbaar. Hierbij voegen zich allerlei ziekelijke verschijnselen, die in alle organen kunnen voorkomen, maar vooral in de zenuwen worden waargenomen. Deze verschijnselen kunnen eene groote overeenkomst met die hebben, welke uit een tegenover-gesteldcn toestand, de plethora, ontstaan, waarbij het bloed meer vaste bestanddcelen dan vereischt worden bevat. Door ougeocfen-den of onkundigen worden beide toestanden, de anaemie en plethora dikwijls tot groot nadeel van den lijder met elkander verwisseld. ANAESTHESIE, (jevoelloosheid. Alzoo noemt men dien toestand, waarin het leidende vermogen in de gevoelszenuwen, waardoor zij de indrukken cn gewaarwordingen naar de hersenen overbrengen, verminderd of geheel opgeheven is. Zij komt als ziekelijk verschijnsel voor cn kan zelfstandig aanwezig zijn, maar deelt zich gewoonlijk aan do bewegingszenuwen mede, terwijl de voeding van het deel waarin zij voorkomt, bij langoren duur er onder lijdt. Bij anaesthesie van de gezigts-zenuw, zwarte staar, (amaurosis), wordt het oog niot alleen ongevoelig voor het licht, maar do oogappel krimpt en wordt onbewegelijk. Reeds in do oudste tijden heeft men de ondervinding verkregen, dat de gevoelloosheid voor kortoren of langoren tijd door de kunst kan worden voortgebragt, zoo als door aanwending van hevige koude, door verdoovendo middelen (narcotica), door hot plaatselijk of inwendig gebruik van sommige vlugtige zelfstandigheden, dio meestal ingeademd worden, onder welke in onze dagen du aether cn de chloroforme algemeen gebezigd worden. Deze stofl'cn noemt men anaesthetica cn hare aanwending do verdoo-ving, of anaesthesie. De geschiedenis leert dat men vroeger bij pijnlijke kunstbewerkingen meermalen, met meer of minder goed gevolg, dergelijke middelen beproefd heeft, maar eerst in onzen tijd is hun gebruik op eene ruime schaal aangewend. Plinius spreekt van do bessen van Mandragora, wier uitgeperst sap, vóór heelkundige opcratien, tot vordooving aan den lijder werd toegediend. Dioscorldes gewaagt van den wortel van mandragora , die tot dit oogmerk met wijn moest gekookt worden; dit afkooksel |
AN'A
|
werd güklnnrd en een kolk tlaarvan voor do kunst-l)Dwovking gogovon. Ook liij Dodoimcus vindt mou dovgolijke opgaven. In Iiulio schijnen zulke middelen vim de mulste tijden afbekend geweest te zijn en doorde Kruisvaarders naar Europa te zijn over-gebragt. Men meent, dat de ongolukkigen die voor tooveressen gehouden, tot bekentenis op de pijnbank werden gebragt en daarbij zich voor de hevigste folteringen ongevoelig betoonden, zoo als inderdaad niet zoo geheel zeldzaam gebeurd is, gebruik van dergelijke middelen hebben gemaakt. Hippolitus, die in 1524 hoog-leeniav in de regtsgeleerdheid te Bologne was, verzekert, dat hij beschuldigden gezien heeft, die op de pijnbank in een' toestand van verdooving uitgestrekt waren en geheel bedwelmd schenen, zoodat zij do smarten niet gevoelden. Sommige schrijvers over de heelkunde uit de middeleeuwen, sproken van deze middelen, zoo als Guy van Chauliae. ]!ij een' van hen, die in de XIII'10 eeuw geleefd hoeft, leest men , dat men tot verdooving bij pijnon, die het gevolg van heelkundige bewerkingen zijn, oonc spons met heulsap, sap van bilsenkruid of van andore verdoovende kruiden onder den neus van den lijder moot houden, om hem in slaap te brengon en hom later door het wrijven der neusgaten met azijn, sap van vonkel, of van wijnruit weder kan doen ontwaken. Een Fransch geneesheer, Dauriol genaamd, verzekerde nog onlangs, dat hij zich meermalen met vrucht van dergelijke middelen had bediend. Later heeft men gemeend, dat het dierlijk magnetis-mus, of Mesmorismus, hiertoe zou kunnen dienen en inderdaad heeft men voorbeelden van de gunstige werking van dit middel, tot dat einde aangewend. Jules Cloquet deed in 1829 te Parijs ecne kunstbewerking, liet wegnemen der borstklier, bij eone bo-jaardo dame, zonder dat deze, (zij verkeerde in den magnetischen slaap) er iets van gewaar werd. Er zijn meer dergelijke waarnomingen gedaan. De aanwending der verdoovende kruiden, zoo als opium, was echter onzeker, dikwijls gevaarlijk in do toepassing en hot magnotismus aan vele bezwaren onderhevig, vooral omdat velo lijders onvatbaar voor zijnen invloed zijn. Van daar dat het gebruik van alle vroegere anaosthetica nooit algemeen is geworden on dat de meest bevoogde geleerden aan do mogelijkheid hebben getwijfeld, dat men immer oen middel zou vinden , dat onder alle omstandigheden, tot verdooving van den lijder, dien men aan ecne kunstbewerking moest onderwerpen, zou kunnen dienen. Nog in liet Velpeau, oen dor eerste Fransclie heelkundigen zich in dien geest uit en noemde het zoeken naar oen dergelijk middel oene horsenschim. |
De ontdekking van het zoogenaamde dronkeumakende gas, het protoxydum azoti door Humphry Davy in 1799, had echter bij sommigen do hoop levendig gehouden on Davy zelf schijnt roods aan do mogelijkheid gedacht te hebben, om dit gas tot verdooving bij heelkundige operation aan te wonden. Daar de uitkomsten bij bet gebruik van dit gas niet altijd dezelfde waren , 't geen aan de min zuivere bereiding kan toegeschreven worden, kwam men langzamerhand op het denkbeeld om de dampen van zwavol-aethor tot verdooving te gebruiken , zonder dat men mot zekerheid kan bepalen, waar dit het eerst is beproefd. Zooveel is zeker dat aetherdampen reeds in 1820 door Anglada te Montpollier logon hevige zenuwpijnen werden aangewend en Nyston beschrijft een' toestel, die bij het gebruik van aetherdampen werd gebezigd, op het woord (ither in den diet, des Sc. mcd. van 1815. Het protoxydum azoti is werkelijk door Horace Wells, tandmeester te Hartford, oene kleine stad in Connecticut, meermalen mot vrucht bij het trekken van tanden aangewend. Evenwel mislukte hem dit, toon hij to Boston in 1844 in liet openbaar dit middel bij het trekken van eone kies bij een'lijder in een der hospitalen wildo gebruiken. Hetzij dat hot dronkenmakond gas niet bij allo personen dezelfde wor-kinghooft, hetzij do bereiding niot deugde, het deed niets tot stilling derpijn. Do lijder sehroouwde luid en de talrijke toeschouwers lachten den ongolukkigen tandmeester uit. Twee jaren later wordt de naam van Dr. Charles Jackson voor hot eerst in de geschiedenis der anaosthetica genoemd. Reeds lang kende hij do werking van hot protoxydum azoti en van de aetherdampen als verdoovende middelen. Hij schijnt or echter geduromlo jaren niet aan gedacht te hebben, om do aetherdampen bij kunstbewerkingen te doen dienen. In Fcbruarij 1840 gaf hij los weg aan ecu' zijner leerlingen den raad, om dit middel te gebruiken, toen dozen ceno kies moest getrokken worden. Do leerling volgde dien raad niet op, maar zes maanden later, gaf Jackson denzelfden raad aan don tandmeester Morton, dio er terstond mot gelukkig gevolg gebruik van gemaakt beeft. Morton beproefde eerst het middel op zich zolven en geraakte gedurende zeven of acht minuten in oen' toestand van volkomen gevoelloosheid. Des avonds trok hij ecne kies hij oen inwoner van Boston, Ebon Frost genaamd, en nadat hij dezen eenigo aetherdroppen op een zakdoek uitgestort, had doen inademen, gevoelde deze van do kunstbewerking niets. Dit gelukkig gevolg werd door Morton aan den heelmeester Warren medegedeeld, die den 14lt;1»11 October 1846 een groot gezwel in den nok bij oen jongeling van 23 jaren wegnam, zonder dat deze, dooiden aether bedwelmd, or iets van gewaar word. Uit America kwam de aanwending van dit middel weldra naar Engeland en werd van daar verder algemeen bekend. Al spoedig kwam men nu O]) do gedachto dat ook do andere aotliorsoorton dezelfde kracht zouden hebben en begon men ook andere zelfstandigheden te onderzoeken; zoo werd do klourloozo vloeistof, die men verkrijgt wanneer wijngeest of accton over ecne oplossing van chloorkalk wordt overgehaald, ehloroformo of ehlooraotherido (C2 II Chl. 3) (Zie Chloroforme) als verdoovend middel door onderscheidene waarnemers beproefd; maar hot denkbeeld, om die tot vervanging van den aether te gebruiken, komt aan Simpson te Edinburg toe, die het middel reeds in 1847 in de heelkunde heelt ingevoerd en ook op do verloskunde hoeft toegepast. Sindsdien tijd werd hot gebruik van chloroforme al meer en meer algemeen, en tegenwoordig wordt er zeldzaam 00110 kunstbowerking van eenig gowigt gedaan, zonder dat dit middel daarbij aangewend wordt. Ofschoon talloozo gevallen zonder eenig nadoel voor den lijder zijn afgoloopen, zoo ontbreekt het, helaas! niot aan voorbeelden , waar do aanwending van chloroforme den dood hoeft veroorzaakt. Men hooft dit aan do onzuiverheid van hot middel willen tocschrijveii; in andore gevallen hot gebrek aan de noodige voorzorg beschuldigd 011 dan weder gemeend, dat de aanwending van het middel te lang was voortgezet. Ofschoon dozo redenen voor enkele gevallen geldende kunnen wezen, zoo is liet ocliter niot to ontkennen, dat er ook andere zijn, waarin gccne dezer oorzaken aanwezig was, waar men, volgens do getuigenis van bevoogde rogtors , de noodlottige werking die dit middel voor sommige voorworpen schijnt 10 hebben, als do ecnige aanleiding tot den dood aannemen moet; ofschoon deze voorbeelden zoo zeldzaam zijn, dat zij naauwelijks in rekening gebragt kunnen worden. Het pleit over hot al of niet gevaarlijke van do aanwending der anaesthotica is dus nog niot beslist. Vergelijk Louis Figuier, Exposition cl histoirc des ptïncipales découvertes scientifi-ques modemes-. Paris, 1851.12°., II. p. 177 sqq.;Marx, Ueber hegyiff' u. Bcdeutiny der Sehmerz-Undernden Miltel. in Alk. der klinigl. Geselschaft der Wissenschaften zu GiSttingcn 4°. Bd. V. Ook afzonderlijk uitgogoven te Göttingen in 1851. 4». ANAESTHETICA. (Zio Anaesthesie). ANAGRAM. Lettorkooring; het verzetten dor letters van ecu of meer woorden, op zoodanige wijze, dat daardoor oen ander woord of een andere zin wordt veroorzaakt. Dus is, b. v. hoorn een anagram van kroon, deel van leed enz. In vroeger tijdon waren soortgelijke spelingen van het vernuft zeer in zwang, on men vindt dikwijls, in oude bijschriften, hot jaargetal enz. door een anagram aangewezen. Een anagram van Berolinum is lumen orbi, hetwelk men op don appel van oenen kerktoren las. Calvinus noemde zich op den titel zijner Institutiones, door middel van een anagram, Alcuinus. Voor do boeken, door Dirck Pioterssoone in het begin der XVII'1'' eeuw uitgegeven, ziet men een Romeinsclikrijgsknecht, staande op den aardbol met dit omschrift, dat oen Anagram van des boekvorkoopers naam is; ick siri op sno eerde,. ANALECTEN. ((Irülfy.TU) Zoo noemde men in Griekenland do overblijfsels van den maaltijd 011 inzonderheid hetgoen op den grond viel. Do slaven, die belast waren om zo weg te vegen en de feestzaal schoon to maken, heetten ook analocten (avaXf/.TUi) Later gaf men dien naam aan lottorkundigo verzamelingon van gcdicliton of prozastukjes , dio ligt kunnen verloren gaan, of van beknopte dooumonton. Brunek heeft eone volledige Anthologie uitgegeven onder den titel van Annlecla veterum poëtarutn Grae-' corum; Strasb., 1785 8°, 3 vol. 2111' edit. ANALEPTICA noemt men in de geneoskunde vlugtige, prikko- |
|
lende middelen, die in kleine giften gegeven, de gezonken levenskracht spoedig weder oprigten kunnen. Zij worden zeer spoedig in het bloed weder opgenomen en werken danrdoor als prikkel op de middelpunten van het zenuwstolsel, terwijl zij ook tijdelijk hot gemis aan voedende middelen minder doen gevoelen. Men brengt hiertoo aethers, aothorische oliën, wijn, wijngeest mot het werkzame beginsel van balsamisehe, aromatische en hittere planten bedeeld. De laatste noemt men cordiaca, hartsterkende middelen. ANALGIK. (Zie Anaest/iesie,) ANALOGIE. (uvu'tjiyi((/j Dit woord beteekent eigenlijk overeenkomst, gelijkvormigheid of gelijkheid van betrekking. In het algemeen duidt men met dit in velerlei boteekenis gebezigd woord , de ovoreenkomston aan, dio onderscheidene dingen met elkander kunnen hebben. Doelen der wetenschap, die tot zulke ovoreenkomston betrekking hebben , worden deswege analogische genoemd. In de Logica wordt cene sluitreden eeno analogische goheoton, wanneer van twoe of meer met elkander vergelekono dingen, die in zekere punten blijkbaar volmaakt met elkander ovoreonkomeu , hot besluit wordt opgemaakt, dat het oen mot het andere ook in die punten zal ovoreonkonion, waaromtrent de vergelijking niet mogelijk was. Zoo besluit menb.v, in de geneeskunde uit do gelijkheid der kentoekenon oener ziekte bij onderseholdono personen, tot do gelijkheid van hare oorzaken, en tot do gelijkheid der daartegen aan te wenden middelen, of tot hare goneeslijkheid. Op deze sluitredenen , gelijk op hetgeen in de Logica Inductie genoemd wordt (zie aldaar) berusten allo stollingon, dio uit waarnemingen en ondervinding worden afgeleid, en welke daarom empiriseh worden gehooten. Deze laatstgenaamdo stollingen staan tegen die over welke men door do Deductie (zie aldaar) verkrijgt. In tegenstelling van de laatstgenoemde, die volkomen zekerheid geven , leveren zij sleohts waarschijnlijkheid op. Deze is grooter of kleiner naar mate het getal der blijkbaar overeenkomstige punten grooter of kleiner is, in vergelijking van hot aantal der punten van vergelijking, die of blijkbaar onderscheiden zijn , of omtrent welke geone regtstreeksche vergelijking mogelijk is. In het algemeen zijn do moeste stolliiigoii, die tot de natuurkundige wetenschappen betrekking hebben , voor zoo verre zij niet uit wiskundige worden afgeleid , of die haar toepassing op het leven betreflen, niets anders dan besluiten uit do Analogie. In onderscheidene wetenschappen hoeft het woord Analogie cene boteekenis, die wel met de bovengenoemde in do hoofdzaak overeenstemt, maar toch naar hot eigenaardige der bijzondere wetenschap gewijzigd is. In de Grammatica verstaat men er door; do overeenstemming in do vorming, afleiding, zamonstelling der woorden: uit welke dus do grammatische regelen worden afgeleid. Het tegengestelde der Analogie wordt hier Anomalie genoemd.—In de Mathesis, althans in die van Euclidos en van die hem volgen, wordt door het woord Analogie hetzelfde aangeduid, wat men latei-proportie of ook evenredigheid heeft gehooten. — In do regtsweten-schappen heeft het woord Analogie eenezcer bepaalde botockeiiis. Hot kan namelijk gebeuren , dat do wetgeving voor oen bepauld geval, tot eeno billijke uitspraak niet toereikend is. In dit geval zookt men eene aanvulling van het ontbrekende der wetgeving, en gaat men daarbij van de onderstelling uit, dat de wetgever, die niet alle mogelijke gevallen heeft kunnen voorzien, zich zeiven zal gelijk blijven, en men tracht op die wijze te bepalen wat de wetgever tot wet zon gemaakt bobben, als hij aan het nu voorkomend geval had kunnen denken. Deze handelwijze wordt Analogie genoemd , welke niet te verwarren is , mot dc interpretatie der wet. In strafzaken wordt do Analogie doorgaans 'niet toegestaan. Ook is zij niet toepasselijk op privilegiën en bijzondere regten. Somtijds dient do Analogie, in plaats van tot uitbreiding, tot beperking der gegevene wetten. — Ook in de Theologie komt dit woord voor, waar het ontleend is uit Kom. 12. 6. In deze wetenschap beteokont Analoyie des ydoofs de betrekking van onbepaalde of onduidoiyke uitspraken der H. S., tot de moor bepaalde en duidelijke ; en hot rogt om deze uit gene te verklaren. Hiervan maakt de Protostantseho Kerk gebruik, die daarbij van de onderstelling uitgaat, dat do H. S. uit zicli zelvemoet verklaard worden en dat dus de daarin min duidelijk uitgesprokone leerstellingen uit do moer duidelijke moeten worden afgeleid. In lateren tijd hoeft men dat wat men vroeger Analogie des geloofs noemde, |
159 geest der Schrift, geest des Christendoms, ook welpanharmonische schriftverklaring genoemd. Dc allezins gegronde onderstelling ligt hierbij ten grond , dat hetgeen eon is on zijn moot, geone on-deiling strijdige bostanddeolon kan bevatten. Niettemin drijft men do zuak te ver , als men eene volstrekte harmonie tusschen alle de boeken der H. S. die door zoo geheel onderscheidene personen en in zoo geheel onderscheidene tijden zijn geschreven, onbepaald aanneemt. In dc lioomseh-Catholiekc Kerk wordt aan de onbepaalde en onduidelijke uitspraken dor II. S., door het gezag, dat do Kerk beweert te hebben, eenen bepaalden zin gegeven ; daar is het derhalve niet noodig om totdo Analogie des geloofs toevlugt te nemen. _ J. G. l. ANALYSIS(Ui'dlvatg.) beteokont letterlijk ontbinding, oplossing, ontleding. Dit woord heeft als kunstterm in ondersehei-dono wetenschappen eigenaardige beteekenissen, bij welke echter de oorspronkelijke boteekenis altijd ten grond ligt. Het wordt, behalve in de Chemie (zie hot volg. artikel) vooral in de wijsbegeerte en in de wiskunde gebruikt. In do wijsbegeerte staat liet togen dc synthesis (zamonstelling) over , en beduidt die logische behandeling van oenig denkbeeld, waardoor men het in zijne bostanddeolon en kentoekenon oplost, ton einde daardoor dc duidelijkheid te bevorderen. Een op deze wijze vorkregen begrip wordt deswege een analytisch begrip genoemd. Even zoo wordt eeno definitie (bepaling) of oenige gevolgtrekking, welke men dooide analysis van cenig begrip verkrijgt , eene analytische definitie of gevolgtrekking genoemd. Op gelijke wijze kan oen stelling die uit dc vei-eeniging van twee begrippen bestaat, van welke de cene het onderwerp, de andore hot gezegde is, voor analysis vatbaar zijn. Dit is hot geval als het gezegde reeds in het onderwerp begrepen is. Zoo is b. v. de stelling: een ligchaam is uitgebreid, analytisch, omdat het begrip ligchaam, tevens dat van uitgebreidheid in zich sluit. Daarentegen de stelling: dat ligchaam is veerki-achtig, is synthetisch, omdat het denkbeeld van veerkraeh-tighoid, niet mot dat van ligchaam onafscheidelijk verbonden is. In bewijzen, die uit goheole reeksen van zamenverbonden sluit-redenen bestaan, kan men teruggaan van hot min tut het moer algemeeno , van het voorwaardelijke tot do voorwaarde , en zoo voortgaande opklimmen tot algemeeno beginselen. Deze handelwijze is do analytische in tegenstelling van de synthetisehe, waarbij men van het meer tot hot minder algemeeno afdaalt. Dc analytische methode is voornamelijk van toepassing bij alios waarvan men alleen door waarneming en ondervinding konnis kan verkrijgen , uit welke men door afzondering dor onderscheidene konteekonon, en dan vervolgens door voroeniging van de onderling overeenkomende , algemeeno stellingen afleidt, waarbij men zich van dc Analogie en Inductie bedient. In do zuivere wiskunde (aldus in tegenstelling van do toegepaste genoemd) hoeft hot woord Analysis eeno veelomvattende boteekenis.Men verstaat daaronder vooreerst de algemoenelioken-kunst of do Algebra, (zie aldaar) en wel bepaaldelijk de leer, om met behulp van letters en van eigenaardige tockens tot aanduiding van getallen en van hunne onderlinge betrekkingen, dooi- ver-golijkingeu uit bekende of als bekend onderstelde grootheden de onbekende op te sporen. Ton andere wordt onder Analysis verstaan de loer der wetten, volgens welke in hot algemeen de grootheden van elkander afhangen. Zij wordtin twee afzonderlijke doelen gesplitst,waarvan het cene de leer dor eindige, het andere dio der oneindige grootheden behandelt. De eerstgenoemde , somtijds ook de Theorie dor function gehoeten, is do wetenschap van do eigenaardige vormen dor grootheden , en bevat de leer der reeksen, dor combinatiën , der logarithmen , der goniometrische lijnen , do analysis der kromme lijnen enz. De laatstgenoemde bevat drie onderscheidene deelen ; namelijk de differentiaal-, dc integraal- en de variatie-rekening. Aan de kennis dor wiskundige analysis is men voor een groot deel don verbazenden vooruitgang verschuldigd, die in de laatst verloopeno eeuw op het gebied dier wetenschappen gemaakt is, welke van wiskunde afhangen en daarop gebouwd zijn. In eeno geheel andere boteekenis gebruikten de oude wiskundigen het woord analysis. Hot had alleen betrekking tot de oplossing van meetkundige vraagstukken. Datgeen wat in eene meetkundige figuur onbekend was , bij voorraad als bekend aannemende, poogde men de betrekking, waarin het eerstgenoemde ANA |
|
van hot laatstgcnoomdo afhing, te Iccron kennen , ton eindo hot door do cone of andere kunstgreep weder te kunnen vindon. Deze handelwijze werd analysis geheeton, in tegenstelling van de synthesis, die eeno aanwijzing was om het gezochte door eene bepaalde eonstruetio te vinden. De Ouden, die daarin met regt eene hoogst nuttige verstandsoefening zagen en in het algemeen do wiskundigen vóór de XVIIdo eeuw, maakten van deze analysis zeer veel werk. Thans wordt zij nog maar door de Engelsohe wiskundigen met eonige belangstelling booofond, die daarin het voorbeeld van hunnen beroemden landgenoot Newton volgen. Als uitvinder dezer analysis wordt Plato genoemd , doch zonder genoegzame gronden. Behalve het een en ander van Euclides, van Apollonius van Perga on van Archimedes, zijn de schriften der Ouden over de meetkundige analysis verloren gegaan. J. G. L. ANALYSIS {Scheikundige) noemt men do ontleding der zamen-^csteldc ligchamon in hunne ongelijksoortige bestanddoelen. Als daarbij alleen de geaardheid der bestanddeolen wordt opgespoord on aangewezen dan heet zij de qualitative, maar wordt daarenboven de gewigtsverhouding der bestanddeolen onderzocht, dan noemt men haar de quantitative. De qualitative analyse heeft dus ten doel om de bestanddeelon van eene niet bekende stof, tot bekende stolfen of verbindingen to ontleden, uit welke verbindingen men dan tot de zamonstelling van de onbekende stof kan besluiten. Het doel der quantitative analyse daarentegen is , om de bij het qualitatief onderzoek bekend geworden stoffen tot verbindingen te brengen, die het meest geschikt zijn voor eene naauwkeurige gewigtsbepaling. Verder onderscheidt men in de scheikunde eene anorganische en eene organische analyse. Dooide eerste worden do bestanddeolen der anorganische of onbewerktuigde ligchamon, b. v. van do meeste delfstofl'on, door de tweede daarentegen worden die der organische of bewerktuigde ligchamen, namelijk die van plantaardigen en dierlijken oorsprong zijn, zoowol qualitatief als quantitatief aangetoond. Over dit artikel is zeer lezenswaardig: Handwörterb. der reinenuangew. Chemie von Dr. Liebig, Dr. Poggendorff u. Dr. Wöhler, 1842; verder: liet scheikundig onderzoek met de blaaspijp doov Prof. C.F. Plattner, uit het Hoogduitseh vertaald, door P. J. Kipp, 1850; Anleilmgzur '/ualitativen chemische» Analyse von Dr. C. U. Fresenius, 6C Aufl., 1850; Anleitung zur quantitativen ehemisehen Anali/se yon Dr. G. I!. Fresenius, 2quot; Autl., 1852; Ausführliches Ilandh. d. ana-h/tischen Chemie von Prof. H. Kose, 1851. ANAMIÏEN. Een der oudste volken der wereld; men zie vers 13 van het lüquot;1» hoofdstuk van Mozes eerste boek. ANAMMELECH. Eene godheid der naar Palestina verplaatste Assyrische eolonisten uit Scpharvaïm, wier kinderen door vuur geofferd werden. Keiand vertaalt den naaia met „ koning van smart.quot; ANAMOUPHOSEN. Wanstaltig geteekende figuren, welke uit oen bepaald oogpunt of door zekere glazen of in spiegels beschouwd, zich regelmatig voordoen. Men onderscheidt de ana-inarphosen in optische, dioptrisehe en catoptrische. De eerste zijn toekoningen die men uit een bepaald oogpunt moet beschouwen, opdat zij zich regelmatig voordoen. Do dioptrisehe vereischen dat men ze door een glas van bepaalden vorm, gewoonlijk een veelhoekig geslepen glas (polyeder) beschouwt; terwijlde catoptrische in cylindrische, kegelvormige of pyramidale spiegels moeten worden gezien om zich regelmatig voor te doen. De regels die bij het ontwerpen van anamorphosen behooren te worden gevolgd, zijn uit do wetten der breking en terugkaatsing des lichts afgeleid. Men vindt eene aanleiding tot hot teekenen van anamorphosen bij Wolf, Elem. dioptr. probl. 25. ANANAS {Bromelia Ananas L.) Eene tot do natuurlijke familie der Bromeliaceen en de Hexandria Monogynia behoorende en van tropisch America afkomstige plant, wier door de cultuur veredelde vruchten, onder de lekkernijen geteld worden. Hoewel hare uitbreiding zich aanvankelijk slechts tot voornoemd werelddeel bepaalde, werd zij echter weldra naar Azie en Africa overgebragt, alwaar zij tegenwoordig op vele plaatsen bijna even algemeen is als in haar oorspronkelijk vaderland. De eerste uitvoerige beschrijving dezer plant, welke haar in Europa leerde kennen, was die van Oviedo. (voorkomende in zijne Nat. Geselt, can Indie 1535). De kweeking der Ananas in dit laatste werelddeel, wordt algemeen opgegeven van Holland te zijn uitgegaan. |
terwijl, volgons Wttewaal (Proeve uit een onuitgegeven staathuishoudkundig geschrift: liet weloaren der stad Leiden van Pictcr de la Court; Leyden, 1845J Pieter de la Court do eerste geweest is, die, met zijn broeder Jakob, omstreeks het jaar 1658, op don huizo Meerburg bij Ley den, hare vrucht door kunstmatige behandeling tot rijpheid bragt. In Engeland schijnt de ananas eerst in 1690 en in Frankrijk (volgens Noel en Carpentier) in 1733 te zijn ingevoerd. De vrucht der ananasplant, zelve ananas geheeten, is op een tamelijk stevigen, door eene menigte bundelsgewijs zamongo-drongene bladen omgeven steel gezeten, en behoort eigenlijk tot de zamengestelde vruchten. Inderdaad leert het ontleedkundig onderzoek, dat zij uit eene verzameling van met elkander vergroeide, door de cultuur van pitten beroofde bessen bestaat, welke vroeger ieder afzonderlijk, door een buisvormig, zesdeelig bloemdek omhuld werden. Zij is meest ovaal van vorm, van buiten bruin-rood en ruw, in min of meer regelmatige, met de afzonderlijke bessen overeenkomende hokjes verdeeld vanbinnen daarentegen wit of geelachtig. Haar top wordt immer door een bundel van gewone stengelbladen gekroond. Algemeen worden niet alleen de smaak en saprijkheid, maar ook do geur der goed gekweekte en rijpe ananassen hoog geroemd. Jammer slechts dat deze verlokkende eigenschappen haar dikwerf eene verderfelijke lekkernij doen zijn voor Europeanen, die, naauwelijks in Oost- of West-Indie aangelanden aan het klimaat dier strekennog ongewoon, daarvan opeenmaal te groote hoeveelheden gebruiken. Bekend toch is hot, dat de ananas tot de zeer verkoelende vruchten behoort, met andere woorden, eene groote hoeveelheid plantenzuren bevat; en daardoor spoedig tot ziekelijke aandoeningen des darmkanaals aanleiding geeft. Tevens schrijven de Javanen en Maleijers haar, bij onmatig gebruik, eene afdrijvende kracht toe. De zwaarte der ananassen wordt gewoonlijk op 6—8 Ned. p. berekend, hoewel men, vooral in Engeland, herhaalde malen zoodanige vruchten van 10 Ned. p. gekweekt heeft. (Transactions oj the Uorticaltural Society. Vol. V. p. 264). Het klinkt vreemd, dat de geurigste ananassen, welke men hier te lande met 6 of meer guldens betalen zou, in onze Oost-Indische koloniën voor even zoovele duiten verkrijgbaar zijn. Het wordt algemeen erkend dat de Engelschen het in de kweeking der ananasplant het verst gebragt hebben, hoewel men ook sommige streken van Duitschland te dien opzigte niet mag uitsluiten. De reden waarom men zich minder algemeen op deze cultuur dan op die van andere gewassen toelegt, is eenvoudig hierin te zoeken, dat daartoe niet alleen bijzonder ingerigte stookkassen, maar ook eene allerzorgvuldigste oppassing vereischt worden, beide zaken wier verwezenlijkingmoeijelijk is, zoolang men over geene ruime beurs te beschikken heeft. Tegenwoordig worden de ananassen in blikken, met suikerwater gevulde doozen. enkele malen uit streken waar zij in overvloed groeijen of gekweekt worden, naar andere landen overgevoerd. Buiten de vruchten (van wier sap de Americanen nog een wijn-achtigen dran- bereiden), zijn ook de lange, smalle, aan hunne randen doornig getande bladen der ananasplant, voor den inboorling der keerkringsgewesten van gewigt. Hiervan toch vervaardigen zij eene soort van touw, dat in sterkte voor het gewone uil vlas of hennip geslagene geenszins onderdoet. ANANIAS. Discipel van Damascus. Zie over hem het artikel Paulus. ANANIAS. Als hoogepriester komt hij in de geschiedenis van Paulus voor. Men twijfelt of hij inderdaad die waardigheid voor zich zelvcn bekleedde, of dien tot nadere benoeming waarnam. Paulus althans schijnt hem in hot verhoor, door Lucas beschreven , niet als zoodanig gekend te hebben. Waarschijnlijker is hot dat hij vroeger het ambt van Hoogepriester bekleed heeft en naar Rome gezonden is, om zich daar te verantwoorden. De gunst van Agrippa deed hom vrijspraak verwerven. Zijn bevel om, in genoemd verhoor, Paulus, die nog niets gezegd had, dan : „ik heb met alle goede eonscientie voor God gewandeld tot op dezen dag,quot; op den mond te slaan, en zijne reis naar Cesarea. om met eenon Tcrtullius voor Felix, de onschuld als schuldig gestraft te krijgen, doen hem kennen als een onregtvaardig regter; en het valt gemakkelijk van hem te geloovcn dat hij. |
ANA—AMD
101
|
gelijk de geschiedenis getiiipt, gierig, hoogmoedig en wreed geweest is. ANAPAESTUS. In de dichtkunde een metrische voet, uit twee korte en eeue lange lettergreep bestaande, dus een omgekeerde dactylus, (ov/—) ANARCHIE. Regeringloosheid, ol' die toestand van eenen Staat, waarin de burgers zich aan geene wetten verbinden, maar naar willekeur handelen. ANASARCA. {Huidwaterzucht) Hen ziekelijke toestand waarbij zich eene waterachtige vloeistof onder de huid over een groot gedeelte van het ligchaam ophoopt. Zij is in verreweg do meeste gevallen een verschijnsel van andere ziekten, vooral van do ziekte die naar Bright genoemd wordt. (Zie Brifjht [ziekte vaii\) en van organische hartziekten. ANATHEMA. (Zie Ban.) ANATOMIE. (Zie Ontleedkunde.) ANAXAGÜRAS. Een dor grootste wijsgeeren der oudheid, die zich zoowel op de wis-en natuurkunde, als op do eigenlijke zoogenoemde wijsbegeerte, met een even goed gevolg toelegde. Hij werd omtrent 500 jaren voor Christus te Clazomene geboren, en ontdeed zich , om des te vrijer zich te kunnen oefenon, van de aanzienlijke bezittingen, hem door zijne voorouders nagelaten, als ook van alle eerambten en bedieningen, en trad nimmer in het huwelijk. Hij onderwees Pericles in de wijsbegeerte , en stond hem tevens met zijnen raad bij in het bestuur van 's lands zaken. Aan hem is het, dat de ontdekking der oorzaken vnn de zons-en maansverduistering wordt toegesehreven, zoo als hij ook voor den eersten wijsgeer gehouden wordt, die God voor den oorsprong der natuur erkende, en hem van de stof afzonderde. De Grieksehe priesters bragten hem in verdenking, met dat gevolg , dat hij Athene moest verlaten, naar Lampsacus week, waar hij, na verloop van drie jaren, 73 jaren oud zijnde, stierf. ANAXIMANDER. Wijsgeer en wiskundige. Hij was de zoon van Praxiadcs, en werd geboren te Milete, in 610 v. Chr. Het was voornamelijk met de wis-, aardrljks- en sterrekunde, dat hij zich bezig hield. Belangrijke ontdekkingen, zoo als b. v. die van de schuinschheid der ecliptica, worden aan hem toegeschreven. Hij vervaardigde eene kaart van Griekenland, en om zijn stelsel op te helderen, eene hemelglobe. Als wijsgeer dacht hij over het oorspronkelijk beginsel van de wereld der verschijnselen na, dat, naar zijn gevoelen iets moest zijn dat geheel onbepaald was, uit hetwelk door eene eeuwig voortdurende beweging, alles onderling zich afzondert en zich later weder vereonigt. Hij verklaarde echter hef ontstaan der zigtbare wereld uit voor ons duistere hypothesen en op eene wijze van welke wij, uit gebrek aan genoegzame en duidelijke berigten, weinig met juistheid kunnen mededeelen. Merkwaardig zijn intusschen de uitkomsten zijner redeneringen. Volgens hem was de zon in de allerhoogste gewesten des hemels geplaatst; had zij eenen acht en twintig maal grooteren omvang dan de aarde en de gedaante van een bol uit welke stroomen van vuur vloeiden. De maan was hem insgelijks eene bol, negentien maal grooter dan de aarde: haar schuinsclie stand was de oorzaak van hare phasen; hare geheele omkeering die van hare verduistering. De aarde hield hij voor een cylinder, die in het midden des heelals zweefde, en die uit vocht, bij uitdrooging door middel van de zon, was ontstaan. Hij stierf in het jaar 546 v. Chr. J. G. L. ANAXIMENES. Een wijsgeer die te Milete geboren, omstreeks het jaar 556 voor Christus loefde. Even als Anaximander dacht en philosopheerde hij over den oorsprong der zigtbare wereld. Volgens hom is do lucht de oneindige, goddelijke , zich eeuwig bewegende grondstof, waaruit alle dingen zijn te voorschijn gekomen. Ook de ziel is lucht. De omtrek des hemels bestaat uit aarde en kristal. Do starren zijn ligchamen even als do aarde, over welke een vuur is uitgegoten. De zon, door welke de jaargetijden bepaald worden, is eene platte schijf. Even zoo de aarde, die in het midden van de lucht zweeft, en rondom welke zich alles beweegt. ANCHISES. Een Trojaansch vorst, verwekte bij Venus, die hem om zijne buitengewone schoonheid beminde, den held Aeneas, die hem bij den brand van Trojo op zijne schouderen uit de vlammen redde. Hij overleed te Drepanum, eene stad in Sicilië. Verg. het art. Aeneas. ANCHYLOSIS of ANHYLOSIS, stijfheid, onbewegelijkhoid I. |
van een gewricht, met één woord gowrichtsvcrstijving. Ware ge-wriehtsverstijving bestaat er wanneer de beide oppervlakten mot elkander vergroeid zijn: onware, wanneer de stijfheid door ver-grocijing, contractuur of andere aandoeningen der naburigespioren en pezen wordt voortgebragt. Is de beweging in het aangedane gewricht geheel opgeheven, dan heeft er eene volkomene anhy-losis plaats; eene ouvolkomeno daarentegen in het tegenovergestelde geval. De anhylosis komt meest voor in de scharnierge-wrichten, gewricht van den elleboog en de knie: maar ook de andore kunnen er door aangedaan worden. De oorzaken zijn: ontsteking, wondon, zworen, ontaarding der gewrichts-opper-vlakten en afzetting van kalkachtige stof in het gewricht. Onware en onvolkomeno gowrichtsvcrstijving is geneeslijk; de ware en volkomene bijna nooit. Men heeft in den laatston tijd, niet zonder gevolg, de vorming van kunstgowrichten beproefd. Eene zorgvuldige behandeling van alle wonden, beleedigingen of aandoeningen der gewrichten, om daardoor de verstijving voor te komen, is vooral dringend aangewezen. ANCILLON (joiiann ruTEn fuieduicii) werd den yo»ieri April 1706 te Breinen geboren en stamde van een Fransche refugiéfamilie af. Na voleindigde studiën, werd hij hoogleeraar bij de militaire academie en predikant bij de Fransche gemeente te Berlijn. In het jaar 1803 werd hij historie-schrijver en medelid der academie aldaar; in 1810 staatsraad en opvoeder van den kroonprins; in 1814 werkelijk geheim-logatio-raad; in 1825 minister van buitenlandsche zaken. Ancillon heeft door zijne voortreffelijke historische, staatkundige en philosophische geschriften een grooten naam verworven. Tot deze behooren: Ueber ivahre Grosze, Berlin, 1815; Ueber Soiweraiuetut und Staalsverfassunr/en, Berlin, 1816; Ue.herdieStaatswissenschfften, Berlin, 1820; Ueber Glauhen und Wissen in der Philosophie, Berlin, 1824; Ueber den Geisl der Staatsoerfassungen und dessen Einjluss auf Gesetsgebuny, Berlin, 1825; Zur Vermilielungder Extreme in den Meinungen, Berlin 1826. Hij schreef ook ecnige werken in het Fransch, doch bovengemelde zijn de belangrijkste. ANCONA. De hoofdstad van het voormalige Mark Ancona, thans een der grootste landschappen van den Kerkelijken Staat, aan de Adriatische zee. Zij is eene groote en fraaije, handeldrijvende stad, 29,000 inwoners bevattende, wier handel echter voorheen belangrijker was, en tevens de eenige in den Kerkelijken Staat, waar men een aantal reederijen en fabrieken vindt. Over het algemeen heeft hier eene nijverheid en werkzaamheid plaats, welke in hot zuidelijke gedeelte van Italië onbekend zijn. Keizer Trajanus verbreedde de haven en rigtte er een hoofd (inolo) op van 2000 voet lengte , dat door de Gothen verwoest, doch door Paus Benedictus XIV weder hersteld werd. In 1532 werd de republiek Ancona door Paus Clemens VII door list veroverd en bij den Kerkelijken Staat ingelijfd. Later kwam Ancona tot twee maal toe in handen der Franschen , doch werd bij den vrede van Weenen weder aan den Kerkelijken Staat teruggegeven. Toen in 1831 Oostenrijkscho troepen de in opstand zijnde Romeinsche marken bezetten, besloot de Fransche regering den invloed der Oostenrijkers aldaar tegen te werken. Een Fransch smaldeel verscheen in de haven, ontscheepte 1500 man, die zonder slag of stoot do stad en de vesting bemagtigden (23 Februarij 1832). Tot in December 1838 hielden de Franschen, in weerwil van vele protostatiën van den Pauselijken Stoel, de stad bezet en verlieten eerst toen, tegelijk met de Oostenrijkscho troepen, den Kerkelijken Staat. Later nam Ancona deel aan den opstand tegen Pius IX, doch werd in Junij 1849 door do Oostenrijkers onder Wimpflen gebombardeerd en tot overgave gedwongen. ANCRE. (de MAARSCHALK d') (Zie Concini.) ANCRÉ. Een zeker soort van kruis wordt in de wapenkunde genoemd geankerd kruis of croix ancrée. (Zie hot artikel Kruis.) ANGUS MARTIUS, vierde koning van Rome, steeg ten troon in het jaar 641 voor Christus. Hij overwon de Latijnen en dwong hen binnen het Romeinsche land te wonen ; vierde zegepralen over do Fidenaten, Sabijnen, Vejers en Volsken; omsloot binnen de wallen der stad de bergen Aventinus en Janiculus , bouwde de eerste brng over den Tiber en eene waterleiding, genoemd Aqua Martia. Hij overleed na eene regering van 24 jaren. ANCYRA. (Zie Angora.) ANDALUSIE. Een der aanzienlijkste en vruchtbaarste ge- 21 |
AND
|
westen van Spanje, ton westen aan Portugal, ten noordon aan Kstranuulura en Nieuw-Castilio, ten oosten aan Murcia en ten zuiden aan de zoo grenzende. Het beslaat 82quot; mijlen, beval 1,829,000 inwoners en bestaat uit 8 provinciën: Huolra, Cadix, Sevilla, Malaga, Almuiia, Granada, Jaen on Cordova. Men hoeft hot do bijnamen gegeven van den tuin, den korenzolder, den kolder, den stal, ja zelfs van den geldbuidel van Spanje, om er de buitengemeene vruehtbaarheid van te kensehetsen. De voornaamste voortbrengsels bestaan in wijn, olie, vruehten en motalen, wier vervoer door de rivier Guadalquivir aanmerkelijk bevorderd wordt. Ook zijn de uitmuntende paarden en stieren, welke laatste tot dus verre, bij de beruchte stierengevechten gebruikt worden, van geen minder belang. De bewoners van Andalusie verschillen in gestalte en karakter, waarin zij naar deSaracenen gelijken, aanmerkelijk van de overige Spanjaarden; zij zijn vrolijk en luchthartig, doch tevens uitmuntende door fijnheid van verstand en verbeeldingskrachti zij spreken eene taal, zamengosteld uit Spaansch en Arabiesch. ANDAMAN EILANDEN. Eene verzameling van eilanden in do golf van Bengalen, ten westen van de kust van Siam gelegen. Zij is zamengosteld uit de eilanden : Groot- cn klein Andaman, de kleine- en grooto Coeos-eilauden, do Priparis-eilanden en een groot aantal klippen. Zij zijn nog niet voldoende bekend doch men weet dat zij met digto bossehen van voortreffelijk timmerhout bedekt zijn en rijk moeten zijn aan metaal, even als aan do kusten de eetbare vogelnestjes in groot aantal gevonden worden. De op een aantal van 3000 geschat wordende inwoners, zijn, volgens alle berigten, ten hoogste onbeschaafd en wild, plunderen de gestrande schepen en loven meestal van de viseh-vangst. ANDANTE {bedaard gaande, wandelende) is oen der hoofdgraden in het muziek-tempo, namelijk de kalme beweging, die tusschen Adagio en Allegro in ligt. ANDANTINO, staat in het midden tusschen Andante en Allegretto, en is dus die toon in de muziek, welke iets spoediger dan Andante, en iets langzamer dan Allegretto gespeeld wordt; ten minste is dit het algemeen gevoelen, schoon anderen , voornamelijk de Engelsche toonkunstenaars , beweren, dat Andantino eene eenigzins langzamere bewoging, dan Andante, vordert. ANDERNACIISGHE STEEN, aldus genaamd naar het stadje aan den Rijn, in welks omtrok zij het meest gevonden wordt, is do tuf, ton onregte duifsteen genaamd. (Zie Tuf.) ANDERSEN, (Pktek) was een Deonsch historieschilder, die tegon het einde der vorige eeuw, in hoogen ouderdom stierf. Deze bekwame kunstenaar, was een leerling van den beroemden Magnus Bergen vervaardigde vele schilderijen, die bijzonder door het koloriet uitmunten; ook was hij hofschilder van den Doon-schon koning. ANDERSON (Geouob), in don aanvang der XVU1'quot; eeuw te Sleoswijk geboren, reisde van 1644 tot 1G50 in het Oosten, en schroef een reisverhaal, dat door Olearius in 1669 te Sleeswijk werd in het licht gegeven. ANDERSON (Lauuens), in 1480 geboren, een man van een ondernemenden geost en grooto begaafdheden, doch ijdol en eerzuchtig , werd reeds als domproost en aartsdiaken van Strengnas, maar vooral sedert hij door Gustaaf Wasa tot rijkskanselier verheven werd, een groot bevorderaar der kerkhervorming in Zweden. Hij onderstennde mot allo krachten de pogingen van OlofPe-terson (Zie aldaar), moedigde verdienstelijke jongelingen aan, de hoogoschool to Wittenberg te bezoeken, gaf de van daar teruggekeerden, naarmate van hunne verdiensten en ijver, invloedrijke betrekkingen, vooral aan de hoogoschool te Upsal, en was do hoofdaanlegger van het twistgesprek over de godsdienst, dat Gustaaf Wasa in 1525 aldaar liet houden. Reeds vroeg maakte hij den koning opmerkzaam, hoe zijne aansluiting aan de nieuwe leer, zijne magt zou vermeerderen en hem tot oono onomstootelijkc heerschappij kon brengen: ook bewerkte hij , dat de koning, ter-stondnazijne troonsbeklimming, de handen naar do bezittingen en rijkdommen der kerken en kloosters uitstrekte. Anderson was als deelgenoot van eene zamenzwering tegen Gustaaf door de rijks-stendenter dood veroordeeld, doch hij kocht zijn loven voor cone aanzienlijke som, waarna hij vergoten leefde. ANDERSON (Jan), 1674 to Hamburg geboren, in 1 (4:i gestorven. |
schroef: Renseigncmenls sur l'Mande, le Groenland el le detroil di Davis. (Dus luidt do titel der Fransche overzetting van Snellius 1754, 2 vol. in 12quot;.) Glossarium teutonicum et alemanicum; taaien natuurkundige aanmerkingen op don bijbel enz. Hij Hot eon ms. na jjretiteld: Obseruationes Juris Genu, ad ducium elementoruw Juris Germaniei Heineccn. ANDERSON (Adam), een Schot, secretaris der admiraliteit in 1775 geboren, schreef eene geschiedenis van de zoovaart en handel in Engeland. Londen, 1764, 2 d. in fol., 1801, 4 d. in 4°, later meermalen herdrukt. ANDERTON, (Henki) oen Engolseh schilder, leerling van Streaton, die in zijn tijd een grooton naam had en zoowel portretten, als landschappen en stillevens, inde manier zijns meesters vervaardigde; even voor zijn zijn' dood die in 1665 voorviel, steeg zijn room ton hoogsten top, door de portretten, die hij met Pietor Loly van do beroemde Stuarts maakte. ANDES, van het Peruviaansche woord Anti, dat oosten be-toekont, is de naam van dien grooton bergketen of Cordillera, die zich door geheel America in do nabijheid van do westkust uitstrekt en meer bijzonder Cordilleras de los Andes genoemd wordt. Zie Cordilleras. ANDIJVIE. (Cichorium Endiuia L.) Eeno tot de Natuurlijke Familie der Synanthereën of Compositae en de Syngenesia Poly-gamia aequalis behoorendo, en volgens sommigen (Koch, Höflo, GarckeJ uit Oost-Indio, volgens anderen (Schleidon, Soubert) uit Griekonland en hot Oosten afkomstige plant met een opge-rigten, één of anderhalf voet hoogen, in horizontale takken zieh verdeelenden stengel, langworpig-eirondc bladen en gestoelde ol ongesteelde, veelal blaauwe bloemen. Men kweekt daarvan oenige verscheidenheden, welke als groente of salade genuttigd worden en vooral ton opzigte der bladen van elkander verschillen. Zoo onderscheidt men eene variëteit mot gekrulde en diep ingesnodeno, oene met grooto, breedo en getande, en eene met lango en smalle bladen. Men pleegt dezen, zoo zij tot voedsel strekken zullen, van boven toe te binden, opdat de binnonsten (het hart), aan hei zonnelicht onttrokken, vorbleekeu en daardoor malschor van smaak zouden worden. Al naar den tijd, waarop men do Andijvie gebruiken wil, zaait men haar vroeger of later, in do maanden Mei, Junij of Jnlij uit. G. ANDJOU (Eddin Hussein NauauJ, oen Indiaan, medewerker aan het Porsisoho woordenboek, getiteld: Fer/iang-djihanyut/ry, in het Oosten zeer beroemd. Er berusten twee exemplaren van in de koninklijke bibliotheek to Parijs. Deze goleerdo taalkenner leefde in de VIdu eeuw onder de regering van den grooton mogol Akbar. Het jaar van zijn dood is onbekend. ANDLO (Petrus an), ondergeschoven naam, waaronder een Cartesiaan zich verborgde, om tegen de verhandeling te schrijven: De abusu philosophiae Carlesianae surrepente et vitando in rebus (heoloyicis et Jidei. Desmarcts hoogleeraar te Groningen had haar in 1070 geschreven, om de protostantsche kerken het gevaar voor oogen te stollen , dat men te duchten had, indien men gedoogde, dat de gevoelens van Descartes uif do philosophische in de theologische scholen overgingen. Eenigon tijd later verscheen; Petri ab Andlo, Batavi, Specimen con/utationis dissertationis de abusu philosophiae Carlesianae etc. Wimmev was er oen scherpere wederlegging in het lieht gekomen; Desmarcts werd or op eene onwaardige wijze in ten toon gestold; doch deze liet hot er niet bij zitten en wreekte zieh in zijne Vindiciae dissertationis de abusu philosophiae Carte-sianae, waarin hij den Cartesiaan, een soeiniaan, spinosist, god-verzakor, heidon enz. noemde. Ab Andlo liet daarop volgen Animadversiones ad vindicias dissertationis quam S. Maresius edidit de abusu philosophiae Carlesianae, op nog heviger toon dan zijn Specimen gesteld. Welhaast vorseheen S. Marosii Clypeus orthodoxiae, waarop Ab Andlo zijne Specimina Bombomachiae S. Maresü liet volgen. Hiermede eindigde de twist zonder dat Desmarcts immer ontdekt heeft wie zieh onder den naam (Ab Andloj verborgde. In 1673 verscheen er nog een klein boekje in 4U getiteld. Danielis ab Andlo, Petri filii. yMTijyOQOg uddfiov amp;ty/Ó/.l(vog sive ad Clarissimi Theoloyi Saiuuolis Marosii Tractatum brecem de sltulio theoloyico Notae breves. In de geleerde wereld is echter de naam Andlo niet onbekend. In het laatst der XVIdlt;! en don aanvang der XVII'1® eeuw loefde or een man van dien naam. Hij was doctor in het Kanonieke regt en Kanunnik van Colmar, schrijver van twee boe- |
AND
|
ken de Imperiu lioinano Iteyis el Augusti inaiiguralioni etc. deque officio el poteslalc Eleclorum. Straatsburg 1603, met aantceke-ningen door M. Froliorus in het licht gegeven. AXDOCIUES, Griekseh redenaar, to Athene geboren in de Vd'' eeuw voor J. Chr. Er zijn vier redevoeringen van hem over, door Canterus te Basel 1566 in folio en, bij dc Oraiore.s Graeci van Steplianus 1575, in folio uitgegeven; ook vindt men die in J. J. Keinkii Or. Gr. vol. IV. De abt Auger heeft er eene Fransehe overzetting van gegeven in zijne Oraleurs At/iéniens, Parijs, 1792. De voortreffelijkste is, die hij tegen Aleibiades hield. ANDOOKN {Slachys). Een tot de Natuurlijke Familie der La-hiaten flipbloemigen) en de Didynamia Gymnospermiabehoorend plantengeslacht, waarvan sommige, vooral uitlandseho soorten, om hare schoone purper- of karmozijnroode, eerst tot kransen en daarna tot aren vereenigde lipbloemen , als sierplanten gekweekt worden. Hiertoe bebooren o. a. Slachys circinala Hér., armaria Vabl., lunula L., hirla L. enz., welke meest allen min of meer behaarde of wollige stengels, bladen en bloemkelken bezitten. Zij bloeijen in den zomeren blijven 's winters over. Onder le in ons vaderland in het wild voorkomende soorten behooren (zie den Prodromus Florae Dalaoae 1850); Slachys Germanica L., stjlvalica Igt;., ambigua Sm., paluslris L., arvmsis L., on annua L. De groene toppen van Slachys recta L. werden vroeger onder den naam van llerba Siderilidis, als goneesmiddcl gebruikt. Het Duitsche woord „Andornquot; hoeft niet op het geslacht Stachys, maar wel op Marrubium betrekking, welk laatste van Hall, (Flora Delgii Seplenlrionulis, 1825) in hot Nederduitsoh „Malrovequot; heet. O. ANDOQUE (I'ikruh) , raadsheer bij hot landgorigt te Ueziers, waar hij in 1664 stierf, schroef Hisloire du Languedoc auec l'dlal des provinces voisines, Beziers , 1648, in fol.; hevig aangevallen door Lafaillo in zijne Annates de Toulouse. ANDRADA (Ant. d') Portugeosch jezuit, geboren omstrooks 1580, die als zendeling Indie en Tartarije doorkruiste en in 1624 tot Thibet doordrong. Zijn reisverhaal word in 1626 te Lissabon gedrukt, en twee jaren later in hetPranseh vertaald. Billoeooq heeft het opgenomen in zijn Recueil des Voyages au Thibet, Paris 1796. Te Goa wedergekeerd, werd hij door zijne oversten in gowigtigo zaken gebruikt. Hij werd in 1634 vergiftigd. ANDUADA(Dikgo u'). in 1660 in den ouderdom van 84 jaren gestorven, is in Portugal als dichter van oen heldendicht in 12 zangen over het beleg van Chaoul, en door twee andere werken (een critisch over Portugeesehe oudheden, en een zodekundig over hot volmaakte huwelijk) bekend. ANDRADA, (Diego igt;h Payba d') of Andradous, oen geleerd Portugees te Coimbra in 1528 geboren, door koning Sebastiaan naar do kerkvergadering van Trcnte gezonden, waarvoor hij zondag's na paschen van 1562 predikte. Hij verdedigde in zijne Orlhodoxarum Explicatiomm Libri X. Col. Agrip. 1564 de canons dezer vergadering. Na zijn dood gaven zijne broeders (Lissabon 1578) in het licht; Defensio Tridenlinae Fidei Calholicae. r/uinque Hbris comprehensa. Ofschoon zijne werken meermalen herdrukt werden , zijn zij eeliter zeer zeldzaam. ANDRADA (Pkano. d') broeder van Diego, historieschrijver en raadsheer van Philippus III , schroef eene geschiedenis van Jan III, koning van Portugal, en andere werken. ANDRADA (Fray, Franc, de Radez y) , schrijver van een Chronijk der drie ridderorden; van St. Jacob, van Calatrava, en van Alcantara; Toledo 1578 in fol. in het Spaansch. ANDRADA (Hyacinth Freiue d'), te Beja omstreeks 1567 geboren , die zich de gunst en het vertrouwen van den ministerOli-varoz, en eene rijke abdij verwierf.Ditbelotte hem niettegen Oliva-rez staande te houden, dat do koning van Spanje op Portugal geen regt had dan dat van den sterkere. De hertog van Braganza den Portugosehen troon bestegen hebbende, bood hem do betrekking van leermeester van den prins van Brazilië en het bisdom van Viseu aan. Andrada weigerde deze beide betrekkingen, zotte zich te Lissabon neder en stierf or in 1657. Zijne geschiedenis van Don Joan de Castro, onderkoning van Indie is bij den brand van zijn huis vernietigd. Hij heeft echter later een uittreksel er van in liet licht gegeven. |
ANDRADA (Ruy, FiiuniE u'), Spaansch generaal. Van hem bezitten wij eene beschrijving van Urmuz en de kusten van Porsie , in 1547 mot aanteekeningen in het Portugeosch uitgekomen. ANDRADA (Thomas li'), meer bekend onder den naam van Thomas de Jezus , volgde koning Sebastiaan op zijn ongelukkigen togt naar Africa, en word gevangen genomen, doch door zijne zustor de gravin de Lignaroz en den koning van Spanje losgekocht. Hij schreef gedurende zijne gevangenschap een werkje over hei lijden van Jezus, door den jezuit Aleaumc in het Fransch overgezet. (Parijs 1682, 2 vol 12°) en meermalen herdrukt. ANDRAL (Gabriel) , een der beroemdste Fransehe geneos-hoereii, geboren te Parijs, in 1797 , zoon van een geacht genees-hoor aldaar. Hij promoveerde in 1821 te Parijs. Eenigo jaren later vorseheon zijn beroemd werk; Clinique Mddicale, waarvan de laatste of vijfde uitgaaf van 1840 in vijf doelen in liet licht kwam , terwijl de eerste door hem in 1829 word bezorgd. In ditwork doolt hij oen schat mode van waarnemingen, van ziektegevallen en uitkomsten bij lijkopeningen verkregen, in de voornaamste Parijsche hospitalen verzameld. Het boek kenmerkt zich door onbevooroordeeld onderzoek en ofschoon do schrijver do heerschcndc rigting van dien tijd, hot stelsel van Broussais niet geheel kon ontgaan, heeft hij zich echter op ontelbare plaatsen togen de eenzijdigheid daarvan met kracht verheven. Daarbij ziet nion overal de overvloedigsto bewijzen van ceno grooto belezenheid in de schriften zijner voorgangers, wier praetiscbe wenken en opmerkingen hij gedurig regt laat wedervaren. Ofschoon eene polemische rigting in dit goheole werk duidelijk zigtbaar is, heeft het eene blijvende waarde, terwijl het een voortdurend bewijs van do groote talonten en don rustoloozen ijver des schrijvers zal zijn. In 1828 werd hij boogleeraar te Parijs; spoedig daarop medelid van don Conseil de salnbrité, van de Académie de Médecine en van vele geloerde genootscbappen. Ook werd hij tot „ officier de la légion d'honnourquot; benoemd. Bij zijne uitgebreide praktijk, druk bezochte lessen en vele andere bezigheden , die ondorsclioidene bedieningen hem oplegden, vond hij nog tijd om verscheidene werken van omvang te schrijven, die zoowel in Frankrijk als daar buiten algemeen geacht zijn. De voornaamste zijn; Précis d'anatomie palholotjique.; Parijs, 1829, 3 vol. 8quot;.; Cours de pathologie interne ; Parijs, 1836. 3 vol. 8quot;. 2quot;. cd. 1S48; Essai d'hématologie palholu-gique; Paris, 1848 , 8°. Al deze werken zijn in een zoor heldoren en duidelijken stijl vervat. ANDUATTA, (Joaquin) een tot onlangs minder bekende Spaansche historieschilder, waarvan zich in hot Esenriaal verscheidene schilderstukken bevinden, zoo als, de spijziging dor 5000; Christus, in een rijk landschap, biddende voorgesteld; Ilierony-mus in do woestijn, den leeuw den doorn uittrekkende; welke allen op hout geschilderd zijn en die, bijzonder wat het landschap, doch ook wat do teekoning en do draperiön betreft, veel gelijkheid mot de oude Duitsehe school hebben, dat echter minder mot de uitdrukking en het koloriet het geval is. Zie Kunst-blatt, 1822. ANDRAY, ANDUÉ (Jean) werd in het jaar 1662 te Parijs geboren, en begaf zich in don bloei zijns levens in de orde der Dominicanen , waarna hij naar Rome vertrok, om zijn talent door het bestuderen en naschilderen van de werken der groote meesters te volmaken. Na zijne terugkomst vervaardigde hij voor de kerk der Dominicanen, eene reeks schilderijen, die hot lijden en de wonderen dor heiligen van zijne orde voorstellen. Dc bevolen zijner oversten volgende, verrijkte hij verscheidene andere kloosters der orde mot schilderijen; onder deze, munten die in do eetkamer van het klooster te Lyon en te Bordeaux uit; die te Lyon stelt Christus aan de tafel dor Phariseors, die te Bordeaux de bruiloft te Canaan en het wonder met dc vijf brooden voor. Zijn koloriet heeft veel overeenkomst met dat van Jouvonet, maar in het drapeoren zijner beelden is hij manierlijk. Ofschoon er veel gravuren naar zijne schilderijen gemaakt zijn , heeft hij toch geonoii bijzondoron invloed op zijne tijdgenooten uitgeoefend. ANDRIÓ (CniiiSTiAN Karl) word den ao»!»quot; Maart 1763 te Hildburghausen geboren, en wijdde zich, na eenigen tijd do betrokking van vorstelijk secretaris te Arolsen bekleed te hebben, dor paedagogie aan het Salzmannsehe Instituut te Schnepfontbul. In 1790 gaf de vorst van Waldeck bom den titel van raad, tegelijk word hij directeur van een vrouwelijk opvoodings-institum te |
AND
|
Gotha. In 1798 ging hij als dii'cctour dor 1'rotostantscho school naar Brunn, waar hij zich eon grooten naam verwierf ook door zijne schriften en journalen. Hij stierf 19 Julij 1831 te Stuttgard , waar hij zich sedert 1812 gevestigd had. Zijne voornaamste schriften zijn; Lustiye Kindarbihliothek; Marburg, 1787—1789, 2 Th.; Kleine Wanderungen der weiblichen Zöglingen zu Schnepfenthal-, Leipzig, 1788; Felsenburg; Gotha, 1788, 1789 , 3 ïhle.; Der Mildvhenfreund; Leipzig, 1789—91 , 2 Thle.; Gemeinnützige Spa-ziergiinge (niet Bcchstein); Braunschweig, 1790—97, 10 Thle.; l''ric.dricli sdeïKinzitjen Characterisiik; Berlin, 1790 ; Geographisch-Statislische Beschreibung des Kaiserthums Oestreieh\ Weimar, 1813. Onder zijne leiding verschcncn: Pairiotisches Tffjeblatt; Brunn , 1800 — 1805, 10 Thle; Hesperus-, 1'rag, 1809—21; Stuttgart, 1821—31; Nalionalkalender fur die Oestreichische Monarchie-, Prag, 1810—22; Oekonomische Neuig/ceiten-, Prag, 1811, fl'.; Vater-landisches Magazin-, Prag, 1813—1814, 2 I5de.; Korrespondenz-blatl des Würlembergischen landwirlhschaftlichen Vereins ; Stuttgart, 1822 ,fgde.; iVrtrfona? Kalender fur die Deutschen Bundes-Slaaten-, Stuttgart, 1823, fgde. ANDRE fjonann), 28 Mei 1741 te Offenbach geboren, wijdde zich eerst aan den koopmansstand, doch later aan de toonkunsten word in 1775 Orchcstmeester bij een tooneclgezclscliap te Berlijn. Hij leefde vervolgens een tijd lang te Frankfort aan den Main, verkreeg in 1784 den titel van kapelmeester van den markgraaf von Schwedt, keerde naar Offenbach terug en begon een uitgebreiden boekhandel. Hij stierf aldaar 18 Junij 1799. Hij schreef blijspelen, opera's enz. waarvoor hij zelf de muzijk componeerde, zoo als: Der Komüdienfeind, Lustspiel, Offenbach 1705; Komische Ver-suche von J. A ; Hanau, 1766; Lustspide; Frankfurt aAI., 1772 ; Lustspicle und Operetlen naeh Französischen Meistern; 3 Thle., Frankfurt a/M., 1772, 1773; Der Tiipfer, Komische Oper.; Frankfurt, 1775; Die tindankbaren Söhne oder die Sehule der Valer, Lustspiel ana den Frnuz.; Offenbach, 1776; Die Bezauberten, Kom. Op. naeh Mad. Favart; Berlin , 1778; Epigrammatische Blu-menlese; 3 Thle., Offenbach, 1776—1778. ANDRE DEL SARTO. (Zie Sarto.) ANDRÊA (Jonann Valentin) een dor vernuftigste mannen zijner eeuw, 17 Augustus 1586 te Herronbcrg in het Wurtem-bergsche geboren. Na sedert 1601 to Tubingen in de godgeleerdheid, wis- en letterkunde gestudeerd to hebben, reisde hij door Duitschland, Zwitserland, Frankrijk en Italië. In zijn vaderland teruggekeerd werd hij in 1614 Diaconus te Uachingen, in 1620 special-superintendent en stadsprediker te Kalw, in 1639 consis-toriaalraud cn hofprediker te Stuttgart, in 1641 doctor in de godgeleerdheid, 1642 kerkenraad van hertog August van Bninswijk-Wolfenbuttel, 1650 abt en generaal-supcrintendent te Beben-hausen en tegelijker tijd te Adelberg. Hij stierf 27 Junij 1654 to Stuttgart. Al zijne schriften zijn in de Latijnsche taal geschreven; alleen twee (Chnsfliche Gemül. Tubingen, 1612 in iquot;. Geistliche Kurzweil, Strasburg, 1619 in 12°) stelde hij in zijne moedertaal op. Zijne Selbstbiographie werd uit het Latijn vertaald door D. C. Segbold. Winterthur 1799. Belangrijk is Andrea und sein Zeitalter von C. Hossbach; Berlin 1S19 ANDREA Dl LUIGI, in het jaar 1470 te Assisi geboren, waar hij in 1556 overleed, werd ITngcgno (bet genie) bijgenaamd en was, ofschoon Perugino in het maken zijner schilderijen behulpzaam zijnde, meer een medestrever, dan een leerling van dien grooten meester te noemeu. Zijn werk heeft met dat vau Perugino veel overeenkomst, doch is eentooniger van uitdrukking; ook is de hardere omtrek der hoofden zijner beelden, iets eigenaardigs dat hom van dien meester onderscheidt. De voornaamste werken, die men hem met de meeste waarschijnlijkheid toeschrijft zijn, cene voortreffelijk geschilderde heilige maagd, in de kapel van het paleis op het capitool te Rome; oene dergelijke, boven do deur der San Giacomo te Assisi, cn een kleiner Mariabeeld, inliet klooster van den heiligen Andreas aldaar. ANDREA DA OIONE. (Zie Cione.) ANDREA DA 1TSA. (Zie Pisa.) ANDREA (Nicolo) werd te Aneona in het jaar 1556 geboren en stierf in 1611 te Ascoli.Hij was schilder cn graveur. Behalvenaar zijne eigene schilderijen, graveerde hij vele portretten, waaromler die van den gezant F. Noailles , van Egidius de Noailles, van Joachim van Zinzendorf en van Georg Has uitmuntten. Bartscli |
(p. g. IX, 512) beschrijft vier zijner platen; zijn monogram is A^L ook wel J\f\ hetwelk N Andrea fecit, bcteekent. ANDREA, (Joan) do graveur, was oen tijdgenoot van Man-tegna, en moot omstreeks het begin der XVP1» eeuw gebloeid bobben, dat men, uit de jaargetallen op zijne nagelaten werken bemerkt, daar overigens niets van zijn leven bekend is. ANDREAE (D. H. Beuckeu) studeerde te Franekcr in de regten en werd later griffier bij do regtbank te Leeuwarden en secretaris der commissie van landbouw. Landhuishoudkunde en akkerbouw waren inzonderheid de voorwerpen van zijne ijverige en geleerde bemoeijingen. Een bewijs hiervan is voorhanden in zijne Waarnemingen over den invloed van het zeewater op het plantenrijk, bij de laatste geweldige overstroomingen in Vriesland, welke door de Nederlandsche Huishoudelijke Maatschappij , als bijlage tot een barer jaarlijksche verslagen wegens den staat van landbouw , zijn gemeen gemaakt. Ook in de Mnemosyne van de hoeren Tydeman, (nieuwe verzameling)III110deel, hl.307envolg., vindt men cene fraaije verhandeling van hem , ten titel voerende : Proeve van eenige toespelingen met planien-namen. Hij overleed in 1828. Een nader levcnsberigt is van hem uitgegeven door den hoogleeraar W. de Crane. ANDREANI (Andkea), gezegd Mantuano, schilder en houtsnijder, geboren in Mantua omstreeks 1540 en gestorven te Rome in het jaar 1623. In zijne vaderstad leerde hij do beginselen dei-kunst cn bekwaamde zich later te Rome. Hugo da Carpi en Antonio da Trento waren de voorbeelden, waarnaar hij zich vormde; doch hij overtrof hen spoedig. Hij werkte voornamelijk in camaijcux en gebruikte voor zijne prenten, twee, drie en meer houtplatcn. Al zijne stukken zijn meesterstukken en munten uit, zoowel door zuiverheid van lijnen als door uitdrukking en karakter. Het aantal door hem vervaardigde platen is zeer groot, daar hij verschillende platen opkocht, die overwerkte en de afdrukken met zijn' naam en teeken uitgaf. Zijne beroemdste prenten zijn: de triomf van Julius Caesar, in 10 bladen, en de mozaikgrond van de Domkerk te Sienna in 8 bladen. Beiden zijn zeer zeldzaam geworden. Verg. Papilion, Traité historique et pratique de la gravure en bois, Paris 1766, tom. I p. 402. ANDREAS. Zoon van Jonas, broeder van Simon Petrus, een visscher van Bethsaïda in Galilea en een der discipelen van Jezus Christus. Vroeger behoorden zij tot de volgelingen van Joannes den Dooper. Spoedig reeds hield hij zich meer bepaald bij Jezus cn werd door hem onder de twaalf apostelen, tegelijk met zijnen broeder Petrus opgenomen. Behalve deze zijne roeping en enkele vragen, door hom aan Jezus gedaan, vindt men in de schriften van het N. V. niets van hem vermeld. De overlevering verhaalt, dat hij het Evangelie onder de Scythen verkondigd en te Patras in Achaïa den marteldood, op een naar hem genoemde soort van kruis zou ondergaan hebben. ANDREAS (Valerius), geboren in 1588 te Desschei in Brabant, legde zich op de Grieksche en Latijnsche letterkunde toe; hij werd in 1612 tot hoogleeraar in de Hcbreeuwscbc taal naar Leuven beroepen; aldaar in 1628 met het hooglecraarambt in de regten, cn tien jaren later met het oppertoezigt over de boekerij der hoogeschool belast. Hij overleed in 1656. Behalve oene plaatsbeschrijving der Nederlanden gaf hij ook verscheidene kleinere letterkundige werkjes uit, doch zijn roem is voornamelijk gevestigd door de Bibliotheca Belgica, waarin hij de vermaarde Nederlanders tot op zijnen tijd, en hunne schriften, meer of min uitvoerig vermeldt; de eerste druk kwam uit in 1623; de ^IMcnac Belgicae van Zweerts, die voel uit Andreas ontleende, verschenen in 1628; de tweede veel vermeerderde drak der Bibliotheca zag in 1643 het licht. De boste uitgave is de door Foppens zeer vermeerderde van 1839. Hoezeer in eenen partijdigen geest tegen de Protestanten geschreven en vele schrijvers van mindere verdiensten behelzende, is deze letterkundige geschiedenis, vooralten opzigte van Belgie onschatbaar. ANDREINI (Isabella) te Padua geboren, was tegen het einde der XVI110 en in het begin der XVIIdo eeuw cenc der uitstekendste tooneelspeelsters van Italic cn daarenboven ecne voortreffelijke |
AND
|
dichteres. De lotdichtcn en lofspraken op deze vrouw zouden tolianten vullen. Do Intent! van Pavia benoemden haar tot hun medelid, on nimmer vergat zij bij hare titels te voegen die van Academica intenfa. Onder hare vrienden behoorde de kardinaal Cinthio Aldobrandini, neef van paus Clemens VIII, aan wien zij vele gedichten heeft toegewijd. In Frankrijk werd zij door den koning en do koningin, en de aanzienlijkste mannen en vrouwen mot onderscheiding behandeld. Zij stierf den lO'^'quot; Junij 1G04 te Lyon. Behalve een menigte sonnetten, madrigalen, liederen en herderszangen heeft men van haar een pastorale, MirlUlo getiteld, en brieven die in 1610 te Venctic gedrukt werden. Zij was ook eene uitmuntende zangeres, niet onkundig in de philosophic, verstond het Franseh en Spaansch, en was zeer schoon. Haar man Franciseo Andrcini vervaardigde haar grafschrift, Ook hij was tooncelspeler bij den troep der Gelosi. Hij schreef Bravure del Cipitano Spa ven/o, zamenspraken of Ragiona-menti in proza. Er leefde nog Giov. Hapt. Andrcini, volgens sommigen de zoon van Isabella, die in 1605 hare gedichten uitgaf. Hij schreef een treurspel La Florinde, Milaan, 1G0G. ANDRELINÜS (Faustus) geboren te Forli in Italië, was een gcruimen tijd hoogleeraar in de dichtkunst aan de hoogesehool te Parijs. Lodewijk XII benoemde hem tot gekroond dichter. Erasmus, die hem goed kende, schreef dat hij niet alleen dichter van den koning, maar ook der koningin (Anna van Brotagne) was. Niet slechts schreef hij gedichten, maar ook brieven in 1517 en 1519 te Straatsburg uitgegeven. Beatus Rhenanus voegde er eeno voorrede bij, waarin hij ze zeer prijst. Joh. Arboreus, een godgeleerde te Parijs , schreef er commentaria op. Het grootste gedeelte zijner dichtstukken bestaat uit Disticha. Zij zijn met Commentaricn van Badius Ascensius uitgegeven en door Etienne Privé woordelijk in het Franseh overgezet. Men vindt ze ook onder de Deliciae poëtar. ilal,, doch zij zijn weinig geacht. Andre-linus stierf in 1518. ANDREOSSIJ, (Antoine Francois, graaf) was een Franseh veldheer, de kleinzoon van den beroemden F. Andreossij, die als ingenieur het kanaal van Languedoe, tusschen de Atlantische en Middellandscho zee tot stand bragt. Hij werd in het jaar 1761 te Castel-Naudary geboren, was in 1781 luitenant bij de Fransehe artillerie, onderscheidde zich in 1767 als bevelhebber van de kanoneer-booten bij de belegering van Mantua, en later in den Franschen veldtogt in Egypte. Hier was hij een der leden van het te Cairo opgcrigte wetenschappelijk Instituut, en behoorde, na zijne terugkomst, onder do vlijtigste medearbeiders aan do uitvoerige beschrijving van Egypte. Naderhand klom hij in militaire waardigheden op, en was vervolgens, na den vrede van Amiens, Franseh gezant in Londen, daarna in Weenen, en ten laatste in Constan-tinopel. Hier was hij in de gelegenheid, om wetenschappelijke onderzoekingen in het werk te stellen, waarvan de vrucht gebleken is, niet alleen in afzonderlijke verhandelingen over den uitloop der Zwarte in de Middcllandschc zee, en over do wijze, waarop Constantinopel van water voorzien wordt, maar ook in zijn, voor niet vele jaren uitgegeven werk, den titel voerende: Constantinople et le Bosphore de Thrace, hetgeen onder zijne beste schriften behoort. In 1814 werd Andreossij van zijnen laatstgenoemden post door den koning terug geroepen, maar onder dc lOOdaagsche regering van Napoleon weder aangesteld. Hij stierf don 10lt;ien September 1828 te Montauban, in den ouderdom van 67 jaren. ANDRIESICRUIS. (Zie Sautoir en Kruis.) ANDRIEU. (Buhtrand) Een beroemd medailleur, in 1763 te Bordeaux geboren, en in het laatst van 1822 aldaar gestorven. Reeds vroeg bleek zijne bekwaamheid, en zijne eerste proeven deden grootc verwachtingen koesteren. De Fransehe regering droeg hem de vervaardiging van medailles, op vele der belangrijkste gebeurtenissen, op, en aan zijn talent is men onder anderen, de volgende gedenkpenningen verschuldigd: de grootc Minerva, die zittende kroonen uitdeelt; het standbeeld te paard van Hendrik IV; de Koepokinenting; de oefening, dc herstelling van de Eeredienst; Frankrijk in rouw op den 20'quot;-'n September, enz. Weinige maanden, nadat hij dc medailles had voltooid, die do prefect van het departement der Seine, ter gelegenheid van dc geboorte des hertogs van Bordeaux liet slaan , eindigde de dood zijne loopbaan en zijn lijden; want zijne gezondheid was reeds vroeg door al to gezettcii arbeid gekrenkt. |
ANÜR1HUX (Fuanqois Guii.lkaume Jean Stanislas) secretaris der Fransehe academie en leeraar dor letterkunde aan het College de Franco, werd te Straatsburg den Mei 1759 geboren. Hij studeerde de rcgtsgeleerdlieid en was in 1789 op het punt om advocaat te worden, toen de omwenteling hem daarin verhinderde. Hij nam nu verscheidene betrekkingen waar, doch zonder zijne niet ruime omstandigheden te verbeteren tot dal Joseph Napoleon hem tot zijnen bibliothecaris aanstelde met eene jaarwedde van GOGO franken. Hij overleed den 9don Mei 1333. Andricux is voornamelijk beroemd door velschillende tooneel-stukken, gedichten en fabelen; van hem zijn: Les ctourdis, Vcn-fance de J. J. Rousseau; Heloéiius ou la venyeance cFun sa/je. Le trésor, Le jeune homme ü l'epreuve, Molière avec ses amis, Li vieux fat, Lm comédienne, Le manteau: (Ijlijspclen); Louis !\ en Eyypte, Junius Brutus: (treurspelen); Le passayer et le pilote. I'Olivier, le fiyuier, la viyne et le buisson: (fabelen). ANDROGEUS. De zoon van Minos , door de Atheners oinge-bragt, die, om dezen moord te boeten, jaarlijks een zeker getal matigden en jongelingen naar Creta zenden moesten. (Verg. Ariadne en Theseus,') ANDROMACHE. De gemalin van den Trojaansehen hcltl Hector, die door Homerus als eene deugdzame vrouw geschetst wordt, en welker laatste vaarwel, van dezen haren echtgenoot, in het 6e Boek van de Ilias bezongen wordt. Zij werd in het vervolg de slavin van Pyrrhus, die haar naderhand aan Hclenns, eenen der zonen van Priamus, ter echtgenoot gaf. Oude en nieuwe dichters en kunstenaars hebben Andromache door hunne kunstgewrochten vereeuwigd. ANDROMACHUS, op Creta geboren, lijfarts van Nero. Een zeer zamengesteld middel, door hem in 174 elegische Gricksche verzon beschreven, dat gedurende vele eenwen in de apotheken bereid en bewaard werd, draagt zijnen naam: Theriaca Andro-machi. Het gedicht is meermalen afzonderlijk uitgegeven. Het middel, welks bereiding voor een meesterstuk van artsenijmenging werd gehouden, werd dikwijls in het openbaar gemaakt; in Duitsehland het laatst in 1754 te Neurenberg, bij welke gelegenheid het gedicht door Leinker in folio werd uitgegeven. Aan het raiddel schreef men eene grootc kracht tegen den beet van vergiftige dieren toe. ANDROMKDA, dochter van Cepheus, koning van Aetiiiopie, en van Cassiopeia. Zij had, volgens de fabelleer, de stoutheid van zich voor schooner dan de Nereïden te houden; weshalve Nep-tunus, om deze godinnen te wreken, een zeemonster deed te voorschijn komen, dat het land verwoestte. Men vroeg het orakel waarmede men de goden verzoenen konde, en het antwoord was, dat men Andromeda aan de woede van het zeegedrogt moest ter prooije geven. Men ketende haar hierop aan eene rots, en reeds |
AND-ANK
|
kwam hot monster nit ilc zee to voorschijn, om haar to verslinden, toen Perseus, op den l'egasus (een gevleugeld paard; door de lucht rijdende, onverwacht toeschoot, hot zoogedrogt doodde, Andromeda bevrijdde, en haar vervolgens huwde. Door Minerva werd Andromeda onder de sterren geplaatst. ANDROMEDA. Ken tot de Natuurlijke Familie dor Ericaoo'ón (Heideplanten) en do Decandria Mouogynin bohoorend, grooton-loels in Noord-America inheomsoh, plantengeslacht, waarvan men ecu groot aantal soorten (Andromeda jiulverulenta Bartr., polifolia L., speciosa L.. acuminata Ait., axillaris Ait., racemosa L., fioribunda Pursh., onz.) als sierplanten kweekt.— Dezen worden, oven als de Ericaas, onder de heesters gerangschikt en bezitten gaafrandigo of gezaagde, altijd groene bladen, in de bladoksels zittende of aan hot einde dor takjes geplaatste, half kogelronde half klokvormige, na het blooijen afvallende, alleenstaande of tot trossen bijoonstaande, meest wit gekleurde bloemen en vijfhokkigo zaaddoozen. — Zij tieren het weligst in hei- of veenaarde en bloeijon gedurende den zomer. Andromeda polifolia L. is do cenigc in ons vaderland in hot wild voorkomende soort. O. ANDRONICUS VAN EHODUS. Een Grieksch wijsgeer, jmstreoks vijftig jaren voor Christus geboren, die zich als een ijverig cn kundig voorstander dor peripathetischo wijsbegeerte hoeft bekend gemaakt. Hij bragt het grootste deel zijns levens te Kome door, waar hij in de door hem beoefondc wijsbogeerto onderwijs gaf, cu zich voornamelijk bezig hield mot hetgeen zijn naam hoeft beroemd gemaakt: het in orde brengen en uitgeven van die schriften van Aristotoles en Thcophrastns welke door Sylla van Athene naar Rome waron gobragt. Hierdoor behaalde hij onder zijne tijdgonooten meer roem dan door do vruchten van zijn eigen wijsgeerig nadenken. Van hetgeen hij geschreven heeft is niets tot op onzen tijd gekomen. ANEBERT. (Louis Matthieü) geboren te ïrinquetaille-les-Arlcs in 1742, gestorven in 1782. Men heeft van hem: Mémoires historiques sur l'ancienne ntpub. d'Arles; 1779 4 vol. in 12°; Mémoires sur l'ancienneté d'Arles; 1782. in 12quot;; Dissert, hist, sur la mon-Uujne des Cades; 1779 in 12quot;. ANECDOTA. Aldus noemt men de onuitgegeven stukken van eonigen schrijver; zoo heeft do hoogloeraar Geel, oenigo anecdota van don groeten Tiberius Heinsterluiis in het licht gegeven. ANEMOGRAAPH. Een toestel die bestemd is om bij voortduring dc rigting van den wind op te tookonon, en door welks gobrnik men dus -—-j vandogedurigeregt-/ streeksche waarnc-\ ming van de wind-_\ vaan wordt ontheven. De inrigtingen die daartoe dienen kunnen, zijn zeer verschillend, en hangen gedeeltelijk af van do moor of minder doelmatige plaats waar do ane-mograaph moet worden opgerigt. Kan dezelve onmiddellijk op een torentje of op het dak van een hoog gebouw worden geplaatst, dan is de volgende inrigting eeno der eenvoudig- k -I^i II |
sten en doelmatigsten. B (fig. 1) is oen windvaan die vast aan dc ijzeren stang of buis AF is verbonden; dozo stang draait dan met dc windvaan om. Van onderen rnst zij met eene stomp kegelvormige stalen punt in de metalen kom F. Bij N gaat de stang door hot dak DE znodat hot gedeelte NF binnenshuis is geplaatst. Ten einde do beweging zoo vrij mogelijk te doen plaats hebben , zijn binnen den koker N drie rolletjes horizontaal geplaatst. Het indringen van regen en sneeuw wordt door eene kleine trechtervormige bedekking dio aan de stang verbonden is belet. Do kom F rust op eene tafel waarop tevens de overige toestel is geplaatst. GH is eene platte metalen schijf, welker omtrek den vorm van eene Archimodisehe spiraal heeft, (zie flg. 2._) Deze schijf is aan do stang dor windvaan bevestigd en wel zoodanig dat de lijn CN dezelfde rigting hoeft, als do windvaan. Dc chijf kan in 8, 16 of 32 windstreken verdeeld zijn. De gebroken hefboom HIK, die om het punt I als as draait in een loodregt vlak, drukt, door het overwigt van den arm IK met hot uiteinde II steeds tegen den rand der schijf GH, en ten einde de beweging der windvaan zoo min mogelijk gehinderd worde draagt de arm IH bij H een horizontaal rolletje, dat togen den rand der schijf drukt. De hefbooms-arm IK draagt bij K een potlood. Rust nu hot rolletje H aanvankelijk tegen het punt N der schijf GH en draait do windvaan eenmaal om in de rigting Noord, Oost, Zuid, West, Noord, dan zullen aohtereenvolgond do punten N O Z W en N tegen het rolletje komen, en daar deze punten zich op verschillende afstanden van do as der stang AF bevinden, zal het rolletje ook naar de regterzijde worden bewogen. Daarbij zal het potlood K rijzen zoodat aan eiken stand der windvaan eene bepaalde hoogte van hot potlood beantwoordt. Hot regtop staande raampje LM bevat een papier, hetwelk door horizontale lijnon zoodanig is verdoold, dat elke lijn met eeno bepaalde wind-rigting overeenkomt. Dit raampje rust op twee rolletjes 00 en kan over een koperen spoor PQ worden bewogen. Door een uurwerk , (dat echter in de figuur niet is aangoduid) wordt hot raampje LM in een etmaal van de linker naar do regterzijde getrokkeu, zoodat het potlood K zich achtereenvolgend tusschen M en L bevindt. Ten einde den tijd to onderkennen waarop oene bepaalde windrigting hooft geheorscht is hot papier door loodregte lijnen in 24 gelijke doelen verdeeld, zoodanig dat het zich in den tijd van oen uur, met het lijstje, eene verdeeling naar de rogterzijde beweegt. Het is ligt in te zien hoedanig door de opteekeningen van dit instrument de windrigtingen worden aangeduid. Voor eenigen tijd is er op het gebouw der maatschappij Felix Moritis te Amsterdam een aneraograaph geplaatst die, wat de hoofdin-rigting aangaat, met de hier beschrevene overeenkomt. (Zie ver-dor het art. Anemometers.) ANEMOMETERS of windmeters, zijn toestellen die bestemd zijn om de kracht van den wind te bepalen en tevens aan te teo-konen. Er is eene menigte van verschillende toestellen voor dit doel voorgeslagen, doch de meeste laten nog veel te wenschen over. Eene der boste inrigtingen van dien aard is do anemometer van Osier, die ook op vele meteorologische observatoria in gebruik is; doze is tevens bestemd om de rigting van den wind aan te teekenen. Do hollo metalen buis Dl, die bij N door hot dak LM van het gebouw gaat, draagt van boven eeno windvaan C, die vast aan dc buis is verbonden; van onderen bij F is er om de buis een klein getand rad, welks tandon in do insgelijks van tandon voorziene staaf GH vatton. Bij hot draaijon der windvaan wordt dus die staaf naar do linker of regterzijde bewogen. Aan het uiteinde derzolve is hot potlood H bevestigd, dat over het horizontaal ___geplaatste raampje O Qziehbeweegtwaarineen papier is geplaatst. Aan eiken stand van dc windvaan zal dus oen stand van het potlood op het papier beantwoorden. Hot raampje OQ rust met vier rolletjes op twee koperen sporen, en wordt door middel van oen uurwerk, in 24 uren zooveel voorwaarts bewogen als de lengte van het papier bedraagt. De aantooko-ning van de rigting van don wind goschiodt dus hier nagenoeg op dezelfde wijze, op oen SJ. fzy O' -0. |
ANK
|
horizontaal üggcnrt blad papier als dit in het art. Ancmogmaph, op een vertikaal papier, is aangegeven. Om de kracht van den wind te bopalon dient do toestel ABE. AB is een vierkante plaat van een voet oppervlakte. Dezelve heeft van achteren een steel die op wrijvings-rolletjos in do buis PE gaat. In de vierkante bus E bevindt zich eene spiraal-veer waartegen do steel van AB drukt, wanneer de wind op AB werkt. In do buis Dl is tusschen P en E een rolletje geplaatst, waarover eeno koord loopt die aan den steel van AB verbonden is. Deze koord gaat door do go-heelo lengte van de buis Dl en vervolgens over hot rolletje I (dat niet aan do buis is verbonden) naar een potlood K. Dit potlood is zoodanig bevestigd dat het steeds naar de regterzijdo wordt gedreven, door middel van oen hefboom welke door eeno zwakke veer gespannen is. Daar het vlak AB zoodanig aan den toestel verbonden is dat het loodregt op dat van de windvaan staat, zal hel steeds zijne op-m pervlakto loodregt ' naar don wind koeren. Bij elke windstoot wordt dit vlak naar de regterzijdo bewogen en drukt de spiraal-voorin E ineen, en wol des te meer, naarmate do kracht van den wind grootcr is. Het koordje wordt daarbij ontspannen en door de kracht van de veer die aan den hefboom is verbondon welke hot potlood draagt, wordt dit laatste naar de regterzijdo bewogen en zet eone streep op het papier. Deze is des te langer, naarmate de spiraal-veer sterker door den wind, die op AB werkt, is ineen gedrukt. Daar er nu bij elke windstoot togen hot vlak AB op het papier eeno streep wordt gezet, waarvan de lengte evenredig is aan de kracht van dien stoot, en het papier tevens door het uurwerk voorwaarts wordt bewogen, verkrijgt men eeno reeks van stropon van verschillende lengte die oen beeld van den gang der windsterkte in oen etmaal opleveren. Indien deze aanteekeningen ochtor waarde zullen hebben voorde wetenschap, dan moet men de hoegrootheid der drukking van den wind kennen in eenige bekende maat b. v. in oneen of ponden, en de lengte der strepen op hot papier die aan dezelve beantwoordt. Om deze drukking te loeren kennen is do stool van het vlak AB tot buiten do bus E verlengd; daaraan is eeno koord bevestigd die over een rolletje gaat on naar bonedon hangt: worden er nu aan het uiteinde dezer koord achtoroonvolgons gewigten van vorschillondo zwaarte gehangen, dan zal do spiraal-veer, in E bevat, in verschillende mate worden zamengedrukt; de koord die door de buis gaat zal worden ontspannen en hot potlood zal naar do rogterzijde gaan, en wel des te meer naarmate de spiraal-voor moer wordt inoongedrukt. Op dezo wijze kan men de betrekking bepalen die er tusschen do kracht van den wind bestaat en do lengte der stropen op het papier. Men kan op dit laatste dan lijnen trekken die aan verschillende krachten van den wind beantwoorden en aldus de aflezingen in een bepaalde maat uitdrukken. Behalve do vermelde anemometer van Osler verdient nog die van Whewol te worden genoemd, waarbij de windsterkten worden bepaald naar het aantal van omgangen dat oen molentje volbrengt. Deze anemometer is ochter minder volkomen dewijl daarbij do tijd niet in aanmorkingwordt genomen. ANEMOON (Anemone.) Een tot de Natuurlijke Familie der Uanuneulaceën (ranonkelachtigen) en de Polyandria Polygynia bohoorend plantengeslacht, dat zich door talrijkheid en sierlijkheid van soorten ondorscheidt.Hieronder zijn eenige dervoornaamsten: Anemone coronaria L., hortensis L., vernalis L., syhestris L,, palmata L., nemorosa L., hepatica L., Apenntna L., wier aantal wij nog met velen zouden kunnen vermeerderen en waarvan du moesten, door do kuituur, zelvon weder in eeno groote menigto verscheidenhodon verbasterd zijn. |
Do Anemonen hebben oen bloemachtig, oorspronkelijk vijfbla-dig, bloemdok en dopvruchtjos, die, op oen gewelfden vrucht-bodem ingeplant, nu eens in een staartvormig verlengsel uitloopon, dan weder niet. Hiernaar, als ook naar do meerdere of mindere nabijheid van het omwindsel bij do bloem, kan men do verschillende ondorafdeelingon vormen, die vele schrijvers als zelfstandige geslachten beschouwen. De bladen zijn nu eens gelobd, dan weder handvormig ingesneden , met veeldoclige slippen, en ingeplant op oen onderaardschen stengel of wortelstok, die, in stukkeu gebroken, behalve do zaden, tot vermenigvuldiging dor soorten dienen kan. De moeste Anemonen komen in Midden- en Zuid-Europa in het wild voor; een viertal soorten {Anemone pidsalillu L', Apenntna L., ranunculoides L., nemorosa L.,) vertegenwoordigt het geslacht in de Flora van Nederland. Men ontmoet haar meest in bosschen en beschaduwde plaatsen of op openo zand-, hei- of kalkgrondon. Hare bloomen ontluiken doorgaans in de maanden April en Mei. Over hot algemeen bevatten do anemonen eone scherpe vlugtige stof, anomonlne gehoeten, welke als de roden moet beschouwd worden, waarom sommigen, vooral in vroeger dagen, in do rij der prikkelende geneesmiddelen, eene niet geringe plaats innamen. O. ANEBOÏDE. (Zie Barometer.) ANEURYSMA ook wol Artericcstasia, slagadergezwel of slagaderbreuk, eeno ziekelijke uitzetting der slagader. Men onderscheidt vier soorten. 1 Het ware aneurysma waarbij oen stuk van eene slagader in eene bepaalde streek uitgezet is, zoodat do drie vliezen in de uitzetting dooien; 2 Het onware slagadergezwel aneurysma spurium, do soort die het meest voorkomt, waarbij do slagader geopend is en het bloed zich in hot omliggend celweefsel uitstort, dat daardoor zakvormig uitgezet wordt; 3 Het zamenge-stoldo, wanneer do bovenste vliezen dor slagader gekwetst zijn en wanneer het binnenste nu naar buiten dringt, door het bloed wordt uitgezet, en daar do wanden nu te zwak zijn , om het overal in den stroom to houden daarbij een zak vormt. 4 Aneurysma oaricosum, wanneer men bij eene aderlating de ader doorgestoken heeft en tevens de daaronder liggende slagader heeft gekwetst, zoodat het blood uit beide zich in hctcelwoefsel uitstorten een zak vormt, die met beide in verbinding staat. In de oudere geneeskunde wordt het woord aneurysme ook wel van verwijdingen van hot hart gebruikt. Gezwellen van de groote takken der slagaders komen dikwijls voor, vooral digt bij het hart, in den boog dor aorta en ook in de ledematen, b. v. in het kniegewricht. Dc inwendige slagadorgozwellen ontstaan door cone ziekelijke gesteldheid der vliezen, waardoor deze hunne vastheid en veerkracht verliezen; do uitwendige door onevenredige inspanning, door stooten en kwetsuren en 'andere beleedigingen. Dikwijls gaat ook hier eone ziekte der slagader vooraf, die op zich zelve ook de aanleiding tot uitwendige slagadergezwellen kan worden. De inwendige zijn moeijelijk, in de moeste gevallen in het geheel niet te herkennen. Niet zelden gebeurt het, dat een verborgen slagadergezwel op eens berst, waarbij doodelijke inwendige verbloeding volgt, zonder dat men eene zoo gevaarlijke ziekte bij het leven had kunnen vermoeden. Door den gestadigen druk dor slngaderge-zwellen, worden zij de aanleiding tot ontsteking, verzwering en zelfs versterf in de omliggende deelon. Daarbij borsten zij vroeger of latei en veroorzaken doodelijke vcrbloe-ding. Men belmndelt ze door drukking en door onderbinding. Wanneer de slagader door don onderbindenden draad a gesloten is, dan herstelt zich dc omloop in het bloed dooide zijtakken 16, zoo als in de bijgevoegde figuur zigtbanr is , waai c het gedeelto der slagader voorstelt, dat mot het hart verbonden |
ANG
|
ia en d liet gocloelte waarin het bloeil nu weder geregeld voortgestuwd wordt. Hunter, Scarpa en anderen hebben voor deze kunstbewerking groote verdiensten. Men heeft zelfs zeer groote slagaders op deze wijze met goed gevolg onderbonden en daardoor vele lijders geheel hersteld. De uitslag der kunstbewerking hangt van het gestel van den lijder af en daar waareene ziekelijke aandoening iler slagadervoornfis gegaan, vormen zich soms later na de onder-binding gezwellen in andere slagaders. Dit gevaar behoeft men bij gezonde voorwerpen, waar zij door verwonding zijn ontstaan niet te vreezen. Soms geneest eene slagaderbreuk van zelf, wanneer het gezwel al grooter cn grooter wordt en nu op den stam drukt on dezen sluit, terwijl de vezelstof', die zich uit het bloed afscheidt, door stremming don geheelen zak opvullen kan, waarbij de omloop van het bloed in het gezwel onmogelijk wordt en de zak inkrimpt. CvorS- Anastomosis.) ANGE DE SAINTE ROSALIE, een geleerd geslachtkundige, geboren te IJlois in 1655, in 1726 te Parijs gestorven. Men heeft van hem; Histoire de la maison de France et des grands officiers de ia couronne, in 9 deelen in fol. en IJKtat de la France waarvan de beste uitgaaf te Parijs in 1749 door de Benedictijnen van St. Maur, in zes deelen, in 12quot; bezorgd is. ANGEL. In plaats van den eijerleggcr treft men bij de vrouwelijke en geslachtloozo voorwerpen van eene familie van vlies-vleugeligc insecten (Insecta Ilymenoptera) eenen angel aan, b. v. bij de bijen cn wespen. Do mannetjes hebben dien angel nimmer. Aan de laatste geleding van het achterlijf bevindt zich dit verdedigingswapen. Het bestaat uit een puntigen gegroefden koker, uit welks sleuf twee fijne, puntig uitloopcnde, hoornachtige deelen uitgestoken kunnen worden, die aan de zijde waar zij elkander niet aanraken van scherpe naar achteren gekeerde kartelingen of weerhaken voorzien zijn. Hij is met een toestel van venijnafschei-ding verbonden, bestaande uit twee blinde buizen, die in eene ovale blaas, do gif-blaas zamenkomen, van waar hot vocht door eene uitvoerings-buis in do schede des angels gestort wordt. Swammordam, die de eerste ontleding daarvan gedaan heeft, verhaalt dat hot gifblaasje zoo sterk in kleine wespen is, dat men liet venijn, wanneer men het blaasje zoo hard men kan mot de vingers drukt, wel twee voet ver door den angel kan doen uitspatten. Vergelijk Swammordam, Bijbel der natuur, I, bl. 456, volgg. en tab. XVIII f. 2 tot 4 Reaumur, Mémoires p. s. a. Vhist. des Insectes. V. bl. 340 volgg. pl. 29. ANGELEN. Een oud Duitsch volk, waarvan nog heden ten dago, do landstreek, welke tusschen Sleeswijk en Flensburg ligt, 4 mijlen groot is, cn zich ton oosten tot aan de zee uitstrekt, don naam van Angolon ontleent. Dit volk had eertijds bijna de helft van het zuidelijk Sleoswijk, hot grootste gedeolto van Holstein en de aangrenzende landen van Lauenburg en Mecklenburg in bezit; doch, daar het nooit den Rijn en hot Romeinscho gebied naderde, waren de Angolon ook weinig bekend, cn begrepen de Romeinen hen ook onder den algemeenen naam van Saksen. In de VIquot;1'' eeuw veroverden de Angelen, vereenigd met dezen, het tegenwoordig Engeland, en rigtten daar hot Angel-Saksisch rijk op. (Zie op Saksen.) Een gedeelte van hen bleef echter op het gemelde Dcensche sehier-eiland, waar hun aandenken nog is bewaard gebleven. ANGELI, CBonaventüiia) geloerd rogtsgolcerdc, in de XVIde eeuw te Ferrara geboren, stierf in 1576 to Parijs. Hij schreef//w-toriadellaliitadiPanna, la Descrittione del fvmc, Parma, in het licht verschenen to Parma, 1591, in 4quot;; een werk dat onder dc zeldzaamste wordt gerangschikt. Zie D. Clement, Bill. Curieuse op het woord. ANGELICA. (Zie Engelwortel.) ANGKLIKEN en GUASTALLINEN. Do gravin Louise Torelli van Guastalla, oenige erfdochter, stichtte na op 25 jarigen leeftijd voordo tweedemaal weduwe te zijn geworden, in 1530 eene vereeniging van jonge maagden, die rein als engelen loven cn alle zinnelijke neigingen overwinnen moesten. Paus Paulus IV gaf in 1534 verlof, dat do congregatie der Angeliken, den regel van Augustinus aannam, waarop de rijke gravin in Milaan een klooster met eene prachtige kerk liet bouwen. De paus stond vervolgens toe, dat zij niet onder de jurisdictie van den bisschop maar onder de Barnabiten te Milaan zouden staan. De Angeliken waren in het begin niet aan de clausuur onderworpen, maar vergezelden de reguliere geestelijken op hunne missiën. Zij droegen oen grof kleed, gelijk aan dat der dominicaner-nonnen, een houten kruis op do borst en oen koord om don hals, en bij bijzondere gelogonhedon een doornenkroon op het hoofd. In woêrwil der strenge voorschriften en kastijdingen tot onderdrukking dor zinnelijkheid, kwamen do Angeliken, wijl zij niet opgesloten waren, weldra in verdenking van zich aan ijdelheid en wellust over te geven, 't geen het verval barer kloosters in Oppor-Italie ten gevolge had. |
De gravin van Guastalla had in Milaan nog een tweede klooster gesticht, waarin achttien adellijke woozen uit de Angeliken worden opgevoed. Zoo wol loerinoosteressen als seholieron van dit klooster heetten en worden nog Guastallinen genoemd. ANGELIS, (Dominico d') gosehiodsehrijver van don koning van Napels in 1675 te Lueca geboren, was kapcllaan bij een napolitaansch regiment in dienst van Spanje, verkreeg vervolgens een kanunnikaat in zijn vaderland, waarin hij in 1718 stierf, na eene verhandeling te hebben geschroven over de geschiedenis van Napels cn le Vitc di litterati Salentani 1710—1713, 2 vol. in 4°. ANGELIS. (Mutius de) Hoogleeraar in de wijsbegeerte eu godgeleerdheid te Spoleto, in 1597 gestorven, heeft commentariën op Aristoteles geschreven, op de Summa van St. Thomas en de brieven van Paulus. ANGELO of DEGLI ANGELI (Petrus), Latijnsch dichter, geboren in 1517 toBarga, ootie kleine stad van Toscane, na een zeer avontuurlijk leven geleid, Klein-Azie bezocht, do Middollamlsehe zee op de vloot van Barbarossa bevaren te hebben, en bij het beleg van Nico en Mondosi tegenwoordig geweest te zijn, boogleeraar in de fraaije letteren, te Pisa, waar hij de zodokunde en staatkunde van Aristoteles onderwees. Hij volgde in 1575 don kardinaal de Modicis naar Rome, en kwam met hom te Florence, waar hij consul dor academie werd. Tegen het einde van zijn loven, vestigde hij zich te Pisa, waar hij in 1596 stierf. Zijne voornaamste werken zijn twee gedichten, waarvan hot oono Oynegeticon in 6 boeken, hem twintig jaren arbeid kostte. Het andere Stjrius handelt over den kruistogt van Godfried van Bouillon, in 12 boeken-Rome 1584, 2 d. in 4°. ANGELO of DEGLI ANGELI (Antonio), broeder van den bovongemeldon, leermeester van Frans en Ferdinand do Medicis, beide groothertogen van Toscane. Vervolgens verkreeg hij het bisdom van Massa en stierf in 1579. Er bestaan van hem drie Latijnsche brieven, in 1585 met de werken van zijn broeder in het licht verschenen en door Gruterus in do Del. poetarum italor. opgenomen. ANGELO. (Michael) (Zie Buonarotti.) ANGELOME, in 854 in do abdij van Luxouil gestorven, schrijver van geleorde on oordeelkundige commontaricn op het O. en N. Testament, Genesis, het boek der Koningen en het Hooglied, in de Latijnsche taal. Die op de twee laatsten zijn te Keulen 1530 in 4° gedrukt en herdrukt in de Bibl. max. Patrum t. IX, uitgegeven te Lyon. ANGELUCCI, (Tiieodokus) Latijnsch dichter, geboren bij Tolentino, was geneesheer , lid der Vonetiaansehe Academie on stierf in 1600 to Montagnana. Zijne geneeskundige werken en die, welke hij over de wijsbegeerte van Aristoteles zamonstolde zijn vergeten, maar zulks is niet het geval met zijne vertaling der Aeneas van Virgilius, in versi sciolti, Neapol. 1649, 12°. Sommige letterkundigen schrijven dit werk toe aan P. Ignatius Ange-lucci, bloedverwant van Thoodorus. ANGELUS of ENGEL (Andkeas) in 1560 te Stansberg geboren, stierf in 1598 aan do post, in dezelfde stad, waarin hij leeraar was. Hij heeft verschillondo Hgd. werken geschrevon, o. a. oen kort begrip van de jaarboeken der Mark Brandenburg. ANGELUS (CiiuiSTOriioRüsj geloerde, in den Peloponnesus geboren, daaruit door do Turken verdreven, vlugtte naar Engeland, en onderwees sedert 1600 het Grieksch te Oxford tot 1638 zijn sterfjaar. Men hooft van hom behalve andere werken eene Grieksche en Latijnsche verhandeling: Enchiridion de insiitutis Graecorum, Cambridge 1615. ANGÈME of ANGENIN is in de wapenkunde eene bloom van zes bladeren, die nu eens in het midden open is, dan weder niet. ANGERMANNLAND. Provincie in hot koningrijk Zweden, welke ten noorden grenst aan Lapland en Bothnië, ton oosten aan de golf van Bothnië en Medolpad. Zij heeft op ongeveer 180 |
AN O
|
vierkante Zwcedsche mijlen, omstreeks 40,000 inwoners. De grootste rivier is de Angermann. De voornaamste voortbrengselen zijn; rogge en haver, strnikvrnehten, aardappelen, hop, vlas, veel hout en ijzer. Ook vindt men er goede runderen, veel zalm en andere viseh, gevogelte enz. De inwoners zijn om hunne matigheid en werkzaamheid beroemd, zoodat ook een algemeen welvaren over het-land verspreid is. De hoofdstad is Hcrnösand, met 2C00 inwoners. ANGIEll, (Paul) dichter, in de XVI,lc eeuw in Normandie geboren, vervaardigde een zonderling gedicht getiteld: Expéricnces de Paul Angievy door Duverdier aangehaald, en volgens hem gedrukt te Parijs in 1545 in 10«. ANGIOLELLO (Giov. Mario) geboren te Vicenza, heeft in het Italiaansch en Turksch eene geschiedenis van Mahomet II geschreven, die hij aan dezen sultan opdroeg. Men heeft nog van hem een werk del la Vila e F at li di lie di Persia te Venetie in 1556 gedrukt, en Relatione della Vila ede Pal li del Signor Usun-Cassan. ANGIOLOGIE. Is dat gedeelte der ontleedkunde, waarin over de vaten gehandeld wordt. ANGLADA, (J.) schrijver van zeer goede werken over minerale wateren en warme bronnen. Mémoires pour servir a Vhisloire générale des eaux therm ales, Paris 1827, 28. T. I. et II. Traité des établissements therm, du dép. des Pyrén, orient.y Montp. 1833. ANGLESEA of ANGLESEIJ, door de Romeinen Mona geheten, driehoekig eiland tusschen Engeland en Ierland, door het kanaal Menay van het landschap Caernarvon gescheiden, is de bezitting van eenen Markies, 271 Eng. vierkante mijlen groot, en strekt zich ruim l1/* graad in de lengte en ruim Va graad in de breedte uit. Dit eiland, oudtijds de laatste schuilplaats der van het vaste land verdrevene Druiden, maakt een graafschap van N. Wallis uit en bevat 4 steden en vlekken, 74 kerspelen, ongeveer 6,680 huizen en bijna 51,000 inwoners, welke 2 afgevaardigden naar het Lager Huis zenden. Het eiland brengt veel delfstoffen voort, bijzonder koper; 15 a 1600 mijnwerkers winnen hier hun brood; men vindt er turf, terwijl de ingezetenen verder van den akkerbouw, de vee- en bijenteelt, ook van laken- linnen-en leder-fabrijken, en het opzamelen van zeevenkel en vogel-eije-ren bestaan. Er worden ook vele hanen tot het vechten afgerigt. Men vindt er verscheidene Romeinschc en middeleeuwsche oudheden. Vijf riviertjes stroomen van de hoogten. Het eiland, of eigenlijk de eigenaars der mijnen op Anglesea hebben ook eene eigene munt, waarop een gesluijcrde Druid is afgebeeld. De marktplaatsen zijn Beaumaris en Holyhead. Het eiland is door twee bruggen aan het vasteland verbonden, waarvan de een de beroemde kokerbrug is over de Menay. Zie het art. Menay. ANGLIC A ANSCHE of ENGELSCHE KERK. Zij maakte tot het begin der XVIdü eeuw, een gedeelte van de Catholijke kerk uit; doch Hendrik VIH, naderhand met den paus in geschil gerakende, verklaarde zich voor den eersten bisschop dei-kerk zijns lands, en sedert maakte de Engelsche kerk een, van den pauselijken stoel onafhankelijk, en op zich zelfbestaand genootschap uit. Ondertusschen was Hendrik VIII een regtzinnig en ijverig Catholijk; maakte noch in de leer, noch in de kerkgebruiken de minste verandering; verklaarde zich tegen de grondstellingen der Duitschc en Zwitsersche hervormers, en onderdrukte derzelvcr aanhangers in zijne staten. Onder zijnen minderjarigen zoon, Eduard VI, maakte men echter eenen aanvang met de hervorming, welke onder de regering van Elizabeth eerst werd tot stand gebragt. Engeland nam echter niet de leeringen der Duitschc, maar der Zwitsersche hervormers aan , waardoor de Engelsche kerk een gedeelte der hervormde uitmaakt. Intusschen verschilt zij aanmerkelijk van de hervormde kerken in andere landen, onder anderen daarin, dat zij de bisschoppelijke waardigheid voor eene goddelijke instelling verklaart; eene onaf-gebrokene reeks van echte bisschoppen, van de eerste uitbreiding van het Christendom af, beweert; aan de inspraken der kerkvaders een groot gezag toeschrijft, en de kerkgebruiken der eerste eeuw naauwkcurig tracht in acht te nemen. Men noemt deze kerk, die in Engeland de heerschende is. Bisschoppelijke of Episcopale kerk. Ondertusschen bchooren niet alle Engelschen tot deze kerk, maar hebben zich velen, te onvreden, dat men Catholijke inrig-tingen behield, en zieh geheel naar het voorbeeld van de Zwitsersche kerk willende rigten, van haar afgescheiden, en zich in 1. |
| een afzonderlijk, naar hunne denkbeelden ingcrigt, kerkelijk genootschap vereenigd. Deze nu noemt men Nonconformisten. Dissenters, Presbyterianen, ook wel Independenten cn Congc-grationalisten. Zij zijn weder in verscheidene genootschappen verdeeld, en onderscheiden zich voornamelijk daardoor van de Episcopale kerk, dat zij de bisschoppelijke regering verwerpen, en een volkomen volksbestuur, mitsgaders eene meer eenvoudige eerdienst, in hun genootschap hebben ingevoerd. De Presbyte-riaansche kerk is in Schotland de heerschende. De Engelsche kerk heeft vele uitmuntende kanselredenaars opgeleverd, waaronder Tillotson, Gregory, de beide Erskine's, Sterne, Leiand, Sectin, Dodd, Gerard, White en Blair bijzonder uitmunten. Verg. Carwithen, History of the English Church. 2 din. Londen 1829. ANGLICISMUS. Hierdoor verstaat men eene, alleen in de Engelsche taal, gebruikelijke woordvoeging of uitdrukking, bij voorbeeld: ik doe lezen, ik doe gaan. ANGLICUS (Michael) te Schoonenberg (Beaumont) in Henegouwen geboren, bloeide in de XV(10 en het begin der XVI,Jc eeuw, niet gelijk Fabricius {Bibl. vied, et injim lat. vol. 4, p. 222) wil, omtrent 1550. Hij was Latijnsch dichter, wiens verzen door Joh. Baptista Mantuanus en Ravisius Textor geprezen zijn. Zie Hoeufft Parn. Lat. Belgic., p. 8, en 254, en Peerlkamp de poëtis Neerlandicis, p. 25. ANGLIZEREN. Met dezen naam bestempelt men in de Hip-piatriek eene kunstbewerking, welke aan den staart van het paard verrigt wordt, cn het fraaijcr dragen van dit ligchaamsdeel ten doel moet hebben. Uit Engeland herkomstig, heeft zij van daar den naam ontleend. Het dragen van den staart, d. i. de wijze waarop hij, vooral bij beweging, opgeligt en uitgestrekt wordt, heeft op het fiere en schoone van het paard een' aanmerkelijken invloed. Paarden van een edel ras en levendig temperament dragen den staart hoog en strekken hem horizontaal of boogsgewijze uit. Aan paarden van oosterschc afkomst is zulks vooral eigen, en moet zoowel aan den beteren bouw van het kruis, en den daarmede gepaard gaanden hoogeren aanzet van den staart, als aan de kracht, waarmede het dier de opUgtende spieren van den staart kan doen werken, toegeschreven worden. Paarden daarentegen van een onedel ras, die weinig temperament hebben, of lui zijn, dragen den staart laag cn laten hem bij beweging slap neder hangen. Ten einde dit gebrek eenigermatc te verhelpen cn zoodanige paarden een beter voorkomen te geven, vergenoegde men zich vroeger, met aan de ondervlakte van den staartwortel eenige dwarsche insneden te maken, en met de huid tevens een gedeelte van de onderste oppervlakte der neder-trekkende spieren te doorklieven. Later, toen het anglizeren meer algemeen in gebruik kwam, en aan deze operatic zelfs paarden werden onderworpen, die, wegens den laag aan-gezetten staart, daar voor ongeschikt waren, bleek deze inkerving onvoldoende te zijn , maar was men genoodzaakt om , zoowel de werking der spieren, die den staart naar beneden trekken fig. 1 A, meer volkomen te vernietigen, als ook om de opligtende spieren in hunne werking te versterken , waartoe de staart van een gedeelte zijner zwaarte moest ontheven en daarom op een zekeren afstand van |
AND
|
Gotha. In 1798 ging hij als dirccteui'dor Protestantschc school naai'Brunn, waar hij zich oen groeten naam verwierf ook door zijne schriften en journalen. Hij stierf 19 Julij 1831 tc Stuttgard , waar hij zich sedert 1812 gevestigd had. Zijne voornaamste schriften zijn: Lusiiye Kindcrbihliothek; Marburg, 1787—1789, 2 Th.; Kleine Wanderungen der weiblichen Zöglinyen zu Schnepfenthah, Leipzig, 1788; Felsenburg•, Gotha, 1788, 1789 , 3 Thlo.j Vet-Afiidc/ienfreund; Leipzig, 1789—91, 2 Thle.; Gemeinnützige Spa-zieri/Unye (mot Bochstoin); Braunschweig, 1790—97, 10 Thle.; Fn'cdrich'sde.* Eimigen Characteristic; lierlill, 1790 ; Geographisch-SlatislischeBeschreibitng des Kaisertltums Oeslreich; Weimar, 1813. Onder zijne leiding verschenen: Palriolisches Tageblatt\ Brunn , 1800 — 1805, 10 Thle; Hesperus-, Prag, 1809—21; Stuttgart, 1821—31; Nationallcalender fur die Oestreichisc/ieMonarchie; Prag, 1810—22; Ochonomische Nenigkeiten; Prag, 1811, fl'.; Vexter-Uiti dis rites Mevjazin; Prag, 1813—1814, 2 Bdc.; Korrespondenz-hlattdes Würtembergischen landwirthschqftlichen Vereins; Stuttgart, 1822, fgde.; jVnrfonaZ Kalender fur die Deutschen Bundes-Slaaten; Stuttgart, 1823, fgde. ANDRE (Joiiann), 28 Mei 1741 te Offenbach geboren, wijdde zich oorst aan den koopmansstand, doch later aan do toonkunst en werd in 1775 Orchestmeoster bij een tooneelgezolschap tc Berlijn. Hij leefde vervolgens een tijd lang te Frankfort aan den Main, verkreeg in 1784 don titel van kapelmeestervan den markgraaf von Sehwodt, keerde naar Offenbach terug en begon een uitgebroiden boekhandel. Hij stierf aldaar 18 Junij 1799. Hij sclireef blijspelen, opera's enz. waarvoor hij zelf de muzijk componeerde, zoo als: Der KomVdienfeind, Lustspiel, Offenbach 1765 ; Komische Ver-suche von J. A; Hanau, 1766; Lustspiele; Frankfurt a/M., 1772 ; Lustspiele und Operetlen nach Franziisischcn Meistern; 3 Thle., Frankfurt a/M., 1772, 1773; Der Töpfer, Komische Ope.r.; Frankfurt, 1775; Die undankbaren Sii/me oder die Schule der Vciter, Lustspiel aits den Franz.; Offenbach, 1776; Die Bezauberten, Kom. Op. tiac/t Mad. Favart; Berlin, 1778; Epigrammatische liht-menlese; 3 Thle., Offenbach, 1776—1778. ANDRE DEL SARTO. (Zie Sarto.) ANDREA (Joiiann Valkntin) een der vernuftigste mannen zijner eeuw, 17 Augustus 1586 te Horronbcrg in het Wurtcm-borgsche geboren. Na sedert 1601 to Tubingen inde godgeleerdheid, wis- en letterkunde gestudeerd te hebben, reisde hij door Duitschland, Zwitserland, Frankrijk en Italië. In zijn vaderland teruggekeerd word hij in 1614 Diaconus te Bachingen, in 1620 special-superintendent en stadsprediker te Kalw, in 1639 eonsis-toriaalraad en hofprediker te Stuttgart, in 1641 doctor in do godgeleerdheid, 1642 kerkenraad van hertog August van Brunswijk-Wolfonbuttel, 1650 abt en gonoraal-suporintendont te Bobon-hausen en tegelijker tijd te Adolberg. Hij stierf 27 Junij 1654 te Stuttgart. Al zijne schriften zijn in de Latijnseho taal geschreven; alleen twee (C/irts(/ic/ie Gemiil. Tubingen, 1612 in iquot;. Geistliche Kurzwe.il, Strasburg, 1619 in 12°) stelde hij in zijne moedertaal op. Zijne Selbstbiographie werd uit het Latijn vertaald door D. C. Sogbold. Winterthur 1799. Belangrijk is Andrea und sein Zeitalter von C. Hossbach; Berlin 1819 ANDREA Dl LUIGI, in het jaar 1470 te Assisi geboren, waar hij in 1556 overleed, werd l'Ingegno (bet genie) bijgenaamd en was, ofschoon Perugino in het maken zijner schilderijen behulpzaam zijnde, meer een medestrever, dan een leerling van dien grooten meester te noemeu. Zijn werk heeft met dat van Perugino veel overeenkomst, doch is oentoonigor van uitdrukking; ook is de hardere omtrok der hoofden zijner boelden, iets eigenaardigs dat hem van dien meestor onderscheidt. De voornaamste werken, die men hem met de meeste waarsohijnlijkhoid toeschrijft zijn, ceno voortreffelijk geschilderde heilige maagd, in do kapel van het paleis op het eapitool te Rome; oeno dergelijke, boven de deur der San Giacomo to Assisi, en een kleiner Mariabeeld, in het klooster van den heiligen Andreas aldaar. ANDREA DA CIONE. (Zie Cione.) ANDREA DA PISA. (Zie Fisa.) ANDREA (Nicoi.o) werd te Aneona in hot Jaar 1556 geboren en stierf in 1611 te Ascoli.Hij was schilder en graveur. Behalvonaar zijne eigene schilderijen, graveerde hij vele portretten, waaronder die van den gezant F. Noailles , van Egidius do Noaillos, van Joachim van Zinzondorf en van Georg lias uitmuntten. Bartseh |
(p. g. IX, 512) beschrijft vier zijner platen; zijn monogram is /V=L ook wol yv\ hetwelk N Andrea fecit, beteokont. ANDREA, (Joan) de graveur, was oen tijdgenoot van Man-tegna, en moot omstreeks het begin der XVIdo eeuw gebloeid hebben, dat men, uit do jaargotallon op zijne nagelaten werken bemerkt, daar overigens niets van zijn leven bekend is. ANDREAE (D. H. Beuckbu) studeerde te Franokor in de regten on word later griffier bij de regtbank te Leeuwarden en secretaris der commissie van landbouw. Landhuishoudkunde en akkerbouw waren inzonderheid do voorworpen van zijne ijverige en geleerde bemooijingen. Een bewijs hiervan is voorhanden in zijne Waarnemingen over den invloed van het zeewater op het plantenrijk, bij de laatste geweldige overstroomingen in Vriesland, welke door de Nedorlandscho Huishoudelijke Maatschappij, als bijlage tot eon barer jaarlijksche verslagen wegens den staat van landbouw , zijn gemeen gemaakt. Ook in do Mnemosyne van de hoeren Tydoman, (nieuwe verzameling)IHdcdoel, hl. 307 en volg., vindt men oeno fraaijo verhandeling van hem , ten titel voerende ; Proeve van eenige toespelingen met planten-namen. Hij overleed in 1828. Een nader levensborigt is van hem uitgegeven door don hoogleeraar W. de Crane. ANDREANI (Andhea), gezegd Mantuano, schilder en houtsnijder, geboren in Mantua omstreeks 1540 en gestorven te Rome in hot jaar 1623. In zijne vaderstad loerde hij de beginselen der kunst en bekwaamde zich later to Rome. Hugo da Carpi en Antonio da Trento waren do voorbeelden, waarnaar hij zich vormde; doch hij overtrof hen spoedig. Hij werkte voornamelijk in camaijoux en gebruikte voor zijne prenten, twee, drie en meer houtplaton. Al zijne stukken zijn meesterstukken en munten uit, zoowel door zuiverheid van lijnen als door uitdrukking en karakter. Het aantal door hom vervaardigde platen is zeer groot, daar hij verschillende platen opkocht, die overwerkte en do afdrukken met zijn' naam en toeken uitgaf. Zijne beroemdste prenten zijn: de triomf van Julius Caesar, in 10 bladen, en de mozaikgrond van do Domkerk te Sienna in 8 bladen. Beiden zijn zeer zeldzaam geworden. Verg. Papilion, Traité historique et pratique de la gravure en bois, Paris 1766, tom. I p. 402. ANDREAS. Zoon van Jonas, broeder van Simon Petrus, oen visscher van Bethsaïda in Galilea en een der discipelen van Jezus Christus. Vroeger behoorden zij tot de volgelingen van Joannes den Doopor. Spoedig reeds hield hij zich meer bepaald bij Jezus on word door hem onder de twaalf apostelen, tegelijk met zijnen broeder Petrus opgenomen. Behalve deze zijne roeping en enkele vragen, door hem aan Jezus gedaan, vindt men in de schriften van het N. V. niets van hom vermeld. De overlevering verhaalt, dat hij hot Evangelie onder de Scythen verkondigd en te Patras in Aohaïa don marteldood, op een naar hem genoemde soort van kruis zou ondergaan hebben. ANDREAS (Valeuius), geboren in 1588 te Desschol in Brabant, legde zich op do Grieksche en Latijnseho lottorkundo toe; hij werd in 1612 tot hoogleeraar in de Hebreenwsche taal naar Leuven beroepen; aldaar in 1628 mot het hoogleeraarambt in do regten, en tien jaren later met het oppertoezigt over do boekerij der hoogoschool belast. Hij overleed in 1656. Behalve eene plaatsbeschrijving der Nederlanden gaf hij ook verscheidene kleinere letterkundige werkjes uit, doch zijn roem is voornamelijk gevestigd door de Bibliotheca Belgica, waarin hij do vermaarde Nederlanders tot op zijnen tijd, en hunne schriften, meer of min uitvoerig vermeldt; de eerste druk kwam uit in 1623; de ylMe«ac Belgicae van Zweorts, die voel uit Andreas ontleondo, verschenen in 1628; de tweede voel vermeei derde druk dor Bibliotheca zag in 1643 het licht. Do beste uitgave is de door Foppens zeer vor-moorderdo van 1839. Hoezeer in oenen partijdigon geest tegen de Protestanten geschreven en vele schrijvers van mindere verdiensten behelzende, is deze letterkundige geschiedenis, vooral ten opzigto van België onschatbaar. ANDREINI (Isabella) to Padua geboren, was tegen het einde der XVI110 en in hot begin der XVIIdo eeuw cene dor uitstekendste toonoolspeelsters van Italic on daarenboven oeno voortreffelijke |
AND
|
dichteres. Do lofdichten on lofspraken op dezo vrouw zouden folianten vullen. De Intent! van Pavia benoemden haar tot hun medelid, en nimmer vergat zij bij hare titels te voegen die van Academica inte.nta. Onder hare vrienden behoorde de kardinaal Cinthio Aldobrandini, neef van paus Clemens VIII, aan wien zij vele gedichten heeft toegewijd. In Frankrijk werd zij door den koning en de kóningin, en de aanzienlijkste mannen en vrouwen met onderscheiding behandeld. Zij stierf den 10'lon Juny 1604 te Lyon. Behalve een menigte sonnetten, madrigalen, liederen en herderszangen heeft men van haar een pastorale, Mirtillo getiteld, en brieven die in 1610 te Venetic gedrukt werden. Zij was ook eene uitmuntende zangeres, niet onkundig in do philosophic, verstond het Fransch en Spaansch, en was zeer schoon. Haar man Francisco Andrcini vervaardigde haar grafschrift. Ook hij was toonoolspelor bij don troep der Gelosi. Hij schreef Bravurc del Cipitano Spavento, zamonspraken of Kagioua-mend in proza. Er leefde nog Giov. Bapt. Andrcini, volgens sommigen do zoon van Isabella, die in 1605 hare gedichten uitgaf. Hij schreef een treurspel La Florinde, Milaan, 1606. ANDRELINITS (Faustus) geboren te Forli in Italië, was een geruimen tijd hoogleeraar in do dichtkunst aan de hoogeschool to Parijs. Lodowijk XII benoemde hem tot gekroond dichter. Erasmus, die hom goed kende, schroef dat hij niet alleen dichter van den koning, maar ook der koningin (Anna van Bretagne) was. Niet slechts schreef hij gedichten, maar ook brieven in 1517 en 1519 te Straatsburg uitgegeven. Boatus Rhonanus voegde er ocno voorrede bij, waarin hij zo zeer prijst. Joh. Arboreus, een godgeleerde te Parijs , schreef er commcntaria op. Het grootste gedeelte zijnor dichtstukken bestaat uit Disticha. Zij zijn met Commentarien van Badius Ascensius uitgegeven en door Etiennc Privc woordelijk in het Fransch overgezet. Men vindt ze ook onder de Deliciae poëlar. ital., doch zij zijn weinig geacht. Andro-linus stierf in 1518. ANDBEOSSIJ, (Antoine Fhan^ois, graaf) was een Fransch voldhoor, do kleinzoon van den beroemden F. Andreossij, die als ingenieur het kanaal van Languodoe, tusschen do Atlantische en Middollandsche zee tot stand bragt. Hij werd in het jaar 1761 te Castel-Naudary geboren, was in 1781 luitenant bij de Fransche artillerie, ondorscboiddo zich in 1767 als bevelhebber van de kanoneer-booten bij de belegering van Mantua, en later in den Fransehen veldtogt in Egypte. Hier was hij oen der leden van het te Cairo opgerigtewetenschappelijk Instituut, en bohoorde,na zijne terugkomst, onder de vlijtigste modearboidors aan do uitvoorige beschrijving van Egypte. Naderhand klom hij in militaire waardigheden op, on was vervolgens, na don vrede van Amiens, Fransch gezant in London, daarna in Woonon, on ton laatste in Constan-tinopel. Hier was hij in de gelegenheid, om wetenschappelijke onderzoekingen in het werk te stollen, waarvan de vrucht gebleken is, niet alleen in afzonderlijke verhandelingen over den uitloop der Zwarte in de Middollandsche zee, en over do wijze, waarop Constautinopel van water voorzien wordt, maar ook in zijn, voor niet vele jaren uitgegeven werk, den titel voerende: Constantinople et le Bosphore de Thrace, hetgeen onder zijne boste schriften behoort. In 18U word Andreossij van zijnen laatstgenoemden post door don koning terug geroepen, maar onder do lOOdaagsche regering van Napoleon weder aangesteld. Hij stierf den IO'Im September 1828 te Montauban, in den ouderdom van 67 jaren. ANDRIESKBUIS. (Zie Sautoir en Kruis.) ANDIUEU. (Bertband) Een beroemd modaillour, in 1763 te Bordeaux geboren, en in hot laatst van 1822 aldaar gestorven. Roods vroeg bleek zijne bekwaamheid, en zijne eerste proeven doden grooto vorwaclitingen koesteren. Do Fransche regering droeg hem de vervaardiging van medailles, op vele der belangrijkste gebeurtenissen, op, en aan zijn talent is men onder andoren, de volgende gedenkpenningen verschuldigd: de grooto Minerva, die zittende kroonen uitdeelt; het standbeeld te paard van Hendrik IV; do Koepokinenting; do oefening, de herstelling van de Eerodionst; Frankrijk in rouw op den 20quot;'quot;' September, enz. Weinige maanden, nadat hij do medailles had voltooid, die do profeet van het departement der Seine, ter gelegenheid van de ' geboorte dos hertogs van Bordeaux liet slaan, eindigde de dood zijne loopbaan en zijn lijden; want zijne gezondheid was reeds vroeg door al te gezetten arbeid gekrenkt. |
ANDR1EUX (Fkanqois Guh.leau.me Jean Stanislas) secretaris der Fransche academie en leeraar der letterkunde aan bet College do Franco, werd te Straatsburg den 6lt;lequot; Moi 1759 geboren. Hij studeerde de regtsgeloordheid en was in 1789 op hel punt om advocaat tc worden, toon de omwenteling hem daarin verhinderde. Hij nam nu verscheidene betrekkingen waar, doch zonder zijne niet ruime omstandigheden tc verbeteren tot dat Joseph Napoleon hem tot zijnen bibliothecaris aanstelde met eene jaarwedde van 6000 franken. Hij overleed den 9tion Mei 1833. Andrieux is voornamelijk beroemd door verschillende toonecl-stukken, gedichten en fabelen; van hem zijn: Les ctowdis, L'en-fance de J. J. Rousseau; Helv(tius ou la vengeance (Tun sage. Le trösor, Le jeune homme a l'épreuve, Molière avec ses amis, L* vieux fat. La comédienne , Le manteau; (blijspelen); Louis IX en Egypte, Junius Brutus; (treurspelen); Ze passager et le pilote, l'Olivier, le fig nier, la vigne et le buisson: (fabelen). ANDROGEUS. De zoon van Minos , door de Athenors oingc-bragt, die, om dezen moord te boeten, jaarlijks een zeker getal maagden en jongelingen naar Creta zonden moesten. (Verg. Ariadne en Theseus.') ANDROMACHE. De gemalin van don Trojaanschen held Hector, die door Homerus als eene deugdzame vrouw geschetst wordt, en welker laatste vaarwel, van dezen haren echtgenoot, in het 6e Boek van de Ilias bezongen wordt. Zij werd in bet vervolg do slavin van Pyrrhus, die haar naderhand aan Hclenus, cenen dor zonen van Priamus, ter echtgenoot gaf. Oude en nieuwe dichters en kunstenaars hebben Andromache door hunne kunstgewrochten vereeuwigd. ANDROMACHUS, op Creta geboren, lijfarts van Nero. Ken zeer zamcngosteld middel, door hem in 174 olegische Grieksche verzon beschreven, dat gedurende vole eeuwen in de apotheken bereid en bewaard word, draagt zijnen naam: T/iennca machi. Het gedicht is meermalen afzonderlijk uitgegeven. Het middel, welks bereiding voor een meesterstuk van artscnijmenging werd gehouden, werd dikwijls in het openbaar gemaakt; in Duitschland bet laatst in 1754 te Neurenberg, bij welke gelegeu-heid het gedicht door Leinker in folio werd uitgegeven. Aan het middel schreef men eene grooto kracht tegen den beet van vergiftige dieren toe. ANDROMEDA, doclitcr van Cephcus, koning van Actbiopie, en van Cassiopeia. Zij had, volgens de fabelleer, do stoutheid van zich voor schooner dan de Nereïden te houden; weshalve Ncp-tunus, om deze godinnen te wreken, oen zeemonster deed tc voorschijn komen, dat het land verwoestte. Men vroeg het orakel waarmede men de goden verzoenen konde, en het antwoord was dat men Andromeda aan de woede van hot zeegedrogt moest ter prooije geven. Men ketende haar hierop aan eene rots , en roods |
AND-ANK
|
kwam liet monster uit ilc zee to voorschijn, om Imnr te verslimlon, toon Persons, op den Tegasus (een gevleugeld paard; door de lucht rijdondo, onverwacht toeschoot, het zeegedrogt doodde, Andromeda bevrijdde, en haar vervolgens huwde. Door Minerva werd Andi'omodn onder de sterren geplaatst. ANDROMEDA. Een tot de Natuurlijke Familie der Ericneecn (Heideplanten) en de Deeandria Monogynia behoorend, grooten-deels in Noord-Amcrica inheemsch, plantengeslacht, waarvan men eon groot aantal soorten (Andromeda pulvcrulentu Bartr., pol folia L., speciosa L.. acuminata Ait., axillaris Ait., racemosa L., Jloribunda Pursh., enz.) als sierplanten kweekt.— Dezen worden, even als de Ericaas, onder de heesters gerangschikt en bezitten ganfrandige of gezaagde, altijd groene bladen, in de bladokscls zittende of aan het einde der takjes geplaatste, half kogelronde half klokvormigo, nn het bloeijen afvallende, alleenstaande of tot trossen bijeenstaande, meest wit gekleurde bloemen en vijfhokkigo zaaddoozen. — Zij tieren het weligst in hei- of voenaarde en bloeijen gedurende den zomer. Andromeda poli folia L. is de ecnige in ons vaderland in het wild voorkomende soort. O. ANDRONICUS VAN RHODUS. Een Grieksch wijsgeer, omstreeks vijftig jaren voor Christus geboren, die zich als een ijverig en kundig voorstander der peripathetischo wijsbegeerte hoeft bekend gemaakt. Hij bragt hot grootste doel zijns levens to Homo door, waar hij in de door hom beoefende wijsbegeerte onderwijs gaf, en zich voornamelijk bezig hield met hetgeen zijn naam hooft beroemd gemaakt; hot in orde brongen en uitgeven van die schriften van Aristotelos en Thoophrastus welke door Sylla van Athene nnnr Rome waren gebragt. Hierdoor behaalde hij onder zijne tijdgenooten meer roem dan door de vruchten van zijn eigen wijsgoerig nadenken. Van hetgeen hij geschreven heeft is niets tot op onzen tijd gekomen. ANEBERT. (Louis Mattiiikd) geboren to Trinqnetnillo-los-Arlcs in 1742, gestorven in 1782. Men heeft van hem: Mémoires liistoriques sur Vancienne n'pub. d'Arles; 1779 4 vol. in 12u; Mémoi-re,s surl'ancienneU d'Arles; 1782. in 12quot;; Dissert, hist, sur la mon-Uijnc des Cades; 1779 in 12quot;. ANECDOTA. Aldus noemt men do onuitgegeven stukken van ocnigen schrijver; zoo heeft de hoogloeraar Geel, eenige anecdotn van den grooten Tiberius Hemsterhuis in het licht gegeven. ANEMOGRAAPH. Een toestel die bestemd is om bij voortduring de rigting van den wind op te teekencn, en door welks A. gobrnik men dus --j van degedurigeregt- jj / streeksche waarne-\ ming van de wind-__\ vaan wordt ontheven. De inrigtingen die daartoe dienen kunnen, zijn zeer verschillend, en hangen gedeeltelijk af van do meer of minder doelmatige plaats waar de ane-mograaph moetwor-den opgerigt. Kan ----. ic dezelve onmiddellijk t op een torentje of op het dak van een hoog gebouw worden geplaatst, dan is de volgende inrigting eene der eenvoudig- : ii |
sten cn doclmatigstcn. B (fig. 1) is een windvaan die vast aan de ijzeren stang of buis AF is verbonden; deze stang draait dan met de windvaan om. Van onderen rust zij mot eene stomp kogelvormige stalen punt in de metalen kom F. Bij N gaat do stang door hot dak DE zoodat het gedeelte NF binnenshuis is geplaatst. Ten einde de bewoging zoo vrij mogelijk te doen plaats heliben , zijn binnen den koker N drie rolletjes horizontaal geplaatst. Hot indringen van regen en sneeuw wordt door eene kleine trechtervormige bedekking die aan de stang verbonden is belet. De kom F rust op eene tafel waarop tevens de overige toestel is geplaatst. GH is eene platte metalen schijf, welker omtrok don vorm van eene Arehiinedisehe spiraal heeft, (zie fig. 2.) Deze schijf is aan de stang dei-windvaan bevestigd en wol zoodanig dat de lijn CN dezelfde rigting heeft, als de windvaan. De schijf kan in 8, 16 of 32 windstreken verdeeld zijn. De gebroken hefboom HIK, die om het punt I als as draait in een loodregt vlak, drukt, door het overwigt van den arm IK met bet uiteinde H steeds togen den rand der schijf GH, en ten einde de beweging der windvaan zoo min mogelijk gehinderd worde draagt de arm III bij H een horizontaal rolletje, dat tegen den rand der schijf drukt. De hefbooms-arm IK draagt bij K een potlood. Rust nu het rolletje H aanvankelijk tegen het punt N der schijf Gil en draait de windvaan eenmaal om in de rigting Noord, Oost, Zuid, West, Noord, dan zullen achtereenvolgend de punten N O Z W en N tegen het rolletje komen, en daar deze punten zich op verschillende afstanden van de as der stang AF bevinden, zal hel rolletje ook naar do regtorzijdo worden bewogen. Daarbij zal het potlood K rijzen zoodat aan eiken stand der windvaan eene bepaalde hoogte van hot potlood beantwoordt. Hot regtop staande raampje LM bevat een papier, hetwelk door horizontale lijnen zoodanig is verdeeld, dat elke lijn met eene bepaalde wind-rigting overeenkomt. Dit raampje rust op twee rolletjes 00 en kan over een koperen spoor PQ worden bewogen. Door een uurwerk, (dat echter in de figuur niet is aangeduid) wordt het raampje LM in een etmaal van de linker naar de regtorzijdo getrokkeu, zoodat hot potlood K zich achtereenvolgend tusschen M en L bevindt. Ten einde den tijd to onderkennen waarop eene bepaalde windrigting hoeft gehcorseht is het papier door loodregte lijnen in 24 gelijke deeien verdeeld, zoodanig dat het zich in den tijd van een uur, met het lijstje, eene verdeeling naar de regtorzijdo beweegt. Het is ligt in te zien hoedanig door do opteekeningen van dit instrument de windrigtingen worden aangeduid. Voor eeiügcn tijd is er op het gebouw der maatschappij Felix Meritis te Amsterdam een anomograaph geplaatst die, wat do hoofdin-rigting aangaat, met de hier beschrevene overéénkomt. (Zie verder het art. Anemometers.) ANEMOMETERS of windmeters, zijn toestellen die bestemd zijn om de kracht van den wind te bepalen en tevens aan te teekenen. Er is eene menigte van verschillende toestellen voor dit doel voorgeslagen, doch de meeste laten nog veel te wensehen over. Eene der beste inrigtingen van dien aard is de anemometer van Osier, die ook op vele meteorologische observatoria in gebruik is; deze is tevens bestemd om de rigting van den wind aan te teekenen. De holle metalen buis Dl, die bij N door hot dak LM van het gebouw gaat, draagt van boven oone windvaan C, die vast aan de buis is verbonden; van onderen bij F is er om de buis een klein getand rad, welks tanden in de insgelijks van tanden voorziene staaf GH vatten. Bij hot draaljon der windvaan wordt dus die staaf naar de linker of regterzijde bewogen. Aan het uiteinde dorzelve is het potlood H bevestigd, dat over hot horizontaal ____geplaatste raampje O Q zich beweegt waarin een papier is geplaatst. Aan eiken stand van de windvaan zal dus een stand van het potlood op het papier beantwoorden. Het raampje OQ rust met vier rolletjes op twee koperen sporen, en wordt door middel van een uurwerk, in 24 uren zooveel voorwaarts bewogen als de lengte van bot papier bedraagt. De aanteeke-ning van de rigting van den wind geschiedt dus hier nagenoeg op dezelfde wijze, op een |
ANK
|
horizontaal liggend blad papier als dit in hot art. Anemograaph, op een vertikaal papier, is aangegeven. Om dc kracht van don wind te bepalen dient do toostol ARE. AB is een vierkante plaat van een voet oppervlakte. Dezelve heeft van achteren een steel die op wrijvings-rolletjes in do buis PU gaat. In de vierkante bus E bevindt zich eone spiraal-veer waartegen do stool van AB drukt, wanneer do wind op AB werkt. In de buis 1)1 is tussehen P en E eon rolletje geplaatst, waarover eone koord loopt die aan don steel van AB verbonden is. Deze koord gaat door de ge-heelo lengte van de buis Dl on vervolgens over het rolletje I (dat niet aan do buis is verbonden) naar een potlood K. Dit potlood is zoodanig bevestigd dat het steeds naar do regterzijde wordt gedreven, door middel van een hefboom welke door eeno zwakke veer gespannon is. Daar het vlak AB zoodanig aan den toestel verbonden is dat het loodregt op dat van do windvaan staat, zal het steeds zijne op-,|j (j pervlakte loodregt - naar don wind koeren. Bij elke windstoot wordt dit vlak naar do regterzijde bewogen en drukt de spiraal-veer in E ineen, en wol des te meer, naarmate do kracht van den wind grootor is. Hot koordje wordt daarbij ontspannen en door do kracht van do veer die aan den hefboom is verbondon welke het potlood draagt, wordtditlaatsto naar de rogtorzljdo bewogen en zet eone streep op hot papier, Deze is des te langer, naarmate do spiraal-voor sterker door den wind, die op AB werkt, is ineen gedrukt. Daar er nu bij elke windstoot tegen het vlak AB O]) het papier eone streep wordtgezot, waarvan do lengte evenredig is aan do kracht van dien stoot, en hot papier tevens door het uurwerk voorwaarts wordt bewogen, verkrijgt men eone reeks van strepen van verschillende lengte dio oen boeld van don gang dor windsterkte in oen etmaal opleveren. Indien deze aantookoningen echter waarde zullen hebben voor de wetenschap, dan moet men do hoegrootheid der drukking van den wind kennen in ecnigc bekende maat b. v. in oneen of ponden, en de lengte der stropen op hot papier die aan dezelve beantwoordt. Om deze drukking te loeren kennen is do stool van het vlak AB tot buiten do bus E verlengd; daaraan is eone koord bevestigd die over een rolletje gaat en naar beneden hangt; worden er nu aan hot uiteinde dezer koord achtereenvolgens gewigten van verschillende zwaarte gehangen, dan zal do spiraal-veer, in E bevat, in verschillende mate worden zamengedrukt; de koord die door de buis gaat zal worden ontspannen en hot potlood zal naar de rogterzijde gaan, en wel des te meer naarmate de spiraal-voer moor wordt ineengedrukt. Op dozo wijze kan men do betrekking bepalen die or tusachon dc kracht van den wind bestaat on do lengte dor strepen op het papier. Men kan op dit laatste dan lijnon trokken die aan versehillondc krachten van den wind beantwoorden en aldus de aflezingen in een bepaalde maat uitdrukken. Behalve de vermelde anemometer van Oslor verdient nog die van Whowol te worden genoemd, waarbij do windsterkten worden bepaald naar hot aantal van omgangen dat een molentje volbrengt. Dozo anemometer is echter minder volkomen dewijl daarbij de tijd niet in aanmerking wordt genomen. ANEMOON (Anemone.) Een tot de Natuurlijke Familie der Ranunculaccën (ranonkolachtigon) en do Polyandria Polygynia behoorend plantengeslacht, dat zich door talrijkheid en sierlijkheid van soorten onderscheidt.Hierondor zijn oenigo dor voornaamsten; Anemone eoronaria L., horlensis L., vernalis L., sylvestris L., palmala L., nemorosa L., hepaltca L., Apennina L., wier aantal wij nog met velen zouden kunnen vermeerderen on waarvan dc moesten, door de kuituur, zelvon wotler in eone groote menigto vorsoheidonhoden verbasterd zijn. |
Do Anomonon hebben een bloemachtig, oorspronkelijk vljfbla-dig, bloemdek on dopvruchtjes, die, op een gewelfdon vrucht-bodem ingeplant, nu eens in oen staartvormig verlengsel uitloopen, dan weder niet. Hiernaar, als ook naar dc moerdore of mindere nabijheid van hot omwindsel bij do bloem, kan niendo verschillende ondorafdoelingen vormen, die vele schrijvers als zelfstandige go-slachten beschouwen. De bladen zijn nu eens gelobd, dan weder handvormig ingesneden , met voelcleelige slippon, on ingeplant op een ondoraardschon stengel of wortelstok, die, in stukkou gebroken, behalve de zaden, tot vormenigvuldiging der soorten dienon kan. De moeste Anomonon komen in Midden- on Zuid-Europa inliet wild voor; oon viertal soorten {Anemone pulsalilla L', Apennina L., ranunculoides h., nemorosa L,,) vertegenwoordigt het go-slacht in de Flora van Nederland. Men ontmoet haar moest in bosschen en beschaduwde plaatsen of op openo zand-, hei- of kalkgronden. Hare bloemen ontluiken doorgaans in de maanden April en Mei. Over hot algemcon bevatten do anemonen eone scherpe vlugtigo stof, anomonino gehoeton, welke als de reden moot beschouwd worden, waarom sommigen, vooral in vroeger dagen, in de rij dor prikkelende gonoosmiddelon, eeno niet geringe plaats innamen. O. ANEROÏDE. (Zie Barometer ANEURYSMA ook wel Artoriocstasia, slagadergezwel of slag-aderbreuk, eeno ziekelijke uitzetting der slagader. Men onderscheidt vier soorten. 1 Het waro aneurijsma waarbij oen stuk vau eeno slagader in eone bepaalde streek uitgezet is, zoodat do drie vliezen in do uitzetting doelen; 2 Hot onware slagadergezwel aneurysma spuritim, do soort die hot meest voorkomt, waarbij de slagader geopend Is on hot bloed zich in hot omliggend colweefsol uitstort, dat daardoor zakvormig uitgezet wordt; 3 Hot zamonge-steldo, wanneer do bovenste vliezen der slagader gekwetst zijn en wanneer het binnenste nu naar buiten dringt, door het bloed wordt uitgezet, en daar de wanden nu to zwak zijn , om het overal in don stroom te houden daarbij oen zak vormt. 4 Aneurysma oarieosum, wanneer men bij eeno aderlating do ader doorgestoken heeft en tevens de daaronder liggende slagader hoeft gekwetst zoodat het bloed uit beide zich in heteclwecfsol uitstorten oon zak vormt, die mot beido in verbinding staat. In de oudere genoos-kundo wordt hot woord aneurysmo ook wol van verwijdingen van hot hart gebruikt. Gezwollen van do groote takken der slagaders komen dikwijls voor, vooral digt bij het hart, in don boog dor aorta en ook in de ledematen, b. v. in het kniegewricht. De inwendige slagadergezwollon ontstaan door eone ziekelijke gesteldheid der vliczon, waardoor deze hunne vastheid en veerkracht verliezen; de uitwendige door ouoveuredigo inspanning, door stooton en kwetsuren en 'andere belccdigingen. Dikwijls gaat ook hier eone ziekte dor slagader vooraf, die op zich zelve ook de aanleiding tot uitwendige slagadergezwellen kan worden. De inwendige zijn mooijolijk, in dc moeste gevallen in hot geheel niet to herkennen. Niet zelden gebeurt het, dat oon verborgen slagadergezwel op eens berst, waarbij doodelijke inwendige verbloeding volgt, zonder dat men eone zoo gevaarlijke ziekte bij het leven had kunnen vermoeden. Door den gestadigen druk der slagadergezwellen, worden zij de aanleiding tot ontsteking, verzwering en zelt% versterf in de omliggende doelen. Daarbij borsten zij vroeger of later en veroorzaken doodelijke verbloeding. Men behandelt zo door drukking on door onderbinding. Wanneer de slagader door don onderbindendon draad a gesloten is, dan herstelt zich do omloop in het bloed dooide zijtakken hb, zoo als in de bijgevoegde figuur zigtbaar is, waar c hot gedeelte der slagader voorstelt, dat met het hart verbonden |
ANG
een grof kleed, gelijkaan dat dor dominicaner-nonnen, een houten kruis op de borst en een koord om den hals, en bij bijzondere gologenhedon een doornenkroon op het hoofd. In woêrwil der strenge voorschriften en kastijdingen tot onderdrukking der zinnelijkheid, kwamen de Angeliken, wijl zij niet opgesloten waren, woldra in verdenking van zich aan ijdelheld en wellust over te geven, 't geen het verval harer kloosters in Oppcr-Italie ton gevolge had.
De gravin van Guastalla had in Milaan nog oen tweede klooster gesticht, waarin achttien adellijke weezen uit de Angeliken werden opgevoed. Zoo wel loermeostoressen als scholieren van dit klooster heetten en worden nog Guastallinen genoemd.
ANGELIS, (DoJimioo n') geschiedschrijver van don koning van Napels in 1675 te Lueea geboren, was kapellaan bij een napolitaansch regiment in dienst van Spanje, verkreeg vervolgens een kanunnikaat in zijn vaderland, waarin hij in 1718 stierf, na cone verhandeling te hebben geschreven over do geschiedenis van Napels en le Vite di litterati Salentani 1710—1713, 2 vol. in 4°.
ANGELIS. (Mutius de) Hoogleeraar in de wijsbegeerte en godgeleerdheid te Spoleto, in 1597 gestorven, heeft commontariën op Aristotoles geschreven, op do Smnma van St. Thomas en de brieven van Paulus.
ANGELO of DEGLI ANGELI (Petrus),Latijnschdichter, geboren in 1517 teBarga, eene kleine stad van Toscane, na een zooi-avontuurlijk leven geleid, Klein-Azie bezocht, de Middollandschc zee op de vloot van Barbarossa bevaren te hebben, en bij het beleg van Nico en Mondosi tegenwoordig geweest to zijn, hoogleeraar in do fraaije letteren, te Pisa, waar hij de zedokunde cn staatkunde van Aristotoles onderwees. Hij volgde in 1575 den kardinaal dc Modiois naar Rome, en kwam met hem te Florence, waar hij consul der academie werd. Tegen het einde van zijn leven, vestigde hij zich te Pisa, waar hij in 1596 stierf. Zijne voornaamste werken zijn twee gedichten, waarvan het oene Cynegeticon in 6 boekon, hom twintig jaren arbeid kostte. Hot andore Syrius handelt over den kruistogt van Godfried van Bouillon, in 12 boeken. Romo 1584, 2 d. in 4°.
ANGELO of DEGLI ANGELI (Antonio), broeder van den bovengomolden, leermeester van Frans en Ferdinand de Medicis, beide groothertogen van Toscone. Vervolgens verkreeg hij het bisdom van Massa en stierf in 1579. Er bestaan van hem drie Latijnscho brieven, in 1585 met do werken van zijn broeder in het licht verschenen en door Grnterus in do Del. poetanm ilalor. opgenomen.
ANGELO. (Michael) (Zie Buonarotti.)
ANGELOME, in 854 in do abdij van Luxeuil gestorven, schrijver van geleerde en oordeelkundige commentarien op het O. cn N. Testament, Genesis, het bock dor Koningen en het Hooglied, in de Latijnsche taal. Die op de twee laatston zijn te Keulen 1530 in 4» gedrukt en herdrukt in de Bibl. max. Patrum t. IX, uitgegeven te Lyon.
ANGELUCCI, (Tiieodohus) Latijnsch dichter, geboren bij Tolentino, was geneesheer , lid der Venetiaanscho Academie en stierf in 1600 te Montagnana. Zijne geneeskundige werken en die, welke hij over de wijsbegoerto van Aristotoles zamenstelde zijn vergoten, maar zulks is niet hot geval met zijne vertaling der Aeneas van Virgilius, in ver.ti sciolti, Noapol. 1649, 12°. Sommige letterkundigen schrijven dit werk toe aan P. Ignatius Ange-lucci, bloedverwant van Tbeodorus.
ANGELUS of ENGEL (Andreas) in 1560 te Stansberg geboren, stierf in 1598 aan de pest, in dezelfde stad, waarin hij leoraar was. Hij heeft verschillende Hgd. werken gesehroven, o. a. een kort begrip van do jaarboeken der Mark Brandenburg.
ANGELUS (CiiuisTOi'HORüsJ geleerde, in den Peloponnesus geboren, daaruit door do Turken verdreven, vlugtte naar Engeland, en onderwees sedert 1600 het Grieksch te Oxford tot 1638 zijn sterfjaar. Men hooft van hem behalve andere werken eene I Griekschc cn Latijnsche verhandeling: Enchiridion de institutis i Graecorum, Cambridge 1615.
ANGÈME of ANGENIN is in dc wapenkunde eene bloom van i zes bladeren, die nu eons in het midden open is, dan weder niet, i ANGERMANNLAND. Provincie in het koningrijk Zweden, welke ton noorden grenst aan Lapland en Bothnië, ten oosten i nun dc golf van Bothnië en Medolpad. Zij heeft op ongeveer 180
is on (l liet goitooltc waarin het blocil nu weder geregeld voortgestuwd wordt. Hunter, Scarpa en anderen hebben voor deze kunstbewerking groote verdiensten. Men heeft zelfs zeer groote slagaders op deze wijze mot goed gevolg onderbonden en daardoor vele lijders geheel hersteld. De uitslag der kunstbewerking hangt van bet gestel van den lijder af en daar waar eene ziekelijke aandoening der slagader voorafis gegaan , vormen zich soms later na do onderbinding gezwollen in andere slagaders. Dit gevaar behoeft men bij gezonde voorworpen, waar zij door verwonding zijn ontstaan niet to vreezen. Soms geneest eene slngaderbreuk van zelf, wanneer het gezwel al grooter en grooter wordt en nu op den stam drukt on dezen sluit, terwijl de vezelstof, die zich uit hot bloed afscheidt, door stremming den geheclon zak opvullen kan, waarbij de omloop van hot bloed in het gezwel onmogelijk wordt en do zak inkrimpt, (verg. Anoslomosis.)
ANGE DE SA1NTE ROSALIE, oen geleerd geslachtkundige, geboren te Ulois in 1655, in 1726 to Parijs gestorven. Men hoeft van hem; Ilistoin de la maison de France et des grands officiers de ia couronne, in 9 doelen in fol. en L'Elal de la France waarvan de beste uitgaaf to Parijs in 1749 door do Benedictijnen van St. Maur, in zes doelen, in 12» bezorgd is.
ANGEL. In plaats van den eijerlegger treft men bij do vrouwelijke en goslachtlooze voorwerpen van cone familie van vlies-vlougelige insecten (Insecla Hymenoptera) oenen angel aan, b. v. bij do bijen en wespen. Do mannetjes hebben dion angel nimmer. Aan dc laatste geleding van het achterlijf bevindt zich dit verdedigingswapen. Het bestaat uit een puntigen gegroofden koker, uit welks sleuf twee fijne, puntig uitloopende, hoornachtige doelen uitgestoken kunnen worden, die aan do zijde waar zij elkander niet aanraken van scherpe naar achteren gekeerde kartelingen of woérhakon voorzien zijn. Hij is mot oen toestel van venijnafschei-ding verbondon, bestaande uit twee blinde buizen, die in eene Mvalc blaas, de gif-blaas zamenkomen, van waar het vocht door eene uitvoerings-buis in de schede des angels gestort wordt. Swammerdam, die do eerste ontleding daarvan gedaan heeft, verhaalt dat hot gifblaasje zoo sterk in kleine wespen is, dat men het venijn, wanneer men het blaasje zoo hard men kan mot de vingers drukt, wel twee voet ver door don angel kan doen uitspatten. Vergelijk Swammerdam, Bijhei der natuur, I, bl. 456, volgg. en tab. XVIII f. 2 tot 4 Reaumur, Mémoires p. s. a. Vhist. des Tnscctcs. V. bl. 340 volgg. pl. 29.
ANGELEN. Een oud Duitsch volk, waarvan nog heden ten dage, dc landstreek, welke tusschen Sleeswijk en Flensburg ligt, 4 mijlen groot is, en zich ten oosten tot aan do zee uitstrekt, don naam van Angelen ontleent. Dit volk had eertijds bijna dc helft van het zuidelijk Sleeswijk, het grootste gedeelte van Holstein en do aangrenzende landen van Lauenburg en Mecklenburg in bezit; doch, daar hot nooit den Rijn en hot Romoinscho gebied naderde, waren de Angelen ook weinig bekend, cn begrepen de Romeinen bon ook onder den algemeenen naam van Saksen. In de VIJquot; eeuw veroverden de Angelen, vereenigd mot dezen, het tegenwoordig Engeland, en rigtten daar hot Angel-Saksisch rijk op. (Zie op Saksen.') Ecu gedeelte van hen bleef echter op het gemelde Dconsehc sehier-ciland, waar hun aandenken nog is bewaard gebleven.
ANGELI. (quot;Bonaventdra) geloerd regtsgoleerde, in do XVI1'0 eeuw te Ferrara geboren, stierf in 1576 te Parijs. Hij schreefUis-toria dellalittadi Panna, la Descrittione de/jïumePan/ia, in het licht verschenen teParma, 1591, in 4»; een werk dat onder do zeldzaamste wordt gerangschikt. Zie D. Clement, Bill, Curieuse op het woord.
ANGELICA. (Zie Enge/wortel.)
ANGELIKEN en GUASÏALLINEN. Do gravin Louise Torelli van Guastalla, eenigc erfdochter, stichtte na op 25 jarigen leeftijd voorde tweedemaal weduwe te zijn geworden, in 1530 eene verceniging van jonge maagden, die rein als engelen leven en alle zinnelijke neigingen overwinnen moesten. Paus Paulus IV gaf in 1534 verlof, dat de congregatie der Angeliken, don regel van Augustinus aannam, waarop de rijke gravin in Milaan een klooster met eene prachtige kerk liet bouwen. De paus stond vervolgens toe, dat zij niet onder de jurisdictie van den bisschop maar onder de Barnabitcn te Milaan zouden staan. De Angeliken waren in het begin niet aan de clausuur onderworpen, maar vergezelden de reguliere geestelijken op hunne missiën. Zij droegen
AN O
|
vierkante Zwectlsche mijlen, omstreeks 40,000 inwoners. De grootste rivier is de Angermann. De voornaamste voortbrengselen zijn: rogge en haver, strnikvruehten, aardappelen, hop, vlas, veel hout en ijzer. Ook vindt men er goede runderen, veel zalm en andere viseli, gevogelte enz. De inwoners zijn om hunne matigheid en werkzaamheid beroemd, zoodat ook een algemeen welvaren over het Jand verspreidis. De hoofdstad is Hernösand, met 2G00 inwoners. ANGIEU, (Paul) dichter, in du XVr'f eeuw in Normanilie geboren, vervaardigde een zonderling geilielit getiteld: Experiences de Paid Angier, door Duverdier aangehaald, en volgens hem go-drukt te Parijs in 1545 in IGquot;. ANGIOLELLO (Giov. Mauio) geboren te Vieenza, heeft in hetltaliaanseli en Turksch eone geschiedenis van Mahomet II ge-sehreven, die hij aan dezen sultan opdroeg. Men heeft nog van hem een werk del ia Vita e Fatli di lie di Persia te Venetie in 1556 gedrukt, en Relatione delta Vila e. de Fatli dd Siynor Usun-Cassan. ANGIOLOGIH. Is dat gedeelte der ontleedkunde, waarin over de vaten gehandeld wordt. ANGLADA, (J.) schrijver van zeer goede werken over minerale wateren en warme bronnen. Mémoires pour servir a V histoire (/i'ndrale des eaux thermales, Paris 1827, 28. T. I. et II. Traité des étublissements therm, du dép. des Pyrén. orient., Montp. 183;ï. ANGLESEA of ANGLKSEIJ, door de lloineiucn Mona geheten, driehoekig eiland tussehen Engeland en Ierland, door het kanaal Menay van het landschap Caernarvon gescheiden, is de bezitting van eenen Markies, 271 Eng. vierkante mijlen groot, en strekt zich ruim l'h graad in de lengte en ruim '/i graad in de breedte nit. Dit eiland, oudtijds de laatste schuilplaats der van het vaste land verdrevene Druiden, maakt een graafschap van N. Wallis uit en bevat 4 steden en vlekken, 74 kerspelen, ongeveer 6,080 huizen en bijna 51,000 inwoners, welke 2 afgevaardigden naar het Lager Huis zenden. Het eiland brengt veel delfstoffen voort, bijzonder koper; 15 a 1G00 mijnwerkers winnen hier hun brood; men vindt er turf, terwijl do ingezetenen verder van don akkerbouw, do vee- en bijenteelt, ook van lakou- linnou-en leder-fabrijkcn, en het opzamelen van zcovenkel en vogul-eije-ren bestaan. Er worden ook vele hanen tot het vechten afgerigt. Men vindt er verscheidene Komeinscbo en middeleeinvsche oudheden. Vijf riviertjes stroomen van de hoogten. Hot eiland, of eigenlijk de eigenaars der mijnen op Anglosea hebben ook eone eigene munt, waarop een gesluijerde Druid is afgebeeld. De marktplaatsen zijn Beaumaris en Holyhead. Het eiland is door twee bruggen aan het vasteland verbonden, waarvan de oen de beroemde kokerbrug is over de Menay. Zie hot art. Menay. ANGLICAANSCHE of ENGELSCHE KERK. Zij maakte tot het begin der XVI'1quot;' eeuw, ecu gedeelte van de Catholijke kerk uit; doch Hendrik VIII, naderhand met den paus in gesohil gerakende, verklaarde zich voor den eersten bisschop der kerk zijns lands, en sedert maakte do Engolsehe kerk een, van den pauselijken stoel onafhankelijk, en op zich zelfbestaand genootschap uit. Ondertussehen was Hendrik VIII een rogtzinnig en ijverig Catholijk; maakte noeh in de loer, noch in de kerkgebruiken de minste verandering; verklaarde zich tegen do grondstellingen der Duitsche en Zwitsorsehe hervormers, en onderdrukte derzelvor aanhangers in zijne staten. Onder zijnen minderjarigen zoon, Eduard VI, maakte men echter oenen aanvang met de horvorming, welke onder de regering van Elizabeth eerst werd tot stand gebragt. Engeland nam echter niet de leeringen dor Duitsche, maar der Zwitsorsehe hervormers aan , waardoor de Engelsche kerk een gedeelte dor hervormde uitmaakt. Intusschen verschilt zij aanmerkelijk van de hervormde kerken in andere landen, onder anderen daarin, dat zij de bisschoppelijke waardigheid voor eeno goddelijke instelling verklaart; eone onaf-gebrokenc reeks van echte bisschoppen, van de eerste uitbreiding van het Christendom af, beweert; aan de inspraken dor kerkvaders een groot gezag toeschrijft, en de kerkgebruiken der eerste eeuw naauwkeurig tracht in acht te nemen. Men noemt deze kerk, die in Engeland de heerschonde is. Bisschoppelijke of Episcopale kerk. Ondertussehen bohooren niet alle Engelsehon tot deze kerk, maar hebben zich velen, te onvreden, dat men Catholijke inrig-tingen behield, en zich geheel naar hot voorbeeld van do Zwitsorsehe kerk willende rigten, van haar afgescheiden, eu zich in I. |
oen afzonderlijk, naar hunne denkbeelden ingerigt, kerkelijk genootschap veroenigd. Deze nu noemt men Nonconformisten. Dissenters, Presbyterianen, ook wel fndopendoiiten en Conge-grationalistcn. Zij zijn weder in verscheidene genootschappen verdoold, eu onderscheiden zich voornamelijk daardoor van de Episcopale kerk, dat zij de bisschoppelijke regering verwerpen, en oen volkomen volksbostuur, mitsgaders eeno nicer eenvoudige eerdienst, in hun genootschap hebben ingevoerd. De Proshyte-riaausehe kerk is in Schotland de heersehende. De Engelsche kerk heeft vele uitmuntende kanselredenaars opgeleverd, waaronder Tillotson, Gregory, do beide Erskine's , Storno, Leiand, Sectin, Dodd, Gerard, White en Blair bijzonder uitmunten. Verg. Carwithen, History of iheEnglish Chunk. 2 din. Londen 1829. ANGLICISMUS. Hierdoor verstaat men eeno, alleen in do Engelsche taal, gobniikolijke woordvoeging: of uitdrukking, bij voorbeeld: ik doe lezen, ik doe gaan. ANGLICUS (Michael) te Schoonenberg (Beaumont) in Henegouwen geboren, bloeide in de XVen liet begin der XVpf eeuw, niet gelijk Fabricius (Bihl. vied, el injini lal, vol. 4, p. 222) wil, omtrent 1550. Hij was Latijnseh dichter, wiens verzen door Joh. Baptista Mantuanus en Ravisius Textor geprezen zijn. Zie Hoeufft Parn. Lat. Belyic., p. 8, en 254, en Peerlkamp de poè'lin Neerlandicis, p. 25. ANGL1ZEUEN. Met dezen naam bestempelt men in de Hip-piatriek eene kunstbewerking, welke aan den staart van het paard verrigt wordt, en het fraaijer dragen van dit ligchaamsdeel ten doel moet hebben. Uit Engeland herkomstig, heeft zij van daar den naam ontleend. Het dragen van den staart, d. i. de wijze waarop hij, vooral bij beweging, opgeligt en uitgestrekt wordt, heeft op het fiere en schoone van het paard een' aanmerkelijken invloed. Paarden van een edel ras en levendig temperament dragen den staart hoog en strekken hem horizontaal of boogsgewijze uit. Aan paarden van oostersche afkomst is zulks vooral eigen, en moet zoowel aan den beteren bouw van het kruis, en den daarmede gepaard gaanden hoogeren aanzet van den staart, als aan de kracht, waarmede het dier de opUgtende spieren van den staart kan doen werken, toegeschreven worden. Paarden daarentegen van een onedel ras, die weinig temperament hebben, of lui zijn, dragen den staart laag en laten hem bij bewegingslap neder hangen. Ten einde dit gebrek eenigermate te verhelpen en zoodanige paarden een beter voorkomen te geven, vergenoegde men zich vroeger, met aan de ondervlakte van den staartwortel eenige dwarsche insneden te maken , en met de huid tevens een gedeelte van de onderste oppervlakte der neder-trekkende spieren te doorklieven.Later, toen het anglizeren meer algemeen in gebruik kwam, en aan deze operatie zelfs paarden werden onderworpen, die, wegens den lang aan-gezetten staart, daar voor ongeschikt waren, bleek deze inkerving onvoldoende te zijn , maar was men genoodzaakt om , zoowel de werking der spieren, die den staart naar beneden trekken fig. 1 A, meer volkomen te vernietigen, als ook om de opligtende spieren in hunne werking te versterken , waartoe de staart van een gedeelte zijner zwaarte moest ontheven en daarom op een zekeren afstand van 22 |
ANG
17(1
|
liet kruis afgolmkt worden. Dio kunstboworking, welke nllocn in cone meer of miiuler volkomen vernietiging van de werking der nodertrekkendo spieren bestaat, wordt niqueteren genoemd, terwijl aan do voreeniging van beide meer bepaald den naam van anglizoren gegeven wordt. Er bestaan verschillende wijzen om deze operatie to verrigtcn. liehalvo do zoo even vermelde doorklieving dor huid on van de onderste oppervlakte dor spieren, (kerven,) welke ovenwei in do meeste gevallen onvoldoende is, worden, naarmate men den staart meer of minder boogsgewijze wil gedragen zien, op 1—4 plaatsen aan de ondervlakte van don staartwortol en aan beide zijden, evenwijdig van de middellijn, dwarsoho insneden gemaakt, on do nodertrokkonde spieren zoo diep mogelijk doorkliefd, terwijl om eonig verlies van zelfstandigheid te verkrijgen do naar buiten dringende spiereindon weggesneden worden. Om deze wegsnijding op eeno grootero oppervlakte moor gomakkolijk te maken, wordt somtijds aan den ondersten rand dor dwarsoho insneden eeno snede in do lengte gemaakt, waardoor do huid-wonden de gedaante eener J_ verkrijgen (Vatel) fig. 1 Bof worden, maar minder doelmatig, de dwarsoho insneden door eeno snede in do rigting dor nodertrekkendo spieren, mot elkander vorconigd. In lateien tijd hooft men do voorkeur gegeven, om in plaats van do genoemde spieren godooltolijk wog te nomen , dozo moer volkomen uit to pellen; hiertoe worden op iedere zijde van don staartwortol op een' afstand van 3—4 duimen tweo dwarsoho insneden gemaakt en deze door eeno snede in de lengte veroenigd, lig. 2 0, of vergenoegt men zich alleen door eeno snode in de lengte, mode van 3—4 duimen lang, aan beide zijdon op de middellijn dor spieren te maken. (Dolafond) fig. 2 D. Op deze wijze is het uitpeilen der spieren niet alleen gemakkelijk maar wordt eono voreeniging hunner uiteinden onmogelijk, en dien ton gevolge do nodertrekkendo werking volkomen vernietigd. Na de operatie wordt de staart aan touwen, die over katrollen loopou, opgehangen en in evonwigt gehouden, en na verloop van 15—18 dagen, zoodra de wonden genezen zijn, mot de zoogenaamde Aanglizoor-sehaar , fig. 3 eon werktuig, hetwelk daartoe bijzonder gebruikt wordt, op eeno door mode of verkiezing te bepalen lengte, afgesneden. Do daarbij ontstaande bloeding wordt met oen glooijend ijzer gestild.anglizoor-sehaar , fig. 3 eon werktuig, hetwelk daartoe bijzonder gebruikt wordt, op eeno door mode of verkiezing te bepalen lengte, afgesneden. Do daarbij ontstaande bloeding wordt met oen glooijend ijzer gestild. Ofschoon er voor-boolden bestaan, waaruit blijkt, dat het afkorten van don staart reeds in vroegere tijden hoeft plaats gehad, on dit gebruik in do VlUquot;10 eeuw, door do goostolijkhoid goddeloos en heldcnsch genoemd word, schijnt het anglizoren eerst In het begin dor XVIJ» eeuw in Engeland meer in gebruik gekomen te zijn, on hooft hot zich van daar naar Duitsohland overgeplaatst, waar hot ten tijde van MaxFügger (1587) vrij algemeen was. In Frankrijk werd dozo kunstbewerking onder Lodewijk XIV (165I-—1715) ingevoerd en kwam te gelijkor tijd mot hot scheren der paarden In gebruik. ANG LURE DE BOUKEEMONT. (Zie Lavignon.) ANGLES (Thomas) R. C. priester in Engeland, loofde in de XVII1'0 eeuw, poogde naar de grondbeginselen der wijsbegeerte van Aristotolos de vorborgenhedon der godsdienst te verklaren , zoo als de voorbeschikking, vrije wil en genade. Hij hoeft vele werken over verschillende onderworpen gesehroven welker dnis-lorhold men vergeleek bij de godsprakon dor oude orakelen. Illj stierf omstreeks I BliO. ANGOLA of eigenlijk, volgons do Portugesolio uitspraak, 'NGola. Een zoogenaamd koningrijk, boter, groot land In Neder- |
Guinea, in hot zuidwesten van Africa; het wordt ten Z. door de rivier Danda van Congo, en ten N. door do Longo of Moreno van Bonguela gosohoiden, is omstreeks 1500 vlerk, mijlen groot, en strekt zich van 9 tot 10quot; Z. B. uit. In hot oosten hooft hot zoor hooge borgen, waarbij onderscheidene rivieren ontspringen, als do Coanza (die onderschoideno en daaronder zeer aanzienlijke zijtakken hoeft), do Bonzo of Zemza, do Danda on Moreno. De lucht Is er zoor hoot, on de grond, bijzonder aan do kusten, vlak en zeer vruchtbaar, doch, ten gevolge van do gorlnge bevolking, weinig bebouwd; op vorschoidone plaatsen ontbreekt hot aan drinkwater. Do voortbrengselen van hot vlakke land en der borgen zijn: zout, koper. Ijzer, goud, zilver, rijst, peulvruchten, ooft, broodvrucht, dus genoemd angola-hout, visch, mosselen, olifanten , apen, wilde bijen on rundvee. De inwoners zijn negers en voor eon groot gedeelte naam-christenon. liet inwendige des lands beeft zijn eigen vorst, welko oven als do koningen van Kakongo, goeno buitonlandscho waren, behalve metaal en wapens, houten en ijzeren goroedsohappen, mag aanraken. Aan do kust haddon sedert 1578 de Portugezen hot bewind, die het land in 8 provinciën verdoold hebben, als; Loanda, Bongo, Danda, Mosoohe, Kissama, Hamba, Embacka en Oarii. Thans bestaat die hoer-schappij der Portugezen alleen In naam. Do hoofdstad heet St. Paul do Loanda. Zie vorder des Hoogleoraars van Kampen. Afrika, eerste deel. ANGORA, ANGOERA of ANKOKA. In do oude aardrijkskunde Anoyra, sterke hoofdstad van hot Turkscho district van dionzolfden naam, In het noordon van Anadoli of Natolie, aan oenen heuvel, en aan de rivier Schibak-Su des Sakari, de zetel van oenen pacha, ecnon Avmenischcn bisschop, onz., mot oeu bergkastoel, vele moskeen, 7 Armenische cn 3 Grickscho kerken. In 1833 bevond zich dozo stad in de handen dor Egyptonaron. Dc beroemde tompol van Augustus, welke bijna geheel uit wit marmer bestaat, cn waarin zich bot beroemde Anoyranische godonk-tooken bevindt, is eeno vrij wel bewaarde merkwaardigheid. Vorder zijn er bij raming 8,000 hulzen en 40,000 inwoners, die voor het grootste gedeelte Turken on Armeniërs zijn, en bestaan door hot maken van shawls, oebto kamclotton, safiaan, zijden manufacturen, enz.; zij drijven sterken handel in hot haar der Angoraseho geiten (bij sommigen kemelshaar genoemd van het Arabisehe woord chamal, datjijn boteekent) welke vroeger slechts hier, en 30 uren in don omtrek, te huis behoorden, doeh door do onvermoeide vlijt van don ijverlgon cn vaderlandliovenden Franseh-man Ternaux, in Frankrijk thans ook inheemsch (geaeellmatoerd) zijn geworden. ANGOULÊME. Hoofdstad van het dopartoment der Charente , in Frankrijk, alsmede van oen arrondissement van dien naam dat, tot in onze dagen, den naam gaf aan do hertogen van AngoulÈme bevattende 119,000 inwoners, op 26 vierk. mijlen; de stad ligt op ecnon berg, hoeft een sterk kasteel, eeno hoofdkerk, 12 andere kerken, 1 hospitaal, 2,100 huizon en omstreeks 18,000 inwoners. Er bevindt zieh oen bisschop, eeno regtbank van koophandel, eono koninklijke school voor de zeevaart, eeno openbare boekerij . eeno verzameling van voorworpen van natuurlijke historie, oen kruidtuin, maatschappij voor don landbouw, kanongieterij , pottenbakkerijen, papier- en lakenfabrljkon; er wordt veel handel gedreven in papier, hout on saffraan, die in don omtrok der stad groeit, alsmede in wijnen, brandewijn, zout en vee. Voorheen was zij dc hoofdstad van hot hertogdom Angoumais. ANGUIER (F11AN901S), beeldhouwer, in 1604 te Eu, in Normandie , geboren, in 1669 to Parijs gestorven. Tot zijn voornaamste werk behoort het graf van don kardinaal de Bórullo, do docoratlen van dat der familie de Thou, het standbeeld van den hertog dc Rohan-Chabot. Zijn meesterstuk is hot mausoleum van don hertog van Montmorcnci In do . kerk dor rellgleuson van St. Maria te Moulins. — Zijn broeder Michel Anguier hooft hot meeste beeldhouwwerk te Val de Grace vervaardigd. Vooral was do marmoren groep {La Nativitf) op het hoogaltaar zoor vermaard. Nog bewondert men do versierselen on de bas-reliefs van den triomfboog, do poort van St. Denis genoemd, waartoe lo Brun do teokoningen leverde. In 1668 werd hij lid der Academie, In 1686 stierf hij te Parijs en werd bij zijn broeder in den St. Roch begraven. ANGUILLA (Fr.) volgens sommigen van Ferrara. Men heelt van hem behalve eeno overzetting van een werk van Lneianns |
AKG-AM
|
Oiscorso sopra J'oda da tinjo, con dir. rime, tc Vcnctic in 1572 in 4» in het licht verschenen. ANGUILLAEA, (G.A.) beroemd lialiannseh dichter, omstreeks 1517 te Sutri in Toscane geboren. Hij was eerst corrector aan ocne boekdrukkerij te Borae. Verpligt die stad te verlaten, word hij op weg door roovers aangevallen, en kwam van alles beroofd tc Venetië, waar hij werk aan cene drukkerij vond. Hier vervaardigde hij zijne overzetting der gedaanteverwisseling van Ovidius en der Aeneis, lo bock , zijn Edipo Trayedia, Canzoni, Cap/tolt en Satyrcn enz.die hem grooten roem verwierven. Hij keerde naar Home terug, doch vond er geene beschermers. Hij stierf arm in ecne herberg bij Torre di Nona. Zie Gio Mario Crescimbeni detl' Isturia delta volrjar Poesia, T. II p. 433, 434. ANGUILLESI. (Giovanni) dichter en letterkundige, op het grondgebied van Pisa, 28 April 1766 geboren, gestorven 5 April 1833. Hij was secretaris der prinses Elise, zuster van Napoleon , gedurende de Fransche heerschappij in Italië, verkreeg de herstelling der academie della crusca en werd in 1824 kanselier dei-Universiteit van Florence. Hij vertaalde verschillende Fransche werken, o. a. Ie Génie du Christianisme, schreef een historisch statistisch werk over Toscane, waarvoor hij de bouwstoffen verzamelde uit het groot-hertogelijk archief. In 1818 verschenen zijne gedichten en sedert 1822 was hij de uitgever van het Giorncde de' Litterati, waarin hij vele artikelen leverde. ANGUSTUUA-BAST noemt men de specerijachtig-bittere, in de geneeskunde als middel tegen zwakte der spijsverterings-werk-tuigen en tusschcnpozendc koortsen aangewende, schors van Galipea officinalis Hanc., een tot de natuurlijke familie der Dios-ineën en de Pcntandria monogynia behoorenden, in Zuid-America langs de oevers van den Orinoco menigvuldig voorkomenden, 12—20 voet hoogen en 3—5 voet in middellijn metenden boom, met drietallige, meer dan 1 voet lange, bladen en bladstelen, en één duim lange, witte, behaarde, welriekende bloemen. Voornoemde schors komt in den handel in den vorm van , ecnige duimen lange , stukken of pijpen voor, die met cene geelachtig-grijze of grijs-witte, sponsachtige, opperhuid bedekt zijn, en wier binnenste oppervlakte bruinachtig, min of meer ruw en eenigzins vezelig is. Men wendt haar zelden aan, omdat vele geneeskundigen , na haar gebruik, soms vergiftigingsverscbijnselcn waarnamen, waarvan echter de oorzaak in cene vervalsching met de valsche angustara-bast (afkomstig van Slrychnos Nux vomica L.) moet gezocht worden. — Wij laten hieronder cene Analyse van den waren angustura-bast, medegedeeld door Fischer en Gmclin Handbuch der Chemie II, p. 1258, volgen: Vlugtige olie.............. 0.3 Eigenaardig bitter beginsel (Arigustnrine) .... 3.7 Bittere harde hars............. 1,7 Balsemachtige wceke hars.......... 1.9 Veerkrachtige hars............ 0.2 102.6 ANHALT. Een der oudste vorstelijke geslachten in Duitseh-land, waarvan do afstammelingen dc drie Hertogdommen Anhalt-Dessau, Anhalt-Bernburg en Anhalt-Köthen regeren. Deze drie beslaan cene oppervlakte van meer dan 46 vierkante mijlen, het eerste IT'/i, het tweede 15'/» en het derde 14, met cene gezamenlijke bevolking van 156,700 inwoners; zij zijn door Pruissen on Brunswijk begrensd. De voornaamste rivieren zijn de Elbe, de Mulde en de Saaie; het land is over het algemeen vlak en brengt vele producten voort, als koren, tabak, hop, vlas en appelen; ook is er aanzienlijke veeteelt. In het Hertogdom Bernburg wordt jaarlijks veel zilver en ijzer en cenige andere delfstoffen uitgegraven. üe voornaamste plaatsen zijn ; Dessau, Zerbst, Bernburg, Harzgerode, Gernrode, Ballcnstedt en Küthen. Verg. Lindner, Geschic/ite und BeschreibungdesLandesAnhalt, Dessau, 1833. AMHIiNGA. (Slanoenhai.svoüei,, Plotus,) Hen geslacht van vogels tot de zwemvogels behoorende, waarvan de kenmerken zijn ; de bek lang, regt, cn zeer scherp, met randen die naar de punt toe fijn zijn getand; de kop klein; dc bals zeer lang, dun cn |
cn duiken goed en roesten op de boomen; er zijn twee soorten van bekend r Plains Levaillantii, Temm. uit Africa (zie PI. enl. 107 en PI. col. 387, voorts 1c Vaillant, reize enz. vert, van Pasteur. Ill p. 174 volgg.J) en Plotus Anhinga, L. (Zie PI. enl. 959 en 960 Lesson Ornilh. pl. 114 f. 2) uit Zuid-America. ANHYDRIET. (Zie Gips.) ANI. (Ckotoi'iiaoa) Een vogelgeslacht behoorende tot de familie der Zijgodactijlac van Vicillot en Temminek, waarvan vijl of zes soorten bekend zijn. Bij allen is de bek hoog, zeer gekromd en kielvormig zamengedrukt; de neusgaten ovaal cn aan de inplanting van den bek geplaatst; de vleugels korten de staart langen breed. Zijleven in America, gezelschappelijk bij moerassen en in laag hout, en zijn merkwaardig om de zamenstelling van hun nest. Do gehecle troep werkt gezamenlijk aan écn nest, dat zoo groot is. dat verscheidene wijfjes er cijcren in leggen en broeden kunnen; slechts een zeer dunne wand scheidt de verschillende broedsels, ja somtijds worden de cijcren bijeengevoegd cn een wijlje broedt, terwijl de anderen op voedsel uitgaan. Drie soorten vindt men afgebeeld in do Planches enl cn in de Galerie des oiseanx rares van Vicillot. ANIANUS, sterrokundige en dichter, biocide inde eeuw, vervaardigde een latijnsch gedicht op de sterrekunde, onder den titel van Computus manualis, Straatsb. 1488. Van hem zijn dc bekende regels met de namen der teekens van den dierenriem : Sunt Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Loo, Virgo, Libraque, Scorpius, Arcitcnens, Caper, Amphora, Pisces. ANIELLO. (Zie Masaniello.) ANIJS. {Pimpinella Anisum L.) Hone eenjarige, tot de milnur-lijke familie dor Umbellifercn cn de Pcntandria Digynia behoorende, in bot Zuid-Ooston van Europa, Egypte en Klein-Azie inhcemsche plant, wier rijke zaden en als specerij en als geneesmiddel gebruikt worden. Zij onderscheidt zich van dc haar aanverwante soorten van hetzelfde geslacht (P. magna L., saxi/raga Ij., nigra W.) door hare enkelvoudige, ronde, hartvormige, diep gezaagde wortelbladen en hare behaarde vruchten. Hare bloemen zijn wit en ontluiken in de maand Julij. In het groot verbouwt men de Anijs veel op Malta, in Spanje en verschillende streken van Duitschland. (Percira, Handbuch der Arzncimiftcl/e/ire. Dcutsch von Buckhcim 1848. II. 500). De vrucht der plant, het zoogenaamde anijszaad, is zijne werking grootondoels aan ccno in de vruchthuid afgescheidene vlugge olie, anijs-olic geheeten, verschuldigd, die daarin voor 30/0 door Brandes cn Reimann (Gmclin Handb. der Chemie) gevonden werd. Deze olie, welke op de gewone wijze, door destillatie van het anijszaad mot water verkregen wordt, is doorschijnend, kleurloos of zeer licht geel, en ligter dan water. Zij wordt oven als bet anijszaad in dc huishouding als specerij cn in dc geneeskunde als windbrekend en de spijsvertering opwekkend middel gebezigd. Men wil dat de anijsolie somtijds met stcranijsolic zoude vcr-valscht worden. (Percira, Handb. der Arzneimitlellehre). slank; de vleugels lang, de eerste slagpen korter dan dc tweede, derde cn vierde, die zeer lang zijn; de staart zeer lang. uit lï stijve pennen bestaande. Deze vogels loven van visch , zwemmen |
ANI -ANK
172
|
Buiten do genoemde vlugge olie, vonden Brandos on Boimnnn nog in liet anijszaad; stearine mot bladgroen verbonden 0.12, hars 0.58, vetto olie 3.38, phytoeol 7.85, onkristalliseerbare suiker 0.(15, gom 6.50, extraotiofstof 0.50, oene met ulniine overeenkomende stof 8.60, gummoino 2.90, lignine 32.85 , kalk- en kali-zouten 8.17, anorganische zouten met kioaelzuur en ijzoroxydo •1.55, water 23.00; (overschot 1.G5) (Ginolin Handh. der Chemie.) ANILE hoot in het blazoen eone figuur zamengesteld uit twee dubbelhaken addossés en in hot midden vereenigd; men vindt die onder andoren in hot wapen van liet Amsterdamsche geslacht van fvoon. Andoren noemen auile een molenijzer. ANIMISMUS. Dezen naam draagt het geneeskundig stelsel van Stahl. (zie aldaar) die de ziel, anima, als het levensbeginsel beschouwde waarin zich alles oplost en van waar alles uitvloeit. In deze bosehouwing is hem llolmom voorafgegaan, die zijn Archous als zoodanig aannam, maar tusschen beide stelsels heorseht in dit opzigt dit onderscheid, dat llelmont zijn Archeus wol als zelfstandig geestelijk wezen heeft voorgesteld, maar te gelijker tijd als iets, dat chemisch met het ligehaam verbonden was. 11e ziel of liever de anima, (quot;want men mist in dit stelsel eone naauwkeurige en strenge scheiding tusschen dat beginsel, dat hij anima noemt en tusschen onze ziel) de anima dus vormt hot ligehaam, dat zonder haar geene willekeurige beweging zon hebben. Door hare energie veroorzaakt zij het gevoel en de voeding. Hot ligehaam is dus een werktuig, dat onmiddellijk door de anima wordt boheerscht. Door deze blijft het bestaan, en zonder deze zou het spoedig der ontbiuding worden prijs gegeven. De oorzaak der ziekten wordt dus ook niet in hot ligehaam, maar in ile anima gezocht on do geneeskundige behandeling moet zich ten doel stellen, om de hindorpalon die do vrije werking der anima in don weg staan, op te heffen. De aanhangers van Stahl worden Animisten genoemd. ANIMISTEN. (Zie Animismus.) ANIS10, (GiovO goed Latijnsch dichter, omstreeks 1472 te Napels geboren, omstreeks 1540 gestorven. ZijnePoëiimlao(Sen-lentiae verschonen in 1531, 1536 , vermeerderd met een 3d0 boek, zijne Sali/i-ae 1532, in 4°. Vootls Protoycnos tragoed. 1536 in 4». Epistola de religione el epit/rammaia 1533 in 4°. Ook zijn broeder Cosmo was dichter. Zijne Satyrae, Facetiae en Epigrammala verschenen te Napels, 1537 in 4quot;. ANJELIER, ANJER of NAGELBLOEM. (Dianlhus) Een tot de Natuurlijke Familie der Sileneën en de Docandria Digynia bohoorend plantengeslacht, dat zoor rijk is aan soorten,welke om bare schoone en wolriekonde bloemen tot do moest gezochte siergewassen behooren. Deze, welke een- twee- of veeljarig zijn, onderscheiden zich door oen duidelijk geleden en knoopigen stengel mot tegonovergcstoldo, lijn- lancetvormige, grasaehtige bladen, en eindelingsoho, alleenstaande of tot bundels verocnigde, bloemen. Do laatsten, welke verschillend gekleurd zijn, bestaan uit 5 lang-genagelde en dikwerf gebaarde bloembladen, die zelvcn weder door oen vijftaiuligon kolk omgeven worden, aan welks voet zelden eenige schutblaadjes ontbroken. Tot de moest bekende Anjelioren behooren vooral de Duizendschoon (Dianthus harbatus L.,) cn de Tuin-Anjelier {Dianthus caryophyUus L.,) van welke laatste dc kuituur een overgroot aantal verscheidon-hodon heeft weten voort te brengen. Buitendien vindt men bij Bloemisten nog Dianthus arboreus L., D. plumarius L., D. Car-thusianoruw. L., Zgt;. Chinensis L., D. superbus L., D. caesius L., enz., waarvan sommigen zoo als lgt;. plumarius en D. caesius ■mar geschikt zijn om bloemperken nf te zetten. Deze allen worden of door uitzaaijing, óf door scheuring der moederplant, óf door iifleggers vermenigvuldigd. In het wild treft men de anjers nu eens op zandgrond, dan eens op kalkgrond, dan weder op voelitige plaatsen, zoo als weilanden aan. Verre weg de moesten behooren in Europa, en wol in Midden- en Zuid-Europa te huis; onkelen worden ons uit China aangevoerd. In den JJrodromus Florae jBatavac Ïamp;50, wovücn als in Nederland in het wild grocyondo opgegeven; IJ. prol(fer L., O. Armeria L., D. Carthusianorum L., D. deltoides L., en D, superbus L., welke van Junij tot Augustus blooijon. In de geneeskunde of techniek zijn de anjers niet in gebruik. O. |
ANKARSTRÖM (Jakou van) was do zoon van een luitenantkolonel in het Zweedsche leger. In zijn 15llr jaar word hij page aan het hof, vervolgens onderofficier bij het garderogiment en later vaandrig bij do lijfwacht. In 1783 ontving hij zijn ontslag, begaf zich in het huwelijk en ging op hot land wonen, doch kooide in 1790 naar Stokholm terug. Er hoersehte in die dagen groot cn toenemend misnoegen bij den Zwcodschen adel tegen koning Gustavus III, die de magt des adels aanzienlijk had beperkt, voornamelijk mot het dool, om zelf meer volstrekt te hcerschen. Hij sloot zich hiertoe aan Rusland aan, door het verbond van Drottingholm, 1 Oct. 1791, en beoogde eenon krijg tegen de Eransche omwenteling. Zijne bedoelingen worden ochtov op den rijksdag te Gefle, 23 January 1792, door alle standen tegengewerkt, terwijl oen deel des adols, aan welks hoofd de graven Horn en Ribbing stonden, besloot zich van hem te ontslaan. De zamen-zwoorders wisten den jeugdigen en driftigen Ankarström tot hunne partij te brongen, en hem tot den koningsmoord over te halen. Ankarström trof den koning op oen gemaskerd bal, te Stokholm (10 Maart 1792) meteen pistoolschot, aan welke wonde deze elf dagen later bezweek. De dader word eehtor aanstonds gevat en kort daarna terogtgesteld. Hoogst opmerkelijk is hot, dat men bijna gelijktijdig in het noorden een vorst als slagtoffer van den adel zag vallen, terwijl een ander in Frankrijk aan de woede van het volk werd ton offer gebragt. ANKER. Volgens Vossius van quot;Oy/.rj, haak. Is oen ijzeren werktuig bestemd tot het vastleggen van schepen ; het heeft twee of moor groote ijzeren weerhaken aan het eone uiteinde, en oenen ijzeren ring aan het andoio, waaraan do ankerketting of kabel van het schip wordt vastgemaakt. |
|
en handen uitgedacht, volgons Plinius en Pausanias , door Midias don zoon van Gordius. Dozo ankers haddon aanvankelijk slechts één hand, vandaardo uitdrukking uymQU fTfoónTii/tog ■ spoedig echter schijncu zij twee armen verkregen to Iteljhen, en ontstond alzoo het tweearmigo anker, dat volgons de sclioliasten van Appollonius óvnlij genoemd word. Eerst later verkregen de ankers een ankerstok. Het blijkt verder dat de schepen al zoor vroeg van meerdere ankers voorzien werden; het zwaarste en sterkste anker, dat slechts hij groote noodzakelijkheid gebruikt word, heette hot heilig anker, (fp« De ankers hij do Nederl. marine in gebruik zijn: de zware-, de stop- en de werpankers, benevens do dreggen. In gewone gevallen gebruikt men zware ankers , die naar hunne plaatsing, nog onderscheiden worden, in daagsche en tui-ankors, die onder do kraanbalken hangen; in plcgt-en boegankers, die aan den achterkant der fbkkerusten hangen, en het noodanker dat in het grootluik staat. Hot stopanker wordt gebruikt, als men voor korten lijd ten anker wil komen, bij kalm weder enz.; nog ligter zijn do werpankers; terwijl de dreggen of kleinste soort, geen ankerstok, maar vier of vijf armen hebben. Men onderscheidt aan do ankers de volgende doelen; de schaft AB fig. 1 , het kruis C , do armen CM en CN, de handen M en N, de ring li voor de kabels, of de harp K voor do mi meer algemeen gebruikt wordende kettingen , de ankerstok SS, bij groote ankers van eikenhout, bij kleine dikwijls van ijzer, fig. 2. De stok dient om hot anker altijd zoo tc doen vallen , dat oen der handen in don grond vat. Nog worden bij onze Marino ook wol hot Kodger- en het Por-ter-ankcr gebruikt. De schaft van het Kodger-anker, fig. 3. bestaat uit te zamengeweldo staven , die door banden vereenigd worden; hierdoor vervalt hot bezwaar van het smeden van zware ankers uit één stuk. - Bij het Portor-ankcr, fig. 4, zijn do armen om een spil beweegbaar, zoodat als de eeno hand vat, do andore plat tegen de schaft wordt gedrukt. Do voordooien die men door deze inrigting heeft trachten te verkrijgen, zijn hot vaster aan don grond liggen, en het minder spoedig onklaar worden, daar er nunietligt bogton van ketting of touw om do bovenste hand zullen komen. Do zware ankers, zoo als die voor linieschepen van 84 stukken, wegen omstreeks 42000 nod. pond; die voor kanonncorbooten 200 ned. pond. Zie Groenoijk, Schtapsbcsturinij, Modenblik 1848. ANKERS. Noemt men in do waterbouwkunde alle van hout, ijzer, of rijshout gemaakte balken , slangen of wiepen, waarmede aan sehocijingon, muren of bermen, enz. hot voorovenvijkon belet wordt. Zij worden aan het eeno einde aan do sohoeijingon, muren of rijswerken bevestigd, en aan het andere einde door bot slaan van ankerpalen in don grond, en daarachter liggende kruis-sen gesteund. Allo ijzers in muurwerken, welke togen hot vooroverzotten dcrzelvc, mot schieters enz. geplaatst worden, worden ankers genoemd, terwijl de zware ijzers, waaraan de sluisdeuren draaijen, en welke in de sluismuren bevestigd zijn , mode dien naam dragen. ANKER VAN DEN MAGNEET, is een stuk week ijzer dat togen de uiteinden der boenen van oenen hoefvormigen magneet wordt gelogd en zoodanig is gevormd dat daaraan eonig gowigt kan worden gehangen, om door den magneet te worden gedragen. Daar het week-ijzoren anker, orulor don invloed van don magneet, zelf magnetisch wordt, zoodat de polen ongolijknamig zijn met die van don hoef-magneet waartegen het aanligt, heeft er eeno wederzijdsclic werking tusschen het anker en don magneet plaats, waardoor de kracht van den laatsten wordt behouden en somtijds versterkt. De jongste onderzoekingen hebben geleerd, dat er eeno bepaalde verhouding inuet bestaan tusschen do grootte van den magneet en die des ankers en dat zelfs do vorm van dit laatste grooten invloed heeft op hot draagvermogen van een hoefmagnoet. ANKERBOEI. Om altijd te kunnen weten, waar het anker ligt, en ook om het te kunnen ligton als de ketting of de kabel gebroken of doorgekapt zijn, wordt om het kruis een touw (de boeireep) bevestigd, lang genoeg om een hol ligelmam (de boeij boven bet anker op het water te laten drijven (waken). De boeireep moet een paar vademen langer zijn , dan de diepte van het witter ter plaatse waar het anker ligt. |
®|| De boeijen zijn of uit duigen te zamen gekuipt laf met stroppen voorzien of wel van ijzer. ANKEREN. Hierdoor verstaat men hot laten /jf—J. --A vallen van een of meerdere ankers, om daardoor /|j [ l'ct schip vast te loggen Daarbij dienen dc noodige I I ) v001'ZHi'gen genomen tc worden, opdat zulks zonder ...'T sc'lo'i plaats hebbe. \A 7/ 0m ll0t goniakkolijk afloopon van den ankorket-tingle bevorderen, worden oonige bogton ketting JH opgehaald on klaar gelogd; de ketting wordtverder W om do beting (zie Betiny) belogen, om bom dooide daardoor ontstaande wrijving beter in bedwang to kunnen houden. Als men zoo veel heeft uitgevierd, dat men op don begeerden afstand van het anker is gekomen, wordt de ketting door de vooraf reeds geplaatste ijzeren hefboomen (knijpers,) voor of aan de boting en tegen hot grootluik vastgeklemd. (Zie Grootluik.) De wrijving om de beting is somtijds zoo groot, dat men water bij de hand moot bobben, om den uitslaandon vlam tc blusschcn. Zoo men voor oen touw ten anker komt, vervangt men de knijpers door korte einden touw (stoppers), die aan het ankertouw en de stopbouton bevestigd worden. (Zie Slopbouten.) Bij het vallen van het anker moot het schip afdeinzen; lag hot stil, zoo zoude bot touw of de ketting zich op het anker kunnen .ophoopen; terwijl hot anker daarentegen klaar moet liggen, dat is de ring naar hot schip moet gekeerd zijn, en het touw of de ketting onmiddelijkvan don ring naar do kluizen moet loopen. (Zie Kluizen). Vreest men dat do ketting of het touw oen te grooten schok zoude ontvangen, als hij op de begeerde lengte uitgeloopon is en tegengehouden wordt, zoo bevestigd men het, van afstand tot afstand, met korto einden touw (springstoppers) aan de oogbouten (zie Oogbouten)', deze stoppers achtcrvolgons brekende , wordt de schok daardoor verminderd. Zie Groonoyk, Scheepsbasturing, Medemblik 1848, onverdere speciale werken. ANKER LIGÏEN. Dit bestaat in het opwinden van het anker door middel van don ketting of don kabel, en in het bevestigen, (bezorgen) van het anker op do daarvoor bestemde plaats. De ankerkettingen en kabels, te onhandelbaar zijnde om zelve op de spil (zie Spil) opgewonden tc kunnen worden, zoo windt men hen in, door middel van een touw, de kabellaring genaamd; deze bestaat uit oen kabel die mot twee !i drie slagen om de spil gelegd wordt en voor do spil om tusschon meer voorwaarts geplaatste rollen loopt, waarna men de met oogen voorziene uiteinden met elkander verbindt. Do kabellaring moet dus met de spil mode rond gaan; hij wordt vorder door middel van einden touw (sijzingen), van afstand tot afstand aan don ketting bevestigd (opgesijsd). Naarmate nu de ketting door het draaijen aan do spil binnen komt, en hot schip het anker nadert, worden ocuigo sijzingen losgemaakt en weder nieuwe opgezet. Als het anker ton laatste losraakt (springt) wordt het verder opgewonden, (opgohoschon) en aan het schip bevestigd (gekat). Ter betere bevestiging der sijzingen, is de kabellaring van vaam tot vaam, mot knoopon (muizen of Turkscho knoopon) voorzien. Bij kettingen gebruikt men veelal ijzeren kabellaringon. Zie Groencyk, Scheepsbesluriny; Medemblik 1848, en verdere speciale werken. ANKER-KETTING of ANKEK-TÜUW. Is de ketting of hel touw waaraan men ten anker komt; do eerste hooft gewooidijk oene lengte van 120, het twoodo van 90 vademen. Do ankcr-kot-tingen worden thans algemeen gebruikt, zij worden doormiddel van een steokschalm (schalm die losgemaakt kan worden) aan het anker verbonden. Hot kabeltouw wordt aan den ring van het anker meteen ankersteek bevestigd; alvorens echter voorziet men dien ring met oen bekleedsel van smarting, waarover oene woeling komt van valreoptros, de roering genaamd. Do anker-kettingen bestaan uit ovaal gesmede ijzeren schalmen , mot oene gegoten ijzeren middolstift; deze laatste dient om hot onklaar raken dor schalmen en het toebuigen voor te komen. Van afstand tot afstand zijn steekschalmen ingestoken, om hierdoor bij noodweer of andere dringende omstandigheden den ketting te kunnen laten glippen, daar men dien uict zoo ligt als oen kabel kan kappen. |
ANK-ANN
ITJ
|
Euno vergelijking tier voov- en nadeelcn van kivbels en kettingen, kosten, afmetingen , draagvermogen, gewigt enz., vindt men in speciale zeevaartkundige werken. Zie o. a. Groenoyk's Scheepsbe-•Huviny, — Van Houten's Scheepvaart; Breda 1833, enz. ANKER-PLAATS. Hierdoor verstaat men gewoonlijk die plaats op eene roede, in eeno haven, in eeno rivier of aan ecne kust, waar do diepte en gesteldheid van den bodem het vatten van hel anker begunstigt; in algemeeneren zin: die plaatsen waar een schip eeno veilige ligplaats vindt. De grond moot daartoe noch te week zijn , daar het anker dan niet vast ligt, losgewoeld of voort-jjesloept kan worden; noch rotsachtig, omdat het dan moeijelijk vat, dikwijls bezwaarlijk te ligten is, en bet touw op do scherpe kanten veel te lijden hoeft. ANNA. Koningin van üroot-ürittannië en Ierland, jongere dochter van koning Jakob II, en de laatste telg uit het huis van Stuart, werd in liet jaar IfiGi geboren, en in 1083 aan don prins George van Dencmar-ken gehuwd. Zij beklom in 17Ü2, na den dood van Willem III, den gemaal barer oudere zuster, den Engelschen troon, en bewerkte de volkomene vereeniging tusschen Engeland en Schotland, waarbij de Schotten zittingen stem in het parlement verkregen. Zij voerde ook, tot aan den dood haars gemaals, in 1708, den Spaansehen successieoorlog ten voordeele van Oostenrijk; doch veranderde van plan, en hielp den Utrechtschen vrede bewerken. Zij stierf I Augustus 1714, waarop het buis Hanover den Engelschen troon beklommen heeft. Zij bezat vele goede hoedanigheden, van welke echter veel misbruik gemaakt werd, bijzonder door den hertog en de hertogin van Marlborough, naar wier invloed zij zich in hel begin barer regering geheel rigtte. Verg. bel art. Marlhoronujh. ANNA COMNENA. (Zie Co mum v.) ANNA IWANOWNA, Keizerin vau Kusland, middelste dochter van Czaar Iwan II Alexiowitsch, en nicht van Peter den frrooten,wcrd in 1693 geboren, en na den dood van Peter II van Kusland, door den geheimen raad, tot den Kussischen troon, verheven. Zij bezorgde Augustus III, keurvorst van Saksen, do l'oolsche kroon, voerde oenen gelukkigen oorlog met do Turken, en stierf in hot jaar 1740. In 1741 aanvaardde de prinses Elizabeth , dochter van Peter I, het Russische rijksbestuur. |
ANNA150E of ANNA150N. (dat is in het Portugeesch goed of gelukkig jaar), een der eilanden in de bogt van Guinea in den Atlantisehen Oceaan; aldus genaamd omdat bet door de Portugezen op Nieuwjaarsdag 14G1 ontdekt is. De omtrek beslaat fi vierkante mijlen; de lucht is er zeer gezond en de grond bergachtig, doch vruchtbaar aan palmen,tamarinden, citroenen, vijgen, bananen, enz. Ook zijn er veel geiten, maar de rotten veroorzaken er soms groote schade. De op 4,000 geschat wordende inwoners zijn een zamenmengsel van Portugezen en Negers, en geheel zwart; zij spreken ecne soort van Portugeesch en bewonen ecu vlek met 100 biezen huizon , die mei palmtakken en bladen van suikerriet bedekt zijn; bij hetzelve is ecne roede. Schoon het eiland in 1778 aan do Spanjaarden voor den slavenhandel is afgestaan, is er altijd nog eene, hoewel geringe, Portugcsche bezetting alsmede een Portugesche bevelhebber, die zeer armoedig leeft ANNAS. Schoonvader van Cajaphas. Hij wordt te gelijk met Cajaphas hoogepricster genoemd, en komt als zoodanig voor gedurende de prediking van Johannes don Dooper, in de lijdensgeschiedenis van Jezus en bij het verhoor van Petrus en Johannes na des Ileilands verheerlijking. Dit hoeft den uitleggeren veel moeijelijkhcid gebaard, wijl er slechts één hoogepriester zijn kon en er tusschen bom en Cajaphas drie anderen: Ismael, Elcazar en Simon geregeerd hebben. Het gemakkelijkste schijnt die verklaring aan te nemen, waardoor men meent, dat Annas als schoonvader van den eigenlijken hoogepriester Cajaphas en als de overganger, steeds den titel en grooten invloed in het hooge-priesterlijk bestuur behouden heeft. ANNATEN. Gewone jaarlijksche inkomsten, welke den paus, uiteen geestelijk fonds, bij de uitdeeling der bulle, gegeven werden. Zij zijn in de laatste helft der XIV'lc eeuw onder Bo-nifacius IX het eerst in zwang gekomen. ANNEAUofANNE-LET beet in de wapenkunde een ring of gesp, somtijds met gesteenten voorzien. Zoo voerde Cop, in het sticht van Munster, de simple, a trots anneaux cl'or, garnis de ra bis. ANNELIDEN. (Zie Ringwormen.) ANNESLEY, (Ja-mks) later Sir James A. Chirurgyn in dienst der Engelsche O. I. Comp. voorzitter van the Medical Board te Madras, schrijver van een uitmuntend en zeer prachtig uitgevoerd werk over de ziekten van Indië, Researches into the Causes, Nature and Treatment of the more prevalent Diseases oj India, and of warm Climates generally. London, imp. 4° 2 vol. 1825, om den hoogen prijs {£ 14.14 sh.) later zonder platen in 8» uitgegeven. liet behelst eon schat van ondervinding. ANNESLEY, (Ahtiiuk) graaf van Anglesey, in 1614 te Dublin geboren, diende eerst Karei I, later Cromwcl, en werd vervolgens wederom roijalist. In 1673 tot graaf en geheim zegelbewaarder benoemd, werden hem in 1682 deze waardigheden ontnomen en stierf hij in 1686. Hij beeft gedenkschriften nagelaten die in 1683 to Londen in 8quot; zijn uitgegeven. Zijne geschiedenis der onlusten in Ierland Is verloren geraakt. ANNIBAL. (quot;Zie Hannibal.) ANNI CLIMACTERICI. Menzouditwoorddoorklimjarenkun-nen overzetten. Vroeger nam men aan, dat sommige levensjaren gevaarlijker dan do andere waren. Men bepaalde deze naar tijdperken van zeven of negen jaren en geloofde, dat ieder zevende of negende jaar met gevaar verhonden was. Vooral bet negen en veertigste en drie cn zestigste, ook het oen en tachtigste werd in dit opzigt bijzonder genoemd. Naauwkeurigo sterftafels hebben de ongegrondheid van dezo meening aangetoond. ANNIUS van Viterbo, omstreeks 14.'i2 geboren, in 1502 ic |
ANO
ANN
|
Koine gestorven, dominicann on meostor aan hot II. palois onclor paus Alexandor VI, hooft commontttrifin oj) do H. S. goschi'ovcn, dio vergeten zijn en Anti quit, variar, volumen sen libri. XVII; Jtomae 1498 uifol; ecne verzameling dio volgens hem do werken van Berosins, Fabins I'ietor, Myrsales en andoren bevat, doch die inderdaad niets anders dan ondergeschoven stukken zijn. ANNIVEUSARIUM. De jaarlijksehe terugkeering van oenen zekeren dag. De Oatholijkon bedienen zich van dit woord voor de feestdagen der heilige martelaars, wier nagedachtenis zij vieren. ANNUÏTEITEN. Eene jaarlijksehe rente, die elk jaar eene gedeeltelijke terugbetaling van de hoofdsom in zich bevat. Men heeft hot stelsel der Annuiteiton, vooral in Engeland zeer uitgebreid. Hot zijn daar ocno soort van lijfrenten, welke door do bank van opgenomen geldon worden uitgekeerd. Zij zijn van verschillenden aard; redeemable or perpetual Annuities (losbare) zijn de zoodanige, waarvan de regering, onder voorbehoud van de opgenomeno kapitalen te zullen aflossen, de bepaalde annuiteiton, of renten, intusschen stipt betaalt. Verkoopt de regering annni-teiten op zekere termijnen, zonder de hoofdsom af te lossen, dan noemt men faieXya irredeemable or determinate Annuities, (onlos-hare), on deze worden verdeeld in lony annuities, wclke 90 of 100 jaren duren; in short Annuities, welke aan dezulken, die bij do reedemable Annuities merkelijk waren te kort geschoten, als eene schadevergoeding voor 10, 20, ten hoogste 30 jaren, in 1778 werden toegestaan, en eindelijk in life Annuities, wclke gedurende hot loven van één of meer personen voortduren. Consolidated Annuities hebben hunnen oorsprong uit het volgende ontleend-bij elke geldleening werden zekere belastingen, ter betaling dor renten, aangewezen; dan, daar sommige derzelve tot dat oogmerk niet toereikende waren, en anderen een overschot opleverden , zoo consolideerde men al deze taksen of belastingen. en bepaalde eene gelijkheid van renten, waarvan de 3 percent consolidated Annuities de laagste en geringste quot;ijn. Do 3 percents reduced Annuities zijn een fonds, waarvan de oorspronkelijk hoogere renten tot op 3 percent verminderd zijn. De consolidated en reduced maken de perpetual Annuities uit. De 5 percents Annuities van 1797 worden mot den naam van loyalty bestempeld ANNUL ATA. (Zie Ringwormen^ ANODE. Faraday meent dat de kracht der kolom van Volta , die scheikundige ontleding te weegbrengt, niet gelegen is aan dc polen van de kolom , maar wol in het ontleed wordend ligchaam zelf, terwijl hij de grensvlakken, waar, volgens gewone technische uitdrukking, de electrische stroom in- en uitgaat, voor dc belangrijke plaats der werking zelve houdt. Hij stelt zich, om deze grensvlakken duidelijk te beschrijven, voor, dat do electrische stroom de rigting van het oosten naar liet westen of de loop van de zon volgt, en noemt daarom hot oostelijke grensvlak van het ontleed wordende ligchaam, waar de stroom ingaat, de anode (de opgang, van «ra en 0 Jog), het westelijke grensvlak daarentegen, waar de stroom uitgaat, Cathode (do ondergang, van VMia en oönq). De anode is het negativo doel der ontleed wordende stof, dus dat lt;rodcelto waar zuurstof, chloor, zuren, enz. worden afgescheidoii. ie cathode is het positivo deel, alzoo, waar waterstof, metalen, alkaliën enz., zich afscheiden. ANODYNA. Pijnstillende middelen. Daar de pijn (zie Pijn) uit ondorscheidonc oorzaken ontstaat, zoo zijn ook de middelen daartegen onderscheiden. Wordt die door een vreemd ligchaam teweeg gebragt, dan is hot uithalen daarvan oen pijnstillend middel. Pijnen door ontsteking voortgebragt, wijken na ontsteking-werende middelen. In een moer beperkten zin echter noemt men alleen die middelen, anodyna (pijnstillende), die door hunne werking op hot zenuwstelsel de ontvankelijkheid voor don pijnlijken indruk vonnindoren of wegnemen. Hiertoe behooren dus vooral de vordoovendo middelen, die op dc hersenen werken, zoo als opium en de anaesthotica (zie aldaar) die het gevoel in de vezel van de bijzondere gevoelszenuwon opheffen. Drukking en doorsnijding der zenuwen heft werktuigelijk hare leiding en dus de gewaarwording dor pijn in do hersenen, waar zij eerst tot bewustzijn komt, op. |
ANOMALIE , een woord bij de sterrokundigon in gebruik, dal letterlijk onregelmatigheid, regelloosheid boteokont. Indien de planoten en kometen in cirkelvormige banen rondom de zon liepen, dan zouden zij in alle gedeelten hunner baan dezelfde snelheid hebben, en dus, voor een' waarnomor die op de zon geplaatst ware, zich met eene volkomen eenparige hoeksnelheid schijnen te bewegen. Daar echter de loopbaan dezer homcllig-ehamen geone cirkels maar ellipsen zijn, bewogen zij zich met veranderlijke snelheden en wol zoodanig dat zij zich het snelst bewegen indien zij zich het kortst bij, en het langzaamst wanneer zij zich het verst van de zon bevinden. (Zie Kepler, wetten van) Daar de oude storrekundigon zich voorstelden dat do bewoging der planeten in cirkels, mot eenparige snelheid plaats had, noemden zij de afwijkingen van den golijkmatigen gang, die zich in don loop eener planeet vertoonden Anomalie. De storrekundigen hebben dit woord behouden, en verstaan onder Anomalie den hoek welken de lijn maakt dio van de zon naar eene planeet wordt getrokken, met die welke van do zon naar het punt der baan gaat, dat het naast aan de zon ligt, of, in de taal der storrekundigen , de hoek dio do voorstraal der planeet maakt, met die welke naar hot perihelium gaat. Men onderscheidt nog eene ware en middelbare Anomalie. De bovenvormoldo is de ware Anomalie, terwijl de middelbare die is welke men zou verkrijgen wanneer de planeten met ecne gelijkmatige snelheid rondom de zon liepen. Dewijl do Anomalie getold wordt van het punt af waar cone planeet het kortst bij de zon is, zal zij in het perihelium = 0 en in het apholium = 180° zijn. ANONYME DE ST. GALL. (LJ Een monnik uit deze beroemde abdij, die in de IXii» eeuw loofde, schrijver van het leven van Karei don groeten in twee boeken, door Canisius, Duchêne, D. Bouguet enz. uitgegeven. Zijn stijl is ruw en duister, maar hij geeft bijzonderheden die men elders niet aantreft. ANONYME MAATSCHAPPIJEN. (Zie Naamloos vtnnoui-schappen.) ANONYME WEKKEN. Zijn zoodanige die zonder don naam dos schrijvers uitgegeven zijn; men kan zo in twee soorten verdoelen , naar mate de schrijver onbekend gebleven is of niet. Tot do eerste soort behoort b. v. de beruchte Libellusde tribus impos-toribus, tot de tweede onder anderen het book van Miguel Servoto Christianismi restitutio, dat in 1553 zonder zijn naam in hot licht verschenen is. Ecne opgaaf der namen van de schrijvers van anonyme werken vindt men bij Placcius, de Scriptis el Scrip-toribus anonymis el pseudonymis Syntagma, Hamb. 1G74; ejusdem Theatmm anonymorum el pseudonyiuorum , Hamb. 1708; Mijlitts, Bibliotheca anonymorum el pseudon, Hamb. 1740; Har bi er, Dir!. des ouvr. anonymes et pseudonymes. Paris, 1822; Demanne, Nouveau recueil des ouvr. anonymes el pseudonymes , Paris, 1834. ANOPLOTHERIUM. Een dier der voorwereld, waarvan dc fossile overblijfselen voornamelijk in de gipsgroeven bij Parijs gevonden zijn. Het moet ecnigzins aan het tegenwoordige lama gelijk geweest zijn, doch had een langen, sleependen staart, liet- geen dit diorgeslaeht merkwaardig maakt zijn uvee kenmerken . die men bij geen thans levend gedierte waarneemt en nog bij geenc andere fossile diersoort opgemerkt heeft. Het had namelijk voeten met twee toenon, waarvan de middolhandbeonderen enmiddel-voetbeenderen gescheiden bleven en zich niet tot beenpijpen veree-nigden; voorts vormen de tanden van het anoplotherium eene zamenhangonde reeks zonder gaping, een verschijnsel dat men alleen bij den mensch terug vindt. Cuvier heeft deze diersoort beschreven in de Annates du Museum d'hist. nat. en in zijru Ossements fossiles. ANOPSIE, onvermogen om ic zien, blindheid. |
ANO-AKS
i7i
|
ANOREXIE, gebrek aan eetlust: wel te oiidcrschoiclen vnn afkeer van spijs. ANOSMIE. Roukeloosheid. Zij kan voorbijgaande voorkomen bij verkoudliedeu, cn ook mot gebreken der neusliolten in verband staan, ook door ongevoeligheid der reukzenuwen ontstnan. Ontbreken deze of zijn zij verlamd, dan is zij een blijvend verschijnsel. ANOSTOMOSIS (inmonding). De vereeniging van twee vaat-tnkken. Zij gesebiedt onmiddellijk met elkander, waardoor een hoek wordt gevormd , of middellijk door eeu derde vat. Wanneer meerdere takken met elkander zich op deze wijze vereenigen, dan ontstaat daardoor een vaatnet. De anastomosen der slagaderen zijn de gewigtigste; daardoor wordt het mogelijk, om bij slagaderbreuken den hoofdstam te onderbinden, terwijl de omloop in het bloed zich in de zijtakken herstelt. (Verg. Aneurysmal ANQUETIL (Louis Pibiihe) werd den ai*1011 January 1723 te Parijs geboren en overleed aldaar den 611quot;11 September 1808; Hij is voornamelijk bekend door zijne Histoire de France (lepuis les Gaulois jusqu' a la fin de la Monarchie, 14 dl. Parijs 1805; herdrukt in 1820; doch schreef nog vele andere werken, b. v. Esprit de la ligue, Parijs 1767 ; Louis XIV, sa cour el le «tyenï. Parijs 1789; allen evenwel zijn vrij middelmatig en hun ontbreekt alle critick. ANQUETIL DU PERRON. (Adkaiiam IIyacinthh) Een groot kenner der Oostersehc talen. Hij werd 7 December 1731 te Parijs geboren; ging, na het volbrengen zijner studiën, in 1754, naar Indië, om zijne reeds verkregene kundigheden verder uit te breiden, en kwam van daar in 17G2 , zonder eenig vermogen , maar met eenen schat van 180 handschriften cn andere zeldzaamheden, te Parijs terug. De abt Hartbelemij, cn andere zijner vrienden, bezorgden hem eene jaarwedde, benevens den titel en bet ambt van tolk in de Oosterschc talen, bij de koninklijke boekerij. In 17G3, lid geworden zijnde van de academie der wetenschappen, begon hij zijne, zoo inoeijclijk bijccngebragte bouwstoffen te bearbeiden, en verschenen van hem van tijd tot tijd de Zend-avesta, de Oostersehe wetgeving, zijne geschied- en aardrijkskundige nasporingen omtrent Indië, cn zijn werk over den handel. ïen tijde der omwenteling in Frankrijk zonderde hij zich geheel van de menschen af, en hield zich op zijne kamer zonder eenig ander vriend, dan zijne boeken. De vruchten van deze zijne afzondering waren zijn werk: l'Inde en rapport uvec I'Europe, en do niet te ontwikkelen Geheimen; ecne overzetting van een Perzisch uittreksel der Veda, in het Lalijn. Hij de herstelling van het nationaal instituut werd hij tot lid verkozen; doch bij nam, niet lang daarna, zijn ontslag en stierf te Parijs den 17|1011 Jannarij 1805. Eene allesomvattende geleerdheid, de kennis van bijna alle Europesche talen, en eene rustelooze werkzaamheid, vercenigden zich in Anquetil met de zuiverste waarheidsliefde, eene gezonde wijsbegeerte, eene zeldzame belangeloosheid, en een uitmuntend hart, door welk alles hij een eervol aandenken bij de nakomelingschap verdient. ANSALDO, (J. Andreas) in 1534 te Voltri geboren, een uitstekend schilder. Zijne frescos zijn zeer beroemd. Onder zijne schilderijen munt uit St. Thomas de drie koningen doopende. Hij stierfin 1638. ANSALONI, (Giordano) missionaris in Japan, waar hij in 1034 als een offer van zijn ijver viel. Men schrijft hem eene verhandeling over de bijgcloovigbedcn der Chinezen en eene Latijn-sche vertaling van de levens der H. Jezuiten in bet Spaansch door Fern. Castillo geschreven toe. ANSART, (Andre Jos) benedictijn der abdij St. Germain-dcs-Prcs , in 1723 in bet graafschap Artois geboren. Hij verdween met aan hem toevertrouwde gelden, liet zich in de orde van Malta opnemen, werd advocaat bij het parlement en eindelijk pastoor in een dorpje bij Parijs, waar hij in 1790 stierf. IJij beeft verscheidene werken over de kerkelijke geschiedenis geschreven. Zij zijn echter weinig geacht. Men gist dat hij ze uit do archieven der genoemde abdij beeft genomen. ANSART (Lodis-Jos-Aug.) neef van den bovengenoemden , in 1748 in bet graafschap Artois geboren, heeft iu 1784 te Cha. lous-sur-Marne bet eerste deel der Bibliothèque littéraire du Maine uitgegeven. Dit werk is niet vervolgd, doch kan sedert de uitgaaf van den Diet, du Maine door Pcrchi gemist worden. |
ANSELMI, (Micuaei. Angei.o) ook da Lueea of da Sienna genaamd, werd in 1491 te Lueea geboren, stierf omstreeks het jaar 1554 en was een tijdgenoot van Correggio. Het eerste ondcr-rigt in de schilderkunst ontving hij van Giaomo Sodoma en Arzo-lino in zijne geboortestad, later vestigde hij zich te Sienna, vervolgens te Panna waar hij, ofschoon ouder kunstenaar dan Correggio zijnde, een zijner ijverigste leerlingen werd, en dien grootcn meester, in de uitvoering zijner werken behulpzaam was. Het beste zijner schilderstukken, waarin hij den meester nabij kwam, bevindt zich in de San Stefano en stelt Johannes den Doopor voor, met de heiligen dor kerk aan de voeten der heilige Maagd; in deze kerk bevinden zich ook , zijne naar bet plan van Giulio Romano bewerkte canons, zoo als hij veel onder de leiding en naar do teekeningen diens meesters gewerkt heeft. Zijne kleinere schilderijen zijn zeldzaam en worden duur betaald; in de galerij van het museum te Parijs, vindt men van hem „ eene heilige maagd die haar kind, ter aanbidding aan do engelen aanbiedt.quot; Auselmi's werk is broed van omtrek, levendig van kleur; hij was ecu Ucfhobbcr van rood, dat hij in hetzelfde beeld, in verschillende schakeringen aanbragt; ook maakte hij zeer veel werk van do hoofden der beelden; in zijne zamenstellingcn, hoopte hij echter de figuren wat veel op een. E. Eichens , heeft zijnen kruis-dragenden Christus, in 1831, onder het bestuur van den beroemden Paul Eosehi in plaat gebragt. ANSELMUS. Ten jare 1033 te Aosta (Augusta Praetoria) geboren, had tot vader Guudulfus, tot moedor Eremberga. Het vroegste onderwijs ontving hij van de monniken. De mystieke opvoeding daar ontvangen, en een hemclsch bevel, zoo bij meende, deden hom goloovcn , dat hij den monnikenstand kiezen moest. De afkeer welke zijn vader daarvan had was oorzaak, dat bij na den dood zijner moeder naar Frankrijk vertrok. Veelvuldig waren daar zijne letteroefeningen; inzonderheid vormde hij zich naar den alom beroemden Lanfrancus. Na den dood zijns vaders werd bij, op raad van den aartsbisschop Maurelius, monnik in het klooster van Uee in Normandie. Even als zijn voorbeeld Lanfrancus, wijdde hij zich aan het onderwijs der jeugd, waarin hij zijnen meester weldra overtrof, in wiens plaats hij ook tot prior van de Becsche gemeente gekozen werd. Ten jare 1078 volgde hij Herlieenas als abt van bet Becsbe klooster op. In die betrekking moest hij voor de belangen van het klooster jaarlijks zich naar Engeland begeven. Zijne geleerdheid en deugden verwierven hem ook daar, niet alleen onder de geleerden en geestelijken , maar onder alle standen en vooral ook aan het hof, alle achting en toegenegenbeid, cn mogen als de oorzaak beschouwd worden, waarom bij tot aartsbisschop van Canterbury gekozen is. Veelvuldige en hooggaande twisten met Willem den Roodharige, koning van Engeland, opvolger van Willem den Veroveraar, noodzaakten hem zijne waardigheid neder te leggen cn Engeland te verlaten. Gedurende die ballingschap verkeerde hij eerst te Rome, later te Lyon. Na den dood van Willem den Roodharige , keerde hij onder de regering van koning Hendrik naar Engeland terug. Dezen bewees Anselmus, in den krijg tusschen hem cn zijnen broeder Robert, en met betrekking tot zijn huwelijk met Mathilda, groote diensten, welke evenwel door den koning ondankbaar vergeten en trouwloos vergolden zijn. Het regt van investituur (zie aWaai') bleef een bestendig gcscbil- en twistpunt tusschen den koning en zijne grootcn aan dc eene, en don paus en Anselmus aan de andere zijde. Anselmus week op nieuw naar Lyon. Drie jaren later keerde bij , ten gevolge concr getroffene verzoening, door bemiddeling van de gravin Adala, tot groote blijdschap van allen, naar Engeland terug. In den ouderdom van 76 jaren stierf bij, ten jare 1109, onder dc regering van Hendrik IV. Wanneer men Anselmus in het licht zijner eeuw beschouwt, kan men niet ontkennen , dat hem de room toekomt van een groot man geweest te zijn, wiens gehechtheid aan den stoel van Rome, wiens ijver en moed tot handhaving der kerkelijke willekeur, wiens veelvuldige schriften eindelijk, ons een hart en verstand doen kennen, die wij betere tijden en de verdediging van eene meer edele zaak toewcnschcn. Zijne levensbeschrijvers kennen hom vele wonderen toe, willende daardoor de nagedachtenis van eenen man vereeren , die te groot is om fabelen tot opluistering te behoeven. Hetgeen zijne nagelaten schriften ook voor den tegenwoordigen tijd hoogst belangrijk doet zijn, is bet door hem uitgedacht dus genoemd ontologisch bewijs voor het bestaan van God. Hij ging |
177
|
«laarbij, gelijk bij ai zijne wijsgoerigc redeneringen van het beginsel uit, dat het gelooven het weten altijd voorafgaat, (Sign. 23 I. I) bladz. 177) of niet andere woorden: dat het weten de ontwikkeling en bevestiging is, van hetgeen men door het geloof (en wel zoo als de kerk dit voorsehrijft) verkregen heeft. Hij nam daarom het bestaan van God als voorwerp van het geloof aan, en poogde nu de gronden op te geven waarop dat geloof berust. „ Alle dingen,quot; dus redeneert hij, „die niet elkander gemeenschappelijke kenmerken, zoo als die van goed en groot hebben, bezitten deze door iets anders, en dat andere iets, waarin het ook bestaan moge, is absoluut goed en groot. Dit andere iets, waardoor zij deze kenmerken bezitten, moet een zijn, daar de onderstelling van eene veelheid tot eene ongerijmdheid leidt. Elke volkomenheid veronderstelt eene hoogere, die van deze de grond is; deze heeft weder eene hoogere, en zoo vervolgens. Maar als deze reeks van in volkomenheid elkander overtreffende zelfstandigheden niet tot in het oneindige zal voortloopen, dan moet zij in eene zelfstandigheid als de absolute volkomenheid haren laatsten grond hebben. Hoe vele reeksen van volkomenheden, die in eene hoogste en absolute volkomenheid haren grond hebben, er ook zijn mogen, zoo moeten deze absolute volkomenheden niet anders dan eenig zijn. — De hoogste volkomenheid is alleen denkbaar onder de voorwaarde van realiteit; omdat zonder deze de volkomenheid geene volkomenheid zou zijn. — Even belangrijk voor de godgeleerde wetensehappen is de door Anselmus in zijn beroemd boek: cur Deus homo? geformuleerde stelling betreffende de genoegdoening door het bloed van Christus aan de strafeisehende geregtigheid Gods; op grond van welke de geloovige vergiffenis van zonden erlangt:— eene stelling, die door hem aldus uitgedrukt, sedert in de Christelijke kerk is aangenomen, en waarop vooral de Hervormers in de XVIA' eeuw hunne kerkelijke stelsels hebben gebouwd. Zijne gezamenlijke schriften zijn door Gerberon te Parijs, 1()75, in 2 deelen uitgegeven. In 1721 verscheen een nieuwe uitgave. Ook bestaat er eene uitgave, die te Venetië 1744 is uitgekomen. ANSIGTS, abt van St. Vaudrille bij Rouaan, werd tegen het eind der VIII810 eeuw, als bouwmeester naar Aken beroepen, waar Karei de grootc, hem het bouwen der groote keizerlijke kapel opdroeg, die tusschen de jaren 796 en 804 uitgevoerd werd, en nog gedeeltelijk in haren oorspronkelijken aanleg bestaat. ANSJOVIS {Engraulis eiicrasicholus, L.) behoort tot de familie der l\aringen, onder de visschen, en is bijzonder kenbaar aan den wijden bek, de breede kieuwen en het vooruitsteken van de bovenkaak. Men treft hen in de zee om geheel Europa aan, doch bijzonder aan de Fransche en Italiaansche kusten, waar zij des nachts bij fakkellicht gevangen worden. Men snijdt den kop af, haalt de ingewanden uit, en pekelt zc in potten en vaatjes in. De Bergsche ansjovis wordt bij ons voor de beste gehouden. In het jaar 1851 zyn er in de Zuiderzee gevangen 67 millioenen stuks ansjovis, die te Monnikendam zijn aangebragt. Bij de ouden waren zij onder de namen van Encrasicholus, Ilalceula, Apua en Lycostomus bekend en maakte men er garum, dat is eene soort van kaviaar van. ANSLO. (Rkinieh) bekleedt onder de vele loffelijke dichters der zeventiende eeuw geene onaanzienlijke plaats. Hij werd in het jaar 1626 te Amsterdam uit een deftig geslacht geboren en genoot, naar uitwijzing zijner gedichten, de voordeden cener geletterde opvoeding. Zijn vroeg ontloken kunstvermogen bragt hem in verbindtenis metdc beroemdste dichters van zijnen leeftijd, die hem geen geringen lof toekenden. In het jaar 1649 begaf hij zich naar Rome, waar hij, die in de gevoelens der doopsgezinden opgevoed was, de Roomschc kerkleer omhelsde en door de vervaardiging van eenige Latijnsche dichtstukken zich de gunst van Paus Innocentius X en der Zweedsche koningin Christina verwierf. Hij onthield zich sedert in Italië, en overleed in 1669 te Perugia. Zijne hier en daar verspreide dichtstukken, van welke hij het grootste deel in Italië vervaardigde, werden eerstin 1713 door J. de Haes bijeengezameld , en te Rotterdam , in cenen bundel in klein 8°, onder den titel van R. Anslo's Poczij, uitgegeven. Vondel noemde hem „een' dichter van sierlijke netheidSix van Chandelier „den jongen prins der Amstelsche poëten;quot; Sicgenbeek een net, deftig en sierlijk dichter. De Vries, deClerq, van Kampen en Witsen Gcysbeek roemen Anslo evenzeer. |
ANSON. (Gbouge, Loud) Een beroemd Engelsch zeeman, geboren in 1697 te Shuckborough in Stafford. In 1716 werd hij luitenant, in 1723 kapitein ter zee; in 1740, werd hem, inden Spaanschen oorlog, het bevel over eene vloot van vijf grootc schepen en drie kleinere vaartuigen, 1400 man voerende, toevertrouwd, waarmede hij eene reis om de aarde maakte en de Spaan-sche galeijen van Acapuleo nam; den 15^' Junij 1744 keerde hij met eenen buit ter waarde van 1 milliocn pond, te Spithead terug. Den 27H'0,, Mei 1747 , sloeg hij eene Fransche vloot van 9 schepen onder den admiraal Jonquière bij kaap Finisterre. Hij werd van trap tot trap verheven, klom eindelijk tot de waardigheid van eersten lord der admiraliteit van Groot-Brittannië op, en stierf in het jaar 1762, zonder kinderen na te laten. Zijne reis rondom de wereld is door den wiskundige , Benjamin Robins, en door den scheepspredikant, R. Walther, beschreven en men heeft er eene zeer goede llollandsche vertaling van; zijnde die van den derden druk, van 1765 , inzonderheid wegens de daarbij vermeerderde platen, de beste. ANSPACH, ofONOLZBACH werd eertijds door markgraven geregeerd; doch, na den afstand van den laatsten dezer vorsten . in 1793, door Pruissen overgenomen, en in 1805 aan Beijercn afgestaan. Anspach heeft eene uitgestrektheid van 60 vierkante mijlen, en bevat 290,000 inwoners. Landbouw en veeteelt zijn er in den besten staat, gelijk ook de fabrieken, welker jaarlijksch vertier op ruim 2 milliocn geschat wordt. De vorige hoofd- en residentie-stad van gelijken naam telt 13,000 inwoners. ANTAEUS. Een reus van geweldige grootte en sterkte, zoon van Neptunus en de Aarde, wiens krachten weder toenamen, zoodra hij slechts de aarde aanraakte. Hij werd door Hercules overwonnen, die hem van den grond optilde en dus verworgde. De Griekschc beeldhouwers namen dezen strijd tot een onderwerp hunner kunst. ANTAGON1SMUS. Tegenovergestelde werking; de verrig-tingen waardoor het eene orgaan de werkzaamheid van een ander opheft, wijzigt of overneemt; waardoor dikwijls het evenwigt wordt hersteld. In de spieren staat do werking van sommigen lijnregt tegen die van anderen over, van waar zij den naam van Antagonisten dragen. De buigspieren buigen het lid, dat door dc uitstekende spieren weder uitgestrekt wordt. Zoo neemt men ook een Antagonismus aan tusschen de huid en dc slijmvliezen; vermeerderde uitwaseming der huid, zweet, werkt gunstig tot vermindering van te ruime ontlasting. Zoo ook tusschen de huid en de nieren ; en van daar dat de urien-afscheiding in den winter ruimer vloeit en in den zomer bij vermeerderde afscheiding van de huid minder wordt. Vele verrigtingen in het menschelijk ligchaam worden door sympathie, gemeenschappelijke werking, medelijden en door Antagonismus verklaard: woorden, die dikwijls onze onwetendheid bedekken, zonder dat zij eigenlijk iets kunnen ophelderen. ANTARCTISCH wordt dikwijls als bijvoegelijk naamwoord gebezigd bij de woorden: pool, zee, enz. en beteekent zuidelijk, in tegenstelling van Arctisch, noordelijk, van arctos (het noorden). ANTECEDENS, heet woordelijk hot voorafgaande. Volgens het vroegere taalgebruik der wijsgceren duidde men met dit woord in de Logica, soms het subject aan met betrekking tot het daartoe behoorendc praedicaat; soms den grond met betrekking tot de daaruit afgeleide gevolgen. In het algemeen beteekent het al datgeen wat vroeger heeft plaats gehad, voor zoo verre dit ter beoordeeling en beslissing van het daaruit volgende moet dienen. Met opzigt tot een' persoon spreekt men van Antecedenten voor zoo verre zijn vroeger gedrag dienen kan ter beoordccling van hetgeen van hem verwacht kan worden. ANTENOR. Een Trojaan, (zoon van Oesintes en Cleomnestra) die bij Homerus als do verstandigste grijsaard voorkomt. Hij herbergde Ulysses en Menelaus, gedurende hun gezantschap in Troje , geleidde Priamus naar het slagveld, om het verdrag te sluiten, en sloeg vruchteloos voor, Helena terug te geven. Hieruit heeft men vermoedelijk besloten, dat Antenor een vriend der Grieken geweest zij, en grondt men daarop het vertelsel van zijn gepleegd verraad, waardoor hij aan de Grieken het Palladium overgeleverd, door eene lantaarn van dc muren der stad, het teeken tot don aanval gegeven, ja, zelfs in persoon het beruchte paard zoude geopend hebben. Zijn huis bleef bij de plundering |
ANT
I7H
|
gespaard; hij zelf wei'd, oven als Aeneas, gered, en tevens stichter eener nieuwe dynastie. Ondertusschen zijn de berigten hieromtrent zeer versehillendc: het waarschijnlijkste is, dat Antenor met zijne zonen naar Tracië is geweken, doch van daar door de Henetiërs naar Italië gevoerd , waar hij tot het Ilcnctisch landschap, aan de Adriatischc zee , benevens Patavium (Padua) den grondslag gelegd heeft. ANTEQUEBA. Middelmatige stad in Spanje, die, met haar gebied, dat zich over 8 vierkante mijlen uitstrekt, eenen bijzonderen slaat uitmaakt, onder den kapitein generaal van Granada behoort, en tusschen Granada, Sevilla en Cordova, deels in eene vlakte, deels op eene hoogte gelegen is. De plaats bevat 4 kerken, 22 kloosters, een oud Moorsch kasteel op eenon berg , dat door de Franschen, tijdens zij Spanje in 1809 grootendeels bezet hadden, in staat van verdediging werd gebragt, en meer dan 20,000 inwoners, die handel in olie en vruchten drijven, den akkerbouw en de zijdeteelt beoefenen, alsmede leder , tapijten-, zijde- en baaifabrieken hebben. De omtrek levert goede bouwsteen, namelijk bont marmer; ook veel gips. Zout verkrijgt men uit een nabij gelegen meer. ANTESIGNANUS, (Petrus) taalkundige, geboren te Rabas-tens in het kerspel van Albi, in de XVI1'0 eeuw, schreef aan-tcekeningen op de grammatica van Clenardns, een werkje De. praxi praeceptorum grammatica», gedrukt achter de compilatie van Alexander Scot: Universayrammatica Gratca, en bezorgde een uitgaaf van Terentius, Lugd. 1560 in 4°. ANTHELII, waren bij de Grieken, alle open en vrij, zonder dak of tempel staande standbeelden, bij gevolg degenen, die op straten, pleinen, voor de huizen enz. geplaatst waren, welke onder de bijzondere bescherming van Apollo stonden. ANTHKLM1NTICA. Zie (Wormdoodende middelen.) ANTHEM1US werd in de VI110 eeuw te Tralies in Lydië geboren cn was een beroemd bouwmeester en beeldhouwer. Onder de regering van Justinianus, bouwde hij de in 531 verbrande Sophia-kerk te Gonstantinopol weder op, en was de eerste die het ondernam om een' bolvormigcn koepel op vier booggewelven to bouwen. Toen de koepel in het jaar 558, door eene aardbeving verwoest werd, droeg de keizer den herbouw aan Isidorus op, die de kerk twintig voet hooger en het gewelf gedrukter en meer langwerpig rond maakte. Authemius, die te regt voor een vindingrijk bouwmeester gehouden wordt was tevens iemand van veelzijdige kennis; in het jaar 1777 versehecn te Parijs van oen' onbekende. Fragment d'un oiwraye d'Anthemius sur des paradoxes de Mt'canique; ook in de bibliotheek van . Vaticaan wordt een manuscript van hem gevonden. ANTHOLOGIE. Bloemlezing of uitgezochte verzamelingen over het algemeen, bijzonder van gedichten en spreuken. Meer bijzonder zijn onder dien naam twee verzamelingen van Grieksche gedichten bekend, do een van Maximus Planudes, die meermalen uitgegeven is, het eerst door Lascaris tc Florence in 1494, het laatst door Jeronimo do Bosch (zie aldaar) te Utrecht in 1795: de andore van Oonstantinus Cephalas, die Jacobs heeft uitgegeven onder den titel van: Antholoyia Graeca sive poetarum Graecorum luxus, ex recensione Brunckii, cum comment. 13 vol. Leipzig , 1794 — 1814. ANTH'.IACIET of Kolenblende is een mineraal, dat met eene natuurlijke of delfstoffelijke coke te vergelijken is, do eerste en oudste bedding van brandbare zelfstandigheden vormt, cn tusschen thonschiefer on graauwacke in Pensylvanic , Savoye, Spanje,, in het Ertsgebergte , den Hartz en eenigo andere plaatsen voorkomt. Hot is eene fraaije delfstof, donkerzwart van kleur, eenigzins naar het staalgrijze overhellende, van oenen motaalaohtigen glans en schelpachtig van breuk. Hot Anthraeiot heeft zijn oorsprong aan het plantenrijk te danken. In Noord-Amorica komt het in verbazende hoeveollioid voor; anthraoiot-bed-dingon van 27 voet dikte zijn aldaar niet zeldzaam, zelfs vindt men er van 50 voet; in sommige der VereenigdeStaten wordt bot dan ook in grooto hoeveelheid als brandstof aangewend, niet alleen voor huiselijk gebruik, waar voor het zeor gezocht is, wijl door don brand tapijten on gordijnen niet besmet worden , maar ook in kalkovens, smelterijen , steenbakkerijen en zelfs op stoom-booten. Ook de asch is, als voortrofFolijk middel ter bemesting, voor don landbouw van belang. |
ANTHBOPOCHEMIE. (Zie Scheikunde.) ANTHROPOLATRIE, uit UfdnODnog (mensch) en IttTQlia (vereoring) zamengesteld. Het woord betoekent; eene godsdienstige vereoring aan mensehon toogebragt. Hiervan werden de Heidenen door do Christenen bescliuldigd, voor zoo verre zij monsohen onder de Goden rangschikten, en daaraan godsdienstige vereoring bragten; maar zij beschuldigden wederkcerig de Christenen van anthropolatrie, omdat dezon den mensch Jezus als God vereerden. ANTHROPOLOG1E, een woord dat uit de Grieksche woorden ai'amp;QCOTlog (mensch) en Ao j'ng(leer) zamengesteld, de beteekenis heeft van: leer aangaande don mensch. Men zou daarmede de konnis van al wat den mensch betreft in het algemeen kunnen aanduiden. Het heeft echter eene meer bepaalde wetenschappelijke beteekenis. Men verstaat er door de wetenschap aangaande den mensch, als een wezen dat van de overige levende en bezielde schepselen onderscheiden is. Zij wordt in twee afzonderlijke doelen gesplitst, waarvan hot eene tot de kennis van het ligchaam het andere tot die van den goost betrekking heeft. Hot eerste dool der Anthropologic bevat, do Anatomie en do Physiologio; de onderscheidene wetenscliappen die betrokking hebben tot de ziekte, de herstelling en de. gezondheid van den mensch, bonovens de beschrijving der onderscheidene rassen on variëteiten der monschen zoo als die op aarde gevonden worden. Van het andere dool is do mouscholijke geest het onderwerp. Dat deel wordt empirische Psycholoyie, d. i. ondorvindelijko zielkunde, genoemd, voor zoo verre het verstand, het gevoel en de wil als de onderscheidene vermogens der ziol, zoo als die uit waarnemingen gekend worden, worden beschreven. Ken gedeelte dezer laast genoemde wetenschap spoort de wodorkeerigo werking op van geest en ligchaam. Do dus genoemde rationele Psycholoyie maakt echter een deel dier philoaophie uit, die wel eens, schoon verkeerdelijk, den naam van Metaphysica draagt. Dat twoode gedeelte der Anthropologic dat tot's monschen goost betrekking heeft, is de sleutel van al die wetenschappen , die met de eigenaardige verrig-tingen van den geest in betrokking staan. Hare beoefening is van het hoogste belang, en kan niet verwaarloosd worden zondei dat men zich aan allerlei misverstand bloot stelle. Men raadplege mot betrekking tot deze wetensohap: Kant, Anthropoloyie in pragmatischer Uinsicht., 4 Aufl. van Herbart 1833; Steffens. Anthropoloyie, 2 Bnd.Breslau, 1822; Burdaeh, Anthro-poloyie fur das yebildete Publicum, Stuttgard, 1837; Birnbaum. Lehrbuch der Anthropoloyie, Koln, 1842. Anthropologic wordt door sommige Duitsche schrijvers voor populaire physiologio gebruikt. Verg. K. E. von Baer, Vorlesmgeu über Anthropoloyie für den Selbstunterncht, Bd. I mit 11 kupfertf. i. queerfolio; Königsberg, 1824, 8°. Er is niet meer dan een deel van dit werk uitgekomen. ANTHROPOMORPHISMUS en ANTHROPOPATHISMUS. zijn uit do Grioksche woorden uvamp;QMnog (mensch) (gedaante) en natïog (hartstogt) zamengesteld. Hiermede worden zulke voorstollingen van de Godheid aangeduid, die van de mon-soholijke natuur ontleend zijn, of met andore woorden: hot ver-meuschelijken van God. Hot ligt in do natuur van ons voorstellingsvermogen, om van al wat bovenzinnelijk is, en dus ook van God, als persoon gedacht,naar analogie van hetgeon wij zijn, ons voorstellingen te vormen, en dit is, hoezeer het ook niet altijd op toereikende gronden geschiedt, vooral voor hom die buiten staat is , om zich tot do hoogte van hot wijsgeerig donken te verhoffen , volstrekt onvermijdelijk. Van daar dat de mensch zich zijnen God voorstelt, zoo als hij zelf is; en dat hij van God sprekende, zich van zulke woorden bedient, die hij van zijne eigene natuur ontleend hooft. Ook in de 11. S. vooral in hot O. V. vindt mon ooni' menigte anthropomorphische cn anthropopathische uitdrukkingen. Zoo worden aan God ledematen van een zintuigclijk ligchaam, als oogen, ooren, handen, voeten, ingewanden enz-, toegeschreven; zoo ook oen denken, overleg, ontferming, haat, ijver, liefde enz. Hierbij moot echter niet uit het oog worden verloren, dat bij alle deze uitdrukkingen ten grondslag ligt dat God oen onzigtbaar wezen is, dat in een ontoegankelijk licht woont. Ook de Christelijke kork, daar zij zich van uitdrukkingen der H. S. bedienen moest, cn buitendien de volks-voorstolling van een' persoonlijken God volgde, heeft geen Anthropomorphismus of Anthropopa- |
ANT
179
|
thismus kunnen vermijden, maar beiden zelfs met hare dogmen moeten vermengen. Sieelus zeldzaam, en alleen dan wanneer liet Anthropomorphismus te grof zinnelijk was,zoo als b.v. toen eeiie partij van Egyptische monniken — de dus genoemde Andeaners inde IV'if eeuw — het goddelijke evenbeeld in eone ligehamolijke overeenkomst van den monsch stelden, heeft zij het Anthropomorphismus bestreden. Het kan evenwel zonder de noodige beperkingen niet dan hoogst schadelijk zijn. Sommige wijsgceren hebben het echter niet slechts als onvermijdelijk, maar ook als volkomen gegrond aangeprezen. Hobbes, Forster en Priestley schrijven aan God zeer bepaaldelijk een fijn en aetheriseh ligchaam toe. Kunt verwerpt het Anthropomorphismus ten sterkste. Zijn leerling Fichte verwierp, om het te vermijden, zelfs dc persoonlijkheid van God, en noemde Hem deswege; de zedelijke wereldorde. Latere wijsgeoren, al zijn zij dan ook geene pantheisten, spreken van eenen persoonlijkon God slechts onder zekere bepalingen. Ook Sclielling, Hegel, Fouerbach en Schleiermacher pogen op eene gelijksoortige wijze het Anthropomorphismus te ontgaan. ANTROPOPHAGEN. Zie (Menscheneters.) ANÏICAGLIEN. {hal.) Met dit woord duidt men eigenlijk allerlei overblijfsels en fragmenten aan der oude beeldende kunsten en der bouwkunde; gewoonlijk geeft men tegenwoordig dien naam, aan minder belangrijke oudheden, als aan gereedschappen, wapenen, sieraden enz. ANÏICHLOOIl. Is de benaming van een zout, hetwelk sedert weinige jaren in den handel voorkomt, en aangewend wordt, om de in papierfabrieken met chloor gebleekte lompen van het nog aanhangende chloor te bevrijden, liet antichloor wordt bereid door een stroom van zwaveligzuurgas in eene oplossing van koolzure soda te leiden en do vloeistof, na verzadiging, door matige verwarming uitte dampen, waardoor het zout kristalvormig aanschiet ; het is derhalve zwaveligzure soda. ANTICHRIST. Een woord, waaraan men onderscheidene denkbeelden heeft gehecht. In de laatste eeuwen voor Christus geboorte, verbonden de Joden aan hun denkbeeld van den Messias dat van eenen anderen, eenen tegenstrever namelijk van dc oogmerken des eersten tot ^eluk van hun volk, die hun vóór de komst van den waren Messias veel leeds berokkenen zoude. De schriften van het Nieuwe Verbond spreken van den Antichrist als van een of meer valsche propheten, Jic zich voor den waren Obristus zouden uitgeven en de wereld misleiden; en het is alleen in de Openbaring van Johannes, dat hij als een magtig, het Christendom vijandig gebieder wordt afgeschilderd. De Christenen bleven in de eerste eeuwen bij het denkbeeld van zulk eenenmag-tigen vijand der kerk, wiens verschijning door hunne vervolging zoude worden aangekondigd, en volgens Chiliastlseho denkbeelden , de verwachte wederkomst van Christus zoude voorafgaan. Met het geloof aan he' duizendjarig rijk, dat, overeenkomstig het gemelde gevoelen, met do onderdrukkingen der kerk door den Antichrist aan zou vangen, hield zich dit denkbeeld in de menigvuldige bcteekenissen en mklecdsels, die de kerkvaders er aan gegeven hadden, staande totdat het jaar yooo verloopen was, zonder dat do daarop toegepaste voorzeggingen vervuld waren, waardoor de Chiliastisehe dweepzucht aanmerkelijk bekoeld werd. De uitlegging van de Openbaring van Johannes gaf nog wel altijd gelegenheid tot nieuwe berekeningen aangaande de komst van den Antichrist; doch deels afzonderlijke, deels in allerlei godsdienstige aanhangen verdeelde tegenstanders der Roomsche hierarchie, bragten in de middeleeuwen dit denkbeeld weldra, op den pans over; terwijl niet alleen de Waldenzen, Wiclefiten en Hussiten, maar zelfs Luther en zijne vrienden, in hem den waren Antichrist beschouwden, omdat hij zich tegenover en zelfs boven Christus gesteld had; waartegen de pausgezinden, wederkeerig, de genoemde hervormers met dien naam bestempelden. Alzoo bleef bet denkbeeld van den Antichrist, als het beeld van eenen gevaarlijken vijand der ware kerk, voortduren , zonder immer weder algemeen veld te winnen. Ook onder de Joden houdt zich, sedert de verwoesting van Jeruzalem onder Titus, nog de wonderbare voorzegging staande van eenen strijd, waarin de valsche Messias , Armillus genaamd , na harde onderdrukking der Joden, eindelijk door den waren Messias moet verwonnen worden. |
ANTICIPATIE (Voorgrijping). Eene uitdrukking, die men bezigt wanneer iets vroeger genoten, gedaan of voor waarheid aangenomen wordt, dan de volgorde der zaken of bewijzen toestaat. Baco van Verulam gebruikte haar om den waren weg van het onderzoek in dezen stelregel uit te drukken: Natura non anti-cipanda sed interpretanda est, da1- is, men moet dc kennis der natuur niet in willekeurige meeningen, die men te voren vastgesteld heeft, gelooven gevonden te hebben, maar de natuur zelve onderzoeken en door sluitredenen op die onderzoekingen gegrondvest, trachten te verklaren. In dergelijken zin spreekt ook Kant van anticipatie der waarneming, waarmede hij eene zekere soort van beoordeelingen bedoelt, die wij ten gevolge der organisatie van onzen geest, bij dc erkenning der natuur medebrengen, alzoo eigenlijk voorgrijpen, om met haar het onderwerp onzer waarnemingen in overeenstemming te brengen. ANTIDOTUM, (zie Tegengift.) ANTIEKEN. Het woord stamt van het Latijnsehc Antiquus af. In eenen uitgestrekten zin noemt men antieken ,allc kunststukken die ons van die volken voor Christus geboorte, welke de beeldende kunsten beoefenden, overgebleven zijn; meer bepaald, de gedenkteekenen der beeldende kunsten van de Grieken en Eomci-nen. Aan den term antieken'm die van classiek verbonden, waardoor men iets uitstekends, hetgeen tot model kan dienen , verstaat. De gebruikelijke zamenvoeging van de denkbeelden , door beide deze termen uitgedrukt, heeft zijn oorsprong daarin , dat beide, Grieken en Romeinen, de kunsten tot het hoogste toppunt voerden en zij het kenmerkende hunner beschaving, aan alle overige volken min of meer mededeelden; en dewijl dc Grieken op cei onbetwistbaar hooger standpunt dan dc Romeinen stonden, welke laatsten meer dc navolgers dor eersten en als het ware door hen aangekweekt waren, komt dc betcckenis van het woord, misschien bij voorkeur den Grieken toe. In de Grieksche antiekeu vindt men, wat de standbeelden betreft, de volmaakste schoonheid der mensehelijke gestalte, de reine natuur door het ideale verhoogd. Geen volk heeft ooit de uiterlijke vormen tot zulk eene volkomenheid gebragt. Het is, als waren hunne beelden uit den schoot der natuur ontstaan, zooveel rust en eenvoud vertoonen zij den aanschouwer, die den bewerker van zooveel schoons vergeet, om zich geheel in den aanblik van het doorhem geschapene te verdiepen. Gelukkig is het, dat zij het marmer voor hunne beelden gebruikt hebben. Aan die edele en harde stof heeft de nakomelingschap te danken, dat men nog iets van dc kunstwerken der Ouden weet, die meer nog door onwetendheiden barbaarsch-heid, dan door den tijd vernietigd zijn; want zonder deze zouden wij misschien dc werken van eenen Phidias, Praxiteles, Clcomcnes en Lysippus, in hunnen ganschen omvang hebben kunnen bewonderen. Hetgeen daarvan nog overig is, is uit de aarde of het slijk der rivieren opgedolven, of uit kerken en andere openbare gebouwen, waar zij tot versiering gebezigd werden, bijeenverzameld, Bijna alles is verminkt; aan dit beeld ontbreekt het hoofd, aan dat de neus, dc becnen, armen of voeten. In dc laatste eeuwen, vooral sedert dc bemocijingen van lord Elgin, is men door opgravingen in het bezit van vele heerlijke antieken geraakt, en de sinds kort ontwaakte vaderlandsliefde der Grieken tracht te behouden wat de grond van hun land nog bevat. Het begin van het tijdvak dor antieken, is moei] cl ijk te bepalen; de kunst nam bij dc Grieken ongemerkt loc tot op Pisistratus, bereikte hare grootste hoogte onder Pericles en behield dit standpunt bijna tot op Alexander den Grooten. Van dien tijd af werd het verval der kunst langzaam voorbereid tot op Constantijn den Grooten , wanneer zij bijna geheel vervallen was. Dc invloed der antieken op de latere kunst, is dan eens meer, dan minder geweest. In het begin der XVdo eeuw in Italië herleefde dc kunst, en gevoelde zij spoedig den invloed van dc beschouwing der antieken tot deze langzaam weder afnam; later was het Wiuckelman, die weder het eerst, op dc cenige schoonheid der antieken opmerkzaam maakte en daarin door andere schrijvers ondersteund werd. Het was wederom in Italië, dat dc zucht tot navolging ontstond, die in Frankrijk gevolgd, tot op onzen tijd overal min of meer gewijzigd voortleeft. De geschiedenis der Kunst leert, dat de vooruitgang in dc kunsten bijna gelijken tred hield met dc meerdere bewondering en navolging der antieken, die in Griekenland eene hoogte bereikt, liadden welke nimmer gevenaard is. ANTIGONE. Onder verscheidene Grieksche vrouwen van dezen naam is inzonderheid Antigone , dochter van Oedipus en |
180
|
Jocftstn, on zuster vivn Ktcoclcs en Polyniccs, bekend. Ku-vipides en Sophoclcs hebben dit ka'akter in hunne treurspelen bearbeid. ANTIGONUS. Een der veldheeren van Alexander den Grooten, aan wien deze vorst, na zijne eerste verovering in Azië, het bewind over Lydië en l'hrygie toevertrouwde. Hij verdedigde niet alleen deze landschappen met eene geringe magt, maar onderwierp ook Lyeaonië. Na den dood van Alexander, toen de veldheeren zijne veroveringen onder aieh verdeelden, vielen Lydië, Phrygië en Pamphylie aan hem ten deel. Perdieeas, al de staten van Alexander onder zijn gebied willende voreenigen, klaagde Antigonus wegens ongehoorzaamheid aan de hevelen des konings aan, waarop deze heimelijk naar Europa week, zich bij Craterus en Antipater voegde, en gemeenschappelijk met Ptolemaeus aan Perdieeas den oorlog verklaarde, die door zijne soldaten vermoord werd. Antigonus, heer van genoegzaam geheel Azië geworden, vermeesterde tevens het grootste gedeelte der schatten van Alexander te Eebatana en Suza; doch wilde aan Ptolemaeus, Lysimachus en Cassander hiervan niet alleen geene rekening afleggen , maar verklaarde zelfs den laatsten don oorlog, die door een vredesverdrag eindigde, waarbij bepaald werd, dat ieder, tot de meerderjarigheid van den jongen Alexander, de landen, in welker bezit zij waren, behouden zoude. Toen echter Cassander den jongen vorst en zijne moeder had laten ombrengen, ontstond er eene nieuwe oorlog tussehen de mededingers naar den troon. Antigonus nam den titel van koning aan, doch moest van zijn plan, ter verovering van Egypte afzien. Kort hierop verdreef zijn zoon, Demetrius, Cassander uit geheel Griekenland, waarop de laatste Lysimachus om hulp verzocht, die zich dan ook mot een magtig leger naar Azië begaf, waar Antigonus, in eenen slag bij Issus in Phrygië, 301 jaren voor onze tijdrekening, in het 84''quot; zijns ouderdoms sneuvelde, en zijn zoon Demetrius zijn rijk verloor, echter later koning van Macedonië werd. ANTIGONUS CAKYSTIUS, van Carystus op Euboea ; een tijdgenoot van Ptolomaeus Philadelplius omtrent 270 jaar voor Christus, schrijver van een werk, dat eene verzameling van wonderlijke verhalen bevat, door Beckmann in 1791 te Leipzig uitgegeven. ANTIKRITIEK. Tegenbeoordeeling , welke in geleerde tijdschriften gevonden wordt, en waarin oen schrijver de beoordeoling van zijn boek op nieuw beoordeelt en weder-logt. ANTI-LIBANON, (geuel el ciiaik). Berg in liet Egyptische, vroeger Turksche, paschalick Syrië, door een vruchtbaar dal van den Libanon gescheiden, waar hij tegenover is gelegen (van daar de naam); met schoone bosschen en weiden; door Maronitische en Drusische Christenen bewoond. ANTILLISCHE EILANDEN. De Antillische eilanden, Voor-eilanden of Suikcreilauden zijn dio, welke aan het middelste gedeelte van America, oostwaarts van Florida tot Terra Firma, gelegen zijn, tussehen 10° en 28° N. 15. en 40quot; en 69° W. L. Men noemt ze dikwijls, in eenen meer bepaalden zin, ook AVest-Indië en verdeelt ze in de grootc en kleine Antilles. Onder de eerste behooren Cuba, Jamaica, Haïti en Portorico, en de laatste, die ook Caraïbische eilanden genoemd worden, verdeelt men in de eigenlijke Caraïbische, de Bahama- en de Bermudes-eilanden. Ook onderscheidt men ze in eilanden boven den wind (Hhas barlo vento) en eilanden onder den wind (Hhas sotto vento). Van de eilanden boven den wind behooren aan de Nederlanders St. Eustatius en Saba, benevens een gedeelte van St. Maarten , welke alleen om hunne ligging van cenig belang voor het moederland zijn. Het eenige handelsproduct is suiker. ANTILOPEN. De Antilopen maken met do ossen, geiten en schapen eene familie uit dor herkaauwonde of tweehoevige zoogdieren (zie Herkaautvende dieren.) Bij deze familie is het tanden- (I 0—0 _ (3—» stelsel aldus: snijtanden g , hoektanden ^3;, kiezen Het is niet gemakkelijk de oude geslachten Bos, Ovis, Capra en Antilope met doorgaande kenmerken van elkander af te zonderen; de natuurlijkste zijn evenwel in den verschillenden vorm dor horens gelegen. Dezo zijn bij de ossen en antilopen rond of zeer weinig znmengoilnikt, zonder eenige kiel aan do voorzijde, terwijl de schapen en geiten hoekige horens bezitten, op wier voorzijde moostal oen duidelijke kiel zigtbaar is. De ossen onderscheiden zich vorder van do Antilopen daardoor, dat zij moer uitgespreide |
horens, een zwaar ligchaam en dikke pooten hebben met de knie onder do helft van den voorpoot, terwijl de antilopen geringde, regt-opstaando of min of meer aohterovergobogen horens hebben, meestal slank zijn van ligchaam en de knie hebben juist op de helft van den voorpoot. Dc Antilopen zclvcn worden op dc volgende wijze door »1. 10. Gray in onderverdcelingen ondersehciden. I. Antilopen van het begroeide veld hebben eenen spitsen nens met kale neusgaten; zij bestaan uit: 1° Ware Antilopen met slankere ligehamen eu smalle hoeven, een korten staart met lang haar tot aan de inplantingquot; bedekt. met liervormige of kegelvormige horens. |
ANT
|
Hiertoe bohooron; Antilope Saiga, Oatella, gulturosa, Korin, ile roodo bok, do steenbok, de grijze bok der Kapcnnnrs, enz. •2° (jeilachtiye Antilopen met zware ligchamen, dikke pooteu, hreede hoeven, een zeer korten, geheel niet haar bedekten staart en kegelvormige horens. Hiertoe behooren de Gems en Antilope crispa uit Japan. 3quot; ïlertachtige Antilopen, groot van statuur, met grove ligchamen en hreede hoeven, doch wier langere staart aan de inplanting met kort en aan het einde met zeer lange haren bedekt is. Hiertoe behooren de blaauwe bok, de waterbok, do koekaam of grijze bok dei Kapenaars, Antilope Addux, Oryx enz. II. Antilopen der yjand-woestijucn hebben een broeden neus en van borstels voorziene neusgaten. 4o PaardachWe Antilopen hebben den neus zeer breed, zacht en licht gekleurd. Zij zijn Antilope Gnu en Gonjon. 5quot; Osaclulye Antilopen, liebbeu den neus minder breed doch altijd vochtig en zwart. Hiertoe behooren Antilope hubalis en Caama of het hartebeest der Kapenaars. Al deze dieren leven gezellig, sommigen in ontelbare troepen bijeen; de meesten komen voor in do groote vlakten van Zuid- en Middel-Africa, eenigen op do bergen van Azië; slechts twee in Europa, namelijk, de Gems en de Saiga. Vergelijk omtrent de Antilopen; Lichtenstein, Uber die Antilopen des nOrdlichen Africa, enz. in de Ahh. der Akad. der Wlssensch. zu Berlin, 1824; Fr. Guvier. Manwilfh'es, Paris, lri-1; Schinz, Mono'.jrujilticu dei' Süti-yethtere, Zurich, 1843, volgg. Do fraaiste afbeeldingen vindt men in de Gleanings from the Menagerie and Aviary at Knowsley's-hall, plates bij Mr. Waterhouse, text bij Lord Derby and J. E. Gray, fiondon, 1850. ANTILUCUEÏIUS, de titel van ecu Latijusch gedicht van den kardinaal Melchior do Polignac, to Amsterdam bij M. M. IJey in 1748 in 12quot; uitgegeven. De auteur wedorlegt daarin de leerstellingen van Lucretius, of liever van Epicurus, en ontvouwt daarentegen de Cartesiannscho wijsbegeerte. ANTIMONIUM {Stibium, Spiesglans) is een metaal hetwelk in de natuur somtijds gedegen, d. i. in den mctaalstaat, soms gooxy-deerd, namelijk als antimoniumoxyde cn antimonigzuur. maar meestal in verbinding met zwavel, zoowel op zichzelf als met andere zwavelmetalen, voorkomt. De antimonium-ertsen waren reeds in de oudste tijden bekend, doch het metaal zelf'werd het eerst door llasilius Valentinus afgescheiden en met vele zijner verbindingen, in zijnen Currus triumpkalis Antiiitonli beschrcven. De meest gebruikelijke wijze om dit metaal af te zonderen, is die door zamensmelting van zwavelantimonium met ijzer. Deze bewerking geschiedt gewoonlijk in smeltkroezen, die gevuld worden of met een mengsel der beide stoffen te gelijk, of alleen met ijzer, waarbij later, nadat het tot roodgloeijens verhit is, het zwavelantimonium gevoegd wordt; het vloeibare mengsel daarna uitgegoten zijnde, wordt het gevormde zwavelijzcr, na de bekoeling van het antimonium-metaal afgezonderd en dit nogmaals gesmolten, waarbij zich op de oppervlakte nog meer zwavelijzer, als soortelijk ligter dan het antimonium, afscheidt. Het aldus omgesmolten, in den kroes of in eenen vorm, afgekoelde metaal komt, nadat het zwavelijzer van de oppervlakte verwijderd is, in dc gedaante van een' afgeknotten kegel, ook wel onder do benaming van regulus antlmonil, in den handel. Bij dc beschreven bewerking vercenigt het ijzer zich met de zwavel van het zwavelantimonium tot zwavelijzcr, dat soortelijk ligter zijnde op de oppervlakte van het zwaardere, gesmolten antimonium drijft. Als men derhalve, gedurende de smelting, bij hot mongscl stuffen voegt, die zich met het zwavelijzer kunnen verbinden en daarmede eenc nog ligtere verbinding vormen, dan wordt daardoor de afzondering van het antimonium bespoedigd. Eeno toevoeging van zwavelmetalen der alkaliën of een mengsel van hunne zwavelzure zouten met kool is alzoo tot dit doel bevorderlijk, want h. v. zwavelna-trium vormt in dc roodglocihitte met zwavelijzer cene zeer gemakkelijk smeltbare en ligte verbinding. |
Het op deze wijze verkregen en in den handel voorkomende antimonium is echter verre van scheikundig zuiver te ziju, want het bevat ijzer en zwavel, meestal arsonik, lood en koper; bet is dan op de breuk glinsterend, grofbladerig, graauwwit en smelt voor de blaaspijp onder verspreiding van een knoflookgeni-, daarbij door een huidje van zwavelmeialen bedekt wordende. Er bestaan verschillende methoden voor zijne gehcele zuivering, waarvan di volgende cene is die vrij goede uitkomsten oplevert. 10 doelen van het onzuivere antimonium worden met 1 d. zwavelantimonium en 2 d. drooge koolzure soda, gedurende een uur, in een hessi-schen kroes gesmolten; nahekocling wordt do massa uit den kroes genomen, de aan de oppervlakte afgezonderde slak verwijderd cn het motaal tot stukken gobragt, met 1 Vi d. koolzure soda vermengd en weder gesmolten; vervolgens het zoo gezuiverde metaal van de gevormde slak bevrijd en nogmaals met 1 d. koolzure soda gesmolten, waarna hot antimonium, van de geelkleurige slak afgescheiden, geheel zuiver is. Dit motaal is dan zilverwit, zeer glansrijken bezit, na spoedige afkoeling eeno grofbluderigo, bij langzame bekoeling eeno korrelige, kristalachtige breuk; het kan kristalliseren in don vorm van rhomboïden, die soms veel go-lijken op den teerling. Het antimonium is zeer hard en bros, zoodat het gemakkelijk tot poeder kim worden gestampt; zijn soortelijk gowigt is 6,715; hot smelt bij do roodglocihitte en gaat bij do witgloeihitte tot damp over, zoodat het, bij afsluiting der dampkringslucht, kan worden overgehaald. liij den gewonen warmtegraad blijft hot in den dampkring, onder water en onder ecue waterige oplossing dor alkaliën, onveranderd, terwijl het door verdund salpeterzuur en koningswater wordt opgelost. Het antimonium uit den handel wordt gebezigd in vele alliages, waarvan dc voornaamsten zijn die voor de specie dor drukletters, bestaande uit 4 d. lood en 1 d. antimonium; hot Quoon-metaiil, bestaande uit 9 d. tin, 1 d. antimonium, I d. bismuth en I d. lood; hot Britaunia-mctaid, gevormd uit gelijke doelen geel koper, tin, antimonium on bismuth, en vele andere alliages, die tot het gieten van ornamenten worden gebruikt. Het gezuiverde antimonium dient tot bereiding van geneesmiddelen, b. v. de spiesglans-holev(Butyrum antlmonil), het kermes-mineraal {Kermes minerale), do grondzwavel {Sulphur auratim antlmonil) de braakwijnsteen en talrijke anderen, als ook voor vele scheikundige verbindingen. De namen stibium en antimonium, welke dit metaal tegenwoordig draagt, behoorden oorspronkelijk aan eeno natuurlijk voorkomende zwavelverbinding, het graauw spiesglanserts, die reeds aan Dioscorides en Piinius onder de benaming van orii/iu. üTi'jji en stibium bekend was endoor hen als een geneesmiddel beschreven werd,Bij andere oude schrijvers wordt dit zwavelantimonium ook, wegens de gewoonte der vrouwen om hunne wonkbraauwen daarmede donkerder te kleuren, n/.uci;rtrpOu).[tor, yvvuty.Hüv en hlo-fjuaov genoemd; terwijl in het Oude Testament, in de overzetting der Septuaginta, het gebruik van zwavelantimonium door dc vrouwen wordt anngewezen. bijv. in Ezeehiël XXIII . 40, aldus : amp'/i-ot) invg nrpOvlfinvg ami on in H Koningen IX , 30 ; fgUjUfUCTUTn rovg (hf Oal/tovg «it//;, waaruit zeker do bekendheid van een antiinoniumorts in de oudste tijden blijkbaar is. Deze erts werd volgens sommige schrijvers bij de Arabieren athimad, atmad, asinat of ook wel atto/io/gohoeten; terwijl daaroiitcgeii Geber in zijne fjatijnsche geschriften reeds daarvoor het woord antimonium bezigt, dat door latere schrijvers werd overgenomen; zoodat de naamsafleiding van anti en rnoine, welke vele Eransche schrijvers opgeven, geheel moet verworpen worden, te meer, omdat zij daarbij beweren, dat do ondervinding geleerd hebbende, dat het natuurlijk zwavelantimonium bij dc vetmesting van varkens eeno zeer gunstige uitwerking opleverde, zulks ook in een klooster beproefd en het leven dor monniken daardoor in groot gevaar gobragt werd. De benamingen spiesglans en spiesi/las ziju van latoron oorsprong, en doelen op de spitse kristalvormen dei-natuurlijk voorkomende autimoniumverbindingon, cn op het glasachtig uiterlijk van cene antimoniumvorbinding, bestaande uit antimoniumoxyde en zwavelantimonium, die vroeger als vitrnm antimonii van groote aanwending bij dc bereiding van eenigc geneesmiddelen was. (Verg. Geschichte der Chemie von Dr. H. Kopp. 1847; Lehrb. d. Chemie von Dr. E. Otto, 1849; Begins, d. nuiterla mediea enz. door Dr. J. Pereira, voor Nederland bewerkt door Dr, L. Eock 1849.) ANTINOMIE {(hwófiiu) betcekent het onderling verschil. of den strijd van twee tegengestelde wetten. Het is door den wijsgeer Kant in zijne systema opgenomen, en heeft daarin cene eigenaardige, van zijne beginselen afhankelijke beteekenis verkregen. Het beduidt den natuurlijken cn daarom onvcrmijdelijken strijd welke het gevolg is, niet vnn cene verkeerde redenering maar van |
|
de wetten der rede zelve, zoo dikwerf zij de haar gestelde grenzen der ervaring overschrijdt, en hare idcën van het volstrekt onvoorwaardelijke op de wereld, als een geheel van zinnelijke verschijnselen, wil toepassen. Zoo doende verkrijgt men, door wettige redenering, stellingen , die geheel het tegengestelde van elkander zijn. Voorbeelden zijn deze: de wereld heeft oen begin gehad, en is met opzigt tot de ruimte binnen zekere grenzen bepaald, — èn, de wereld is mot opzigt tot tijd en ruimte oneindig; er zijn eenvoudige bestanddeelen die voor geen verdere oplossing vatbaar zijn,—- èn, alles is voor eene tot in het oneindige voortgaande ver-deeling vatbaar; alles is onderworpen aan eene blinde wet van noodzakelijkheid, — en, er bestaat boven allo verschijnselen eene oorzaak, waarvan vrijheid het wezen is; er bestaat in of buiten de wereld een noodzakelijk wezen waarvan zij afhangt, — èn er bestaat geen zoodanig wezen. Voor zooverre er voor elk dezer stellingen genoegzame gronden bestaan, worden zij door Kant antinomien genoemd. De hoogste idecn der rede, aangaande het volstrekt onvoorwaardelijke, zijn dus volgens dezen wijsgeer geene bronnen voor vermeerdering van kennis , maar dienen alleen tot leiddraad om de reeds verkregene kennis uit te breiden. J. G. L. ANÏINOUS. Was een schoon jongeling uit Claudiopolis in Antinous. reizen vergezelde. Hij maakte in het jaar 132 nn Christus geboorte , door zich in den Nijl te storten, een einde aan zijn leven, hetwelk hij volgens sommigen uit zwaarmoedigheid en walg in het |
leven, volgens anderen ten gevolge van een godsdienstig wanbegrip deed, meenende dat hij zich voor het welzijn zijns gebieders moest opofferen. Hadrianus was troosteloos over dit verlies en beweende hom met eene bijna dweepachtige droefheid. Hij plaatste het beeld van Antinous onder de sterren, door diens naam aan een in den melkweg nieuw ontdekt sterrenbeeld te geven; bouwde ter zijner nagedachtenis bij Besa, de plaats waar hij zich verdronken had, de stad Antinoöpolis en stelde daarenboven een jaar-lijksch feest in, de Antinoïën genaamd. Nog rigtte hij tor zijner eer standbeelden en altaren, zelfs te Mantinea in Arcadië een tempel op. Zoowel daar als in nithynië werd Antinous als een god vereerd, waarvan de eeredienst zich snel verbreidde en nog in de 4d,! eeuw na Christus zoo algemeen was, dat de kerkvaders er zeer ijverig, hoewel langen tijd te vergeefs, tegen predikten. Daar het gedurende het leven van Hadrianus tot den goeden toon behoorde, om zijn beeld als eene huldiging der zinnelijke liefde te bezitten , werd het door de kunstenaars in allerlei vormen en gedaanten voorgesteld. Overal zag men standbeelden, reliëfs en munten, waarbij hij in eene veredelde gedaante het zij als Bacchus of Mercurius voorgesteld was, om zijne bekoorlijkheid te vereeuwigen. De kunst van den tijd nam bij de voorstelling dier beelden, een nieuwe vlugt en velen behooren tot de schoonste antieken, die ons overgebleven zijn. In allen heeft de uitdrukking van het gelaat iets zwaarmoedigs, de oogen zijn altijd groot, het hoofd zacht nederwaarts gebogen, in den mond en de kin is iets uitgedrukt dat waarlijk schoon te noemen is. De beroemde kolossale Antinous-kop, die vroeger in de Villa Mondragone stonden aan de Borghese s behoorde, versiert thans de Louvre te Parijs. Do oogen van dezen kop waren oorspronkelijk van edelgesteente, zoo als op den schedel een pijnappel, en aan de door het haar slingerende ranken , druiven en wijngaardbladen van eene andere stof waren gevoegd. Een dergelijke antieke kop bevond zich in do verzameling van den kardinaal, vorst de Polignac , van waar hij naar Potsdam en vervolgens naar het museum te Berlijn kwam. In dat museum vindt men nog twee Antinous-beoldon en eene buste, waarvan het eene beeld, Antinous als Mercurius voorstellende, van Gricksch marmer vervaardigd en zes voeten hoog is, en naar men meent in den Tiber zon gevonden zijn. Onder de schoonste Antinous-beelden behoort dat van het Capitool, dat men, wat de sierlijkheid der gestalte en de evenredigheid betreft, voor een meesterstuk houdt: het werd in 1738 te Tivoli in de Villa van Hadrianus door Winc-kelman gevonden. Een ander, dat eenigen echter voor een' Mercurius houden, vond men in do baden van Hadrianus. De Antinous in het Vaticaan , algemeen als de Antinous van Belvedere bekend, staat in het museo Clementino; Visconti meent echter niet zonder grond, dat het een Mercurius-beeld, uit den tijd van Praxiteles is.Nog vindt men oen beroemd, door Winckel-man voor het schoonste gehouden, Antinous-beeld in de Villa Casali te Rome, dat om den smaakvollon vorm en den sehoonen kop geroemd wordt, hoewel anderen aan het beeld de voorkeur geven dat zich in het nieuwe museum van het Lateraan bevindt, het welk voor 12,000 scudi van den hertog Braschi aangekocht is. Op sommige, met het beeld van Antinous versierde steeneu vindt men int, als eene verkorting van den naam. ANTIOCIIIK. Er bestonden ten minste 16 steden van dozen naam in Azië, door de koningen van Syrië gesticht. Boven allen muntte evenwel door schoonheid, grootte en talrijkheid harer inwoners uit de hoofdstad en zetel van het Syrische rijk, die men zelfs in rang als de derde stad der wereld telde. Zij was gesticht door Antiochus, veldheer van Philippus van Macedonië, en werd naderhand vergroot door Seleucus, den grondlegger van het Svrische rijk. Zij werd later de zetel van een Romeinschen ste-dehoudor en van een patriarch der Christelijke Kerk in Azië. In 1097, toen de kruisvaarders de stad veroverd hadden, kwam zij onder het bewind der vorsten van Tarente, doch werd in 1209 weder door den Egyptischen Sultan Bibar ingenomen en verwoest. (Verg. O. Miiller, Antiquitales Anliochenae, Gott. 1839. ANTIOCHUS. Is de naam van verscheidene Syrische koningen. De eerste , die onder dezen naam bekend is, een Macedoniër en veldheer onder Alexander den Grooten, verwekte bij zijne gemalin Laodice den beroemden Seleucus. (Zie aldaar.) De zoon van dezen, Antiochus Soter, voerde verscheidene, niet zeer gelukkige oorlogen, maar is bekend wegens zijne liefde voor zijne |
ANT
|
schoonmoeder Stratonica; eene neiging, die hij wel poogde te on-dei drukken, docli welke hem in eene doodelijke ziekte stortte, totdat de koninklijke lijfarts Erasistratus de oorzaak derzelve bespeurde en aan zijnen vader ontdekte, die hierop, uit liefde voor zijn eenigen zoon, zijne jeugdige schoone gemalin , in eeno pleg-tige vergadering, aan hom afstond. Een zijner nakomelingen was Antioehus de Qroote, die zijnen broeder Seleucus Ceraunus , in het jaar 224 voor onze tijdrekening, als koning van Syrië opvolgde. Hij tuchtigde den stadhouder van Medië, sloeg Ptolomaeus Philopator, die geheel Syrië aan hem overliet; voerde niet minder gelukkige oorlogen tegen de Parthen, totdat hij zich eindelijk tegen de Romeinen verbond, en tot den beroemden Antiochischen oorlog aanleiding gaf, waartoe hij , in vereeniging met Hannibal, groote toerustingen maakte; doch. daar hij het plan van dezen veldheer weinig doorgrondde, en alleen een leger naar Griekenland zond, hetwelk daar te lang werkeloos bleef, werd hij, eerst bij Ther-mopyle , en vervolgens meermalen ter zee geslagen; waardoor hij zoo moedeloos werd, dat hij niet eens den Romeinen denovertogt naar Klein Azië betwistte, waar zij de beroemde overwinning bij Magnesia behaalden, het Syrisch leger geheel verstrooiden , en Antioehus tot den schandelijksten vrede noodzaakten. Sedert leefde hij in rust, totdat hij ten laatste, toen hij den schat uit den tempel van Jupiter Eiymaeus wilde wegvoeren, met al zijn volk verslagen werd. Zijn tweede zoon, Antioehus Epiphanes (dezelfde die in do geschiedenis der Maccabeërs als de ergste vijand der Joden geschetst wordt (quot;verg. h. art. Maccabeën), greep den Egyptischen koning Ptolomaeus Philometor aan, en belegerde Alexandrië, welk beleg hij echter weldra opgaf, en daarna geheel kgypte verliet. Op hem volgden nog verscheidene Syrische koningen, onder den naam va!» Antioehus, telkens met verschillende bijnamen, tot dat eindelijk Antioehus Asiaticus door Pom-pejus verdreven, en Syrië tot eene Romeinsche provincie gemaakt werd. AN1IOCHUS, abt van hef klooster Seba bij Jeruzalem, in 660 na Christus. Hij schreef pandecten der Heilige Schrift en 190 afzonderlijke homiliën. In de voorrede sprak hij over de inneming van Jeruzalem doorChosroes koning van Pcrzië en voegde er oen gedicht bij, waarin hij het verlies van het ware kruis, dat door den overwinnaar naar Perzië gevoerd was, betreurde. Dit gedicht is in het Grieksch en Latijn gedrukt in het supplement dor Dibl. Patrum. ANTIOPE. De dochter van Nycteus, koning vanïhebe, volgens Homerus, volgens anderen echter van Asopus, den riviergod; zij was wegens hare uitstekende schoonheid zoor beroemd. Epopeus, koning van Sioyum, schaakte en huwde haar; dochLycus,de opvolger van Nyctous, welke dezen beloofd had, hem aan zijne dochter te zullen wreken, sloeg Epopeus, en voerde Antiope gevankelijk naar Thebe, waar hij haar onder opzigt zijner gemalin Diree stelde, die haar wreed mishandelde. Het gelukte echter Antiope, zich door de vlugt tc redden, cn zich door bare zouon te zien wreken. Zij beroemde zich, in do armen van Jupiter geslapen, cn Zothus en Ampliioh bij hem tor wereld gobragt te bobben. ANTIPATER. Een dor veldheeren van Alexander den grooton, door dezen , toon hij zijnon togt naar Azië ondernam, als bestuurder van hot rijk achter gelaten. Na den dood van Alexander, bleef hij in het bezit van Macedonië cn Griekenland, en wist zich daarin tot aan zijnen dood te handhaven. Hij stierf in het jaar 318 voor Christus. ANTIPATHIE, afkoer, tegenzin. Het woord wordt alleen van levende wezens gebruikt. De ouden meenden dat er ook bij onbewerktuigde ligchamen antipathiën bostondon, maar zonder grond. De oorzaak der antipathie is dikwijls daarin gelogen, dat de stof, of het voorwerp, dat de antipathie opgewekt heeft, schadelijk voor de plant of het dier is, waarbij zich nu antipathie openbaart. Niet alleen is dit bij gewassen cn bij lagere dieren het geval, maar ook bij moer volkomeno dieren on zelf» bij den menseh. Bij do hoogore diersoorten en bij don menseh kan men aannemen, dat do voorwerpen of stoffen, die antipathie inboezemen onwillekeurig onaangename herinneringen en voorstellingen opwekken, die niet geheel tot bewustzijn komen, zich niet helder en duidelijk ontwikkelen, maar toch tot sommige handelingen, waarin zich de afkeer openbaart kunnen leiden. Evenwel moet men hier ook de idiosyncrasiën in aanmerking nomen, (zie aldaar) dat is, eene eigenaardige gesteldheid dor zenuwen , waardoor sommige zaken of personen bij onkelen oen onaangenaam indruk opwekken, die voor anderen onmerkbaar is. Somtijds staat deze gesteldheid der zenuwen met voorbijgaande ziekte in verband on wordt ook wel gedurende sommige eigenaardige toestanden , vooral bij de zwangerschap, waargenomen. Vaste wil stelt don lijder dikwijls in staat, haar te boven te komen; soms verdwijnt zij van zelf; bij anderen houdt zij gedurende het geheelc loven aan. |
ANTIPHILUS, was een even beroemd sehilder, als berucht wegens zijne lasteringen tegen Apelles. Hij was Egyptenaar van geboorte, doch Griek van afkomst en leerling van Ctesidemus. Meest schilderde hij vrolijke onderworpen, klein van omvang, maar waarin do ouden voornamelijk de losheid en het natuurlijke roomden. Zijn beste werk was: „ Een mot een pantervel omhangen sater, dio zich de oogen met de hand bedekt;quot; niet minder maakte hij zich door „den kleinen vuur-aanblazer,quot; door Plinius beschreven , en door oen portret van Alexander, dat dezen held als knaap voorstelde en eenmaal den portions te Athene vorsiorde beroemd. Ook in oone zaal van den portions van Ootavia to Rome, bevonden zich door hem geschildorde afbeeldsels van Philippus en Alexander i^,ot Minerva. Quintilianus rekent hem onder de zeven groote meesters uit den bloeitijd der Griokscho schilderkunst. Antiphilus bloeide omtrent hot 330.1» jaar voor Christus geboorte cn stierf in slavernij, waartoe hij door Ptolomaeus veroordeeld werd. Deze stiaf onderging hij wegens de lasterlijke beschuldiging togen Apelles, als zoude deze een der verraders zijn , dio do stad Tyrus aan Antioehus overleverde; een der werkelijke verraders, over de valsche beschuldiging van Antiphilus verstoord, redde den on-schuldigen, die van denEgyptisehon koning eeno som van honderd talenten ontving, tot vergoeding van hot geledon onrogt. Een andore Antiphilus wordt als bouwmeester genoemd. Met Potheus on Mogalles bouwde hij den thesaurus (schatkamer) der Carthagers te Olympia. ANTIPH L O GIS TIS CII, {ontsteJcïmjwerend) Men verstaat daar-onder do middelen, die tegen ontstekingen worden aangewend, als: afnemen van bloed, verkoelende middelen, in- en uitwendig gebruikt, kwikzilver, braakwijnsteen en afleidende middelen, die met elkander gezamenlijk tot de ontstokingworondo gonoeswijzo gebragt worden. De behandeling dor ontstekingen is tegenwoordig in vele punten gewijzigd en volgt slechts gedeeltelijk do oude regels, en do ontstekingwerendo behandeling, in do boteekenis dio de oude school daaraan gehecht heeft, is niot altijd daartegen aangewezen. Immers onderscheidt men moer dan eeno ontstoking, vooral volgons het verloop dat de ziekte noemt, als ook volgens de voorwerpen, waarbij zij zioh ontwikkelt. Hierbij komt nog de geaardheid der ontsteking zelve en haru veelvuldige oorzaken, die dikwijls een spocifleken bodem hebben, in aanmerking. Hetgeen men dus vroeger ontstekingwerendo geneeswijze genoemd hooft, komt thans moer bepaald bij dien vorm in aanwending, dien mon als phlegmonouse of sthenischo ontsteking onderscheidt. Voor zoo ver do vurige ontstekingen in sommige van hare tijdperken moer of min dien vorm naderen , kan de antiphlogistische behandeling ook hierbij in meerdere of mindere uitbreiding aangewezen zijn. ANTIPHLOGISTISC11 STELSEL. (Zie Scheihinde.) ANTIPHON. Een der oudsteAthoonschoredenaars, te Rham-nus in Attica omstreeks 480 voor Christus geboren, was als veldheer en staatsman een dor eerste personen in don Poloponncsisclien oorlog, doch werd als moor groote mannen van Athene, van verraad beschuldigd en in hot jaar 411 tor dood veroordeeld. Ons zijn nog 17 zijner redevoeringen bewaard, die men vinden kan in de Oratores Graeci van Reiske, dool VH, van Lokker, deel I, van Baiter cn Sauppe (Zurich, 1842) en van Muller (Parijs, 1847) cn die afzonderlijk uitgegeven zijn door Miltzner, Berlin, 1838. ANTIPIIONIE. (brturtgezang) Een gezang, waarbij de voor-zanger van oen koor aanheft ou een ander koor (of wel beide kooron) antwoordt en herhaalt. Men schrijft do invoering daarvan in de Christelijke kerk aan Ignatius, bisschop van Antioehië en in de Roomsch-Catholijke aan Ambrosius toe. Hot groote Latijn-sche gezangboek, waaruit de kanunniken en andere geestelijken zingen, wordt anliphonarium o{antiphonale günovmA. Het eerste dagtoekent van Grogorius I, tusschen de jaren 590 on 604. In |
ANT
184
|
Ungcland noemt men anlip/ion of anthem eene soort vuu kerkmuziek, uitsluitend in hoofdkerken gebezigd, waarvan Hündel er eenige gecomponeerd lieeft. AVTirODKN. (Zie Tegenvoeters.) ANT1QÜA11IUS PERUSINUS. CJacoiius) Clement vermeldt in zijne Bibliothiqm Curieu.se, 1.1, p. 373, eene verzameling brieven van dien geleerden Italiaan {Epistolac eruditiss. atque optlmi viri J. Antiquarii, impressae Perusiae, apud Leonem opera et industria (Josini Veronens. coyuoinento Blanehiui, Anno apartu 1 irg,, 1519 in 4quot;.) Zij komt zeer zeldzaam voor. Ook onder de brieven van Angelus Politienus (Hanau, 1604, 12») komen brieven van dezen schrijver voor. 6ok zou hij een bundel met redevoeringen en epigrammen in bet licht hebben gegeven. ANTIQUITEITEN. (Zie Oudheidkunde^) ANTIQUUS. (Johannes) werd in 17U2 tc Groningen geboren. Tot zijn twintigste jaar was hij glasschilder, werd vervolgens leerling van Jan Wassenberg, dien bij na twee jaren onvoldaan verliet, om zijne kunst verder in Italië te oefenen. Vergezeld van zijnen broeder Lambert, een landschapschildor, reisde hij, na in Frankrijk de beste stukken bestudeerd te hebben, naar Italië, waar hij zich eerst te Genua, vervolgens te Florence nederzette. Johannes had het geluk daar eencn beschermer in den groot-hertog te vinden, die hem zes jaren in zijne dienst hield en hem veroorloofde , zich tusschenbeide naar Rome te begeven, waar bij ijverig studeerde en zelfs door I'aus Benedietus XIII geacht en beschermd werd. Hoewel Johannes een goed portretschilder was, lieeft hij zijn roem aan het historieschildcren te danken. 1c Florence vervaardigde hij een groot stuk, dat „den val dei-reuzen,, voorstelde, en als zijn beroemdste werk bekend staat, waarin hij zoowel wat de zamenstclling als de teekening bctrelt, veel blijken van oordeel en smaak gaf, en waarvan do schets inde Academie tc Florence aanwezig is. Na den dood des groot-hcr-togs verlieten do beide broeders Florence, bezoehtcn versehiUende gedeelten van Europa en ontvingen overal bewijzen van onderscheiding. Johannes vestigde zich daarna te Breda, waar hij inliet jaar 1750 stierf, na er alvorens vele schilderstukken gemaakt te hebben, onder welke een Scipio de Africaan, een Coriolanus, Joch vooral een Mars, die door de Gratiën ontwapend wordt, bewonderd werden. Hij was een goed toekenaar, had een aangenaam koloriet en schilderde met groote gemakkelijkheid. Aan alles bemerkte men, dat hij de groote meesters der Komeinsche school bestudeerd had. ANTISCOUBUTICA, middelen togen de scheurbuik. (Zie Scheurbuik.) Vele moeskruiden, zoo als, lepelblad, kers, kool, vooral als zuurkool, knoflook en andere hebben zich bij zeevarenden heilzaam tegen de scheurbuik betoond. Zij bevatten allen een zwavelhoudend beginsel, dat met eiwit en water eene aethcrische scherpe olie vormt, waaraan men de genezende werking toegeschreven heeft. ANTISEPTISCH, rottingwerend. Verschijnselen van verrotting komen in een levend ligehaam als ziekelijke toestanden vooi, zoo als kond vuur of versterf. Alle middelen, die de chemie als rot-tingwerende heeft doen kennen en die ook dagelijks tot A erhoeding van rotting in dierlijke en plantaardige stoften worden gebezigd, worden ook in de geneeskunde toegepast; koude, afsluiten van lucht, drogen, looijen, stremmen en neerploften van eiwit door hitte 'of creosoot, wijngeest, aethcrische oliën en dergelijke be-hooren hiertoe. Daarenboven brengt men hiertoe vele middelen , die de gezonde deelen tegen do verspreiding der verrotting beschermen en deze door opwekking tegenhouden. ANTISPASMODICA, krampstillende of krampwerende middelen. (Zie Kramp.) ANTISTATES. Was een Griekseh bouwmeester, die op bevel van Pisistratus met Antiinachides, Callaeschros, en Porinus den beroemden tempel van den Olymp'-chen Jupiter te Athene bouwde, welke zoo door zijne grooite als zijne prathttot de meest trotsche tempels dezer stad behoorde. Na den dood van Pisistratus on de daarop volgende onlusten, werd de bouw gestaakt en eerst 196 jaren voor Christus, onder Antiochus Epiphanes van Syrië, door den Romeinschen bouwmeester Cossutius voortgezet, die echter van.het eerst gevormde plan afweek cn het werk in den Corinthiselien stijl voortzette. liet gansche gebouw werd echter eerst onder Hadrianus, I20jarcn na Christus, voltrokken,die |
om door het zonderlinge in het oog te loopen ruimschoots bevredigde. Hij kleedde zich zoo armelijk dat hij naar een bedelaar geleek, voedde zich met de geringste spijzen cn in zijne woning ontbraken alle geriefelijkheden. Plato, die hem zeer juist beoordeelde, zeide: „ Aiitisthenes , ik zie uwen hoogmoed door de scheuren van uwen mantel.quot; Antisthenes werd de stichter een er bijzondere school,welke de Cynisclic genoemd werd. Dezen naamontleendezijvan do Cynosarges, een der drie gyinnasiën bij Aihenc, waar Antisthenes zijne lessen gaf. Na zijnen dood werd hij door Diogenes van Synope (Zie aldaar.) opgevolgd, die zich aan nog veel ergere overdrijving dan zijn voorganger schuldig maakte. Ook mot betrekking tot de Metaphy-sica en tot de Logica moet Antisthenes eigenaardige denkbeelden hebben gehad; maar omtrent welke weinig meer dan eenige hoogst onzekere gissingen bestaan. Van de Cynische school is de volstrekte tegenstelling de school van Aristippus, en die der Cyrenaïci. Als do grondslag van, of liever als de aanleiding tot het later zoo beroemd geworden Stoicismus is de Cynische school nog altijd hoogst merkwaardig. Men zie ovcrdeCynischeschool voornamelijk;Ritter, Gesch.der Philos. II Th. ANTISTROPHE. (Zie Strophe). ANTITHESE. (Tegenstelling.) Eene rhetorisehe iiguur waarbij men, door de verbinding van tegenstrijdige voorstellingen, helderheid en klaarheid aan de denkbeelden tracht bij te zetten. Deze figuur heeft dikwijls eene zeer goede uitwerking; doch men moet cr niet tc dikwijls gebruik van maken, omdat men anders in het gezochte valt. In Duitschland was Lessing zeer gelukkig in zijne Antithesen; dus zeide hij eens bij de bcoordecling van een boek: „dit bock bevat veel goeds en veel nieuws; jammer is het, dal het goede niet nieuw, en het nieuwe niet goed is. ANTOINE, (quot;Jacques Denis) in 1773 tc Parijs geboren, was ecu der bouwmeesters, die den wansmaak, welke van de XV II'1, eeuw af in Frankrijk heerschte door voorbeeld of gesehrift zoch- dezen beroemden Grickschon tempel met eene muur liet omgeven. ANTISTHENES. Een Griekseh wijsgeer te Athene, in hel tweede jaar van de LXXXIX'1» Olympiade, d.i. 422 voor Christus geboren. Hij was een leerling van den sophist Gorgias, cn hield in den beginne in zijne vaderstad eene school voor sophisten en redenaars, in welke hij zeer veel naam maakte. Hij hoorde echter Socrates, en werd door diens voordragt zoo geheel weggesleept, dat hij van dat oogenblik af besloot,diens leerlingen volgeling te zijn. Dagelijks liet hij zich een togt van veertig stadiën, van zijn huis tot aan dat van Socrates welgevallen, om dien door hem bewonderden leermeester te hooreu. Het door dezen wijsgeci voorgedragen cn aanbevolen beginsel der zedeleer was het, dat hem bijzonder aantrok. Maar hij omhelsde en pasttc het toe met eene tot in het bespottelijke zich uitstrekkende overdrijving. Hij stelde daarom de deugd niet alleen, zoo als zijn leermeester, in matigheid, onthouding en wijze zelfbebeerseliing, maar in eene volstrekte onafhankelijkheid van alle uitwendige, tot levensonderhoud'en genot noodzakelijke dingen, in do versmading van rijkdom , aanzien en waardigheden , in de onthouding van alle genot, in onverschilligheid en gcvocllooslicid voor smarten . in het verachten der wetenschappen, zoodat hij zelfs het schrijven voor onbetamelijk hield. Hetgeen hem als wijsheid cn deugd voorkwam dat beoefende hij ook, en wel op de meest overdrevene wijze, zoodat hij daardoor de zucht |
185
|
ten tegen te gaan, cn de regelen van goeden smaak en edelen stijl, weder trachtten in te voeren. Volgens de begeerte zijns vaders, leerde hij zijn vak van den laagstcn trap af cn werd eerst metselaar, doch nam zoo spoedig in kennis toe, dat hij weldra den naam van een bekwaam bouwmeester verkreeg. Zijn eerste groote werk, waarbij hij den bouwmeester Desmnison verving, was de groote onderneming die ten doel had om de weinig in verband staande gebouwen, die men eerst het paleis, daarna bet koopmans-paleis cn ten laatste het geregtshof noemde, een zijner bestemming waardig geheel 'te geven. Kort daarna, werd hom gelast een portaal in den binnenhof van het hospitaal la Chanté te bouwen, waarop hij den Gricksch-Dorischen stijl toepaste, en dat bet eerste werk was , dat in dien stijl te Parijs gebouwd werd. Zijnen grootsten roem verkreeg hij echter door het bouwen van de munt te Parijs, een gebouw, dat pracht, smaakvolle bijzonderheden en schoonon bouwstijl aan doelmatigheid en stevigheid paart. Zoowel binnen-als buitenslands gezocht, bouwde hij te Madrid het palcis van den hertog van Bervic, en te Bern de schoone munt. Ook de markgraaf van Baden en de vorst van Salm-Kijrburg. maakten van zijne bekwaamheden gebruik. Antoine stierfin 1S01; zulks belette het volvoeren van zijn plan, om deop zijne reizen naar beroemde bouwwerken gemaakte toekemngen, door de graveerkunst algemeen bekend te maken. ANTOMMAUCHI, (Francesco) geneesheer van Napoleon op St. Helena. Hij was prosector aan het hospitaal Sta. Maria tc Florence, toen bij door den cardinaal Pesch word overgehaald, om den gewezen keizer op St. Helena te verplegen. Den ISJ»quot; September 1819 bezocht hij Napoleon voor bet eerst, wiens volkomen vertrouwen hij spoedig verworven beeft. Na den dood van dezen, ging hij naar Parijs, waar bij het bekende cn veel gelezen werk derniers moments de Napoleon, Paris 1825, 2 vol. heeft uitgegeven. Bij do Poolscbe omwenteling trok hij naar Warschau, waar hij eenigen tijd als militair geneesheer werkzaam is geweest. Weldra keerde hij echter naar Parijs terug, dat hij reeds tegen hot einde van 1831 weder verlaten beeft, om naar Italië te gaan. Later reisde hij naar Wostindiö, alwaar hij in 1838, op Cuba gestorven is. Men roemt hom als een zeer bescheiden man. ANTON. (Mahc) (Zie Raimondi.) ANTONKLLO Dl MESSINA. (Zie Messina.) ANTONIDES VAN DER GOES , (Johannes) een dei-grootste dichters , die Nederland immer heeft voortgebragt, werd den 3 Mei 1647, te Goes, geboren. Zijne ouders , onaanzienlijke doch eerlijke en bravo lieden, besloten vier jaren later naar Amsterdam te verhuizen, waar zij hunnen veelbelovcnden zoon door de beste leermeesters, zoo in de oude talen als in andere wetenschappen lieten onderwijzen. Antonides wijdde zijn vroeg ontstoken dichtvermogen eerst aan de beoefening der Latijnsche zanggodinnen, doch de roem van Hooft en Vondel wekte hem eerlang op, om de Ncderduitsehe dichtkunst te beoefenen, Het eerste stuk van uitgebreidheid, waaraan hij zijne krachten beproefde, was een treurspel, Trazil of overrompeld Sina getiteld, dat onder Vondels oogen gekomen dozen zoozeer behaagde, dat hij besloot tot aanmoediging van den jongen dichter daarvan iets in zijnen Zunchin, mode een Sineesch treurspel, hetwelk hij toen juist onderhanden had, over te nemen. Do lofspraak van een zoo beroemd dichter, was voor Antonides een sterke prikkel om zijne oefening voort te zetten. Eenige dichtstukken, die van tijd tot tijd van hem het licht zagen, vestigden meer en meer do aandacht dor kenners. Vooral vond zijn dichtstuk op den vrede tussehen Engeland en Holland, getiteld; Delloneaan band, hetwelk in 1007 te voorschijn kwam, eene algemeene toe-juieliing, en behaagde in bet bijzonder zoo zeer aan Vondel, wien het door 's dichters vader was medegedeeld, dat hij betuigde daaronder wel zijnen naam te willen zetten. Hierdoor krachtig aangemoedigd, ondernam Antonides de bewerking van een uitgebreider dichtstuk, dat hij in 1071 onder den titel van IJstroom in IV boeken in het licht zond, en dat cene zoo algemeene bewondering opwekte, als zelden eenig dichtstuk te weeg bragt. (P. G. Witsen Geijsbeek, heeft de IJstroom met ophelderende aanteckeningcn uitgegeven. Hierbij is het portret van den beroemden diebier gevoegd. Tc Amsterdam, bij Diederiehs, ƒ 1,50.) Onder vele andere kundige en aanzienlijke mannen, wier gunst en vriendschap Antonides zich daardoor verwierf, was ook I. |
Diederik Buisero, een vermogend, geletterd en vooral dichtlievend Zeeuw, die door zijne edelmoedigheid hem van een slaafsehen arbeid in oen apothekers-winkel, waartoe hij door zijne ouders was opgeleid, verloste, hem in staat stellende om zich aan de Utrechtsebe hoogeschool in de geneeskunde te oefenen. Later werd hij door denzelfden edelen beschermer van de wetenschappen en hare beoefenaars mot een voordocligcn post bij het collegio der Admiraliteit te Rotterdam, waarin Buisero zitting had, begiftigd , en liet nu zijne gedachten over eene echtverbindtenis gaan , waarin hij zich in 1078 vercenigde met Susanna Bormans, zustor van den predikant Petrus Bormans, eene vrouw, met wie hij zich op het gelukkigst gehuwd gevoelde. Dan niet lang mogt hij de genoegens dezer verbindtcnis smaken, daarbij reeds in 1084 tot groote droefheid niet slechts van de zijnen, maar ook van allo beminnaars der fraaije letteren , door eene hevige ziekte uit het leven gerukt werd. Na zijnen dood werden dc onderscheidene voortbrengselen van zijn kunstvermogen door zijnen vader bijeengezameld, cn in oenen bundel in 4° uitgegeven, die sedert meermalen herdrukt werd. De verzameling is verrijkt met het leven des dichters, doorD. van Hoogstraten, en een groot aantal lof- cn lijkdichten, onder welke dat van den beroemden P. Prancius, het fraaiste misschien der talrijke lofdichten, waarmede de werken van vroegeren tijd pronken , heerlijk uitmunt. Met regt wekte het vroegtijdig afsterven van Antonides, die naauwe-lijks den leeftijd van zeven en dertig jaren bereiken mogt, eene algemeene deelneming, daar misschien geen dichter meer hoop gaf Vondel tc zullen evenaren, ja wclligt overtreffen ; er blinkt toch in zijne dichtstukken eene gelijke levendigheid van verbeelding, verhevenheid van vernuft, rijkdom van dichterlijke uitdrukking, welluidendheid, deftigheid en gepaste verscheidenheid van versmaat, als in dc schoonste voortbrengselen van dien vorst der Nederlandsche dichters uit; doch men berispt daarin, niet ten onregte, eene overhelling tot valsch vernuft, een streven naar hoogdravendheid, dat dikwerf in gezwollenheid ontaardt, en een al te groot gebruik der Heidenschc fabelleer. Voorts moet tot lof van Antonides vermeld worden, dat bij de gencgenlieid, die Vondel hem toedroeg, op het waardigst beantwoordde, en gelijk deze hem als zijnen kweekcling en zoon boven anderen beminde, bij ook hem wederkeerigals zijnen vader in de kunst, met kinderlijken eerbied vereerde. Zoo verre was hij af van, door de uitbundige lofspraken, die hij van alle kanten ontving, opgeblazen zich met Vondel gelijk tc stellen , veelmin boven hem te verheffen, dat hij integendeel, volgens getuigenis van Hoogstraten, 24 |
186
|
ia de lezing zijner gedichten een bijzonder behagen scheppende, meevmaleu tot dezen zeidc; quot;gij leest mij te veel, gij zult u bedriegen: lees Vondel alleen, wilt gij wel doen. Ik weet half waar hot mij schort.,, Deze bijzonderheid verdient vooral de behartiging van dezulken, die door ijdcle zucht ter bejaging van don roem van oorspronkelijkheid en zelfstandigheid verleid, alles hebben aangewend, om Vondel van den eersten rang in de rij der Nederduitsche dichteren, ware hot mogelijk, te ontzetten, en onder anderen ook Antonides boven hom gestold hebben. Deze zal intussehon, in do schatting van alle bevoegde en onpartijdige kunstregters, steeds cone der naaste plaatsen aan Vondel innemen. De gezamenlijke gedichten van Antonides van der Goes zyn het laatst uitgegeven mot aanteokeningen van Bilderdijk, in 3 deelen te Leyden 1827. ANTONIDES, (IIenricus) NHRDENUS, naar zijne geboorteplaats Naarden. Eigenlijk heette hij Antonides van der Linden , en was een der eerste hoogleeraren te Franeker.Hij wijdde 29 Julij 1585 de academie cn don IS11^» February 1587 de academie-kerk plegtig in. Hij stierf 20 Maart 1614 in den ouderdom van 69 jaren. Zijn kleinzoon Joh. Antonides van dor Linden, Mod. Doctor cu professor te Franoker, vervaardigde hem een epitaphium dat men o. a. vindt bij Vriomoet. Athcn. Frisiac p. 33. Van zijne geschriften, door Vriomoet p. 34, 35 opgenoemd, is zijn Systema Theologicum oven zeldzaam als merkwaardig. Zie over hetzelve Gerdos, Florilegium, p. 22, 23. Glasius vermeldt hem niet. ANTONINUS PIUS. (Titus Auremus Fdlvüs) geboren in het jaar 86, word uit hoofde van zijnon eerbied voor zijnen schoonvader, schoon zijn huwelijk met diens dochter Faustina niet zoor gelukkig was, bijgenoemd Pius (de vrome.) Hij volgde den Romeinschen keizer Hadrianus, in het jaar 138 onzer tijdrekening, in do regering op, beminde den vrede, verzuimde niets , om zijne onderdanen gelukkig te maken , on was tevens oen hoogschatter der goloerdhoid. Onder zijne regering gonoot liet rijk rust cn welvaart, en zijn naam is, als die van oen goed vorst, bij do nakomelingschap in zegening. Hij stierf in het 1011'(1 jaar onzer tijdrekening, en hot 74'10 zijns oudordoms, nadat hij 23 jaren geregeerd had. Marcus Aurolius, zijn opvolger, bonevens de senaat vereeuwigden zijne nagedachtenis door een godenktceken, hetwelk nog heden, onder den naam van Antoninischo zuil do Piazza Colonna te Rome versiert. ANTONINUS. (Marcus Aur.) (Zie Marcus Aurelitis.) ANTONINUS, (PEST VAN)oene verderfelijke ziekte, die ten tijde van M. A. Antoninus cn Coinmodus, 165—180 jaren na Christus geheerscht hooft. Zij kwam uit bet Oosten en drong tot in Gallic door. Naar alle waarschijnlijkheid had zij veel overeenkomst met dio, welke door Thuoydides beschreven is. In deze hoeft men later de kinderziekte moenen terug te vinden. ('Aio Kinderziekte) Er bestaat een afzonderlijk werkje over deze post van Antoninus, van J. F. C. Hoeker „.De pesle Antoniana , commentaiio. Borol., 1835, 8°. ANTONISZOON, (Gornems). Een stadsgezigt-sehildcr, die volgens Brijan, omstreeks het jaar 1500 te Amsterdam geboren, mot voel talent steden naar de natuur wist te teekenen. Op de thesaurie-ordinaris aldaar, zag men vroeger van hem oene naar do natuur geschilderde afbeelding van Amsterdam , zoo als liet zich vertoonde in do eerste bomuring, die in 1482 begonnen word. In 1531 was hij stichter van don voetboogs-doelon en in 1574 raad der stad. In 1544 hooft hij do stad Amsterdam met hare kerken, kloosters cn andere gestichten in 12 houtsncÊplaton voorgesteld en aan Keizer Karei don vijfdon, toon graaf van Holland, enz. opgedragen; welke platen schoon en zeldzaam zijn cn de initialen C de C voeren. Do hoer G. Lamberts te Amsterdam bezat or in zijne rijke kunstverzameling een fraai exemplaar van. Men meent dat de met CA T gemerkte platen, ook door hom vervaardigd zijn. |
ANTONIUS. (Marcus) Een beroemd Romein, ten tijde der burgerlijke oorlogen, en bij het einde van hot gemoonebest, werd in het jaar 83 voor Christus geboren. Hij verloor vroegtijdig zijnen vader, en gaf zich zeer aan een buitensporig leven over, zoodat hij zijn vaderlijk erfdeel doorbragt, voor dat hij nog den manno-lijken ouderdom bereikt had. Hij ging naar Griekenland, waar de Proconsul Gabinius hem tot bevelhebber zijner ruiterij aanstelde, vervolgens naar Gallic, en vervoegde zich bij Cesar, aan wien hij door zijno moedor vermaagschapt was, en keerde later naar Rome terug, om zich don weg tot eerambten te banen. Hij muntte in vorschoideno veldtogten uit, en wist zich bij uitstek in de gunst der soldaten te dringen. In hot jaar 44 bekleedde hij met Cesar, op wiens zijde hij was, den post van consul; doch na den moord van dozen, dio in hetzelfde jaar voorviel, bragt hij het volk door oene redevoering, welke hij in het Forum hield, zoo zoor aan het gisten, dat het oenige huizen der zaamgezworenen in brand stak. Nu dong hij zelf naar de hoogste magt, en bediende zich daartoe van do gescliiktsto maatregelen. De patriotten, aan wier hoofd zich Ciooro, zijn onverzoenlijke vijand bevond, verzetten zich door Octavius, neef en erfgenaam van Gesar, naderhand onder don naam van Augustus bekend, togen zijn ontwerp, wanneer Antonlus beproefde, om Macedonië on Syrië aan Brutus en Cassius te ontrukken , doch daar hem dit niet gelukte, besloot hij Gallië te bo-magtigen, eu Docimus Brutus in Mutina te belegeren. Door deze belegering verwierf zich Antonius, schoon geslagen wordende, oen ontzaggelijk aanzien. Hij vlood naar de Alpen, en werd door Lepidus ontvangen. Thans begon Oetavius, die het plan van don senaat, om hom en Antonius door elkander te verzwakken, had loeren kennen mot zijnon tegenstrever te onderhandelen, on hieruit word het tweede zoogenoemde triumviraat of driemanschap van Antonius , Octavius en Lepidus geboren. Deze drie mannen , die overeenkwamen om allo landschappen dor rijks 5 jaren lang onder elkander te verdoelen, bragton meer dan 300 raadsheeren en 200 ridders om het leven, waaronder zich ook Cicero bevond. Thans had men hot weder op Brutus en Cassius gemunt, die door Octavius cn Antonius, inzonderheid door do dapperheid dos laatston, bij Philippi geslagen worden. Antonius trok hierop naar Azië, waar hij do luisterrijkste hofhouding hield, welke men immer zag. Tot zijn ongeluk loerde hij Cleopatra, koningin van Egypte kennen, die hem van de oono buitensporigheid in de andere stortte. Hij geraakte in twist met Octavius, doch verzoende zich weder mot hom, cn huwde zijno zuster; dan, deze bevrediging was van kortenduur. Hij liet zich van Octavia sclioidon, waarop do Romohischo staat aan do koningin van Egypte don oorlog verklaarde. De zooslag bij Actium maakte eindelijk aan deze verwikkelingen con einde (in hot jaar 31) en bezorgde aan Octavius do heerschappij dor wereld. Antonius naar Egypte gevlugt, doch door zijn leger en de Egyptischo vloot verlaten, stortte zich in zijn zwaard. ANTONIUS, (deHeilige) ook Antonius van Thebe gonoenul, is omstreeks 251 na Christus te Coma in Opper-Egypto geboren. Na zijn gcheolo vermogen aan de armen verschonken to hebben , ging hij als kluizenaar de Egyptischo woestijn bewonen. Zoo volo eremieten bouwden daarop hunne hutton bij de zijne, dat men hem voor den instollor van de ooenobitischo levenswijze houden mag. Evenwel hooft hij nimmer kloosterlijke regelen voorgeschreven, zooals do Maronieten, Abyssiniërs en Armeniërs dit voorgeven. In 311 zocht hij te Alexandrië bij de toenmalige Christenvervolging den marteldood te ondergaan , doch toon men zich zijner niot bekommerde, koorde hij naar do woestijn terug. Later liet hij hot bestuur van zijne kluizonaars-veroeniging aan zijnen leerling Pacomius over en trok met twee zijner vrienden in nog minder bewoonde stroken , waar hij in 356 stierf. Athanasius hoeft Van hem vclo wonderen en kampen mot don duivel te boek gesteld; al wat omtrent hem bekend is, bewijst, dat hij iemand was van verhitte verbeelding en sombere aseotischogevoelens. Hoogstwaarschijnlijk zijn de zeven brieven en andore geschrifton, dio op zijnon naam uitgaan, niet van hom. ANTONIUS VAN PADUA (deIIeimge), geboren 15 Augustus 1195 to Lissabon, was eerst Augustijner monnik, daarna leerling van don heiligen Franciscus van Assisi on derhalve oen ijverig voorstander van de Franciscaner-orde. Nadat hij op oene bokee-ringsreis naar Africa naar de kusten van Italië afgedreven was, prodikte hij mot grooten bijval te Montpollier, Toulouse, Bologne en Padua, waar hij den 13d,!quot; Junij 1231 stierf. Zijno graftombe aldaar, is oen meesterstuk van beeldhouwkunst. ANTONIUS MUSA, genooshoor van keizer Augustus. Hij had don keizer door eene behandeling met koud water genezen, waardoor dit middel destijds in Rome oene algemeeno vermaardheid togen allo ziekten kreeg, even als de Hydrothorapiein onze dagen. Horatius verhaalt in zijne brieven (I, 15, 3—5) hoe ook hij, op |
ANT
|
rnad van dozen genooslieoi1, Je koiulo baden gebruikte. Antonius Musa kreeg een standbeeld te liome, en word onder de ridders bosohreven. Op zijn naam gaat eon boek de herba vetonica, dat waarschijnlijk veel later geschreven is. Zie over hom: J. C. G. Ackermann, de Antonio Musa et libris, qui illi adscribuniur, Altorf, 1786, 4U. ANTONIÜS (Johannes), naar Kampen , zijne geboorteplaats Oamponsis genaamd, heeft in de eerste helft der XVI110 eeuw geloofd on is als schrijver van oen geneeskundig werkje bokend geworden , dat ton titel hoeft; Directorium summae summarum medi-cinae. Men vindt het in do moeste uitgaven van Phil. Ullstadii Caelum PhilosopJiorum. ANTRIM. Graafschap en stad in de lerschc Provincie Ulster. Hot graafschap beslaat eeno oppervlakte van 1164 Q] Kng. mijlen of 745,177 acres, waarvan nog 176,335 onbebouwd zijn. Aan do westpunt ligt oone kleine groep eilanden, do Skerries en oonigo mijlen oostelijker treft men eene ontzettende massa basalt-zuilen aan, genaamd the Giants Causeway (zie op d. art.) Do meestal arme inwoners , wier aantal 354,178 bedraagt, leven van den landbouw , de visschorij en het spinnen on weven van linnen en katoen. Do voortbrengselen van het land zijn; aardappelen, haver, gorst, vlas en tarwe. De stad Antrim ligt aan het meer Lough-Neagli, het grootste in Ierland, en was vroeger eone aanzienlijke plaats, die volo privilegiën bezat. ANTRUM HIGHMORI, boezem van High more, do holte van het bovenkaakboen, waarin do wortels der kiezen zijn vastgohocht aldus genoemd naar Nathanaöl Highmorus, eon Engolsch geneesheer en hooglcoraar te Oxford in do XVII'10 eeuw, wiens schriften in Lindenius renovalus, p. 827 worden opgegeven. ANTWERPEN , vroeger een markgraafschap des H. Room-sehon rijks, thans oono provincie van hot koningrijk ijolgio, grenst ton noorden aan Nederland, ten zuiden aan Zuid-Braband, ton oosten aan Limburg, ten westen aan do Schelde en Oost-Vhum-deron, on bevat cenen omtrek van 51 vierkante mijlen met 406,354 inwoners. De grond is er over het algemeen zeer goed, en men vindt cr bijna alles, hetgeen Uraband voortbrengt; doch aan de noordelijke on oostelijke grenzen heeft men veel zand cn heide. Vlas , haver, beste tarwe, uitmuntende welgronden , en zoor good vee maken dit gewest tot een der besten dos rijks. Het wordt westwaarts door do Schelde besproeid, en doorsneden van do grooto en kleine Nethe, die op de hoogo Loemelsche heide, van do voormalige Luikschc, thans Limhurgscho grenzen, ontspringen , zieh bij Lier vorconigen en vervolgens in de Rupol storten , die uit Zuid-Braband komt, on bij Rupelmonde in de Schelde valt. ANTWERPEN. (De stad.) De hoofplaats van de provincie van dien naam, eone zoor oude on aanzienlijke stad, mot ruim 88,000 inwoners. Zij ligt tusschon Mechelen, Brussel, Leuven, Gent en Breda, 18 uren van do zoo, aan do Schelde, die hier ongemeen breed is, en haar tot don koophandel bij uitstek geschikt maakt. In de 16do eeuw was zij door hare uitmuntende haven, aan do rivier liggende, welke bij het laagste water 20 en bij het hoogste 40 voet diep is, en de grootste schepen kan bergen, do eerste koopstad van Europa, en tolde 200,000 inwoners, waaronder 300 schilders en 124 goudsmeden. Meestal lagen cr 2500 geladen schopon tegelijk voor do stad, cn zij zette jaarlijks niet minder dan 500 millioon om, on betaalde 2 millioon aan belastingen op den koophandel. Dan, do Spaansoho onlusten, de verschrikkelijke plundering in 1576 , hot langdurige beleg van 1585 en bovenal het sluiten dor Schelde, bij den Munsterschen vrede van 1048, door de zeven voor onafhankelijk verklaarde Vereenigdc Nederlanden bedongen en volgens welk beding alle zeeschepen eerst in Holland moesten lastbrokon, en van daar de lading op kleine schepen naar Antwerpen overbrengen, — dit oen on ander bragt der. handel en de bevolking dezer stad in oen aanmerkelijk verval. In later tijd, in 1785 , beproofdo Joseph II wel de Scholdo to openen, doch won daarbij niets dan dat do scheepvaart op de rivier voor do Oostenrijkers oen weinig verder werd uitgebreid. Toen echter de Franschen don 20quot;i=quot; November 1792, ton gevolge hunner behaalde overwinning bij Gemappe, do citadel van Antwerpen veroverden, openden zij de Schelde, die 145 jaren was gesloten geweest en zeilden onder luid vreugdegeroep mot een smaldeel van 5 vaartuigen die rivier op naar Antwerpen, waartoe de stad bij het vredesverdrng tusschon Prankrijk on Holland van den 1111011 Mei 1795 werkelijk het rogt verkreeg. Do genoegzaam onafgobrokon zee-oorlog dood haar weinig genot van dit voordeel trekken, tot op de bevrijding van Europa in 1813 en 1814 , waardoor ook de handol-gemeonschap heropend, en de haven van Antwerpen, bij den vrede van Parijs, voor alle natiën vrij verklaard werd; zoo nogthans, dat zij voortaan niet moor tot eone oorlogs- (waartoe do Fransche keizer haar had ingerigt) maar alleen tot oone koopvaardij-haven mag dienen. |
Antwerpen is over hot algemeen wel gebouwd. Dc huizen zijn schoon, en do straten broed. Onderdo menigvuldige trotsoho gebouwen , meestal in don Gothischon trant, behoort de prachtige Dom of onser-lieve-vromuenlcerk, met huren fraaijon toren, die 466 voet hoog is, en oen uitmuntend klokkenspel van 99 klokken bevat. Deze kerk, waaraan men 84 jaren gebouwd heeft, is 500 voet lang en bijna half zoo breed. Zij heeft 230 booggewelven, door 125 zuilen ondersteund; bezat eertijds 32 altaren, cn prijkt met schilderstukken van den beroemden Rubbens. Voorts verdienen de kork der Dominicanen, met hare schoono marmore altaren, die dor Jezuïton, met haren uitmuntenden toren; de St. Jakobs kork, mot hot praalgraf van Rubbens, hot stadhuis, van hardsteen met marmeren kolommen, on do beurs , naar welker model de voormalige van Amsterdam on van Londen gebouwd waren, oono bijzondere opmerking. Zij werd, ten tijde van Ant-worpens grootston bloei, in 1531 gesticht, en was toen do prachtigste cn inoostbczochte in Europa. Zij is 180 voet lang, 140 broed, en rust op 43 pilaren van blaauwaehtigen steen; heeft 2 torens , 4 ingangen en is met onderscheidene gewelven voorzien, die tot pakhuizen dienen; terwijl het bovenste van dit gebouw de Academic dor beeldende kunsten bevatte. Antwerpen is altijd bekend geweest als beschermster dor kunsten, maar bijzonder van do sehilderkunst. Het gilde van St. Lucas in doze stad was een van do vroegste genootschappen van dien aard en waarschijnlijk wel het moest beroemde. Hot word in 1454 onder Philips den Goeden opgerigt en was de oorsprong der Vlaamsche schilderschool. Hot tegenwoordige Museum of do Academie van schilderkunst is in het oude klooster dor Rccollecten in do me des fayots en bevat do heerlijkste voortbrongsolon van de meesters dier school, waaronder uitmunten, 14 uitgewerkte stukken van Rubbens en 6 van van Dijk. Het kasteel van Antwerpen, een regelmatige vijfhoek, is onder keizer Karei V gebouwd en door Alva versterkt en vergroot. In 1577 worden door de burgers do bastions, die naar do stad go-koord waren gesloopt, on hot in de citadel opgerigt standbeeld van Alva vernield. In 1585, had het kasteel veel tc lijden onder dc bologering van don hertog van Panna. In 1747 word hot door do Franschen onder don maarschalk van Saksen, in 1792 door La-bourdonnayo en in 1794 door Pichegru genomen. Tijdens don Bolgischcn opstand trok de generaal Chassó in Ootober 1830 zich in het kasteel terug on bombardeorde van daar don 27,tl!,: dc stad. Twee jaren later kwam een Fransch logor van 50,000 man onder den maarschalk Gérard om de overgaaf dor citadol aan België te dwingen. In don nacht tusschon 29slnn on 30slcn November worden do loopgraven geopend. Daarop word om zoo to zeggen het kasteel onder bommen on kogels verstikt.Op dien kleinen omtrek, door bijna 5000 man bezet, vielen gedurende 19 dagen niet minder dan 43,000 kogels en 20,000 bommen en granaten, zoodat ook allo gebouwen verwoest worden. Den Hdquot;quot; December word dc lunet St. Laurent genomen, en eerst don 23'llt;!n capituleerde Chassó, waarop de Franschen den volgenden dag de citadel, die niets dan oen puinhoop was, bezetten. Antwerpen hooft oono menigte beroemde mannon, in ondor-scheideno vakkon opgeleverd. De schilders P. P. Rubbens, A. van Dijk en D. Teniers, de aardrijkskundige A. Ortelius, do drukkers Plantijn on Morotus, do goschiedschrijvor E. van Motoren, do oudheidkundige J. Grutorus, cn moor andere geleerde en vermaarde mannen , worden er geboren. ANTYLLUS. Een Grieksch goncoshoer, die vooral als chirurgijn grooto verdiensten gehad hooft. AVaar on wanneer hij geleefd heeft, is onzeker. Zijne werken zijn verloren: stukken daaruit vindt men bij Oribasius en Aolius. Deze zijn bij elkander gevoegd cn uitgegeven in do dissert, inaug. van Panagiota Nicolaidcs, Halae, 1799, 4°. Men houdt Sprcngol voor don schrijver van dit boekje. |
ANU-APA
188
|
Verg. over Antyllus; Ueber die bedeutung des Antyllus, Philayrius u. Posidonius in der Geschichte der Heilkunde nach dein M. S. des vetst, Cand. der Med. A. Lewy, bcarb. von Dr. Landsberg in Breslau; en Janus, Zeitschr. für Gesch. u. Lileralur der Medicin ; Bd. II, s. 296 flg.; s. 746 flg. Bd. Ill, s. 16G fig. ANUBIS. Een Jigyptische godheid , zoon van Osiris en Neph-tbys, wordt bij do Grieken dikwijis Hermes of ook wel Hermanu-bis genoemd. Hij wordt op de Hieroglyphen en andere Egyptische oudheden voorgesteld met den kop van een jakhals, en draagt somtijds eene dubbele kroon. Hem werden witte en gele hanen geofferd; men geloofde dat hij do schimmen der afgestorvenen naar den Amenthos, dat is de onderwereld voerde. ANVILLE (Jean Baptiste Boürouionon d') , een dor beroemdste aardrijkskundigen, was te Parijs den lldon Julij 1G97 geboren. Hij was in de nieuwere , zoowel als in do oudo aardrijkskunde als schrijver en vervaardiger van landkaarten, zoo groot, dat niemand zijner tijdgenooten tegen hem konde wedijveren. Wanneer hij eene belangrijke kaart in het licht had gegeven, gaf hij gelijktijdig eene verklaring daarvan uit. Zijne boofdverdionsto in do oude aardrijkskunde was buiten tegenspraak hierin gelegen , dat hij zich van do nieuwe als eeno fakkel bediende, om licht over de oude te verspreiden, en dat hij beiden gestadig met elkander vergeleek. Hij stierf 28 Jan. 1782 , in het 84910 jaar zijns ouderdoms. Onder zijne kaarten (hij gaf er in het geheel 211 uit) verdienen bijzondere vermelding de Atlas géneral (Parijs 1780, 46 kaarten in 66 bladen) en de Atlas antiquus Danvillianus (12 bladen), waarbij als text de Géogmphie ancientie abrhgêc (3 dln. Parijs 1768) behoort. Even naauwkeurig en juist, naarmate van de hulpmiddelen van dien tijd, zijn zijne kaarten van Gallic, Italië cu Griekenland in de middeleeuwen. Buitendien schreef hij nog: ÉtatsformCs en Europe apres la chute de l'empire liomain en Occident, Paris, 1771, en Traités des mesures itinéraires anciennes et modernes, Paris, 1769. ANYTUS. Een Atheensch rhetor, die met Melitus en Lycon , den grooten wijsgeer Socrates van ongodsdienstigheid beschuldigde, en zijn doodvonnis verkreeg. Later is hij zelf met zijne medeplig-tigen veroordeeld en ter dood gebragt. AORISTUS. Door de tijdvormen van oen werkwoord worden niet alleen de absolute tijdsverhoudingen : het verledene, het tegenwoordige en de toekomst, aangeduid , of de relative tijdsverhouding van eenige werking tot eeuc andere, maar bovendien onderscheidt de taalvorm het eindigen van eene .werking} haren duur en hare herhaling. Zelden hebben do talen bepaalde vormen voor al deze zachte schakeeringen. Ten opzigte van de vormen van den verledenen tijd is de Grieksche taal zeer rijk bedeeld met imperfectum, perfectum, plusquamperfectum en aoristus primus en secundus. De aoristus (de onbepaalde, niet door grenzen nader beperkte verledene tijd) stelt de werking voor, bloot als plaats gehad hebbende, doch zonder aanduiding van duur of herhaling, en is daarom de eigenlijke vorm voor de kronijkgesehiedenis. Het ouderselieid tusschen beide aoristen is niets dan een verschil van vorm. AOKTA, AETERIA AORTA, de grootc slagader, de voornaamste stam dor slagaderen, die uit het linkerhart ontspringt en waaruit de andere takken voortkomen. AOSTA. Een hertogdom of provincie van het koningrijk Sardinië, hoeft ten oosten Milaan en Biclla, ten zuiden het graafschap Canareso, ten westen Savoye en ten noorden het Zwitsersche kanton Walliserland. Aosta bestaat uit 7 dalen of valleijen, tusschen do hemelhooge Alpen , welke echter door do vlijt der ingezetenen , wier getal 78,000 bedraagt, bebouwd zijn, zoodat zij goeden wyn en vruchten voortbrengen en uitnemende weiden hebben. De bergen leveren ijzer en koper op. Uit Aosta komen veel ketellappers en schoorsteenvegers, die in Nederland en elders hun brood verdienen. De stad Aosta kreeg dezen naam uit de verbastering van het oude Augusta Praetoria. A. P. oi AP. Eene verkorting van de woorden: Amsterdamsch Peil, dat is, de hoogte van het denkbeeldige horizontale vlak, gaande door het nulpunt van de Amsterdamsche stads-peilschaal, hetwelk door het geheele rijk voor het nulpunt van alle rijks tien-deelige peilschalen is aangenomen. |
Het Amsterdamsche Peil heeft tot vergclijkingsvlak gediendvan al de waterpassingen der rivieren en wateren in Holland, welke door den generaal Kraijenhoff zijn gedaan, en waaraan zijne Verzameling van Hydrographische en Topographische waarnemingen in Holland, in 1813 uitgegeven, haren oorsprong verschuldigd is. Do daarbij opgenomene peilschalen en gestelde of gekozene verkenmerken zijn allen herleid geworden tot dit denkbeeldige horizontale vlak, hetwelk stadspeil genoemd wordt en toen sedert meer dan 60 jaren onbewegelijk gebleven was. Wagenaar maakt er, in zijne Geschiedenis der stad Amsterdam HIJquot;' deel, 1quot;° boek , p. 61 gewag van, en geeft den stand op 9 voeten 5 duimen Amsterdamsche maat aan, dat is 2,676 el beneden de groef in dc dijk-peilsteenen, die in den muur van do Kolkswaterkeering, en dien onder dc Nieuwe brug en elders, zijn ingemetseld. Op den 22quot;'cquot; December 1812 word door den generaal Kraijenhoff, met cone daartoe benoemde commissie, de stand van dit stadspeil , met betrekking tot do groef in den steen aan de Kolkswaterkeering, met allo oplettendheid onderzocht, en bij uitstek naauwkeurig bevonden. Tot betere verzekering van dit vaste punt zijn er toen 4 steenen ingemetseld , de eerste in den muur van den westelijken koker der grooto Amstelsluis nevens de peilschaal; de tweede in het oostelijke contrefort van hot achterfront der Beurs; de derde in don Schreijerstoren; en de vierde in don hoofdmuur van de Kolkswaterkeering, benedendenDijkspeil-stccn. Op elk dezer vier steenen werd hot AP door eene ingehakte groef aangewezen. Hot Amsterdamsche stadspeil behoort vooral onderscheiden te worden van het Amstordamsche lijdelijke peil of boezempeil van Amstolland, zijnde 0,13 tot 0,16 lager dan het stadspeil, en aldus genaamd, omdat do bodems der kelders in de stad geeno hoogere opmaling van den boezem verdragen kunnen, zonder door het water hindernis te lijden. Hot volgons naauwkcurige waarnomingen gevondene verschil in don stand van verschillende peilmcrken, waar het A P op gesteld was, met hot ware Amsterdamsche stadspeil, vindt men in de genoemde Hydrographische waarnemingen van den generaal Kraijenhoff, naauwkeurig vermeld. APAGOGE. Is een bewijs van eenigo stelling waarbij men het tegengestelde van dezelve aanneemt, daarvan de onbestaanbaarheid aantoont, en daaruit besluit tot de waarheid der genoemde stelling: een bewijs dus uit het ongerijmde van hot tegendeel. APALACHEN. Het Apalachen- of Alleghany-gebcrgte in het oostelijk gedeelte van Noord-America, loopt bijna evenwijdig met de kust van don Atlantischen Oceaan, van 49° tot 34° N. B. van do St. Laurens-baai tot aan den staat van Alabama. De hoogte van dezen bergketen is niet bijzonder, gewoonlijk van 2000 of 2500 voet, doch in het noord-oostelijk gedeelte van 6200. Eigenlijk bestaat hij uit verschillende kleinere: het Albanij-gebergte midden tusschen den St. Laurens-stroom en de zeekust, de groene bergen (Green mountains) in Vermont en New-York, de witte (White mountains) in New-Hampshire, met den hoog-sten top van den geheelen keten, den Washington. (6234 v.) Van daar beginnen de eigenlijke Apalachen , in vier ketens afgedeeld, en eindelijk komen de eigenlijke Alleghanij, die zich ten slotte aan het Cherokee-gebergte aansluiten. Het noordoostelijke gedeelte dezer bergen bestaat uit granietmassen, het zuidwestelijke uit zandsteen- en kalk-bergen. Het gebergte is rijk aan mineralen , levert goud op en bergzout, maar voornamelijk ijzer en steenkolen. APANAGE. Is dat geld, of die landen en inkomsten, welke koningen, vorsten en andere personen van aanzien , bij welke het regt van erfgeboorto is ingevoerd, hunnen jongeren broeder of eigene neven vcrpligt zijn tc geven. APATHIE. Ongenoegzame opwekbaarheid door, of zelfs onvatbaarheid voor indrukken, vooral door aandoeningen ofharts-togten, waaruit traagheid van handelen volgt. Soms is zij voorbijgaande en van korten duur. Zoo kan iemand tijdelijk minder opwekbaarheid hebben voor indrukken, die de zintuigen ontvangen. Dikwijls is zij aanhoudend, en een gevolg van dc gesteldheid des ligchaams, die dan een geringen graad van opwekbaarheid en prikkelbaarheid aantoont. — In de wijsgcerte beeft dit woord eene meer bepaalde beteekenis. Volgens de leer der Stoïcijnen beteekentbet de afwezigheid van driften en hartstogten ten gevolge van de kracht der rede: eene vrijwillige gevoelloosheid, die wel verre van de werkzaamheid des geestes te verzwakken of te belemmeren. |
APE
189
|
dezelve veeleer moest opwekken. Deze word door hen ala de ge-zondheid der /.iel beschouwd: terwijl zij hartstogtolijkheld vooreen kenteekon van hare ziekelijke gesteldheid hielden. De ware wijze onderscheidde zich en bereikte geheel zijne bestemming door eene volkomene Apathie. — Ook latere wijsgeeren hebben de Apathie als zoodanig beschouwd. — Kant hecht aan dezelve hooge waarde. Voor ssooverro geestkracht met haar verbonden is, noemt hij haar een gelukkig phlegma, dat bij den mensch die overijling en verblinding verhoedt, aan welke hij anders door sterke gemoedsbeweging is blootgesteld. APELDOORN. Dorp in de provincie Gelderland, kwartier Arnhem, en wel een der fraaiste van de Veluwc, aan den straatweg van Utrecht naar Deventer, met eene kerk, in 1839 gebouwd en waarin men de gedenktcekens van den luitenant admiraal van Kinsbergen en van JTrederica Sophia Wilhelmina, gemalin van Prins Willem V vindt; een weeshuis voor meisjes door Kinsbergen (die op het hierbij gelegen landhuis Welgelegen, zijn nuttig en weldadig loven eindigde) gesticht; ondorsohoidene papiermolens; eene papier-fabriek, tweo kopermolcns ou eene fabriek voor marokijnleder. In den laatston tijd is Apeldoorn in welvaart zeer vooruitgegaan, zijn er nieuwe wegen aangelegd , het Griftkanaul gegraven en eene school uit de giften van Koning Willem III opgerigt; ook zijn er vele nieuwo burgerhuizen bijgebouwd zoodat Apeldoorn bijna het aanzien coner stad verkrijgt. Met de talrijke ondorhoorighedon bevat het bijna 8000 inwoners. Nabij dit dorp bevindt zich het koninklijke lusthof het Loo. (Zie aldaar.) APELLES. Werd geboren op het eiland Cos, en was de beroemdste dor Grieksche schilders, zoowel uit hoofde van zijne meesterlijke stukken, als door zijne sehriften over dit onderworp, welke laatston, ton tijde van Plinius, nog voorhanden waren. Hij was de schilder der bevalligheid , en overtrof hierin bijna al zijne tijdgenooton. Bovendien was hij ten uiterste billijk omtrent de verdiensten van andere schilders, en niet blind voor zijne eigene feilen. Bijzonder beroemd waren zijne voorstellingen van Venus Anadyomeno, van de Gratiën on het portret van Alexander den Grooten, zijnen tijdgenoot, dat in den tempel van Diana te Ephe-sus werd opgesteld. APENBBOODBOOM of BAOBAB. (Adansonia digilata. L.) Dozo door Linnaeus naar den Franschen kruidkundige Adanson genoemde boom , welke onder do natuurlijke familie der Storcula-ceën (eene naauw aan de Malvaeeën of Malowen verwante plan- |
tengroep) gerangschikt wordt, behoort in het tropische gedeelte van West-Afrika, voornamelijk in Sencgambië on op do naburige eilanden, te huis, en is zoowel om den hoogen ouderdom dien hij bereiken, als do bijna wecrgalooze dikto, waartoe hij aan-grooijen kan, een der merkwaardigste gewassen. Indien wij de beschrijvingen, welke van deze reuzen uit de plantenwereld door verschillende reizigers (Adanson, Peters) gegeven zijn, nagaan , dan bespeuren wij daaruit, dat voorbeelden van Baobabs , welke eene dikto van 34 voet (in middellijn) aan eene hoogte van 70 voet paren, hoegenaamd niet zeldzaam zijn. De hoofdstam, die in deze gevallen slechts 10—12 voethoog is, splitst zich in eene menigte takken, waarvan er één loodregt naar boven groeit en de anderen min of moer zijdelings afwijken, hoewel zij allen eene lengte van gemiddeld CO voet bereiken. Deze takken, welke digt begroeid zijn, vormen te zamen eene ontzaggelijke, koepelvormig gewolfde loofmassa, waarvan de middellijn op 1G0 voet geschat wordt, zoodat zij dan ook veeleer aan een gansch boseh, dan aan oen enkelen stam schijnt te bohooren. Do bladen van den Baobab zijn handvormig gedeeld en gelijken dus in do verte wol iets op die van den wilden Kastanje. Zijne bloemen zijn zeer talrijk, groot, en hangen naar beneden. Zij bestaan uit 5 grooto, bijna ronde, teruggeslagene bloembladen, ongovoor 700, met do holmdraden tot een vliezigen koker vcrocnigde, en aan hun top schermvormig omgebogone meeldraden, en een zeer langen, gekronkoldon stijl met 10—14, in eene ster geplaatste, kleine stempels. De vrucht heeft don vorm eens komkommers, doch is overlangs in 14 gelijke doelen verdeeld, waarvan ieder 150 zaden bevat. Indien men zich bij dit alles nu voorstelt, dat de wortels van den Baobab, onder den grond, zich minstens even ver uitstrekken als zijne kroon daarboven , dan komt men tot hot besluit, dat de omvang van dit go-was in zijn geheel, door geeno andere plantsoort overtroffen wordt. Uit do dikte nu van den omvangrijksten onder deze boomen, hoeft men getracht hunnen ouderdom op te maken, voor welke beoordeeling de omstandigheid zoor gunstig was, datmoneenige woorden , door een der eerste Europosoho bezoekers van Senegambiii 300 jaar vroeger in oen zekeren stam gesneden , door 300 onder-tusschen aangegroeide jaarringen bedekt, wedervond; hieruit en ook uit andere, bij noêrgevoldo boomen volbragte metingen, vond men voor dc toencmingin omvang van den stam de volgende reeks: voor eene middellijn van 2 voet, een ouderdom van 30 jaar. » *' » 11 ^ 11 11 11 51 100 i» i) li li ^ i» ii ii ii 1000 ,, 11 i» 1» » )) ii it 2400 quot; « iï ^ IÏ i) ii ii 5150 ,, Daar nu, zoo als wij hier boven gezien hebben, het laatste getal nog niet eens do aanmerkelijkste waargonomene dikte voorstelt, zoo kan men mot waarschijnlijkheid aannemen, dat velen dezer, overigens nog krachtig grooljondo en rijkelijk bloeijende boomen, 6000 en meerjaren oud zijn; zoodat wij mogen golooven , dat het leven van velen dezer reuzen van planten tot aan het tijdstip opklimt, dat wij, naar geschiedkundige gegevens, voor het oogonblik plegen aan te nemen, waarop de Mensch op de Aarde gekomen is. Het hout van den Baobab is, oven als dat van andere tot dezelfde groep bchoorende gewassen, zeer week. Zijne bladeren en bloemen bevatten voel plantenslijm en staan daarom als verzachtende geneesmiddelen aangoschroven. Do eersten worden, totpooder fijngostooten onder den naam van lalo, door dc negers onder hun dagolijksch voedsel vormen gd. Eindelijk, zijne vrucht bevat een zuurachtig vruchtmoos , welks working met dat der Tamarinde overeenkomt, en dat door do inboorlingen als ccn huismiddel tegen sommige kwalen gebruikt wordt. (Endlicher, Enchiridion botanicum, 1841. De Candollc. Phys. vdgetale 1832.) O. APKNNIJN15N (Moss Apenninus der Romeinen). Grootc bergketen, welke Italië in do lengte in twee deelen verdeelt on zich uitstrekt van don berg Appio, eenen der zee-alpen in Genua , |
APH-APO
|
tol aan hot stram! vanOtranto, en lt;le zooongto van Sicilië, op ccnc lengte van 180 inijlon. Do zijtakken van dezen bergketen zijn Montamiata, de Lora, de rotsenketon van Loronto en de Gar-gano. Do Apennijnen bestaan voornamelijk uit zandsteen, lei en graauwaeke en bevatten veol marmer, ook verspreid basalt en lava; in het koninkrijk Napels is dit gebergte kaal cn dus ook zonder bosschen; do sneeuw blijft cr zelfs midden in den zomer ongosmolton, het overige deel des bergketens is tot aan do toppen met hout bewassen. Men treft er vele hoogo en steile kruinen aan, zoo als do Gran Sasso d'Italia 8,935, de Velino 7,682 voethoog, en heide in Abruzzo gelogen, de Batiooza 2,901, cn de Batioofani, 2,470 voet boven de zee. Door dit gebergte loopt in het voormalige hertogdom Genua, (thans koningrijk Sardinië) de enge pas Boe-ohetta, waarnaar, onder Napoleon, een der toon hier gevormde Fransche dopartemonton genoemd werd, on tussehen Bologna en Florence vindt men La Traversa,hot dorste gedoolto van dezen keten. De vulkanen Vesuvius en Etna behooron naar alle waarschijnlijkheid tot do ondoraardsehe verlenging der Apennijnen. APHANIET. (Zie Dior kt.) APIIAHEUS, zoon van den Messoniscnen koning Porieres en van Gorgophone, was gehuwd mot Arenc en vader vanLyneeus, Idas en Piseus. De beide eersten zijn moor bekend onder den naam van Apharetidon en beroemd door hunnen strijd met de Dioscuron, dien Pindarus in do Nomoïsche oden bezongen heeft. APHBLIUM. Het punt van eono planetenbaan, dat zich hot verst van de zon bevindt. (Zie het art. Apsiden). APHERT (Petrus van) of van Afferdon (later Apherdianus) oen Amsterdammer uit hot laatst der XVIquot;10 eeuw. Hij heeft zich vooral als Latijnsoh dichtor bekend gemaakt. Men hooft van hom; Epigrammalum moraliuin, Libri II, Antw. 1560; en Disticha moral ia 7 ibid. 1579. Zie ook Ddic.poet. Belg. part. I; Paquot. XIII 1). -!05; cn Wagonaar, voorrede zijner Ucschrjviiuj van Amsterdam. APHLOGISTISCHE LAMP. (Zio Lamp.) APHOBISMEN. Beknopto stollingen, welke den hoofdinhoud eonor wetenschap kortclijk in zich bevatten. APHRODISIEN. Feesten van Venus, die do Grieken bijna in alle steden vierden. De bcroemdsten waren die van hot eiland Cyprus. APHRODITE. Zoo noemt men Venus, naar het zeeschuim, waaruit zij zoude gesproton zijn. (Zio Venus.) APICIUS. (Coelius) Van do drie Apiciussen, die do goschio-donis als brassers cn zwelgors opnoemt, is er een , waarschijnlijk die onder Augustus en Tiberius leefde (de belde andoren leefdon onder Sylla cn Trajanus), welke do kookkunst tot een stolsel bragt. Hij schroef oen bock de re Culinaria of de arte Culinaria het eerst te Milaan (1498 in 4quot;) uitgegeven. Even zeldzaam zijn de uitgaven te Vonetiö, 1503, in 4° en te Zurich, 1542, in 8° cum notis Gabriolis Humelbergii. De Engolschman Martinus Listor bezorgde in 1705 ic Londen oen nieuwe editie onder den titel; Apicii Coeliide obsoniis ut condimentis, sive arte coquinaria, Libri Decern. Ook deze uitgaaf is zeldzaam. Onze landgenoot Thood. Jans. Almelovenius gaf or een tweede uitgaaf van in het licht, mot varianten en nieuwe aanteekoningon. Amst. 1709,8quot;. Men leze over dat werk Clement, Bib!. Curieuse, in v. Apieius. APIOS TUBEROS A, Pursh. in hot Duitsch Knollerbse go-hecten , is ccno tot do Natuurlijke Familie der Loguminoson bo-hoorende plantsoort, met een zich windenden stengel, gevinde bladen, donkorroode bloemen en eeno leerachtige peulvrucht, wier knollige wortels, vóór cenigen tijd, als een gcschikt voedsel geprezen en daarom, bij wijze van proefneming, hier en daar oven als aardappelen verbouwd worden. Het was vooral de Franscho reiziger Lamaro-Piequot, die op eono reize door Noord-America van do waarde dezer knollen als voedingsmiddel zich overtuigd hebbende, do aandacht van landbouwers en geleerden in Europa moor bepaaldelijk op dit gewas vestigde. Do ondervinding loerde nogthans, dat zijne cultuur, althans in voornoemd werelddeel, aan vele moeljelijkhedon onderhevig^) zoodat men haar tegenwoordig al weder bijna geheel hoeft laten varen , waartoe men ook In het afnemen dor aardappelziekte genoegzame aanleiding vond. Volgens Payen bevatten de knollen dor Apios tuberosa 41/ï % atlkstofhoudende zelfstandigheden en 33 li 340/0 zetmeel, derhalve vau bolden moor dan de gewone aardappelen. Hun smaak komt oonigzins met dien der artisjokken overeen, terwijl zij hoegenaamd geen bitter beginsel bevatten. Comptes rendus, T. XXVIII p. 191 —195. Pharmaceut. Centralblalt. 1849, p. 253. O. |
APIS. Een stier , dien de Egyptonaren, als boold der ziel van Osiris, mot goddelijke eerbewijzingen vereerden, en hunne priesters, die voorgaven, dit dier aan zekere tookens te kennen, zorgvuldig opzochten. Zij zeidon, dat hij van eono koe was voortgekomen , die door den bliksem dragtig was geworden; hij moest zwart zijn met oen witten kol, een witten arendvormigon vlek op don rug, tweekleurige haren in den staart en een knobbel onder den tong. Roodo stieren werden hom geofferd; hij had zijn heiligdom to Memphis. De Apis mogt niet meer dan 25 jaar oud worden en wanneer hij dien ouderdom bereikt had, stortte hij zich naar het volksbijgeloof in oen waterput on verdronk. Hij word opgevisebt cn mot grooto pracht in den tempel begraven; doch geheel Egypte treurde , tot dat de nieuwe Apis gevonden was. Een dor Apis-stieren is door Cambyses , den opvolger van Cyrus doorstoken. APLANATISCHE LENZEN. Zoo noemt men ccno vorzame-lings-lens van orownglas on ccno verstrooijingslons van flintglas, die in mieroscopen on kijkers worden aangewend en wier vereoni-ging ton dool hooft de spherisoho aberratie dor lichtstralen te verminderen of op te heffen. Eeno volkomeno opheffing dier afwijking is evenwol slechts op twee in do optische as gelegen punten mogelijk, die door Lister do aplanatische brandpunten genoemd zijn, terwijl stralenbundels van alle andere daarbuiten gelogen punten worden verbeterd of ondervorbotord. APOCALYPSIS. Openbaring. Dit woord wordt inzonderheid van do Openbaring van Johannes gebezigd. (Zio aldaar.) APOCRYPH. Zoo noemt men boeken of sehrijvers van een twijfelachtig gezag. Apooryphe bookon zijn dio, wolko in den canon van de Heilige Schrift niet aangenomen zijn. APODICTISCH wordt elke kundigheid genoemd, dio het kenmerk van volstrekte noodzakelijkheid heeft, waarvan men derhalve de onmogelijkheid van het tegendeel inziet. Zij berust daarom dan ook niot op ervaring, omdat ervaring hot karakter dor volstrekte noodzakelijkheid mist, maar geheel op het zuivere denkon. Eon apodictisch bewijs is dus zulk een dat het tegendeel als onmogelijk uitsluit. Naarmate de waarheid eoner stolling als mogelijk, als beslist, of als volstrekt noodzakelijk wordt beschouwd, heet deze .stolling problematisch, assertorisoh, of apodictisch. Apodictica wordt daarom dan ook in het algemeen de wetensehap genoemd welke als grondslag van al het weten kan besehouwd worden. APOGEUM. Het punt van de elllptiseho baan dor maan dat het verst van de aarde is verwijderd. (Zie hot art. Apsiden.) APOLLO. Een der voornaamste goden van de Grioksoho godenleer, zoo wegens de algomoono verbreiding zijner vereering, als door don grooten invloed, dien deze op de ontwikkeling der Griekscho beschaving uitgeoefend heeft. Men noemde hem den zoon van Jupiter en Latona, die, door de ijverzuchtige Juno vervolgd, hem boncvens zijne tweelingzustor Diana, na eene langdurige omzwerving, op hot eiland Dolos ter wereld bragt. Aan geono der oude godheden worden zoovele volmaaktheden toogo-sohrovenals aan hom. Met Mars, Mcrcurius on Bacchus behoorde hij tot de eeuwig-jeugdige, baardolooze goden. Hij was de god der dicht- en toonkunst, de beschermer van hen die deze kunsten uitoofondon, en do god die in staat was do bokwaamhoid daartoe aan do menschen te verloonen. Hij was de god der voorzoggings-kunst, der geneeskunst (on daardoor besohikkor over loven en dood dor stervelingen), der veeteelt, derjagt, dor boogschutters en dor stedestiohtors. Ton tijde van Plutarehus voreorde men hem als Phoebus, hot zinnebeeld der zon. In de oudste gedichten noemde men Apollo roods den god dos gozangs; do Zanggodinnon stonden onder zijn opzigt. Hij was de uitvinder dor Lier en met zijn spel op dat speeltuig overwon hij Pan, dio een wedstrijd mot hem waagde als speler op do herdersfluit. Eonon anderen fluitspeler Marsyas, die insgelijks mot hom wilde wedijveren, liet hij voor zijne vermetelheid lovend villen. Behalve te Delphi stond het orakel te Dldyma, Claros, Tenedos en Patara onder zijn opzigt en dewijl men bij hot orakel dikwijls geneeskundigen raad zocht, is het daaruit te verklaren, hoc Apollo vooral in lateren tijd, ook als god der geneeskunde vereerd word, en men hem den vader van |
isu
APO
|
naam van Apollo van Belvedere bekend, behoort. Dit beroemde beeld werd omstreeks het jaar 1500 to Nettuno in de bouwvallen van het oude Antium, het lustoord der Romeinsche Cesars gevonden , wenvaarts het met een aantal andere, uit den tempel van Delphi ontvoerde kunstwerken, onder Nero gebragt was. Volgens Visconti isditApollo-beeld eene navolging van den Apollo-Alexi-cacos (het kwaad afwerende) van Calamis in Athene. Winckclman hield het voor een Apollo-Pythius, den overwinnaar van don draak Python. Zooveel is zeker dat do Apollo van Belvedere, van eene overwinning terugkeert, en zijne gramschap in opgeruimdheid overgaat. Waarschijnlijk is dit marmeren beeld naar een gegoten beeld van Lysippus gebeiteld; de linkerarm tot aan don elleboog en do vingers van de regterhand, zijn er door Montorsoli slecht bijgemaakt. Volgens do meest geachte kunstregters is dit standbeeld het hoogste ideaal van kunst onder do antieken, die tot ons gekomen zijn en overtreft het alle andere Apollo-beelden evenzeer, als Homerus' dichterlijke beschrijving van Apollo, die dor overige dichters welke dien god bezongen, overtreft. De gestalte is boven het monschelijke verbeven en de stand getuigt van grooten adel der ziel. Eene eeuwige lente tooit do slanke, man-nelijk-rijpo gestalte met eene bevallige jeugdigheid, en geeft eene zachte teederheid aan de krachtige leden. Het beeld drukt iets onsterfelijks uit, iets dat zich boven de behoefte der stervelingen verheft, daar het niet door aderen noch spieren, maar door oen heinelschcn geest, die do gansehe figuur als bezielt, bewogen schijnt. Den draak vervolgende, dien hij eerst met zijn boog heeft ter nedergeveld, heeft hij hem bereikt en verslagen. Zijn verheven blik ziet met zelfvoldoening op do overwinning terug; verachting ligt hem op de lippen; geraaktheid doet zijne neusgaten zwellen, en zetelt zich oven op het trotsehe voorhoofd, dat echter door don vrede, die daarover heenzweeft, ongestoord blijft, terwijl zijn oog zachtheid uitdrukt, als ware bij onder do Muzen die hem zoeken te liefkozen; zijn zacht kronkelend haar schijnt door de Gratiën in sierlijke vlechten op den schedel gebonden to zijn. Het beeld verrukt door zijne grootsehheid, het schijnt zich te bewegen en zeker is liet onmogelijk om er den juisten indruk van te beschrijven. In de museums te Venetië bevinden zich verscheidene Apollo-koppen, zoo als er een in do verzameling van den graaf Pourtalis is. Te Napels bewaart men een bronzen Apollo-beeld dat to Herculanum gevonden werd. Te Florence is een Apollo, die als van don strijd uitrustende voorgesteld is, welk beeld voor een werk uit de school van Praxiteles gehouden wordt. Men bewondert daarvan den vloeijenden en zaehtgolvonden omtrek; de leunende houding , do over het hoofd liggende arm, toonen rust aan, hoewel zijn geest werkzaam schijnt en een diep gevoel, als of dor Muzen zang hem ile borst doet zwollen, op het schoonc gezigt te lezen staat. De heide handen, do neus en de op den schedel zaamgebonden haren, zijn er later bijgemaakt. In de Louvre vindt men een schoon beeld, dat Apollo voorstelt van den strijd met den Python uitrustende. Op het capitool berust een dergelijk beeld, dat met de linkerhand do lier vasthoudt, terwijl daarnevens oen griffioen den kop naar hem opheft. Op oudo schilderijen te Pompeji vindt men Apollo dikwijls in die rustende houding. In de verzameling van Lord Egromont te Pitworth vindt men een ander type van Apollo-beeld, namelijk op do citer spelende , het speeltuig in eene dansende houding tokkelende, en' versierd met het lange overkleed der toonkunstenaren. Een dergelijk beeld troft men aan op hot Museum van het Capitool, bekend onder den naam van „Apollo met de zwaan.quot; Te Napels is het beeld van Apollo, dat van het paleis Farnese afkomstig is, zijnde van het hardste en fijnste zwarte marmer, hetwelk door Winckclman het hoogste voorbeeld van monschelijke schoonheid genoemd is. Onder de schoonste dier beelden noemt men nog, dat van het Vaticaanseh Museum , dat zich zoozeer door ongekunsteldheid en bevalligheid onderscheidt en in oene voortgaande houding, mot de citer aan een riem over do borst hangende en daarbij zingend, voorgesteld is, welk beeld de schildering van Homerus het meest nabij komt. Als Muze, vindt men Apollo dikwijls op bas-reliëfs, zoo als op het Museum te Berlijn, waar zich ook een Apollo als Muzen-aanvoerder, uit de verzameling van den vorst Polignac bevindt. Ook in het Museum te Munehen is een, als de Barbcrinische Muze bekend, Apollo-beeld. In het Museum Pio Clementino , is een op de eiter spelende en zingende Apollo, die naar men vermoedt, eene copij naar het groote standbeeld is, hetwelk Augustus den god ter eere in den tempel bij Aetium liet oprigten. De Apollo-beelden van lateren tijd zijn naar antieken gevolgd of eene mengeling van het Apollo-denkbeeld, met nieuwere begrippen van kunst. Het ten jare 1532 door Peter Visscher vervaardigde beeld van een Apollo, die een boog afschiet, hetwelk te Neurenberg staat en vooral de beroemde Apollo van Thorwaldsen maken hierop eene uitzondering; vooral het laatste is eene vrije opvatting geheel in den geest der antieken. De fabelachtige overlevering heeft ook den schilders eene rijke stof opgeleverd, en op vele schilderijen vindt men de daden van Apollo voorgesteld. Onder dezen zijn die van Innocenzio Francacci, de geschiedenis van Apollo en Marsyas voorstellende; van Carlo Maratti, Apollo Daphne vervolgende en door R. van Audenaerde in plaat gebragt; en het groote landschap van Salvator Rosa, met Apollo en de sibylle, waarvan eene schoonc gravure in Brijdell's galerij voorkomt, de meest bekende. |
APOLLODORUS. De oudheid beroemt zich op drie kunstenaars van dien naam. Een hunner, te Damascus geboren, was een beroemd bouwmeester, die, onder de regering van Trajanus, te Homo hetForum, het Odeon, het Gymnasium van Trajanus bouwde en zich door deze en andere monumenten een onsterfelijken naam verwierf. Voor alles echter verdienen de wereldberoemdo zuil van Trajanus en de Romeinsche brug, welke die keizer over den Donau in Nedcr-Hongarije, door dezen Griekschen kunstenaar deed bouwen, genoemd to worden. Apollodorus was ook beeldhouwer, In de Glyptotheek to Munehen, vindt men een wit marmeren borstbeeld, dat zijnen naam draagt. Een dergelijk zonder naam berust in het Museum van het Capitool. Ook schijnt het colossale standbeeld van Trajanus, als een zittende Jupiter voorgesteld, dat, voor Frederik Willem II van Pruissou te Rome aangekocht, thans in het Museum te Berlijn berust, van zijne hand to zijn. Keizer Hadrianus liet dezen kunstenaar 129 jaren na Christus geboorte om het leven brengen, dewijl hij de opmerking durfde maken, dat zoo de reusachtige standbeelden in zittende houding, die den naar 's keizers ontwerp gebouwden tempel van Venus te Rome versierden, zich konden oprigten, zij het dak van den tempel zouden opligten. Een ander van dien naam, was een schilder van Athene, die 420 jaren voor Christus bloeide, van wien men kan zeggen dat hij de eerste was, die de schilderkunst schilderachtig aanwendde, door niet alleen mot de kleuren kunstig te werken, maar ook eene natuurlijke verdeeling van licht en bruin aan te brengen, waarom men hem te regt den stichter der schilderkunst noemen kan. Vóór hom moeten er nog geene schilderijen bestaan hebben, die do oogen door krachtige kleuren boeiden, zoodat hij voor twee der krachtigste hulpmiddelen dei-kunst den weg baande, voor licht en bruin en koloriet. Hij beweerde ook dat men in geene kunst den schijn dor waarheid tot die hoogte bereiken kan als in de schilderkunst en dat zij natuur en leven op de treffendste wijs nabootst. Men schrijft aan hem ook de uitvinding der penseelen toe. Hij heeft eenen Ulysses geschilderd en Zeuxis in een hekelschrift bitter doorgehaald. Apollodorus wordt de schilder der schaduwen genaamd. Uit hoogmoed droeg hij eenen hoogen tiara. De derde van dien naam was oen beeldhouwer, die omstreeks de 114 olympiade, ten tijde van Lysippus leefde, en den bijnaam van den dollen droeg, dewijl hij zichzeiven nimmer voldoen kon en daarom dikwijls zijne afgewerkte beelden vernielde. Silanio goot zijne beeldtcnis in metaal, welk beeld zijn karakter eigenaardig moet uitgedrukt hebben. De gegoten beelden van Apollodorus stelden meest wijsgeeren voor. APOLLONIUS VAN RHODUS, een dichter, leerling vanCal-limachus, bekend door zijn heldendicht, de togt der Argonauten (Argonautica), hetwelk nog voorhanden is, en veel geleerdheid aantoont. Enkele plaatsen, inzonderheid het bijverdiehtsel over de liefde van Medea, zijn uitmuntend. De eerste uitgaaf was van Brunckte Straatsb. 1780, met scholicn en aanmerkingen herdrukt to Leipzig, 1810 — 13. Verg. Weiehert über das Leben und Gedicht des Apollonius llhudius, Meissen, 1821. APOLLONIUS VAN PERGA, in Pamphylic, een van do 4 schrijvers, (Euelidcs, Archimedes, Apollonius en Diophantus) die als do vaders dor wiskundige wetenschappen moeten beschouwd worden. Hij leefde 200 jaren voor onze tijdrekening, en beoefende, langen tijd te Alexandria onder Euelidcs de wiskunde. Zijn boek over de kegelsneden , welke leer hij door nieuwe uit- |
APO
|
vindingen en gelukkige verklaringen heeft uitgebreid, is onder /ijne menigvuldige sehriften het beroemdste. Het is te Oxford 1710 door Gregory en Halley uitgegeven. VPOLLONIUS. Is de naam van onderscheidene kunstenaars. Apollonius te Tralies in Lydie geboren, was beeldhouwer en leerling van Meneerates. Met zijnen broeder Tauriseus vervaardigde hij, even na den dood van Alexander den Grooten de beroemde groep, die door Plinius besehreven en onder den naam van den Farnesisehen stier bekend is, voorstellende, de wraak, die Zethus en Amphion op hunne stiefmoeder Dirce, wegens den smaad hunner moeder aangedaan uitoefenden, door haar aan de hoornen van eenen wilden stier te binden. Van de bekende, uit een steen gehouwen, marmer-groepen is deze de grootste. De opvatting is stout en vol leven, doch streeft te veel naar effect, en sluit zich daardoor aan de llhodische school aan. Van llhodus werd zij door Asinius Pollio naar liome gevoerd, vervolgens in de baden van Caracalla geplaatst, waar men ze in het jaar 1546 terug vond. Na de opdelving in het paleis Farnese geplaatst, van waar zij haren naam ontving, kwam de groep door erfregt naar Napels, waar zij eerst in het midden der aan de zee liggende wandelingen geplaatst werd, doch tegenwoordig berust zij in het Napelsche museum. Waarschijnlijk is deze groep reeds onder Caracalla hersteld, doch de latere herstellingen van G. della Pontc hebben haar in geenen deele verbeterd. Pirancsi heeft er eene goede gravure naar gemaakt, F. Pagamizza haar in zijn Sopra la mole scultoria beschreven. De beeldhouwer Apollonius van Athene was de zoon van Nestor en wordt voor den vervaardiger van een der schoonste antieken gehouden, namelijk van den Torso van Hercules die in het museum van het Vaticaan berust; een werk, dat den grooten Buonarotti tot voorbeeld en veeljarige studie diende en ook Winckelmann in verrukking bragt. Deze romp is grootscher en volmaakter in de doelen uitgevoerd dan de Laocoon van Agesander, hoewel beiden zoo in opvatting als in behandeling zeer veel overeenkomst hebben. Velen houden het voor een werk uit den tijd van Phidias; Thorwaidsen bewonderde niet alleen den romp, maar vond dien in een' stijl vervaardigd, welke, zoo in het stelsel der spieren als in de behandeling, een verfijnd en veredeld karakter aanduidt, waardoor het tot de laatste periode der Grieksche kunst zou behooren. Zie verder H. Meijer, Gesch. der hild. Kunst bei den Griechen — Thiersch, Epochen der bilJ. Kunst unter den Griechen am. Denaam Apollonius komt op een bronzen buste voor, die te Herculanum gevonden en van hooge kunstwaarde is. Eenigen willen dat de buste het jeugdige afbeeldsel van Keizer Augustus voorstelt, Winckelmann houdt ze voor dat eens jeugdigen helds, uit den besten tijd der kunst. Apollonius, de leerling van V. Tafi was een Grieksch kunstenaar, die in 1246 leefde en met zijnen meester de mosaïken aan de koepel-gewelven der S. Giovanno te Florence vervaardigde, welke bijbelsche geschiedenissen, vooral die van Christus en Johannes den Dooper, voorstellen. APOLLONIUS Citiensis, naar zijne geboorteplaats Citium op Cyprus, een Grieksch geneesheer uit de I81quot; eeuw voor Christus, quot;ij leeraarde te Alexandric. Hij heeft aanteekeningen nagelaten op het werk van Hippocrates over de gewrichten, een boek van waarde, uitgegeven te Konigsbergen door Dietz, in het eerste deel zijner Scholiën, 1831, 8°. Zie ook op Archiyenes. APOLLONIUS VAN TYANA. Een man wiens geschiedenis duister is, en van wien hetonbeslist moet blijven of hij onder de verlichte engroote mannen, dan wel onder de dwaze dweepers te tellen zij. Zooveel is zeker, dat hij als een der buitensporigste aanhangers der pythagorischc wijsgeerte, en als verdediger en hervormer van het kwijnend heidendom, vooral wegens het zeldzame en in het oog loopende van zijne wijze van handelen de opmerkzaamheid zijner tijdgenooten op eene buitengewone wijze heeft weten tot zich te trekken; en een vertrouwen opwekte op hetgeen hij vermogt zoo als aan zeer weinige uitstekende mannen ten deel valt. Niettemin behoort het tot de hoogst ingewikkelde geschiedkundige vraagstukken juist te bepalen wat hij geweest is, en wat hij verrigt heeft. De te groote bewondering, die hem bij zijn leven en onmiddellijk na zijnen dood te beurt viel, heeft doen verzuimen ten zijnen opzigte waarheid en verdichtsel te scheiden, toen men dit met vrucht had kunnen doen. Van hetgeen Apollonius mogt geschreven hebben, is niets bewaaid gebleven; hetgeen aan hem wordt toege-I. |
schreven berust op gissingen, waaraan genoegzame geschiedkundige zekerheid ontbreekt. Zijne levensgeschiedenis werd door zekeren Philostratus honderd vijf en twintig jaar na zijnen dood beschreven. Deze geschiedschrijver word tot zijn werk aangespoord door eene dame die aan Apollonius godsdienstige eer bewees: de keizerin Julia, echtgenoot van keizer Severus; hij vond dus aanleiding om hetgeen hij verhaalde aan den wensch van haar te doen beantwoorden die hem zijne taak had opgedragen, en hij had bovendien de stof tot zijn verhaal geput uit do verhalen van hoidensche priesters, uit legenden hier en daar in hcidensche tempels bewaard, en voornamelijk, uit de thans verlorene geschriften van zekeren Damis, een blijkbaar hoogst bijgeloovig man, dien Apollonius op zijnen weg vond en tot zijn' volgeling maakte , en die zijnen met slaafschen eerbied gevolgden meester niet beter wist te eeren, dan daarmede, dat hij hetgeen hij hem had zien verrigtcn, voor wonderen te boek stelde, terwijl al het overige door hem onvermeld werd gelaten. Apollonius werd geboren tijdens de regering van keizer Augustus, dus tijdens het leven van Jezus, en wel te Tyana eene stad van Capadocië. Veertien jaren oud werd hij door zijnen vader naar Tarsus gezonden, ten einde daar te worden opgevoed, en althans met de beginselen der wetenschappen bekend gemaakt lu worden. Met den wijsgeer Euxenes bekend geworden, leerde hij van dien de pythagorischc wijsgeerte, die hem zoo zeer aantrok , dat hij geheel anders dan zijn' leermeester, niet tevreden met de kennis van hare beginselen, haar op geheel zijn leven toepaste Ten gevolge daarvan , onderwierp hij zich van dat oogenblik tot aan zijnen dood aan de strengste leefregels: hij onthield zich van alle dierlijk voedsel; ontzeide zich het gebruik van wijn; was in alles bij uitstek matig; sliep op den harden bodem; ging blootsvoets, liet zich haar en baard groeijen; droeg geene andere dan linnen kleederen; hij legde zich gedurende vijf jaren een onbepaald stilzwijgen op. Met het doel, om de beginsels der pythagorischc wijsbegeerte in hun eersten oorsprong op te sporen, deed hij groote reizen naar het Oosten, drong door tot in Indie, ging van daar naar Egypte en Aethiopië, vervolgens naar Griekenland en Italië. Waar hij kwam, maakte hij zich met de priesters bekend, poogde hij zich zeiven te onderrigten of onder-rigt mede te deelen, en bragt schier overal te weeg dat hij voor een buitengewoon man, hier en daar, dat hij voor een hooger wezen, zoo niet voor eene godheid werd gehouden. Er is zelfs een vermoeden dat hij Jezus gehoord heeft, en dat hij dien met opzigt tot het uiterlijke heeft pogen na te volgen. Het schijnt, dat hij eenen buitengewoon hoogen ouderdom heeft bereikt, en dat hij gestorven is zonder dat iemand weet waar en hoe. Hij was meer een hervormend priester, en een godsdienstig zedeleeraar, dan wijsgeer. Hij schreef aan de wiskunde, de sterre-kunde en de muziek do waarde niet toe , die Pythagoras daaraan hechtte. Zooveel te moor werk maakte hij van alles, wat tot de uiterlijke godsdienst en do zodcloor betrekking had. Even als Plato beschuldigde hij de priesters, dat zij door hunne zedelooze fabelleer bij de menschen de liefde tot de deugd, en de oorspronkelijke zuivere begrippen omtrent do godheid hadden bedorven. Dit bodorvono te horstellen was het doel van zijne werkzaamheid en van zijne groote reizen. Als deze en gene gezegden, die aan hem worden toegeschreven , inderdaad van hem zijn, dan beschouwde hij de aarde als dor menschen gemeenschappelijk vaderfand, en alle menschen waren hem broeders en zustors, die wat do natuur opleverde in liefde met elkander moesten doelen. Hij poogde vooral door oen volkomen onberispelijk gedrag te loeren hoc men de godheid moest eeren. Hij had oen afkoer van het vergieten van bloed: het was hem der godheid, die niets behoefde, onwaardig haar cenig offer aan te bieden. In woorden der godheid waardig, die boven dat niet eens behoefden te worden uitgesproken, moest volgons hem alleen do eerodienst bestaan. Wat do door hem aan genomeno wijsbegeerte betreft, zoo laat zich daarvan weinig met zekerheid zeggen. Slechts zooveel Iaat zich met waarschijnlijkheid zeggen, dat hij oen hem bijzonder eigen stolsel was toegedaan Wat de wonderen betreft die hij zou verrigt hebben, de verhalen die dos aangaande verspreid zijn, zijn zoo verward en onzeker dat zij geen geloof hoegenaamd verdienen, liet is van belang hier op te merken dat do vijanden dos Christendoms, zoo als in de derde eeuw der Christelijke jaartelling Hicrocles, en later nog zeer 25 |
APO
|
dikwerf b. v. Voltaire, Jezus met Apollonius hebben vergeleken, en daaruit besluiten ton nadeele dos Christendoms hebben afgeleid. Men loze over dezen merkwaardigon man Rittor, Gesch. der Philo sop hie, 4 Band. APOLLOS. Eon Aloxandrijnscho Jood. Van zijne welsprekendheid en ervaring in do Heilige Schriften wordt met lof gesjiroken. Hij schijnt vroeger veel omgang te hebben gehad, zoo al niet met Johannes den Doopor zeiven, althans mot diens volgelingen; ton minste terwijl hij in Epheso was, verkondigde hij diens leer in de Synagoge; en het was toen, ten gevolge van het onderrigt van Aquila en Priseilla, dat hij kennis kreeg aan hetgeen, na Johannes den Dooper, door den Heer en zijne Apostelen aangaande het koningrijk der hemelen was geopenbaard geworden. Zijn onderwijs werd gevolgd door eene aanbeveling aan de discipelen van Achaije, en weldra toonde Apollos in de verkondiging van de leer, „dat Jezus was de Christusquot;, denzelfden ijver, dezelfde bekwaamheid, als hij vroeger, in de verkondiging van het geen hij toen meende de volkomene waarheid te zijn, betoond had. Het was vooral to Corinthe, dat do Joden zijne prediking hoorden. Van den uitslag zijns werks kan vooral de opmerkelijke bijzonderheid ten bewijs strekken, dat zoowel als er waren, die zich aanhangers van Paulus of van Cephas noemden , er ook gevonden worden, die zich voor meer bepaalde volgelingen van Apollos uitgaven; om niet te herinneren, dat Paulus in zijne brieven aan de gemeente te Corinthe, veelvuldig en met achting van hem spreekt, en het noodig acht hen te waarschuwen, niet de wijze der prediking, boven hetgeen gepredikt word , te stellen. APOLOGETIEK. Hoe veleapologien er voor het Christendom sedert Justinus enz. ook geschreven zijn, vormde zich de Apologetiek evenwel eerst tot theologische wetenschap in do XVHI'iquot; eeuw. Men verstaat daaronder de wetenschappelijke opgave der gronden voor het goddelijk aanzijn dos Christendoms, en onderscheidt haar van de Polemiek, welke slechts de verdediging dor eigendommelijkheden ecner bepaalde godsdienstige parttf of secto tegen oene andere ten doel heeft. Na Hugo de Groot zijn onder do nieuwere apologeten, Lesz, Nüsselt en Reinhard de voor-treffelijkstcn. Uit hen putte Beda Mayr, die onder de Duitsche Catholiekcn de beste apologetiek schreef. Hetgeen Chateaubriand, in zijn Genie du Chrisiianisme, trachtte te leveren liep uit op onwetenschappelijke, gezwollene redeneringen, aan welke alleen de bekoorlijkheid van een boeijenden stijl bijval verschaften kon. Het grondigste bijbelvordedigend werk van latcren tijd was een Decnsch: Krislelig Apologetiek, eller videnskabelig üdvihcling af Grundenefor Kristendommens Guddommelighed, vedV. E. Müller, (Christelijke Apologetiek, of wetenschappelijke ontwikkeling dei-gronden voor de Goddelijkheid van hot Christendom), Koppenh. 1810. Vervolgens verscheen (Hamb. 1819) van 1). Sack. Proeve aan een liandboek der Christelijke Apologetiek, Bij ons Nederlanders heeft do beroemde godsdienstleeraar G. H. van Senden, eene voortreffelijke geschiedenis der Bijbol-bestrijding on verdediging geleverd. (Groningen 1827.) APOLOGIE. Eene verdedigingsrede, zoo als die van Xenophon en Plato voor Socrates, of die van Apulejus voor zichzelven tegen de aanklagt van tooverij. Meer bepaald wordt het woord Apologicn gebruikt van do geschriften waarin het Christendom tegen de aantijgingen van Joodsche en Heidonsche tegenstrevers verdedigd wordt, zoo als die van Justinus den martelaar, Athena-goras, Theophilus, Origcnes, Tertullianus, Eusebius, Lactantius, Augustir.us en andere kerkvaders. APONEUROSEN,zoo noemt men in do ontleedkunde bepaalde inwendige vliezen, die uit bindweefsel gevormd zijn. Zij dienen tot omkleeding of tot vasthechting der spieren. Do eerste,de/asc/ae, liggen dadelijk onder de huid en spannen de ledematen die zij geheel omgeven en houden do spieren, vooral wanneer zij zich zamentrekken, op hare plaats. Ook versterken zij do zamentrek-kingen, cn rigtcn dus de banden die do natuur ons heeft gegeven. Hunne werking komt in dit opzigt geheel overeen met die der riemen, die men om het lijf of een lidmaat gespt, om met meer kracht te loopen, of te arbeiden. De aponeurosen voor do aanhechting der spieren zijn handvormige pezen , die zich in hot begin en het eind van eene spier bevinden, waardoor deze aan do beenderen bevestigd zijn. Het weefsel der aponeurosen is blinkend wit; de vezelen zijn bij de/asnae door elkander gevlochten on liggen voor de aanhechting der spieren digt bij elkander. Zij hebben dus weinig rekbaarheid en veroorzaken, wanneer zij ontstoken of gezwollen zijn, hevige pijnen. Dikwijls geven zij wel aanleiding tot verzakkingen van otter,daar dezo zich dikwijls geen weg door do aponeurosen kan banen. |
APONO. (Zie Ahano.) APOPHTHEGMA. Eene korte, geestige, leerrijke zin- en gedenkspreuk, inzonderheid van een beroemd man. Diogenes Laër-tius hoeft ons, in zijne levensbesehrijvingen van beroemde Grioksche wijsgeeron, te gelijk met hunne lessen, de merkwaardigste van hunne spreuken nagelaten. APOPLEXIE, woordelijk het getroffen zijn, synoniem met ons woord beroerte. (ZiQ Beroerte.) Daar men in de meeste gevallen van beroerte uitstorting van bloed in de hersenen vindt, heeft de nieuwere geneeskunde het ook op andere uitstortingen van bloed toegepast. Zij spreekt in dezen zin van Apoplexia pulmonum, Apoplexia hepatis, Apoplexia ovarii, d. i. uitstorting van bloed in de longen, de lever, don oijerstok, enz. APOSIOPESIS. (Zie Reticentia.) APOSTAAT. Iemand, die de door hem eens aangenomene godsdienstleer verzaakt, een afvallige; mot wolken bijnaam de Hoinoinscho keizer Julianus, die het Christendom voor het heidendom verliet, in do gesehiodenis bijzonder gekenmerkt staat. APOSTEL. Een oorspronkelijk Grioksch woord, gebezigd van een opperhoofd, met een leger of eene vloot uitgezonden. In het N. T. wordt hot meer bepaald gebezigd om de mannen aan te duiden, dio door Jezus zeiven ter verkondiging zijner leer zijn uitgezonden, hetzij bij zijne omwandeling op aarde, zoo als geschied is omtrent de 12 apostelen, of later, gelijk omtrent Paulus. Behalve Matthias, die in do plaats van Judas den verrader gekozen werd, draagt verder niemand dien naam in den bepaalden en onderscheidenden zin; doch eenige andere verkondigers van het Christendom der latere tijden heeft men ook wel eens apostelen genoemd, zooals b. v. Bouifaeius. De overlevering verhaalt, dat in het zevende of in het twaalfde jaar na Christus hemelvaart, de Apostelen te Jeruzalem vergaderd, onderling de toen bekende aarde verdeeld zouden hebben voor hunne prediking. De Ca-tholieke kerk viert ter gedachtenis daarvan het Festum Divisionis Apostolorum, op den ISJ»» Julij. APOSTELEN, (handelingen dek) (Zie Lucas.) A POSTERIORI en A PRIORI. Van deze beide uitdrukkingen, die in de nieuwere wijsbegeerte het burgerregt hebben verkregen, wordt de eerste toegepast op dat gedeelte der men-sehelijke kennis, hetwelk het verstand of do rede niet uit zich zelve kan putten, maar dat uit do in- of uitwendige ervaring of uit de waarneming van daadzaken wordt afgeleid; do laatste gebruikt men tot aanduiding van datgecn,wat hot verstand of de rede in zich zelve vindt, wat dus alle ervaring of waarneming voorafgaat en wat daarom, omdat geono ervaring zonder dezelve mogelijk is, teregt de voorwaarde der ervaring wordt genoemd. Zoo b. v. is het begrip van een ligchaam een begrip a posteriori, terwijl dat van ruimte een begrip a priori is; omdat, bij het wegdenken van de ruimte, hot begrip van ligchaam geheel ophoudt, terwijl dat van ruimte, als het ligchaam wordtweggedacht,nog overblijft. Eene kundigheid a posteriori is dus, in tegenstelling van eene aange-borene, eene verkregene; schoon daarom niet allo ideiin, of begrippen a priori, aangeboren zijn. Dozo laatste bestaan onafhankelijk van allo ervaring; do begrippen ofidecnapriori zijn dezulken, die niet dan op do ervaring toegepast te voorschijn kunnen komen. Met het woord a priori gaat het als met vele andere woorden, die uit de wijsgeerte ontleend, in de zamenleving zijn opgenomen: en dan tot aanduiding dienen, van eenig wijsgoerig begrip, waarvan men slechts eene zeer verwarde en duistere voorstelling heeft: zij wijken daarom niet zelden geheel van do wijsgeerigo beteekenis af. Zoo gebruikt men het woord a priori niet zelden om iets aan to duiden dat van zelve spreekt, of waarvan men reeds vroeger do overtuiging had. APOSTOLISCH. Al datgeen, wat van de Apostelen afkomt en op hen betrekking heeft. Zoo zijn Apostolisehe schriften, door do Apostelen gemaakte schriften; alzoo werden de vroegere Christelijke kerkende Apostolische genaamd,omdat de Apostelen die bestuurdon, on do van do Apostelen uitgegane geest in |
|
dezelve voortduurde. Zoo wordt de Roomsehe stoel de Apostolische stoel genaamd, dewijl de R. C. kerk beweert, dat de Apostel Petrus baar gevestigd heeft. Apostolische kamer, heet te Home die inrigting, welke de pauselijke inkomsten bestuurt. Apostolische zegen is die zegen, welke do Paus als opvolger van Petrus uitspreekt. Apostolische koning, Apostolische majesteit heet de koning van Hongarije. Paus Sylvester II, gaf den hertog Stcfunus I van Hongarije, in het jaar 1000, dezen titel, dewijl hij in Hongarije de Christelijke Godsdienst niet alleen zeer bevorderde, maar ook in navolging der Apostelen zelf predikte. Clemens XIII vernieuwde de gedachtenis van dit feit, door aan de keizerin on koningin, Maria ïheresia, den titel van Apostolische koningin te verleenen (1750). Apostolisch geloofsformulier is een korte inhoud van bet Christelijke geloof en draagt dezen naam, dewijl in deszei I's 12 artikelen, de leer der Apostelen vervat is. Keeds in de werken van Ambrosius, die in het begin der 4'Jlt;! eeuw leefde, vindt men dit Apostolische geloofsformulier. Petrus Gnapbeus schreef (in het einde der 5^ eeuw) do bestendige herhaling van hetzelve bij de openbare godsdienstoefeningen voor. APOSTROPHE of METABASIS. Eene figuur in de redekunst, waarbij zich de redenaar, tot meerder nadruk, tot een ander voorwerp wendt, een afwezend persoon als tegenwoordig, of eene levenlooze zaak als levend aanspreekt. APOTHEKERS-KUNST. Zij is eene der toegepaste natuurkundige wetenschappen, die als een voornaam gedeelte dor geneeskunde moet beschouwd worden. Men zoude haar kunnen splitsen in twee deelen en wel in pharmacie en pharma-ceutiek. Pharmacie is de kunst om geneesmiddelen te verzamelen, te zuiveren, te bereiden en te bewaren; terwijl de pharmaceutiek de wetenschap, of liever de reeks van wetenschappen is , waardoor men de kennis verkrijgt voor het uitoefenen der pharmacie benoodigd. De pharmaceutiek bestaat alzoo in de beoefening der natuurlijke historie, d. i. de delfstofkunde, plantenkunde en dierkunde, der natuurkunde, scheikunde, warenkennis, vcrgiftlecr met betrekking totde geneesmiddelleer, terwijl de praktische toepassing dezer wetenschappen pharmacie moet genoemd worden. Aangaande den oorsprong van de apothekerskunst en hare eerste zelfstandige ontwikkeling is weinig met zekerheid bekend, daar toch in de vroegste tijden de geneesmiddelen door hen, die de geneeskunde uitoefenden, werden bereid. In de IV110 eeuw, voor onze tijdrekening, schijnt het eerst bij do Grieken de bereiding der geneesmiddelen, de pharmacie door bijzondere personen, die geen artsen waren, uitgeoefend te zijn; de bereiding van plantensappen was toen de voornaamste bezigheid der pharmaceuten, waarom zij ook ii^OTo/iioi heetten, welke benaming later door die van (puQ/xuy.onwXyg vervangen werd; want reeds Epicurus noemde (320 jaar voor Christus) Aristoteles een (puQ^lUKOTtwhyg. omdat bij zich in zijne jeugd onledig hield met het verzamelen en verkoopen van geneeskrachtige planten. Later werd de pharmacie meer als eene kennis van de bereiding der vergiften beoefend, terwijl zij onder bare beoefenaren zelfs koningen tolde, zooals Attains Philometor en Mithridates Eupa-tor,naarwclken laatsten een algemeen tegengift, hetmithridatum, antidotum mithriclaticwn, genoemd werd, tot welks bereiding niet minder dan 54 verschillende stoffen werden gebezigd. (In de Pharmacopoea Harlemensis 1741 en in de Pharmacopoea Ultra-jeetina 1749 vindt men nog voorschriften van zulke mithridaten). Ten tijde echter van Dioseorides en Plinius nam de pharmacie weder meer de rigting der geneeskunde aan , zoodat Plinius zelfs voorschriften voor de bereiding van zamengestelde geneesmiddelen gaf en de artsen van zijnen tijd berispte, dat zij niet zeiven hunne geneesmiddelen bereidden, maar ze van do seplasiarii kochten, die zich veelal aan de vervalsehing hunner waren schuldig maakten; de verkoopers van geneesmiddelen werden toon ook wel pharmacopolcie en medicamentarii genoemd. Eene meer zelfstandige ontwikkeling der pharmacie wordt in de VIHquot;1quot; eeuw aangetroflen bij de Arabieren, terwijl op het einde dier eeuw de eerste openbare apotheek te Bagdad werd opgcrigt, on later deze inrigtingen wettelijke voorschriften cilang-den , overeenkomende met onze tegenwoordige pharmaeopoecn; van dien tijd af tot de XIIdo eeuw waren de bereidingen van siropen en afkooksels van geneeskrachtige planten do voornaamste bezigheden der pharmaceutcn, terwijl daarna dooi |
Avenzoar en Alzaharavius het destilleren van verschillende ge-neeskrachtigo wateren, in de Arabische pharmacie werd ingevoerd. Deze meerdere pharmaccutisehe kennis der Arabieren ging met hunne moer ontwikkelde geneeskunde op de Europeanen over, zoodat van dat tijdperk af de overbrenging van apotheken in Europa dagteckcnt, waarvan de eersten door Constantijn van Carthago te Salerno in de XI|10 eeuw werden opgcrigt, terwijl in de volgende eeuw door Nieolaas van Alexandric de eerste handleiding tot bereiding van geneesmiddelen, onder don titel van Antidolarium werd geschreven, welk voor dien tijd belangrijk werk later als Isagogicarmn introductiomm in arlem apolhecariatm opus-culum of JJispensatorium ad aromalorios algemeen verspreid werd. In dit tijdvak werden de bewaarplaatsen van geneesmiddelen ook menigmaal unnH/jy.tj genoemd, zoodat zulks eenigo verwarring in de geschiedenis der pharmacie veroorzaakt, omdat ook de inrigtingen waar goncesmiddolon werden gezuiverd en bereid dien naam droegen. Van dezen tijd af verkreeg de uitoefening dor apothekerskunst meer regelmaat en orde, hetgeen vooral blijkt uit wettelijke voorschriften in de XIIlt;lü eeuw uitgevaardigd door Rutgcriis, koning van Napels, on in de X II11quot; eeuw door keizer Frederik II \ oor de koningrijken Napels en Sicilië. Van hier hebben zich deze inrigtingen voor do bereiding van geneesmiddelen langzamerhand ovor geheel Europa verspreid, zonder dat daarbij echter hot gebied der werkzaamheden voel uitbreiding verkreeg; want tot op hot einde der XV(lü eouw werden hoofdzakelijk nog alleen die geneesmiddelen door do apothekers bereid, die aan de Arabieren reeds bekend waren. Deze stilstand moet grootendcels aan den nadeelige invloed der alchemie worden toegesohrevcn, daar toch toon nog geen wetenschappelijke pharmaceuten, maar wol werktuigelijke apothekers on alobimisten werden aangetroffen, tot dat eindelijk Basilius Valentinus, op do invoering van scheikundige bereidingen in do apotheken en op de beoefening der scheikunde bij de apothekers aandrong; welk denkbeeld echter eerst door Paracelsus gedeeltelijk werd verwezenlijkt, zoodat de volgelingen van Para-celsus zich dikwijls genoodzaakt zagen zeiven hunne scheikundige bereidingen te maken, hetgeen niet weinig bijdroeg tot het ontstaan van vele geheime geneesmiddelen (arcana), waardoor do geneeskunde en pharmacie gedurende de tweede helft van do XVl'1' en de XVIIJc eeuw zeer werden benadeeld. Eindelijk echter werden ook de scheikundige bereidingen in do pharmaco-poeën, die veelal oen wettelijk gezag hadden, opgenomen; en van dien tijd af ontwikkelde do apothekerskunst zich hoe langer zoo meer als wetenschap en werd, met de scheikunde gelykon tred houdende, later do bakermat van uitstekende geleerden. (Verg. Düberoiner, Ihtndh. d. prakt. Pharmacie, iJie Jïlemente der Phannaceutik von P. A. Cap. u. R. Brandes, 1841; Geschichte der Chemie von Dr. H. Kopp, 1843—1847.) APOTHEMA noemde Berzolius het bezinksel dat ontstaat als eene oplossing van planton-extractcn aan den invloed van den dampkring wordt blootgesteld. Het is oone donkerbruine, amorphe, reuk- en smaaklooze stof, die vroeger, ofschoon ton onregte, gcoxydeorde exlraetiefstof genoemd werd, welke dwaling door dc onderzoekingen van dc Saussure werd opgeheven; daar hij aantoonde dat bij de verdamping van eene oplossing van extractief-stof de zuurstof van don dampkring zieli niet met haar, maar wel met een gedeelte van hare koolstof verbindt tot koolzuur, cn daardoor de verecniging van oen gedeelte van hare zuurstof en waterstof tot water bevordert, zoodat het bezinksel niet rijker aan zuurstof, maar wel rijker aan koolstof is. APOTHEOSE, Vergoding. Bij de Oiulen die plegtigheid, door welke sommige monschen, dio der natie gewigtige diensten bewezen hadden, tot goden verheven werden. Bij dc Grieken was dit gebruik zeer oud. Dc meeste stichters hunner volkplantingen en steden waren op hunne munten vergood, en naderhand eigenden zich, zelfs nog levende vorsten, don naam eener godheid op hunne gedenkteckens toe. De Romeinen echter, volgden eerst onder hunne Cesars, in dit opzigt, het voorbeeld der Grieken, zoo als er nog eeue menigte gedenkstukken voorhanden zijn, welke Romeiiische vergodingen (consecratiën) vertoonen. Gewoonlijk ziet men op dezelve don Cesar, dio op oenen adelaar om hoog ge-voord wordt, hetwelk tot het gebruik betrekking bad, om zulk cenen vogel boven op oenen brandstapel te plaatsen, op hot |
AIM'
|
oogouMik, dat hij word muigostokcn. Op het laatst worden do vorgodingen zoo algemeen , dat men er don spot modo droef. APPARAAT, noemt mon in de schoikuude ieder zamcngosteld werktuig, dat tot do eeno of andore scheikundige boworking wordt gebezigd; zoo is een retort oen enkelvoudig werktuig , maar heet in verbinding met oenen ontvanger een apparaat. APPAUMKÉ, (MAIN) is in de wapenkunde eeno opene hand, waarvan men de vlakko palm ziet. Dit toekon is bijzonder in gebruik in do Engelsoho wapenschilden. APPEL. Dit woord hooft inde kruidkunde tweeërlei betookenis. Vooreerst past mon het, moor in het algemeen, too op eone bepaalde soort van vruchten, welke dit mot elkander gemeen bobben, dat zij uit oen vloozig, meer naar buiten golegon, on van hot vrouwelijke voortplantiiigsworktuig geheel onafhankelijk, en uit oen perkamontachtig of steenhard, meer naar binnen golegon godoolte bestaan; waarvan bet eerste, schijf gebeeton , in volo gevallen eetbaar, liet laatste daarentegen of hot zaadhulsel (gewoonlijk met den naam van klokhuis bestempeld) niet eetbaar is en do zaden in zich besloten houdt. — Do vruchten van den Appol-Pere- Kwee- Mispel- en Lijstorbessonboom, den Mei- on Hage-doorn, rekent mon allen tot deze zoogenaamde Appolvrueht te bohooroii. — In de tweede plaats bezigt men het woord Appel in een moor beperkten zin, voor de vrucht van den Appelboom.— Deze vrucht, wier eigenschappen algemeen genoeg bekend zijn en die zieli van do lijsterbessen, mispelen, en de vruchten van den Mei- en Hagodoorn door haar perkamentachtig zaadhulsel, van de peer en do kwee hoofdzakelijk door haren vorm onderscheidt, is, in oorspronkolijken of wilden toestand, ook wanneer zij rijp is, houtig, wrang, klein, zonder den minsten geur, in een woord oneetbaar,. liet is de cultuur , welke haar langzamerhand beeft veredeld en baar die eigenschappen heeft weten te doen verkrijgen, waardoor zij als voedingsmiddel on ooftsoort van zooveel belang is geworden. Daar echter do cultuur zelve weder door invloeden werkt, welke niet immer dezelfde zijn, maar op veler-bando wijzen kunnen verschillen, zoo kan het ook goono verwondering baren, dat hierdoor het aantal soorten dezer vrucht zoo ontzaggelijk is toegenomen. — Inderdaad vindt men in de nieuwere handboeken voor do ooftboomtoelt, o. a. in Liimmor-hirt's Tabellarisch-systemalische Zusammenstellung der vorzüg-Ikhsien in Deutschland vorkommenden Aepfel- und Birnsorten. Subl. 1836, 772 verschillende soorten (kruidkundige verschoidon-hedon) van appelen opgegeven. Motzgor, die , door zijne volo en nnauwkourigo onderzoekingen omtrent een aantal spijzen van plantaardigen oorsprong, zich zoor verdienstelijk gemaakt heeft, verdoolt deze door kunst voortgebragte verscheidonhedon in de volgende Klassen, welke zelvon weder in Orden gesplitst worden; (Zio Motzgor, Kcrnobslsorten des südlichen Deutschlands nach den angeslellten Untersuchungen der wandernden Gesellschafl der Wein-und Obstproduzenten vont Jahre 1839—1846. Frankfort a/m 1847.) i. klasse. Geribde-Appelen. Van don kelk af loopen over de vrucht zigtbare, regelmatige, haar in geonen dooie misvormende ribben; het klokhuis is groot on open, en dikwerf onregelmatig. Calville, Gulderling. ii. klasse. Roos-Appelen. Van den kolk af, loopen over oen gedeelte dor vrucht regelmatige ribben; het klokhuis is niet bijzonder groot en moestal regelmatig. Aan don boom zijn de appelen blaauw berijpt, hoewol geenszins vet op het gevoel. Hun vlecseh is fijn-korrelig, los en heeft een rozen-, vonkel- of anijs-smaak. Roos-Appel, Pigeon. mi. klasse. Rainbow-Appelen. Groote appolon, die uit twee ongelijke helften bestaan, rondom don kolk geribd on steeds broeder ilan hoog zijn. Hun vloesch is los, grof-korrclig, moest aangenaam van smaak. Rambour. iv. klasse. Renetten. Deze klasse bevat do schoonst gevormde appelen, bij wie do wolving gewoonlijk naar don steel en den kelk toe gelijkmatig afneemt. Op éeno onkolo uitzondering na, zijn zij niet vet op het gevoel. Allen zijn grijs-gestippeld of min of meer roestkleurig gevlokt. Hun vloesch is fijn-korrelig, bros en aangenaam van smaak. Zij rimpelen ligt bij het liggen. Renet, Goud-pipping. |
v. klasse. Strepelingen. Deze komen met do roos-appelen in vorm on kleur, doch niet in smaak overeen. Zij zijn allen roodgestreept; aan don zonkant neemt men tussclion de strepen dikwerf roode stippen waar, hoewel de eersten ook dikwerf in elkander vlooijon; in dit geval is altijd do schaduwzijde rood-gestreept. Hot klokhuis is regelmatig; de smaak zoet, rins of zuur. Indien dezo appolon op don behoorlijken tijd geplukt worden, rimpelen zij bij hot liggen niet. Strepeling, Prinsesse noble. vi. klasse. Spitse Appelen. Dezo loopen naar don kolk spits too, hebben oen regelmatig klokhuis, zijn of éénklourig of aan den zonkant rood, niet berijpt. Zij smaken zoet, rins of zuur, en rimpelen niet ligt. Limoen-Appel. vu. klasse. Platte Appelen. Deze zijn steeds broeder dan hoog, doch overigens aan die der vorige klasse gelijk. De appelen bevatten , zoolang zij onrijp zijn, voel appolzuur en worden in dien toestand dan ook gebezigd tot hot bereiden van het Extractum ferripomatum , een bekend geneesmiddel; later maakt oen gedeelte van dit zuur plaats voor eone zekere hoeveelheid suiker. Men gebruikt do appelen niet alleen als ooft, maar maakt er ook appelwijn of cider, brandewijn en azijn van. Niet zelden voodt men er vee mode. O. APPELBOOM. {Pijrus Malus L.) Dezo, mot don pereboom tot één geslacht behooronde plant rangschikt mon onder do natuurlijke familie dor Pomaceën en do Jcosandria pentagynia. — Haar stam, die niet hoog opschiet en door eone roodachtige, schilforsgewijzo afvallende schors bedekt wordt, draagt wijd-afstaande takken en breod-oirondo , op korte bladstelen rustende, althans aan don onderkant wollige bladen. — Haro van binnen witte en van buiten rozeroodo bloemen, die tot schermen ver-oenigd zijn on buiten twintig of moor meeldraden, vijf mot elkander vergroeide stijlen bevatten, laten eeno veelal ronde, van boven en onder ingedrukte, verschillend gekleurde, en ovor hot algemeen aangenaam smakende vrucht achter. (Zio Appel.) Botanisch gesproken, geldt als vrucht des appelbooms alleen het binnenste porka-mcntachtige gedeelte of klokhuis (Endocarpium), dat doorgaans vijfhokkig is en in ieder hokje twee (bij gekweekte verschoidon-heden dikwerf meer), of, door mislukking, een enkel zaad ver-horgen houdt. Het vleozigo , eetbare godoolte (schijf), waarmede dit klokhuis vergroeid is en waardoor hot wordt omgeven, maakt geen deel van de vrouwelijke voortplantings-werktuigcn uit. De appelboom is eeno der meest verspreide planton. Hij gedijt het best in het noordelijk halfrond onder eone gematigde luchtstreek , en bloeit in do maand Mei. Hoog ton noordon on in hot zuiden van Europa zijn zijne vruchten reeds van minder waarde dan bij ons, in Engeland, in het noordon van Frankrijk, enz. — In bosschon , longs heggen, enz., komt hij iu ons vaderland verwilderd voor, in wolken toestand hij doornig wordt en kleine, oneetbare vruchten voortbrengt. Hot hout van den wilden appelboom vooral is voor schrijnworkersarbeid zoor geschikt. — De schors dor wortels bevat, even als die van vele andore ooft-boo-men, oen alcaloïdo, Phloridzine geheoton, dat men, hoowol zonder aanmoedigend gevolg, tegen tusschenpoozcndo koortsen hooft aangewend. O. APPELIUS. (Mr. J. II.) word in 1767 , te Middelburg geboren . waar zijn vader predikant bij do Walsche gemoonto was. Na genoegzaam voorbereidende oefeningen in zijne vaderstad, wijdde hij zich tc Leyden, mot ijver en hot gelukkigste gevolg, aan de beoefening van allerlei nuttige wetenschappen , en bijzonder aan die der regtsgoloerdhoid, waarin hij mot grooten lof tot doctor bevorderd word. Vervolgons oefende hij in de stad zijner geboorte, mot algemoenc toejuiching, de rogtsgcloordc praktijk, tot hij , na de omkecring van zaken in don jaro 1795, wegens zijne ongomeene kunde en bekwaamheden, tot Raadpensionaris van Zeeland en niet lang daarna tot Afgevaardigde van dat gewest benoemd word. In 1803 werd hij tot Rand van Financiën, en oen jaar later tot lid van don Staatsraad gekozen. Koning Lodowijk huldigde insgelijks zijne bekwaamheden, door hom in 1808 aan het hoofd der Staats-sooretarie te stollen, en het volgende jaar tot minister van Financiën to benoemen. Onder hot Fransch keizerlijk bestuur, verkreeg hij zitting in den staatsraad te Parijs, bij do afdeeling der Financiën. Na do horstolling van ons volksbestaan, stolde de koning hem in 1814 tot lid van den Raad van State voor do provincie Zeeland aan, en droeg hom bij do voroeniging der Zuidelijke cn Noordelijke provinciën, tot hot toen genoemde koningrijk dor Nederlanden, de organisatie van het Financiewezen in de eerstgenoemde op. In 1815 benoemde dezelfde vorst hom tot 1)1 |
|
rccteur-Generaal van's rijks directe belastingen, waarbij later het bestuur van de domeinen, de registratie en de in- en uitgaande regten gevoegd werd. In 1820 werd hij, als Minister van Staat, met de algemeenc directie der ontvangsten belast, en eindelijk in 1824 tot Minister van Financiën aangesteld. Gelijk vroeger onder koning Lodewijk, zoo vielen hem ook onder Willem I andere eervolle onderscheidingen ten deel, met name de ridderorde van den Nederlandschen Leeuw, waarvan hij, in 1819, met het kom-mandeurskruis vereerd werd. Hij stierf in 1828. Hoezeer ook de maatregelen, door Appelius in het stuk der belastingen voorgeslagen niet bij allen gelijke toejuiching vonden, was er echter niemand, die hem den lofvanongemeene bekwaamheden, goede trouw, onkreukbare eerlijkheid en oprcgte vaderlandsliefde ontzeide. Zijne vlugheid van geest, snelheid en kracht van werkvermogen, het heldere en veelomvattende van zijnen blik, de gemakkelijkheid, waarmede hij zich bij monde en in geschrifte Juist en bevallig wist uit te drukken , wekten met regt de bewondering van allen, die in de gelegenheid waren die talenten op te merken. APPELMAN. (Barend) Deze kunstenaar werd in 1640 te 's Gravenhage geboren en stierf in 1686. Hij was landschapschilder en bewerkte meest Italiaansche gezigten. Op het vorstelijk lustslot te Soestdijk beschilderde hij eene groote zaal met landschappen en beelden, waardoor hij zich grooten roem verwierf. Hij was andere kunstenaars behulpzaam in het schilderen van de achtergronden hunner werken; zoo heeft hij de portretten van Jan de Baan menigmaal met landschappen verrijkt. APPELMANS. (Pietek) Onder de vele voorname bouwmeesters die in de XV'10 eeuw in de Nederlanden leefden, verdient deze kunstenaar vooral genoemd te worden. Zijne groote bekwaamheid toonde hij door het bouwen der St. Joris-kerk te Antwerpen, en hij was met den even vermaarden Johan Amelius, de stichter der hoofdkerk aldaar. Aan den laatsteu wordt het bouwen der kerk, aan den eersten het ontwerpen van den toren, die zich ter regterzijdc van den voorgevel bevindt en 432 Ant-werpsche voeten hoog is, toegeschreven. Waarschijnlijker is het, dat het plan van kerk en toren aan een van hen of wel aan beider gezamdijken arbeid moet toegeschreven worden. Appelmans stierf reeds in 1434 en werd in de kerk van St. Joris begraven; Amelius beleefde evenmin, het voltooijcn van den in 1422 begonnen kerkbouw, dat eerst in 1518 na een onafgebroken arbeid van 98 jaren voorviel, behalve dat de linker toren tot heden onafgebouwd gebleven is. Zeker is het, dat beiden een der voortreffelijkste werken in den zoogenaamden gothieken of germaanschen stijl geleverd hebben. APPELSINA of SINAASAPPEL. Aldus noemt men de vrucht van eene verscheidenheid van den zoeten-oranjeappelboom, Citrus Aurantium, ft Sinensis L. geheeten, welke van tropisch Azië (Sina), haar oorspronkelijk vaderland, naar andere werelddeelen overgebragt, ook in het zuiden van Europa, zoo als Italië, Spanje, Portugal, Sicilië, Maltha, het zuiden van Frankrijk, enz., gekweekt wordt. In vorm, smaak, kleur en andere eigenschappen komen do sinaasappelen het naast met de zoete oranjeappelen overeen , terwijl ook de planten, waarvan beiden afstammen, zeer naauw aan elkander verwant zijn. Men zie over het een cn ander het art. Oranjeappel. O. APPENZELL. {Ahhatis cella.) Zwitsersch kanton, zonderling door dat van St. Gallen geheel ingesloten; het is 10 a 11 uren lang on 6 breed, bevat Wh vierk. mijlen en ongeveer 55,000 inwoners. Het land is met hooge bergen bezet, waarvan de voornaamste kruinen zijn: de Santis of Meszmer, de Geijzenspits, deKamor, enz. De grootste rivier is de Litter, die uit het Alpenmeer, het uitgestrektste in dit gewest, voortkomt, en door St. Gallen, waar zij de Goldach heet, in de Bodenzee of het meer van Constanz valt. Het land, dat over het algemeen meer tot den landbouw dan tot de veeteelt geschikt is, brengt voort: rundvee, geiten, paarden, bijen , enz., boomvruchten, vlas, wijn, hout; verder kalk, leijen , zandsteen, gips, mergel, toonaarde, slijp- en vuursteenen, agaten, salpeter, enz. Er zijn ook mineraalbronnen. Het kanton bevat geene steden, maar slechts 8 vlekken of dorpen, en verstrooide huizen. |
APPERTS METHODE. Is eene door Appert in Parijs omtrent het jaar 1810 bekendgemaakte bereidingswijze om zelfstandigheden van bewerktuigden aard gedurende jaren zonder bederf te kunnen bewaren. Deze bereiding bestaat daarin, dat men die stoften, vooral voedingsmiddelen, in sterke, luchtdigt-gesloten glazen flesschen of blikkendoozen, gedurende korter of langer tijd aan eene temperatuur van 100« C blootstelt. Het beginsel waarop deze methode berust werd door Gay-Lussac opgespoord , die meent dat het daarin gelegen is, dat de zuurstof uit de dampkringslucht, welke bij het digtsluiten in de flesch of doos bevat is, door de organische stoften wordt opgenomen, en zoodanig gebonden dat zij geen nadeeligen invloed meer kan uitoefenen ; deze meening werd door het scheikundig onderzoek der lucht, uit lang bewaarde flesschen , bevestigd , waarin toch geen zuurstof werd aangetroffen, zoodat het beginsel kan gezegd worden te bestaan , in het bewaren van organische stoffen in stikstof. (Verg. Annales de Chimie. Tome 76. p. 245) APPIANI, (Andkea) de schilder der Gratiën, werd in 1754 ie Milaan uit een edel doch arm geslacht geboren. Van zijne vroegste jeugd af neiging tot de kunst gevoelende, begaf hij zich bij den ridder Guidei, die zijn eerste meester in de teekenkunst werd, waarin hij spoedig zulke vorderingen maakte, dat hij zich weldra tot het decoratie-schilderen kon begeven om zijn brood te verdienen. Hij zette evenwel zijne studiën voort, en zocht zich in de kunst te volmaken, door het naschilderen der te Parma, Bologna en Florence zich bevindende voorname werken van de groote meesters, waarbij hij zich tevens met grooten ijver op de beoefening der anatomie toelegde. Driemaal bezocht hij Rome om in de geheimen der fresco-schilderijen van Raphael door te dringen, hetwelk hem dermate gelukte, dat hij spoedig zijne Italiaansche kunstbroeders overtrof, en eene grondige kennis van het fresco-schilderen verkreeg. Hij gaf zich aan geen der bekende manieren van schilderen uitsluitend over, maar zocht cn bekwam een eigen stijl. Dat hij een meester in het fresco-schilderen was, daarvan gaf hij te Milaan de schoonste bewijzen, die daar, in bijna al de paleizen te vinden zijn. Ook had hij het geluk van in zijne geboorteplaats een Maecenas in den gouverneur aartshertog Ferdinand te vinden, wiens villa te Monza hij met bevallige zolderstukken versierde. Eenen nog hoogeren beschermer vond hij in Napoleon, die hem met ridder-orden begiftigde, tot lid van het Italiaansch Instituut van kunsten en wetenschappen benoemde en hem bij den titel van schilder des keizers, een jaargeld schonk, dat den kunstenaar echter na den val van het keizerrijk niet meer uitbetaald werd. Door eene beroerte getroffen, moest hij zijne zes laatste levensjaren in zorg en kommer doorbrengen. Gedurende dien tijd was hij genoodzaakt zijne teekeningen en studiën zoo aan vreemdelingen als landgenooten te verkoopen cn hij stierfin 1818 in armoede. Appiani behoort onder de bekwame Italiaansche historieschilders, mag onder de besten van den nieuweren tijd gerangschikt worden, en sluit zich waardig aan de vroegere meesters van de Milanesche school aan. Behaalde hij grooten roem gedurende zijn leven, nog ontbreken hem geene bewonderaars, waarvan de gravuren getuigen, die steeds met de meeste getrouwheid naar zijne werken gemaakt worden. Zoo bragt Caravaglia zijn heerlijk, te Alzano bij Bergamo berustend schilderij, de ontmoeting van Jacob en Rachel in 1836 in plaat; Bartolozzi zijne afbeelding van Napoleon; Marcolai het monument van Joseph IT, cn de vrijheid met een jongeling in gesprek; Gandolfi graveerde naar hem; Bisi etste zijne gezamenlijke werken in 1820; J. Bernardi graveerde zijn beroemden Christus met de Ematis-yangers; F. Anderloni zijn portret. Zoo als reeds gezegd is, muntte Appiani in het fresco-schilderen uit. Hij werkte in een grooten stijl, cn onderscheidde zich door bevalligheid en zuivere teckening; zijn koloriet heeft bevalligheid, glans enharmonic, de zamenstelling is gelukkig. Zijne werken vol van edele gedachten, missen echter, vooral in zijne schilderijen met olieverw die krachtige uitdrukking, dat vuur, zonder hetwelk de kunstenaar den hoogsten trap der schilderkunst niet bereiken kan. Die eigenschappen staan echter in zijne fresco's op een hoogcr standpunt, vooral in zijne Evangelisten en kerkvaders, die hij in de kerk van S. Cclso te Milaan vervaardigde. Onder zijne beroemdste fresco's behooren mede, de 25 schilderijen der zoldering in de Petrus-kerk te Maintz; die van het keizerlijk paleis te Monza, de fabel van Psyche voorstellende; en vooral die in het Palazzo Realo te Milaan, welke wegens de ziekte die den schilder in 1812 trof |
19S
|
onvoltooid gebleven zijn, waar hij en camayeux (in hot graauw) lie daden van Napoleon met eene meestei-hand verheerlijkte; welke tresco's door Rosaspina van 1812—22 in 32 keurige gravuren, fot den prijs van 600 livres, in het licht gegeven zijn. Van zijne schilderijen in olieverw, zijn de Femlt;s en A/nar, in de villa Som-mariva; de beelcltenissen der beide dochters van den onderkoning Eugenius, die hij als engeltjes, tot aan de borst uit de wolken te voorschijn komende voorstelde, en die thans in Munchen zijn; benevens de grootero schilderijen llinaldo in de toovertinncn van Armida, zijn 0///Hipws en andere, de beroemdsten. In portretten was hij, wat de gelijkenis betreft, minder gelukkig, hoewol hij bijna al de leden dor familie Bonaparte en de voornaamste personen van zijn hof afbeeldde. Kene uitvoerige beschrijving zijnet fresco's vindt men bij L. Lamberti, Dismzione dei dipinti a buon fresco cseguiti del S. A. Appiani, Milano 1809. APl'IANUS. Uit Alexandrië, zaakwaarnemer en bezorger der keizerlijke inkomsten, onder Trajanus, Hadrianus on Antoninus Pius, to Rome, schreef eono Romeinscho geschiedenis van den oudsten tijd af tot op Augustus , in 24 boeken, waarvan wij nog slechts de helft bezitten: een ongelijk werk, als zamcngesteld naarmate voor don verzamelaar de bronnon vloeiden. De beste nieuwere uitgaaf is die van Schwcighauser, Loipz. en Straatsb. 1785, 3 doelen; en in het Hoogduitsch door Dillenius, Frankfort, 1792, 1800, 2 doelen. APPIANUS. (Petuus.) Geboren in 1495 te Loisnigbij Meisson, en to Ingolstadt den 21'll;quot; van Grasm. 1552 overleden. Hij schreef in 1540 oen sterrekundig werk vol belangrijke waarnomingen, die door Kepler hoog werden geschat; hij nam tusschen de jaren 1531 ou 1539 vijf kometen waar, en stelde (100 jaren voor de ontdekking der zonnevlekken) voor, do zon door gekleurde glazenwaar to nemen. APPISCHE WEG. ( Via Appia.) De oudste en beroemdste weg der Romeinen, welke van Rome naar Capua liep , cn door Appius Claudius Caecus, in het 441 jaar van Rome, toon hij censor was, werd aangelegd. Later werd hij tot Brundusium voortgezet. Op voortreffelijke fundamenten , was hij uit zeer harde , zeshoekige, aanocngelegde stoonen vervaardigd (meest van lavaj. Men vindt er nog aanmerkelijke overblijfsels van, bijzonder bij Terracina. APPIUS CLAUDIUS. (Zie Claudius.) APPLICATEN {Ordinaten) zijn rogte lijnen, welke bhmeneene kromme mot elkander parallel getrokken en door de as of oenen diameter in twee gelijke doelen verdeeld worden. Deze verklaring geeft Apollonius in zijn werk over de kegelsneden. De nienweren, zoo als Eulor , Cramer enz. noemen applicaat of ordinaat eene regto lijn, die uit cenig punt eener kromme lijn onder een bepaalden , meestal regten , hoek naar eene in stelling gegeven lijn, de abseissenlijn, getrokken wordt. De applicaten kunnen aau beide zijden der abseissenlijn gelijk of ongelijk zijn; er kunnen ter wederzijde een of meer applicaten , naar het getal van do takken der kromme lijn, voorhanden zijn en ter wederzijde al ol niet evenveel; zelfs aan eene zijde somtijds geono. Deze uitbreiding van hot begrip der applicaten was noodig, om door de verandering in de ligging der abseissenlijn en der applicaten, allo veranderingen van do vergelijking, welke don aard eener kromme lijn uitdrukt te behouden, en daaruit hare eigenschappen af te leiden. APPLICATUUR. Is in de muziek, de kunst, om onder hot spelen, do vingers juist en doelmatig te gebruiken , hetwelk een iler eerste regels is , waaraan zich de leerling rtioet gewennen. APPOINTEE, CROIX. (Zie Croix.) APRIKOOS. (Zie Abricoos.) A PRIORI. (Zie A posteriori.) APROCHES. (Zie Loopgraven.) APSIDEN en APSIDEN-LIJN. De laatste is de grooto as van de elliptische baan ccnor planeet, en hare uiteinden noemt men apsiden. Zij deelt don omtrek van zulk eene baan in twee gelijke eu gelijkvormige doelen en gaat tevens door de beide brandpunten iler ellips. Dewijl de zon in oen dezer brandpunten is geplaatst, zal eene planeet of komeet zich het digtst of hot verst van de zon bevinden, wanneer zij door de lijn der apsiden gaat. In het eerste geval wordt zij gezegd door haar perihelium, in het tweede door haar apheUum te gaan. Bij de maans-baan worden die beide punten periyeum en apoyeuiu genoemd, dewijl de maan hot digtst bij of het verst van de aarde is, wanneer zij zich in die punten bevindt. |
De ligging van de apsidon-lijnen dor planeten- en komoton-banen alsmede die der maansbaan, is aan langzame verplaatsing onderhevig en wel in de rigting van het westen, door het zuiden naar het oosten. Deze verplaatsing is een gevolg van de aantrekking der andere ligchamon van hot planetenstelsel. APTEHA. ( Vleujelloozen) Onder dezen naam vereenigdo Linnaeus in eene orde alle gelode dieren, dio geono vleugels bezitten, als: de schaaldieren, de spinachtige dieren, de duizondpooten, vlooijen enz. Later is men in de vordeelingen verder gegaan en werd deze orde in verschillende afdeelingen verbrokkeld, omdat zij, hebbende een negatief kenmerk on voreenigendo do minst gelijkvormige dieren, onnatuurlijk was. Sedert de laatste werken van Latreille (zie aldaar) is do naam van Aptera niet meer aan eene orde van dieren gegeven, maar alleen gebruikt als soortsonder-scheiding. APTERYX is een zeer zonderlinge vogel, zonder vleugels, bohoorende tot de familie der struisaehtige vogelen. De eenige soort van dit geslacht, do Apteryx australis Shaw, was langen tijd niet anders bekend dan door eene huid, die Shaw van zijne reizen had medegobragt en door de beschrijving en afbeelding, welke die natuurkundige van dit dier gegeven had. Daar er nu bij velen twijfel bestond of deze wel mot de natuur overeenkwamen, bood Lord Derbij, die het opgezette dier van Shaw bezat, hetzelve in 1834 aan de Engelseho Zoological Society aan, bij welke gelegenheid eene naauwkeurige beschrijving en afbeelding vervaardigd werden. Dan sedert zijn er eenige levende voorwerpen in Europa overgebragt, en tegenwoordig is de Apteryx oven goed bekend als de moeste inlandsche vogelen. De Apteryx looft in Niouw-Zooland, waar de inboorlingen hem Kiwi noemen. Hoewel hij geono vleugels bezit, hoeft hij toch een paar sterkere pennen aan het einde van den zeer kleinen metacarpus; zijne beenderen zijn niet voor de lucht geopend, die evenmin in de onderbuiksholto indringt; het borstbeen is zeer klein cn zonder uitspringenden kam. Zijne voderen gelijken op die van den Emeu, zijn bek op dien der snippen en zijne pooten op die der hoenders; hij is niet grooter dan oen haan. Hij leeft bij paren in de digtste bossehen, waar hij zich overdag onder allerlei ruigte en riet versehuilt en des nachts op zijne prooi, wormen cn insecten uitgaat; tusschen de wortels van den Rataboom {Metrosideros robusta A. C.) vervaardigt het wijfje een slordig nest en legt er oen ei, van de grootte van een ganzenei. De wormen en insecten vangt hij, door den grond met zijne pooten op te krabben en zijnen langen bek in don moerassigon bodem te stoken ; het |
APU
|
schijnt dat een bijzonder instinct hom do plaatsen doet vinden, waar zijn voedsel overvloedig is, want in vergelijking van andere nachtdieren , heeft hij zeer kleine oogen. Zijn geluid is ecu zeer schel gefluit, en het is door nabootsing daarvan dat de Nieuw-Zeelandors hem lokken, wanneer zij hem of door middel van kleine honden vangen, of wel plotseling door het ontsteken en voorhouden van een' fakkel verblinden en bij den hals opvatten. Gejaagd, loopt hij onbegrijpelijk snel en verdedigt zich ook door mot zijno pooten achteruit te slaan tegen de honden. Voor de komst dor Europeërs hadden do inboorlingen reeds zooveel werk van die jagt gemaakt, dat zij in sommige streken, waar vroeger de Apteryx veelvuldig voorkwam, dien roods bijna geheel uitgeroeid hadden. De Kiwi's van de zuidelijke bosschon zijn veel grooter en sterker, dan die van de noordelijke. Vergelijk; Zoological Transactions, I, 1835, pag. 71 t. 10. Oken, Ally. Nalurgesch. VII, p. 634. D'Orbigny, Did. univ. (ÏUistoire nat. Paris, 1844, op het woord. APULEJUS. (Lucius) Een beroemd wijsgeer. Hij werd omstreeks het jaar 120 na de geboorte van Christus in de kleine stad Madaurus in Numidiö geboren. Eerst hield hij zich te Athene op, waar hij zich in hot algemeen met de Grieksche wijsgeerte, ou meer bepaald met die van Plato bekend maakte. Naderhand bleef hij eenigen tijd te Komo waar hij een zeer aanzienlijken post bekleedde. Naden dood zijnor ouders in het bezit van oen aanzienlijk vermogen gesteld, maakte hij daarvan gebruik om, ter vermeerdering zijner kennis, groote reizen te ondernomen. Hierdoor putte hij zijn geheel vermogen uit; hetwelk hij editor spoedig weder herstelde door hot aangaan van een huwelijk mot eeno zeer rijke weduwe. Op zijn reis had hij gelegenheid gevonden om in onderscheidene landen hoogstbelangrijke betrekkingen aan te knoopon; en om zieh behalve in andore mysteriën ook in die van Osiris te doen inwijden. Apulcjusis een van die wijsgeeren die er zoor voel too heeft bijgedragen dat de Grieksche en Oostersche wijsgeerte, en godsdienstige begrippen en wijsgcerige idecn met elkander werden vermengd. In dit opzigt is zijn geschrift: De Deo Socratis (over den God van Socrates) hoogst merkwaardig. Hier hoeft hij een denkbeeld voorgedragen, dat eene belangrijke rol iu do latere Alexandrijnsche wijsgeerte gespeeld heeft. Volgens hetzelve is liet der hoogste Majesteit Gods onwaardig om onmiddelijk by de veranderingen en verschijnselen der natuur tusschenboide te komen. Deswege heeft hij zijne dienaars. Deze zijn demons, in ou-zigtbare luchtvormige ligohamen, bewoners van de slreken tns-schon hemel en aarde. Zij zien alles wat er in de natuur of in het monschelijk gemoed bestaat of voorvalt. Somtijds , vooral wanneer God den mensch tot het een en ander roept, zijn zij in hom, en doen zij in zijno plaats wat de Godheid van hem eisoht. Uit dat weinig wijsgeerig, hoogst verward voorgedragen denkbeeld meende Apulejus alle godsdienstige gebruiken bij de onderscheidene volken te kunnen verklaren. Behalve het bovengenoemde heeft hij nog eenigo andere werken van wijsgoerigen inhoud geschreven, die tot op onzen tijd zijn bewaard gebleven. Zij zijn uitgegeven te Lyon in 1G14, 2 d., 8°. APULEJUS BARBARUS. (Lucius) Op dezen naam gaat een kruidboek door, waarschijnlijk in de IV110 eeuw geschreven. Herbarium seu de medicaminibus herbarum. Zie over de uitgaven Choulant, Handb. d. Bücherhundef. d. Aeltere Medecin 2 Ausg. Lpzg. 1841, 8quot; s. 213, 214. APULIE of PUGLIA. (Poeljia) Napolitaansch landschap aan de golf van Venetië, bijna zonder borgen, zeer zandig en heet, zonder riviertjes of beken, is in de provinciën Bari, Otranto en Capitanata (Puglia plana of vlak Apulië) verdeeld. De inwoners drijven veeteelt on hebben eenigo weinige fabrieken, terwijl het land buffels, schapen, rundvee, wijn, olie, watermeloenen, enz, voortbrengt. De Apulische wol is in Italië zeer geacht. AQUA BINELLI. (Zie Creosoot.) AQUAEDUCTUS. (Zie Waterleiding) AQUA FORTIS. (Zie Salpeterzuur.) AQUAMARIN. (Zie Beryl.) |
AQUAPENDENTE. Hieuonymus Fabbicius , naar zijne geboorteplaats ab Aquapendento genoemd, een beroemd geneesheer en ontleedkundige werd in 1537 geboren, studeerde te Padua onder Fallopius, dien hij bij het overlijden van dozen in 15(i5 opgevolgd is. Hij bekleedde het hoogleoraarsambt in de ontleedkunde moor dan 50 jaar. Do senaat van Venetië verhief hem tot ridder van St. Marcus en schonk hom eeno gouden koten , terwijl hij met verhooging van bezoldiging tot antecessor supraordinarius werd benoemd. Hij overleed 82 jaren oud te Padua. De ontdekking der klapvliezen iu de aderen wordt ook wel aan hem toegeschreven. Zijne ontleedkundige werken zijn to Leipzig in 1687 in folio uitgegeven. Ook in de heelkunde, welker onderwijs hij mot de ontleedkunde vereenigde, had hij groote verdiensten en hooft vele nieuwe werktuigen uitgevonden. Zijne werken in dit vak zijn te Padua in 1617 in folio uitgegeven. AQUA REGIS. (Zie Chloorwaterstofzuur.) AQUAREL. (Zie Waterverw.) AQUARIUS. (Zie Dierenriem.) AQUATINTA. (Zie Graveren.) AQUA TOF AX A {Toffana, Tuf ana ot Aquetta di Napoli) is oen langzaam werkend, maarevenwel zeer sterk vergif, dat zijnen naam van de uitvindster, Tofana, ontleenen zonde, zoo helder is als zuiver water, en bij oen oppervlakkig onderzoek, naauwelijks eenigo vreemde bostanddoelon vertoont. Tegen het einde dor XVIIlll! eeuw zijn daarmede eenigo honderde personen vergiftigd, voornamelijk mannen door hunne vrouwen. Vijf of zes droppelen waren voldoende om den dood te weeg te brengen, die zonder smarten of ontstekingen langzaam volgde, met verzwakking, gebrek aan eetlust en gestadigen dorst. Dat men, zoo als sommigen verhalen, don dag des doods te voren zou hebben kunnen bepalen, is ongeloofelijk. De bereiding is tot dusverre een geheim, hetwelk slechts te Napels in weinige handen zoude zijn. Zeker is het, dat het daar en te Palermo liet meest in zwang was; thans hoort men er niet voel meer van. AQUILA, hoofdstad der Napolsehe provincie Abruzzo ultoriore. aan de Pescara in de nabijheid van den hoogsten top der Apenij-nen, is eeno vestingstad met 10,800 inwoners. In 1703 werd zij door eeno aardbeving, waarbij 2000 personen omkwamen, bijna geheel verwoest. Aquila is de zetel eens bisschops en geldt voor een der bost gebouwde steden van het koningrijk der beide Siciliën, AQUILA. Do naam van eenen Jood van Pontus in Klein Azië, die waarschijnelijk te Rome, te gelijk met Priscilla, Christen werd. Later woonde hij te Corinthe, ten gevolge van eon bevel van Claudius, krachtens hetwelk het aan de Joden, waaronder ook de Christenen van die dagen werden gerekend, verboden werd, langer te Rome zelve hun verblijf to houden. De Apostel Paulus woonde te Corinthe bij hem in en deelde in zijn handwerk. Later begaf Aquila, benovens zijne vrouw, zieh mot Paulus naar Syrië. Vervolgens schijnt hij zich weder te Rome te hebben nedergezet en later te Ephese geweest te zijn; althans in de brieven van Paulus aan die van Rome en aan Timotheus, vindtmen des Apostels groeten. Aquila en zijne vrouw verdienden, om de kracht van hun geloof en godsvrucht en de vriendschap aan Paulus, zelfs met eigon gevaar bewezen, do bestendige achting en toegenegenheid van dien grootcn Apostel. AQUILA (Fhanc. Favonius) werd in 1676 te Palermo geboren en was teekonaar en schilder, maar voornamelijk graveur, die uitstekende etswerken vervaardigd heeft. In het begin der XVIIIi11-' eeuw werkte hij te Rome en graveerde veel naar de beste schilders en beeldhouwers. In eene breede manier, volgde hij liet voorbeeld van Santi Bartoli hoewel zijne werken nog iets droogs hebben. Zijn beste werk gaf hij in 1722 uit, bestaande in 22 groote platen, onder den titel van Picturae llapliaillis ürbinatis ex aula et concla-vibus palatii Vaticani in ae.neas tabulas mmeprimum omnes deductae. Verder graveerde hij naar Peter vau Cortona; het Avondmaal naar Albani; de slag en de triomf van Constantijn naar de schilderij van Camassei in het Lateraan; het schip van den 11. Petrus naar Giovanni Lanfranco (hetwelk voor de H. Pioters kerk in mozaïk gebragt is) en het lijden der 12 Apostelen naar denzelfden meester; drie platen naar do schilderijen van Paul de Mattheis, in den koepel der kerk van don II. Xaverius te Napels, dien heiligen als den bestrijder van de afgodsdionst, do ketterij, en het Islamismus voorstellende, benevens een teokonboek in 16 platen naar dien moester; do 11. Rosalia voorde pestzieken te Palermo biddende., naar eene schilderij van hem zeiven enz. enz. AQUILA, (Pietiio) broeder des vorigen, in 1677 geboren, was tegen hot einde der XVII'1quot;' eeuw, priesterte Massalla en oven |
200
|
als zijn broeder schilder en graveur, in wolk vak hij dezen zelfs overtrof. Even als deze was hij een uitmuntend teekonaar, graveerde zoo naar zijne eigene schilderijen als naar die van anderen, werkte een geruimen tijd mot zij non broeder te Komo, waar hij, behalve de galerij Farnese naar A. Carracei in 25 gr. fol. platen, een werk in 9 gr. fol. platen uitgaf, onder den titel Deorum concilium ab equile Jrxi. Lanfranco Parmensi mini pinrjendi arte expressum a Peiro Aquila. del et ine. (Uomae.) Ook hij volgde Santi Bartoli, trachtende do plastische kunst naar de antiekon, door do naald uit te drukken. Minder gelukkig waren zijne werken naar Raphael, waarin do geest dieper ligt, en zich niet alleen tot handeling en groepering bepaalt. Hij etste en graveerde overigens met hot meeste gevoel, en onder zijne beste werken behooron; Mozes aan de. bron bij de dochter van .lelhro, naar Giro Forri; de slag van Consiantijn ter/en Maxentius, in vier schoone gravuren, naar Raphael; de triomf van Bacchus on de roof der Sabijnsche maagden. naar Peter van Cortona, benevens de veldslag van Alexander legen Darius, naar dien meestor; eeno aanbidding der koningen, naar zijn eigen werk, even als eoue reeks van afbeeldingen der Romeinsdie keizers, van Julius Caesar tot op keizer Leopold, in 14 groote platen, die hij meest naar antieke munten graveerde, Maria in den hemel met de vijf heiligen, la Vier ge au pistolet genoemd, omdat een der heiligen met het kruis oen pistool hoiult, enz. De oorspronkelijke platen van bovengenoemd werk naar do galerij Farnese, met eeno beschrijving van Bellori, werden op bevel van don vromen paus Leo den XII in hot jaar 1824, als al te woreldsQh vernield. Hot Monogram van Peter Aquila is op zijne gravuren gewoonlijk: Pot. Aqa. del. e.t fee. AQU1LIUS. (Sbverus) goschiedsehrijver en dichter onder den keizer Valontinianus , in 370 gestorven. Al zijne werken zijn verloren gegaan. AQUIIJUS. Gajus Aquilius Gallus, oen Romeinsoh regtsge-leorde, was oen tijdgenoot van Cicero, mot wien hij to gelijk Praetor was in hot jaar G87 van Rome. Van hem is afkomstig de Slipulalio Aqniliana. waaromtrent zie Tit. ff. de acceptil. Verg. voorts Valer. Max. lib. VIII, c. 2 en Cicero, oral, pro Quinct. AQUIN, (Loüis Glaudh d') vermaard organist, geboren to Parijs 4 Julij 1694, overleden den IS1'0quot; Junij 1772. Inden ouderdom van 6 jaren speelde hij reeds op het klavier voor Lodewijk XIV; 12 jaren oud werd hij tot organist aangesteld, overtrof in 1727 den beroemden componist Eamoau bij oenen wedstrijd op het orgel en word in 1739 organist der koninklijke kapel. Zijn roem was zoo groot dat zelfs Handel uit Engeland overkwam om hem to hooren. AQUIN, (Piiilii'E tgt;') geleerd Rabbijn van Carpontras , tot het Christendom bekeerd, was hoogloeraar in de Hebrcouwscho taal aan hot koningl. eollegie van Frankrijk onder Lodewijk den XIII11011, die hem ook tot tolk in die taal benoemde. Hij stierf omstreeks 1650. Tot zijne belangrijkste werken buhnorun cun Hebreeuivsch-('haldeeuwsch-Thalmudisch- Rabbijnsch woordenboek. Parijs 1629 in fol.; en Wortels der heilige taal, Parijs 1620 in fol. Ook zijn zoon Louis cl' Aqu'.n was een uitstekend oosterling, die do commontariën van Ben-Gersin op Job en Esther in het llt;at. vertaalde en hot laatste met aanteokoningon verrijkte. AQUINO, cene stad in het Napelsch gebied Terra diLavoro met oude zeer zware muren , is merkwaardig als de geboorteplaats van den hekeldichter Juvenalis (Zie aldaar) en den beroemden Thomas van Aquino. (Zie Thomas Aquinas.) AQUïTANIE. Een gedeelte van Gallic, tusschcn do Pyronccn en de Garonne; toen Augustus Gallic in 4 deolcn deelde, werd daarbij nog hot land tussohen de Garonne en de Loire gevoegd. Do West-Gothen veroverden hetin4I2; Chlodewijk, koning der Franken in 508. Later maakten zich de hertogen van Aquitanic onafhankelijk; Karei de Groote verhief het door hom veroverde hertogdom tot een koningrijk, dat hij zijnen zoon , Lodewijk den Vromen gaf; doch eerst in 1451 onder Karei VII werd het land, welks naam sedert in dien van Guienne veranderd was, voor altijd met Frankrijk voreenigd. |
ARA. (Macrocerai.i, Vieillot.) Aldus noemt men naar hun geschreeuw, de grootste soorten van Amoricaanschepapogaaijen, die zich bijzonder onderscheiden door kale wangen , een zeer langen staart en bontgekleurde vederen. De kenmerken zijn evenwel niet zoo scherp afgescheiden, dat men hen tot een afzonderlijk geslacht van vogels zou kunnen verheffen. De meest bekende soorten zijn: do groote groene Ara (Macrocercus miliums) uit Mexico en Peru, de Ara rauna (Macroc. ararauna) blaauw en geel gekleurd, uit Brazilië en Guiana, de Ara canga {Macrocercus aracanga) rood, blaauw en geel gekleurd , mede in Guiana te huis behooromle. Vorg. ie Vaillant, lltstoire des Perroquets, 1801 fol. ARAB-CHAH. (Aiimed-Ben) Arabisch geschiedschrijver in 1450 te Damascus gestorven, is do schrijver van cene geschiedenis van Tamerlan, dio bij do oosterlingen zeer gezocht, door Golius in 1656 te Leydon uitgegeven, door Vatier in 1658 in het Fransch overgezet is. Van deze overzetting vorschoen, 1767 in 3 d. in 4» een nieuwe uitgaaf mot de Latijnscho vertaling van Mangar. De boste uitgaaf van Arab-Chah's werk verscheen te Calcutta 1818 , door bezorging van Ahmed-Bcn-Mohammed. ARABESKEN, ook moresken genaamd, zijn versieringen, go-lijk aan die welke de Mooron bezigden ter versiering dor muren, zolderingen of vloeren hunner gebouwen, waartoe zij planton, struiken, dunne takken, ook vruchten, bloemen en wiskundige lijnen bezigden; in één woord, allerlei phantastisoho vormen, uitgenomen die van inenschen on dieren, welke hunne godsdienst verbood. Intussohon waren Arabieren noch Mooron daarvan do uitvinders, bij do ouden komen ze reeds dikwijls voor. De zoogenaamde Arabesken zijn zeker door de zucht van den mensch naar hot wonderbare en hot stroven dor verbeeldingskracht om iets nieuws voort to brengen, ontstaan. Misschien hebben do Indische en Perzische tapijten, met fabelachtige dieren van het Oosten versierd, er toe bijgedragen om daaraan cene eigendommelijke rigting te geven. Die der Arabieren zijn hot schoonste in do Alhambra te Grenada, bonevens in de Arabische handschriften, die men zoo in do Spaansehe bibliotheken, als in die te Parijs, Dresden on Leipzig vindt. Ook in hot Kremlin te Moskou vindt men kamerwanden met een soort van schilderwerk bedekt, dat aan de kleurenpracht der Alhambra doet denken. De Arabieren gaven aan dio vormen iets eigendommelijks, dat zo van andoren onderscheidt. Ook zijn zij het meest bijeenvoegingen van wiskundige lijnen, dio weinig sporen dragen eonor schoppende verbeeldingskracht. De Italianen noemen ze grotesken, naar do grotten, waarin men die versieringen het eerst ontdekte. Zeker is het, dat do grondleer der arabesken, te weten grillige vorbeoldingskracht, aan don bouwstijl dor oude Grieken en Romeinen vreemd was , en dat de arabesken te Rome eerst algemeen in gebruik kwamen, toen de rijkdom en do weeldo uit het Oosten medegobragt, eeno verderfelijke rigting aan den smaak gaven. Pracht en glans werd toen toegepast op de kunsten , die, hare bestemming verzakende, zich aan do weeldo dienstbaar maakten. Ook zegt Plinius van de schilderwerken van zijn tijd, dat hunne verdienste in do verscheidenheid en kleur der verwon bestond en men het grillige der uitvinding boven schoonheidsgevoel on waarheid stelde. Waarschijnlijk heeft hij de schilderwerken uit do baden van Titus bedoeld. Behalve daar ter plaatse, vindt men ook grotesken in do ondoraardsoho vertrekken van den borg Coelius bij de kerk S. Stefano te Rome, doch voornamelijk te Pompeji, Horculanum en Stabia. De opgravingen in de laatste plaatsen geven ons hot beste denkbeeld van de arabeskon van dien tijd, die hoo grillig zij ook zijn, iets geniaals in de opvatting en ! smaak in do uitvoering hebben; men moet er echter niet moor dan ! oen spel van hot penseel in zoeken, ton doel hebbende, om door ! bonte afwisseling van kleuren en omtrokken do oogon te strelen. Doch ook deze kunst raakte in verval. Do laatste sporen daarvan vindt men in don laatsten tijd van het Griekscho keizerrijk; terwijl do Gorniaanschc volken ze meer aan do bouwkunst dienstbaar maakten. Bij de nieuwere kunst namen do arabesken eeno hoogerc vlugt. Aan hare beoefening wijdden zich de grootste meesters. Zulks dagteekont van de ontdekking dor schilderwerken in de | baden van Titus en het was Raphael, die aan den daarin ge-hoorsoht hebbenden smaak oone geheel andere rigting gaf en ze ter versiering der zalen van hot Vaticaan aanwendde. Hetgeen vroeger slechts een genot voor de oogon was, werd door zijn genie oone dichterlijke opvatting. Men ontdekte weder het geheim van hot stukadoorwerk; en naar de plannen van Raphael werkten kunstenaars als Giovanni da Sedine, l'erino del Vaga, Peimi en anderen. De bloemen, vruchten en planton van allerlei aard en vorm, de groote verscheidenheid in de bijzonderheden werden |
AHA
201
|
door hem toegepast op zinnebeelden, die. in menigte aangebrugt, de wetenschappen, de kunsten , de deugden , de jaargetijden of het menschelijk leven voorstellen. Deze scheppingen eener luimige verbeeldingskracht, hebben eene eenheid, die al het vroegere van dien aard overtreft. Daarenboven zijn zij schoon geteekend en volmaakt uitgevoerd. Raphael had echter geenen opvolger, die voortzette wat hij begonnen had. Spoedig zelfs ontaardden de arabesken weder, zoo in vinding als in uitvoering; men veranderde Raphaels stelsel, zoowel in de zamenstelling als in de verbinding der deelen, vermeed do vele uitvoerige bijzonderheden en bragt zelfs in de zolderstukken groote reliëf-figuren en kolossale standbeelden. Die gebreken werden door de school der Caracci, Pietro da Cortona en de latere schilders nog vergroot; en door de Fran-schen overgenomen zijnde, weken zij later onder Gillet, Watteau en anderen zooveel mogelijk van den goeden weg. Met de zoogenaamde romantische kunst van den laatsten tijd zijn de arabesken weder in de modegekomen en thans worden zij veel aangewend. Zeker is het dat zij meer bij die kunst dan bij de klassieke behoo-ren, en tot het versieren van dans-en eetzalen of boudoirs doelmatig gebruikt kunnen worden. Opmerkelijk is het oordeel van Vitruvius, over de kunstwerken van zijn tijd, waarmede hij de arabesken van Herculanum en Pompeji bedoelde. „Tegenwoordig, voert hij onder anderen aan, schildert men niets op de wanden, dan iets afschuwelijks in plaats van werkelijke en regelmatige onderwerpen; uit candalabres stijgen, als of zij wortelen hadden, bladeren en bloemen omhoog, waarop beelden rusten; of men ziet er figuren van bloemen met menschengezigten en hoofden van dieren uit oprijzen, dingen die niet bestaan, niet kunnen noch zullen bestaan.quot; Zóó groot is het geweld der mode, dat men uit onverschilligheid of gebrek aan smaak, voor de ware regelen der kunst blind is. Ik deel in de meening, dat men eene schilderij alleen in zooverre prijzen kan als zij de waarheid voorstelt. Ook is het niet genoeg dat de onderwerpen goed geschilderd zijn, in de teekening moet niets tegen het gezond verstand aandruischen. Alle bewonderaars der klassieke kunst zijn zeer tegen liet schilderen van arabesken. Zeker is het noodzakelijk dat men zich ook bij die kunst aan een stelsel, vooral dat der school van Raphael houdt, en dat men niet alleen de verbeeldingskracht laat werken. Uit de arabesken dier school, laat zich volgens regelen afleiden, hoe ze in verbinding met het karakter van een gebouw aan te wenden zijn en worden de grenzen bepaald, om het willekeurige en phantastische van het absurde en groteske te scheiden. Zelfs in het phantastische moet eenheid zijn en eene zamenmenging van het mogelijke met het onmogelijke, het ware met het verdichte vermeden worden. De arabesken verliezen ook het aantrekkelijke, wanneer ze naar eenen al te grooten maatstaf of op te groote vakken, waar de bijzonderheden voor het oog verloren gaan, uitgevoerd worden. Behalve in de fabelleer, vindt de verbeeldingskracht rijke stof, zoo in de attributen der goden als in de aan hen gewijde planten en dieren. Het lofwerk mag men niet overladen; de vormen moeten bevallig, vloeijend en van eenvoudigen omtrek zijn; men moet zich rekenschap van elke toevalligheid , zoowel in den vorm en de verdeeling der bladeren als in die der planten en andere voorwerpen geven. Men dient bij het versieren met arabesken voornamelijk te letten, op eenheid in de vinding, zoodat elke bijzonderheid overeenkomstig het geheel en derwijze geplaatst is, dat alles één geheel uitmaakt; op harmonie van kleuren overeenstemming met den grond, waarvan zij zich moeten losmaken door sterker of zwakker tinten, naarmate de voorwerpen min of meer verwijderd zijn. Van nieuwere arabesken worden die, welke in de Glyptotheek te de Munchen door E. Neureuther vervaardigd zijn, even als zijne randteekeningom de balladen van Goethe en Burger zeer geroemd. ARABIE. Een groot landschap of schier-eiland in Azië, welks uitgestrektheid 45,200 vierkante mijlen bedraagt. Het grenst ten noorden aan Aziatisch Turkije, ten oosten aan de golf van Perzic ten zuiden aan de Arabische zee, en ten westen aan de Roodc zee of de Arabische golf; wordt verdeeld in steenachtig, woest en gelukkig Arabic; is grootendeels vlak, heeft weinig rivieren , en vele zandige en onvruchtbare landstreken; doch levert manna, rijst, wijn, verscheidene zuidelijke vruchten, koffij, balsem, wierook, zouten mineralen op. Sommige bewoners houden hun verblijf in steden en dorpen, en leven onder vorsten; andere wonen als vrije lieden in hutten, holen en tenten en zijn zwervers. De veeteelt en I. |
rooverij maken de voornaamste takken van hun bestaan uit. Zij belijden de Mohammedaansche godsdienst; maar dulden ook Christenen, Joden en afgodische Banianen. De handel der Arabieren bestaat tegenwoordig in land- eu zeehandel, waarvan de eerste door karavanen gedreven wordt. Hunne staatsgesteldheid is zeer eenvoudig: men noemt de opperhoofden groot-emir, emir en schah, en de regters kadi. De voornaamste plaatsen van Arabic zijn: Medina, de stad van den profeet met hot prachtige graf van Mohammed; Mecca, zijne geboorteplaats met den heiligen tempel; Deschida, Beita, Faki, Mocha of Mokka, Sana, Maskat, Yemana (de zetel van den karavaan-handel), Lachsa en Aden. De geschiedenis der Arabieren voor Mohammed is duister en van gering belang. De bewoners van Yemen leefden in steden en vlekken van den landbouw en den handel met Oost-Indie, Perzië en Abyssinic, onder het bestuur der Himjariten; de overige stammen leefden nomadisch. Dapper verdedigden allen hunne vrijheid tegen de invallen der Babylonische, Assyrische, Egyptische en Perzische vorsten. Onder de Romcinsche keizers was Trajanus de eenige, die een groot deel van Arabië veroverde, doch het gelukte den Romeinen niet het land tot een wingewest tc maken. Daarentegen voerden de verschillende stammen eeuwen lang oorlog onder elkander. Het Christendom drong ook aldaar door, en vele bisschoppen van Arabië worden in de geschiedenis genoemd. Eerst met Mohammed (Zie aW«ar) begint de roemrijke geschiedenis der Arabieren; overwinnende legers breidden van daar hunne veroveringen in drie wcrelddeelen uit. (Verg. Mooren en Calf en.) Het eigenlijke Arabic levert evenwel in dat glansrijke tijdperk niet veel anders op dan de geschiedenis van onbeduidende oorlogen tussehen de Bcduïnen-stammen en van de jaarlijkschc karavaan-togten naar Mecca. De eenige afwisseling daarin bieden de inbezitneming van Yemen door de Turken in de XVId' eeuw, hunne verdrijving eene eeuw later, de heerschappij der Portugezen over Maskat van 1508—1659, die der Turken over Hedsjas en het ontstaan der Wechabiten in 1770. Vergelijk over Arabië: Niebuhr, Beschrijvimj van Arabië (Koppenh. 1772), en Reize door Arabië, (Koppenh. 1774— 78) ook in het Hollandsch vertaald. HwYMmrfogt; Travels in Arabia, Loud. 1829; Tamisier Voyage en Arabic; Paris 1841. Voorts Forster, Historical geography of Arabia, Loud. 1844, 2 deelen. en Caussin de Perceval, Essai sur Vllistoire des Arabes avanl f'Islamisme, Paris 1847, in 3 deelen. AR ABIE. (golf van) (Zie Roode zee.) ARABISCHE CIJFERS. (Zie Cijfers.) ARABISCHE TAAL EN LETTERKUNDE. De Arabische taal behoort tot den zoogenaamden Semitischen taalstam, waartoe ook het Hebreeuwsch, het Syrisch enz. behooren. Dc woorden bestaan gewoonlijk uit drie wortelletters, wier beteekenis gewijzigd wordt door de vokalen, of door voor- of achtervoeging van andere letters. Zij onderscheidt zich door rijkdom en buigzaamheid zeer gunstig van de zusterdialecten. Oudtijds waren er in Arabië verscheidene tongvallen, die sterk van elkander afweken; maar door den Koran werd het dialect van Mecca de schrijftaal. Toen de Arabieren een groot gedeelte van Azië, Africa en Europa veroverd hadden, werd langzamerhand het Arabisch ook dc taal der overwonnene volken, en het werd gesproken en geschreven van Palermo af tot in Indië toe, van Lissabon tot Samarcand. Thans is het alleen in Arabië zelve, in Egypte, in Syrië en op de kusten van Noord-Africa, dc heerschende taal; voor de overige Muzulmansche landen is het dc heilige en geleerde taal, en het volk spreekt Turksch, Perzisch, Malcisch enz. In dc verschillende landen werd het Arabisch niet op dezelfde wijze gesproken, en het onderscheid van dialect is zelfs op de schrijftaal niet zonder invloed gebleven; tegenwoordig verschilt het dialect van Noord-Africa b. v. zeer sterk van dat, hetwelk in Arabië gesproken wordt. Door dc Muzulmannen zeiven is het Arabisch zeer ijverig beoefend; zij hebben spraakkunsten en woordenboeken in menigte opgesteld, en hunne werken onderscheiden zich door fijnheid van opmerking, die echter somtijds in spitsvondigheid ontaardt. Door den overtogt der Arabieren naar Sicilië en Spanje werd de Arabische taal ook in Europa bekend, en in dc talen dier landen vindt men nog vele Arabische woorden; ook door do kruistogten werd menig Arabisch woord in dc Europesche talen 20 |
AHA
|
opgenomen. Doch na do verdrijving dor Mooren uit Spanje, werd die taal in Europa weinig meer beoefend. Aan Holland komt de eer toe, aan de studio der Arabische taal- on letterkunde cene wetenschappelijke rigtingte bobben gegeven. In 1C13 gafErpenius, hoogleeraar te Leyden, zijne spraakkunst in hot licht, die gedurende twee eeuwen bet leerboek is geweest voor geheel Europa. Zijn leerling en opvolger, Golius, ook door reizen naar Noord-Africa en Azië gevormd, leverde een woordenboek, dat voor dien tijd uitmuntend was. Do drie Sebultcnsen hadden, bij het beoefenen van het Arabisch, meer het doel, de kennis van bet Hebreeuwseh te bevorderen, dan wel de Arabische letterkunde zelve bekend te maken ; zij bestudeerden verder bij voorkeur de dichters, en deden dat met geen gelukkigen uitslag, omdat zij daartoe het eerste vereischte bij eene taal, die meestal zonder vokalen geschreven wordt, misten, namelijk de kennis der metriek. Over bet algemeen kan men datgene, wat in de XVndo en XVIIIJ'; eeuw voorde Arabische taal- en letterkunde in Europa verrigt is, beschouwen als meer of minder bruikbaar voorwerk (en veel bruikbaars vindt men er thans niet onder); maar eerst sinds een dertigtal jaren beoefent men haar meer algemeen, volgens een bepaalder plan en met meer vrucht. Die veranderde methode heeft men vooral aan de Sacy, Hamaker en Fraehn te danken. Onder de vele spraakkunsten, die in deze eeuw zijn uitgekomen, worden die van de Sacy en van Ewald voor de beste gehouden; ook zijn er in den laatsten tijd vele werken verschenen, waarin de regels der spreektaal (vooral die van het dialect van Algiers) worden opgegeven. Onder de Chrestomathiën bekleedt die van de Sacy do eerste plaats; vorder heeft men er van ITreytag, Kosegarten (met een Glossarium) enz. Mot de woordenboeken is het nog slecht gesteld; dat van Ereytag is nog het minst gebrekkige, ofschoon hef zeer veel te wenschen overlaat en veel beter bad kunnen zijn dan het is. Zoowel Qnatremère te Parijs als Lane te Cairo hebben de uitgaaf van een vollediger woordenboek beloofd. Wat nu de letterkunde betreft, zoo werd voor Mohammed alleen de dichtkunst door de Arabieren beoefend. ïot de oudste gedichten behooren ia Moallakdt, eene verzameling van zeven korte gedichten, door zeven verschillende dichters in de VIquot;1' eeuw vervaardigd. Allen zijn volgens hetzelfde plan bewerkt. De dichter verhaalt hoe hij, door twee vrienden vergezeld, na eene lange reis door de woestijn, op de plaats komt, waar hij het vorige jaar zijne minnares had ontmoet en waar hij haar nu hoopt terug te vinden. Zijne verwachting wordt te leur gesteld, want de stam, waartoe zijne geliefde behoort, is naar een ander oord in de woestijn vertrokken. Diep bedroefd en zonder op de toespraak zijner beide vrienden te letten, is bij stom door smart; eindelijk geefi hij die in tranen lucht cn improviseert een treurzang. Eerst vermeldt hij de plaatsen, die hij reeds bezocht heeft, in de hoop zijne geliefde weder te zien, cn de gevaren die hij in de woestijn bad moeten doorstaan; hij beschrijft zijn kameel, roemt zijne eigene dapperheid en verkondigt den room van zijn stam. Dan herinnert hij zich een avontuur van den vorigen nacht; een vuur op een hoogen heuvel had zijne aandacht getrokken, en hem tot gids verstrekt naar de tent van een edelmoedigen Beduïn, waar hij eene gastvrije schuilplaats gevonden had. Vervolgens beschrijft hij zijne schoone geliefde cn schetst de smart die hij gevoelt doordat hij verre van haar is verwijderd. Maar zijne medgezellen spooren hom aan, zich van die plaats te verwijderen; een laatste blik op die plek — en plotseling wordt zij door eene zwarte wolk bedekt. Dit toeken vervult zijn hart met vreugde; oen milde regen zal nieuw leven geven aan don uitgedroogden grond, overvloedige weiden zullen daar zijn voor de kudden, en de stam zijner geliefde zal spoedig naar diezelfde plek terugkeeren. De naam Moallalcah (in het meervoud Moallakdi), die aan oen dergelijk gedicht gegeven wordt, beteekont opgehantjen. Men beweert dat ze aldus genoemd zijn, omdat de dichters, als zij op de jaarmarkt te Okadh(wnar do verschillende staramen bijeenkwamen) den prijs hadden behaald, de vergunning kregen hunne bekroonde gedichten aan dc deuren van don tempel to Mecca (de Kaba) op to hangen; men voegt er bij , dat deze gedichten mot gouden letters geschreven of geborduurd waren, en dat zij om die reden ook mo-(l/iahhdhaf, d. i.vergulde, genoemd worden. Anderen zijn evenwel van meening, datdeoude Arabieren met het woord opgehangen alleen wilden uitdrukken, dat iedereen die gedichten van bulten kende. |
De Moallakat zijn door de Arabieren zeiven dikwijls gecommentarieerd, en met die commentaril in Europa herhaalde malen uitgegeven. De laatste uitgaaf is die van Arnold (Leipzig, 1850) Zij zijn ook In verschilleude talen overgezet. Eene menigte Oud-Arabische gedichten vindt men verder in hot ontzettend uitgebreide bock der liederen (KiLdbo 'l-agdnt), waarvan het eerste deel met eene Latijnsche vertaling door Kosegarten is uitgegeven, in do Hamasah, eene bloomlezlng in tien boeken, door Aboe-Tammam omtrent het jaar 840 verzameld (uitg. en Latijnsche vertaling van Ereytag, Duitsche vertaling in verzen door Riiekert), in den Diwdn der zes Dichters, In do verzameling die onder den naam van al-Mofaddhaltjdt bekend is, in den Düvdn der llodhai-lieten enz. De meoston dezer in menigte bewaard goblevcne oude gedichten onderscheiden zich door een zeer korten en kcrnach-tigen stijl, door diep gevoel, door natlonalen trots, door vrijheidsmin , en door glooijenden hartstogt. Men kan ze evenwel niet van eene zekere eentoonigheid vrijpleiten, die trouwens het noodzakelijke gevolg was van het leven in do woestijn, waar de voorwerpen, waaraan de dichter zijne vergelijkingen en beelden kan ontleen en, weinigen in getal zijn. Van daar dat men in die gedichten telkens zoowol dezelfde beelden als dezelfde gedachten terug vindt. Desniettemin waren de VIJe en VIIdo eeuw het gouden tijdperk der Arabische poëzij; na Mohammed is zij, met uitzondering van enkele landen, vooral van Spanje, meer en meer gezonken. De vroegere eenvoudigheid maakte plaats voor gezochtheid en gekunsteldheid, de vrijheidsmin voor laffe vleijorij, die met kwistige hand aan de vorsten en grooten werd toegezwaaid. In mindere mate is deze opmerking van toepassing op do dichters, die nog onder do Omaijaden bloeiden, en waaronder uitmunten al-Akhtal, Djan'r en al-Earazdak (het klaverblad In de Arabische letterkunde,), Djanu'l (de minnaar van Botheinah) , Kothaijlr (de minnaar van Azzah) en Dhoe-'r-rommah; in meerdere mate is zij toepasselijk op al-Motanabbi, wiens gedichten door von Hammer zeer gebrekkig in Duitsche verzen zijn vertaald en die in de Xlt;io eeuw bloeide, op den blinden dichter Aboe-'l-ala en den mystieken Ibno-'l-Earidh. De elegiën die al-Motainid in den kerker dichtte (uitgegeven door Dozy) toen hij, vroeger koning van Sevlllë, door een Afrieaanschen vorst van troon en vrijheid was beroofd, behooren tot de diepst gevoelde stukken die eeulge taal kan aanwijzen. Over het algemeen onderscheiden zich de Spaansch-Arabisehe dichters zeer gunstig van die der overige landen, omdat zij minder den algemeencn sleur volgden en meer hun eigen weg gingen; zoo verdienen b. v. Ibn-Zaldoun (uitg. van Weijers),' Ibn-Ammdr en vele anderen eene eervolle vermelding. Evenwel ook in Spanje, even als in de overige Arabische landen, bleef de poëzy uitsluitend lyrisch, zoodat de Arabieren noch verhalende, noch dramatische poëzy hebben beoefend. In plaats van In verzen te verhalen, verhalen zij in berijmd proza. Het model voor dit genre isal-Han'n, die In het begin der XH^ eeuw schreef, en die in zijne Makdmdl (uitg. van de Sacy , Duitsche vertaling in berijmd proza door Riiekert) de lotgevallen van Aboe-Zaid verhaalt, een persoon die werkelijk bestaan heeft, te Saroedj In Mesopotamlë woonde, cn wiens huls door de kruisvaarders geplunderd werd, toen zij in 1101 Saroedj hadden ingenomen. Aboe-Zaid redde zijn leven, maar van alles beroofd was hij genoodzaakt door zijne schranderheid en op allerlei manieren den kost te verdienen, en zijne zedelijke beginselen stonden hem daarbij geenszins In den weg. Beurtelings pelgrim, waarzegger, bedelaar, blindeman, dief, strenge zedemeestcr en wat al niet, weet deze Proteus allerlei gedaanten aan te nemen; heden vroom en devoot, sticht hij dezelfde personen, die hij gisteren door zijn onbeschaamd cynisme had geërgerd; In lompen gehuld, roemt hij de armoede en predikt liefdadigheid; in rijke kleederen gedost, bezingt hij den wel-voorzlencn disch en den geurlgen wijn; Intrigant uit instinct_ schelm door de noodzakelijkheid, tafelschuimer en lekkerbek, kan hij , de geboren grappenmaker, voor een oogenblik ernstig zijn . soms zelfs pathetiek, cn dan gispt hij regts en links, beschaamt de gierigaards en leest aan de rijken en magtigen duchtig de les. Hij leeft door kwinkslagen, vindt zich overal te huis, bespot de dwazen , fopt de llgtgeloovigen , heeft altijd de lagehers aan zijne zijde, en eindigt met prediker te worden. Maar het werk van al-Harm heeft vooral aan don stijl zijne groote beroemdheid te |
All A
|
danken; hot is eon vooiTaadschuur van de bcvalligsto uitdrukkingen} de fijnste nuances der taal, en de Arabieren zclven beschouwen de studie van al-Hanri als het beste middel om de taal in al hare fijnheden te leeren kennen. De Duizend en ééne nacht, een werk dat door geheel Europa bekend is, behooren tot de volksliteratuur, en in het Oosten ziet de geleerde er met verachting op neder. De verhalen, die er in voorkomen, zijn van zeer verschillenden oorsprong; sommigen zijn uit Indic, anderen uit Perzië afkomstig; weder anderen zijn van Arabischen oorsprong. Den vorm, waarin wij ze kennen, ontvingen zij in Egypte, in de l6J«eeuw. De Arabische tekst is reeds driemaal uitgegeven, namelijk in Duitschland door Habicht (na wiens dood de uitgave voortgezet is door Fleischer), te Cairo en te Calcutta. Onder de menigvuldige vertalingen bekleedt de Engelsche door Lane de eerste plaats, vooral wegens de voortreffelijke annteekeningen, waardoor de zeden en gewoonten der Arabieren uitmuntend worden opgehelderd; door een langdurig verblijf in Egypte was de vertaler daartoe in staat gesteld. De groote Roman van Antar behoort ook tot de volksliteratuur.. De kennis der geschiedenis rustte bij de Arabieren langen tijd uitsluitend op mondelinge overlevering; eerst in de lX,,e eeuw werden die overleveringen op schrift gebragt, vooral door al-Ma-dajini, die meer dan twintig werken schreef over de geschiedenis van Mohammed, bijna even zoo vele over die van den stam Komisch (waartoe de profeet behoorde), verscheidene werken over de geschiedenis der Omaijaden en Abbasiden en over de veroveringsoorlogen der Muzulmaunen; verder door al-Wakidi, al-Beladhori en anderen, die gelijksoortige werken schreven. In de Xde eeuw schreef at-Tabari zijne groote algemeene geschiedenis (gedeeltelijk uitgegeven door Kosegarten), en de beroemde al-Masoedi schreef weinigen tijd later. Onder de Oostersche Arabische geschiedschrijvers bekleedt verderIbno-'l-Athir (in het begin der XIIId0 eeuw gedeeltelijk uitgegeven door Tornberg) eene voorname plaats; het werk van Aboe-'l-feda (uitg. van Reiske) is voor een groot gedeelte niet anders dan eene verkorting van Ibno-'l-Athir. Van de werken der Westersche schrijvers, die voornamelijk de geschiedenis van Noord-Africa en van Spanje behandelen, zijn die van An'b (van Cordova), van Abdo-'l-wahid, van Ibno-'l-Abbar en van Ibn-Adhan door Dozy uitgegeven. Tot hen behoort ook Ibn-Khaldoen (XIVdo eeuw), de eerste die de geschiedenis wijsgeerig heeft beschouwd, ofschoon hij zijne beschouwingswijze alleen in zijne uitvoerige inleiding (waarvan de uitgaaf en vertaling door Quatremère verwacht wordt) heeft ontvouwd, en ze niet heeft toegepast op zijn historisch verhaal zelve, waarvan vooral dat gedeelte belangrijk is, hetwelk over de Berbers handelt (uitg. van de Slanej. De historische literatuur van Egypte is bijzonder uitgebreid, en vooral is al-Makrizi (vertaling van Quatremère) beroemd geworden. Daarenboven bezitten de Arabieren eene menigte biographische woordenboeken, die voor de kennis der politieke en letterkundige geschiedenis van groot belang zijn, en waaronder het werk van Ibn-Khallican uitmunt (uitg. van Wüstenfcld en van de Slane, vertaald door den laatste). Men vindt ook in de Arabische geschiedwerken der middeleeuwen eene menigte berigten , die de Europesche geschiedenis van dien tijd, vooral die van Rusland, Italic, Spanje en die der Noormannen, ophelderen; voor de geschiedenis der kruistogten zijn zij onmisbaar. |
Ook op de aardrijkskunde legden de Arabieren zich met veel ijver toe, vooral sedert de eerste helft der IXdceeuw. Al-Istakhri doorreisde, omtrent het jaar 951, de verschillende Muzulmansche landen, van Indic af tot aan den Atlantischen Oceaan, van de Perzische golf tot aan do Caspische zee, en gaf het resultaat zijner reizen in het licht (uitg. van Moelier). Hetzelfde deed een ander reiziger, Ibn-Haucal, die in 943 Bagdad verliet. De beroemdste geograaf der XIIdo eeuw was Edrisi, die aan het hof van Roger II van Sicilië, zijne beroemde geographic schreef (vert. van Jaubert), waarin hij niet alleen over de Aziatische en Afri-caansche landen handelt, maar ook over Italic, 1 rankrijk, Illyric en Duitschland, zoodat zijn werk ook voor de Europesche geographic der middeleeuwen van belang is. In de XIIIdquot; eeuw schreef Jacoct zijn groot geographisch woordenboek, waaruit later een uittreksel gemaakt werd (dit laatste wordt uitgegeven door Juynboll), en in de XIVd« gaf Aboe-'l-feda zijn aardrijkskundig werk uit (uitg. van Reinaud en de Slane, vert. door den eerste). Onder de reizigers moet vooral de naïeve Ibn-Batoetah genoemd worden. In het begin der XIVde eeuw te Tanger geboren, verliet hij zijn vaderland in 1325, bezocht Egypte, Syrië, Perzië, Arabic, Zanguebar, Klein-Azië, Kaptehac (toen onder de heerschappij der Mongolen), Constantinopel, Khowarizm, Bokha-rije, Indië, de Maldivische eilanden, Ceilon, Sumatra en China. Na eene afwezigheid van twintig jaren keerde hij naar zijn vaderland terug. Hij bezocht verder nog het zuiden van Spanje; later werd hij door den sultan van Marocco belast met eene zending naar den vorst van Mali, aan de oevers van den Niger, onderzocht bij die gelegenheid een gedeelte der binnenlanden van Africa, en kwam tot aan Tombucto. Te Fez teruggekeerd, deed hij zijn allerbelangrijkst reisverhaal opschrijven door een verdienstelijk letterkundige, Ibn-Djozai van Granada. Het werk door Lee vertaald is niet anders dan een mager uittreksel van het oorspronkelijke groote werk; van dit laatste zijn stukken vertaald door de Slane, Dulaurier en Defrcmery; de laatstgenoemde geleerde maakt, met Sanguinetti, eene uitgave en vertaling van het geheelc werk voor de pers gereed. Sedert de 15(!o eeuw heeft de Arabische letterkunde weinige werken van belang meer aan te wijzen; door de overhcersching van vreemde veroveraars, van Mongolen en Turken, werd zoowel aan het volkskarakter als aan de literatuur een onherstelbaren slag toegebragt; dc studie dor oude poczij en geschiedenis verflaauwde al meer en meer, en men bepaalde zich bij theologie en regtsge-leerdheid. Maar in de middeleeuwen waren dc Arabieren het beschaafdste volk der wereld, en dc schatten hunner kennis zijn thans niet in het Oosten, maar in onze Europesche bibliotheken te vinden, vooral in die van Oxford, Parijs, Leydcn, Weenen en Gotha. Want hoeveel ook de geleerden in de laatste dertig jaren verrigt hebben door uitgaven, vertalingen en verhandelingen, zoo is, in eene zoo rijke literatuur, het aantal werken van den eersten rang, die verdienen bekend gemaakt te worden, nog zeer groot. ARACACHA. Een tot dc Natuurlijke Familie der Umbelli-feren (schermdragende gewassen) behoorend plantengeslacht, dat zeer vele punten van overeenkomst met het geslacht Conium aanbiedt (waarvan het zich echter door aan hun top naar binnen gebogene bloembladen en eene langwerpig-eironde vrucht met ongekartelde ribben onderscheidt) en vooral merkwaardig is om eene zijner soorten, die even als Apios luberosa, knollen draagt, welke én als voedsel genuttigd, én tot het bereiden van eene soort van meel of arrowroot kunnen gebezigd worden. Deze soort, Aracacha esculenta Z)c C. geheeten, heeft een zeer dikken wortelstok, waaruit vele, nu eens grooterc, dan weder kleinere, rolronde of kegelvormige, 8—9quot; lange en 2—21/aquot; dikke knollen (verdikte wortelvezels) ontspringen, driewerf gevinde bladen met groote vindeeligc eindslippen, 8—12 straligc bloemschermen en vuil-geelachtig-groene bloemen. Zij is in Columbia inheemsch, en wordt niet alleen daar ter plaatse, maar ook in West-Indië en andere streken van tropisch-Araerica gekweekt. Ofschoon zij in haar oorspronkelijk vaderland op hooge bergen groeit en tot de overblijvende gewassen behoort, schijnt zij nogthans onder ons Europcesch klimaat niet te willen gedijen. O. ARACHNOIDEA. (Zie Spinnen en Spinachtige dieren.) ARAGO (Dominique Franijois) werd den 28stlt;,n Februarij 1786 te Estagel bij Perpignan geboren. Op zijn 18d(! jaar kwam hij in de Polytechnische school, waar hij twee jaren onderwijs genoot en werd in 1805 aangesteld tot secretaris bij het Bureau des longitudes. In deze betrekking wilde hij met Biot en de Spaanschc commissarissen Chaix en Rodriguez de meridiaanmeting, die door Delambre en Méchain aangevangen was voortzetten , en bevond zich juist op Majorca toen Spanje tegen Napoleon opstond. Daardoor geraakte hij in verdenking en werd te Belvei bij Panna gevangen gezet; van daar ontslagen, zocht hij Algiers te scheep te bereiken, doch zijn schip werd door een' Spaanschen kruiser genomen en hij zelf op dc pontons van Pala-mos gebragt. Op aanzoek van den Dei van daar vrijgelaten, scheepte hij zich op nieuw in, doch stormen dreven zijn schip naar de Sardinisehe kusten, van waar hij later naar Algiers stevende; doch daar was inmiddels de Dei vermoord, en zijn opvolger liet Arago op de slavenlijsten opteekcncn. Eindelijk ontkwam hij, door langdurig aanhouden van den Franschen Consul deze |
|
tleidc gcvaiigenscliap, cnkwain behouden tc Marseille aan. Daarop werd hij in de plaats van Lalande tot lid der Académie des sciences verkozen en door Napoleon tot leeraar aan de Folyteehuischc school aangesteld, alwaar hij tot in 1831 analysis en geodesie onderwees. Ook astronomie en physica waren zijne geliefkoosde studiën, en bijzonder zocht hij do polarisatie van hot licht, hot magnetismus en galvanismus te doorgronden. Als ontdekker van het door draaijing ontwikkelde magnetismus, was hij de eerste Franschman, wien oene medaille van Copley toegekend werd. Toen hij in 1834 Groot-Brittanië bezocht, maakte hem de Universiteit van Edinburg Doctor in de regten, en zoowel deze stad als Glasgow schonken hem het burgerregt. Met Gay-Lussac (zie ahlftar) rigtte hij de Annales de chimie el de physique op. Het resultaat zijner meiidiaanmcting, die hem het eerst in do wetenschappelijke wereld heeft bekend gemaakt, vindt men in hot bijvoegsel tot dc Base du systime métrique , onder den titel van Recueil d'ob-seruations géodésiques. Algemeen bekend is zijn in 1828 begonnen werk; Annuaire du Bureau des longitudes. Ook in de politiek hoeft Arago eene veelbeteekonende rol gespeeld. Hij nam veel aandeel aan de Julij-omwenteling van 1830, werd in 1831 lid van de kamer der afgevaardigden, waar hij zich aan de leden der linkerzijde aansloot. Bij de Februarij-omwente-ling van 1848 werd hij lid der provisionele regering, minister van marine en van oorlog, en betoonde als lid van het uitvoerend bewind, groote heldhaftigheid tegenover het oproer van Junij van dat jaar. Hij toonde zich later een vijand van Lodcwijk Napoleon aan wien hij weigerde den eed van getrouwheid af te leggen, maar die hem desniettegenstaande van zijne ambten niet ontsloeg. AKAGO (Jacques Etienne Victoii) broeder des vorigen, is bekend door zijne reis om dc wereld cn zijne werken; Promenade auteur du monde, 2 vol.. Paris 1832 en Souvenir d'un aveuyle, ou uoyage au tour du monde, 2 vol.. Paris 1838. In 1849 is hij niettegenstaande zijne blindheid, aan het hoofd eoner troep speculanten naar Californic gereisd, doch zonder gevolg; deze reis heeft hij beschreven in de Voyage d'un aveugle en Californic, et dans les lég ions aurijeres, Paris 1851. ARAK. Dit geestrijke vocht wordt in vele plaatsen van Oost-Indie bereid; men geeft echter daar deze benaming ook aan alle overgehaalde, geestrijke vloeistoffen, zoodat dit woord gelijke betcekenis heeft met brandewijn. Hij wordt verkregen door een mengsel van rijst en veel water met het sap van palmboomen of mot suikersiroop te laten gisten en daarna aan eene overhaling tc onderwerpen. Naarmate deze overhaling eens of tweemaal herhaald is, worden drie soorten onderscheiden , waarvan op Java de eerste als kiji, de tweede als tanpd en de derde als sichew bekend is , voornamelijk onder de Chinezen, die te Batavia zich mei het stoken van Arak bezig houden. Zuivere arak is helder, door-zigtig, ongekleurd, soms geelachtig, van een aangenamcu , geurigen, prikkelenden smaak; hij bevat gewoonlijk 12quot;,'o tot 15u;o alcohol. Eene geringer soort, die als pariah-arak bekend is, wordt aangezet door overhaling over de versche planten der hennep (Cannabis) of van den doornappel (Datura,). De beste soorten zijn die van Goa, Batavia en Ceylon. (Vergelijk Nederl. Handelsmagazijn, Amsterdam 1843; Nederl. Ousf~!n(lié. door A. -1. van der Aa, 1846.) ARAL of ADELAARS MEER. (in liet Riosso^ch, hjaauwo rjee), een weinig bezocht meer in Tartarije, ten oosten van de Caspischc zee, waarvan hot door ecno uitgestrekte hooge streek lands gescheiden is; het is 1100 vierkante mijlen grooten vele eilanden bevinden er zich in; het bevat zeehonden cn viscb; dc oever is vlak en los, van daar wordt er geene scheepvaart op gedreven Het water is slechts weinig brak en kan des noods tot drinken gebruikt worden. De rivieren Anu Darja, (de Oxus der ouden) en de Syr Darja, (de Jaxartcs der Ouden) vloeijen thans in dit meer, terwijl ze, volgens de bcrigten der oude aardrijkskundigen, vroeger in de Caspische zee uitliepen. |
ARANDA {Graaf van) werd in 1719 uit eene aanzienlijke familie in Arragon geboren. Hij was eerste staatsdienaar onder Karei III; vervolgens gedurende zeven jaren afgezant aan het Poolsche Hof, en later opper-stadhoudor van Valencia. Van daar riep de koning hem , ten gevolge van een oproer tc Madrid, terug en benoemde hem tot voorzitter van den Raad van Castilic. In deze hooge waardigheid, herstelde hij orde en rust; beperkte de magt der inquisitie, en bewees bovenal aan zijn vaderland eene onschatbare dienst door de verdrijving der Jezuïton. Deze maatregel , in de grootste stilte voorbereid, werd eensklaps ten uitvoer gelegd, den 6'lcquot; Maart 1767. Het Roomsehe Hof was hierover echter ten uiterste verbitterd cn wist het ook daarheen te brengen, dat Aranda verwijderd werd in oen gezantschap naar Frankrijk Hij bleef hier negen jaren, en keerde toen als staatsraad naar Madrid terug, alwaar hij min of meer in ongenade leefde. In 1792 werd hij echter, vooral door toedoen der koningin, in do plaats van Florida Blanca aan het hoofd van het bestuur gestold, maar slechts, om, na verloop van weinige maanden, onder spot van hof en natie, dien waardigen staatsdienaar te volgen en plaats te maken voor den nietswaardigen Don Manuel Gotloi. Aranda bleef echter nog lid van don staatsraad; maar moest ook hier, wegens zijn uitgebragt gevoelen over den oorlog togen Frankrijk, wijken en in ballingschap naar Arragon gaan, waar hij iu 1794 stierf. Hij was een helderziend en krachtvol regent, aan wien Spanje, en ook do hoofdstad, groote verbeteringen te danken had. Jammer slechts dat dc miskenning zijner verdiensten hem zoo weinig veroorloofde datgeen to doen, wat hij voorzeker had willen en kunnen tot stand brengen. ARANEOLOGIE. Met dit hybridisch woord wordt aangeduid de kunst om, uit de bewegingen en het weven der spinnen, de aanstaande veranderingen in het weder op te maken. Quatremére-Disjonval heeft daarover na zijne gevangenschap in 1797 een werk uitgegeven. AKANJUEZ. Is een dorp en koninklijk residentie-slot, met prachtige tuinen, fraaije wandollancn en een jagtpark, liggende in de Spaauscho provincie Toledo, iu een bekoorlijk schaduwrijk dal van de Taag, die hier de Xarama ontvangt, en 5 mijlen van Madrid, werwaarts oen kunstweg loopt, welke door Ferdinand VI op de Romeinsche wijze is aangelegd. Gewoonlijk houdt het hof, van Paschen tot het einde van Junij hier zijn verblijf, wanneer de bevolking van 5000 tot 11,000 personen opklimt. Reeds Karei ! (V) bestemde dit schoone dal tot het aanleggen van een dorp. Philips II bouwde hot slot, hetgeen door zijne opvolgers, inzonderheid door Ferdinand V, Karei HI en IV, verfraaid en vergroot word. Het dorp is in den Hollandsehen smaak gebouwd; heeft breede en regte straten , die elkander regthoekig doorsnijden Het slot heeft fraaije marmeren trappen, kostbare kunstukken, en,zoo als ook de kerk en het klooster, vele goede schilderijen van Spaansche en Italiaansche meesters; zeer rijk is te dezen opzigte de door Karei V met veel pracht aangelegde Casa del Labrador. De tuinen, in do gedaante van een ster, hebben eene hoofdlaan van olmen, welke 6 ii 700 schreden lang, 12 voet breed is. Om de 70 of 80 schreden vindt men rustplaatsen, in de gedaante van een zeshoek, met fonteinen; terwijl 12 wegen, met olmen beplant, op een rond, ruim plein zamenloopen. Aranjuez is ook beroemd door het vredesverdrag van 12 April 1772. ARANTIÜS, (Julius Caesak) een ontleedkundige uit de laatste helft der XVIdu eeuw, die in zijne geboortestad, Bologna gedurende 33 jaren de anatomie heeft geleeraard. Hij stierf tc Uologna in 1589. De knopjes op de halvemaans-vormige kleppen van het hart, worden naar hem noduli Arantii genoemd. ARARAT. Is bij do Armeniërs de naam dor geheele bergvlakte die zij bewonen, doch wordt door de Europeanen meer bijzonder toegepast op den hoogsten der Anncnischcn bergen, wiens vulkanische kegel zich 16,250 voet boven dc zee of 2800 voet boven de Armenische landstreek verheft. Dezen berg noemen de inboorlingen Massis, de Turken Agri-dag. Hij is zeer bekend omdat op hem de woorden van Genesis VIII; 4 worden toegepast. Ook de Perzen noemen hem Noachs-berg. ARATUS. Toen dc oude vrijheidsgeest der Grieken, door het Acbaeisch verbond, nog zijne laatste pogingen tegen de dwingelandij in hot werk stolde, schitterde deze, der overwinnaars van Perzië waardige man als staatsman en krijgsoverste. Hij word omstreeks 272 voor Christus geboren te Sicyon, zag zijnen vader door hot staal eens dwingelands vallen, en moest zich, naauwelijks zeven aren oud zijnde, door de vlugt redden. In het '20'''''jaar zijio levens teruggekeerd, bevrijdde hij zijn vaderland door den dood van Nicocles. Hij deed Sicyon in bet Acbaeisch verbond opnemen, en werd weldra tot opperbevelhebber daarvan verkoren. Als zoodanig verdedigde hij langen tijd do Grieksche |
ARA-ARC
|
vrijheid tegen Macedonië, en verloste Corinthe van deze heerschappij. Naderhand werd hij door Cleomenes verraden, en moest dit laatste bolwerk van Griekenland, aan Antigonus op harde voorwaarden terug geven. Na dien tijd leefde hij in naauwe vriendschap met dezen Maeedonischen koning; maar werd door diens opvolger Philippus III vergeven, nadat hij zeventienmaal practor van het Achaeisch Bondgenootschap geweest was. Plutarchus hoeft zijne levensgeschiedenis beschreven. ARAUCANA. (Zie Ercillo.) ARAUCANEN. Een magtige Zuid-Americaansche volkstam, die zich tot hiertoe steeds tegen de oppermagt der onderscheidene Europesche of liever heel- en half-blanke gebieders verzet heeft. Hun land wordt op 40,000 vierkante mijlen geschat, en grenst ten noorden aan de rivier Bio-Rio, ten zuiden aan den vloed Galla-callai, ten oosten aan de Andes, en ten westen aan den Stillen Oceaan. Andere oorlogszuchtige volkstammen hebben zich met hen vereenigd, toen zij zagen, dat zij hunne onafhankelijkheid tegen de Spanjaarden poogden te handhaven. Zij zijn niet groot van gestalte, maar sterk en gespierd, hebben eene koperkleurige huid en sluik zwart haar. De mannen zijn goede ruiters en handig in het gebruik van de lans, en van de lasso en de bolas, (ijzeren kogels met een langen riem aaneengebonden.) ARBACES was landvoogd van Medic onder den koning van Assyrië, Sardanapalus, maakte met Belesis eene zamenzwering tegen dien verwijfden vorst, en stichtte na diens dood het Medisch koningrijk in het jaar 770 voor Christus. Hij regeerde 28 jaren en liet den troon aan zijnen zoon Mandoecs na. ARBEID, (in werktuigkundigen zin.) Wanneer eene kracht, door op een werktuig of onmiddellijk op een ligchaam te werken, beweging voortbrengt, moet zij een zekeren wederstand, over den weg dien zij aflegt, overwinnen; hierin bestaat dan eigenlijk hare uitwerking, haar arbeid. Om dien arbeid door een getal voor te stellen, kan men de grootte der aangewende kracht, in eene willekeurige gewigts-eenheid b. v. in ponden uitdrukken, den afge-legden weg in eene of andere lengtemaat, b. v. ellen; alsdan stelt het product van dat aantal ponden, met het aantal ellen, den arbeid der kracht voor. De arbeid, verrigt door het opligten van 10 pond ter hoogte van 3 el, of van 15 pond ter hoogte van 2 el, is dus volgens deze bepaling even groot. Inderdaad is genoemd product een juiste maatstaf voor den arbeid door eene kracht voortgebragt, in den gebruikelijkcn zin van dat woord: immers zoo men een werkman voor eenig verrigt werk, b. v. voor het vervoeren of omhoog ligten van eenen last, eene zekere som moet betalen, dan zoude hij 2, 3 maal meer loon moeten ontvangen, zoo hij dienzelfden last 2, 3 maal verder vervoerd of hooger ge-ligt had. Eveneens zoude dit het geval zijn, zoo de last 2 , 3 maal zwaarder ware geweest; want in beide gevallen verrigtte hij dan het werk van 2, 3 arbeiders. Het verschuldigde werkloon is derhalve evenredig, én met den afgelegden weg, én met den overwonnen wederstand, waaraan toch de aangewende kracht gelijk is; het is dus evenredig met het product van den weg met die kracht. Dit product, dat alzoo tot maatstaf der betaling en dus ook van het verrigte werk verstrekt, wordt daarom de arbeid genoemd. Om nu eenigeu arbeid door een getal te kunnen uitdrukken, moet men overeen zijn gekomen, omtrent hetgeen men door eene hoeveelheid arbeids gelijk aan één heeft te verstaan, dat is, men moet eene eenheid van arbeid aannemen. Hiervoor neemt men nu hier te lande en ook in Frankrijk, den arbeid aan, die verrigt wordt door 1 pond 1 el hoog te ligten, en geeft daaraan den naam van arbeids- of werh-eenheid; in het Fr. Dy name, Djnamode, Kilogrammetre. In Duitschland waar men veelal nog Duitsche ponden en voeten gebruikt, wordt de overeenkomstige arbeid Fusspfund genoemd. Een wederstand, door eene kracht van 1 pond voorgesteld, alzoo over een weg van l el overwonnen wordende, zal de daartoe vereischte arbeid dus ééne arbeids-eenheid uitmaken. Hoewel nu volgens deze bepaling, het ligten van 500 pond op 2 cl, of van 10 pond op 100 el denzelfden arbeid daarstelt, zoo is er echter bij het werkelijk uitvoeren van arbeid, eene grens voor het gewigt, daar een arbeider dezen arbeid wel op de tweede, maar niet op de eerste wijze kan uitvoeren. Zoo bestaan er dan voor den arbeid, door menschen, dieren of werktuigen verrigt, door hunne eigendommelijke bewerktuiging en inrigting, grenzen voor afstand en kracht, die men niet mag, noch kan overschrijden, of waarbij zij minder voordeelig zouden arbeiden. Menschen en dieren moeten b. v. nu en dan rusten, bij te groote krachtsuitoefening worden zij spoedig ongeschikt voor den arbeid; werktuigen mogen niet te snel bewegen, of te zwaar belast worden: de boo^L mag niet altijd gespannen blijven. |
Opgaven omtrent den arbeid dien levende en niet levende beweegkrachten kunnen leveren, en van de voordeeligste wijze om den arbeid te regelen en te verdeelen, vindt men in de meeste werktuigkundige geschriften. Zie o. a. de werktuigkunde der Kon. Milit. Akad. Breda 1842. ARBELA. Was eene stad in Perzic, aan de rivier Lycus. die beroemd geworden is door den veldslag in hare nabijheid geleverd, waarin Alexander de Groote het leger van Darius versloeg Vcru. Curt. V. 1 , en Plutarchus, in het leven van Alexander. ARBITRAGE,of Wissel-arbitrage, is in 't algemeen het handelen in wissels ten einde uit het verschil van cours voordeel te trekken. Wanneer namelijk eenige handelsplaats, b. v. Amsterdam, aan eene andere,b. v.Parijs, meer te betalen heeft dan zij aldaar te vorderen heeft, stijgt de prijs van wissels op Parijs boven pari. Zoodra dit laatste het geval is of zelfs voorzien wordt, vindt dc handelaar in wissels, de bankier, er rekening bij, papier op de laatste plaats te maken. Om dit met het meeste voordeel te kunnen doen, gaat hij na, welk papier door hem met het meeste voordeel tot dekking zijner traites kan worden geremitteerd, en vergelijkt hij mitsdien den cours van verschillende plaatsen. De gehcele berekening en vergelijking van coursen worden insgelijks arbitrage genoemd even als de operation zeiven waartoe zij betrekking hebben. Door deze verrigtingen der bankiers, welke in den regel tegen zeer geringe winsten geschieden, wordt op den duur het betaals-middel tusschen verschillende landen op de goedkoopste en gemakkelijkste wijze verschafi, en worden vele specie-verzendingen voorkomen. Het geregeld arbitreren van den wissel is mitsdien van zeer wezenlijk belang voor het handelsverkeer en voorkomt de al te sterke afwijkingen van den wisselcours van het pari. ARBOR SATÜRNI. {7Aq Loodboom.) ARBOR VITAE. (Zie Levensboom.') ARC. (Jeanne d') (Zie Maagd van Orleans ) ARCADE. In de bouwkunst eene rij van openingen, die boven met eenen boog sluiten. Tusschen twee zulke openingen is doorgaans een pilaar. De arcaden waren bij Grieken cn Romeinen onbekend en dagteekenen van dc middeleeuwen. ARCADIE, het middelste en hoogstliggende gedeelte van den Peloponnesus, ten noorden aan Achaje en Sicyon grenzende, ton westen aan Elis, ten zuiden aan Messenië en ten oosten aan Argolis, heeft volgens het berigt van Pausanias zijnen naam van Areas, den zoon van Callisto ontleend. Het land is bergachtig en boschrijk, doorsneden door rivieren, waaronder de Eurotas en de Alpheus de voornaamste zijn. Eerst door dc Pelasgers bewoond, werd het later onder de zonen van Lycaon verdeeld. Vervolgens werden de kleine koningrijken republieken , en ver-eenigden zij zich in een bondgenootschap; de voornaamste onder haar waren Mantinea, waar Epaminondas een beroemden veldslag won, Tegea, Orchomenos, Pheneus, Psophis en Megalopolis. De inwoners van Arcadië waren van ouds om de zachtheid hunner levenswijze, hunne gastvrijheid en opgeruimdheid van geest beroemd; hetgeen de reden is, waarom de dichters van ouden cn nieuweren tijd Arcadië als het land van onschuld, aartsvaderlijke zeden en rustvollen vrede geroemd hebben en voornamelijk de Idyllen-dichters die streken tot het tooneel hunner voorstellingen hebben uitgekozen. ARCADISCH GENOOTSCHAP. De Aecademia degli Arcadi in Rome werd in 1690 opgerigt door eenige dichters cn dichteressen , die zich ten doel stelden, de gezonkene letterkunde weder op te heffen. Voornamelijk waren het Leonio en Crescimbeni, die zich aan het hoofd van dit genootschap stelden, dat spoedig grooten opgang maakte; ieder der leden moest den naam van een Arcadisch herder of herderin aannemen. Later werden dergelijke genootschappen in verscheidene andere sleden van Italië opgerigt, als te Bologna, Pisa, Sienna, Ferrara cn Venetië.Het Romeinsche vergadert sedert 1726 op den Janiculus, in het Bosco parrasio of in het Serbatajo, en geeft een maandwerk Giornale Arcadico uit, dat jaarlijks vier deelcn beslaat cn menig grondig cn uitgewerkt stuk bevat. |
liüt)
|
ARCANUM (Geheim-mulder). Dczo benaming werd ten tijde der alchomie veelvuldig gebruikt, voor stoffen waarvan men dc zaraen-stclling wilde geheimhouden, en waaraan veeltijds eene bijzondere geneeskracht toegeschreven werd. Het is nu een verouderd woord, dat nog bij uitzondering als naam voor de zwavelzure potasch , als tircanum duplicaiuin, gebezigd wordt. Vroeger bestonden er vele dezer geheim-middelen onder anderen het arcanum coralhnwn (kwikzilver-oxyde), het arcanum cosmeticum (oono bismuth-berei-tling), het arcanum epilepticum (een koperzout), het arcanum Holsteiniense (zwavelzure potasch) en vele anderen. Men kan nagaan welk misbruik van deze benaming gemaakt werd, nis men ziel dat zekere Bussiusin het jaar 1673 aan den rogerenden vorst van Holstein, wiens lijfarts hij was, het geheim eener bereiding, reeds door Isniiens Hollandus op het einde der XIVdu eeuw beschreven , als arcanum Holsteiniense voor 500 rijksdaalders verkocht. ARCÈRK (Louis Etienne) in 1698 te Marseille geboren, in 1782 te Roebelle gestorven, vaste secretaris dor 5octólt;f culture aldaar en correspondent der Acad. des Inscriptions, Schreef met P. Jaillot: Histoire de la Hochelle et du Pays d'Aunis, 1576, 2 vol. in 4 en 6 vol. in 12. Men bewaart van hem 4 d. m. s.s. in l'ol. onder den titel van Arceriana. Hij was ook een middelmatig dichter. ARCESILAUS. Een Grieksch wijsgeer geboren te Pritane, in het eerste jaar der CXVI'iquot; Olympiade. Nadat hij do voornaamste wijsgeorige sehoien van zijnon tijd had doorloopcn, euTheophras-tus Grantor, Diodorus Megaricus, vooral ook Pyrrho had gehoord, stelde hij zichzelven aan het hoofd eener eigene school. Zijn doel was, om de geheel in verval geraakte school van Plato te herstellen. Dit dood hij niet zonder goed gevolg; hij gaf haar oen nieuwen gloed, maar een geheel anderen geest. Zijne methode bestond daarin, dat hij geen eigen gevoelen voordroeg,maar elk ander tegensprak, om -- wat zijn eigenlijk oogmerk was — het ie wederleggen, en zoo alle kennis te vernietigen. Hij moondo daardoor hot voetspoor van Socrates en Plato te volgen; maar hij bedroog zich, daar bij niet inzag dat hunne ontkennende beweringen, niet op ontkenning van alles, maar op wezenlijke waarheid gegrond waren. Ik weet niets, behalve dit alleen dat ik niets weet, zeido Socrates; ik weet niets , zelfs niet dat ik niets weet, zoide Arcesilaus. - Merkwaardig is zijn strijd met Zeno, den stichter der Stoïcijnsche school, togen welken hij de onbestaanbaarheid van een vast criterium dor waarheid volhield, en niets anders dan ton hoogste de waarschijnlijkheid wilde toelaten. AKCHAEOLOGIE. (Zie Oudheidkunde..) ARCHAGATHUS was, volgons Plinius, de eerste Grieksche gonoeshoor, die zich te Rome hoeft nedei gezot, en wel in het jaar 535 na de stichting der stad. Hij werd met hot burgerregt vereerd en kreeg van staatswege eone woning op het Forum. Om zijne ruwe behandeling, die vooral in snijden en branden bestond, kroeg hij later don naam van Carnifex, {beul.) ARCHANGEL. Eene stad, 6 mijlen van don mond der Dwinage-legon met 10,500 inwoners. Zij ontving van het, in 1584, aldaar gebouwd Michacls klooster haren naam. Sedert dat de Engelschen, in deXVId'' eeuw, het oorst do vaart van daar tot de IJszee ontdekten, was Archangel, tot aan de uitbreiding van Potersburg, de oenigo stapelplaats der Russisclio waren; maar toen Petersburg oen go-lijk stapolrcgt verkreeg, en Riga ook als Russische haven gebruikt werd, zonk do handel in Archangel, totdat aan deze uitmuntondo noordelijke haven, in 1762, door do keizerin Elizabeth aide voorregten der Petersburger geschonken worden. Sedert nam do handel op do Dwina, te gelijk met de bevolking van Rusland, meer en moor toe, en is Archangel voor Siberië de voornaamste stapelplaats van allen in- on uitvoer geworden. In de zomermaanden hooft men in Archangel eene gestadige markt van visch, visch-traan, talk, lijnzaad, pelterijen, huiden, scheeps-timmorhout, was,ijzer, grove linnens, Chinosche en Japansche waren, kaviaar, enz, Er is tegenwoordig in Arehangol eene werf voor oorlogsoho-pen, welke do Russische regering nergens in hare staten beterkoop kan bouwen. Van Archangel gaan jaarlijks vele bozendingon ter vischvangst en jagt naar Spitsbergen en Nowaja Semblia, zoowel te water, als in den winter met sleden, tot aan den mond der Lena, en mogelijk nog verder. — Het geheele gebied van Archangel bevat op 16,255 vierkante mijlen 230,000 inwoners,en noemt, ijoor de aangroeijende nijverheid, in bevolking gestadig toe. |
ARCIIELAUS. Beeldhouwer uit Priene in Ionic was de maker van het beroemde bas-relief, dat de apotheose van Homerus voorstelt. Vroeger was het in het bezit der familie Colonna te Rome, doch sedert 1819 is hot oen der schitterendste sieraden van hot Britsoh museum. Naar den stijl zou het, volgens Aloys Hirt, van Romeinschen arbeid uit de eerste eeuw voor Christus geboorte zijn. Do afbeelding daarvan is bij Millius pi. 148 te vinden. Een' eitcrspolonden Archolaus werd te Milote een standbeeld opgorigt. ARCUENHOLZ. (Joiian Wilhelm von) werd geboren in Langenfurth, eene voorstad van Dantzig, don 3lt;icquot; September 1745; hij werd in 1760 officier , en woonde de veldtogten der beide volgende jaren bij. Van zijne krijgskundige loopbaan kan men alleen zeggen, dat Froderik II tegen hem was ingenomen, en hem, dien hij als oen grof speler bad loeren kennen, zijne achting, en hot verlof, om hom verder te dienen, weigerde. Archenholz verliet nu niet alleen de Pruissische dienst, maar zelfs het vaste land, on ging naar Engeland , waar hij, gedurende versehoidon jaren, belangrijke berigton omtrent dat rijk verzamelde. Van daar reisde hij naar Italië, en koerde vervolgens naar Dnitsehland terug; verkoos Dresden tot zijne woonplaats; schreef hier zijne Geschiedenis van den zevenjarigen oorlog-, trad in het huwelijk, en vertrok met zijne gade naar Berlijn, waar hij het grootste gedoolto zijner Britsche annalen in hot licht gaf. Hij schreef tijdens de Fransehe omwenteling, het maandwerk Minerva, hetwelk hij, met eene kleine tusschenpoozing, tot aan zijnen dood vervolgde. Van Berlijn ging hij naar Parijs, en vervolgens naar Hamburg, in welks nabijheid hij een landgoed kocht, waar hij 28Febriiarij 1812 overleed. ARCHEUS botoekent in het Grioksoh heerscher. Paracelsus en vooral van Hclmont (zie Paracelsus en Ilehnont) hebben dit woord in hunne geneeskundige stelsels gebruikt, om het levensbeginsel aan te duiden. Van Hclmont stelde den Aroheus voor, als oen zelfstandig geestelijk wezen, dat bij don mensch, bij don portier dor maag zijn' zetel had en van daar hot ligchaam bestuurde. De verrigtingen in onze bewerktuiging geschieden door het ferment, dat onder den invloed van don Archeus gevormd wordt en zich overal verspreidt. Hierdoor vormt ook do Archeus alle ligchamen. Verder leerde hij, dat de grondstof van alles uit water bestaat, waaruit alles door den Archeus gevormd wordt. In den paradijsstaat was de Aroheus, onder het bestuur der onsterfelijke ziel, krachtig en genoegzaam om hot ligchaam te regeren. Thans is hij verzwakt en niet altijd in staat om het bestuur te regelen. Hij is dan ook aan toorn en andere hartstogten onderworpen, soms werkeloos en dan weder door onstuimige drift vervoerd, waaruit de ziekten ontstaan. Deze hebben geen' anderen oorsprong en doelen zich aan allo ligehaamsdoclen mede, wanneer zij een ziekelijk veranderd ferment van den Archeus ontvangen. Do behandeling moet zich ten doel stellen, om don vertoornden Archeus te bedaren, uit zijne werkeloosheid op te wekken of te besturen. Dit wordt door onderscheidene middelen gedaan. Hot stelsel is dus als hot ware eene persoonsverbeelding van hetgeen men later levenskracht heeft genoemd on dat thans don naam van organische kracht draagt. ARCHIAS (M. Licimus) was oen dichter, geboortig van Antiochië, die te Rome gebloeid hooft ton tijde van den ondergang dor republiek. Hij was een gemeenzaam vriend van Cicero , die hem in eene sierlijke rede verdedigde , toen men zijn burgerregt aantastte, na het verbranden dor archiven van Heracloum. Van Archias bezitten wij nog een veertigtal epigrammen, waarvan er 34 verzameld zijn door Brunck, in zijne Analecta veterum poë-tarum Graecorum. ARCHIEF, is eene verzameling van oorkonden, acton en privilegiën van een staat, eene stad, oen gilde of adellijk geslacht. De naam is ontleend uit het Grieksch, daar in Griekenland dergelijke acten in het stedelijk raadhuis, un/(iov, bewaard werden. Sedert korten tijd spreekt men van eene archief-wetenschap, waarmede bedoeld wordt de konnis van hot doelmatigste schikken en bewaren dor oorkonden; daarover zijn in Dnitsehland verscheidene werken in hot licht gekomen, b. v. Ogg , Ideën einer Theorie der Archivwissenschaft, Gotha 1804 ; Fiiedemann, Zeilschrift fur die Archive Deutschlands, Hamb. 1847. ARCHIGENES, oen Grieksch gonoosheer te Apamca in Syrië goboren, die in de II1'6 eeuw na Christus onder de regering ^n |
ARC-AKD
207
|
rrajanus mot zoo grooten roem gepractiseerd heeft, dut Juvcnalis zijn' naam bezigt, om een groot geneesheer te noemen. Zijne schriften zijn verloren, maar bij Aotius zijn eenige brokken daaruit bewaard. Vergel. Horiers , da Archigeni medico et de A/iot-liniis media's, Leipzig 1816. AUCHILOCIIUS. Een beroemd lierdichter der Grieken, te Paros in Lydie geboren die omtrent het midden der VU110 eeuw voor Christus leefde. Hij voerde de jambische klankmaat dor lettergrepen in hot lierdicht in, on was inzonderheid vermaard en gevreesd wegens zijne scherpe, vriend on vijand hekelende, sohriften. Zijn karakter wordt zcor zwart afgeschilderd. Wat ons uit zijne gedichten bewaard gebleven is, vindt men bij Schncidewin in zijn Delectus poëtarum Graecorum. Gött 18:!9, en bij Bcrgk in de Poëtae lyrici Graecorum, Leipz. 1843. Vergelijk ook Brunck's Analeeta veter. poël. Graecorum. ARCHIMANDRIET. Zoo noemt men dien geestelijke bij de Grieken, die het opzigt over alle kloosters en abten heeft. Bij do Hoomsche kerk is deze waardigheid niet zoo algemeen meer; zijnde er slechts nog weinige prelaten, in Sicilië, die dezen titel voeren, omdat hunne kloosters oorspronkelijk Griekscho stichtingen zijn en den regel van don H. Basilius volgen. In de oudo Griekscho kerk werd een klooster Mcindra genoemd. ARCHIMEDES. Een algemeen beroemd wis- en natuurkundige van Syracuse, welks koning Hiero II zijn bloedverwant was. Hij werd 287 jaren voor Christus geboren, en is de uitvinder van verscheidene werktuigen. Het is wel niet mogelijk zijne verdiensten omtrent de wiskunde naauwkeurig nit to meten , daar ons do hoogte die men voor hem in die wetenschap bereikt had onbekend is; doch dit is zeker, dat hij die mot de gowigtigste ontdekkingen verrijkt hooft, op welke de latere wiskundigen hunne metingen van gebogeno vlakken en ligchamen gegrondvest hebben. Onder de voornaamste ontdekkingen van Archimedes behooren zijne cirkelmeting, of bepaling dor betrekking tnssclien den omtrok en den radius eens eirkels ; zijn onderzoek van do natuur der conoïden on sphaeroïdon; van de eigenschappen der spiraal-lijn, en van don inhoudeener parabolische ruimte. Bij de moting van kromme lijnon, betrad hij oenen geheel nieuwen weg, zich bedienende van eene leerwijze (mothodus exhnustionis), waarop men naderhand don grondslag dorhoogoremeetkunde, de theorie der limiten en dor hoogere analysis, der differentiaal- en integraal-rekening gelegd heeft. Hij is do eenige onder do Ouden, dio ons iets voldoende geleverd hoeft over do theorie van werktuig- en waterweegkunde. Hij was do eerste, die wist dat een in vocht gedompeld voorwerp zooveel van zijn gewigt verliest, als het gewigt van een gelijk volumen van dit vocht bedraagt, en bepaalde daardoor hoeveel allooi de vervaardiger van eene kroon, dio koning Iliero van fijn goud verlangd had, daarbij had gemengd. Hij is ook de uitvinder dor schroef zonder eind, die naar hem genoemd wordt. Bij de bolegering vair Syracuse door de Romeinen, deed hij met door hem uitgevonden werktuigen den belegeraars grooto afbreuk; doch het schijnt eene fabel dat hij mot brandspiegels do Romeinsche vloot in brand zou gestoken hebben. Toen eindelijk Marcellus de stad door overrompeling overmeostordo, word Archiraodos, terwijl hij in berekeningen omtrent cirkels verdiept was, door oen gemeen soldaat gedood. (212 voor Chr.) Op zijn grafsteen beitelde men eon cylinder mot oen bol er in , om daardoor zijne ontdekking van de inhouds-verhouding tusschon die twee vormen to vereeuwigen. Wat or van zijne werken torug-govondon is, hooft Forelli bijeengezameld en uitgegeven te Oxford in 1792. ARCHIPEL. (Archipelagus) Eene zee, welke vele eilanden bevat. Voornamelijk wordt or de Aogoisehe zee door verstaan , (zijnde een gedeelte van do Atlantische of Westelijke zee) welke ton westen aan de kusten van Morea, Griekenland en Macedonië, tcu noordon aan Romanic, teu oosten aan Natolie en ten zuiden aan Candia grenst. Behalve dozen, is inzonderheid de Indische Archipel merkwaardig. ARCHITECTUUR. (Zio Bouwkunde.) ARCHITRAAF. Dc laagste balk, die onmiddelijk op de kapiteelen rust. |
ARCHONTEN. Zoo worden, na den dood vanCodrus,de hoogste magistraats-personen te Athene genoemd, /ij werden, iti den aanvang,uit de voornaamste geslachten gekozen, en wel in het eerst voor hun leven, doch naderhand voor tien, cn eindelijk slechts voor oen jaar, na verloop van hetwelk zij in den Areopagus kondon overgaan. Eerst was er slechts één Arehon, naderhand werden or negen verkozen. Hunne personen waren heilig, en eene hun aangedane heleediging werd als een misdaad tegen den staat aangemerkt, en met den dood gestraft. Doch hunne magt ontaardde spoedig in do drukkendste Aristocratie, daar zij even als de leden van den Areopagus alleen «it de adellijke geslachten gekozen werden. Solon hunne magt willende fnuiken, voegde bun bij zijne wetgeving, eenon raad van 400 toe, welke doorliet lot, uit de drie oersto klassen der burgers verkozen werd, en dien zij in nlle zaken moesten raadplegen j doch Aristides bepaalde in lateron tijd, dat zelfs bij de keus der Archonten minder op hunne geboorte, dan wol op hunne verdiensten moest gelet worden. ARCHYTAS van Tarente, een pythagoreër, beroemd als wijsgeer, als wiskundige, als staatsman en als veldheer. Hij was ecu tijdgenoot van Plato. Men schrijft aan hem op het gebied der wiskunde hoogst belangrijke ontdekkingen en het oplossen van hoogst mooijolijke vraagstukken toe, zoo als b. v. de analytische methode; het verdubbelen van den cubus. Ook moet hij do uitvinder zijn geweest vaneen werktuig, dat als een duif vloog, en dat voor eeu meostorstuk word gehouden. Als wijsgeer heeft hij zich cou boroenulon naam verworven, en heeft veel geschreven, dat echter is verloren gegaan. De workon van Simplicius en Diogenes Laërtius beholzou wel is waar vele fragmenten van deze geschriften ; maar het is altijd moeijolijk om daarin betgeen van dozen wijsgeerz-elvenafkomstigis van datgoon te onderscheiden wat hem slechts wordt toegeschreven. Men heeft zich intussehen in lateron tijd voel moeite gogeven , om hetgeen van dezen wijsgeer inderdaad afkomstig is te schcideu van hetgeen aan hom zonder grond wordt toegosclireven, cn dat bijeen te vergaderen. In dat opzigt is van belang; hot werk van E. Egger, de Archjtae Tarentinipijtha-gorici vita, operibus et philosopiud disquisitis, parijs 183;), 8°; en dan oen door de Academie van Berlijn in hot jaar 1839 bekroonde verhandeling van Gruppo, over de fragmenten uit de werken vim Archyias. ARC^ON (Juan Claudu Eleonokb Lemioaud d') word in 1733 te Pont-Allier geboren, en vertoonde van zijne jeugd af eene sterke neiging voor de beoefening van krijgskundige wotonschap-pen. In den zevenjarigen oorlog, en inzonderheid in 17C1, bij de belegering van Kassei, onderscheidde hij zich op eene uitstekende wijze. In 1774 werd hem do vervaardiging eenor kaart van do Jura en Vogesen opgedragen, waartoe hij eene nieuwe manier, om de kleuren met een enkel penseel droog aan te leggen, uitvond; welke hoven de gewone voel vooruit heeft. Hij bezat cent-onuitputtelijke verbeeldingskracht en was onvermoeid werkzaam. Al zijne schriften zijn rijk in denkbecldon on kenmerken een uitmuntend genie. In 1780 vond hij de drijvende batterijen uit, om Gibraltar daarmede te helpen veroveren, en bij don inval in Holland onder Dumouriez nam hij verscheidene plaatsen , onder andorou Breda. Naderhand verliet hij de krijgsdienst, en schreef toen zijn laatste en belangrijkste werk; Considerations militaires el politiques sur les fortifications, waarna bij, in 1799, door don Eransohen consul in don senaat geplaatst, on daar met algomeene goedkeuring ontvangen word; doch hij genoot deze eer niot lang want hij stierf roods den 1»1CI1 Julij 1800, in den ouderdom van 67 jaren. ARCTISCH. Wat tot het noordon behoort, b. v. de arctische poolcirkel enz. Het woord is afkomstig van hot Grioksche «pxro?, het noorden, welke benaming men ook aan het sterre-bceld van den kleinen beer gegeven heeft. In tegenstelling van arctisch wordt datgene wat op het zuiden of op do zuid-pool betrekking heeft somtijds antarctisch genoemd. ARCUDI, (Alex. Thomas) dominicaan, geboren te St. Pierre en Galatine , gestorven in 1720, hoeft o. a. nagelaten , Galatina litterata, Genua, 1709in 8 ; eene geschiedenis van Athanasius den Grooten, Luoca 1714, 4quot;; cn een pamphlet onder den pseudoniem van Candido Malasorto Ussaro, getiteld: Anatomia degl' Ipocrisi; Venetië 1699, 4quot;, ARDECHYR BABEGAN, door do Byzantynscho geschiedschrijvers Artaxerxes genoemd, was de.stichter van do Dynastie dor Sassanidcn. Nadat hij in tweo veldslagen zijnen vorst Arta-ban, den laatsten koning van dc Arsaciden-stam, overwonnen |
|
had, liet hij diens jeugdigen zoon ter dood brengen en zich zeiven in liet jaar 223 tot koning van Perzie uitroepen. Het mislukte hem de Romeinen uit Azië te verdrijven, daar hij door Alexander Severus geslagen werd, doch hij liet bij zijn overlijden in 240 aan zijnen opvolger een onwrikbaren troon na, waarop de Sassaniden 429 jaren gezeteld hebben. AKDELL, (.Camics Mac-) was een beroemd graveur die in 1705 in Ierland geboren werd, doch van zijne jeugd af te Londen werkte, en zeerveel schoone gravuren naar groote Nederlandsehe, Italiaansehe, en Engelsehe schilders vervaardigd heeft. Hij behoort ook tot de beste graveurs in zwarte kunst. Zijn werk is kostbaar, bijzonder de goede afdrukken vóór de letter en met de veranderingen, die er door den kunstenaar in gebragt zijn. Van eenige platen heeft men ook enkele afdrukken in bister, die door vele liefhebbers boven de anderen gesteld worden. Onder zijne beroemde kapitale platen behooren: Een Amor, wien de tijd de vleugels kort, naar de in de Marlborough-verzameling te Blenheim berustende schilderij van A. van Dijk; De cijnspenniny naar Kembrandt; Rubens met vrouw en kind en De moeder met uier kinderen, beiden naar P. P. Rubens; Het huisgezin van den schilder Gerbier of dat des hertogs van Buckingham en een der kinderen van Rubens, naar de zoogenaamde „Rubensche familiequot; van P. P. Rubens en A. van Dijk, in de koninklijke Londensche galerij, voor hetwelk de schilder W. Jett de teckening vervaardigde. Hij graveerde ook verscheidene platen naar Murillo. In zwarte of halve tint manier, gaf hij ; Jlet binnenste eener kamer met licht-effect, Rembrandt's moeder en De zoon van Tobias met den engel, naar Rembrandt; Lord John en Lord Bernard Stuart, zonen des hertogs van Lenox, on Rachel, gravin van Southampton, naar van Dijk; Maria, hertogin van Lancaster, naar Hudson; Lady Mary Campbell, naar Ramsay; Amor en J'syche, naar Schalken ; Ghismonda, uit de Decameron van Boccaccio, naar Corretcgio; vice admiraalEduard Bocaven, naar Reynolds; De klarinetspeler, naar Molenaar; De vrouw met de kat, naar Mercier; De staatssecretaris Henry Fox, naar Liotard en meer anderen. Onder de schoonen en zeldzamen, doordien de platen zeer spoedig bedorven waren, noemt men de bovengenoemde moeder met vier kinderen, naar Rubens;eenes jfortmofens, naar Richards, bijzonder om de werking van het licht en bruin; De hemelvaart van Maria, naar Murillo; Maria gravin van Coventry met den doek om den hals en dezelfde met veranderingen, naar Cotes ; Benjamin Franklin, naar Wilson; de portretten van Georg II, Frederik Prins van Wales en een Cavalier op eene plaat; Gerard van Needs, naar van Loo enz. Mac-Ardell stierfin 1765 te Londen; zijn monogram is M. ARDENNEN. Een boschrijk gebergte, tussehen de Maas en Moezel, in het Groothertogdom Luxemburg en in Frankrijk liggende. Ten tijde der Romeinen besloeg dit Ardenner-woud een groot gedeelte van Gallia Belpica, en volgens Caesar liep het van den Rijn, door het gebied derTrevirers , tot dat der Remiërs. Meer dan 20 rivieren en beken ontspringen in dit gebergte, dat uit lei en graauwaeke bestaat, vermengd met kalklagen en anthraciet De bergbouw in ijzer, koper en edele metalen ligt stil; doch de houthandel en de schapenteelt is er tegenwoordig nog aanmerkelijk, en de jagt zeer voordeelig. Men leidt den naam van Ardennen af van het Oeltische Ar, hij, en Duanna, de bron Gods beteekenende. In eenen meer beperkten zin noemt men dien bergketen de Ardennen, die van het Belgische Henegouwen tot aan de Moezel reikt, en waarvan dan ook een departement van het noordoostelijk Frankrijk, op 94 vierkante mijlen ruim 326,000 inwoners bevattende , zijnen naam verkregen heeft. ARE, Eene landmaat in Frankrijk, de grondslag van de nieuwe vlaktemaat. De are is een vierkant, waarvan iedere zijde 10 metres of 1 decameter lang is, zoodat 1 are = 1 □ decameter of 100 □ meters is, dat is = 947,682 oude Parijsche vierkante voeren. Het tiende deel van eene are noemt men deciare-, en decare is eene maat van tien ares. AREB is in Hindostan eene benaming voor eene som van 25 lak ropijen of 21/gt; millioen ropijen. Daar de waarde der ropijen verschilt, zoo is ook die van den Areb niet overal gelijk. Naar de waarde der Engelsehe compagnie-ropijen gerekend, staat de Areb gelijk met 2,880.333 gulden Hollandsch. |
ARECANOOT. De vrucht van een in Oost-Indië inheemschen Halm (Areca Catechu L.), welker kern, in stukken gehakt, dooide inboorlingen dier heete gewesten met de betel- of siribladen gekaauwd en tevens tot het bereiden van een extract gebezigd wordt, dat onder den naam van Terra japonica of Catechu bekend is, zamentrekkende eigenschappen bezit en evenmin als de kern zelve bij de toebereiding der betelbladen vergeten wordt. O. AREM15ERG, een hertogelijk geslacht, dat zijnen naam ontleent aan het slot Areinberg in de Eifel, tussehen Keulen, Gulik en Blan-kenheim. De bezittingen van de oude Burggraven van Aremherg gingen in de XVde eeuw aan de graven van der Mark, en in 1547 met titel en wapen aan do heeren van lSarba9on uit het huisLigne over, welke in 1549 de rijksgrafelijke en in 15T6 de rijksvorstelijke waardigheid van keizer Maximiliaan II ontvingen. De grondvester van het nieuwe stamhuis was Philip Karei, de oudste zoon van Jan, hoer van Ligne; hij was admiraal van Vlaanderen en verkreeg door zijn huwelijk met Anna van Croy het hertogdom Aarschot. Keizer Ferdinand III verhief in 1644 Aremberg tot een Hertogdom. Dit huis heeft sedert verscheidene vorsten opgeleverd, die zich roemwaardig onderscheiden hebben. 15ij den Luneviller vrede verloor de hertog Lodewijk Engelbrecht al zijne onmiddellijke bezittingen in de Eifel en ontving ter vergoeding Meppen en Bccklinghausen in Westphalen. Zijn zoon verloor in 1810 zijne geheele souvereinitcit, daar zijn gebied deels bij Frankrijk, deels bij Berg werd ingelijfd. Sedert 1815 is hij echter erkend als standsheer van Meppen en Becklingliausen met eenige vorstelijke voor-regten. De tegenwoordige hertog van Aremberg heet Prosper Lodewijk, is geboren den 28«quot;'quot; April 1785 , gehuwd den 26'1®quot; Januarij 1819 met Maria Ludmilla Rosa, prinses van Lobkowitz en heeft 6 kinderen. ARENA. (Zie Amphitheater.) AREND. Onder den naam van Arend (Ar/nila) verstaat men eene reeks van roofvogelen, die het gewone gebruik van den naam meer dan bijzondere kenmerken van de overigen heeft doen afzonderen. Hoewel de arend de koning der vogelen genoemd wordt en bij vele volken als een zinnebeeld van moed en stoutheid bekend is, staat hij in die eigenschappen bij de valken, havikken en sperwers achter, en het is slechts zijn krachtige bouw en trotsche oogopslag, die hem dien rang verzekerd hebben. Arenden zijn kenbaar aan hun van boven regten snavel, hunnen platten schedel, hunne puntige nekvederen en lange vleugelen. Men verdeelt hen In Raigpoot-arenden, Zec-arendon en Viseh-arenden. Dc eersten bewonen boschachtige bergstreken, hebben een' bijzonder koenen blik, groote krachten eene uitnemend schoone en gemakkelijke vlugt; zij leven van zoogdieren en vogels, nimmer van visch. Zij komen in Europa, Africa, Azië en Nieuw- |
ARR
20!)
|
Holland voor. Onder hen munten uit de Steen-arend, Aquila fulva, Lin. (waarvan in Febr. 1851 een voorwerp bij 's Gravenhage geschoten werd; en de Konings-arend, Aquila imperialis, Beehst. De Zee-arenden zijn minder moedig, niet zoo edel, meer gier-aelitig van uiterlijk; zij bewonen de zeekusten en oevers van groote rivieren, leven meer van viseh dan van warmbloedige dieren, versmaden ook, voornamelijk des winters, het doode aas niet en nestelen op boomen zoowel als op rotsen. Onder hen is de meest bekende de witstaartige zee-arend, Aquila albicilla, Lin., die uit het Oosten en Noord-oosten komende, in het najaar Nederland bezoekt en niet zelden den winter overblijft. Eindelijk onderscheiden zich de Visch-arenden van alle andereu door hunne afgeronde nagels; het zijn vogels die uitsluiiend van viseh, meestal groote visschen leven, op welke zij plotseling uit de lucht nederstorten en die zij zelfs vrij diep onder de oppervlakte van het water grijpen. De meest bekende onder hen is de Pandion halietos, Lin., die ook in ons vaderland waargenomen is. ARENTS13URG. De digt opeengehoopte bevolking van ons land, de vroege bloei, en gedeeltelijk ook de natuur van den bodem hebben alhier, vooral in Zuid- en Noord-Holland, bijna alle sporen der vroegere bewoners doen verdwijnen. De hofstede Arentsburg bij Voorburg alleen scheen nog niet geheel vernietigde overblijfsels uit dentijd der Romeinen te bevatten. De hoogeligging in vergelijking van naburige landerijen, het vinden aldaar van Romeinschc oudheden (waaronder vooral in 1771, eene bronzen hand van een kolossaal beeld, door van Wijn beschreven, de algemeene aandacht getrokken had; , welk vinden nog altijd voortduurde; dit alles toonde aan, dat eene opdelving alhier niet zonder gevolg zoude wezen. Z. M. Willem I stond dus goedgunstig toe , deze hofstede, in 182G voor het rijk aan te koopen, met oogmerk om den bodem te onderzoeken, en belastte den Leidschen hoogleeraarReuvens met het bestuur van dit onderzoek. De opdelvingen hebben in 1827, 28 en 29 , in de beide eerste jaren meestal met een aanzienlijk aantal arbeiders, plaats gehad, en de uitslag was, zoowel voor de oudere geschiedenis des lands, als voor de oudheidkunde in het algemeen, belangwekkend en leerzaam. Men vond aldaar de grondslagen en overblijfselen van een uitgestrekt Romeinsch gebouw, kelders van putten.voorzien, vele pannen en gebakken steenen met de merken van het XXX,llt;', van het XVIdo en van het X,lc legioen, alsmede met het opschrift EX. GER. INF. talloozc stukken van het aardewerk , bekend onder den naam van Terra Sigillata of Terra Samia, fragmenten van olie- en wijn-kruiken, verschillende voorwerpen van huisraad en sieraad, zilveren en bronzen munten en penningen, benevens het geraamte cencr vrouw, met kleedergesp en armring. Deze voorwerpen worden in het museum van oudheden te Leyden bewaard. De hoogleeraar Reuvens heefteen verslag der opdelvingen met beschrijving en afbeelding van het gevondene in folio in het licht gegeven. AREOMETER, (Gravimeter, Hydrometer, Vochtweger) is de benaming van verschillende werktuigen, waarmede men de betrekkelijke digtheid, alzoo het soortelijk gewigt, van vloeibare en vaste stoffen kan bepalen. Het beginsel van hunne inrigting is, dat een gelijk volumen (omvangs-dccl) van eene ligtc vloeistof minder absoluut gewigt heeft dan zulk een volumen van eene zware, en dat een en hetzelfde vaste ligchaam dieper in eene soortelijk ligtere vloeistof zinkt dan in eene zwaardere, omdat ieder vast ligchaam, volgens waterweegkundige wetten, in elke vloeistof zooveel aan gewigt verliest als de door zijnen omvang verdrongen hoeveelheid weegt. Als namelijk D en d de digtheid, P en p het gewigt en V en v het volumen van twee verschillende vloeistoffen voorstellen , dan kan men stellen dat D: d = — '• ~- Wanneer alzoo hetzelfde vaste ligchaam in twee verschillende vloeistoffen tot verschillende diepte zinkt, voordat het geheel wordt gedragen of drijft, dan verkrijgt men, P = p zijnde, D: d = v: V, dat is: de digtheid is omgekeerd evenredig aan het volumen. Hieruit blijkt dat naar de verschillende diepte, waarop hetzelfde ligchaam in verschillende vloeistoffen zinkt, het soortelijk gewigt van die vloeistoffen bepaald kan worden. Het ligchaam moet dan eene gedaante bezitten, waardoor geringe afwijkingen in het zinken (rijzen en dalen) kunnen worden opgemerkt, welk I. |
verschil door eene aangebragte, in graden verdeelde schaal wordt aangeduid. Ecu aldus ingerigt werktuig noemt men schaal-areometer. Maar als een ligchaam in verschillende vloeistoffen, door ge-wigtsverandcring, tot gelijke diepten zinkt, dan verkrijgt men, V = v zijnde, D: d = P: p, dat is: de digtheid is evenredig aan het gewigt. Indien men nu ecu vast ligchaam zoodanig inrigt, dat het in verschillende vloeistoffen geplaatst, door oplegging van gewigten, tot hetzelfde punt zinkt, hetwelk gemakkelijk en juist moet kunnen worden waargenomen, dan heeft men cqw yewiyt-areometer. De Schaal-areometer is de meest gebruikelijke en 11 is gewoonlijk van de volgende inrigting. Fig. l.Het is een hol, uit dun glas geblazen (somtijds metalen) ligchaam, bestaande uit een bol-of peervormig gedeelte A, waarin jagthagelkorrels of kwikzilver om het zwaartepunt zoo te plaatsen, dat het ligchaam ê E regtstandig zwemt; een bol-, peer- of cylindervor-mig gedeelte B, slechts lucht bevattende om het werktuig te doen drijven, en een lang, dun, zuiver cylindervormig, aan het boveneinde gesloten gedeelte ^ £ CD, de hals of steel, waarin de in graden verdeelde, gewoonlijk papieren schaal bevestigd is. Een areo-( j ^ meter, die voor vloeistoffen moet dienen, welke zoo-wel zwaarder als ligter dan water zijn, moet zoo belast worden, dat hij in zuiver water tot de helft van C j A. denhals CD, derhalve tot E zinkt; hij zal daninvloci-^ stoffen van hooger soortelijk gewigt beneden E rijzen. Fig. 1. daarentegen in vloeistoffen van. geringer soortelijk gewigt dieper dan E dalen. Aangezien nu gevoelige areometers eene uitgestrekte graadverdccling vereischen, d. i. dat do graden voor vele verschillende vochten daarop, duidelijk moeten aangetoond zijn, zoo wordt daardoor het bezwaar geboren, dat de dunne hals zeer lang moet wezen en alzoo zeer breekbaar wordt. Ten einde dit gebrek te verhelpen verdeelt men de schaal op twee areometers, zoodanig dat de een voor soortelijk ligtere, de andere alleen voor soortelijk zwaardere vloeistoffen kan worden gebezigd; bij den eerste is het punt, waarop hij in zuiver water zinkt, onder aan den hals en de schaal opklimmende verdeeld, zoodat het boveneinde de soortelijk ligtste vloeistof aantoont, terwijl bij den tweede het punt, waarop hij in zuiver water zinkt, boven aan den hals gevonden wordt en de schaal naar beneden toe verdeeld is, zoodat het grootste getal, het grootste soortelijk gewigt aanduidende, het laagst geplaatst i^. De schaal-areometers worden ook verdeeld naar de inrigting der schaal, zoodat men hen onderscheidt in die met empirische en die met rationele schaal. De areometers met empirische schaal zijn de oudsten. Hun schaal wordt eenvoudig ontworpen door het werktuig zoo te belasten , dat het in water tot ecu verlangd punt zinkt, waarna het in eene soortelijk ligtere of zwaardere vloeistof van een bekend soortelijk gewigt geplaatst en het punt van daling of rijzing aangeteekend wordt; de verkregen afstand wordt daarop in gelijke deelen, graden verdeeld. Tot deze soort behooren de areometers volgens Beaumé, Beek, Cartier, Richter, Twaddle en die volgens de Pharmacopoea Batava. (Buiten 's lands als de Hollandsche bekend.) Bij do vervaardiging van areometers met empirische sciiaal wordt niet in aanmerking genomen, dat het werktuig bij het zinken hoe langer zoo meer vloeistof verdringt, daar toch daarbij de hals buiten rekening gelaten wordt en dit is juist het beginsel van die met rationele schaal, waarvan wederom vele soorten zijn; de eenvoudigste is de zoogenaamde volumeter van Gay-Lussac. Indien de graden van eenen areometer zoodanig zijn aangebragt, dat zij een evenmatig omvangsdeel van den areometer zeiven uitmaken, dan heeft men een volumeter; als b. v. de areometer tot aan de schaal inzinkende 10 kub. duimen vocht verdringt, dan moet elke graad llt0 k.d. der vloeistof verplaatsen; het is duidelijk dat bij zulk eenen areometer de hals of steel overal gelijken omvang moet hebben. De verhouding nu tusschen de graden van den areometer met rationele schaal en het soortelijk gewigt vindt men gemakkelijk op de volgende wijze: wanneer de volumeter b. v. in eene vloeistof zinkt tot 80, dan weet men dat 80 omvangsdeelen dezer vloeistof zooveel wegen als 100 omvangsdeelen water ; 27 |
ARE
JU)
|
het soortelijk gewigt van deze vloeistof staat derhalve tot ilat van het water als 100; 80 (D; d = v: V) en is derhalve 1,25, maar als het werktuig nu tot 120 «inkt, dan krijgt A SO 100 men op dezelfde wijze jyj — 0,833. Volgens dit beginsel worden de areometers met rationele schaal vervaardigd, en wel óf door wiskundige berekening of constructie, óf door onmiddclijke water-weegkundige bepalingen, waarna dan graden, of de omvangs-deelen of het soortelijk gewigt aanduidende, of beiden te gelijk, op de schaal worden aangeteekend. Wat bij de areometers in het algemeen aangaande de verdeeling der schaal op twee of meer werktuigen gezegd werd, namelijk voor soortelijk ligtere en zwaardere vloeistoffen, is ook hier van toepassing, terwijl men daarenboven in den laatsten tijd vaste thermometers in deze werktuigen heeft geplaatst, daar toch bij het gebruik daarvan de warmtegraad der vloeistof in geen geval uit het oog mag verloren worden. Tot deze soort behoort de areometer volgens de 1'harmacopoea Neerlandica. De bepaling van het soortelijk gewigt van eene vloeistof door middel van den areometer heeft gewoonlijk ten doel, om het gehalte aan eene daarin opgeloste stof te leeren kennen, zoodat men daarom voor oplossingen van verschillende stoffen tafels heeft ontworpen, waarop het procentisch gehalte voor ieder soortelijk gewigt staat uitgedrukt, waardoor men, bij eene bepaalde warmtegraad, uit het soortelijk gewigt hot gehalte der oplossing kan berekenen. Maar voor vele fabrieken, waar men slechts met eene en dezelfde vloeistof te doen heeft, b. v. in de branderijen en zoutziederijen, en waar de areometer alleen door de kennis van hot gehalte wordt gebruikt, daar is eene procentische inrigting boven die van het soortelijk gewigt te verkiezen, waarbij echter dan ook die werktuigen alleen tot het onderzoek van ééne vloeistof kunnen worden gebezigd. De areometer krijgt dan voor die verschillende vloeistoffen ook verschillende benamingen, waarvan de voornaamsten zijn: de alkoholomeler, de moutwijnweger, de pekelweger, de bierweger ook wel suikerweger of saccharometer genaamd, do toog- of alkaliweger en de zuur weger; terwijl de azijnwegcr (acctometer) , do wijnweger (oenometerj , de melkweger (gallactometer) en de olieweger niet tot do rationele areometers mogen gebragt worden, daar hun gebruik zelden zuivere resultaten zal opleveren. De Gewigt-areometcr (Fig. 2.) bestaat, even als de voorgaande, uit een belast deel A, waardoor het werktuig go-noodzaakt wordt regtstandig te drijven; een hol-bol-, peer- of cylindervormig deel B, waardoor het drijft, en eindelijk een steel, waarop gewoonlijk slechts een teeken is aangebragt C, terwijl hij eindigt óf in eene scherpe punt, waarop doorboorde gowigtjes worden geplaatst, óf in een schaaltje tot oplegging van het gewigt; deze areometers zijn meestal van koper en de steel van dun metaaldraad, zoodat zijne indompeling niet in rekening behoeft te worden gebragt. Zulk oen areometer toont door de hoeveelheid gewigt , waarmede hij moet worden belast, eer hij tot het teeken zinkt, het soortelijk gewigt der vloeistof aan; want heeft men b. v. bij twee verschillende vloeistoffen eene belasting moeten opleggen, zoodat de gewigtcn tot elkander in rede staan als 500; 900, dan is ook de verhouding van het soortelijk gewigt als 500; 900, 1,800 (D; d = P: p.) De gewigt-areo-meters zijn van minder algemeen gebruik dan de schaal-areometers, terwijl die van Clarke, Jones, Dicas (Fig. 2,) Atkins en later die van Nicholson (Fig. 3) de meest bekende zijn. Wat de laatste betreft, deze onderscheidt zich vooral daardoor van de overige areometers, dat hij niet alleen voor het bepalen van het soortelijk gewigt van vloeistoffen, maar ook van vaste stoffen is ingerigt, aangezien hij onderaan is voorzien van een emmertje, waarin liet ligchaam gelegd en waarover, als het soortelijk ligter dan water is, een doorboord, gebogen dek-plaatje geplaatst wordt. Met den scliaal-areometer Fig. 3. |
weegt men derhalve gelijke gewigtsdeelen van vloeistoffen, mot den gewigt-areometer daarentegen weegt men gelijke om-vangsdeelen. Do areometer schijnt in vroege tijden, ten minste waarschijnlijk reeds aan Archimedes , bekend geweest te zijn, terwijl hij bij do Grieken den naam van SuqvXXiov droeg; do tegenwoordige benaming is afkomstig van UQUlOg (ijl of dun) en /(frpovfmaat). (Verg. Précis élémentaire de physiqueyar I. B. Biot, Sm» édit. 1824; Das Laboratorium; eine Sammlung der besten und neuesten Apparaie, Weimar 1823; Cours rfe par G. Lame , 2dl! édit. 1840; Handwiirtb. d. retnen u. anyew. Chemie von Dr. Liebig, Dr. Pog-gendorf u. Dr. Wöhler 1842; Pouillet-Miillcr's Lehrh. d. Phjsik, 3'quot; Aufl. 1847; Graham-Otto's Lehrb. d. Chemie, 2t0 Aufl. 1847; Physikalische 'Technik von Dr. I. Kriek. 1850). AREOPAGUS. De regtbank der Areopagiten, (woordelijk reyters van den Mars-heuvel beteekenende), was die beroemde vergadering van Grieksche regters, te Athene, welke op den zoo-genoemden Marsheuvel des avonds onder den blooten hemel hunne buitengewone zittingen hielden. Cicero en Plutarchus houden Solon voor den stichter van den Areopagus; doch deze bestond reeds lang voor hem, schoon hij aan dit geregtshof zijnen luister hergeven heeft, dien het onder Draco verloren had. Pericles spande, omtrent 100 jaren na Solon, al zijne krachten in, om ten gevalle van het volk, het aanzien dezer vergadering, wegens de billijkheid barer uitspraken zoo zeer beroemd, te verminderen. Strenge deugd was eene hoofd-vereischte van ieder, die in deze regtbank wilde zitting hebben en dit maakt haar tot do eerwaardigste , waarvan wij in de geschiedenis gemeld vinden en die volgens Demosthenes nooit een vonnis uitsprak, waarmede beide partijen niet tevreden waren. Zij poogde de ondeugd met wortel en tak uit te roeijen, en droeg daarom do hoogste zorg voor de opvoeding, zeden en nationale godsdienst. ARKS. (Zie Mars). ARKTAEUS CAPPADOX, een Grieksch geneesheer, aldus naar zijn vaderland Cappadocië genoemd. Omtrent zijn leven is niets bekend. Men gist met eenige waarschijnlijkheid, dat hij ten tijde van Nero geleefd heeft. Hij heeft onderscheidene werken nagelaten waarvan de meeste verloren zijn gegaan. ïwee daarvan zijn bewaard gebleven, waaruit echter hier en daar stukken gemist worden. Deze schriften behoorentot do besten, die uit de oudheid tot ons gekomen zijn. De ziekte-beelden, die hij daarin gegeven heeft zijn zeer getrouw naar de natuur geteekend. De behandeling die hij aanwendde is oordeelkundig en aan eene goede bekendheid met do ziekte gcevenredigd. Men ziet daaruit, dat hij een man van groote en rijpe ondervinding geweest is. Professor F. Z. Er-merins heeft onlangs eene uitmuntende uitgaaf van Aretaeus geleverd: Aretaei Cappadocis quae supersunt, ree. et ill. I1. Z. Ermerins, Traj. ad Rh. 1847, 4quot;. ARETAS. Koning van Arabic, schoonvader van Horodes Antipas, metwien hij wegens het verstoeten van zijne dochter een oorlog begon. Herodes zocht hulp bij de Romeinen; doch de spoedig daarop volgende dood van Tiberius, den Romoinschen keizer, verhinderde de geheele tenonderbrenging van Arctas,en gaf hem hoogstwaarschijnlijk de gunstige gelegenheid om Syrië binnen te trekken en Damascus te vermeesteren. Hij komt bij de vervolging van Paulus in Damascus voor als do koning en had er een' stadhouder aangesteld. ARETE. (de Graaf d') Tot de verfoeijciijkste boeken behoort Le Banquet ou Après-diné du Comte d'Arete, ou le Traité de la dissimulation du Roy de Navarre et des tnoeurs de ses partisans, quot;a Paris chez Bieton, 1594, in 8'. Louis d'Orleans gaf in hetzelfde jaar er te Parijs bij Bourgeois een tweede uitgaaf van. Deze i Louis d'Orleans was een berucht ligueur,dien deligue 21 Januarij 1589 tot advocaat generaal benoemde tot belooning voor de goede | diensten die hij door zijn oproerige geschriften bewezen had. Hij ! schreef o. a. Ludovici d'Orleans unius ex confoederatis Parisien-| sibus ad A. S. (Arnoldum Sorbinum) unum ex sociis pro haeretica ' pravitate Turonensibus Exposlulatio, Parisiis ap. Morrcllum 1593, in8quot;.Hij noemde in dit blaauwboekHendrik den Grooten/oc«'d«)« Satanae stercus. Toen deze den troon beklommen had schonk hij dezen zijnen vijand, die hem van kroon en leven had willen be-rooven, vergiffenis. Hij stierf te Parijs , in 1627 , 87 jaren oud. Men vindt zijn portret aan het hoofd zijner ouvertures du Parlement, |
ARE—AUF
•J 11
|
in 1607 tc Parijs in 4° gcdnikt. Guy Patin, die hem gekend heeft noemthem in zijne Lettres, t. I. p. 28 ddit. 1692: nn vieux lif/ueur, baleleur et mt'chanl homme. ABETINO, (Si'inello) te Arezzo in 1308 geboren , beroemd freseo-sehilder was de zoon van Luea Spiuelli en de leerling van Jacomo de Cascntino, en vormde zich, het tijdvak in aanmerking genomen waarin hij leefde, tot eenon voortretteiijken , ja zelfs grooten schilder van madonna- en heiligen-beelden. Nog jong zijnde had hij reeds den naam van een bekwaam meester te zijn en spoedig werden hem, zoo te Arezzo als te Florence, Siena, Pisaen andere plaatsen, vele werken toevertrouwd. Vasari vermeldt, dat do verhevene uitdrukking en de hemelsche waardigheid, die hij in zijne beelden bragt, hot volk ontzettend boeide, en dat de bewoners van Arezzo eene door hem geschilderde madonna in de even buiten die piaats gelegene Stcfanus-kerk zoo veroorden, dat zij het beeld, bij het afbreken dier kerk , uit den muur lieten snijden en het in den muur der kleine kerk Madonna del duomo weder lieten inzetten, waar het boven het hoofdaltaar nog te zien is. Hij moet zeer veel gewerkt hebben, daar niettegenstaande de lijd er reeds zoovclen vernielde, nog vele zijner werken overgebleven zijn. Do muur-schilderijen in de sacristie van het klooster S. Miniato a monto bij Florence, waarop Spinello tooneelen uit de geschiedenis van den II. Benedictus, met groote bekwaamheid van penseel en levendig koloriet schilderde , zijn zeer goed be-waardgcbleven. Te Arezzo, bevinden zich behalve „deboodschap aan de U. Maagd,, in de kapel Bacci der Franeiscus-kerk , nog verscheidene schilderstukken van hem. Zoo zijn de Annuniialie„ in eene kapel op do plaats S. Augustijn, „den II. Dominicus,, in de kerk van dien naam en „/iet Tabernakel,, dat hij voorde broedersehnp der II. Trinita vervaardigde, nog in goeden staat; maar de schilderstukken in hot hospitaal Spirito Santo, met velen, die Vasari opnoemt, geheel bedorven of vernietigd. Dr. Ernst Förster beweert, in hot Kunstblatt 1830 nquot; 17 , dat het klooster S. Maria novella eene kapel bezit, die geheel door Spinello mot voorstellingen uit het lijden dos Hoeren beschilderd is. In het Campo Santo te Pisa, vervaardigde hij de zes schilderstukken, die den H. Ephesus en den H. Potitus voorstellen, welke onder zijne beste werken gerekend worden. Zijn schoonste werk is echter de tooneelen uit het leven van Alexander III, waarmede het openbare paleis te Siena versierd is, hetwelk zoowel zijne rigtingals zijne verdiensten het best aanduidt. Toen Spinello 77 oud was , vestigde hij zich voor goed in zijne geboortestad, en bleef er tot aan zijnen dood werkzaam. Eiimohr beweert, dat Spinello niet voor het jaar 1408 kan gestorven zijn en dat hij bij gevolg, omstreeks of over de 100 jaren oud werd. Zonderling is het dat het jaar zijns doods niet juist bekend is, daar het volgende verhaald wordt: Spinello had op den muur van het hoog-altaar te S. Agnolo de val der Engelen geschilderd , welk beroemd schilderstuk daar nog te zien is, den duivel had hij echter op die schilderij zulk eene afschuwelijke gedaante gegeven, dat het beeld hem voor oogen bleef en hij het niet uit zijne gedachten kon verbannen. Toen zoude hem de duivel in dezelfde gedaante, waarin hij op de schilderij voorkwam, verschenen zijn, met de vraag: „Spinello, waarom hebt gij mij zoo afschuwelijk gemaakt?quot; waarop deze, van schrik bevangen, krankzinnig werd en stierf. Easinioheeft die schilderij in zijne verzameling van oude schilderijen uit de Florentijnsche school in plaat gebragt, in welk werk , benevens in het Pitture a fresco del Campo Santo di Pisa, dis. ed inc. da Gius Rossi e dal Prof. Car. G. P. Lasinio fuj. Florene. 1832-—34, de beste der nog bestaande schilderwerken van Aretino gegraveerd zijn. Hij liet twee zonen na, waarvan de een Forzore zeer bekwaam was in het niëllcren, do andere, Parri genaamd, zich aan de kunst zijns vaders wijdde. |
ABETINUS, (Petkus) in 1492 te Arezzo geboren. Het leven van dezen man kan als de zegepraal der onbeschaamdheid worden beschouwd. Keeds zijne geboorte was eene vrucht der onkuiseh-heid. De weinige kundigheden die hij bezat, had hij te danken aan de boeken, die hij in zijne jeugd binden moest. Verbannen uit zijne geboorteplaats Arezzo wegens een door hem vervaardigd schimpdicht, vond hij eene schuilplaats tc Perugia, alwaar hij zich echter andermaal onwelvoogelijk gedroeg en aan een schilderstuk uit de Bijbelsche geschiedenis eene zedelooze verandering maakte. Een vroeg vertrouwen op zijne talenten bewoog hom om ie voet naar Bome te reizen, alwaar hij aankwam zonder iets te bezitten, dan hetgeen hij met zich droeg. De beroemde koopman Augustinus Chigi nam hem hier in dienst, doch zond hom weder weg, wijl hij hem op een diefstal had betrapt. Hij begaf zich hierop in dienst van den Cardinaal di San Giovanni, bij wiens dood hij van pans Julius II eene kleine bediening in het vaticnan verkreeg, op wiens bevel hij echter weldra weder werd weggezonden. Op eene reis door Lombardije onderscheidde hij zich door zijn losbandig gedrag, 't welk echter niet verhinderde, dat hij te Bavenna in eene broederschap van monniken werd opgenomen. Voor de tweedemaal te Bome teruggekeerd vond hij Leo X op den pauselijken stoel, en wijl deze hein als een man van talenten beschouwde, zoo had hij ook deel aan de mildheid, waarmede die paus velen naar verdienste ondersteunde, terwijl Aretinus zelve zich beroemde, dat hij eenmaal van den paus een vorstelijk geschenk in geld had ontvangen. Ook de cardinaal Julius de Medicis nam hem iu bescherming en bleef zijn begunstiger, toen deze onder den naam van Clemens VII paus geworden was. Nadat hij genoodzaakt was Bome te verlaten, omdat hij eenige verzon ge-maakt had, die geplaatst moesten worden onder latere afbeeldingen door Julius Bomanns geteekend en door Marcus Antonius Bai-mondi gegraveerd, trad hij in dienst van Joan de Medicis, den bevelhebber der zwarte bende, wiens gunsteling hij werd en die in December 1526 door een snaphaansehot gewond, in zijn armen stierf. De achting waarin hij stond bij dezen grooten veldheer bragt hem in kennis met vele voorname mannen van zijn lijd, en van nu af nam hij zijn verblijf te Venetië en besloot onafhankelijk van de grooten, zijne vrijheid te genieten en te leven van de vruchten van zijn vernuft en zijner schriften. Gedurende zijn leven wedijverden Framjois I, Karei V en Julius III hem cere te bewijzen en met geschenken te overladen. Hij stierf te Venetië in 1557. Zijn schriften zijn meestal zeer zedeloos, en hij trachtte door wijdloopige verhandelingen over godsdienstige onderwerpen de schandelijkheid zijner overige schriften uit te wissehen. Men kan met alle regt beweren, dat onder al zijne werken in gebonden en ongebonden rede, in het vak der godgeleerdheid cn der letterkunde, onder al zijne epische, dramatische on satyrieke schriften en lofredenen, geen een gevonden wordt, dat de goedkeuring van een oordeelkundig kunstregter verdient. Men vindt ze bij David Clement t. a. p.t. II, p. 38 vermeld. Vergel. over hem Mazzachelli, 1-7(0 di Pietro Aretino, Brescia, 1763 8 ; ld. Seri if d. Ital., Vol. IH, p. 204; Piralosehi, Star. del/a lelt. Ital., VII, Hl, 93. Ade-lung, Geselt, der menschl. Narrh., B. HI, S. 168; William Boscoe, Leo X, d. IV, hl. 163, volgg. ABEZZO. (Aretium) eene der oudste steden van Italië, vroeger eene hoofdplaats der oude Etrusei, tegenwoordig de hoofdstad eener Toscaansche provincie van denzelfden naam, ligt in een vruchtbaar dal, weinig meer dan eene mijl van de zamenvlocijing der Chiana met de Arno. Sylla verdreef na de inname der stad, de inwoners en bevolkte haar met zijneaanhangelingen. Inde twisten der Gibellijnen en Guelphen, hield Arezzo de zijde der ee; sten en was in voortdurenden oorlog met de Florentijnen, tot dat de Are-tijnen in 1289 in den slag bij Camaldino, waaraan ook Dante deel nam, geheel verslagen werden. De bisschop Pietro Sanone verkocht eindelijk de stad aan hare vijanden. Toen ter tijde telde Arezzo eene bevolking van 30,000, tegenwoordig naanwelijks van 10,000 zielen. Zij is do geboorteplaats van Maecenas, Petrarca, Pietro Aretino (zie aldaar) Spinello (zie aldaar), Guido Aretino, Leonardo Aretino , Cesalpino, Bedi , den pans Julius III. Vasari en den beruebten maarschalk d' Ancre. ABFE, (IlENitiqcE, Juan en Antonio d'). De eerstgenoemde dezer kunstenaarsfamilie, die den naam Villafane aan den zijnen toevoegde was volgens sommigen een Duitseher, volgens anderen een Nederlander van geboorte. In het begin der XVl,ii;eeuw ging hij naar Spanje, als zilver en goudwerker, en onderscheidde zich in dat vak, even als zijn zoon Juan cn zijn kleinzoon Antonio door het vervaardigen van de Cnstodiën, voor bijna al de hoofd-kerken van Spanje. Henrique bewerkte in 1520 de beroemde zilveren custodie van de hoofdkerk tc Cordova, welke in de processie op den H. Sacraments-dag rondgedragen wordt, en die, den vorm eens gothieken torens van 1'/j voet hoogte hebbende, met a den rijkdom van den Germaansehen stijl zonder eenige overlading versierd is. De nissen vertoonen eene menigte bijbelsche geschiedenissen, benevens aardig bewerkte zuilen van heiligen-beeldjes, |
212
|
die allen verguld zijn en waarvan elke figuur eon meesterstuk kan genoemd worden. In denzelfden stijl maakte Henrique de custo-diën van de hoofdkerken te Toledo en Leon. Eenige dezer kunstwerken, werden gedurende den oorlog, dien Napoleon tegen Spanje voerde, verkocht of waren in gevaar geroofd te zullen worden. De Kanunniken van Cordova moesten hunne custodic tweemaal, eens van Dupont en eens van Soult, met groote geldsommen terug koopen. Juan d'Arfe de zoon van Henrique , werd in 1535 geboren en beoefende behalve het vak zijns vaders ook de houtsnij-, beeldhouw- en bouwkunst. Ook hij maakte vele eustodiën in gothieken stijl, zooals voor de hoofdkerken te Valladolid, Osina, Sevilla en Aviia, in welke laatste zijn beroemdste is. Juan heeft zich bovendien een naam gemaakt, door het schrijven van een geleerd werk, over het verschil der stof, over evenredigheden , anatomie, en de vijf orden in de bouwkunst; welk werk hij zes jaar voor zijnen dood , die volgens Fiissly in 1595 voorviel, te Sevilla uitgaf en dat in 1675 te Madrid herdrukt is. Volgens liurriel heeft hij de beelden voor de CavaUe.ro determinado getec-kend en in lood gesneden. Op dezelfde wijs vervaardigde hij ook het afbeeldsel van Alonzo de Ercilla, hetwelk zich voor de eerste uitgaaf der Araucana bevindt. Antonio d' Arfe y Villafane, de kleinzoon van Henrique, vervaardigde de eustodiën voor de hoofdkerken van Burgos, San Jago di Compostella in 1544, van Medina de Rioseco en anderen. Ook maakte hij zich meer bekend door als goudsmid zich met de antieken te verzoenen en den klassieken stijl aan te nemen. Men vindt meer over deze beroemde kunstenaars in Fiorillo, IV, 149 vgg; het Kunstblatt 1822, 2G3, en in Fiissly's Nachtray zum Allg. Küns tier-lexicon 1824, 160. ARGANDSCHE LAMP. (.Zie Lamp.) AllGELLATI (Philippus) een der ijverigste geleerden van zijnen tijd, in 1685 te Bologna geboren. Hij was eerst voornemens al de werken van Aldrovandi met aanteekeningen en verbeteringen uit te geven , doch het spoedig opeenvolgend overlijden van verschillende geleerden, die hem daarbij behulpzaam zouden zijn, deed hem daarvan afzien. Hij ondernam nu een ander groot werk, dat hij ook volvoerde; het is bekend onder den titel van Scriptor es Renim Italicarum en werd door hem, op kosten van eene ver-ecniging van Milanesche edelen te Milaan gedrukt. Van 1727 tot aan zijnen dood, die in 1755 voorviel gaf hij nog verschillende werken uit; b. v. Siyonius in 6 dln, fol. Opere inedite di Lud. Cas-telvetero, in 4°; de verhandeling van Grazioli: de anliquis Medio-lani aedq/lciis, in fol., den Thesaurus novus vêterum inscriplionum van Muratori in fol. Bibliotheca Script. Mediol. enz. ARGENS (Jean Baptistede Boijeu Mahquis igt;') een wijsgeer uit de 18d,) eeuw, die meer aan toevallige omstandigheden, dan aan groote verdiensten en wijsgeerigo talenten zijn naam heeft te danken. Hij werd geboren in 1704 te Aix in Provence waar zijn vader in zeer aanzienlijke betrekkingen leefde. Tegen den wil zijns vaders , die hem tot diplomaat had willen opleiden , wijdde hij zich aan het krijgsmansleven. Verliefd geworden op eene too-neelspeelster, wilde hij deze huwen en begaf zich tot dat einde naar Spanje; maar zijn vader wist dit te verhinderen, en vond middel om hem in betrekking te brengen tot hetFransche gezantschap te Constantinopel. Hier vond hij gelegenheid om Tunis, Algiers en Tripoli te bezoeken, maar leidde een zeer losbandig leven. In Frankrijk terug gekeerd hervatte hij de krijgsdienst. Bij het beleg van Kelil werd hij echter zoodanig gewond, dat hij verpligt werd de krijgsdienst voor goed te verlaten. Onterfd door zijnen vader, was hij verpligt als schrijver voor zijn onderhoud te zorgen. Hij vestigde zich tot dit einde in Holland. Hier gaf hij achtervolgens zijne Lettres Juives; Lettres C/iinoises;Lettres Cabalis-tiquesxüt: schriften die eencn zeer ongodsdienstigen , en jegens het Christendom hoogst vijandigen geest verraden. In spijt of misschien wel wegens dezen geest werd Fredcrik II, toen die nog kroonprins was, op hem opmerkzaam en nam hem in bescherming. Nadat deze den troon had beklommen , benoemde hij hem tot kamerheer, maakte hem directeur van de Academie der wetenschappen, en verschafte hem daardoor een jaarwedde van 3000 francs. D'Argens gaf vervolgens nog uit: Philosophic duhon sens', eene vertaling der redevoeringvan Julianus den Afvalligen tegen de Christenen, onder den titel: Defense du Paganisme^ en nog het een en ander dat minder opzien verwekt heeft. Merkwaardig is en blijft echter zijne briefwisseling met Fredcrik II. — Hoe zeer een verklaard vijand van het Christendom, was hij niettemin een braaf man, wien men niet ten last kan leggen, dat hij om zich te verrijken ooit misbruik gemaakt heeft, van de hem daartoe zoo menigvuldig aangebodene gelegenheid. Vreemd steekt, bij zijn verklaard ongeloof, zijne kleingeestige bijgeloovigheid af, door hem bij onderscheidene omstandigheden aan den dag gelegd. Op zijn 608to jaar werd hij weder op een tooneelspeelster verliefd, met welke hij huwde. De koning die daarvan niets had geweten nam hem dit euvel. Met verlof des konings deed hij eene reis naar zijne geboortestad waar hij stierf, 11 Jan. 1771; aldaar liet Fredcrik II hem een grafteeken oprigten. |
ARGENT. Het witte metaal in het blazoen. (Zie Zilver.) ARGENTAN. (Zie Nieuw zilver.) ARGILLATA (de) Petrus, ook de Largilata of de la Cerlata genoemd, leefde te Bologna, in het begin der XVdo eeuw. Hij leeraarde aldaar de geneeskunde en wijsbegeerte en schreef de Chirurgia libr. VI, te Venetic in 1480 in fol. uitgegeven. Hij overleed in 1423. ARGIVEN. Zoo heetten de bewoners van den Griekschen staat Argos of Argolis (zie aldaar). Homerus gebruikt dien naam om al de Grieken aan te duiden, wijl de Argiven den voornaamsten der Grieksche volkstammen uitmaakten , die Troje beleg*erden. ARGOLIS , het noord-oostelijke landschap van den Peloponnesus , was reeds vroeg bevolkt en bebouwd. Inachus kwam daar 1800 jaren v. Chr. en 300 jaren later Danaus met volkplantelingen uit Egypte. De vroegste geschiedenis van Argolis ligt in het duister der mythen-eeuwen. Het landschap was verdeeld in de kleine koningrijken Argos, Mycene, Tirynthe, Trezcne, Hermione en Epidaurus. die later republieken werden. De stad Argos heeft haren naam tot heden behouden. Argolis is tegenwoordig eene provincie van het koninkrijk Griekenland en telt 89,340 inwoners , waarvan Nauplia de hoofdstad is. ARGOLUS. (Andueas) geboren in 1570 te Tagliacozzo ,over leden in 1653 tePadua, was hoogleeraar in die stad, berekende sterrekundige jaarboeken van 1600 tot 1700; schreef en berekende behalve deze nog onderscheidene sterrekundige verhandelingen en tafelen. ARGONAUTEN. De vroegere geschiedenis der ontluikende Grieken levert geen gewigtiger tijdvak op, dan dat der belegering van Troje, en den togt der Argonauten, eenigen tijd voor dezelve. Wat de geschiedenis van dezen togt betreft, zij hangt in haren oorsprong met die van Thebe, en in hare gevolgen met die van geheel Griekenland te zamen. Te weten: toen Cadmus bijna XV eeuwen voor onze jaartelling in Bocötie aanlandde, en daar den grond legde van het Thebaansche rijk, schijnt zekere Athamas daar eencn kleinen stam beheerscht, en zijne vrouw Nephele, bij welke hij twee kinderen Phrixus en Helle had, verlaten te hebben, om Ino , de dochter van Cadmus, te huwen. Deze Ino nu behandelde hare stiefkinderen zoo wreed, dat zij het besluit namen, om op eencn ram, met een gouden vel, dat is: op een schip, dateenen ram tot zinnebeeld voerde, en met eencn aanzienlijken schat beladen was, ter zee te vlngten. Zij staken de Aegaeïschc zee gelukkig over, maar in de engte die Europa van Azië scheidt, viel Helle over boord en verdronk. Ter barer gedachtenis noemde men deze zeeengte Hellespont. Phrixus kwam te Colchis behouden aan. heiligde het schip of den ram aan Mars, en huwde Chalciopc, dochter van den Colchischen koning Acctas; maar deze laatste, hakende naar de schatten door Phrixus medegebragt, beroofde hem daarna van het leven. Van dit voorgevallene bestond een flaauw gerucht in Griekenland, maar niemand had den dood van Phrixus durven wreken, tot dat zich daartoe eindelijk eene gelegenheid opdeed. Jason namelijk, de zoon van Aeson, koning van een gedeelte van Thessalië, eischtc, na den dood zijns vaders, het rijk van Pelias, zijnen oom , die het zich wederregtelijk aangematigd had, terug. Pelias zijnen neef niet openlijk durvende afwijzen , paaide hem met zoete woorden en wist hem te bewegen, om Phrixus te wreken, en het gouden vlies wederom te halen, hopende, dat hij op dezen togt wel omkomen zoude. De vurige jongeling neemt met geestdrift dit aanbod aan, brengt een schip, Argo genaamd, in gereedheid, en roept de geheele Grieksche jeugd tot deelgenooten van deze onderneming op. Deze mare verspreidt zich wijd en zijd, en weldra is de bloem van Griekenlands jeugd reisvaardig, waaronder vooral uitmunten Hercules, Castor |
A HG—A III
|
en Pollux, Pcleus, Theseus, Telamon en Orpheus. Gelukkig volbrengt men de reis , die meestal langs de kust gaat, en komt na vele avontuurlijke voorvallen, in de vierde maand na het vertrek, te Colehis aan. Jason intussehen geene kans ziende, met geweld het gulden vlies, door vuurbrakende stieren bewaakt, meester te worden, neemt zijne toevlugt tot de dochter van Aeëtas, Medea, zoodat men .weldra, met een buit beladen, en door Medea vergezeld, terugkeert. Deze Medea was eene vrouw,in de kennis van kruiden en in de geneeskunst zeer bedreven ; zij leerde ook den Grieken het gebruik der baden, waardoor zij de mensehen vluggeren gezonder maakte; en van hier al do fabelen,welke men van haar verhaalt. Jason begaf zieh vervolgens naar Corinthe, en Medea ondankbaar verstootende, trouwde hij Glauee. Doch de eerste nam sehrikkelijke wraak over deze ontrouw, en bragt twee barer kinderen , die zij bij Jason had , te gelijk met Glauee om het leven, door welke onheilen Jason zoo zeer ter neder werd geslagen, dat hij zich zelf doodde. Van hier , dat de treurspeldichters aan Medea steeds zoovele gruwelen toeschrijven; doch Aelianus verhaalt ons, dat de Corinthers zeiven de kinderen van Jason ( hebben omgebragt; maar dat Euripides, ten gevalle der Corinthers, dezen blaam Medea heeft aangewreven. Zoo eindigde deze vermaarde zeetogt, de eerste van ecnig belang, dien de Grieken ondernamen, waarom ook het schip Argo als het eerste schip geroemd wordt, dat de zee bevoer. Dat er intussehen veel fabelachtigs in dc geschiedenis van de Argonauten hcerscht, kan men alleen daaruit opmaken, dat deze togt plaats moet gehad hebben , omtrent het jaar 1265 voor Christus, en 69 jaren voor de belegering van Troje, en echter dezelfde Aeëtas daarin voorkomt, waarvan wij, bij de komst van Phrixus gewag gemaakt vinden. Dc togt der Argonauten is dichterlijk behandeld door Apollonius van Rhodus en Valerius Flaccus. (Vergelijk de beide art.) ARGUMENT (argumentuvi) beteekent het hoofdpunt van een bewijs, waarvan dit zijne bewijzende kracht ontleent. Niet zelden wordt dit woord ook gebruikt om de geheele redenering die tot bewijs van eenige stelling dient met insluiting van het hoofdpunt aan te duiden. Hoe de argumenten bchooren te zijn , als zij kracht van bewijs zullen hebben, wordt in dat gedeelte der Logica geleerd dat over de syllogismen , de Analogie en de Inductie handelt. Men is gewoon de argumenten te onderscheiden naar gelang van het bijzonder doel dat men er mede heeft Argumentum ad hominem is zulk een , waarbij men ten bewijze van eenige stelling, zulke stellingen gebruikt, die aan hem, wien men dezelve wil bewijzen geheel bekend zijn, en van wier waarheid hij op voor hem toereikende gronden reeds overtuigd is. Zij hebben dus slechts subjective waarde. Tegen over zulk een , staat het argumentum ad verilatem,\viwwh'x] de bewijzende stelling eene algemeen daarvoor te erkennen, dus objective waarheid is; bij welke dus het subjectief gevoelen van dezen of genen in geene aanmerking komt. Niet zelden zijn zulke argumenten zeer afgetrokkene stellingen , zoodat de bewijzen waartoe men ze gebruikt boven het bereik liggen van elk, die zieh niet in het afgetrokken denken heeft geoefend. Een argumentum e consensu gentium is eene als kern van eenig bewijs aangenomene stelling, welke door alle volken en ten allen tijde als waarheid is erkend, onverschillig of daarover al of niet, op zichzclve algemeene en altijd geldende gronden kunnen gegeven worden. In de godgeleerdheid heeft men het argumentum e vaticiniis et mirandis en verstaat er onder een bewijs voor de waarheid des Christendoms ontleend uit de voorspellingen van de propheten des O. Vcrbonds, en uit de wonderen door Jezus en zijne Apostelen verrigt. Een argumentum a tuto is zulk een waarin men, bij gebrek van eenig toereikend bewijs voor eenige stelling, hare aanneming aanbeveelt, op grond dat het als het niet baat, ook niet schaadt. Men spreekt ook spottenderwijs van een argumentum a baculo, bij hetwelk opgewekte vrees voor een gedreigd kwaad de drijfveer is tot het aannemen van eene overigens niet aannemelijke stelling. ARGUS. De bewaker van lö, die door Juno in eene koe veranderd was. Mercurius doodde hem en Juno versierde met zijne oogen den staart van den paauw. Hij had er honderd; vanhier deuitdruk-king Argus-oogen, waardoor men zeer scherpziende oogen verstaat. |
ARIADNE. Dc Atheners moesten aan Minos, wegens het vermoorden van zijnen zoon Androgens, jaarlijks 7 der schoonste jongelingen, en even zoo vele meisjes, naar Creta zenden, waar zij in den doolhof, aan Minotaurus (een wangedrogt, zijnde half mensch en half stier, hetwelk aldaar was opgesloten) ter prooi gegeven werden. Theseus, een zoon van Aegeus, begaf zich vrijwillig onder het getal der jongelingen, die als offers voor Minotaurus zouden worden ingescheept, in dc hoop dat hij, die reeds zoo vele heldendaden verrigt had, ook wel dit monster zonde overwinnen. Het orakel had hem voorspeld, dat hij gelukkig zon zijn, wanneer hij de liefde tot zijne leidsvrouw verkoos. Toen nu de overgezondene offers, en onder dezen ook Theseus, aan den koning Minos werden voorgesteld, maakte hij al aanstonds op Ariadne, de dochter van dezen vorst, eenen diepen indruk en hij verkoos dc liefde tot zijne geleidster, met dat gevolg. dat hij gelukkig het monster velde en zich door middel van eenen draad uit den doolhof redde. Ariadne nam nu met Theseus dc vlugt naar Naxos ; doch hier verliet hij haar op bevel van dc goden , om dat Bacchus zelf haar beminde , die haar dan ook naderhand huwde en de kroon van haar hoofd aan den hemel wierp , waar zij als een stcrrebeeld schittert. — De oude kunstenaars hebben deze stof dikwijls bearbeid. Men heeft onder de Herculancsche scliilde-rijen eene Ariadne gevonden , en Lippert heeft ons verscheidene voorstellingen dezer geschiedenis op gesnedene stcenen geleverd. De Ariadne van Dannccker te Frankfort is wereldberoemd. ARIANEN. Onder deze naam verstaat men de aanhangers van den Presbijter Arius van Alexandrie, die in 318 en later de meening volhield, dat Christus, als de Zoom niet gelijk tc stellen was met den Vader, en slechts het eerste, volkomenste doch ook zelf scheppend schepsel. Volgens hem had er een tijd bestaan, waarin de zoon nog niet was, die later door den Vader uit niets geschapen werd. De kerk veroordeelde deze stellingen op de Synode van Alexandrie in 320, en op de kerkvergadering van Nicaea in 325. Arius, ofschoon afgezet en verbannen, kreeg talrijke en vermogende aanhangers, bragt de geheele kerk in tweespalt en wist de gunst van Constantijn te winnen, waardoor hij Athanasius, bisschop van Alexandrie het hoofd kon bieden. Toen men echter tc Alexandrie volstandig weigerde hem wederom tot dc kerkelijke gemeenschap toe tc laten, ging hij in 33(5 naar Constantinopel, waar zijne aanhangers hem in zegepraal naar dc kerk bragt en , doch hij stierf eensklaps eer hij nog dezelve binnentrad. Onder-tusschen bleef de ketterij voortduren; dc Westersche kerk hield zich aan het Symbolum Nicaeanum; dc Oostersche was meer Ariaansch; eene poging ter verzoening, door keizer Constans |
^14
|
beproefd, was vruchteloos, en ua zijneu dood en de overwinning door Constantius op Magnentius behaald (353) scheen het Ariaansch gevoelen de overhand te zullen behouden. Doch spoedig verdeelden zich do Avianen in twee partijen, die der Oud-Arianen, ook Anomoeërs of Heterousianen genoemd en die der Semi-Arianen of Homoiousianen , en dit was de grondoorzaakvoor het to niet gaan van beidon. Ouder don keizer Theo-dosius den Grooton (379—95) bekrachtigde de Synode te Con-stantinopel do uitspraak van de Nicaeaanscho kerkvergadering. Het Arianismus verdween daarop vrij spoedig in het Romein-sche rijk, doch hield zich nog langen tijd onder de Germaansche stammen staande. Do Longobarden hebben het tot in 662 aangekleefd. Sedert hoeft men wel in de geloofsstellingen van verschillende Christelijke gezindheden Arianerij willen bemerken, doch is er nergens een geregeld stelsel- van Arianismus meer gevolgd, dat ook bezwaarlijk immer weder zal kunnen aangenomen worden. AKIAS, (BüNiToj gezegd Montanus, in 1527 te Trexenal de la Sierra in Andalusiö geboren, studeerde te Sevilla en Alcala de godgeleerdheid, verstond tien talen, doorreisde oen groot gedeelte van Europa en woonde in het gevolg van den bisschop van Segovia, het Concilie van Trente bij. Hij was voornemens te Araeena in eenzaamheid te blijven wonen, toen Philips II hein in 1568 naar Antwerpen zond om do uitgaaf van don veeltaligen liijbcl van Plantijn te besturen, welke vier jaren later uitkwam onder den titel: Biblia Sacra Ilebraice, Chaldaice, Graece et Laline, Phi-lippi ƒƒ, Reyis Catholic, pietale et studio ad SS. Keel. mum; Chr. Plantinus exc. 8 vol. fol. Ofschoon het werk algemeen bijval inoogstte, beschuldigden nogthans de Jezuïten Arias Montanus van ketterij, zoodat hij ter zijner regtvaardiging meermaals naar Kome reizen moest. Philips beloonde hein met eene jaarwedde van 2000 ducaten en de commanderij der Orde van St. Jngo. Arias verkoos nu oeno stille afzondering te Sevilla, boven een bisdom, dat hem aangeboden werd. Hij stierf in 1598. Men zegt dat hij in zijn zeventigjarig leven nimmer wijn gedronken of vlcesch gegeten heeft. AHION, een beroemd dichter, on uitmuntend luitspeler van Methymna op Lesbos, wordt gehouden voor den uitvinder der dithyramben. Hij hield zich lang aan het hof van Periander, den dwingeland van Corinthe op, on deed toen eene reis naar Sicilië. Hier behaalde hij in eonen muzijkalcn wedstrijd den prijs en keerde op een Corinthisch schip weder terug, wanneer de schepelingen, daar hij vele kostbaarheden bij zich had, onderling beraadslaagden om hem te vermoorden. Apollo waarschuwde hem bij nacht, waarop Arion den volgenden dag, deftig gekleed, op het dek zich vertoonde, en zoo schoon en roerend zong en speelde dat zich eene menigte dolphijnon rondom het schip verzamelden. Daar hij nu zag, dat de matrozen hierdoor niet tot medelijden bewogen werden, sprong hij zelf in zoe, kwam op den rug van cenendol-phijn neder en word door dezen naar do kaap van Thonara gevoerd, waarop hij eindelijk behouden te Corinthe aankwam. — Van hier dat Arion ook dikwijls, op eenen dolphijn zittende, als een zinnebeeld der muzijk, welke haren invloed zelfs aan de ruwste schepsels doet gevoelen , wordt voorgesteld, - Men stelt den tijd, dien hij geleefd heeft, 600 jaren voor onze tijdrekening. AKIOSTO, (Lodovico) den s»1»quot; September 1474 te Ileggio geboren, ging al zeer vroeg van de beoefening der regtsge-leerdheid, waartoe zijn vader hem bestemde, tot die der dichtkunst over. Hij genoot het onderwijs van don geleerden Gregorius van Spoletro, en geraakte door zijne lyrische gedichten, in de Italiaansche en Latijnsche taal, bekend bij den cardinaal Ilippo-litus d'Este en door dezen bij Alphonsus, hertog van Forrara. De cardinaal stelde hem bij zijn hof aan en nam hem op eene reis naar Hongarije mede; doch toon hem voor de tweede maal dezelfde reis voorgesteld werd, bedankte hij voor die aanbieding uit hoofde van zijne zwakke gezondheid. Daarop kwam hij aan het hof van den hertog Alphonsus, die hem echter kariglijk onderhield. Ariosto's meest beroemde dichtstuk is do Orlando furioso, een romantisch heldendicht, met onuitputtelijke weelde van verbeelding in de vloeijendste verzen gegoten. (De eerste druk verscheen in 1516; iie prachtigste drukken zijn die van Bodoni te Parma eu van Mussi te Milaan.) Ook zijne nagclatene Satiren en Elcgiën zijn zeer schoon. Ondertusschcn zijn er mogelijk weinige dichters, welke zoo tegenstrijdig zijn beoordeeld geworden als Ariosto, die door sommigen vergood en naast of wel boven Homerus geplaatst, en door andere kunstregters veracht wordt. In zijn vaderland wordt hij voor den eersten aller dichters gehouden, |
en met den naam van den goddelijken bestempeld. Hij stierf in 1533 te Per rara, in het 59»i|' jaar zijnsouderdoms. In 1846 is nog een werk op zijnen naam verschenen met den titel Rinaldo ar dito, waarvan het handschrift door zekeren Giampiere te Ar-genta niet ver van Ferrara gevonden zou zijn; daar dit gedicht evenwel verre beneden den Orlando furioso staat, twijfelt men Ariosto. aan de echtheid. ARISTARCHUS. Een beroemd Grieksch spraakkenner, die de gedichten van Homerus met de uiterste scherpzinnigheid beoordeelde. Van hier, dat een gestreng kunstregter doorgaans een aristarch genoemd wordt. Hij werd 160 jaren voor onze tijdrekening geboren, leefde te Alexandrië, waar hij onder anderen opvoeder der kinderen van Ptolomaeus Philometer was, en stierf op het eiland Cyprus, in den ouderdom van 72 jaren. ARISTARCHUS van Samos. Deze heeft zijnen roem vooral te danken aan het geschrift, waarin hij de leerstelling van Pythagoras, aangaande de beweging der aarde, trachtte te doen herleven, en aan eene meetkundige handelwijze ter bepaling van den afstand dor aarde tot de zon en de maan. Volgens Vitruvius, heeft hij ook eenen zonncwijzeruitgedacht,Seaphee genoemd, bestaande uit een bolvormig segment met oenen stijl voorzien. Hij stierf op het laatst der derde eeuw vóór Christus geboorte. ARISTIDES zoon van Lysimaehus, oen der grootste mannen van Athene, was om zijne deugden zoo bekend, dat hij den bijnaam van den regtvaardige verwierf. Hij was een der tien veld-heeren tegen de Perzen en overwon beu in den veldslag bij Marathon, 490 voor Christus. Hij begunstigde, togen ïhemis-toeles die de volksregering voorstond, de aristocratie of regering der aanzienlijken , stond evenzeer als andere groote mannen den nijd ton dool en werd door de meerderheid van stemmen bij het Ostracismns gebannen. „Ik ken,,, zeide een boer, toen hij tegen hem stemde, „Aristides niet, maar zijn bijnaam staat mij tegen.,, Hij werd intnsschen, na verloop van drie jaren, teruggeroepen, en in het vervolg zelfs tot bevelvoerend veldheer benoemd, in welke waardigheid, inzonderheid uit hoofde van den belangrijken slag bij Platea, de geschiedenis zijnen naam vereeuwigd heeft. Hij verachtte don rijkdom in eene mate, waarvan weinige voorbeelden zijn; beschouwende dien, als eenen hinderpaal, om zich geheel op het bestuur der staatszaken toe te leggen, en stierf zeer arm in hoogen ouderdom. ARISTIDES schreef in den aanvang der IIdo eeuw eene Apologie voor het Christendom die hij den keizer Hadrianus te Athene overhandigde. Zij is verloren gegaan en wij kennen ze slechts uit aanhalingen bij de kerkvaders, Euseb.IV, 3. Hieronym. de vir. ill. 19, 20. Zij schijnt nog in de IX11» eeuw in Frankrijk bestaan te hebben en men gelooft, dat de aartsbisschop Ado van Weenen (Martyrolog. 5 Nov.) haar voor zich gehad heeft; ja men meent, dat zij nog inde XVII110 eeuw, in het klooster Medelli bij Athene, in ms. bewaard werd. Verg. De la Guilleehcrc, Athines anc, et notiv. Paris 1676, p. 146. ARISTIDES, schilder, van Thebe, was omstreeks de 92 olympiade leerling van zijnen broeder Nieomachus en van Euxenidas. Hij was een tijdgenoot van Apelles, doch aan zijn werk ontbrak het aangename en sierlijke van dezen. Toch was hij een meester in de kunst, zelfs de eerste der Griekscho schilders |
2 IT)
|
die dc aandoeningen der ziel, het gevoel en den hartstogt wist uit te drukken, zoodat de Ouden van hem zeiden, dat hij der ziel het leven geschonken had. Hij bewees zulks in dc voorstelling eener kranke en in dc door een ieder bewonderde schilderij „cenc moeder voorstellende, die , bij de bestorming eener stad gewond, stervende haar kind van hare borst afweert, opdat het in plaats van melk geen bloed zou zuigen,,. Dit schilderstuk werd door Alexander naar zijne geboorteplaats Pella gevoerd. Voor den tiran Mnason van Elatea, schilderde Aristides een slag tusschen de Grieken en de Perzen , waarop hij honderd figuren voorstelde; voor elke figuur bedong hij tien minen, dat is te zamen ongeveer ƒ25,000. Ook is het bekend, dat koning Attains zijn Bacchus voor honderd talenten kocht, welke schilderij volgens Plinius de eerste buitenlandsche was, die te Home tentoongesteld werd. Hij schilderde ook jagers met wild. Stervende was hij nog aan het schilderen eener Iris, die echter niet voleind werd. Aristides begon in het koloriet reeds eenige liefelijkheid te brengen; ten onregte noemt men hem echter den uitvinder van het in was schilderen. Een mctaalgicter Aristides maakte cenen grooten naam,door het vervaardigen der vier- en twee-spannen. Hij was een leerling van Polycletus. A1USTIPPUS. Een beroemd Grieksch wijsgeer, de stichter eener wijsgeerige secte, die van Cyrenc, de geboorteplaats van Aristippus, den naam van Cyrenischc ontvangen heeft. Zijne wijsbegeerte, welker voorname grondslag in genoegen cn geluk bestond, was reeds bij dc aanhangers van Socrates in groot aanzien, en is dit bij velen in het vervolg gebleven. Wieland geeft van hem, in zijnen Agathon, de volgende hoofdtrekken. „Een der uitmun-tendste verstanden van zijnen tijd zijnde, en tevens cenig vermogen bezittende, had hij gelegenheid, om eene mate van kennis tc verwerven, welke hem tot cenen scherpen en juisten beoor-deelaar van alle voorwerpen des menschelijken levens maakte. Meester over zijne hartstogten, vrij van zorgen, bezat hij bijna altoos dezelfde opgeruimdheid van geest. Hij bragt zijnen besten leeftijd tc Athene, in het gezelschap van Socrates, en de grootste mannen dier beroemde eeuw door. Euripides en Aristophanes, Phidias en Polygnotus, en (om de waarheid te zeggen) ook Phryne en Lais, hadden zijn verstand gevormd, cn het zacht gevoel voor het schoone in hem ontwikkeld. Niets evenaarde zijnen bevalligen omgang. Hij verstond dc kunst, om zelfs den grooten de onaangenaamste waarheden, door cenen gecstigen inval, zonder dat zij het euvel opnamen, tc zeggen. Hij beminde het genoegen, omdat hij een vriend van het schoone was, en om dezelfde reden ook dc deugd; doch het vermaak moest hem in den mond loopen , en dc deugd moest van hem gecne te moeijclijke pligten vorderen. Zijn vaste stelregel was: „dat het van ons zeiven afhangt, in alle omstandigheden gelukkig te zijn,quot; behalve in den gloeijenden Os van Phalaris; want hoe men het daarin zou kunnen wezen, daarvan koude hij zich geen denkbeeld vormen. Hij vooronderstelde echter, dat ziel en ligchaam beiden in cenen gezonden staat zijn moesten.quot; ARISTIPPUS DE JONGERE. Dc zoon eener dochter van bovengenoemden. Hij was geheel de beginselen zijns grootvaders toegedaan. Ook hij beschouwde het genot als het hoogste goed. Maar hij was het die ecu onderscheid maakte tusschen genot en rust. De laatstgenoemde beschouwde hij als de afwezigheid van smart. Het genot was volgens hem: beweging, veroorzaakt door elkander opvolgende aangename aandoeningen. Dat genot was hem het doel des levens: het hoogste goed. ARISTO. Een der beroemdste regtsgelcerden, levende onder de regering van keizer Trajanus, die meermaals zijnen raad inriep cn volgde, zoo als o. a. blijkt uit tit. Pand. Sia parente quis manum. Zijne inborst en deugden vindt men opgeteekend bij Plinius, Epist 22 , lib, I. |
ARISTOBULUS. Een Joodsch wijsgeer, die omstreeks 150 jaar voor Christus, tijdens de regering van den Egyptischen koning Ptolomaeus Philometor in Alexandrië, blijkens het zeggen van Eusebius en van Clemens Alexandrinus moet geleefd hebben. Het schijnt dat hij aan de vertaling des O. T. in het Grieksch door de 70 taaismannen heeft medegearbeid; en dat hij ten minste de verspreiding dezer vertaling vooral door het geven van eene allegorische verklaring des O. T. heeft helpen bevorderen. Van een door hem geschreven werk: exegelicon genaamd zijn door dc bovengenoemde kerkvaders slechts eenige weinige , maar niettemin hoogst belangrijke fragmenten bewaard. Uit deze blijkt het, dat hij de grondlegger van de half Perzische, half Gricksche, deels aristotelische, deels platonische wijsbegeerte was, die naderhand door Philo verder is ontwikkeld, en waarvan het voorname doel was, om door eene allegorische verklaring dor H. S. dc onderscheidene wijsgeerige stelsels met elkander te verzoenen, en aan te toonen dat deze in dc H. S. reeds gevonden werden. Volgens hem is de wijsheid, even als bij Philo dc Logos, eeuwig als God: datgeen waardoor God de wereld schiep cn doet voortduren. God is hem onveranderlijk cn onbegrijpelijk; Mij staat daarom in gecne onmiddellijke betrekking tot de wereld, maar werkt op haar door middellijke krachten. Deze zijn hem dc wijsheid , de liefde of genade, en de toorn. Om aan te toonen dat alle wijsgeerige kennis van de Joden afkomstig is, neemt hij zijne toe-vlugt tot eene menigte verdichte aanhalingen uit Gricksche wijs-gccren cn dichters. Zoo haalt hij b. v. cenc hymnus van Orpheus aan, waarin deze dichter van Abraham, van dc tien geboden, van dc beide tafelen der wet zou gesproken hebben. Hoezeer dc kerkvaders zich tot aanprijzing van het Christendom bij dc Heidenen dikwerf op deze aanhalingen beroepen hebben, is het echter genoegzaam gebleken dat zij valsch zijn. Men zie hierover Valkenaar, Diatribe de Anstobulo ludaeo; Gfrocrer, das Ur-christenthum, Stuttgard, 1835. ARISTOCRATIE. Eene regering van grooten en aanzienlijken in cenen staat, om het even of dezelve erfelijk is dan niet. Aristrocratic staat tegen over democratie, volksregering, welke eigenlijk op volkomen burgerlijke gelijkheid berust. Alles wat deze gelijkheid verbreekt helt tot aristocratie over, en derhalve zijn de hcdendaagschc representative regeringsvormen inderdaad aristocratisch. ARISTODEMUS. Was in den eersten Messcnischen oorlog (743 jaar voor Chr.) beroemd door zijne vaderlandsliefde, cn ook, als veldheer, door zijnen vrij willigen (Jood. Hij sloeg dc handen aan zijn leven, ten einde van de rampen zijns vaderlands geen getuige tc zijn. ARISTOGITON. (Zie Harmodius). ARISTOLOCHIA. Een tot de natuurlijke familie der Aristo-lochiecn cn de Gynandria llexandria behoorend plantengeslacht, waarvan de meeste soorten in tropisch America, een minder aantal in tropisch Azië cn dc gematigde luchtstreek van het noordelijk halfrond voorkomen en zich door een zeker gehalte aan vlugge olie, eene bittere hars cn cenc scherpe extractiefstof in haar worstclstok onderscheiden, ten gevolge waarvan men haar dan ook bijna allen cenc zekere geneeskracht toeschrijft. Dc bloemen van het geslacht Aristolochia bestaan uit een bloemachtig blocm-dek, dat van onder met het vruchtbeginsel vergroeid is, doch naar boven toe in eene regte of gekromde buis uitloopt, wier zoom of gaaf cn scheef tongvormig weggesneden, ofwel 2 of 3 declig is, cn zes meeldraden, wier helmknoppen aan den 3—G spletigen, verdikten stempel bevestigd zijn. Dc merkwaardigste soorten zijn; Aristolochia serpentaria L.,de moederplant van den zoogenaamden Virginischen slangen wortel, die in Noord-America voor een zeker middel tegen den beet der ratelslang gehouden wordt en bij ons onder dc koortswerende middelen, vroeger vooral, cenc plaats bekleedde, met een regtop staan den, heen- cn weergebogen, fluweelachtig-behaarden, mees cnkelvoudigen stengel; gestcelde, langwerpig- of eirond- hartvormige , spits tocloopende, weerzijds donzige bladen; lange arm-blocmige bloemstelen, en vuil-paarse of bruinachtige, gekromd-buisvormige, driclobbige bloemen. VerdCr Aristoloehia Sipho L., cenc totdc heesters behoorende, in Noord-America inhcemsche, doch ook in ons vaderland onder den naam van Moffepijp tot het daarstcllen van prielen of het bedekken van muren zeer veel gebezigde, 15—30 voet hooge slingerplant, met grijsachtige, door eene min of meer gevoerde schors bedekte oudere, en knoopige, gladde, onbehaarde, groene jongere takken; afwisselende, gestcelde, rondachtig-hartvormige, spits tocloopende, gaafrandige, onbehaarde, van boven donker-, van onder zeegroen gekleurde bladen, en alleenstaande of twee aan twee in de bladoksels op lange stelen zittende, bruinachtig-grocne, bruinrood geaderde, buisvormige, drielippige cn sterk gebogene bloemen. In dc derde plaats Aristolochia clematitis L., eene der weinige in Europa groei- |
ARI
|
jende , ook. in Nederland in het wild voorkomende, soorten, mot oen regtopstaanden, heen- en weCrgebogen, enkelvoudigen, onbehaarden, gesleufden stengel; lang-gesteelde, half nier-half hart-vovniigc, stompe of uitgetande, van boven donker-, van onder zee-groene bladen, en gestoelde, meest ten getale van zeven in de bladoksels bij elkander staande, uit eene regte, éénlippigo, vuil-gele buis bestaande bloemen. Eindelijk maken wij , onder de uitlandsehe soorten, nog van Aristolochia cymhijcra Mart. en A. caudata Booth, beiden uit Brazilië, en A. trilobata L. en A.foetens Lindl., beiden uit west-Cndië, gewag, als dezulken, welke door den zonderlingen vorm oi de schoonheid barer bloemen uitmunten, en daarom ook tot de kostbare sierplanten behooren. O. AlllSTOMENES. Veldheer der Messeniërs in den tweeden Messenisehen krijg (084 jaar voor dir.), onder wiens geleide zijne landgenooten herhaalde pogingen in het werk stelden, om het voorhen zoo onteerende juk van Sparta afteworpen. Hij sneuvelde in eenen slag tegen de Lacedemoniërs, te raidden eener hoop Spartanen, op welken hij eenen hopeloozen aanval waagde. AKISÏOI'IIANES. De beroemdste blijspel-dichter onder do Grieken. Hij leefde in het bloeijendste tijdvak van den Griekschen smaak, omtrent 430 jaren voor onze tijdrekening. Van zijne 54 blijspelen zijn er nog 11 voorhanden. Om deze bij de lezing op hunne waarde te schatten, behoort de lezer met de zoden en denkwijze der Grieken van zijnen tijd zeer bekend te zijn. Aristophanes bediende zich van verbloeming, om staatkundige onderwerpen , en de ondeugden en dwaasheden der grooten, dikwijls de eerwaardigste mannen, Euripides, Socrates, ja zelfs de goden niet uitgezonderd, in een belagchclijk licht te plaatsen, /ijn vernuft en zijne luim waven even onuitputtelijk, als zijne koenheid grenzenloos was. Zijne werken zijn liet eerst uitgegeven bij Aid. Manut. te Venetië, 1498 in fol; daarna door Koster te Amsterdam 1710 in fol. door Brunck, te Straatsburg, 1783, 4 dln. in 8°, door Invernlzzi te Leipzig 1794—1826, in 13 deelen. De laatste uitgaaf is van Dindorf, Parijs 1838. Ook afzonderlijke blijspelen zijn meermalen uitgegeven en allen in verschillende levende talen overgezet. ABISTOTELES, een der meest beroemde Grieksehe wijsgeeren, de stichter der dusgenaamde peripatetische school, werd 384 v. C. te Stagira, eene stad in Macedonië, geboren. Zijn vader Nicoma-chus beroemde zich een afstammeling van Aesculaap te zijn, had tot echtgenoot Plmetos, eene vrouw uit een zeer aanzienlijk geslacht geboren, was lijfarts van den Macedonischen koning Amyn-tas, en leidde zijnen zoon in bet door hem beoefende vak op. Hij gaf hem dus zelf onderwijs in de geneeskunde, en daarmede verbondene wijsbegeerte. Het is niet onwaarschijnlijk dat Aris-totelcs aan de opvoeding hem door zijnen vader gegeven die liefde voor de natuurlijke geschiedenis te danken had, die hem altijd is bijgebleven , en die hem als het ware schepper dezer wetenschap heeft doen worden. Ka den dood zijner ouders ging hij naar Atarna in Klein Azië, waar zekere Proxenus, wiens ondci-wijs hij genoot, veel tot zijne vorming bijdroeg. Op zijn 17dlt;! jaar kwam hij te Athene, waar hij zich gedurende 20 jaren ophield. Hier hoorde hij Vlato, wiens schriften hij met de grootste belangstelling beoefende. Volgens sommigen schroef hij daar ookccnlge wijsgeerige boeken, door welke Philippus koning van Macedonië opmerkzaam op hem werd. Of het voor den dood van Plato, tusschen hem en dezen wijsgeer tot een openlijke vredebreuk gekomen is — dan of or tusschen beiden slechts eene zekere spanning zon bestaan hebben, is onzeker; maar buiten twijfel is het, dat Aristoteles van Plato, na diens dood, altijd met do grootste hoogachting gesproken heeft. Toen het tusschen Philippus en Athene lot een vredebreuk kwam , verliet Aristoteles deze stad en ging naar Atarna, waar zijn vriend Hermias met het hoogste gezag was bekleed. Deze laatste kwam in do magt van Artaxerxes die hem lietdooden. Aristoteles eerde toon zijnen ongelukkigen vriend daarmede, dat hij eene zeer schoone hymne op hem vervaardigde, en diens nicht tot echtgenoote nam. Voor eenigen tijd vestigde hij toen, hoogstwaarschijnlijk om veilig te zijn, zijn verblijf te Mitylene. In het jaar 343 v. C. riep Philippus van Macedonië hem aan zijn hof om den dertienjarigen prins Alexander op te voeden. Aan deze eervolle roeping gaf hij gehoor, en beantwoordde met den grootsten Ijver, en niet geheel zonder goed gevolg aan het hem geschonken vertrouwen. Hij werd daarom dan ook door Philippus en diens zoon naar verdienste beloond. Eerstgenoemde herstelde onder anderen hom ter eere het diep vervallen Stagira, en deed er eene school, het dusgenaamde Nymphaeum oprigten, weswege de Stagiriten uit dankbaarheid een jaarlijksch feest vierden, dat naar hem de Aristotelia genoemd werd. Toen Alexander naderhand don troon had beklommen, ondersteunde hij zijnen voornialigen leermeester in diens wetenschappelijke ondernemingen op eene inderdaad koninklijke wijze. Het is niet onwaarschijnlijk dat Aristoteles, na den dood van |
dezen zelfs op zijne velcltogten vergezelde. Dit laatstgenoemde wordt waarschijnlijker, als men in het oog houdt, met welk eene inbetoogloopendenaauwkeurigheid hij voorwerpen uit de natuurlijke historie beschrijft, die hij niet dan op verre reizen, en onder bescherming eens raagtigen konings kan gezien hebben. In het jaar 331 v. C. begaf hij zich, verrijkt raet al de hulpmiddelen, die hij in zijn brein, in de ondervindingen en onafgebroken oefeningen, en in de gunst des konings zoo rijkelijk vond, naar Athene waar hij in het Lyceum, eene wijsgeerige school, oprigtte. Deze school werd do peripatetische (naar het Grieksehe woord nfoijruTfiv wandelen) genoemd: hetzij, omdat hij gewoon was op en neer loopende zijn onderwijs mede te doelen, of omdat de plaats waar hij leerde eene wandelplaats was. Hij was gewoon dagelijks tweemaal in het Lyceum te komen; dos voormiddags gaf hij dan aldaar onderwijs aan zijne moer bijzondere leerlingen op eene wijze die minder voor het algemeen was geschikt, die daarom door hem de esoterische of acroamaiische genoemd werd; des avonds was zijn onderwijs moer naar de behoefte van het algemeen berekend, en werd daarom door hom exoterisch ga-noemd. Hoezeer Alexander door zeer aanzienlijke geschenken in geld hem bij het goven van onderwijs ondersteunde, nam hij echter tegen het einde zijns levens jegens hem eene eenigzins vijandige houding aan,waarvan de oorzaak ons onbekend is. Hoe dit zij, na den dood des konings leed Aristoteles last van de anti-Ma-cedonische partij te Athene; en om te verhoeden, dat de Atheners hem hetzelfde lot zouden doen ondergaan, dat Socrates ondergaan had, verliet hij de onrustige stad, en ging met een groot getal zijnor leerlingen naar Clialcis op het eiland Euboea. Hier stierf hij in hot jaar 322 v. C. De wijze van zijn sterven is onbekend. Sommigen beweren dat zijn dood veroorzaakt werd door eene maagziekte; anderen dat hij, hetzij door vergif, hetzij door in den Euripus te springen, een einde aan zijn leven zou gemaakt bobben. Het karakter van dezen als onderzoeker en denker bijna eenigen man wordt zeer onderscheiden beoordeeld. Daarin komt men echter in het algemeen overeen, dat hij in spijt van vele hem eigene deugden , van overdrovene eergierigheid en ijdelheid niet kan worden vrijgesproken. Het schijnt, dat hij bij zijn leven slechts eenige zijner |
21:
|
vele sclirifton hoeft bokond gomnnkt. Maar van iillcs wat hij geschreven heeft, was volgons zijn tostamont zijn leerling ïhco-phrastus de eenigo erfgenaam. Do erfgenamen van laatstgonoem-den lieten de kostbare nalatenschap ongebruikt liggen, maar weigerden aan koning Ptolomaeus Philadelphns haar te vcr-koopen; ook verborgen zij dezelve voor den koning van Pergamus in eenen kolder, in welke de boeken door vocht en wormen zoor beschadigd werden. Eindelijk worden zij door aankoop bet eigendom van zekeren Apellicon van ïhoos, en kwamen toon met dionsgcheole aanzienlijke boekerij onder Sylla naar Rome. Zekere Tyrannic oen vrijgelatene van Andronicus uit Rbodus maakte er aldaar een afschrift van. Later werden zij nagezien en volgons eene bepaalde orde ingedeeld. Zoo luiden de berigten dor Ouden, vooral van Strabo; en als deze gegrond zijn, dan wordt hierdoor do verminking der talrijke schriften van don grooton wijsgeer genoegzaam verklaard. In lateren tijd zijn echter deze berigten, en niet geheel zonder grond tegengesproken. Do schriften van Aristotoles omvatten het geheele gebied der wetenschappen, voor zooverre dit in zijnen tijd toegankelijk was ; zij kunnen, volgens Schuil, in zijne Gesc/iic/ile der Griech. Litteralur, in de volgende klassen worden verdeeld: als Loyica; Metaphysica; Psycholoyie en Phjsionomica; Rhetorica; Poëzij en Poëtica; Ethica; Politica; Mat/iesis; P/iysica en natuurlijke historie; Occonomica; historische werken en brieven. Al deze werken, voor zooverre zij tot op onzen tijd zijn bewaard gebleven, zijn dikwijls uitgegeven. De oudste uitgave is die van Aldus Manutius te Venetic 1495—1498. Vervolgens bestaat or eene van Sylburg (Frankfort 1587); eene van Casaubonus (Xeyden 1590J; eene van Duval (Parijs 1039.). De academic dor wetenschappen te Herlijn is thans met eene uitgave bezig, waarvan nu reeds 4 deelen zijn uitgekomen. 15e-halve deze uitgave van al de werken van Aristotoles zijn or nog volo afzonderlijke gedeelten, hetzij ia liet oorspronkelijk of vertaald uitgekomen. ARISTOTELISCHE of PERIPATETISCHE WIJSBEGEERTE. Onder deze benaming wordt verstaan, wat Aristotoles als do uitkomst van zijn onderzoek en nadenken hoeft geloerd; vervolgens cohtor ook wat men in lateren tijd als zijne wijsbegeerte, of naar aanleiding van dezelve hoeft voorgedragen, lieide is niet hetzelfde, maar in menig opzigt onderling onderscheiden. Wat het eerste betreft, dit kan alleen uit do schriften van den grooten wijsgeer, voor zooverre die tot ons gekomen zijn , worden opgemaakt. Hoezeer een groot gedeelte dezer schriften is verloren gegaan, zijn echter met geringe uitzondering de moest belangrijke bewaard gebleven, en in zulk oenen staat tot ons go-komen, dat het allozins mogelijk is do hoofdzakelijke denkbeelden dozer wijsbegeerte, zonder groote mistastingen aan te wijzen. Hare eigenaardigheid, wat het allermeeste tot haren algemeonen, voortdurondon invloed tot op onzen tijd heeft bijgedragen, bestaat daarin dat zij met uitzondering van do geschiedenis bijna alles wat als monschelijke wetensehap ton tijde der Grieken besehouwd kan worden, omvat, en dus eene eneyelopaodie vormt, die zich niet bepaalt tot eenige afgetrokkene beschouwingen , doordien zij, geheel in strijd mot de moeste wijsgoorige stelsels van vroegoren en lateren tijd, met bijzondere daadzaken der ervaring begint, en zoo door Inductie tot algomoone begrippon opklimt. Juist daarom is do wijsbegeerte van Aristotoles niet zoo zoor oen afgesloten systema, als wel een verzameling van wijsgeerige stellingen door hoofddenkbeelden eigenaardig vereenigd. Men kan de gohoole verbazend groote massa, der tot deze wijsbegeerte beboerende begrippon tot drie klassen brengen , en daardoor het ovorzigt van dezelve oenigzins gemakkelijk maken, namelijk tot; Logica, Physica en Ethica. Tot grondslag van do Logica, die hem hot organon der wetenschap is, noemt Aristotoles eene door hem dus genoemde eersto philosophie, waarin hij in het nlgemoon over het zijn, en over den eersten grond daarvan handelt. Deze grond is hem God, waarom hij dan ook deze eerste philosophic niet zelden Theologie noemt. De Logica is hem, wat zij sedert hem voor alle wijsgeerige denkers mot weinig verandering gebleven is , de aanwijzing om sluitredenen to vormen, die te beoordoelen, en door middel van deze te bewijzen. De sluitredenen bestaan uit stellingen, en deze uit begrippen. Dit bragt hem tot zekere grondbegrippen, door hem Catogoricn genoemd, van welke hij do I. |
tien volgende aanneemti stof, grootheid, gesteldheid, betrekking, tijd, plaats, toestand, ligging, werken en lijden. Mot sluit-redenon hoeft hij in betrekking tot inhoud en doel of regtstrooks de waarheid op hot oog (als wanneer zij apodictisch zijn) öf alleenlijk de waarschijnlijkheid. In dit laastc geval is do Logica hom slechts Dialectica. Wat nu de Metaphysica betreft, Aristotoles voreenigt zich zoo weinig mot do loer der Idoën van Plato, dat hij deze bepaaldelijk ontkent. Hij neemt in plaats van dezelve vier ondorsehoidono beginselen aan, als: de stof, den vorm , do bewegende oorzaak, en het dool; die zich echter tot twee; do stof, cn den vorm laten herleiden. Dc stof is hem datgcon wat bij al wat bestaat ten grond ligt, wat hot vermogen heeft om te worden; de vorm, het gewordeno, dat cohtor weder de stof is van iets hoogers. Hieruit leidt hij hot bestaan van oen hoogst wezen af, dat hem do eerst bewegende oorzaak aller dingen is. De Physica maakt het voornaamste dool der poripatetisclie wijsbegeerte uit. Volgens dezelve is de zigtbnre natuur het worden van do stof tot vorm. Vorm is dool, de volkomenste vorm is geest. liet volko-monste in de aardscbe natuur is de mensoh, vooral de man, bot overige daarin is eene mislukte poging om den man voort te brengen. De voorwaarden van allo dingen, dio tot do natuur behooren zijn; beweging, stof, ruimte en tijd. Wijl hem de cirkelvormige gedaante, als eene in zich zelve terngkcerondo, do volkomenste schijnt, is hem het heelal een bol; aan welks omtrok de bewegende oorzaak, als do onbewogone, do geest, het volkomenste wezen is; binnen welke, schoon buiten hot middelpunt, de sterren als bewegende en tevens bewogone zich bevinden; on in het middelpunt waarvan de aarde, als bet alleen bewogone en niet bewegende staat. Do natuur in eenen moer bepaalden zin is do schouwplaats van het werken der elementen, waarbij eene trapswijze opklimming van het onorganisohc tot hot organische plaats heeft. Aan bot hoofd dor zigtbare aardscbe natuur staat volgens Aristotcles do monsch, die in zich alles vcreenigt wat in do lagere natuur verspreid gevonden wordt en bovendien oen denkend wezen is, en als zoodanig eene van bet ligohaani onafhankelijke werkzaamheid hooft. Wat betreft hot zedelijk goede, dit bo-sehouwde Aristotoles niet zoo zoor in don volstrekton zin als wol mot betrekking tot do monschelijke natuur; als do ontwikkeling van 's menschen natuurlijken aanleg, en niet door redeneren endenken maar door oefening te verkrijgen. Door drieërlei wordt do monsch goed, namelijk door de natuur, de gewoonte en de rode. Het hoogste goed, dat niet als middel tot ocnig dool, maar als doel zelve hot hoogste is, is hem die gelukzaligheid, welke hot gevolg is van de volkomenste workdadigheid van een volkomen leven. De deugd bestaat volgens onzen wijsgeer daarin dat men in zijne handelingen het midden boude tusschen het te voel on te weinig, dus tusschen twee tegenover elkander gestelde uitersten. Hij maakt haar eehtor ook van bet leven in don Staat afhankelijk. In oonon volkomenen Staat is daarom do zedelijk boste man ook de boste burger, schoon niet altijd do boste d. i. de meest nuttige burger ook do zedelijk beste man is. Volgons Plato waren do individuele burgers en de bijzondere familiën mot den Staat zoodanig tot een verbonden, dat deze laatste slechts den geheel uitmaakte; waarom hij dan ook in den volkomensten Staat gemeenschap van vrouwen en van goederen wilde ingevoerd hebben. Het tegengestelde daarvan nam Aristotoles als noodzakelijk aan en kende dus don burger en de familie togen over den Staat eigenaardige rogton toe. Schoon hij geen ideaal van een volkomenon Staat ontworpen heeft, maar in zijn oordeel zich liefst liet leidon door hetgeen de ondervinding als liet moest bruikbare aanbeval, zoo gaf hij toch in hot algemeen aan de door wetten getempordo monarchie blijkbaar de voorkeur. Niet geheel hetzelfde met dat wat de schriften van Aristotoles bevatten, is datgeon wat daaruit door den tijd is ontstaan, en wat insgelijks don naam van Aristotelische wijsbegeerte draagt. Na den dood van Aristotoles word de wijsbegeerte in Griekenland minder ij Vorig beoefend, en in Italië was zij op bet practische loven gerigt, zoodat aldaar meer het onderscheid tusschen Stoi-cynon en Epicuristen, dan hetgeen door Aristotoles mot betrekking tot de Physica en Metaphysica was geleerd in aanmerking kwam. De Nieuwplatonischo wijsbegeerte der Alexandrijnseho school, wier doel bet was do aeadcmisohe en peripatetisohe scholen tot een te brongen, gaf daardoor aan de laastgenoemden eene 28 |
|
eigenaardige rigting, en heeft van de IV tot de VI-'o eeuweene menigte verklaringen doen ontstaan. De kerkvaders maakten van ,1e denkbeelden en schriften van Aristoteles weinig of geen gebruik. Zooveel te meer deden dat sedert de VIII'10 eeuw de Arabieren, die zich destijds meer dan eenig ander volk op de beoefening der wetenschappen toelegden. Zij kenden echter Aristoteles slechts uit zeer gebrekkige vertalingen, of uit insgelijks vertaalde uitleggingen. Bij de Schoolsche wijsgeeren, die in lateren tijd te voorschijn kwamen, en zich bij uitsluiting met co Godgeleerdheid bezig hielden, word Aristoteles in den beginne versmaad, maar verkreeg van lieverlede zulk een gezag , dat hun niets als waarheid gold , dan hetgeen deze wijsgeer geleerd had, ot wat zij meenden dat door hom geleerd was. Niet weinig schreven zij hem echter toe, dat nooit door hem was beweerd, en ook daaraan werd door hen een onbepaald gezag toegekend. Toen derhalve in de XVIdo eeuw de Franscho wijsgeer Petrus Ramus leoringon voordroeg in strijd met hetgeen voor Anstote-lische wijsbegeerte werd gehouden, werd hij deswege vervolgd, en zijne gevoelens in Frankrijk en ook in Duitschland afgekeurd en zelfs verboden. Aan Baco van Verulam en aan Cartesius komt de eer toe, aan die wetenschappelijke dwingelandij oen einde te hebben gemaakt, en aan onzen tijd, dat men, door eeno meer doelmatige, vooral critisehe beoefening der schriften van den grootcn wijsgeer, tot den inhoud en geest van zijn systema is doorgedrongen. |
AKK ARISTULLUS.een storrokundige,die sedert 295 vóór Christus geboorte met Timoeharis, te Alexandrië gedurende 26 jaren geregelde sterrokundige waarnemingen deed. Inzonderheid beijverden zij zich om den stand der vaste sterren door middel van hare lengte en breedte te bepalen en daarvan eene lijst zamen te stellen, waartoe vroeger nog geeno poging gedaan was. Ptolomaeus heeft zich met vrueht van hunne waarnemingen bediend. ARITHMETICA. (Zie Rekenkunde.) ARIUS. (Zio Arianen.) ARK, ARKE NOACHS, zoo noemt men het drijvende gebouw, waarmede Noach, volgens Genesis VI, zich met zijne kinderen en een paar van allo diersoorten, uit den zondvloed redde. Het woord is ontleend van het Latijnsche area, eene kist. De ark was van gopherhout, mot drie verdiepingen en had eene lengte van 300 ellen op eono breedte van 50, met eene hoogte van 30 ellen. Do uitleggers der Heilige Schrift hebben zich allerlei vormen van die ark voorgesteld, dan eens met een kiel, dan weder op een vlot rustende. Wie begoerig is daaromtrent wijdloopige inlichting te ontvangen, loze: Joodsche oudheden of voorbereidselen tot de Bijbelsche wijsheid; fol., Amst. bij W. Goeroe 1690, bijzonder het VIIIs10 hoofdstuk van het Hd(! deel, waarbij J. Luiken keurige platen gevoegd hooft. ARKEL was eertijds eene heerlijkhoid in hot graafschap Teisterband, die ten noorden aan Utrecht, ten oosten aan Gelderland, ten zuiden aan Braband en ten westen aan Holland grensde, be- |
|
vattende de steden en sloten Gorinehom, Heukolom, Asperen, Leerdam, Gaaspcron, Hagestein, Haastrecht en oenige andoien. Do hoeren van Arkel maakten een dor aanzienlijkste en magtigsto geslachten van Holland uit, en zijn door hunne oorlogzuchtige dapperheid en groote trotschheid in onze geschiedenis en legenden bekend. Een oud rijmpje noemt hen de stoutste van Hollands edelen; daarbij bezaten zij groote goederen. Pontanus, molding makende van den dood van Jonker Willem en zijnen vader Jan, laatsten heer van Arkel, zegt; „Men geloofde dat er In Duitschland naauwelijks magtiger heeren in tijdelijke middelen waren, dan de heer van Arkel in Holland; want zijne inkomsten bedroegen jaarlijks 83,600 Rhijnscho guldens, daarbij gerekend 5000 oude schilden, die hij van zijn Veluwsclie tienden trok en 600 ducaten jaarlijks uit de bank van Venetië , die hij to Antwerpen ontving. „ Behalve de heerlijkheid van Arkel, hot land van dien naam, met de stad Leerdam, Gaasperen en Hagestein, bezat hij nog in Frankrijk het gebied over Pierrepont met vele vlekken en kastoelon; in Braband, de stad Mcchelen met velo dorpen; m Gelderland, Geldermalsem, Ooij en andere plaatsen; in Holland , Haastrecht, Vliet, Stolkwijk en vele dorpen in denKrimponenvaard; in Zeeland, het ambacht Kreeken met zijn toebchooren. Arkels eigenlijke zetel was een slot, dat door de oude schrijvers om zijne uitgestrektheid en sterkte, do koninklijke burgt genoemd word. Hoe trotsch ook dit gebouw was, werd het door Jan den X'11™ ol XIlt;1:quot; heer van Arkel omvergeworpen en in plaats daarvan eene keizerlijke burgt, ten oosten buiten Gorinchem gesticht, waarvan wij hiernevens eene afbeelding geven. Jan de XIIId0, wiens zoon Jonker Willem den l»10quot; December 1417 te Gorinchem sneuvelde , was de laatste hoer van Arkel. Het tegenwoordige Arkel, op een halfuur afstands van Gorinchem, is een dorp van slechts 460 inwo- |
|
tiers. Zie voorts omtrent Arkel: Kok, Vaderlandsck woordenboek, 4'10 doel; Pontanus, Gelderschegeschiedenissen-, Kemp, Beschrijving van Gorkum; van Leeuwen, Batavia illustrala. AUKWBIGHT. (Richard) Een beroemd Engelseh manufaetu-rier, die, schoon niet als de uitvinder der spin-werktuigen kun-nendo worden aangemerkt, deze echter tot eene grootero volkomenheid geb.ragt, en het nut daarvan door do ondervinding het eerst heeft aangewezen; weshalve hom do koning, tur belooning zijner verdiensten, in 1786 in den adelstand verhief. Hij was van geringe afkomst en in zijne jeugd barbiersjongen; doch liet, toen hij in 1792 stierf, zijner familie een vermogen na van 500,000 pondon sterling. ARLKCHINO. (Zie Pantomime.') ARLER (Hkinricii), te Gmiind in Zwaben geboren, wordt door do Italianen Gamodia genoemd. Hij zette zich to Bologna neder en begon in 1386 onder Giovanni Galeazzo Visconti, den dom to Milaan in Germaanschen stijl te bouwen, welke naar het door hem begonnen plan door Johann Fernach van Freijburg en Ulrichvan Freisingon voortgezet, en door Hans Hammerer van Straatsburg in 1440 nagenoeg voltooid werd. Italiaansche schrijvers hebben dezen Duitschen kunstenaar uit ijverzucht het onregt aangedaan, om Mario di Campione als stichter dezer kerk te noemen, welke Campione, volgens Malespina, het grondplan voor de kerk Cestosa bij Pavia moet gemaakt hebben. Zijn zoon Peter Arler is in Italië geboren, waar zijn vader den naam Arleri ontvangen of aangenomen had. Hij verliet echter Italië in jeugdigen leeftijd, daar hij reeds in 1356 voorkomt als de bouwmeester van do door Mathias van Arras in 1343 begonnen domkerk te Praag, waarvan hij den bouw tot het jaar 1386 bestuurde, de kerk in den toestand brengende, waarin zij zich thans nog bevindt. Hij moet ook de Allerheiligen-kerk, de Moldau-brug en do kerk te Kulin aan do Elbe gebouwd hebben. ARLINGTON. (Zie Bennet.) ARM is bij den mensch en de apen het gedeelte van de bovenste ledematen dat zich tuaschen het schoudergewricht en de band bevindt. De armen bestaan uit twee dcelen; bot bovenste gedeelte of de bovenarm strekt zich van bet schoudergewricht tot aan den elleboog uit, terwijl het onderste gedeelte of de voorarm aan den ellolioog begint en aan hot handgewricht eindigt. De bovenarm bestaat slechts uit een enkel lang been, het opperarmbeen genaamd, welks kogelvormig boveneinde mot kraakbeen bedekt is en het hoofd uitmaakt dat zich op de gewriehtsvlakto van het schouderblad zoo vrij kan bewegen dat do mensch daardoor in staat is om elk punt van de oppervlakte zijns ligcliaams met de hand te bereiken. Deze vrije on gemakkelijke beweging is echter oorzaak dat de arm dikwijls ontwricht wordt, hetgeen in alle rig-tingen plaats kan hebben, behalve naar boven. Ouder de vier spieren welke zich aan den bovenarm bevinden is de tweehoofdige armspier do voornaamste, die don voorarm buigt en do hand naar don schouder brengt. De voorarm bestaat uit twee lange pijp-beenderen die naast elkander liggen, waarvan dat hetwelk aan de duimzijdo van de hand beantwoordt hel spaakbeen en dat hetwelk zich aan de zijde van den kleinen vinger bevindt, de ellepijp genaamd wordt. Deze beide beenderen staan mot elkander door middel eener geleding in verbinding, waardoor hot mogelijk is dat de hand naar binnen of naar buiten gekeerd kan worden, waaraan do ontleedkundigen den naam van pronatio en supinatio gegeven hebben. De voorarm verbindt zich mot don bovenarm en den elleboog, waardoor een gemengd gewricht gevormd wordt dat winkelhaaksbeweging en draaijing kan volvoeren en uit drie gewrichten bestaat, die door eenen gemeenschappclijken beursband tot één gewricht vereenigd worden. De talrijke spieren van den voorarm dienen tot het uitstrekken, buigen, binnen en buitenwaarts wenden van de hand, alsmede tot buiging en uitstrekking der vingers. Behalve de beenderen en spieren vindt men aan den arm ook slagaderen, aderen, zenuwon en watervaten, die of het vervoer zijn van de grootero stammen die uit het ligchaam, voornamelijk door de okselholte heen, naar den arm loopen, of als takken aan die grootore stammen hunnen oorsprong nemen, zich weder taks-gowijze verdeden en tot aan de toppen der vingers uitstrekken. In het beloop van deze verschillende vaten en zenuwen hebben evenwel somtijds afwijkingen plaats, waarop de heelkundige bij het doen van aderlatingen, of bij het voorkomen van verwondingen bedacht moet zijn. |
Door do talrijkheid der spieren en do gemakkelijkheid waarmede de gewrichten de vcelvuldigstc soorten van beweging toelaten, is do arm voor den mensch van het grootste nut. Daarmede toch volvoert hij gewoonlijk do dagelijksche werkzaamheden, die hem het levensonderhoud moeten verschaften. Als hefboom van den derdon rang, gebruikt hij den arm tot worpen, slaan, grijpen, vasthouden onz., en oefent hij dikwerf daarmede zeer grootc kracht uit. Om de sterkte van vorscliillonde personen te vergelijken heeft men eon werktuig uitgedacht, dat dynamometer genoemd wordt, hetgeen in ponden gewigt de kracht aangeeft, die een persoon mot don arm uitoefenen kan. (Zie Jjynamometer.) De reg-terarm is gewoonlijk hot krachtigst on ook meestal meer gespierd en ontwikkeld dan do linker, hetgeen daaraan too te schrijven is, dat de meeste menschon meer gebruik van den rogtor- dan van den linkerarm maken. ARMADA. (Zie Onoverwinnelijke vloot.) ARMADILLO. (Zie Gordeldier.) ARMATI (Salving) een Florontijn, die geleefd hooft in het begin der XIVdo eeuw, was de uitvinder der brillen, volgens een grafschrift, dat Leopoldo del Migliore, een Florontijnsch oudheidkundige , in de kerk van Sta. Maria Maggiore te Florence ontdekte, luidende aldus : Qui diace Sal vino d'Armaio degli Armati di Fir. Inventor degli Occiali. Dio gli perdoni la peccata. Anno D. MCCCXVII. ARMATOLEN. (Zie Klephten.) ARME beteekent in het blazoen geklaauwd, doch wordt alleen gezegd van den leeuw, den luipaard en den draak. ARMENIE en ARMENIERS. Armenië is een hooggelegen land, dat zich van den Caucasus zuidelijk tot in Mesopotamië uitstrekt. Hot had in verschillende tijdperken verschillendo grenzen en is de zetel van een der vroegst beschaafde volkeren der aarde, der Armeniërs, of zooals zij zich zeiven noemen dor Haïk. In het eerst was Armenië een onafhankelijk koningrijk, doch kwam in 328 voor Christus onder do uitgestrekte heerschappij van Alexander don Grooten en na zijnen dood onder do Seleucidon, die het land door stedehouders regeren lieten. Twee van dezen, Artaxias en Zariadres maakten zich onafhankelijk en verdeelden bet land, dat nu in Groot- en Klein-Armenië gescheiden werd. Reeds in bet midden der H^e eeuw voor Christus kwam Groot-Armenië in do magt der Partliische Arsaeiden; onder Trajanus was het een Romoinsch wingewest, en in 232 veroverden de Sas-saniden het, doch werden in 286 met behulp dor Romeinen weder verdreven. Daarop begon het Christendom zich aldaar uit te breiden, werd, toen de koning Tiridates daartoe was overgegaan, staatsgodsdienst en verdrong do oude leer van Zoroaster; doch het was niet in staat het inwendige verval van Groot-Armenië tegen to houden, noch ook door hulp van de Byzantijnsche Grieken de legermagten dor Perzen te weerstaan. In 428 maakte de Perzische koning Bahram V het land tot een gewest van zijn rijk, waarbij echter een gedeelte aan de Byzantijnsche keizers kwam, die reeds vorston van Klein-Armenië waren. Op de Perzische dynastie volgde in 632 do regering der Arabische Califen, die tot 885 onder gedurige oorlogen aanhield, tot Aschod I, oen lid van den machtigen Armenischon stam der Bagratiden, zich met toestemming van den Calif, de kroon op het hoofd zette en de grondvester werd der Bagratiden-dynastio. Deze regeerde tot 1079, toen de Grieken, Turken en Kurden het land veroverden; in 1242 kwam het onder do Mongolen en in 1472 werd het eene Perzische provincie, waarvan later door sultan Selim II het westelijke gedeelte tot Turkije gebragt werd. In Klein-Armenië heerselite de stam van Zariadres tot op 70 jaar voor Christus, toen Tigranes de Groote don laatsten koning in eenen veldslag overwon en doodde, doch het land zelf weder aan de Romeinen moest overlaten. Bij de verdeoling van het groote Romeinscho rijk kwam het onder de Byzantijnsche vorsten. Tegen het einde van de XI'1'' eeuw werd Klein-Armenië, in welks bergstreken reeds sedert lang vele bewoners van Groot-Armenië de woede der Perzen en Turken ontvloden waren, door Rhupen een'bloedverwant van den laatsten Bagratidcn-koning, van hot Byzantijnsche juk bevrijd. Zijne opvolgers breidden hunne heerschappij over Cilicië on Cappadoclë uit, speelden eene groote rol ten tijde der kruistogten en werden |
2 20
|
daardoor zoo magtig, dat Loo II door den koizor Hendrik VI in 11Ü8 tot koning werd verheven en met eeno kostbare kroon beschonken. Doch eindelijk maakten inwendige onlusten en het zich mengen derpausen in de kerktwisten aldaar, een einde aan het bewind der Ithupeniden, zoodat Klein-Armenië in 1374 onder de magt der Egyptische sultans, later onder die der Perzen en eindelijk van het Osmannische rijk kwam. Sedert hebben de Armeniërs voortdurend onder het ijzeren juk der Turken en Perzen gezucht, doch zij bewaren desniettemin getrouw hunne nationaliteit, hun geloof en eene zuiverder zedelcer dan hunne onderdrukkers bezitten. Reeds vroeger hadden eene groote menigte bewoners het land verlaten; dat de reden is waarom men de Armeniërs over geheel Middel-Azië tot aan China verspreid vindt, voorts in Hongarije, Galicië en Zevenbergen maar voornamelijk in Rusland. Ook in Amsterdam waren vroeger Armeniërs, waar zij ook eene kerk hadden; zoo treft men hen nog aan in Londen en Venetië, maar het talrijkste in Klein-Azië. Eerst in den laatsten tijd heeft het lot der Armeniërs ten gevolge van den oorlog van Rusland met de Porte en Perzië eene gunstiger wending bekomen; de provinciën Eriwan en Naehitschewan kwamen aan Rusland, dat aan duizende landverhuizers woonsteden in de Caueasisehe districten aanbood. De Armeniërs, wier getal op een millioen geschat wordt, zijn Christenen. Het land beslaat omstreeks 5000 Q mijlen meest hoogen berggrond, waarop de meereu van Wan en Goktschai liggen en de rivieren Aras, Kur, Tschorok, Kisil-irmak, Eu-phraat en Tigris ontspringen. Do voornaamste berg is do Ararat (zie aldaar')] do bodem is vulcanisch en levert ijzer, koper, lood, zout en naphtha. De veeteelt en paardenfokkerij zijn belangrijker dan do akkerbouw, doch deze levert nogtans op koorn, rijst, honnip, vlas, tahak, wijn en katoen. Do voornaamste steden zijn Eriwan met 14,000, Erzerom, Bajazid met 15,000 en Erzingan met ■30,000 inwoners. ARMENISCHE LETTERKUNDE. De Armeniërs, een van do oudste volken der beschaafde wereld, hebben te midden der omwentelingen , overheerschingeu en oorlogen, welke, sedert do tijden van het oude Assyrië, Griekenland en Rome tot op de Mongolische, Turksche en Perzische, het westelijk Azië geschokt hebben, zich als een beschaafd volk gehandhaafd, en hunne go-sehiodknndigo overleveringen, welke tot de verhalen der oude Hebreërs opklimmen , zoowel als hun nationaal karakter , in hot natuurlijke en zedelijke, getrouwelijk bewaard. De eerste woonplaats dor Armeniërs, de Ararat, is nog tegenwoordig het middelpunt hunner godsdienstige on staatkundige vorocnigingen onder elkander, hoezeer ook do handel hen, even als do Israëliten, onder de volken van Europa en Azië (met uitzondering van China) verspreid hooft, hetgeen niet bijzonder nadoelig voor hun karakter geweest is: ten minste onderscheiden zij zich in beschaving, en zodon boven de Barbaren, onder wier juk zij gebukt gaan, en zelfs bovendo Grieken en Joden. Deroden van dit merkwaardig verschijnsel is voornamelijk te zoeken in hunne godsdienstige overtuiging en kerkelijke voreeniging; en hunne beschaving levert een bewijs te meer op voor den weldadigen invloed, dien het Christendom, door oenen wol ingorigton korke-lijkon vorm , op de zodolijke en verstandelijke beschaving van een volk te weeg brengt, hetwelk, metzijne geschiedenis, zijn nationaal karakter weet te bewaren. Dit hebben do Armeniërs inzonderheid aan het lezen van den Bijbel te danken, welke door hunne geestelijkheid in overzettingen , die in de godgoloorde letterkunde van belang gerekend worden, hun in talrijke afdrukken wordt in handen gegeven. Dit geschiedt niet alleen te Etschmihadzin, het voornaamste klooster der Armeniërs, hetgeen do hoofdzetel hunner kerk en van hunnen oppersten patriarch (Katholikos), en tevens de kweekschool hunner leeraren is, waar zich eene groote Bijbeldrukkerij bevindt en worwaarts ieder vroom Armeniër verpligt is, ten minste eens in zijn leven, te reizen; maar ook in de overige kerspelen der Armenische patriarchen, aartsbisschoppen en bisschoppen te Sis (Ajas in CaramaniëJ, Constanti-nopel, Jeruzalem, en op andere plaatsen meer. Onlangs hoeft zich ook bij de Armenische kerk in Rusland, welker aartsbisschop zijnen zetel in een Armenisoh klooster te Astrachan heeft, een Bijbelgenootschap gevormd, hetwelk aldaar don Bijbel in de Armenische taal verspreidt. |
Mot de Bijbelsche letterkunde der Armeniërs staat, over hot algomeon, hunne nationale godgeleerde, geschied-en wiskundige in verband. Zij is zoo oud als hunne aanneming van hot Christendom, welke in het begin der IVdu eeuw plaats had, en verspreidt veel licht over do oudo geschiedenis dor Oostorsehe volken, om welke roden zij, vooral sodort 1816, in Parijs vlijtige bearboiders gevonden hooft. Sedert den overgang dor Armeniërs tot de Christelijke godsdienst, waarmede hunne letterkunde aanvangt, vertolken zij uit hot Giioksoh, (zelfs hebben zij Homerus in Armonisohe hexameters), uit hotHebreouwseh, Syrisch en Chal-doouwsoh in do Armenische taal, welke, volgens Cirbied, eeno oorspronkelijke zoude zijn, doch door anderen voor eeno uit het Syrisch, Chaldoeuwsch, Hebreouwseh en Arabisch zamen-gostclde taal gehouden wordt. Beider gevoelens zijn juist. De oud-Armenisehe,de geleerde en godsdienstige taal,is, zoo als ook Vater aannnoomt, eeno oorspronkelijke; doch de niouw-Arme-nischo hooft zich, onder de afwisseling der menigerlei aldaar heer-sehende volken, uit vroemdaardige bijmengsels, tot eene volkstaal gevormd, en tolt 4 voorname tongvallen. De eerste, de schrijftaal, is hare ontwikkeling aan do overzetting van den Bijbel verschuldigd, welke door Mosrob mot zy no scholieren, waaronder zich ook Mozos Chorononsis bevond, begonnen en in hot jaar 511 voltooid werd. (Uitgegeven te Venetië in 1733 en weder in 1805). Eerst door Mosrob verkreeg het Armonisch 5 vokaalteekens , daar men zich voorheen alleen van 27 medeklinkers bediende; terwijl men te gelijker tijd scholen oprigtto. De voornaamste bloei der Armonisohe letterkunde valt in de Vllc eeuw, na de Chaleedonische kerkvergadering, wanneer de Armenische kerk zieh van de Griekseho scheidde, en duurde tot in de Xquot;1quot; eeuw; doch bloeide nog, ofschoon minder, in de XHI'11' •en hield zich staande tot de helft der XVdquot; eeuw. De Armenische letterkunde heeft in het wetenschappelijk vak nimmer eene aanmerkelijke hoogte bereikt; maar bezit ten aanzien van de geschiedenis eigene verdiensten. In de koninklijke Fransehe boekerij te Parijs vindt men do Armonisohe historieschrijvers genoegzaam volledig, deels in druk, deels in handschriften, waaruit de Armenische geleerde, J. H. Chahande de Cirbied, bij die boekerij aangesteld, in het jaar 1806 Recherches curieuses sur Vhisloire ancienne de l'Asie uitgegeven, en, benevens M. J. Saint-Martin, eene algemeeno gesehiedenis van Armenië bearbeid hoeft. Als voorlooper verschoon hot tegenwoordige hoofdwerk over do Armenische geschiedenis, landbeschrijving en letterkunde, hetwelk do genoemde Saint-Martin, lid van het Fransche Instituut, uit de oude Armenische schrijvers , opschriften en andere bronnen zamongesteld heeft, en in 1818, te Parijs , in 2 dooien verschonen is, onder den titel: Mémoires Uistoriques et Gioyraphitjues sur l'Arménie. Dit werk bevat den Armenischon tekst van do geschiedenis der Orpoliaansehe vorsteiifamilie , van eenon prins van dit geslacht, don aartsbisschop Stophanns Orpelian, benevens den tekst der Armenische aardrijkskundigen, Mozes van Choreno en Bardan, met andere bijdragen, in hot Fransch overgezet en met aanmerkingen verrijkt. Onder de verdere beroemde Armenische geleerden noemen wij D. Johrab in Venetië, en den boekbewaarder van de zieh te Venetië bevindende broederschap van den heiligen Lazarus, Joh. Bapt. Anchor, die voor oenige jaren Armenisehe overzettingen van oude schrijvers uit do Vquot;11'eeuw , b. v. van den bekenden Grioksehen Jood Philo, hooft in het licht gegeven. Een volledig overzigt der Armenische letterkunde vindt men bij Somal, in zijn Quadro della storia lilteraria di Armenia, Venetië 1829. Ton slotte voegen wij hierbij, dat in een Armenisoh klooster, op het eiland San Lazaro bij Venetië, een tijdschrift in de Armenisehe taal verschijnt, hetwelk in do Levant en in Constantinopol in omloop is. ARMENISCH GROEN EN BLAAUW. (Zie Verwen.) ARMENKOLONIEN. (Zie Armoede.) ARMENSCHOLEN. (Zie Scholen.) ARMENTAKS. (Zie Armoede.) ARMINIUS. (Zie Herman.) ARMINIUS (Jacobus) eigenlijk Jakob Hormans of Hannsoti goheetcn, is vooral bekend in de kerkelijke gesehiedenis van ons vaderland door den twist met Gomarus, en de scheuring later in de Noderduitseho Hervormde kerk ontstaan. Hij werd in 15G0te Oudowator geboren, en verloor reeds vroeg zijnen vader, terwijl |
221
|
zijne moeder onbemiddeld met drie kindoren achterbleef. Zijn gunstige aanleg deed hom echter in den vromen Theodorus Emi-lius, een gewezen priester, doch dor Hervorming toegedaan, oenen tweedon vader vindon. Deze liet hem in Utrecht ondorrigt genieten, en prentte don kuaap het beginsel diep in het gemoed, dat hij in alles voornamelijk moest trachten God te behagen en zijn geweten te voldoen; ecu beginsel waaraan hij in latoren leeftijd , ook blijkens zijne zinspreuk; bona conscientia paradisus (een goed geweten is oen paradijs), toonde getrouw te willen blijven Na, eonigo jaren verloor hij zijnen vaderlijken weldoener, doch werd in zijn ISquot;1quot; jaar door Rudolphus Snellius, later hoogleeraar te Loyden, toen nog hoogleoraar te Marburg in Hessen , derwaarts medegenomen tot verdere opvoeding. Naauwolijks echter had hij daar zijne studiën aangevangen, of hij vernam het berigt der verwoesting zijner vaderstad door do Spanjaarden (1575). Hij snelde er heen, en moest daar vernemen, dat ook zijne moeder, broeder, zuster en verdere bloedverwanten bij den moord waren omgekomen. Hevig geschokt koorde hij naar Marburg terug, en kwam niet lang daarna, daar zijne golukkigo ontwikkeling hem nieuwe begunstigers had doon erlangen, aan de onlangs gestichte hooge-school te Loyden, alwaar hij zich ruim 6 jaren in delotteren, wijsbegeerte en godgeleerdheid oefende. Eene nieuwe begunstiging viel hom len deel, toen hij door burgcmeestoron on eonigo predikanten van Amsterdam aan hoofdlieden van het kramersgildo aldaar werd aanbevolen, on door deze, daar men na de Hervorming do inkomsten dier gilden tot eenig nuttig doel wensehto te besteden, als kweokeling werd aangenomen, met toezegging van een jaargeld tot voortzetting zijnor studiën, waarvoor hij zich verbond tot de bijzondere dienst hunner stad en kerk , wanneer hij later daartoe geroepen mogt worden. In 1582 begaf hij zich dien ten gevolge naar Geneve, vooral om er den grijzen Beza te hooren. Daar gaf hij aan sommigen ondorrigt in de wijsbegeerte naar het stelsel van lianius. Dit werd hem door de hoogleeraren van Geneve verboden, en nu begaf hij zich voor eenigen tijd naar Bazel, alwaar hij het onderwijs van Joh. Jac. Grynaens genoot, en zich door zijne voorlezingen over den brief van Paulus aan do Romeinen zoo grooten lof verwierf, dat hem de waardigheid van doctor in do godgeleerdheid op koste der academie werd aangeboden; zijne bescheidenheid dood hem echter die eer van de hand wijzen, omdat hij achtte dat die zijnen jeugdigen leeftijd niet toekwam. In 1583 koerde hij naar Geneve terug en bleef er nog driejaren, waarna hij op diens aanzoek Adrianus |
Junius, dien hij mede to Geneve had aangetrofl'on, op eene reis naar Italië vergezelde. Arminius koorde in den herfst van 1587 in Amsterdam terug, door do hoogcscholon van Geneve zoowel als van Bazel mot loffelijke getuigschriften vereerd. Beschuldigingen als of hij in Italië te gemeenzaam mot de Jczuïtcn verkeerd en de Hervormde kerk verlaten had, werden gemakkelijk door de getuigenis van zijnon reisgenoot Junius woderlegd. In het begin van 1588 werd hij door de classis van Amsterdam tot het waarnomen van hot predikambt bevoogd verklaard, en in Julij van dat zelfdejaar, met algemoene stemmen door den korko-raad tot predikant in die stad beroepen. Zijne geleerdheid en welsprekendheid, gematigdheid en waardigheid op don kansol deden steeds eene talrijke schare toevloeijon om hem te hooren. Ook als herder betoonde hij zijne trouw in vlijtig bezoek, vooral bij hen die toespraak, bemoediging of vertroosting behoefden, bijzonder bij do krauken, en zonder vrees voor eigen gevaar, bij hot hoorsehen der pestziekte te Amsterdam in IG02. Hoe grooto achting en vertrouwen hij genoot bleek alras, toen men hem te Amsterdam verzocht, sommige leerstellingen in de geschriften van Dirk Volkertsz. Coornhert, afwijkende van die van Calvijn, te wederleggen; en de Franokor hoogleoraar Martinus Lydius hom, als leerling van Bcza, aanzocht, het gevoelen der Delftsche predikanten van der Linden en Donteelock te bestrijden, die tot de infralapsarii (benedenval-drijvers) behoorden. Arminius wilde aan dit verlangen gehoor geven; doch bij zijn onderzoek dood hem zijne onpartijdigheid tot oen ander besluit komen, dan men verwacht had, en het nadenkend raadplegen des N. V. deed hem ten aanzien van de betwiste leerpunten als zijne overtuiging stellen: dat God van eeuwigheid besloten had, om uit hot gevallen inenschelijk geslacht zalig te maken allen, die aan zijne opwekkende genade door waarachtig geloof en ongeveinsde godzaligheid gehoor gaven. Overeenkomstig dit gevoelen, ontwikkelde hij het leerstuk der praedostinatio of voorbeschikking, bij het behandelen van het 9do hoofdstuk van Paulus Brief aan cle Homeinen op den predikstoel; waartegen zich vooral zijn ambtgenoot Petrus Plan-eius verzette, en waarom sommigen hem van afwijkingen van de zuivere leer der Hervormde kerk beschuldigden. Dit verhinderde evenwel niet, dat na den dood van Franeiscns Junius, in 1B02 curatoren der Lcydsche hoogesehool Arminius in diens plaats tot hoogleeraar wilden aanstellen. De kerkeraad en burgemeesteren van Amsterdam wilden eerst zijn ontslag niet toestaan; en Plancius zocht vooral den Leydsohen hoogleeraar Eraneiseus Gomarus, ijverig verdediger der gevoelens van Calvijn en Beza, togen Arminius te stemmen, zoodat deze zelf do beroeping niet wilde aannemen, tenzij hij eerst met Gomarus een mondgesprek zou hebben gehad. Dit had ook plaats, met zulk gevolg, dat Gomarus verklaarde, dat men hem verkeerd had ondorrigt , dat het gevoelen van Arminius te verdragen, en hij in alles wel voldaan was. Curatoren verklaarden tevens, dat Arminius zonder grond verdacht was geworden en zich van gcene meerdere vrijheid in het lecrcn had bediend, dan door de kerk was toegestaan. Eerst den ISdquot;quot; April 1603 liet de Amstcrdamsche regering zich bewegen om Arminius te ontslaan, die voor het aanvaarden zijner nieuwe betrekking nog door Gomarus zelven tot doctor in de godgeleerdheid wensehto bevorderd te worden, met welke waardigheid tot dien tijd nog niemand aan de Lcydsche hoogesehool vereerd was. Hij verlangde dit inzonderheid, om daardoor Gomarus in de gelegenheid te stellen, hem naar welgevallen over alle leerpunten te kunnen ondervragen. Den lO''1quot; Julij 1603 had deze bevordering plaats, bij welke gelegenheid Arminius eene redevoering hield de sacerdolio Christi. Hij nam daarop afscheid van zijne gemeente, en vertrok naar Loyden, met getuigschriften zoo van den kerkeraad als van de Classis van Amsterdam, waarin deze o. a. spraken van de hoogste opregtheid des onstraffclijken levens, dor gezonde leer en der manieren en zeden van dezen zoor treffelijken persoon, hun allcrwaardston mededienaar in Christus; en dat hij gedurende de 15 jaren, welke hij lid dor Classis was geweest, do gezonde leer zuiver en met grooto vrucht geleerd, de ware Christelijke lieligie met grooten ijver verbreid, en zich zoo in zijn ambt als omgang jegens allen alzoo godragen had, als het eenen waren dienstknecht van J. C. betaamde. Als hoogleeraar zocht Arminius de beoefening der godgeleerd- |
|
hcicl vooral van onnutte on spitsvondige geschillen te ontdoen, en j de waarheid dio naar de godzaligheid is, door onderzoek der j H. S., der studerende jongelingschap aan te bevelen. Daarom kon hij aan do Ncdorlandseho Gcloofsbolijdenls en den Heidol-hergschon Catechismus, als menschelijko geschriften, niet zoo groot gezag tookennon als sommigen deden, noch wilde hij zich binden aan de uitleggingen van anderen, maar alleen zich houden aan het woord van Christus, onzen eenigen Meester; en wcnschte hij de kerk van Christus weder tot één ligchaam vereenigd te zien. In eenen brief aan den hooglecraar Drusius laat hij zich daarover aldus uit; „ Ik grond mij eeniglijk op Gods woord, welks waarheid, volkomenheid en duidelijkheid ik, zoolang God mij het leven laat zal handhaven tegen aller menschen overleveringen, welke zij ook zijn mogen; en ik zal nooit dulden dat men de kerk van Christus eenigen anderen regel, hetzij onder den naam van tweeden, of onder eenigen anderen opdringe, dan die in de boeken des O. en N. V. begrepen is. Aan deze beginselen bleef hij getrouw , toen tusschen Gomarus en hem de twist over de leer der praedestenatie was uitgebroken. „Mijn geweten getuigt mij,quot; schrijft hij aan Uytenbogaart in 1604, „dat ik aan Gomarus door woord noch door daad aanstoot gegeven heb. Gereedelijk zal ik mij ook met hem verzoenen, want ik weet, dat ik niemand maghaten.God leere mij, mij over niets te kwellen, dan waarover ik mij zeiven te beschuldigen heb. In het onderzoek der waarheid zal ik intusschen voortgaan, en met Gods hulp sterven, al zoude ik daardoor den haat en don nijd der go-heele wereld op mij laden. De leerling is niet boven den moester.quot; Door den invloed ochtor van Gomarus, Plancius on don Leyd-sehen predikant Festus Iloramius word do twist al heviger en uit de gehoorzalen ovorgebragt op de predikstoelen, waar men waarschuwde tegen do nieuwe leerstellingen, oude ketterijen in eenen nieuwen vorm, en verandering dor tot hiertoe aangenomono leer. Verschillende pogingen om de strijdende partijen tot een te brengen, waren zonder vrucht. De verwijdering in de kerk werd grooter, en Gomarus verklaarde zelfs in 1608, dat hij, met hot gevoelen van Arminius niet voor Gods oordeel zou durven verschijnen. In 1609 besloten daarom do Staten van Holland en Westfriesland nog oene poging te doen, de beide Professoren in hunne vergadering te doen verschijnen, en te beproeven, of zij door vriendelijke zamensproking over hunne verschillen elkander zouden kunnen verstaan, hun toelatende elk van zijne zijde vier predikanten daarbij uit te noodigon. Deze bijeenkomst had plaats op den 208,cn Augustus, en do punten van onderhandeling betroffen do loer der regtvaardigmaking, voorbeschikking, genade, vrijen wil en volstandigheid in het geloof. Ook deze poging echter had niet het gewensehte gevolg. Arminius, wiens zacht gemoed door al dien twist hevig leed, was reeds sedert den aanvang van hot jaar ernstig ongesteld; ook nu moesten door het vernieuwd toenemen zijner ziekte eenigo der voorgestelde punten onafgedaan blijven. Do Staten bevalen daarop aan beide de hoogleeraars, dat elk hunner binnen 14 dagen, schriftelijk zijn gevoelen mot oene wederlegging zijnor tegenpartij, aan hen zou inzonden, om tot de verwacht wordende kerkvergadering bij hen bewaard te worden. Gomarus voldood daaraan. Arminius poogde het to vergeefs, door de hevigheid zijner ziekte belet. Don September schreef hij •aan do Staten: „dat hij gehoopt had binnen den gostoldon tijd aan H. E. mogenden over te leveren al hetgeen in de bijeenkomst verhandeld was, en dat hij reeds gekomen was tot het einde der verhandeling over do Praedestinatio; maar dat hot God geliefd had, hem voor eenigo dagen zoo aan te tasten, dat hij genoodzaakt was zijn werk te staken; dat hij, zoo hij mogt herstellen, het zou voltooijen en zenden, of zoo het God mogt behagen hom langs dozen weg mot oen zalig afsterven en gehoopte verlossing te begenadigen, hij voor zijn verscheiden orde zou stollen, dat het door hem gestelde aan H. E. Mogende getrouwelijk zou worden overhandigd ; en dat hij bereid was met zijn gevoelen, dat hij in consciëntie voor God hield waarachtig te zijn en overeenkomstig den woorde Gods, voor don regterstool van Jezus Christus, Gods Zoon, don Rogter van levenden en doodon, al ware het op dat zelfde uur en oogonblik, te verschijnen.quot; Zijne ziekte nam inmiddels In hevigheid toe. Christelijk bereidde hij zichzelven en de zijnen tot zijn naderend verscheiden voor, an ontsliep op den 19'|C11 October 1609. Zijn ambtgenoot Petrus |
Bortius, regent van het Staton-eollegie, hield op den 22!lequot; October, in do gehoorzaal der hoogeschool, eene openbare lijkrede op Arminius, waarin hij aan hot slot zeide, dat zij , die hem gekend hadden, hem nooit genoeg hadden kunnen achten, en die hem niet geacht hadden, hem nooit genoog haddon gekend. De strijd door Gomarus tegen Arminius aangevangen, was het begin van dien tusschen de Contra-Remonstranten on do Remonstranten in onze Nederlandsche Hervormde kerk. Aan deze laatsten is dikwerf de naam van Arminianen gegeven, ofschoon ten onrogte, indien mon daarmede wilde aanduiden, dat zij in alles de gevoelens van Arminius moesten zijn toegedaan ; maar do beginselen van gewetensvrijheid, en eigen onderzoek der H. S. hadden zij met hom gemeen. Do geschriften van Arminius zijn kort na zijn dood, afzonderlijk uitgegeven door zijne kinderen. Later zijn zij gezamenlijk viermaal in het licht verschenen , onder den titel: J. Arminii, S. S. Theol. Doctoris eximii Opera theologica, in 40- Lugd-Bat. ap. G. Basson, 1629; Franeof. 1631; Lugd-Bat. 1631; Francof. 1635. Zijn Examen thesium Fr, Gomari de praedestinatione word door Curcellacus afzonderlijk uitgegeven in 1645. Onderschoidene brieven van hem komen voor in do Praesiantimn ac eruditormn virorum epistolae theologicae et eclesiasticae. Het hoofdwerk over zijne geschiedenis is; Historiavitae Jac. Arminii, S. S. Th. Doet. eet. auctore Caspore Brantio. Accedunt II. Grolii et Dom. Baudii in Arminii obitum Epieedia. Amstelodami ex officina M. Schagenii, 1724. Zie voorts over hom, behalve de werken over de kerkelijke of letterkundige geschiedenis des vaderlands, van ITytenbogaert, Ypey en Dermout, Wagenaar, Siegen-beek, Glasius, enz.; P. Bertius, de vita et obitu Cl. Viri J. Arminii, door Brandt voel gebruikt; A. van Cattonburgh, Biblioth. Script. Eemonst. Amst. 1728; Jac. Regenboog, Historie der Remonstranten, Amst. J. Doll, 1774; Adr. Stolkor, Gedachtenis van Jacobus Arminius, bij de aOO'1» verjaring van zijnen dood, Loyden, bij D. du Mortier en zoon, 1809. En als blijk van belangstelling buiten ons vaderland; James Niehols, The works of James Arminius translated from the Latin; to which are added, Brandt's life of the author, with considerable augmentations, numerous extracts from his private letters, a copious and authentic account of the Synod of Dort and its proceedings, and several interesting notices of the progress of his theological opinions in Great Britain and on the continent, 3 vol., Lond. 1825. Eon work mot veel konnis van zaken en groote naauwkourigheid geschreven. ARMOEDE beet men in het algemeen den toestand van allen, die niet in staat zijn in eigene behoeften te voorzien en die voor hun levensonderhoud de toovlugt tot do welwillondhoid en het vermogen hunner evonmonschen moeten nemen. Zeer verschillende oorzaken kunnen daartoe aanleiding geven. Ziekte of hooge ouderdom, hulpeloosheid dor jeugd, ongelukken en plotselinge rampen, die velen treffen, en tijdelijk van bestaanmiddelen be-roovon, zijn zoovele oorzaken, waardoor in elke maatschappij armen geteld worden. In de boschaafdo staten dor oude wereld, waren enkele inrigtingon, om in don nood van dergelijke bohoof-tigen te voorzien. In de Prytaneën der Grieken werden zij opgenomen , die gowigtigo diensten aan hot vaderland bewezen haddon. In den oorlog verminkten worden te Athene op landskosten onderhouden. Christus' reine liofdoleor heeft echter het voorzien in den nood dor bohooftigen tot oene zedowet gemaakt, die in hot hart van elk zijnor belijders moet leven. De armen zullen wij dan ook in onze maatsohappijen steeds met ons hebben, fwat sommigen in onze dagen ook over vernietiging en uitroeijing der armoede dwoepen mogen), maar de Christelijke liefdadigheid breidt zich, in de meeste beschaafde staten, met toeneming der rijkdommen, zeer uit. Getuigen het dio steeds grooter wordende sommen, die talloos vole inrigtlngen van allerlei aard, welke tot voorziening in den nood der bohooftigen, ook in ons vaderland geschonken worden. En toch bij het toenemend hulpbetoon begint men moor en moer klagten over hot ontoereikende daarvan, over toonomonde verarming, over do noodzakelijkheid dor regeringen om mot kracht tusschenbeido te treden, te vernomen. Men ziet in vele landen werkelijk onder do laagste klassen der maatschappij eene too-nemonde ellende, een steeds aangroeijond getal van hen, die ten 1 koste van het algemeen leven, ja, luide beweren hierop regt te hebben; regt, dat zij dos noods door geweld en omkeering dor |
22'»
|
bestaande maatschappelijko toestamlcn zullen laten gelden. Het is een eigenaardig verschijnsel der armoede, dat ook wel vroeger niet onbekend was, maar thans meer wordt opgemerkt, en den naam heeft gekregen van pauperisme, bij do Duitschcrs ook wel Mussen-Annuth, (verarming dor menigte). Het ontstaat in oude reeds zeer bevolkte landen door eene tijdelijke, te sterke toeneming der bevolking boven hare bestaanmiddelen. Deze leer der staatshuishoiidkunde, van zoo groot gewigt tot eene juiste beoordeeling van hot vraagstuk der verarming en van de middelen daartegen aan te wenden, werd voor het eerst helder ontwikkeld door den Engelsehen geestelijke, Malthus, in zijn Essay on the principle of population, waarvan de eerste uitgave in 1798 het licht zag. Zijne stellingen , ofschoon welligt te algemeen en onder te volstrekte vormen voorgesteld, zijn door vroegere en latere onder-dervinding volkomen bevestigd. In jeugdige landen, gelijk in Noord-America, ziet men de bevolking met hare bestaanmiddelen zeer snel toenemen. Zij verdubbelt er ten minste elke 25 jaren, ja, in sommige staten heeft die verdubbeling wol om de 15 jaren plaats. Men zie note III. van de Fransche vertaling van Malthus, Essai sur le principe depopulation, Guillaumin, Paris 1845. In de meer bevolkte staten van Europa, heeft dergelijke verdubbeling, niettegenstaande de groote uitbreidingen der nijverheid en het toenemen dor kapitalen vooral in de laatste halve eeuw, eerst om do 50, 80 of 100 jaar plaats (Moreau de Jonnes, Elements de statis-tique, Paris 1847, p. 314). Uit dit verschijnsel nu laat zich met zekerheid het besluit trekken, dat de pliysieke mogelijkheid voor vermeerdering van het mensclidom (die overal dezelfde is) in jongere landen ongestoorder kan werken dan in oude. De reden hiervan is, dat do bestaanmiddelen er meer gereed voor de hand liggen. De meer langzame ontwikkeling der bevolking in oude staten hangt derhalve noodwendig zamen met de moer langzame toeneming der bestaanmiddelen, of, wat hetzelfde is, van het kapitaal. Onder dit laatste verstaat men namelijk alle besparingen, die tot nieuwe voortbrenging van rijkdommen worden aangewend. In weinig bevolkte landen nu heeft men vele gelegenheden zijno kapitalen met groote winst aan te wenden, en is do vruchtbare nog niet ontgonnen bodem een kapitaal, dat aan velen overvloedige bestaanmiddelen kan verschaffen. In digt bewoonde staten mist men velen dezer voordcelen. Toeneming van bevolking hangt derhalve zamen met meerder of minder toeneming van kapitaal en moet daarin hare grens vinden. De bevolking wordt in verschil-lande tijden en landen door verschillende oorzaken en middelen, binnen die grens gehouden of teruggebragt. Malthus noemde die oorzaken Checks on population. Zij zijn echter tot twee hoofdbeginselen terug te brengen. Te groote bevolking naar verhouding der bestaanmiddelen doet, onder de laagste klassen , een toestand van verarming en ellende ontstaan, die tot ziekten en ongemakken en daardoor tot grooter en meer vroegtijdige sterfte voert; ofwel maakt den meusch bedachtzamer op de toekomst, en voorkomt of vertraagt huwelijken en vermindert alzoo het getal geboorten, waarmede de bevolking toeneemt. Malthus noemde de eerste volstrekte beletselen (preventive checks), de laatste zedelijke dwang (moral restraint). Overbevolking, in den zin van hare te groote toeneming boven de bestaanmiddelen, was in de staten der oudheid bekend, maar do middelen daar en elders door het Heidendom daartegen genomen waren afschuwelijk. Lycurgus verbood andere kinderen op te voeden dan die welgeschapen en gezond ter wereld kwamen. Hij en Romulus lieten alle gebrekkige ter dood brengen. Te Athene stond het te vondeling leggen vrij, en werd daarvan door de lagere volksklassen veelvuldig gebruik gemaakt. Arlstoteles en Plato keurden den kindermoord goed, ja, prezen dien aan. Tegenwoordig nog heeft het ombrengen der pasgeboren kinderen in het digt bevolkte China op groote schaal plaats. Er zijn provinciën, waar het getal kindermoorden 30 en 40 pet. der geboorten bedraagt. (Men zie hierover de hoogst belangrijke Note sur l'infanticide en Chine, par Rondot: in het Journal des Economistes, 1850, Tom. XXVI. p. 259. sqq.) Hot Christendom maakt aan deze vreeselijke beginselen een einde. Aan zijne leer zijn wij zoovele instellingen verschuldigd , die vooral ook ten doel hebben verzorging en opleiding der eerste jeugd. Onze gestichten voor kraamvrouwen , onze vondelingshuizen, onze crèches, onze bewaarscholen zijn hiertoe te brengen. Maar ook hier moet het beginsel dor Christelijko liefde door rede en verstand bestuurd worden, zal het''gcene zeer verkeerde vruchten dragen. Dikwerf toch kunnen dergelijke inrigtingen vooral do vondelingshuizen, kweekplaatsen voor ontucht en misdaad worden. Uit dit oogpunt zijn zij dan ook door Malthus en anderen te regt veroordeeld. Hoo nadeelig zij op de zedelijkheid der bevolking kunnen werken blijkt onder anderen uit het voorbeeld van het vroegoro Aelmoesseniers weeshuis te Amsterdam (in 1824 opgeheven,) waar vooral ook vondelingen werden opgenomen. In 1817 bedroeg dat getal 7C3, in 1841 slechts 3G kinderen. In Petersburg en Moskou, waar dergelijke inrigtingen mede op grooto schaal aanwezig zijn, geven zij tot onrustbarende verseliynselen aanleiding. (Men zie Ackers-dijck. Verhaal eener reis in Rusland), Deel I p. 122 sqq. 252). |
Verzet de leer van Christus zich tegen de misdadige middelen des heidondoms, de uitbreiding der wetenschappen en der middelen om besmettelijke ziekten te keecen of derzelvcr kracht te breken, brengt veel toe, om het menschelyk leven gemiddeld een langer duur te schenken. Bij deze omstandigheden alzoo zoude men ligt donken, dat de bevolking hoe langer hoo meer boven zijne bestaanmiddelen zoude trachten toe te nemen. Dit is echter wel het geval niet, en meer en meer zal heteenige goede en Christelijko beginsel, dat des zedelijken dwangs, hot gevoel van elk mensch, dat hij zedelijk verpligt is aan geene nakomelingen het leven te schenken in wier onderhoud hij weet niet te kunnen voorzien, het voorbehoedmiddel tegen to groote bevolking worden. Het is echter duidelijk, dat, waar bevolking en kapitaal volgens verschillende beginselen toenemen, en bij de eerste eene strekking bestaat, om de laatste te overschrijden, in de lagere klassen der maatschappij, in die, welke van dagelijksch loon leven moeten , eene gestadige drukking togen die bestaanmiddelen zal plaats hebben. Dit nu geeft ellende, nood en armoede. ISij weinig zedelijke ontwikkeling, bij do kennis van weinige behoeften, kennen deze klassen, noch de zucht om te besparen, indien dit mogelijk is, noch den wil eener zedelijke onthouding.Zij vermeerderen in veel sterker verhouding dan de hoogor geplaatste standen der maatschappij, en mot elke vermeerdering wordt hun toestand ellendiger, worden zij zolven onrustbarender voor den staat. Deze toestand van verarming of pauperisme wil men nu op allerlei wijzen te keer gaan, en gelooft men dat ook door de regeringen, als een der maatschappij gevaar dreigend verschijnsel, moet worden tegengewerkt. Onder de middelen hiertegen aangewend zijn de stelsels van vcrpligte armenzorg. In Engeland en andere landen wordt hiertoe eene bepaalde belasting, de armentaks, geheven. In do jaren 1830— 1834 was het bedrag dier taks in Engeland gemiddeld /'81,055,800; na de invoering eener verbeterde wetgeving, van 1835 —1841 ruim ƒ55,120,000; in 1848 en 49 steeg zij weder tot over de ƒ70 millioen, en is in de laatste jaren weder afnemende. Eene armentaks gaat doorgaans gepaard met strenge bepalingen tegen de bedelarij. De werkolooze armen worden in gostichten of koloniën opgenomen, waar men hen werk verschaft tegen geringe verdiensten. Het is het stelsel der werkhuizen , der arbeidsinrig-tingen, der armen- en bcdelaarskoloniën. liijna alle tijden en landen hebben dergelijke inrigtingen bezeten. Onze armenkoloniën zijn in 1818, naar het plan van den heer van den Bosch , (Zie zijne verhandeling over de mogelijkheid, de beste wijze van invoering, en de belangrijke voordcelen eener algemcene armon-inrigting, in het rijk der Nederlanden, door het vestigen eener landbouwende kolonie. Amsterdam 1819.) opge-rigt, met grooto verwachtingen, en hebben in Denemarken en Pruissen navolging gevonden. Men moet echter in het algemeen van alle dei-gelijke inrigtingen zeggen, hetgeen Rose {Observations on the poor-laws in England) daarvan zeide, dat de werken industrie-huizen verwarrende hulpmiddelen zijn (tegen de armoede) schitterende dwalingen in de staatshuishoudkunde. De grooto bezwaren tegen dergelijke inrigtingen zijn; dat zij kapitaal ontnemen aan de vrije nijverheid; dat zij op den duur slecht werk leveren, dat geen debiet heeft, of lager verkocht wordende den marktprijs bederft; dat zij doorgaans zeer kostbaar zijn, en nog vele anderen. Zeer juist en afdoende is dit onderwerp behandeld door Mr. W. C. Mees, de werkinrigtingen voor armen uit een staatshnishoudkundig oogpunt beschouwd. Rotterdam 1844. Van landbouwende en armen-koloniën kan men alleen zeggen, |
|
■lat zij, over liet «.'olicol genomen, minder verfies opleveren, en als zoodanig minder ondoelmatig mogen geacht worden, dan arbcidsliuizen. Uoe ondoelmatig deze laatsten werken als middelen om armoede tegen te gaan, of om de werkelooze armen nog wel tot voortbrengers te maken (gelijk sommige philanthropen en staats-economen (??) willen) blijkt, uit de verhouding tussehen de opbrengsten der liefdadige gestichten en hunne kosten van onderhoud, die in 1817 dooreen gerekend deze was: in Engeland ills 1 : 13; te Edimburg als 1 : 10; te Dresden, als 1 : 9; te Venetië, als 1 ; 11; in Nederland in 1828 , als 1 : 18; in Triest m 1832 als 1:21; in Florence, in 1835, als 1 : 16; in New-York, als 1 : 21. (Men zie hieromtrent het onschatbare werk van Naville, 'de la Charité légale, de ses effels, de ses causes, et spdcialement des maisons de travail, Paris 1836 , 2 vol. en aldaar de Tableau's I en III achter vol. I.) Alle dergelijke inrigtingen bloeijen dan ook voor korten tijd en eindigen met te niet te gaan, tenzij ze met groote kosten door de regeringen worden in stand gehouden, gelijk uit do geschiedenis onzer eigene Koloniën van Weldadigheid blijkt. (Men zie het geschriftje van den heer Staring, colonies ngricoies de la sociM Neerlandaise de Biciifaisance, Arnhem 1849.) Zoodra men gedwongen is te erkennen, dat een groot gedeelte ,ler meest nijpende armoede, dat het pauperisme, de voortdurende en toenemende verarming der lagere standen, hoofdzakelijk ontspruit, uit ecnen te grootcn aandrang der bevolking tegen de bestaanmiddelen of liet kapitaal, zoo heeft men ook de overtuiging, dat de cenige middelen, welke duurzaam ten goede kunnen werken, gegrond moeten zijn op vermeerdering van het kapitaal of van den nationalen rijkdom en op omzigtigheid en zedelijkheid bij de lagere klassen. Hot eerste nu kan door de regeringen zeer bevorderd worden. Alle hare maatregelen tot bevordering van handel en nijverheid hebben hierop den weldadigsten invloed. De afschaffing der graanregten in Engeland heeft daar welligt meer uitgewerkt tot vermindering van den nood der lagere volksklassen dan de vrecselijke sommen door de armentaks aanhaar uitgedeeld. Het is ook duidelijk , dat bloei van handel en nijverheid, dat wil zeggen van alle middelen van bestaan, den arbeid gezocht en goed beloond doet worden, waardoor de arbeidende klassen welvaren en het pauperisme meer en meer verdwijnt. De tweede voorwaarde zal vooral bereikt worden , door alle maatregelen, die de opvoeding en het onderwijs betreffen. Onderwijs en opvoeding waarbij van de eerste jeugd af aan, aan de staatsburgers beginselen van zedelijkheid, spaarzaamheid, bedachtzaamheid en zorg voorde toekomst worden ingescherpt, zullen hier tot groote uitkomsten voeren. Evenzoo verdienen alle middelen en instellingen aanbeveling, die geschikt zijn, om bovengenoemde deugden bij de mindergegoeden op tc wekken, cn die hun de overtuiging kunnen geven, dat zij zeiven tot de verbetering van hun lot moeten medewerken. Gelukkig ontbreken dergelijke inrigtingen, ook hier te lande niet. Wij noemen daaronder armenscholen, werk- cn industriescholen, spaarbanken, spaarkassen, zieken- en begrafenis-bussen, maatschappijen van levensverzekering en van onderlingen onderstand (Sociétés do secours mutuel) en dergelijken. Ook de onderstand aar. armen te verleenen moet van de genoemde be-„inselen uitgaan en het schijnt wel, dat eene kerkelijke liefdadigheid door opzigters cn diakonie-besturen uitgeoefend , meerdere waarborgen voor zuinigheid in beheer, cn voor toezigt op de zedelijkheid der armen en bedeelden oplevert, dan eene armenzorg, welke van staatswege door ambtenaren wordt uitgeoefend. Men zal bij alle armenbedeeling echter steeds uiterst streng moeten te werk gaan en den bedeelden hunne volstrekte afhankelijk-cn het or.verpligte der gaven onder het oog moeten houden. Dit laatste nu is in de jongste tijden geheel uit het oog verloren, en het regt om te leven, het regt op arbeid, de nationale en rege-ringswerkplaatsen (ateliers nationaux) en zoovele andere hersenschimmen van het Socialisme en Communisme hebben daaraan hun ontstaan en uitbreiding te danken gehad. Zoolang dergelijke denkbeelden blijven heerschcn onder de lagere volksklassen en gehoor vinden bij lands- of gewestelijke overheden is aan het pauperisme geen einde te zien en voor de staten geen blijvende rust te wachten. Men mag daarenboven er ernstig op bedacht zijn om de liefdadigheid, betzij ze van staatswege, of van godsdienstige gezindheden uitga, toch zooveel mogelijk te beperken, daar de uitspraak van don heer Ee Jeune in zijne Geschiedkundige nasporingen omtrent den toestand der armen en de bedelarij, 's Ilage 1816 bl. 146, zeer waar en hoogst opmerkelijk is, dat in aide Nederlanden, in Italië, en overal waar de meeste gestichten of fondsen voor behoeftigen zijn, ook hnn aantal in evenredigheid is aangegroeid. |
Onder de middelen, welke reeds in de oude staten, van regeringswege, tegen verarming uit overbevolking ontstaande, werden aangewend, was het stelsel der koloniën of volkplantingen. Men herinnere zich slechts, hoe de bloeijendste steden, ja staten , aan de boorden der Middellandsche zee, hunnen oorspong te danken hadden aan Phenicische of Grieksehe kolonisten. De vraag doet zich hierbij onwillekeurig op of de boorden van den Atlan-tischen en stillen Oceaan niet evenzeer bestemd schijnen om de talrijke bevolking van Europa te ontvangen, die tot blocijende en magtige volken tc zien aangroeijen, wier ontluikende welvaart wederkcerig gunstig op het moederwerelddeel kan terugwerken. In Engeland winnen deze denkbeelden veld en worden door uitstekende schrijvers voorgestaan. Mill {Principles of political economy, Londen 1S49, 2 vol.) juicht het toe, en op uitgebreider schaal wordt het vraagstuk, als eene kunst, die verwaarloosd is, maar geleerd moet worden, behandeld door Wakefield in zijn View of the art of Colonization, with present reference to the British Empire, London 1849. Hoevele bezwaren er ook tegen de denkbeelden dezer schrijvers en hunner volgelingen mogen te opperen zijn, zij verdienen zeer zeker ernstige overweging, vooral in die landen, welke uitgestrekte en vruchtbare volkplantingen bezitten. Wij hebben thans hier alleen nog een woord over de literatuur van dit hoogst belangrijk onderwerp bij te voegen. Die letterkunde is, vooral wat betreft den toestand der arbeidende volksklassen cn der middelen en plannen om dien te verbeteren, zoodanig uitgebreid geworden, dat aan hare uitwendige vermelding te dezer plaatse niet te denken is. Deleer der bevolking, die tot grondslag bij dit onderworp moet strekken , wordt in de meeste leerboeken der staatshuishoudkunde behandeld. Afzonderlijke geschriften daarover, buiten het aangevoerde van Malthua, zijn Siiszmileh, Göttlicho Ordnung in den Veriinderungen des Menschengeschlechtes, Berlin 1/75 (ouder dan Malthus); Bernouilli, Populationislik oder Bevölke-rungswissenschaft, Ulm, 1840; verder de geschriften vauQuetelet, Hoffman, Ortès (Refiessioni sulla populazione) en vooral van Engelsche en Amoricaansche schrijvers voor 'en tegen de door Malthus ontwikkelde stellingen; zooals van Graham, Godwin, Everett, Alison, en anderen. De Amerikaan Carey is in de jongste tijden een der ijverigste bestrijders dier leer (men zie vooral zijn werk: The past, the present, aiirf (/«j/wdire. London 1848). Over het eigenlijke armwezen, de liefdadigheid en de instellingen daaruit ontspruitende is de literatuur almede zoo rijk, dat eene vermelding, zelfs der belangrijkste geschriften, hier tot te groote wijdloopigheid zoude voeren. Buiten het reeds aangehaalde a an Naville noemen wij nog: Deljerando, De la Bienfaisance pubhque, Clément, Des causes de Vindigence, en Moreau Christophe. Wat bijzonder ons vaderland betreft is die literatuur, vooral in dc laatste jaren, bijna dagelijks toenemende. Eerst sedert 1770 kan men zeggen dat eene eigenlijke letterkunde bij ons over dit onderwerp ontstaan is. Een volledig overzigt van de geschriften, sedert dien tijd, over het armwezen in do Noord-Nederlanden in het licht verschenen, vindt men in de door de Holiandsche maatschappij dei wetenschappen tc Haarlem bekroonde verhandeling van Jhr, Mr. J. de Bosch Kemper, (Haarlem bij Loosjes 1851) blz. 368—382. Over alles wat de geschiedenis en literatuur van dit onderwerp hier te lande betreft, mogen cn moeten wij hier naar dat voortreffelijke stuk verwijzen. In Frankrijk en Duitsehland vooral is in dc laatste jaren ook nog eene uitgebreide literatuur ontstaan over dc middelen tot lotsverbetering der arbeidende klassen, waarmede in het naauwstc verband staan de lecringen en plannen van het Socialisme en Communisme. Onder deze laatste rubriek kan men vooral tellen de geschriften van St. Simon,Fourrier,Louis Biane, Proudhon, hunne volgelingen en tegenstanders, die hier echtei alleen in het voorbijgaan kunnen vermeld worden. W. K. B. ARMSTRONG, (John), een geneesheer, die meer als dichter bekend is. Zijne schriften over de geneeskunde zijn vergeten. Zijn leerdicht The Art of preserving health , London 1744, ook 1768 12». uitgegeven, heeft zijne waarde behouden. Een ander gedicht „The Oeconomie of Love, in 1739 tc Londen, gewijzigd in |
ARN
225
|
I7fi8 uktaar in 12» uitgegeven is eene parodie op sommige leor-dicliters. AUNAUD (Fhanc^ois Thomas Mauie Baculakd d') een verdienstelijk Franseh schrijver, die in 17 IS te Parijs geboren werd en wiens smaak voor de diehtknnst zich reeds vroeg ontwikkelde. Hij schreef onder anderen drie treurspelen, waarvan het cone, Coliyny ou la St. Barthelémi, in 1740 in het licht verscheen. Voltaire ondersteunde hem met geld en raad, terwijl Irederik II, die hem door de Epitre ïi Manon had loeren kennen, eene briefwisseling mot hem opende, hem naar Berlijn ontbood en aldaar ongemeen vriendelijk ontving. Na verloop van een jaar vertrok d'Arnaud naar Dresden en keerde Inter naar zijn vaderland terug, waar hij eerst onder het schrikbewind in de gevangenis geraakte en vervolgens door zijne verkwistende levenswijze tot armoede verviel. Hij stierf to Parijs 8 Nov. 1803. Zijne voornaamste werken zijn Les dpremesdu sentiment; Les délassements de l'homme sensible on Les loisirs utiles; zijne Oewurcs verschenen te Parijs in 1770, latere uitgave in 12 doelen 1803. ARNAULD (Antoine) een der grootste pleitbezorgers van Frankrijk , behoorde tot eene oude, zeer aanzienlijke familie uit Auvergne, en werd geboren in het jaar 1560. Hij was een ijverig voorstander van de zaak van Hendrik IV, cn heeft zich behalve door eene menigte kleine geschriften, voornamelijk beroemd gemaakt door zijne kraehtige verdediging van de Universiteit te Parijs tegen de Jezuïten, wier haat hij zich daardoor op den hals haalde, en die hem tot aan zijnen dood (den 29 December 1619) vervolgd hebben. Zijne vele kinderen maakten den kern uit der Fransche Jansenisten , die tot het zoo beroemd gewordeno Port Royal behoorden. Een van dezen droog als zijn vader den naam van Antoine Arnauld. Hij was het jongste en twintigste kind en werd geboren don 6 February 1612; dus slechts ruim 6 jaar voor den dood zijns vaders. Schoon hij oorspronkelijk moor neiging had voor de beoefening dor regtsgeleordheid, wijdde hij zich nogtans op raad, en mot hulp van den vriend zijner familie, Jean Duver-ger de Hauranno, abt van Saint Cyran, aan de godgeleerdheid en aan de wijsbegeerte. Hij was het geheel eens met de denkbeelden van St. Augustinus, wiens schriften hij mot vruoht had gelezen. In hot jaar 1643 werd hij door do Sorbonne tot doetor dor ïhoologie bevorderd. In hetzelfde jaar gaf hij een geschrift onder den titel: De la fréquente Communion. Dit geschrift waarvan de strenge beginselen al tc zeer afstaken bij de zedeleer der Jezuïten zoowel als zijne levendige belangstelling in de zaak die toen moeren meer invloed verkregen had, namelijk der Jansenisten, wekten den haat van de eerstgonoomden zoo zeer togen hem op dat hij vcrpligt was de vlugt te nemen, en dat do Sorbonne in 1656 hem zijne waardigheid als doctor ontnam. De dusgenaamde vrede van Paus Clemens IX, bragt hem wel uit zijne verbanning terug; maar de verademing die hem daardoor ten deel viel, mogt niet lang duren. Hij maakte zich den korten tijd van rust ten nutte , door de leer der Catholioke Kerk tegen die der Hervormde te verdedigen. Met zijnen vriend Nicollo gaf hij een werk uit (in 3 doelen, Parijs 1669—1672) ten titel hebbende: La jterpétuité de la foi calholique touchant l'eucharistie. Hij werd echter op nieuw door zijne vijanden vervolgd en wel op aansporing van don aartsbisschop van Parijs, Fram/ois do Harlay; en ook omdat Lodowijk XIV blijkbaar uit vrees om door hom in do uitvoering zijner plannen belommerd te worden, zich tegen hem seheon te verklaren. In 1679 ging hij naar België om veiligheid te zoeken en hield zich beurtelings te Borgen in Henegouwen, te Gcnd, tc Brussel en to Antwerpen op. Daar gaf hij een menigte strijdschriften uit, deels tegen de Jezuïten, deels togen de Hervormden, deels tegen den Fransehen wijsgeer Malebronoho; en vond hij in een dorp nabij Luik in den ouderdom van 83 jaar het einde van zijn onrustig leven. Veel heeft Arnauld gesohreven, dat alleen aan zijne tijdge-nooton belangstelling heeft kunnen inboezemen, schoon hot dan ook van zijne grooto geleerdheid on eon scherpzinnig en juist oordeel getuigt. Met zijne uitstekende talenten had hij veel meer voor de kerk en do wetenschap kunnen doen, dan hij gedaan heeft, ware het niet dat hij gedurig in twist gewikkeld was geweest. Intussehen heeft hot een en ander dat hij op het gebied der wijsbegoorto heeft tot stand gebragt eene duurzame waarde. Daaronder mag voornamelijk gerekend worden zijn geschrilï ; |
l'Art de penser ou Loffique. Hierin heeft hij, met uitzondering van de leer der Inductie, de gehecle Logica op eene met opzigt tot volledigheid, duidelijkheid en bevalligheid inderdaad klassieke wijze voorgedragen en daardoor oen werk geleverd, dat altijd waarde zul hebben cn tot nog toe niet overtroffen is. Hij was overigens geheel de wijsbegeerte van Cartcsins toegedaan. Deze heeft hij zelfs vorder ontwikkeld, on van zijne diepere inzigten in dezelve bewijzen gegeven, door hetgeen waarmede hij Malobrancho weerlegde, die met opzigt tot de menschelijke idconbeweerd had, dat de monsch niets ziet dan alleen in God. In hot algemeon onderscheidde hij godgeleerdheid en wijsbegeerte van elkander. Schoon hij het geloof niet aan de rede onderwierp, hield hij nogtans do regten dor laatstgenoemde staande. Evenzoo vurklaardo hij het voor een schadelijk vooroordeel dat op hot gebied der wetenschappen alleen do uitspraken dor Ouden beslissend zouden zijn; en de grond van dit zijn gevoelen was deze, dat do redo van don ocne geene hoogere waarde heeft, en niet geloofwaardiger is dan die van den andere. De gezamenlijke werken van A. Arnauld zijn door den abt Hautefago van het jaar 1775—1783 uitgegeven, in 48 doelen in 4°. De wijsgoerigo werken worden gevonden in hot 38, 39 en 40'llt;1 deel; do letterkundige in deel 41 en 42. Ook bestaat er van de wijsgoerigo werken eene afzonderlijke uitgave met bijgevoegde ophelderende aanmerkingen van den uitgever; 1 deel, in 12quot;. Parijs. ARNAUT. (Zie Albanië). ARND (Joiiann), oen Luthovsch godgeleerde, in 1555 , te Ballenstodt, in het vorstendom Anhalt, geboren. Schoon zijne tijdelijke omstandigheden zoor middelmatig waren , gaf hij eohter vele blijken van mededeelzaamheid. Zijne godsdienstige schriften zijn vol vuur en kracht, en onder dozen is zijn wahres Chris-tenthum, hetwelk bijna in alle beschaafde talen is overgezet, het moest bekende, ündortussehen haalde hij zich door dit werk, waarin veel voorkomt, hetwelk met de denkwijze der strenge godgeleerden van dien tijd niet overeenkwam, vele onaangenaamheden, inzonderheid mot Osiander, op don hals. Hij stierfin het jaar 1631, als super-intendont te Cello, nadat hij weinige uren te voren over de woorden Psalm 126: „die met tranon zaai jen, zullen met blijdschap maaijen,quot; gepredikt had. AliNIM (Ludwig Aciiim vonJI, to Berlijn don January 1781 geboren, wijdde zich eerst aan het onderzoek der natuur, en word later als oorspronkelijk dichter en romanschrijver zoor bekend. Bijna al zijne werken dragen de blijken van oen' veel om-vattenden goost, van voortreffelijke voorstellingskracht cn fijn gevoel; doch men oordeelt dat hij te veel aan zijne zucht voor het zonderlinge en bizarre toegaf. De Duitsehe volkspoëzy vond in hem een' grooten vereerder on verzamelaar van oude liederen. Van zijne hand verschonen: Theorie der elektrischen Erscheinungc.n, 1799 Hallo; Wintcrgarten, eine Sammlung von Novellen, Berlijn 1809; Annnlh, lieichth. u. s. w. der Griljln Dolores, 2 doelen, Berlijn IS10-, Halle und,Jerusalem, Hoidolb. 1811; Dte Schauhühne, Berlijn 1813. Doch voornamelijk werd zijn naam beroemd door eene verzameling van oude volksliederen, met Cl. Brcntano 1 bijcengobragt en onder don titel: Des Knaben Wunderhorn, in 3 dooien to Heidelberg uitgegeven. Von Arnim stierf den 2I,quot;',gt; Januari] 1831 te Wieporsdorf bij Dahme; zijneSammtlichen Wcrke zijn door W. Grimm in 19 doelen te Berlijn 1839—1846 uitgegeven. Zijne vrouw, Elisabeth Brentano, bekend onder den naam Bottina, hoeft zich door hare briefwisseling mot Goethe en door haar werk die Günderode vermaard gemaakt. ARNHEM. Eene fraaije, volkrijke stad, in do provincie Gelderland, op de Voluwe gelogen tussehon Zutphon cn Nijmegen, aan den Rijn, over welke eene schipbrug ligt. Zij was oudtijds bevestigd en do verblijfplaats dor graven van Gelderland. In later tijd hadden do staten van dat gewest daar hun hof en hunne rekenkamer, en in 1799, na het vernietigen van het provinciaal oppergezag in de Nederlanden, word zij de zetelplaats van hot departementaal bestuur van don Rijn , en is thans die van de staten dor provincie. Ton gevolge van don oorlog der bond-genooton togen Frankrijk, werd Arnhem, op don 30!gt;oquot; November 1813, na een hevig gevocht, door de Pruissen stormenderhand ingenomen. — Do stad heeft veel handel, en bevat, volgens de laatste telling, 18,671 inwoners. Men vindt or eene fraaije hoofd- 29 |
226
kerk, waarin liet graf van Karei van Gelder; verschillende weton-schappelijkc genootschappen, alsmede verscheidene fabrieken. In haren omtrek heeft zij schoonc landsdouwen en overheerlijke buitenplaatsen, (waaronder Kozendaal, Sonsheek, Klarenbeek , Reederoord, Beekhuizen, Biljoen enz. door geheel Nederland beroemd zijn), waarom zij, alsmede uit hoofde der gezonde luchtstreek, des zomers veel door Hollanders bezocht wordt.
ARNO. Ecne der grootste rivieren van Italië, die uit de Falterona , een' tak van de Apennijnen ontspringt, de Chiana, de Sieve, de Elsa en de Era in zich opneemt en Florence, Empolien Pisa doorstroomt. De Arno is nergens bevaarbaar dan voor kleinere vaartuigen.
ARNOBIUS (Africanüs), onder Diocletianns leeraar in do Rhetorica te Sicca in Numidië, was eerst een ijverig bestrijder van het Christendom, doch na zijn overgang tot hetzelve schreef hij , omtrent het jaar 303 zeven boeken tegen do heidenen: Visputationes adversus gentes, 1. VII. waarvan de boste uitgaaf te Leipzig 1816 in 2 d. door Orelli bezorgd werd. J. Oudaan gaf in 1677 te Haarlem oen Ned. vertaling van dit werk in 8quot;.
ARNOBIUS, de Jongere, een Gallisch presbyter of bisschop schreef in het midden der VJ° eeuw een commentaar over de Psalmen, waarin hij zich als semipelagiaan kenbaar maakte. Deze is het eerst door Erasmus, Basel 1522 in fol. iiitgegevcn en ook in de Bill. Max. Pair. Lugd. T VIII afgedrukt, waar ook voorkomt: Altercaiio ArnobiicumSerapioneAegypto de Deo tnnoet de ditahiis in Christo naturis, die hem ten onregtc wordt toegeschreven ook schrijft men hem toe een Li her Praedeslinationis (een geschrift waarin 90 ketterijen op den strijd over de praedestinatie behandeld worden). Het laatste is door I. Sinnond, Parijs 1643, uitgegeven; verg. Mémoires de Tróvoux, 1750.
ARNOLD (Ciiuistoppkl), geboren in 1650 bij Leipzig, overleden in 1697 , was een om zijne liefde voor de sterrekunde zeer merkwaardige landbouwer. Hij ontdekte de komeet van 1683, acht dagen vroeger dan Hevelius, en deed waarnemingen op die van 1686, als ook op den overgang van Mereurius in 1690.
ARNOLD (Thomas), in 1795 geboren, den 12^quot; Junij 1842 gestorven, eerst rector te Lalcham, later 14 jaren in gelijke betrekking werkzaam op do uitgebreide school te Rugby, en gedurende de laatste maanden van zijn leven hoogleeraar in de nieuwe geschiedenis aan de hooge school te Oxford. Hij was een der edelste en verlichlste mannen zijner eeuw; een merkwaardig teeken des tijds voor do geschiedenis der theologie en de kerk in Engeland ; dc vertegenwoordiger ecner nieuwe en vrijere ontwikkeling der godgeleerdheid in dat land. Dr. K. Heintz , hulpprediker aan de domkerk te Berlijn schetste in zijn Thomas Arnold, volgens zijne brieven en de inededeelingen zijner vrienden, (vertaald door C. II. v. Herwerden Theol. Dr. en predikant te Beesterzwaag, Groningen 1850) „hoe hij de klassieken en de schriften des N. Verbonds theoretisch beoefende en practisch onderwees; hoe hij deel nam in do behandeling der hooggewigtige vraagstukken van de betrekking tusschen de staatskerk en de Dissenters; hoe hij bepaald voorstander was van het vasthouden van het Christelijk beginsel bij de opvoeding; hoe hij onvermoeid de gevaarlijke rig-ting van het Puseyïsinus bestreed; hoe hij voorbeeldig de verstandelijke en zedelijke opvoeding bestuurde van een aanzienlijke schaar leerlingen, in wier harten zijn gezegend aandenken zeker lang zal voortleven en voortwerken.
Hij was zoo algemeen geacht en bemind , dat hij schoon van staatkundige beginselen een Whig, toch ook onder de toenmalige Tory-regering waarschijnlijk spoedig tot eenen bisschoppelijken zetel zou zijn geroepen. Een hooggeplaatst Engelsch geestelijke getuigde van hem, dat hij zijne vrienden beminde, als had hij geen gezin (hij was echter vader van negen kinderen) en zijn gezin als miste hij vrienden; dat hij zijn vaderland liefhad als had hij geen ander voorwerp gekend, waaraan hij zich zou hebben kunnen hechten. Doch het hoogste wat van dien man gezegd kan worden, is de vrijheid, die ieder heeft om , na zijn leven en zienswijze te hebben leeren kennen, van Arnold te mogen getuigen „ Christus loeft in Hem.quot; Als literator verzekeren hem zijn uitgave van ïhueydides, zijne Introductory Lectures on modern History, waarvan reeds eenc 4lt;lc uitgaaf het licht ziet, enz. een duurzamen roem. Zijn ascetisch geschrift Christian life werd in 1849 voor dc SJo maal herdrukt. Zie over hem, The life and
correspondence of Thomas Arnold, late head-nutster of Rugbyschool and regius Professor of modern History in the University of Oxford, bij Arthur Penrhyn Stanley, M. A. fellow and tutor of Univorsity-eollegc, Oxford 2 vol. 5 th. edition London , 1845. Die Bedeutuny des Thomas Arnold für den Standpunkt der kirchlichen Gegenwart nach den über sein Leben erschienenen Denhwiirdigheiten von Dr. August Neander, Berlin bij Wilhelm Bcsser, 1846 (een afdruk van een verslag in de Jahrbücherfürwissenschaftbche /uvVi/j) Verg. Waarheid in liefde, 1847, blz. 175 volg.; Kunst- en Letterbode, 1842 nquot; 30; Godgeleerde bijdragen voor 1851 blz. 84 volgg.
ARNOLD. Onder de vele kunstenaars van dien naam, heeft zich meester Arnold beroemd gemaakt als den onmiddolijkon opvolger van Gerhard van Rile, in het bouwen van den Dom te Keulen, welk werk hij van 1295—1301 bestuurde. Johann, zijn zoon en opvolger van 1301 —1330, komt de eer toe van het koor dier kerk voltooid te hebben.
ARNOLDI (Johannes Beknardus), beroemd heelmeester te Monnikendam. In 1798 geboren, overleed hij in 1844. In het practisch tijdschrift van Moll en v. Eldik heeft hij eenigc belangrijke inededeelingen over breuken gedaan. Zie Tilanus in de Verhh. van het Genootschap ter bevordering van Genees- en Heelkunde te Amsterdam, 1 D. Verslag bl. 101 , 102.
ARNOLDI (nicolaas), den 18^» December 1618 te Lesna in Polen geboren, verliet zijn vaderland en begaf zich naar Erancker, om aldaar de scholen van Coccejus, Vedelius, Cloppenburg en vooral die van zijnen vermaarden landgenoot Johannes Maccovius, die aldaar het hoogleeraarambt in do godgeleerdheid bekleedde, te bezoeken. Later werd hij zelf hoogleeraar aan die hoogeschool en vermeerderde haren luister door zijne geleerdheid en uitgegeven schriften. Zie Vriomoet Aih. Fris. p. 415,seqq. Marckii, Orat. funeb. Abr. de Grau, Programm. funeb. Zijn zoon
ARNOLDI (Michael) bekleedde achtereenvolgens het predikambt te Menaldum, Harlingen , Leeuwarden en te Haarlem, waar hij den 28»'quot;quot; Maart 1738 stierf. Hij was een man van bijzondere geleerdheid, waarvan zijne vertaling van en aanteekeningen op den Codex Talm. Tamid. de sacr. jugi (Franek. 1680,) zijne Christelijke bedenkingen (Harl. 1687) en andere schriften ten bewijze strekken. Zijn zoon
ARNOLDI, (Tiberius) predikant te Prinsenhagen, Katwijk aan don Rijn, Dordrecht en Haarlem, was een der welsprekendste en geleerdste mannen van zijn tijd. Men noemde hem „Guldenmond, groote bijbcltolk van 's hemels profccijen.quot; Hij stierf 8 Januarij 1741, aan de kinderziekte. Zie Schotel, Kerk Dordr. d. II, 319.
ARNOLDUS VILLANOVANUS, aldus naar zijne geboorteplaats Villanova genoemd, waar hij omtrent 1250 het licht zag. Hij studeerde te Aix, Parijs en Montpellier, ging later naar Spanje, en loerde aldaar veel van de Arabische geneeshceron. Vervolgens bezocht hij de voornaamste hoogescholen van Italië. Hij was langen tijd geneesheer van Jacobus II, koning van Ar-ragon, en leefde later aan het hof van koning Robert te Napels. Van daar ging hij naar Parijs alwaar hij met veel roem do geneeskunde geleeraard heeft en door zijne geleerdheid en gelukkige praktijk zich een grooton naam heeft verworven. Van ketterij beschuldigd, ontvlugtte hij dc Inquisitie en week naar het hof van koning Erederik van Sicilië. Door dezen naar Avignon gezonden om Paus Clemens V in zijne ziekte te behandelen, stierf hij in 1313 op reis eu werd te Genua begraven. De beste uitgaat zijner werken is die van Bazel in 1585, in folio, met aanteekeningen
van Nic. Taurellius.
ARNOLFO Dl LAPO, Italiaansch bouwmeester, die in 1300 overleden is. Florence heeft hem haren derden ringmuur met torons, verscheidene bruggen en paleizen, maar bijzonder hare hoofdkerk te danken, de Santa Maria del Fiore, dieevenwel eerst door Brunolleschi voltooid is.
ARNTZENIUS (Johannes), geboren te Wezel in 1702, werd in 1728 tot hoogleeraar in de geschiedenis te Nijmegen, en in 1742 in plaats van Burman te Franeker aangesteld, waar hij in 1759 overleed. Hij gaf de werken van Aurelius Victor in 1733, den Panegyricus van Plinius in 1738 en van Pacatus in 1753 uit. Bovendien heeft men van hem! Dissertationes de colore el tmctuia comarum, de civitale Romana apostoli Pauli, de dileclu scriptoruin qui juventuti in scholis praelegendi sunt, en eenige Latijnsche gedichten door zijnen zoon uitgegeven.
AKK- ARO
227
|
AUNTZENIUS (Johannes IIenhicus) , zoon van ilon voor-gaandcn, geboren tc Nijmegen in 17341 was hoogleeraar in de regtcn tc Utrecht, waar hij den 7dcn April 1797 overleed. Hij is de schrijver ran do/nstitul, juris Belyici, in 1788 in 8°. uitgegeven, en van verschillende philosophischo verhandelingen. AKN 1ZKXIUS (Jan Otto), zoon van don voorgaanden, werd den April 1771 te Zutphen geboren. Hij oefende zich onder geleide van zijn vader in de regtsgclcerdlicid, en werd in 1793, tot doctor bevorderd. Sedert was hij advocaat tc Utrecht, werd in 1798 lid van het provinciaal Utreehtsch Genootschap van kunsten en wetenschappen, en in 1801, als hoogleoraar in dc regten te Harderwijk beroepen, welken post hij op den 9,ll!l1 Julij des volgenden jaars, met cene sedert gedrukte redevoering; De meritis Gelrorum in Jurisprudentiam aanvaardde, en tot aan de vernietiging der Geldersche hoogeschool mot lof bekleedde. Naderhand zag hij zich een' nieuwen werkkring geopend, daar bij door den koning eerst tot vrederegter voor het kanton Harderwijk, en later ook tot lid van den raad der gemeente dier stad werd aangesteld. In beide betrekkingen was hij , door zijn vredelievend , edelmoedig en werkzaam karakter voor zijne medeburgeren hoogst nuttig. In 1820 vroeg hij zijn ontslag en vestigde zich op cene buitenwoning in de nabijheid van Lcyden, waar hij in April 1825 overleed. ARNÏZENIUS (lioBBUT Henukik) werd 19 December 1777 tc Amsterdam, uit een deftig en in de geletterde wereld beroemd geslacht geboren. Zijn vader, ecu kundig regtsgclccrde, die ook in andere wetenschappen, inzonderheid in dc fraaijc letteren zeer bedreven was en zelf de dichtkunst niet onge-gelukkig beoefende, ontvonkte het eerst in zijnen boezem die blakende zucht naar kennis , die vurige liefde voor de fraaije letteren, en bijzonder voor de dichtkunst, welke hem zijn geheel volgend leven bezielden. Van Alphen, Luiken en Cats waren de dichters, die den smaak des jongen Arntzenius het eerst vormden ; terwijl naast dezen mogelijk niemand gewigtiger en weldadiger invloed had op zijne letterkundige vorming, dan de rector der Latijnscho scholen te Amsterdam, R. van Ommeren , wiens wedergade in do leiding en ontwikkeling van jeugdige vernuften schaars gevonden wordt. Hij studeerde aan de doorluchtige school te Amsterdam onder Wijttenbach, van Swinden en Cras en werd, na eene oefening van 5 jaar, onder geleide der genoemde mannen, vooral van den uitmuntenden Cras, na de uitgave eener dissertatie: De confessione doli in (Miclis, in 1798 aan dc hoogeschool te Lcyden tot meester in de regten bevorderd. In het volgende jaar verloor hij zijn vader, trad in den echt en aanvaardde den post van secretaris van het departementaal bestuur van den Amstel, dien hij 3 jaar later mot eenen gelijken post bij het departementaal cn gedeputeerd bestuur van Holland verwisselde. Naderhand bekleedde hij andere nog aanzienlijker bedieningen, en legde daarbij eene kunde, eerlijkheid en ijver aan den dag, die hem door alle tijden heen het vertrouwen deden behoiulcii van hen, die het hooge bewind in handen hadden. Hoogststroelcnd cn vereerend was inzonderheid voor hem het bewijs, daarvan door den koning aan hem gegeven , toen deze hem, in het begin van 1814 , den belangrijken cn aanzienlijken post van advocaat-fiskanl voor de middelen te lande in Noord-Holland opdroeg, dien hij tot 1820 bekleedde, wanneer hij door cene verandering in het beheer dier middelen, met zijn eervol ontslag, tevens de waardigheid van rijks-advocaat in Noord-Holland verkreeg; een post hom te aangenamer omdat hij daarmede zijn altoos geliefkoosd beroep van pleitbezorger kon vorccnigen. Twee jaar later werd hij geroepen, om als lid van de Tweede Kamer der Staten Generaal dc algemeene belangen tc behartigen; doch de gegronde hoop op het veelvuldige nut, hetgeen in deze gewigtige betrekking, het vaderland van hem konde verwachten, werd in het volgend jaar, door zijnen vroegtijdigen dood, op het droevigst tc leur gesteld. Arntzenius, hoezeer overladen met ambtsbezigheden, en geboeid aan de pligten van vader van een talrijk kroost, benevens zijne bemoeijingen ten algemeenenen bijzonderen nutte, behield zijn lust voor de wetenschappen, en inzonderheid voorde dichtkunst. De schoonste voorbrengsels der Grieksche, en vooral der Romcinscho dichters waren hem gemeonzaam, die der fraaiste vernuften van het nieuwere Europa hem bekend. Inzonderheid waren dc schatten der vaderlandsche letterkunde van vroegeren on latcren tijd geheel zijn eigendom. Onder het geleide van van |
Ommeren, oen der uitmuntendste Latijnscho dichters onzes vaderlands, kon het niet wel anders of Arntzenius moest ook dc Latijnsche lier bespelen, waarvan verscheidene proeven zijner bekwaamheid in handen van bevoegde beoordeelaars zijn. liij voorkeur echter beoefende hij dc dichtkunst in de moedertaal en hoe ver hij het daarin gebragt had, blijkt uit den bundel van gedichten, reeds in 1801 onderden titel van Dichtlievende Uilspanningen, door hom in het licht gegeven;uit onderscheidene proeven van zijn kunstvermogen in verschillende verzamelingen geplaatst, cn wel inzonderheid uit zijn dichtstuk: Menschenkemis bevorderlijk tot volmaking, dat in het 2lt;l« stuk dor Kuterpe gevonden wordt; cn eindelijk uit do verzameling zijner nagelatene gc-diehten, uitgegeven bij Vincent Loosjes te Haarlem , in 2 deden. ARNTZENIUS, (Diedeiuk Johannes Agatiiüs,) beroemd geneesheer te Amsterdam in 1847 overleden, in den ouderdom van 41 jaren. Zie over hom Tilanus in de Verhh. van hel Genootsc/i. ter bevordering van Genees- cn Heelkunde te Amsterdam, r![; D. Verslag bl. 130, 131. AROE-EILANDEN. Deze eilanden-groep ligt in de Stille Zuidzee, in den Zuidelijk-Molukschen-Archipel, Z. O. van Coram cu O. van Danda, tussehen 5° en 7° Z. 15. en 152° en 153° O. L. Zij stonden sedert 1623 onder hot bewind der Oost-Indische Compagnie, doch tegenwoordig, hoewel zij afhankelijk zijn van de Nederlandsche regering, wordt er geen werk hoegenaamd van hun bezit gemaakt cn do handel alleen door Ambonezen cn Bandanezen gedreven. De inwoners zijn Alfoercn; do grond is over hot algemeen vruchtbaar; de voortbrengselen zijn: paarlen, schildpadden, vogelnestjes, visschen, paradijsvogelen en eonige houtsoorten, Verg.D. H. Kolff Jr. Rehe door den Zuidelijk-Molukschen Archipel. AROMA is de algemeene uitdrukking voor dc oorzaak van ceno aangename geur, voornamelijk van plantaardige stoffen, zooals kaneel cn vele specerijen, zoodat het gewoonlijk zijnen oorsprong ontleent van cene acthcriseho olie of daarmede overeenkomende stof. ARONSKELKEN {Aroïdeëi}). De Aronskelken vormen eene tot de afdeeling der eenzaadlobbige gewassen behoorende planten-familie, welke vooral in de voeliiige bosselien der keerkringslanden te Imis behoort, alwaar zij zich onder do meest verschillende en deels zonderlinge vormen voordoet. Zij wordt vooral in Zuid-America, en daarna het meest in tropisch Azië vertegenwoordigd. De gewassen, welke tot deze familie behooren, zijn meest kruid-, zelden heesterachtig, en bezitten oen langwerpigen , kruipenden, of wel een knolvormigen wortelstok; afwisselende, bijna altijd gestoelde bladen, mot een aan den voet verbreeden bladsteel en eene veelal zeer ontwikkelde, hart-of pijlvormige, duidelijk geaderde sehijt'; voorts een enkelvoudigen, in cene onverdeelde, vleezig verdikte, en aan haren voet door cene éenbladige, dikwerf bloemachtig gekleurde scheede ondersteunde, of geheel of gedeeltelijk omgevene kolf eindigenden bloemsteel; onvol-komene, édnslachtige bloemen, die óf uit een enkelen meeldraad, óf uit een enkelen stamper, óf uit beiden, dikwerf in grooteren getale door een schnbachtig of borstelig bloemdek omgeven, bestaan; eindelijk, als vrucht, een- of veelzadigo, digt opeengc-drongene bessen. De Aronskelken bevatten , over 't algemeen, in al hare dcclcn eene scherpe, bijtende stof, en zijn dien ten gevolge allen min of meer scherp-giftige gewassen, hetwelk echter niet belet, dat zij, vooral bij de onbeschaafde volken, dikwerf als geneesmiddelen gebruikt worden. Nogthans is dit scherpe beginsel zeer vlugtig, waardoor men het door kooken, roosten, dröogen of ook door herhaald uitspoelen verwijderen kan, iets, dat van zeer veel belang mag geheeten worden , indien men bedenkt, dat het daardoor mogelijk wordt, sommige aan zetmeel zeer rijke declen dezer planten, zoo als de wortelstokken, als spijs te nuttigen. Tot de Aronskelken, wier wortelstokken of wortelspruiton werkelijk na toebereid geworden tc zijn gegeten worden, behooren o. a. Colocasia Antiquorum Schott. in Egypte, Syrië, Oost-Indië en op do Molnksche eilanden; Colocasia macrorrhiza Schott. in Oost-Indië, China, tropisch Nieuw-Holland, op Ceylon cn de Sandwichs-cilanden; Colocasia esculenta Schott. in West-Ihdië, Zuid-America en op de Moluksche eilanden; Xanthosoma sagittac-folium Schott. op de Antilies; Xanthosoma edule Schott. Caladium |
■'Ui
van monschen en paarden voor, welke laatste hij meesterlijk schilderde en hij zocht zijnen roem in alles, wat voor stout doorging en hem grootsch toescheen. Hij werkte echter te veol op hot voor het oog bevallige, zondigde tegen het natuurlijke en togen naauwkenrigo teekening en vooral, met zijne tijdgenooten, in het overladen van de zamenstelling. Misschien was hij do buitonspo-rigsto schilder in dozen tijd van valschen smaak, doch bij al zijne fouten had hij groote verdiensten. Hij was schilder geboren en zoowel hot schoon koloriet in zijne fresco's als in do schilderijen uit don eersten en boston tijd, onder andoren do Madonna in de Sta Grisogona, is even als zijne zoo goed uitgevoerde kleinere schilderijen, zeer te roemen. Zijne meeste stukken zijn echter in zijne tweede manier van schilderen , veel vrijer en slordiger uitgevoerd. Arpino mogt de gunst van tien Pausen beleven, zijn vermogen nam too, doch zijn trots niet minder, vooral nadat Clemens VIII hem tot ridder der orde van Christus, verheven had. De grooten ondervonden zulks meermalen, daar hij geene bestellingen van hen aannam, die hem niet op de vleijendste wijs verzocht waren. Hij had volo bewonderaars, eenen grooten aanhang en stichtte eene uitgebreide school, die echter weldra, door do in eene tegengestelde rigting werkende school van zijnon leerling Cara-vaggio eene groote scheuring onderging. De invloed zijner phantastische school hield echter spoedig op, vooral toen de Carracci weder hot voorbeeld gaven van grondige teekening eenvoudige zamenstelling, natuurlijkheid en waarheid. De schilder Pinolli te Rome graveerde naar Arpino en tevens naar Marco da Faën/.a en P. Nogari, eene reeks van tien platen, die het leven en de wonderen van den H. Franciscus van Paula voorstellen. Ook R. Guidi, F. Villamone, G. Sadeler, Ph. Thomassin en anderen graveerden naar zijne werken. Zijn broeder en leerling Bernardino Cesari, was hem aan zijne werken behulpzaam, en eopiecrdc de teekeningen van Michel Angelo zoo getrouw, dat men ze bezwaarlijk van de oorspronkelijke onderscheiden kan. Hij stierfin 1614 in jeugdigen leeftijd.
ARRACIIÉ wordt in de wapenkunde gezegd van koppen van leeuwen , arenden, enz., wanneer het haar of de pluimen nog het vleesch bedekken; ziet men daarentegen het bloedige vleoseh, dan zegt men coupé. Van luipaards-koppen zegt men noch coupe' noch arraché, omdat men den hals niet ziet; dus eenvoudig tetes de leopard. Van Dorp voerde: do sable, ii trois têtes de lion arrachécs d'argont, lampassées do gnoules.
ARRAGON. Een oud koningrijk, dat in 1516 met Castilië vcreenigd werd en nu eene provincie in het noord-oosten van Spanje uitmaakt, ter grootte van 693 □ mijlen ; zij grenst aan Frankrijk, Navarra, Murcia en do Middelandsche zee. De grond is er, in verscheidene streken zeer stconachtig en onvruchtbaar; doch volo andore, inzonderheid waarin rivieren gevonden worden, leveren een vruchtbaren grond op. De Ebro doorstroomt do gchoole provincie on neemt de Xiloea, do Xalon, de Guadalupe, de Gallego en de Segre op, terwijl het keizerlijke kanaal, door Karei V aangelegd, en dat van Tauste door oen gedeelte van Arragon loopen. Aan den oever dezer rivieren en kanalen is het land zeer vruchtbaar. Dc belangrijkste voortbrengselen dos lands zijn; maïs , zeer goede hennep, vlas, tarwe, rijst, olijven, druiven , meekrap , saffraan , zijde , aluin, vitriool, jaspis , marmer, ijzer on lood. Do schapenteelt is er van veel belang, en de uitvoer van wol de 'gewigtigste tak van handel. Zij wordt door de Fran-schen, Nederlanders en Italianen gekocht, en in do Engelsche fabrieken zoo hooggeschat, dat men ze, onvermengd, tot de fijnste lakens gebruikt. De bevolking van dit landschap is, naarmate van deszelfs uitgestrektheid, gering; zijnde in hot laatst dor vorige eeuw , niet meer dan 657,376 inwoners, nu waarschijnlijk-753,000, waarvan cr zich in dc hoofdstad Saragossa alleen 40,000 bevinden. Do Arragonozen zijn bekend om hunne kracht, dapperheid en trotsehheid.
ARRAGONIET is oen minoraal, hot eersH in het koningrijk Arragon waargenomen, dat overeenstemmend scheikundig gehalte heeft met kalkspaath, doch dat harder is en welks kristallen tot een ander stelsel behooren. Do zeszijdige zuilen van het arrago-niet zijn niet regelmatig; de standhoeken harer zijvlakken zijn niet allen van 120 graden , maar deels grooter, deels kleiner. De arragonietcn zijn van kleur dan eens waterhelder, dan wedei wit in het grijze, roodachtige, groene en viool-blaauwc, van een
putcile, Schott. Caladium bicolor Vont. in West-Indie ou Zuid-Amerlca. (Bischofi'en Endlicher.)
Tot de inlandsche Aronskelken behooren: Arum maculatiim L., de yevlelcte Aronskelk of Kal/svoet, eene plant met eeno groen-aehtig gele bloemscheede, die de van boven naakte, knodsvormige en bnünrood-gekleurde kolf peperhuisvormig omgeeft, en pijlvormige , groene, somwijlen bruin-gevlekte bladen. Zij tiert gaarne tusschcn schaduwrijk kreupelhout en draagt een knobbeligen wortelstok, die, onder den naam van Radix Ari of Aronis, vroeger om zijne scherpe eigenschappen, tegen langdurige slijmvloeijingen in poedcrvorra voorgeschreven werd. Op het eiland Portland bereidt men daaruit eene soort van meel, dat in den handel, onder de benaming van Portland Arrow-lioot bekend is. Bucholtz vond in don Radix Ari op 1000 d. (Zie : Almanach fiir Scheidefciinstler 1810, bl. 122):
zetmeel..............'
met tragacanlhslijin overeenkomende stof. . 180
56
gom................
slijmachtige, op zocp gelijkende, stof ... 44
vette olie............. **
1000
üog noemen wij als inlandseh: Arurn Jtulicum Mill., die zieh van de vorige soort door spies-pijlvormige bladen en eene aan den top gele bloemkolf onderscheidt; Calla palustris L. (Slan-gmkruid,) een gewas, dat in moerassen op veenachtige plaatsen voorkomt, en door bloemen geheel bedekte kolven, eene vlakke uitwendig groene, van binnen witte bloemscheede en haitvoimige bladen draagt, en om zijne roede bossen wel eens als potplant wordt aangetroffen; eindelijk Acorus calamus L. omtrent welke soort men het artikel Kalmus nasla.
Tot de zeer bekende siergewassen onder de Aronskelken behoort Calla (Richardia) Aethiopica L., eene plant met groote, zuiver-witto bloemscheoden en goudgele kolven, die in hot voorjaar on don herfst bloeit en van do Kaap de goede Hoop afkomstig is. Mon noemt haar in het dagolijksch leven bijna bij uitsluiting Aronskelk.
Verseheidene dor bovengenoemde planten leveren, gedurende haren bloeitijd, oen zeer belangwekkend verschijnsel op, daarin bestaande, dat hare bloomkolven alsdan eene zeer in 't oog loo-pendo en mot oen thermometer zeer gemakkelijk waar te nomen mate van warmte ontwikkelen, iets dat, wegens zijne zeldzaamheid , voor de plantenphysiologic van hot hoogste gewigt is. O.
AKONSWOllTEL. (Zie Aronskelken).
ABOURA. Eene Griokscho maat van 50 voet lengte. Do Egyptische Aroura was een vierkant van 100 voet.
AIiriNO. Do naam van den gemeenlijk onder den bijnaam 1 Arpino of de ridder dArpino , ook wel d'Arpinas voorkomenden kunstenaar, is eigenlijk Giuseppe Ccsai of Cesari. Eerst meende men dat hij op het slot Arpino in Eriocl tenjaie 1560 geboren was, doch latere schrijvers beweren dat hij in 1570 te Rome geboren is, waar hij ook tusschcn de jaren 1C40—1642 moet gestorven zijn. Zijn vader was zijn eerste meester; vervolgens leerde hij de schilderkunst bij Raphael Motta en Lelio Orsi, volgens anderen bij Roncalli. Als knaap van 13 jaar moot hij roods een voorgevel geschilderd hebben, waaruil men den toe-komstigen moester voorspelde. Niet lang daarna wedijverde hij reeds in hot vaticaan met do daar werkende meestors on toon hij naar de teekeningen van Buoiiarotti verscheidene schilderijen gemaakt had, steeg zijn room te Rome ten hoogsten top. Hij werkte gedurende veertig jaar aan do schilderijen in een dor zalen van het capitool, van welke reeks do laatste liet gevecht tusschcn de Horatiers en dc Curiatiërs voorstelde. Men roemt hot gevecht tusschen de Romeinen en de Sabijnen als uitstekend. Dat hij ofschoon zeer langzaam werkende, niet altijd daaraan bozig was, getuigen behalve de groote menigte altaarstukken, dc gedurende dien tijd voor Urbanus VIII vervaardigde werken, zoo in de kapel van Paul V in Sta Maria Maggiore, als de ,Mozaïk-Cartons in S. Micholo. Zijne werken zijn talrijk. Behalve die welke hij voor hot buitenland vervaardigde, zijn or velo zoo to Rome en Napels als in andere steden verspreid; ook do galerij van Dresden bezit een zijner werken. Arpino hield van groote massa's in zijne zamenstollingen. Hij stelde gaarne het gewoel
AIUi-AJlS
|
lovondigen glasglans en schelpnchtig op de breuk. Uzerbloosoms noemen de Duitsehe mijnwerkers de sneeuwwitte, sierlijk getande, hoestervormigo vezel-arragonieten, die in holen van ijzerspnath-beddingen aangetroffen worden. Verg. K. C. van Leonhard, Geologie, in het Holl. vertaald door Dr. K. M. Beima. II. p. 397. AURAS (Nicolas d') was een beeldhouwer, die zich te Rome een grooten naam maakte, zoo door zijn uitmuntend werk, als ■wegens zijne bekwaamheid in het herstellen van antieken. Volgens het gebruik van zijn' tijd noemden hem de Italianen naar zijne geboorteplaats, hoewel hij ook naar Vlaanderen Nieolo Flamingo genoemd werd. Hij was te Arras geboren en Etierf te Rome in 1598. Van zijne werken vindt men te Rome : in de kerk Sta. Maria dell' anima het marineren praalgraf van Frederik, hertog van Kleef; in de Sta. Maria Maggiore twee marnieren bas-reliëfs nan het praalgraf van Paus Sixtus V, welke de regt-vaardigheid en de milddadigheid voorstellen; een bas-reliëf aan hot marmeren praalgraf van Pius V, de slag van Monteontour verbeeldende. Ook is het marmeren standbeeld te paard, Mareo Antonio Colonna, generaal der zeemagt van Pius V voorstellende, dat in een der zalen van het paleis der conservatoren , op de plaats van het capitool, opgesteld is, van zijne hand. ARRAS (Mattieu u') was een Franseb bouwmeester, die in 1343 door den koning Johann van Bobemen, naar Praag beroepen werd, om er den dom te bouwen, welke door Peter Arler (Zie aldaar) in 1386 voltooid werd. Hij bestuurde ook het bouwen van de vesting Karlstein, welk werk Karei IV in 1348 liet ondernemen, aan welks vorm ten tijde van Rudolph II veel veranderd i.s, hoewel het voornaamste gedeelte nog tamelijk vrij is van vreemde toevoegsels. Na zeven jaren arbeids was de vesting gereed, die met groote feestelijkheid werd ingewijd. Mattliieu moet omstreeks dien tijd gestorven zijn. ARRATEL , in het meervond Arratois, een Portugeesch gewigt dat ook in lirazilië gebruikt wordt; de arratel weegt 0,459 kilogr.; 32 arrateis maken eene arroba uit, 128 arrateis een centenaar. ARRIA. De gemalin van Paetus, welke haren naam door een buitengewoon voorbeeld van huwelijkstrouw en vrouwelijken moed vereeuwigd heeft. Haar gemaal had met anderen tegen keizer Claudius zamengespannen en werd ter dood veroordeeld. Arria, ziende dat hij niet te redden was, stiet zich zelve den dolk in de borst, en gaf dien aan haren echtgenoot met deze woorden; „Paetus het doet geen pijnIquot; waarop hij haar voorbeeld volgde. ARRIANUS (Flavius) werd geboren in de 1quot;» eeuw voor Christus te Nicomedie in Bithynië. Onder keizer Adrianus word bij Praefect van Cappadocie, waar hij als krijgsman in het lio-meinsclie leger bijzonder uitmuntte. Liefde tot de wetensebappon spoorde hom ecliter aan, om zich van allerlei openlijke en staatkundige betrekkingen te ontslaan, en zich met de beoefening der wetenschappen in zijne geboortestad bij uitsluiting bezig te houden. Hier schreef hij eene menigte hoog belangrijke werken, waarvan er wel velen zijn verloren gegaan, maar ook eenigen tot op onzen tijd zijn bewaard gebleven. — Hij was een leerling van Epictetus, (zie aldaar) en een groot voorstander van diens wijsbegeerte. Aan hem hebben wij de kennis daarvan te danken. Hij schreef een handboek van de zedeleer en cenige gesprekken van dezen wijsgeer. Het eerstgenoemde bezitten wij onder den naam Enchiridion. — Vooral merkwaardig is het werk van Arrianus dat tot titel heeft: Anabasis, waarin met groote naauwkeurigheid de veldtogten van Alexander den Grooten beschreven worden. — Insgelijks verdient bijzondere belangstelling zijne geschiedenis van Indië. Overigens heeft Arrianus hoogst belangrijke bijdragen geleverd tot de toenmalige aardrijkskunde, als ook tot de militaire taktiek en tot de jagt. — Vele van zijne, tot op onzen tijd overgeblevene, werken zijn afzonderlijk, in het oorspronkelijke of vertaald uitgegeven; Van zijne geschiedkundige werken bestaat eene uitgave door Muller in 1846 te Parijs bezorgd. Professor Van der Chys gaf, in 1828, zijnen Commenlarius geographicus in Aniamm te Leyden uit. ARRIERE GARDE. (Zie Achterhoede). ARROBA. (Zie Arratel). |
ARROW-ROOT is eene zetmeolsoort, die men uit de wortels van verschillende planten afzondert, door hen op de eene of andere werktuigelijke wijze fijn te verdeden en met water uit te wasschen. De troebele vloeistof laat men daarna bezinken, verwijdert het bovenstaande vocht en zuivert het bezinksel, het zetmeel, door herhaald wasschen met zuiver water en filtreren door haarziften ol doeken, waarna het eindelijk wordt gedroogd en in den handel gebragt. 100 d. vcrsche wortels geven van 10 tot 23 d. zuiver arrow-root. Men onderscheidt twee voorname soorten: 1° het Americaansehe, West-Indische of Bermuda arrow-root, hetwelk van Maranla arundinacea L. en Maranta Indica Juss. wordt verkregen en voornamelijk wordt aangevoerd van de West-Indische eilanden, Jamaica, Barbados, Antigua, St. Vincent, Domingo, Bermuda, Nieuw-Granada, Demcrary en Berbioe. 2» liet Oost-Indisehe, Indiaansche of echt Indische arrow-root, afkomstig van Curcuma angustifolia Roxb., C. lencor-rhiza Roxb., C. Zerumhel Roxb. en andere Curenma-soorten, en aangevoerd wordende uit Calcutta. Daarenboven levert Tacea pinnatifida Forst, het zeldzaam voorkomende Tahiti-arrow-root, terwijl Sagittaria sagitlata Thunbg. in China, Aracacha esculenla De C. in Bogota tot bereiding van arrow-root worden gebezigd. Het arrow-root is oen reuk- en smaakloos, los en wit poeder, van gering soortelijk gewigt, en bestaat uit microscopisch kleine, glinsterende, ronde en ovale ligchaampjes, welke kleiner zijn dan die van het aardappelzetmeel (aardappelmeel,) grooter echter dan die van het tanvezetmeel (stijfsel); het wordt dikwijls met beide laatstgenoemden vervalscht. Deze vorvalsehing kan gemakkelijk , met behulp van het microscoop ontdekt worden, terwijl daarenboven zuiver arrow-root, met water gekookt, volstrekt geen reuk naar etijfselpap zweemende mag bezitten.Het arrow-root wordt als voedingsmiddel gebruikt en is eene voedzame, gemakkelijk verteerbare en aangename spijs. Verg. Real-Lexihnn der medicin-pharmaceut. Naturgeschichle von Dr. E. Winkler, 1842; De beginselen der materia medica enz. door Dr. J. Pereira, voor Nederland bewerkt door Dr. L. Fock, 1849. ARROWSMITfl (A). Koninklijk Engclsch kaartteekenaar, geboren in 1751 en te Londen den lGlllt;gt;n April 1824 overleden , beeft meer dan 130 kaarten, waarvan eenigen op meer dan een blad uitgegeven. Men heeft van hem een algemecnen atlas, eene kaart van Engeland in 18 bladen , Ierland in 4, Schotland in 4, de Stille Zuidzee in 9 en het Kanaal in 7 bladen. Hoewel allen zeer net zijn van uitvoering, laat de juistheid wel eens wat te wen-sehen over. ARSA is de benaming die de Kalmukken geven aan brandewijn, welke uit zure merrie-melk bereid wordt. Voor deze bereiding laten zij do melk, in schapenhuiden opgehangen, zuur worden en onderwerpen die zure vloeistof vervolgens aan eene overbaling, in vuile en ruwe destilleertoestcllen. Het eenmaal overgehaalde vocht noemen zij Araca, het andermaal overgehaalde Arsa. De uit koemelk bereide brandewijn noemen de Kalmukken Airak-Pallas noemt hem Arki. Do bereiding van melk-brandewijn berust op eene omzetting door gisting van do melk-suiker. ARSACES I. was 256 voor Christus de grondlegger van het Parthisehe rijk en het hoofd van den stam der Arsaciden; hij overwon Seleucus in een grooten veldslag, maakte zich meester van Hyreanië en stierf na eene regering van 38 jaren in eenen veldslag tegen den koning van Cappadoeië. ARSCHINB. Eene lengtemaat, in Rusland ruim 315, doch in China 302 Parijsche lijnen bevattende. De Russische arschine heeft 16 werscbock, waarvan 1100 een werst uitmaken. ARSENAAL. Aldus worden de inrigtingen genoemd, waar de oorlogsmiddelen voor land- en zeemagt vervaardigd worden; in deze algemeene beteekenis bezigt men ook wol het woord tuighuis, — In meer beperkten zin, is oen arsenaal eene bewaarplaats van oorlogsbehoeften. In iedere vesting zijn een of meerdere arsenalen,waar al datgene bewaard wordt, wat tot do verdediging dier vesting noodig is , bovendien moet een staat arsenalen bezitten voor bet oorlogs-materieel dat in voorraad is, of waaraan nog geene bepaalde bestemming gegeven is. Deze laatste tuighuizen worden opgerigt, in plaatsen die niet dan na de geheele overmeestering van een land, in 's vijands handen kunnen vallen, en moeten zooveel mogelijk door waterwegen, met do voornaamste vestingen en verdedigingsliniën in gemeenschap zijn. ARSENIK (Arsenicum). Deze stof komt zeer verspreid in de |
ART
|
natuur voor; soms gedegen, cl. i. onverbonden, als godegen ar-scnik en arsenik-glans, meestal echter verbonden mot zwavel, als realgar en operment, of met metalen; soms ook geoxydeerd, als arsenikbloemen in verbinding met aarden cn metaaloxyden. lie benaming nrsenik wordt in hot dagelijkscb leven moer voor de verbindingen dan voor do stof zelve gebezigd. want in de scheikunde duidt men daarmede cone met metnalnardige stof of zoogenaamd inetalloïdc (door sommige scheikundigen ook tot do metalen gebragt) aan, hetwelk vorkregen wordt door arsenigzuur, met koolpoeder of met olie vermengd, in eene glazen retort tot gloeijens toe te verhitten. Daarbij zet zich dan bet afgescheiucn nrsenik in het bovenste, koudere gedeelte van den toestel als cono graauwe, glinsterende korst aan. Hot zuivere arsenik heeft eene staalgraauwe kleur en sterken metaalglans, is zeer bros en beeft een soortelijk gewigt van 5,96; het kristalliseert, bij de sublimatie, gemakkelijk, doch de kristalvorm, de rhomboëder, is moeijeüjk herkenbaar. Bij verhitting tot 3300C gaat het tot een klcurloozen damp over, die ccno sterke en karakteristieke knoflookgeur verspreidt. Aan den dampkring blootgesteld, verliest het arsenik spoedig zijn glans , en wordt graauwzwart, ten gevolge van hot ontstaan van arsenik-suboxyde op zijne oppervlakte. Als het in zuurstofgas of in dampkringslucht verhit wordt, ontvlamt en verbrandt bot met eene bleeko, blaauwo vlam, onder vorming van arsenigzuur. Ilct arsenik kan zich in drie verhou-dingen mot zuurstof vcroonigen en vormt daarmede een suboxyde entwee zuren, welke laatste oiKtorscheiden worden als arsenigzuur en arsenik-zuur. Het arsenigzuur, moer algemeen bekend onder don nanm van rattenkruid, is wegens zijn vergiftigend vermogen berucht en mag daarom wel de belangrijkste der arsenik-verbindingen heeten. Dit zuur wordt in het groot bereid door roosting van arsenik bevattende kobalt- en nikkel-ertsen en do zoogenaamde misspickcl of arsenik-kies. Bij dezo bewerking scheidt zich hot arsenik dan eerst van de metalen, als zij beginnen te oxyderen, terwijl hot dan zelve ook oxydeert tot arsenigzuur, dat in dampvorm den erts verlaat. Deze damp wordt door lange, liggende kanalen geleid, waarin hij door afkoeling tot den vasten toestand overgaat en zich als eene poedorvormige stof of meel (gift-meel) aanzet, die men er uitneemt en in gegoten ijzeren toestellen sublimeert, waarbij het arsenigzuur tot eene halfgesmolten, doorschijnende, klcmlooze, somtijds geelachtige, naar glas gelijkende massa overgaat, welke in grootore en kleinere stukken uit de toestellen genomen, in den handel wordt gebragt. Langzamerhand worden dezo stukken, van de oppervlakte naar binnen toe, ondoorschijnend, melkachtig of porceloinwit, zoodat daarom het arsenigzuur in den handel bekend is als witte arsenik, of arsenicum album. Als zoodanig is het arsenigzuur tamelijk zuiver, doch om bet geheel zuiver te verkrijgen moet hot, tot een fijn poeder gewreven en met vloeibare ammoniak overgoten, gedurende eenige uren aan een warmtegraad van -(-70 tot 80 C. worden blootgesteld en van tijd tot tijd geschud; vervolgens wordt de heldere, warme oplossing in eene andere fleseh gegoten en afgekoeld, waarna het zuivere arsenigzuur zich als heldere octaëders afscheidt. Het arsenigzuur is reukloos en heeft bijna geen smaak; maalais men de tong lang tegen een stukje daarvan houdt, dan verwekt het een wrangen en scherpen smaak, die later zoetachtigwordt. Het soortelijk gewigt van het gekristalliseerde zuur is 3,69, zijn smeltpunt ligt hooger dan zijn kookpunt, zoodat het zonder vooraf te smelten overgaat tot een kleur- en reukloos gas. In beide toestanden is dit zuur moeijelijk oplosbaar in water: 100 d. water lossen 0,96 d. van het glasaebtige cn 1,25 d. van het por-celcinaehtige zuur op; de eerste oplossing kleurt het lakmoes-papier rood , dc andere echter niet. Het arsenigzuur is een zwak zuur dat zich moeijelijk met zout-bases vcreenigt en daarmede dan arsenigzure zouten vormt; het bestaat uit 75,81 l0 arsenik cn 24,19 °l0 zuurstof. Dit zuur is oen der hevigste en gevaarlijkste vergiften, zoowel op zich zelf, als in verbinding met alkaliën cn andere zout-bases, het is niet alleen een vergif voor mensehen cn dieren, maar ook voor planten; het wordt in kunsten en handwerken menigvuldig gebruikt, als; in verwerijen, katoendruk-kerijen, glasblazerijen, tot bereiding van eenige verwen en eindelijk in sommige geneesmiddelen, zoodat door dat veelvuldig gebruik ook de vergiftigingsgcvallen menigvuldiger zijn dan door andere vergiften. |
Het arsenik komt, behalve als rattenkruid, in de volgende stoffen als giftig voor: arsenik-waterstof, alkarsine, operment en realgar (zwavel-arscnik), vliegensteen (arsenik-kobalt), arsenigzuur koper-oxydc (Scheele's groen) en andere groene venven , als: het Schweinfürther-, het Brunswijksch-, Kasler-, Weener-, En-gclsch-, Parijsch-, Zweedseh-, Berg-, Mitis-, Originaal-, Patenten Papegaai-groen, waarvan vele vermengd zijn met azijn-zuur koper-oxyde, chromaatgeel (chromium-zuurlood-oxyde) en gyps. Verder in eenige gele verwstoffen, als: het Chineesch-, hol Nieuw-, Spaansch-, Perzisch-gcel en andere soorten van Koningsgeel. Ook in enkele blaauwe verwen, als; bet kobalt-ultramarijn, het Saksisch- en IConingsblaauw, welke dikwijls met arsenikbevat-tende smalt worden bereid.Tegcnover de talrijke gelegenheden van vergiftiging' door toeval, onvoorzigtigheid of opzet met arsenik-bevattende stoffen, kunnen de schei- en geneeskunde middelen aanwijzen, niet alleen om de werking van het vergif te matigen of op te heffen, maar ook om de misdaad op te sporen; tot de meest beproefde tegengifien behooren het ijzeroxyde-hydraat eu de zwak gegloeide magnesia, terwijl daarenboven het opwekken van braking en de toediening van groote hoeveelheden koude, verzachtende dranken tot de eerste hulpmiddelen behooren. In de vroegste tijden waren reeds arsenik-verbindingen min of meer bekend, zoo als blijkt uit de benaming van het operment en realcar, door Aristoteles OUVÓUQU/)], door Tbeophrastus Uo'QU'ixóv ofUQ(ltvr/.OV genoemd; bekendheid met het witte arsenik (arsenigzuur) treft men het eerst bij Gebcr (in de VIII»quot; eeuw) aan. Welk een bekend vergif dit laatste reeds in de middeneeuwen was, kan men nagaan uit een afschuwelijk plan van Karei den Slechte, koning van Navarre, die aan don meistreel Woudreton opdroeg (13S0) om Karei VI, koning van Frankrijk en de hertogen van Valois, van Berri, van Bourgogne en van Bourbon met arsenik-sublimaat te vergeven. (Verg. Graham. Otto's Lehrb. d. Chemie 2dl) Aufl. 1847; l)e heyinselen der materia medica enz. door Dr. J. Pereira, voor Nederland bewerkt door Dr. L. Fock, 1849; Handleiding der vergif lieer door Dr. A. W. M. van Hasselt, 1851). ART ABA. Eene Egyptische maat van natte en drooge waren, houdende omtrent 18 stopen. AUÏABANUS IV, de laatste der Arsaciden (Zie Arsaces) werd door den Pcrziscbcn vorst Artaxerxes, den stamvader der Sassaniden overwonnen, in hot jaar 226 voor Christus. Artaxerxes vereenigde daarop met het nieuw Perzische rijk,het Parthische , dat 466 jaren bestaan had. ARTAXERXES. Drie Perzische koningen van dien naam komen in de geschiedenis voor. Artaxerxes I. bijgenaamd Longi-manus (langhand), omdat de eene zijner handen langer was dan de andere. Hij volgde zijnen vader, Xerxes, op, in het 465quot;° jaar voor Christus, en kenschetste zijne regering door gematigdheid en regt-vaardigheid. De tweede, om zijn geheugen Mnemon bijgenaamd, stierf in 360. Hij was de zoon van Darius Nothus, oorloogde eerst mot zijnen broeder Cyrus om den troon, zocht do Grieken tc verzwakken, cn stierf eindelijk van verdriet over onecnigheden tusschon hem en zijnen zoon Darius. Hij werd opgevolgd door Artaxerxes IH. Ochus bijgenaamd, die zich door den dood van tachtig zijner nabestaanden op den troon zocht tc bevestigen. Hij bragt bet afvallig Egypte weder tot gehoorzaamheid, verwoestte een groot deel van Syrië, en verloor door dc hand van Bagoas, een' zijner afhangelingen, het leven, 338 voor onze tijdrekening. ARTEDI (Pietbr), in 1705 in do Zweedsche provincie Anger-manland geboren, studeerde tegelijk met Linnaeus , eerst te XJpsal, daarna tc Lcydcn, waar hij de lessen van Boerhave volgde. Aangesteld bij het rijke kabinet van Albert Seba, vestigde hij zich voor eenigen tijd tc Amsterdam , doch verdronk aldaar des nachts in eene der grachten, nog slechts even 30 jaren oud. Linnaeus heeft een geslacht van de schermdragendo planten naar hein Artedia genoemd cn zijne Ichthyologia, sive de Piscibus, met eene levensbeschrijving uitgegeven. Lcyd. 1738. een deel 8quot;. De uitgaafvan Walbaum, Artedius renovatus in 5 doelen 8quot; te Greifswald 1788_89 is zeer vermeerderd, doch met afschrijvingen uit anderen , zonder oordeel zamengovoegd. ARTEMIS. (Zie Diana). |
ART
201
|
AKTEMISIA, Koningin van Carie, zuster on gemalin van Mausolus, wiens dood zij hartelijk betreurde, en wien zij een graftcckcn liet oprigten, hetwelk onder de zeven wonderen der wereld geteld wordt. Vim hier de naam van mausoleum, dien men aan prachtige begraafplaatsen geeft. Zij stierf bij dit gedenkstuk, weinig tijds na haren echtgenoot, in het 351 »l'! jaar voor onze tijdrekening. ARTEMISIA. Eene koningin van Haliearnassus, of Carië, die na haars vaders dood, het roer der regering zelve in handen nam; in den oorlog van Xerxes bij zijne vloot vijf schepen voegde, en met eene voorbeoldelooze dapperheid over dezelve hot bevel voerde. Zij onderscheidde zich inzonderheid in den slag bij Salamis, die in het jaar 480 voor Christus geboorte voorviel. ARTEMISIA. Een tot do natuurlijke familie dor Synanthenën of Coinposilae en de Synfjenesia Polygamia superjlua behoorend, zeer omvangrijk, en over don ganschen aardbol verspreid plantengeslacht, waarvan vele soorten reeds van overoude tijden als geneeskrachtige gewassen bekend stonden. Daartoe behooren: Artemisia Absinthium L. (quot;zie Alsem), A. Abrotanum L. (zie Citroen-kruid), A vulgaris L. (zie Bijvoet), A. Dracunculus L. (zie Dragon), A. Va!diana Kost., yl. payci/lortt Stockm, A. Stebcri liesser, A. Lercheana Steckm. (Zie Wormzaad) en A, Moxa De C., welke laatste soort daarom vooral opmerkenswaardig is , omdat do Chinezen en Japanezen hare bladen, sinds onheugelijke tijden, tot het bereiden van Moxa's aanwenden. Volgens sommigen bezigen zij daartoe het wollige bekleedsel van de onderste oppervlakte der bladen, volgens anderen de toppen en bladen zeiven, na dezen alvorens langen tijd geklopt en van de grovere vezels bevrijd te hebben. De Artemisia Moxa is een heester met behaarde, dubbel-vinspletige bladen, wier lijn-lancetvormige slippen stomp uitloopen, en kogelronde, overhangende, tot pluimvormige trossen vercenigde bloemhoofdjes. O. |
ARTESIAANSCHE BRONNEN of PUTTEN. Aldus worden kunstmatig geboorde openingen inden grond genoemd, die men ter verkrijging van water hoefi daargesteld. Zij hebben den bijnaam van Artesiaansehe verkregen, omdat zij menigvuldig en reeds voorlang in het voormalig graafschap Artois werden geboord. Deze bronnen onderscheiden zich van onze gewone welputten deels door hare meerdere diepte, deels doordien zij, veel uaauwer zijnde, niet gegraven maar geboord worden, zelfs door vast gesteente heen. Ofschoon wij nog vrij onvolledig met de gesteldheid van de korst onzer aarde bekend zijn, is het zeker dat daarin eene menigte van seheuren, kloven en holligheden worden gevonden. Vooral is dit het geval met do krijtformatie; getuigen hiervan de talrijke grotten die daarin voorkomen. Daar er nu van hot water dat uit den dampkring valt onder de gedaante van regen, sneeuw enz. en dat wat door afkoeling op de oppervlakte der bergen wordt verdikt, een groot gedeelte in den grond dringt, is het niet te betwijfelen of vele der gemelde holligheden zijn met water aangevuld. Vindt dit water in lager gelegene streken of aan de afhelling van bergen eene opening dan zal hel daardoor uitstroomen en aldus, natuurlijke bronnen vormen. De rijkdom aan water van deze bronnen zal dus grootendeels aflmn-gen van de uitgebreidheid der oppervlakte, waarvan het uit den dampkring nedergevallen water naar deze bron vloeit. Vinden zulke onderaardsehe waterverzamelingen geenen uitweg in lagere streken, dan neemt de hoeveelheid water toe en rijst hooger en hooger in de vermelde seheuren en spleten, of baant zich met kracht eenen weg door den grond , naar andere verder of dieper gelegene ruimten. Op deze wijze kan er beneden de oppervlakte van den grond eene zeer groote hoeveelheid water voorhanden zijn, waarvan zich uitwendig geene kenteekenen vertoonen. Het boren van Artesiaansehe bronnen berust nu: 1quot; op de veronderstelling dat er beneden de oppervlakte van den grond, waarin men boort een of meer kanalen bestaan waarin zich water bevindt, en 2quot; op de wet der hydrostatica, dat vochten, bevat in buizen of kanalen die met elkander gemeenschap hebben, tot aan hetzelfde waterpasse vlak opstijgen, of althans daartoe trachten op te stijgen. Wordt er dus in den grond eene opening geboord en deze boring tot eene genoegzame diepte voortgezet, dan is hot in het algemeen vrij waarschijnlijk dat men op eene waterader zal komen, en dat het water in het boorgat tot eene hoogte zal opstijgen die afhangt van de hoogte der waterverzameling waarmede het boorgat in verband staat. Ligt die waterverzameling in hetzelfde horizontale vlak als do opening van do geboorde bron, dan zal het ook daarin tot aan die opening opstijgen; ligt zij hooger, dan zal het water zich boven die opening verhofTon en eene springende bron vormen, terwijl het water, ingeval de waterverzameling lager dan den mond van do geboorde opening gelegen is, dien mond niet zal bereiken , maar in het boorgat op dezelfde hoogte zal blijven staan, als waarin dio waterverzameling gelegen is. In ilit laatste geval moet het dan door zuig- of perspompen tot aan de oppervlakte van den grond worden opgevoerd. Uit dc hier opgegeven beginselen , waaropde boring van Artesiaansehe putten berust, kan mon reeds vooraf opmaken dat in uitgestrekte vlakten weinig vooruitzigt beslaat om door boring eene springbron te verkrijgen en dat dit in het algemeen meer in heuvel- of bergachtige streken te verwachten is. Ook het water dat men uit geboorde bronnen bekomt, kan zeer verschillen door de zelfstandigheden die er mede gemengd of er in opgelost zijn. Moet het water namelijk door kalklagen dringen en is het in de gelegenheid ge-iveest om moor of minder koolzuur op te nemen, dan zal het ook jone zekere hoeveelheid kalk oplossen en daardoor, gelijk men het noemt, hard , en voor sommige behoeften onbruikbaar worden, [s het water door steenzout, of andere oplosbare zouten bevattende lagen gedrongen, dan zal hot min of meer daarmede verzadigd aan den dag komen en men zal eene minerale bron bekomen. In Dnitsehland heeft men zelfs vele boringen met dit doel ondernomen en mot oenen gunstigen uitslag bekroond gezien. Dit was onder andoren het geval mot do putboring to Neu-Salzwerk bij Minden. Men is hier tot oen diepte van 628 meters doorgedrongen en de bron levert in 24 uren 2,003,350 Nederlandsche kannen water, waarin meer dan 67,000 Nederlandsche ponden zout vervat zijn. In China, waar deze bronnen reeds zeer lang schijnen bekend te zijn geweest, worden er zeer vele aangetroffen. Zij dragen daar dikwijls den naam van vuurbronnen, omdat zij eene groote hoeveelheid zwRvel-waterstofgas opleveren, waarvan de vlam gebruikt wordt onder de zoutpannen. In de streek genaamd Kia-ting-fu zijn op eene lengte van 10 en eene breedte van 5 uren gaans meer dan 2000 zulke zoutbronnen, die van 500 tot 600 meters diep en 12 tot 15 centimeters wijd zijn. Even als bij de natuurlijke bronnen zoo is ook bij de geboorde bronnen de hoeveelheid water die zij leveren zeer verschillend. Bij bronnen die niet tot aan de oppervlakte reiken hangt zij gedeeltelijk af von de inrigting, de grootte, en de kracht die men aanwendt tot het oppompen van het water; bij springende bronnen hangt zij gedeeltelijk van de wijdte van het boorgat af; zonder dat men het als een bepaalden regel kan aannemen, is het echter vrij algemeen gebleken dat de bronnen rijker aan water waren naarmate men dieper boorde. De dieper gelegene waterverzamclingen staan waarschijnlijk met andere rondom dezelve in verbinding, en daardoor is tevens de oppervlakte grootcr waarvan zij haar water ontvangen. De wijze, waarop de Artesiaansehe bronnen worden geboord, is zeer onderscheiden en wordt voornamelijk bepaald door den aard der grondslagen die doorboord moeten worden. Bestaan deze lagen uit losse aarde, zand en dergelijke, dan worden er ijzeren, (somtijds koperen of houten) buizen in don grond gebragt, om het toevallen der opening en het zijdelings indringen van ongeschikt water te beletten. De boorwerktuigen die men in dit geval bezigt zijn dan omstreeks ovenzoo ingerigt als de zuiger eener pomp. Men laat dezelve herhaaldelijk vallen, waarbij zich dc klep opent en do losse grond boven dezelve komt. Van tijd tot tijd wordt do boortoestel, die in dit geval aan een touw hangt, door een takel en windas opgehaald om het zand of de aarde boven do klep weg te nemen. De buizen worden dan door een daartoe inge-rigten toestel telkens in den grond gedrukt, naarmate men mot de boor dieper doordringt. Is eene buis tot aan de oppervlakte ingedrukt, dan wordt er eone andere opgeschroefd of geklonken en aldus gaat men steeds voort. Treft men hierbij onder het boren water aan dat minder geschikt is, dan boort men dieper , en door het nederdrukken van de buis wordt dan het indringen van hetzelve in de geboorde opening belet. Bij het boren in vast gesteente, kan men in vele gevallen de buis missen dewijl men hier minder gevaar loopt dat de gemaakte opening van ter zijde zal toevallen. Treft men echter eene waterlaag aan die men niet geschikt bevindt, dan moet men, bij het dieper doordringen, eene buis in het |
|
boorgat brengen om don zljclelingschen toevloed van wnter af te snijden. De boortoestellen zyn in dit geval ook anders ingorigt en moeten telkens naar den aard van hot gesteente worden gewijzigd. In plaats van aan een touw, zijn zij dan aan ijzeren stangen bevestigd, die op elkander worden gesehroefd, en de beweging der boor is dan veelal draaijende. Hot is ligt na te gaan dat de spoed van het werk met de toeneming der diepte zeer moet afnemen; liet aan elkander sehroeven der boorstangen bij het nederlaten, en het losschroeven bij het ophalen van de boor kost dan veel tijd; de onkosten aan de boring verbonden nomen dan ook met de diepte aanmerkelijk toe. De ongevallen die bij het boren van Artesiaansche bronnen nu en dan voorkomen, b. v. liet breken der boorstang of van een gedeelte der boor zelve, vorderen ter herstelling dikwijls veel geduld en eisehen een vindingrijk vernuft om verholpen te worden. Somtijds zijn dezelve van dien aard dat men liever het boorgat verlaat en eene nieuwe boring begint. Uct boren van Artesiaansehe bronnen is in de laatste jaren in vele landen zeer toegenomen en in het algemeen niet vrij gunstig gevolg bekroond. Ook hier te lande hooft men eenige boringen gedaan, onder anderen te Amsterdam, op verschillende plaatsen en daarbij heeft men water verkregen, dat, volgens het oordeel van deskundigen, geene voorde gezondheid nadeeligo bestand-doelen bevat. Onder de merkwaardigste Artcsiaansclio bronnen beliooron behalve die, welke in China worden aangetroffen en waaromtrent de berigten ecnigzins onzeker zijn, do reeds vermelde bij Neu-Salzwerk en die te Grenelle bij Parijs. Op laatstgenoemde plaats bereikte men, na eenen arbeid van ruim zeven jaren, eene waterader die aan de verwachting voldeed, op eene diepte van 547 meters. Het water wordt met zooveel kracht opwaarts gedreven, dat het in eene verlenging der buis nog 28 ellen boven de oppervlakte van den grond opspringt en wel in eene zoo aanzienlijke hoeveelheid, dat in 24 uren meer dan 3,400,000 liters worden opgeworpen. De temperatuur van het water is 27,7 graden van den honderddeeligen thermometor; dat is nagenoeg 17 graden hooger dan de gemiddelde jaarlijksche temperatuur van Parijs. Toon de schrijver van dit artikel in de maand Julij 1851 deze bron bezocht, was men nog bezig om dezelve tut grootere diepte te boren. Men kan zich echter een denkbeeld maken van de langzaamheid waarmede dit werk vordert wanneer men zulke grooto diepten bereikt, indien men nagaat dat de boor slechts eenmaal daags kan worden nedcrgclaten en opgehaald, terwijl er bij elke ophaling slechts eene kleine hoeveelheid van het uitgeboorde gesteente wordt opgebragt. ABTKVELDE (Philips van), of HARTEVELDE, zoon van Jacob vau Artevclde , was omstreeks de hcllt der XIV'1quot; eeuw een der aanzienlijkste brouwers te Gend en hoofd van den opstand der Gentenaars en hunne bondgenooton, tegen Lodewijk graaf van Vlaanderen. Hij sneuvelde in 1382, in den slag bij Roosebeeke. Er bestaat een roman van den bekenden A. von Tromlitz, in het Nederduitsch vertaald en uitgegeven te Amsterdam, onder den titel van „Philips van Artevclde, of de brouwer van Gend; een tafereel van den opstand der Vlamingen, in de XIV11 • eeuw.quot; ARTEVELDT (Andkies van), een zeeschilder van Antwerpen geboortig, die in de XVIP10 eeuw bloeide. Van Dijck was een bewonderaar zijner werken, die grootsche voorstellingen van stormen en rotsachtige kusten bevatten; van Dijck schilderde zijn portret als een blijk van achting voor dien kunstenaar. ARTHRITIS. (Zie Jicht.) ARTICELLA is de naam eener verzameling van uittreksels uit ■Ie oude schrijvers over de geneeskunde, die in het laatste gedeelte der middeleeuwen, en ook later, algemeen gebruikt werd. Ofschoon zeer dikwijls uitgegeven, is dit werk thans zeer zeldzaam geworden. De naam wordt door sommigen verkeerdelijk Artis cel la geschreven. Waarschijnlijker is de uitlegging van Kestner, (Bihl. med. p. 338), die er een verkleinwoord van Ars in ziet, en de naam zou dus betcekenen: „De kunst in een kort bestekquot;, of; „ do beknopte kunst.quot; Het was een werk, dat bij den toenmaligen toestand der wetenschap groot gezag had. Over do uitgaven, zie Choulant, Udh.dcr Bücherk.f'ür d. Uitere Medtctn; Leipzig, 1841. »0., s. 398 flg. |
ARTILLERIE. Door artillerie verstaat men, inde algemeenste beteekenis, de kunst om allerlei oorlogswerktuigen te vervaardigen' te bewaren en te gebruiken; in engeren zin; het wapen belast met het vervoer van het geschut en met het gebruik daarvan tegen den vijand, zoowel in het vrije veld, als by do verdediging en den aanval van vestingen. Somtijds bezigt men het woord artillerie voor het gesehut zelf, of wel voor dat gedeelte van een leger, waaraan het gebruik van het geschut en de vervaardiging der oorlogswapenen is opgedragen. Als zoodanig is de artillerie dus een der wapensoorten waaruit de krijgsmagt is zamcngesteld; zij wordt dan nog onderscheiden in rijdende- en veldartillerie, ingedeeld bij do bespannen batterijen; do eerste met heredene, de tweede met onberedene bedienings-manschappen ; en in vestingartillerie voor do dienst in en voor vestingen. Meestal is ook het leggen van militaire bruggen aan de artillerie opgedragen. De meeste volken der oudheid bezaten reeds zoo men wil eene artillerie; zij hadden namelijk werktuigen , die bestemd waren, om grooto pijlen, steenen en andere zware voorwerpen weg te slingeren , of om poorten en muren te vernielen. Zij gebruikten daartoe catapulten, balisteu, blyden, ocstelen of oostalen, stormrammen enz. (Zie Krijgswerktuigen der Ouden) waarbij bepaalde troepen ingedeeld waren. Voornamelijk dienden deze werktuigen bij den aanval en de verdediging van sterke plaatsen. Alexander de Grooto, schijnt de eerste te zijn geweest, die van deze middelen ook in het open veld gebruik maakte. Na do Punische oorlogen werd het medevoeren van kleine catapulten te volde algemeener. De uitvinding van buskruid, (zie dat Art.) waardoor eene ge-heele omwenteling in het krijgswezen en in de krijgskunst ontstond , bragt weldra al deze middelen in onbruik; want hoewel, volgens sommige schrijvers, Parma, bij liet beleg van Sluis in 1587, nog gebruik zoude hebben gemaakt van acht catapulten, schijnt dit beweren echter zeer onzeker. Bor, in zijne Nederlandsche oorlogen, zegt niets daarvan, ofschoon dat beleg door hem zeer uitvoerig wordt beschreven. Algemeen neemt men dan ook aan dat het vereenigd gebruik van de werktuigen der oudere cn nieuwere krijgskunst, met het midden der XVdo eeuw een einde nam. Het strookte weinig met de meer ridderlijke denkbeelden van vroegeren tijd, dat krijgslieden zich met eenig handwerk bezig hielden; vandaar dat het geschut, in den aanvang niet door het eigenlijke krijgsvolk word bediend, maar door lieden die zich op de oorlogvoerende legers verhuurden. Zij verkregen den naam van meesters, busmeesters of konstabels, dit laatste woord, dat nog iu de XVIII110 eeuw gebruikt werd, waarschijnlijk afgeleid van den staf (KunststabeJ, dien zij gewoon waren te dragen. In de Nederlanden werd veelal het bootsvolk met de bediening en het vervoer van het geschut belast; dit had zelfs nog plaats in de XVH(|0 eeuw. Ook het geschut der schepen werd wel eens aan land gebruikt; zoo verdedigde jonker Frans van Brederodo Rotterdam met geschut van de schepen genomen. Men vindt ocno uitvoerige instructie omtrent het geheele beleid der artillerie , opgemaakt door den Raad van State, in het Groot Placaatbock, A» 1599 don SIquot;'quot;11 Maart. Het bewapenen der schepen met geschut schijnt van het bogin der XVII110 eeuw te dagteekenen. Door do behoefte aan meerdere gelijkvormigheid en door de bezwaren die aan het gebruik van huurlingen eigen waren , begon men de artilleristen al meer en meer aan de legers te verbinden , en daarbij op te leiden, doch werden zij altijd nog meer als handwerkers dan als eigenlijke krijgslieden beschouwd. Van daar dat hunne indeeling in compagnieën, onder het commando van een opperveldtuigmeester, generaal, meester-generaal of grootmeester van het geschut, en van officieren of edelluiden van het geschut, eene maatregel die van den 30 jarigen oorlog dagteckent, nog niet geheel aim het beoogde doel beantwoordde. Allengs echter werd de artillerie als een werkelijk bestanddeel der krijgsmagt aangemerkt. In Krankrijk werden artillerie-regimenten en bombardiercorpsen opgerigt, aan welke men in hei jaar 1740 eeno nieuwe organisatie gnf, die vrü algemeen nagevolgd, als eene eerste schrede kan aangemerkt worden, tot de tegenwoordige inrigting cn wetenschappelijke vorming der artillerie. Van lieverlede werd de geschutkunst, vroeger veelal op overleveringen gegrond en door geheimen beneveld , meer wetenschappelijk beoefend. In het midden der XVJo eeuw zagen reeds ver- |
233
|
scheidene werken danrover het licht, zoo als ccn work van üfano 1621; Wilhelm Claesz. van Utreeht, 1641; Sieminowicz 1651, (opgedragen aan Willem Frederik graaf van Nassau); Buehner 1685 en meer andere, die tegenwoordig slechts van historische waarde zijn. Het eerste werk over de artillerie werd door Nicolaas Tartagliain 1537 geschreven. Reeds in het begin der XVIdo eeuw, hadden de Venetianen eene artillerie-school, waarvan de scholen later door Karei V te Burgos en in Italië opgerigt, eene navolging waren. De gebeurtenissen die destijds in de Nederlanden plants hadden, waren weinig geschikt tot het daarstellen van theoretische artillerie-scholen, doch werd er de geschutkunst niettemin ijverig beoefend; immers was ons vaderland toen de groote practische krijgsschool voor geheel Europa. De busmeesters werden verpligt, alvorens eene aanstelling te kunnen verkrijgen , tot het geven van practische bewijzen hunner bedrevenheid in het rigten der stukken, en in verschillende andere zaken hunne dienst betreffende. De betrekking van grootmeester, of generaal der artillerie was bij de meeste legers eene der hoogste posten, gewoonlijk werd dien generaal nog bovendien een of ander belangrijk bevel opgedragen, en waren hem eenige edellieden toegevoegd. In Frankrijk bekleedden onder anderen Sully en Mazarin deze betrekking, in de Nederlanden do beroemde Coehoorn. Het aantal geschut dat men reeds in het midden der XV»1quot; eeuw te velde begon mode te voeren was destijds nog geheel afhankelijk van bijzondere inzigten en omstandigheden; het berustte op geene de minste krijgskundige gronden. Toen Karei VIII in 1494 in Italië trok, had hij 140 stukken geschut op^SO,000 man. Bij Turnhout hadden de Nederlanders slechts 4 stukken. Maurits scheepte in 1600, voor de stoute onderneming naar Vlaanderen, 20,000 man in met 37 stukken, voorzien van hunne bespanningen, munitiewagons enz.; bij Nieuwpoort had hij 6 stukken, de Spanjaarden insgelijks. Bij Ivry had Hendrik IV 6 stukken op 10,000 man. Gaf Maurits in den roemvollen slag bij Nieuwpoort, een toon nog zeldzaam voorbeeld van oen oordeelkundig gebruik dor artillerie in het vrije veld : niet minder moot men bewonderen hoe hij ook in don vostingkrijg de kracht en het nut van dat wapen dood uitkomen. Torogt mag men Maurits dun ook beschouwen als logger van don eersten grondslag voor latere verbeteringen. Mot Gustaaf Adolf brak een nieuw tijdperk aan voor de krijgskunst , en bijzonder voor de artillerie. Een voornaam bezwaar toch tegen hot gebruik van dat wapen, vooral in hot open veld, was gelegen in het overmatig groote gewigt der vuurmonden, oen gevolg van hunne overdreven afmetingen. Hierdoor en door hunne ondoelmatige affutago kondon zij niet dan mot groote inspanning van krachten worden opgesteld; werden zij door do niet voorziene wisselvalligheden en voorvallen van oenen veldslag, op éene* plaats onnut, zoo was het meestal onmogelijk hot geschut tijdig genoeg eene andere opstelling te geven (Pavia 1525); keerde do oorlogskans, zoo viel hot geschut gewoonlijk in handen van den overwinnaar. Daarom verligtto Gustaaf Adolf zijn geschut aanmerkelijk, torogt overtuigd , dat do meerdere lengte weinig invloed hoeft op de uitwerking des kanons. Hij voordo do zoogenaamde lederen of Zweodscho kanonnon in, bestaande uit eene koperen buis, tor versterking met ijzeren beugels, touw en gekookt leder omgeven. Hoewel hij zich van deze kanonnon mot voordeel bediende, hadden zij echter het nadeel van te spoedig te verhitten. Vooral ook verbeterde de Zweodscho koning, do wijze waarop men tot nu het geschut te velde ploeg te gebruiken; daar hij zijne artillerie niet moer over do goheolo slag-linie verspreidde, waardoor do uitwerking verbrokkeld en veel munitie onnut verschoten werd, maar haar daarentegen in regelmatige afdoolingen ver-oenigde, die gemakkelijker bestuurd konden worden, en zich zoowel tot eene verstrooide als tot eene veroonigde vochtwijzo eigenden. Frederik de Groote, voerde in 1759 de rijdende artillerie in, en verhoogde daardoor aanmerkelijk hare beweeglijkheid. Ook Napoleon breidde dat wapen uit, en wist er oen meesterlijk gebruik van te maken. In zijne eerste veldtogten voorde hij twee stukkon geschut op 1000 man mede, doch toon zijne legers uit jongere troepen waren zamongestold en zijne cavalerie in deugdelijkheid afnam, klom dat getal tot drie. Van 1812—1815 was zijne I. |
artillerie ongeveer naar dien maatstaf berekend; de legers der goallieerden waren meestal nog sterker aan artillerie, vooral dat der Kussen. Bij Waterloo had Napoleon op 60 a 70,000 strijders 246 vuurmonden, do geallieerden op 68,000 man 200. Zoo werd dan dat wapen , vroeger zonder oordeel aangewend, later slechts bestemd tor ondersteuning, voorbereiding of verdediging, allengs het hoofdwapon dor beslissing, de ratio ultima regum. Hoewol de gesteldheid van het land waar men krijg moet voeren, en de aard van don oorlog, tot grondslag moeten verstrekken bij de bepaling van de benoodigde artillerie, zoo rekent men tegenwoordig vrij algemeen op 1000 man infanterie 2 a 3 stukken veldartillerie, en op 1000 ruiters 4 stukkon rijdende artillerie. Ook in den vostingkrijg nam het gebruik der artillerie al meer en moor toe, en daardoor ontstond eene gehoole ommekeer in de vroeger gevolgde wijze van aanval en verdediging; en geen won-dor, daar hot geschut op veel grooteren afstand een voel grooter verwoestend vermogen bezit. Do vorderingen der artillerie ook op dit veld te volgen, zoude ons buiten de grenzen van het voorgestelde bestek voeren, daar do geschiedenis der artillerie, hier vooral, eene aaneenschakeling is van zeer uitoonloopendc feiten, eene opsomming van op zichzolven staande gebeurtenissen. Iedere stad had oudtijds haar eigen geschut, en dacht zich sterker naarmate hare stukken grooter, vooral langer waren j sommige steden onderhielden één of eenige busmeesters voor gemeenschappelijke rekening. Enkele geschutgioters reisden do steden rond en oefenden op die wijze hun bedrijf uit. Ook omtrent don togeuwoordigon maatstaf ter berekening van het voreischte geschut in of voor vestingen, valt mooijelijk iets bepaalds op togoven, daar, meer nog dan voor hot geschut te velde, de omstandigheden veelal beslissen. De groote onkosten die het belogerings- en vestinggeschut met zich sleept, de groote moeije-lijkhodon die zich bij hot vervoeren van artillerie-parken opdoen, vooral als doze langs binnen- of landwegen moeten aangevoerd worden, zwarigheden die men zelfs nu nog wel eens te ligt acht. waren dikwijls oorzaak, dat vestingen aangevallen of verdedigd werden met eene betrekkelijk geringe geschutstorkto. Maurits, Frederik Hendrik (do Stededwinger), Coehoorn en Vauban zijn do groote mannon, die men in dit gedeelte der krijgskunst telkens roemvol vermeld vindt, en aan wier vernuft men met dat van La Vallière en Griboauval, do wezenlijkste vorderingen in don vostingkrijg te danken heeft. Wij laten hier eenige opgaven volgen omtrent de getalsterkte der artillerie bij sommige belegeringen. In 1629 werd 's llertogenbosoli verdedigd met 34, aangevallen met 113 stukken. Maastricht 1632, in de vesting 45, voor 83 stukken ; Willemstad 1793 , in 82, voor 42; Valenciennes 1793, in 190, voor 344. Dantzig 1813, in 500, voor 218. Bij de verrassing van Wezel 1629, vond men in de vesting 83 stukken. Terwijl in 1832 voor het beleg der kleine citadel van Antwerpen, door 4300 man en 130 stukken verdedigd, geheel aan zich zelve overgelaten en gelogen in oen don vijand toegedaan land, dat geschut, munitie, en alle verdere hulpmiddelen den belegeraar ten dienste stolde, de Fransohon hot niettemin geraden oordeelden om tot den aanval met een leger op te breken, dat behalve eene reserve van 24,000 man en 6 voldbatto-rijen, 65,000 man en 86 bolegeringsstukken sterk was, ongerekend de 62 stukken en oen monstermortier door de Belgen verstrekt: voor zulk oen beleg, zeker eene bovenmatige verhouding, die echter door den uitslag geenszins overbodig bleek te zijn. Voorwaar de schoonste lofspraak op de Nederlandsehe artillerie, daar deze hulde haar door den vijand en ten aanzien van geheel Europa werd toegebragt! De achtervolgende verbeteringen, die de verschillende onderdooien der artillerie, personeel, materieel, bediening, behoor enz. ondergingen, zullen wij tor gelegener plaatse aanstippen, voor zoo veel do algemoene strekking van dit Woordenboek gedoogt. Die strekking veroorlooft ons ook niet, al de verschillende organisation van hot corps artillerie hier te lande op te geven; wij vergenoegen ons dus mot do volgende opgaven. De eerste generaal der artillerie hier te lande was do Seigneur de Terion, aangesteld bij resol. van de Staten Generaal, 25 November, 1576. In 1667 was do sterkte oenor artillerie-compagnie 175 hoofden, bestaande uit l kapitein, 1 edelman en battorijmeester, 1 edelman 30 |
en timmerman, 4 edelliiulen, 18 timmerlieden, 36 constabels cn 114 handlangers.
In 1693 werd tot directeur der gezwindschoten benoemd: Do Versehuer, die daarin zeer ervaren was, en zulks aan eenige officieren cn kanonniers leerde, na hen door cede tot geheimhouding te hebben verpligt.
In 1700 was het Nederlandsche artillerie-corps 8 compagnien sterk. Tot 1715 was de artillerie een gencvaliteits-corps, dat niet, zoo als de overige corpsen van het leger, over de verschillende provinciën verdeeld en daarbij betaald werd.
In 1701 werd de artillerie in bataillons tot één regiment georganiseerd.
In 1785 bestond het corps uit 20 compagnien, over deversehil-lende provinciën verdeeld, waaruit veel ongerief voortsproot.
In 1793 werd de artillerie op 8 bataillons gebragt, clkbataillon uit 5 compagnien bestaande; ook werd een corps rijdende artillerie opgerigt van 4 compagnien. Vele organisation volgden elkander op° in de jaren 1795, 1796, 1799, 1801, 1804, 1805 en 1807. In 1805 rigtte men cene compagnie garde-artillerie op.
In 1807 werd do artillerie met de genie vereenigd, en vormde dit het koninklijk corps artillerie en genie, bestaande uit den stuf, 1 regiment te voet van 21 compagnien, 1 brigade rijdende artillerie,
1 compagnie garde, 1 bataillon werklieden van 2 compagnien, 1 compagnie pontonniers, 1 compagnie mineurs en 1 compagnie geweermakers; 2 compagnien artillerie-trein, waarvan 1 bij de garde, cn 1 compagnie artillerie-veteranen.
In 1814, na de bevrijding van de Fransche overheersching, werd de artillerie op nieuw georganiseerd, en aan het hoofd daarvan gesteld met den titel van Grootmeester, Z. K. II. Prins Frcderik dor Nederlanden. Het bestond toen uit artillerie staande armée.id. nationale militie, een corps rijdende artillerie, de artillerie-trein en dc pontonniers.
lu 1818 organiseerde men bataillons veld-artillerie, bij welke in 1823 de compagnien trein ingedeeld werden , de treinsoldaten verkregen den naam van kanonniers-stukrijders.
De pontonniers maakten dan eens een gedeelte uit van de compagnie mineurs en sappeurs , dan weder eens van de artillerie, of vormden eenc afzonderlijke divisie.
Na 1830 onderging de artillerie te voel organisatiën, dan dat die hier kunnen opgegeven worden; ook van meer administrativen dan krijgskundigen aard zijnde, zouden die opgaven weinig belangrijks opleveren. Voor het oogenblik (1852 Augustus) bestaat hot corps, behalve den staf enz. uit: 1 regiment veld-artillerie
2 regimenten vesting-artillerie, 1 regiment rijdende artillerie en 1 corps pontonniers.
In 1789 werden drie artillerie-scholen te Zutphen, Breda en 's Gravenhage opgerigt.
In 1795 bestonden er 4 artillerie-scholen: te Breda, Zutphen, 's Gravenhage en Groningen; in 1800 werd aan dat te Zutphen ccne Genie-school toegevoegd.
In 1805 werden deze scholen opgeheven, cn in plaats daarvan cene Algemeene Theoretische en Practische school te Amersfoort gevestigd.
In 1807 vestigde koning Lodewijk eeneK. M. Kadettenschool te Honsholredljk. Van dit tijdstip af ontvingen deze scholen onderscheidene organisatiën en werden zij achtcrvolgensopverschillendc plaatsen gevestigd. Daar zij echter cene meer algemeene strekking verkregen, en minder als speciale artillerie-scholen, dan wel als militaire academiën in den rulmsten zin moeten aangemerkt worden, behoort de beschouwing der verdere ontwikkeling dezer meer tot het eigenlijk militair onderwijs (zie Onderwijs).
Voor de geschiedenis der Artillerie; Zie Holjer's Geschichte der Krierjskunsl. Dureau de la Malle, Poliorcétique des anciens. Louis Napoleon , Études sur te passé et l'avenir de l'artillerie, 2 deelen, waarvan het eerste in gevangenschap en het tweede door hem als president der Fransche republiek geschreven werd. Men vindt, in dit werk vooral, zoo mede in de beide andere een schat van beseheiden cn bronnen, zoodat wij kortheidshalve met dc opgave dezer werken vermcenen te kunnen volstaan.
Voor de kennis van al hetgeen wat het tegenwoordig standpunt der artillerie betreft, zie De ahjememe en bijzondere artillene-cnrsus der Kon. Milit. Alcad. door do kapiteins v. Overstratcn cn Kuyck. Over do geschiedenis van de voormalige Nederl. artillerie
234
bestaan geene afzonderlijke werken. Men vindt daaromtrent eenc menigte hoogst belangrijke bescheiden in het voortreiï'elijk geschreven werk: Nederlands heldendaden te land, doov 1. Bosscha; zoo mede in de Handleiding tot de kennis der krijgsgeschiedenis, van denzelfden schrijver. Over de bevelhebbers, grootmeesters, generaals enz, der Nederl. artillerie, zie do nasporingen van Jhr. van Sypestein iu JJe Militaire Spectator II110 serie Iquot;1quot; deel. Over de militaire scholen hier te lande, zie de almanak dei Kon. Milit. Akad. Breda 1830, en de jaarboekjes der Kon. Milit. Akad. Voor de militaire litteratuur in hot algemeen, verwijzen wij eens en vooral naar: Rumpf, Algemeine Literatur der Knegswis-scnschaften, 2 tb. Berlin 1825; M. Meijer, Uandbuch der Geschichte der Feuerwajfen 71echnikj Berlin 1835; en de catalogus der K. M. Akademie. Breda, 1840, mot vervolgen.
ARTISJOK (Cynara Scohjmus L.). Eene tot de natuurlijke familie der Synanthereen of Compositae en de Syngenesia Poly-gamia aequalis behoorendo, groote, distelachtige, overblijvende plant, met vinspletige bladen en eindelingsche, 3 6 duim brcede blaauwe bloemhoofdjes, welke vooral in Frankrijk als cene tot do lekkernijen behoorendo groente gekweekt wordt. Het zijn namelijk do schubben van het omwindsel, die aan haar basis zeer malsch en vleezig zijn, welke met het onderste gedeelte dei bloembodems als zoodanig genuttigd worden. Do Artisjok bloeit in de maanden Julij en Augustus en wisselt in drie versehciden-heden af: de roodo ofEngelscho, de stekelige, en de groene of Fransche, waarvan de eerste om hare grootere bloemhoofdjes, den voorrang boven do twee anderen verdient, hoewel ook de derde, die veel algemcener voorkomt, niet te verworpen is. Dc tweede verscheidenheid draagt bloemhoofdjes, welke zoo klein zijn, dat men hen slechts ter inmaking bezigt. Wat de vermenigvuldiging der Artisjokken betreft, deze gesehiedt door wortel-loten of wortelspruitcn.
Sommige schrijvers zijn van mcening, dat de Artisjok afstamt van de Cynara Cardunculus L., (Spaansche Artisjok of Cardon) een gewas, dat in Zuid-Europa cn Noord-Africa inheemsch is en dieper gespletene bladen , benevens kleinere en oneetbare bloemkorfjes draagt, cn welks bladstelen vooral eene geliefkoosde spijs opleveren. Dit gevoelen wint in waarschijnlijkheid, wanneer men bedenkt, dat men den echten Artisjok tot nog toe nergens in het wild gevonden heeft. O.
AUTOIS (Jaquus d'). Deze landschapschilder werd in 1013 te Brussel geboren en stierf in 1665. Naar men meent was hij een leerling van Wilkens , doch volmaakte hij zich door het getrouw bestuderen van de natuur. Voornamelijk is zulks in zijne boomgroepen kennelijk, die hij met de grootste waarheid wedergaf; over de met mos begroeide stammen hangen meestal klimop of andere planten af, met welke hiatsten hij ook zijne voorgronden versiefde. Hij muntte ook uit in het schilderen van luchten, verdeelde ' licht en schaduw voortreffelijk, en nam de lucht-perspectlef juist in acht. Zijne schilderijen zijn meest krachtig van toon en van een schoon koloriet; het geheel is harmonieus cn in eene ligte, vrije manier geschilderd. Zijn vriend ïeniers schilderde dc figuren in zijne stukken of verbeterde ze. In zijnen laatstcn tijd is hij wat te manierlijk geworden; ook zijn zijne schilderijen soms wat zwaar van kleur. In de Nederlanden cn in vele museums in Duitschland vindt men van zijne werken; die te Weenen en Munchen bevatten er velen; dat te Dresden een klein landschap met een vlak verschiet en sehoone groepen boomen op den voorgrond, die met vee en enkele figuren gestofieerd is. De beroemde Wenccslaus Hollar graveerde dertien platen naar hem.
AKTUS. (Zie Ridders van de ronde tafel.)
ARUBA, AROEBA of ORUBA is een eiland iu de West-Indiën, 14 mijlen West van Curasao en 5 mijlen ten N.O. van het schiereiland Venezuela; men begroot de oppervlakte op 2070 bunders en de bevolking op 2800 personen. De bewoners zijn arm cn leven van do visscherij en landbouw; als bijzonderheid vindt men van hen opgeteckend dat aldaar naar evenredigheid van de geringe bevolking , meer sterke drank gebruikt wordt dan op eenige andere plaats in dc wereld. In het begin der XVIJI1' eeuw hebben dc Nederlanders Aruba in bezit genomen, cn tegenwoordig staat het onder een' commandeur, die aan den dirceteur van Curasao onderworpen is. Meermalen heeft men gemeend dat Aruba rijk was aan kostbare metalen en werkelijk is er meermalen
ARU- ASC
23*i
|
goud govondon, zelfs nog in 1824 door de bevolking 3000 oneen; doch opzettelijk deswege gedaan onderzoek heeft do verwachting van velen teleurgesteld. Verg. l'rof. Beimvnrdt, Waarncminym aanyaande de. gesteldheid van den yrond van hel eiland Aruba en het i/oiul aldaar gevonden. (N. Verb. d. Iquot;0 klasse van hot Kon. Nedcrl. Instituut, D. 1, bl. 2G5—281) en M. ]). Feenstra,/gt; Nederl. West-Indische eilanden; stuk II, bl. 200 vgg. ARUNDEL, (Thomas Howahd, graaf van) leefde onder do regeringen van Jncobus I en Karei I en was een ijverig be-soliormer vnn wetenschap en kunst. Met Inigo Jones (zie aldaar) heeft bij de bouwkunstige versieringen der gebouwen van Wost-ininster bestuurd. Hij was met lord Pembroke de eerste, die in Engeland eene verzameling van oudheden bezat. In 1(127 kocht hij de beroemde Pariscbe marmerclironiek, die ook naar zijnen naam genoemd wordt en die na zijnen dood door zijnen zoon aan de universiteit te Oxford vereerd is (zie daarover bet artikel Marmora Arundeliana). AS. Rij do Romeinen was de as do oudste koperen munt, die het eerst onder koning Sorvius Tullius geslagen is ; in de eerste tijden woog do as een pond, doch langzamerhand werd zij verminderd tot zij slechls 'ha woog, Ook was de as de eenheid voor allo nintcn en gewigten; zij werd in 12 dcelen, unciae verdeeld. Zie Budaeus,assc partiiws c/iis, Vcnet. 1522, later meermalen herdrukt, AS. Rij cenige kromme lijn is de as eene regte lijn, diode kromme in twee gelijke, gelijkvormige en gclijkliggende deelen deelt; bij een ligchaam is do as de lijn, die door de middelpunten gnat van alle gelijke evenwijdige doorsneden van dat ligchaam. As of spil is een dergelijke lijn waarom het ligchaam ronddraait. De as van een kijker is de verlengde as van al de daarin aanwezige lenzen. Bij een wagen is de as do verbinding tusschen den wagen en de raderen. ASA FOETIDA. (Zie Duivelsdrek.) ASAR. Eene gouden munt te Ormus, in de golf van Perzië, ter waarde van omtrent C gl. 70 ct. Hollandsch. ASAPH, die door David tot opperzangmoester voor de gewijde liederen werd aangesteld, was uit den stam van Levi, de zoon van Bereehja. Hij werd tegelijk mot Heman en Jeduthun , tot het hoofd der zangers en toonkunstenaars, onder het bepaald bestuur van David, door dezen koning aangesteld. Hiertoe behoorden 4000 zangers, tevens gedeeltelijk toonkunstenaars, bestuurd door 280 hoofden, allen gesplitst in 24 afdeeliugen, welke beurtelings eone week lang, de dienst in den tempel mot godsdienstige muziek en gezang uitoefenden. Asaph is bovendien geen onervaren dichter, waarvan verscheidene der psalmen, door hem vervaardigd en nog in den bundel der psalmen voor ons bewaard, ten bewijze strekken. ASRESÏ is een mineraal van eene witte kleur, die somtijds zweeming heeft van geel, grijs of groen, en wordt in dunne en los-zamenhangendc vezels in spleten en kloven van serpentijn-steen aangetroffen; het buigzame asbest word» ook wel amiant genoemd. De Ouden hielden het voor onverteerbaar in het vuur en vervaardigden er zoogenaamd onverbrandbaar lijnwaad van, waarin de lijken gehuld werden voor den brandstapel om asch en beenderen togen vermenging te beveiligen. De naauwkeiiriger onderzoekingen van latere tijden hebben evonwel geleerd, dat bij hevigen gloed het asbest vloeibaar wordt en tot een digt glas smolt. Desniettegenstaande wordt het nog in sommige oorden van Piemont, in do Pyrenoen en in Siberië tot lijnwaad verwerkt; daartoe wordt bot in water geweekt, gebraakt, gekamd, gesponnen en voorts geweven of gebreid. Zulk lijnwaad of kantwerk wordt door eene matige gloeijing in het vuur van alle smetten weder gereinigd. De Chinezen maken kagehels van asbest, gestampt en met dragantgom tot een deeg gekneed. ASCALON. Een der vijf Philistijnsche steden in Palestina, aan de zee gelegen, door de Joden Asehkelon, door de Arabieren Askalan genoemd. De omstreken zijn vruchtbaar in wijn, olie, granaatappelen enz. De stad wordt in het Oude Testament meermalen vermeld; Jonathan de Maecabeër nam haar tweemaal in en Hcrodos versierde baar met paleizen, waterwerken en badplaatsen. Den 12,'rn Augustus 1099 won het leger der kruisvaarders onder Godfried van Bouillon in de vlakte bij Ascalon een beslissenden ! veldslag; later werd zij, eene der meest versterkte steden van |
Palestina, door do Mohammedanen veroverd en bleef in luinno magt, tot zij door de Christenen onder Boudewijn III van Jeruzalem heroverd werd. In 1187 namen de Saraeenen Ascalon weder in , op wie Richard Leeuwenhart het nogmaals vermeesterde; doch in 1192 word do stad geslecht, ou tegenwoordig is de strook onbewoond en wordt alleen door reizigers om de merkwaardige bouwvallen bezocht. Do chalotten (Asci\lonitae) hebben van deze stad baren naam ontleend. ASCANIUS, zoon van Aeneas en Creusa, die, bij de inneming van Trojo (zie Aeneas en Troje), als een kleine knaap, door zijnen vader, die hem aan do hand en Anehises op den schouder had, uit de brandende stad werd weggevoerd. Zij kwamen eindelijk in Italië on vestigden hier oen nieuw rijk, in welks regering Asca-nius zijnen vader na diens dood opvolgde. Daar echter Lavinia, de tweede gemalin van Aeneas, eerst na zijnen dood van eenen zoon beviel en met dit kind uit vrees voor Aseanius vlugtte, zoo liet deze haar terughalen; gaf haar, om alle kwaad vermoeden weg to nomen, het vaderlijk rijk weder; verwijderde zich met zijne aanhangers, on legde vervolgens do stad Alba longa aan, waar hij een nieuw rijk oprigtto, hetwelk oehter na zijnen dood met bet Latijnscbe vereenigd werd. ASCARIDEN. (Zie Ingewandsivormen.) ASCENSION of HEMELV A ARTS EILAND is een afzon-lijk in den Atlantiscbon Oceaan gelegen vuleanisch eiland, tusschen Africa en Zuid-America op 7° 55' Z. Br. en 14° 23' W. L. van Greenwich , naauwelijks 2 □ mijlen yroot, op het hoogste punt 2740 v. boven de zoo verheven en reet lava, zand on vul-canischo aseh bedekt. In 1508 werd het door de Portugezen op Hemelvaartsdag ontdekt, van welke omstandigheid bet zijn naam ontleent. Het klimaat is er gezond, doch or is gewoonlijk weinig drinkbaar water; er leven veel geiten, ratten, katten, zwemvogels en sehildpadden. Sedert 1815 beeft Engeland het in bezit. Daar bot eiland weinig geboomte bezit en bijzonder door den wind geteisterd wordt, zijn er in 1846 uit don Botanischen tuin vanKew 330 soorten van boomen en heesters heengevoerd, waarvan men vertrouwt dat de moesten aldaar aarden zullen. ASCETICA. Een Griekseb woord unxijmg dat eigenlijk oefening bcteekont. Oudtijds betoekondc bet de oefening en de daarmede gepaard gaande onthouding van zinnelijke genietingen, waardoor de kampvechters hun ligchaam sterken lenig poogden tc maken, en zich voor to bereiden voor hun werk. Naderhand werd hot in oenen overdragtelijken en moor algemeenen zin genomen, en op hot gebied der zedoleer toegepast. Nu beteekende bet do onthouding van allerlei zinnelijke genietingen, do beperking zijner bchocfien, en de gestadige oefening in alles waardoor men de heerschappij over zichzelvon verkrijgt; ten einde daardoor vrij, onafhankelijk, geschikt voor boogere verrigtingen cn genietingen, achtenswaardig en Gode welbehagelijk te worden. Deze betcckenis beeft dit woord in het algemeen steeds behouden; do daardoor aangeduide zaak is ook ten allen tijde, als hoogst belangrijk beschouwd, maar de bepaling van hetgeen, waarvan men zieh onthield, wat men daartoe noodig aebtto, waarin men zich meende to moeten oefenen, is altijd gewijzigd, naarmate men zich andere denkbeelden van zedelijke volmaaktheid vormde, en men daartoe door beweegredonen werd aangespoord, die of uit de wijsbegeerte of uit de godsdienst, die men is toegedaan zijn ontleend. Van daar dat er met betrekking tot hetgeen waarmede men zich meende tc moeten bezig houden onder do Ascctou eene oneindige verseheidenhoid heerscht, dat hetgeen wat den een als een kenmerk van hoogo volmaaktheid is voorgekomen een ander bespottelijk of verderfelijk schijnt. Bij de Griekschc wijsgeeren, vroeger bij de volgelingen van Pythagoras, later bij de Stoïcijnen cn allermeest bij de volgelingen der Cynische school, werd onthouding van zinnelijk genot, bet verachten van alles wat aan het zinnelijk leven dienstbaar is, bet zich verheffen boven alle vrees voor smart, voor zedelijke volmaaktheid gehouden, en de oefening daarvan ernstig aanbevolen. Nog ver-dor gingen de Alexandrynscho wijsgeeren; op grond namelijk dat do stof eene ontkenning van hot wezen der godheid zou zijn , hielden zij het daarvoor dat de mcnsch haar nader kwam, naarmate hij zich meer losmaakte van de stof en tot dat einde zichzelvon veiioochendc. Zij eischten daarom dat raon van alles afstand zou doen, wat het aardsoho leven aantrekkelijk maakt, |
A SC—A SE
236
|
ten einde zich door afgetrokkene beschouwingen geheel te verdiepen in het wezen der godheid. Deze overdrijving wi\s niei alleen ecne verdere ontwikkeling van hetgeen do vroegere Griek-sche wijsgeeren hadden geleerd cn aanbevolen, maar ook navolging van eene bij de Oosterlingen sedert de vroegste tijden hoerschende denkwijze, cn van hetgeen bij hen als hoogste volmaaktheid word beschouwd. Ook bij do Joden onderscheidden zich bij voorbeeld de Esseërs door ascetische gestrengheid in hun gedrag. Hieruit is in de Christelijke kerk die ascesis ontstaan, die tot het anachoreten- en kloosterleven aanleiding heelt gegeven. Hetgeen daarbij hoogst verdienstelijk werd gohoudeu, bestond in geheele afzondering van de wereld, in den ongehuwden staat, in vasten, onthouding van allerlei zinnelijke genietingen , zelfkastijding en pijniging; in aanhoudend bidden en lofzingen, in het wegwerpen of weggeven van alle bezittingen , zoodat men alleen door bedelen in zijne behoeften kon voorzien; in het bezigzijn met zulken arbeid, die voor vernederend wordt gehouden of zeer moeijelijk was; in cenc volstrekte opoffering van zijne vrijheid, door onbepaalde gehoorzauniheid aan hen, die men, vooral mot betrekking tot godsdienslpligten, als overheid erkent, door zich, met onderdrukking van eigene gedachten en van alle opkomende twijfelingen, aan een blind geloof te onderwerpen. In dit alles zich te oefenen werd als een hoogst verdienstelijk werk beschouwd. Hoezeer het niet is tegen te spreken, dat deels dweepaehtige overdrijving, deels het denkbeeld dat uitwendige verrigtingen. onafhankelijk van gezindheden des harten, reeds loffelijk waren, deels de huichelarij waartoe het ascetismus aanleiding gaf, genoegzame reden opleverden, om aan de ascetica in de vroegere tijden dor Christelijke kerk, slechts eene betrekkelijk geringe waarde toe te kennen, zoo heeft zij toch, wat even onbetwistbaar is, zeer veel goeds te weeg gebragt. Vandaar dat zij bij de Protestanten, vooral bij enkele secten, zooals bij de Wederdoopers en Kwakers ook hare voorstanders gevonden heeft. Intusschen heeft het van de oudste tijden af niet aan bestrijders van dezelve ont-broken. Mot het Christelijk beginsel van de regtvaardiging des geloofs, hetwelk door de Reformatie zoo zeer is aan het licht gebragt , was de ascetica zooals die vroeger werd voorgedragen te zeer in strijd, dan dat zij niet allengs zou verdwijnen. Daartoe moet ook de toenemende beschaving, door do uitbreiding der wetenschappen gevoed, meer en meer bijdragen. J. G. L. ASCH noemt men hot overschot, dat bij do verbranding van bewerktuigde stoffen, onder toetreding van de dampkringslucht, achterblijft; zij bevat de vuurbestendige onbewerktuigde bestand-doelen van bet bewerktuigde ligchaam en heeft daarmede overeenkomstig eene witte, graauwe of roodachtige kleur. Re aseb van verschillende stoffen is zoowel qualitatief als quantitatlef verschillend; zij kan echter in het algemeen bestaan uit: kali, natron, kalk, magnesia, ijzer-oxydo, mangaan-oxyde, verbonden met zwavelzuur, phosphorzuur, kiezolzuur en de metalen der genoemde zoutbases met chloor; somtijds ook met iodium, bromium en fluorium, terwijl daarenboven vrij kiezelzuur, zeldzaam koper-oxyde en aluinaarde aanwezig zijn. Het koolzuur wordt echter eerst bij de verbranding, ten koste van de bewerktuigde bestand-doelen gevormd, zoodat do koolzure zouten als zouten met een organisch zuur aanwezig waren. Meestal ontstaat ook een gedeelte van het zwavelzuur en phosphorzuur, door do verbranding, uit de aanwezige zwavel en phosphorus. (Over het onderzoek van plan-ten-asch raadplege men: Anleitung zur quantitativen chemischen Analyse von Dr. C. R. Tresonius, 1850.) Vroeger noemde men ook asch, wegens de uitwendige overeenkomst met houtaseh, de oxydatieprodueten die bij smolting van gemakkelijk smeltbare metalen, onder de toetreding van dampkringslucht, ontstaan, zooals: loodasch, tinasch, bismuthasch. ASCH, VULCANISCHE. (Zie Vulcanen.) ASCH (Gkoko Thomas von), geboren in 1729 te Petersburg, studeerde te Göttingen onder Halier, waar hij in 1750 gepromoveerd is. Zijne dissertatie over hot eerste paar ruggemorgszenuwen is in het eerste deel van Ludwig's Script, neurologici minores opgenomen. Hij diende , als militair geneesheer van hoogen rang bij den goneralen staf in hot Russische leger , in den oorlog tegon de Turken en stierf den 23 Julij 1807 in zijne geboorteplaats. Bij de post van 1770 maakte hij zich zoo verdienstelijk. |
dat er een ponning ter zijner eere werd geslagen, met het opschrift Liberator a peste. ASCH. (Pieter Jansz van). Deze schilder was eeii zoon van den in de XVI110 eeuw levenden portret-schilder Jan van Asch en werd te Delft geboren. Hij muntte uit in het schilderen van landschappen, die zich door eene bijzondere liefelijkheid onderscheiden en zoor gezocht zijn. Zijne stukkon komen zeldzaam voot; eenige derzelve zijn door het verkleuren der verwen, bruin of soms kleurloos geworden. Op do vorkooping van Teengs (1824) kocht men een zijner landschappen voor ƒ135; in 1777 betaalde men voor een ander 780 livres. In het museum Boijmans te Rotterdam bevinden zich twee boomrijke landschappen van dezen meester, en een op paneel geschilderd, in de koninklijk Beijersehe galerij te Lustheim. Le Comte maakt in zijn „Konst-cabinet em.„ 2 d p 37. van eenen portret-schilder. Jan ab Asch van Keulen, gewag, die, leerling van Rubens in diens stijl schilderde en een portret zijns meesters vervaardigde, dat in het jaar 1605 door Joannes Saen-redam gegraveerd is, welke ab Asch misschien dezelfde persoon is, als de vader van Pieter Jansz. — Een andere. Peter von Asch, was beeldhouwer en heette eigenlijk Peter Vischer. Hij werkte te Metz en in 1434 to Ulm, en is de grootvader van den beroemden Peter Vischor van Neurenberg. Zie Woijermann, Neue Nachriclden v. Gele/irten «. Künstlern UI nis. ASCHDAG. Alzoo genoemd uit hoofde van het plogtig gebruik bij de Uoomsehe kerk, om de alsdan vergaderde gemeente, na het bijwonen der mis, het teoken des kruises met asch op het voorhoofd to maken, hetwelk door don priester geschiedt, onder het uitspieken dor woorden (Genesis III: 19) Putris es, et in pul-verem reverteris, dat is: Stof zijt gij, en tot stof zult gij tuederkeeren; dus blijkbaar ter herinnering aan de broosheid en vergankelijkheid des levens. ASCHTREKKER. (Zie Turmalijn.) ASCLEPIADES, te Prusa in Bithynië geboren en van daar ook Bithynus genoemd. Hij kwam naar Rome, ten tijde van Pompejus en was de vriend van Cicero. Door zijne gelukkigr practijk kreeg hij aldaar eene groote vermaardheid. Zijn stelsel. later door Thomiso gewijzigd, is de grondslag dor methodische school. Brokken uit zijne werken zijn bij Colsus, Caelius Aureli-anus , Galenus en andoren te vinden. Men schrijft hem eenige Grieksehe verzen toe, 83 in getal, waarin gozondheidsrogelen vervat zijn. Daar Asclepiades bij zijne bohandeling der lijders veel gebruik van wijn en andere opwekkende middelen gemaakt heeft, heeft men hom met Brown vergeleken. Zie K. F. Burdach, Asklepiades u. Brown, eineParaUele.heipzig, 1808. 12quot;. Vele andere gencesheeren die minder beroemd zijn geworden, hebben den naam Asclepiades gedragen. Zie Ch. F. Horiers De mcdicis vcteribus .l.s-clepiades dictis Bonn, 1828. 4». In dit werkje worden er 13 genoemd. ASCLEPIADISCHE VEKZKN zijn do zoodanige, die met een spondaeus beginnende, uit twee of drie eoriamben (voeten van vier lettergrepen) en uit een sluitenden Jambus bestaan: ■ v-/ ^ ■ . W V-/ 1 — ■ Zij worden in lierzangen gebezigd en vereenigen bevalligheid en kracht in zich. ASCRA, oen vlok in Roeotië, in een bergaehtige en onvruchtbare streek gelegen niet ver van den Helicon, was de geboorteplaats van Hesiodus, die dientengevolge dikwijls de zanger van Ascra, Ascraeus Vatos, genoemd wordt. ASDRUBAL, de broeder van Hannibal, een Carthaagsch veldheer , die over het leger in Spanje het bevel voordo , terwijl zijn broeder in Italië oorloogde. Door Scipio gedwongen Spanje te verlaten , besloot hij zijnen broeder in Italië bijstand te gaan brengen on zond hem een brief, inhoudende den naam der plaats waar hij landen zou; doch toen de brief onderschept was , werd hij te Metaurus door Livius Salinator on Claudius Nero in oenen bloodigen veldslag overwonnen en gedood. (Zie Livius XXI, 23 cn 27.) ASEN waren, volgens de Noordsche godenleer, (zie aldaar) de magtigsten der Goden. Twaalf goden, met name Odin , Thor, Balder, Niord, Freijor, Tyr, Bragi, Helmdal, Widar, Wall, |
AS H-ASP
|
Uller en Forseti, maakten met twaalf' godinnen, waaronder Frigga, Freija en Iduna de bekendste zijn, den godenkring der Asen uit. Uunne dienst was niet slechts tot de volkeren van Scandinavië beperkt, maar ook onder de Gerniaansche volkstammen verbreid. ASELL1US (CASPAK), Italiaansch geneesheer en ontleedkundige tc Cremona geboren, onderwees in het begin der XVII11quot; eeuw te Pavia de anatomie. Hij ontdekte in 1622 bij een' hond de melkvaten in het darmscheil, die reeds door Erasistratus gevonden waren, maar weder in vergetelheid geraakt. Hij sehrecf hierover Diss, de Laclibus, seu lacteis venis, te Milaan, in 1627 , in 8quot;. uitgegeven ; later verscheidene malen herdrukt, ASHANÏI, of ASSIANTI, is de naam van een neger-ryk op de Goudkust of kust van Guinea in Africa. Het land is er bergen boschachtig. De bevolking van dezen staat wordt op een millioen begroot. De krijgsmagt bestaat uit ruim 200,000 man. Bovendien zijn niet minder dan 21 kleine koningrijken of stammen aan denzelven cijnsbaar. Coemassi is de hoofdstad. De inwoners ver-toonen een zonderling mengsel van zekere, aanmerkelijk gerijpte, hoogere beschaving met diepe barbaarschheid. Daar de koninklijke magt in Ashanti door aristocratie beperkt wordt, vertoont deze staat het, in dit gedeelte van Africa, merkwaardig verschijnsel van eenen constitntionelen éenhoofdigen regeringsvorm. Het volk is meer voor den krijg, dan voor den handel geschikt, schoon ligging, grond- en luchtgesteldheid den laatsten bevorderlijk z'yn. Bij het inkoopen van Europesche waren geeft men er den Nederlanders de voorkeur. De Ashantijnen gelooven aan eene onsterfelijkheid, doch gewijzigd naar den stand en den rang, welke de menschen in dit leven bekleedden. Naar de geschiedenis des lands te vernemen, is gevaarlijk. Het is eene hoofdmisdaad , van den dood des konings en van den troonsopvolger tc spreken. Van tijdrekenkunde heeft men er geen denkbeeld hoegenaamd. Vele wetten zijn regtvaardig en doelmatig: zoo is, b.v. bij aanklagte wegens verraad, het leven des aanklagers, evenzeer als dat des beschuldigden , in gevaar, en liet is gewis verbeurd, wanneer de beschuldigde vrijgesproken wordt. Do Ashan-tijnsche soldaten worden onder de beste troepen in de Neder-landsehe Oost-Indische bezittingen gerekend. ASINIUS POLLIO. (Zie Pollio.) ASMANNSHAUSEN is een dorp aan don Khijn in hei hertogdom Nassau, niet ver van Eudesheim, beroemd om den wijn, die aldaar op de heuvels gewonnen wordt; voornamelijk wordt de roode Asmannshauser geprezen, die voor Rhijnwijn eenen bijzonderen smaak en geur, en veel kracht en nerf bezit; doch slechts drie of vier jaren zijne deugd behoudt en alsdan langzamerhand aan qualiteit afneemt. De beste komt in de hertogelijke kelders te Wiesbaden. ASMODI. Naar de Hebreeuwsche schriften een duivel vau den eersten rang. In den Talmud wordt hij vorst der booze geesten genoemd en de overlevering zegt dat hij koning Salomo uit zijn rijk verdreven heeft. ASPASIA. Eene beroemde Grioksclie vrouw, even zoo merkwaardig wegens hare schoonheid, als wegens haar verstand. Haar huis was de verzamelplaats dor aanzienlijkste, verstandigste «n deugdzaamste mannen van Griekenland; Socrates bezocht haar dikwijls, en getuigt, dat zij de grootste redenaars van zijnen tijd gevormd en hij zelf zeer veel aan haar te danken had. Zij veroverde het hart van Pericles, die haar huwde. Haar naam was zoo beroemd geworden, dat Cyrns zijne minnares naar haren naam Aspasia noemde. |
ASPECTEN. Daar zon, maan en pianeien in zeer verschillende tijden hunnen schijnbaren omloop aan den hemel volbrengen, bevinden zij zich op verschillende tijden in zeer onderscheiden stelling met betrekking tot elkander. Onder deze stellingen heeft men eenige der voornaamste, bij voorbeeld het schijnbaar elkander voorbijgaan of juist tegenover elkander staan van twee hemel-ligehanien, den naam van Aspecten gegeven. De sterrewigchelaars hadden hiermede veel op, doch thans zijn erslechts twee ofdrie stellingen van de planeten of de maan met betrekking tot de zon en de aarde die vermelding verdienen. De eerste is dc zamenkomst of conjunctie; zij heeft plaats wanneer twee hemelligchamen dezelfde lengte hebben, liij de conjunctie van de zon met de maan, hebben wij nieuwe maan, en wanneer zich de maan dan in of zeer nabij de ecliptica bevindt tevens oeue zonsverduistering. De tweede is de oppositie of tegenstelling; zij heeft plaats wanneer do lengte van twee hemelligchamen 180° verschilt. Dc hemelligchamen staan dan aan den hemel tegen elkander over. Wanneer do maan in oppositie met de zon is, dan is het volle maan, en wanneer tegelijkertijd hare breedte gering is , of de maan zieh in de ecliptica bevindt, dan heeft er eene maansverduistering plaats. De beide planeten Mcrcurius en Venus wier banen binnen die der aarde zijn gelegen, kunnen zieh niet in oppositie met do zon bevinden, ofschoon men zegt dat ze in oppositie zijn, wanneer zij zieh juist tusschon de zon en de aarde bevinden. De stellingen die de maan met botrekking tot de zon en de aarde heeft, bij eerste en laatste kwartier, worden de kwartierstanden genoemd. ASPEREN. Eene Heerlijkheid in Holland, omstreeks het jaar 1122 van die van Arkol geseheiden, daar Folpert, tweede zoon van Jan van Arkel, heer van Asperen werd. In 1313 werd zij door Otto van Arkel, vijfdon heer van Asperen, aan den graaf van Holland opgedragen, door hem weder in leen gegeven en is sedert altijd oen Hollandsch leen gebleven. Zij heeft aan de Hollandsehc geslachten van Arkel, Polanen en Langerak, aan het Kleefsch geslacht van Boetzclaar en aan het Geldersch geslacht van Piek toebehoord. Het slot van Asperen is in 1672 door de Fransehen vernield. ASPEHGIE. {Asparagus ofjicinalis, Koeh.) Een zeer bekende, ook in Nederland in het wild voorkomende, tot de Natuurlijke Familie der Smilacecn en de Hexandria Monogynia behoorende tuinplant, wier vlcezige wortolknoppeu (de nog onontwikkelde eenjarige uitspruitsels) tot de meest geliefkoosde spijzen behoo-ren. Zij draagt eenige voeten hooge, kruidachtige, vertakte stengels, met afwisselende, dunvliezige, schubaehtige steun-blaadjes, in wier oksels en takken, bloemstcleu en bundelsgewijze op wratachtige verhevonheden (onontwikkelde takjes) ingeplante, naaldvormige, groene bladen zitten. Hare bloemen zijn klein, groenachtig-wit, klokvormig, en hebben dit bijzondere, dat daarin doorgaans slechts of alleen de meeldraden, óf alleen dc stampers, zelden beiden tegelijk behoorlijk ontwikkeld zijn. Hare vrucht is eene rende, in rijpen toestand hoog-roode, glinsterende bes. welke in drie hokjes zes zaden omsluit. De Aspergio wordt in het grootste gedeelte van Europa als ook in Noord-America gekweekt, tot welk einde men zieh van goed bemeste en tegen het zuiden gelegene bedden bedient, waarin een- of tweejarige planten, die men uit zaad verkrijgen kan, gepoot worden. Men onderscheidt hoofdzakelijk tweederlei soort van Aspergics, de witten cn de groenen, waarvan de eersten veel dikker worden en dus veel gezochter, hoewel dan ook slechts voor een gedeelte eetbaar zijn, terwijl de laatsten wel is waar minder omvang hebben, doch ook bijna geheel kunnen genuttigd worden. De wortelspruiten der wilde pliinten zijn houtig en bitter; dc scheikundigen vonden daarin, zoowel als in dc gekweekten, eene kristalliseerbare stof, welke zij asparagine genoemd hebben. O. ASPERGIEBOON. (Zie Boon ) ASPERN en ESLING zijn twee dorpen in Oostenrijk, aan den linker Donau-oever, een half uur van elkander gelegen en vermaard geworden door den veldslag, die aldaar, den alquot;10quot; en 22*|cn Mei 1809, tusschen Napoleon en den aartshertog Karei van Oostenrijk geleverd is. ASPHALT. (Zie Bitumen.) ASPHALTITES. (Zie Doode zee.) ASPHYXIE, {zonderpols), beteekent in do geneeskunde den toestand waarbij de pols niet meer gevoeld wordt, dus don schijndood (zie Schijndood). Meer bepaald noemt men asphyctic! die door vergiftige gassoorten verstikt zijn. De asphyetisehe cholera is de hoogste trap der Aziatische cholera waarbij do pols niet meer slaat. Asphyxirende gassoorien zijn die welke, door den omloop van het bloed te doen stil staan, den dood veroorzaken. ASPIRATOR is een werktuig dat bij scheikundige onderzoekingen wordt gebezigd om een voortdurenden luchtstroom te doen ontstaan. Brttnner heeft bet op do volgende wijze doeltreffend zamengesteld; A en B (fig. 1) zijn twee hollo cylinders van blik of zink, die door middel van eene ijzeren stang ab verbonden zijn, door welker midden regthoekig eene andere ijzeren stang cd gaat, welke als eene horizontale as in de beide houten standaards c/en |
|
lt;1 c ilrnnit. Twco, in hot midden met kranen voorziene, metalen buizen yh en ik geven gemeenschap tusschen de heide eylinders; een dezer kranen is loodregt op hare as doorboord, terwijl de andere gedooltolijk in do as, gedeeltelijk regthoekig daarop doorboord is (fig 2); door de eerste kunnen de eylinders onderling, door de tweede kan elk afzonderlijk met do buitenlucht in gemeenschap gesteld worden. Op den vrijen bodem van beide eylinders is, digt bij den rand, eeiie korte metalen buis K aan-gebragt, welke of met eeno kurk wordt gesloten, of waarin andere gcleidingsbuizcn bevestigd worden ; hunne plaatsing is overeenkomstig, zoodat bij eene omwenteling van de eylinders de eene buis do plaats van do andere inneemt. Aan den cenen cylinder A is eeno glazen buis l m tegen den zijwand bevestigd, die aan haar beide einden mot de inwendige ruimte van den cylinder in j verbinding is. Aan beide eylinders is een sleufje n om do willekeurige omwenteling, door bevestiging met oen haakje o van den standaard c f te verhinderen. Deze toestel woidt aldus gebruikt: beide kranen gesloten zijnde vult men den cylinder A met water en brengt hem, door middel van do buis K, in verbinding mot den toestel, waar men oen luchtstroom door wil leiden. /^v Nu draait men do kranen zoo om, dat door de eene het E=^) water uit A en B vloeit, door de andere (fig. 2) de ^\j lucht uit B naar buiten kan stroomen ; hierbij zal de in I-'ig. 2. A ontstaande ledige ruimte terstond een luchtstroom door K, in de rigting van het pijltje p doen ontstaan. Als al het water uit A in B is overgegaan, dan maakt men de verbinding bij K los, sluit die buis met eene kui'k en draait don toestel zoo dat B boven staat; daarop herstelt men de verbinding met K eu stelt de kranen in tegonovergestoldo rigting. De aspirator kan gebezigd worden om stoffen in een stroom van warme lucht te droogen of uit te dampen, om do bestanddeolen der dampkringslucht te bepalen , enz. ASSAM was vroeger een koningrijk aan de noord-oostelijke grenzen van Bengalen, palende aan het rijk der Birmanen met eene oppervlakte van 1200 □ mijlen, dat eerst door de Birmanen genomen doch in 1825 door do Engolschen met hunne bezittingen in Azië veroonigd word. Het land is zijne vruchtbaarheid aan do overstroomingen van de rivier Bramapoetra verschuldigd; het levert in den handel tegenwoordig eonige soorten van lak en thee, ruwe zijde en kntoen, peper, hout en ivoor. |
ASSASSIJNEN. Onder dezen naam zijn bekend de aanhangers eener bijzondere secte onder de Muzelmannen, die zich vooral in den tijd der kruistogten als de stoutste en gevaarlijkste dweepors onderscheiden hebben. Zij worden ook Ismaeliten en Batheniten genoemd. De stichter der secte was Ilassan-bcn-Sabbah-el-Homaïri, die in 1090 de bergvesting Alamoot, in do Perzische landstreek Rudbar, veroverde en onder wiens opvolgors do Assassijnen een niet onaanzienlijk gebied in Syrië, bijzonder in het landschap Khorassan innamen. Blinde gehoorzaamheid aan de bevelen van hun opperhoofd, dieSchoik-al-Djebel, de Vorst of tie Oude van het gebergte genoemd werd, en do diepste geheimhouding, waren hunne voornaamste pligten. Vrouwen waren van do gemeensohap aan hunne godsdienstige verrigtingen en plegtighedon volstrekt buitengesloten. Door het gebruik van eenen bedwelmenden drank, hun na langdurige beproeving en voorbereiding onder indrukmakende plegtighedon door hot opperhoofd zeiven toegediend, werden zij ingewijd tot hunne volgende bestemming, het betoonen van onbepaalde gehoorzaamheid aan de wenken van den Vorst, zelfs niettegenstaande het dreigen der schrikkolijkste gevaren en onder hot lijden dor foltorendsto pijnigingen; ook schoon dio bevolen tot de verregaandste buitensporigheden, ja tot sluik- en zelfmoord leidden. Van dien drank, Hafohisch geheoton, is misschien de naam van Assassijnen ontstaan, welke weder op zijne beurt aan hot Fransche woord assassin, d. i. moordenaar, den oorsprong hooft gegeven. Hunne door dwcopzucht verhoogde stoutmoedigheid in hot tarten der meest dreigende gevaren en in het volvoeren der snoodste gruwelen gaf aanleiding, dat de vorsten in do middeleeuwen zich gaarne, tot hot bereiken hunner met don geest dier tijdon ovoroenstommehdo oogmerken, van hunne hulp bedienden; en do geschiedenis dor kruistogten leert in vorschillondo voorbeelden, dat zij zich die hulp verschaften, door do dienst van don Oude van hot gebergte voor gold te huren. Er zijn zeven vorsten der Assassijnen geweest. Hassan , de stichter dor secte, stierf in 1124, 70 jaren oud; hem volgde Kia-Busurgomid, op dezen zijn zoon Mohammed in 113S. Hassan II maakte in 1103 de geheime wetenschap dor orde bekend en bereidde aldus haren ondergang voor, even als zijn opvolger Mohammed II; doch Hassan III herstelde ecnigzins, door hot terugkeoren tot het Islamismus, het aanzien en don invloed der secte. Op dezen volgde zijn negenjarige zoon, Mohammed III, die na eene slechte regering op bevel van zijnen zoon llocneddin, don laatsten Ouden van het gebergte, vermoord word. Na het midden der XIIIdc eeuw werden de Assassijnen door de Mongolen en de Mamelukken uitgeroeid on hunne roofsloten vernield. Hun staatkundig aanwezen hield toen op te bestaan; maar als godsdienstige socte bleven zij in wezen, zich door de losbandigsto zeden ondorscheidonde , en zij zijn misschien nog niet ton oenemalo verdwenen. Sommigen beweren, dat do geheime genootschappen, die gedurende de middeleeuwen in Europa opkwamen, anderen, dat do in Palestina gestichte orde der Tempeliers, van do Assassijnen hunnen oorsprong ontleende, of althans, dat het ontstaan dezer orde met do woeste geestdrijverij dier secte in verband stond. Men zie over dit onderwerp: van Kampen, Geschiedenis der kruistogten , deel I. blz. 336—339 , en de daar aangehaalde schrijvers, bijzonder J. von I-lammer, Geschichte der Assassinen, Stiittgard en Tubing, 1818, en Sylvestro do Sacy, Mémoires de l'Institut, classe d'histoire, tome III. ASSCHE (Henri van). Deze landschapschilder werd den 28 Augustus 1775 te Brussel geboren en is aldaar den 9 April 1841 overleden. Hij maakte onder de leiding van den landschapschilder J. B. do lïoij goede studiën en ontwikkelde verder zijn talent door het bestuderen der natuur, zoo in de schilderachtige streken van zijn vaderland, als in Zwitserland, Duitschland, Italië en de Nederlanden. Zijne schilderijen zijn bevallige voorstellingen van trotsche tooneelon of heerlijke boomgroepen, die in eene gelukkige manier uitgevoerd, van een goed koloriet en daarenboven zoo met gebouwen als met dieren en figuren gestofteerd zijn. Van Assche wordt onder do beste landschapschilders van zijn tijd gerekend, vooral in voorstellingen van boomrijke landschappen met watervallen. Zijne stukkon berusten in do voornaamste kabinetten in Frankrijk, Engeland, België en do Nederlanden, onder andoren, in het paviljoen te Haarlem „een Uijngozigt,, een landschap met eon waterval bij Roehefort in de Ardennes. Van Assche behaalde eerepenningen, was lid van do koninklijke maatschappijen te Brussel, Antwerpen , Gent en Amsierdam en sedert 1836 ridder dor Loopolds-orde. Zijno voornaamste leerlingen waren A. Paijen en E. Dclvaux. ASSEIjIJN (Jan) werd in 1610 te Antwerpen geboren. Hij was volgens sommigen eerst een leerling van Jesaias van de Velde , volgons anderen van Jan Miel, en begaf zich daarna naar Rome, waar hij met Pieter de Laar omging, wiens manier van schilderen hij nabootste en daarin voortreffelijke en zeer gezochte werken leverde. Gelukkig echter duurde de nabootsing van Bam-boccio niet lang en kwam hij door het zien der werken van Nicolas Poussin en Claude Lorrain, die zich destijds te Rome ophielden, tot andere gedachten. Hij nam eene breedero manier van landscliapschildoren aan en verkreeg een edeler rigting eu betoren stijl. Asselijn verrijkte zijno landschappon met overblijfsels van trotsche gebouwen , verweerde muren van oude paleizen, ver-vallou kloosters en antieke fragmenten , bonevens met zeer goed geteekende dieren en figuren, meest tooneelon uit het Italiaansche |
ASS
|
volks-lcvcn f die hij met veel gevoel van de natuur en met smaak aanbrugt. Zijn koloriet is helderen doorsehijnend, zijne manier vrij en geestig, zoodat hij onder de beste landschapschilders van zijn tijd behoort. Daarenboven schilderde hij ook eenige gevechten, die met vuur voorgesteld zijn, en gaf proeven van geschiktheid voor het historie-schilderen. Zijne werken zijn gezocht en worden duur betaald. Op 's rijks museum te Amsterdam vindt men van hem een zinnebeeldig stuk op de ivaahzaamheid van dan Raadpensionaris Johan de Witt. Ook zijn er van zijne werken in de museums te Parijs, Berlijn, Dresden, Munchen enz. In de kunstboeken der lief hebbers worden vele schoone, meest naar de natuur bewerkte teekeningen van hem bewaard. Een zijner schilderijen, een herdersgezin in ecne met antieke fragmenten en standbeelden versierde grot y werd omstreeks 1725 door P. A. Wak-kerdak, in zwarte kunst gegraveerd. Ook L. A. Claessens, \V. v. Kobell en anderen graveerden naar hem. Asselijn droeg wegens zijne verdraaide hand en vingers, den bijnaam van Krabbetje. Hij stierf te Amsterdam in 16G0. Zijn monogram is: Sommige graveurs hebben zijn naam verbasterd in Jean ii Selin pinxit en J. Selbein Pinx. ASSEMANNI (Simon), in hot jaar 1749 te Tripoli do Soria geboren, behoorde tot do geleerdste Maronieten van latoren tijd, en word in Uomo, waar zijno familie het burgerrogt on patrieische oor genoot, opgevoed. In het jaar 1785 werd hij naar Padua beroepen, waar hij eerst als hoogleeraar in de Oostorseho talen bij het Seminarium , en daarna aan de Universiteit, tot zijnen dood iu April 1822, werkzaam was. Hij begon de reeks zijner geschriften, allen de Oostorseho letterkunde betreffende, mot de Kufisoh-Ara-bisohe ondhoden in het buis van Nani to Venetië {Museo Cufico Nanino, Vonezia 17G8, 2 doelen in fol.J, en leverde oono verklaring der Arabische gedenkstukken in Sicilië, benevens oone beschrijving van eeno hoinelglobo, met Arabisch schrift, die zich in het museum van den kardinaal Borgia bevond. Assemanni was tot aan zijnen dood onvermoeid werkzaam, en lid van liet IC. K. Instituut van wetenschappen in Italië, alsmede van onder-sehoidone andere geleerde genootschappon. ASSEN, hoofdplaats dor provincie Drenthe, ligt 5 uur Z.Z.W. van Groningen on 9 uur N. O. van Meppol, op 52° 58quot; NB. en 24° 10' 39quot; OL., aan do Smildervnart, waardoor de stad gomoonsehap hooft mot Meppol, verder met Zwartsluis en de Zuiderzee. Hot stadje hooft een bevallig aanzien, fraaije huizen, 1 Herv. kerk, IB. C. kerk, 1 Synagoge, en eenige fabrieken. Men telt er 4395 inwoners. Aan de stad grenst een dennenbosch van moor dan 100 bunders grootte, het stadsbosch gcheeten. Assen is zijne opkomst vorsohuldigd aan oone abdij van Cistorciënsor-nonnen, die aldaar in hot midden der XIII'lu eouvv gesticht werd; koning Lodowijk Napoleon verhief de plaats in 1809 tot oone stad. Assen is de geboorteplaats van Johannes Albert! on vermoedelijk ook van den schilder Jan Walter van Assen. ASSEBTOBISCH beteekont verzekerend. Dit woord gebruikt men in do wijsbegeerte, om nan te duiden, dat eeno stelling oone zekere waarheid behelst; dat zij dus mag aangenomen worden; hetzij daarvoor do gronden worden opgegeven of niet. Van oone assortorischo stelling, wordt zulk eeno onderschoidon die problematisch d. i. waarschijnlijk is; die apodictisch; d. i. noodzakelijk is. Assertoriscli, problematisch en apodictisch zijn do woorden die de drieërlei vormen dor stollingen aanduiden , aan welke Kant den naam van Modaliteit geeft. ASSIANÏI. (Zie Ashanli.) |
ASSIENTO-TBAKTAAT. Assiento is een oud Spaansch woord, hetwelk eigenlijk oone verpachting beteekont, doch waaronder men gewoonlijk verstaat de bewilliging der Spaansehe regering aan eeno vreemde natie, om een bepaald getal van jaren, mot uitsluiting van andoren, onder betaling van zekere som aan Spanje, negerslaven uit Africa naar do Spaansehe koloniën in Ameriea te mogen voeren en daarmede handel to drijven. Bhi-lippus IV en Karei II sloten reeds met de Engelsehon, zoowel als mot de Hollanders, zulk een assionto ; doch de eerste haddon slechts tot 1701 het genot er van , wanneer zij het verloren , daar Philippus van Anjou den Spaansehon troon beklom, vermits deze vorst aan do Franscho Guineo-compagnie, dio nu ook don naam van Assiento-compagnie aannam, den genoemden handel voor don tijd van 10 jaren toestond, binnen welken haar vergund werd, 48,000 negers van beiderlei geslacht naar het vaste land en de Spaansehe eilanden in Ameriea to vervoeren. In 1713 werd wol, iu plaats van dit traktaat, andermaal met Engeland van wogo Spanje te Utrecht hot bekende Assiento-verdrag voor den tijd van 30 jaren gesloten, maar Groot-Brittannië stond naderhand don negerhnndol aan de Zuldzoe-eompagnio af, onder voorwaarde echter dat do Engelschen, ieder jaar gedurende dit traktaat, een zoogenoemd permissie- of Assiento-schip, van eeno bepaalde grootte, met allerlei waren naar do koloniën mogton zendon. Dan, daar hieruit velerlei misbruiken en velerlei sluikhandel voortvloeiden, zoo kwam hot, onder Philip V in 1739, tussehon Engeland en Spanje tot oenen openbaren oorlog, waarop wel, bij den vrede te Aken in 1748, aan de Engelsche compagnie nog 4 jaren werden toegestaan, doch waarvoor bij de overeenkomst to Madrid, tweo jaren later gesloten, gelijk ook nog voor do 4 achterstallige Assionto jaren, 100,000 p. st. bedongen werden. En liiermede nam dan het gohoole verdrag een einde. ASSIGNAAT. Een term voor imlionaal papleren geld, het eerst in do Franscho omwenteling van 1789 gebezigd, toon do constituerende vergadering, die mot toestemming van den koning1 400 millioenon van dit papiorengeld liet maken, tot een onderpand van deze som den verkoop van do ingotrokkeno geostclijko goederen assignoordo, of aanwees. In hot vervolg van tijd werd de naam van assignaten aan al hot papiorengeld gegeven, hetwelk in omloop gebragt werd. Do koninklijke toestemming en bekendmaking van do eerste 400 millioenon is van 19 April 1790 ; en reeds don 27squot;'n Augustus daaraanvolgende, drong Miraboau (want de oorsto 400 millioenon waren roods uitgegeven) op liet vervaardigen van 2000 millioenon assignaten aan. Hierover ontstond in de nationale conventie oen hevige twist, waarbij zich Vergasse en Dupont inzonderheid tegen het gevoelen van Jli-rabeau verklaarden; teregt bogrijpondo, dat dit assignaten-plan eeno uitvinding van Clavifcros was, uit wiens geschrift de rode-voering van Miraboau was getrokken, en alleen diende, om zich zeiven en zijnen aanhang zonder moeite te verrijken; dat door dit plan de vermogende woekeraars in het bezit der nationale goederen zouden gestold worden, on deze goederen op verre na niet zouden toereiken om de assignaten, inzonderheid als zij vonnoer-derd werden te dokkon. Miraboau, die inzonderheid door Pethiou ondersteund word , bragt hiertegen in , dat zijn plan do bezitters dor assignaten tot noodzakelijke verdedigers der nieuwe constitutie moest maken, welke do uitwisseling van dit papier togen de nationale goederen gewaarborgd had, en er word op nieuw tot 800 millioon assignaten besloten. Van langzamerhand zijn dezelve tot oone verbazende som vermenigvuldigd, totdat eindelijk , den 22»lt;011 Doccmber 1795, besloten werd, dat er niet moer dan 40 milliards, of 40,000 millioon, die toon werkelijk voorhanden waren , in omloop zijn zouden. Ondertussehcn was met bet vertrouwen do koers aan hot dalen geraakt en zonk zelfs tot op 18 percent. Handel eu fabriekwezen ondervonden nu do droevige gevolgen van dozen maatregel; ieder zocht zijne assignaten,waarbij nog oen groot getal valsche uit Engeland waren ingevoerd, zoo spoedig mogelijk af te zetten; in hot begin van 1798 stonden 7200 francs aan assignaten gelijk mot oen Louis d'or. Deze toestand kon niet duren en de raad van 500 besloot dan ook wijselijk allo stempels te verbroken , waarop de assignaten langzamerhand tegen zoogenaamde mandaten (zio aldaar) worden ingewisseld. ASSIMILATIE, van het Latijnsche assimilate, beteekont letterlijk overgezet gelijkmaking. In de natuurkunde van don mensch verstaat men daarmede do eigenschap der weefsels waardoor zij uit hot bloed opnemen, wat met hunne scheikundige zamonstelling overeenkomt en tot hunne herstelling of vernieuwing geschikt is. Do assimilatie maakt dus een gedeelte dor voeding uit. Eerst worden de spijzen met het speeksel doorweekt en in de maag tot den zoogenaamden ehymus (spijsbrij) gebragt, waaruit het voedende gedeelte of de ehyl door daartoe bestemde vaten opgenomen en eindelijk door de horsthuis in do aderen geleid wordt. De weefsels nomen do vloeibare stoffen die met bon in scheikundige zamonstelling overeenkomen en tot hen gevoerd worden op, of veranderen zo zoo dat zij aan hen gelijk worden; zoo |
ASS
24(1
vormt de zenuw zeniiw-zclfstaiulighckl, dc spiov spier-zclfstrtndig-hckl eu assimileren zelfs geor^tvnisecrde ziekte-voortbrengselen, zoo als zweren, wratten , enz.
ASSISEN. Plegtige zittingen der regtsmagt, zoo als die in de middeleeuwen op vast bepaalde tijden gehouden werden. Voor zulke zittingen Het Godfried van Bouillon in 1099 na de inneming van Jeruzalem regelen vaststellen, welke onder den titel: Zes livrcs des Assises el des Usages dn Rénxime de Jérusalem, door La Thaumussière te Bourges in 1690 uitgegeven zijn. Tegenwoordig noemt men assisen de zittingen der Jury in Engeland en der Jurós in Frankrijk.
ASSISI (Assisium), oene kleine stad van nog geen 4000 inwoners in den Kerkelijken Staat, alleen merkwaardig als de geboorteplaats van den II. Franeiscus van Assisi en wegens het Convento saoro, dat is het voornaamste klooster der Franciscanen, waar hij begraven ligt eu waarheen jaarlijks duizenden pelgrims toestroomen. De kerk van het klooster is met heerlijke schilderijen,
waaronder van de oude school van Cimabue en Giotto versierd.
ASSOCIATIO IDEARUM. Eene uitdrukking door welke een der merkwaardigste verschijnselen van het zieleleven wordt aangeduid. Dit verschijnsel bestaat,
blijkens de ervaring,
daarin, dat voorstellingen , die volgens zekere wetten met elkander zijn verbonden, elkander ook onwillekeurig opwekken en tot bewustheid komen.Zoo bij voorbeeld wekt de voorstelling van eene zekere plaats, waar men zich bevonden heeft, die van de eene of andere ontmoeting welke men daar gehad heeft; en deze opwekking heeft niet alleen geheel onwillekeurig plaats, maar het is zelfs ons niet mogelijk dit tegen te gaan.
In de wijsbegeerte der oudheid vindt men reeds sporen van het groot belang
voor de beoefening der zielkunde, en hare toepassing dat men in deze assoeiatio idearum gesteld heeft. De latere wijsgecren hebben dezelve meer opzettelijk nngegaan. Onder deze zijn voornamelijk te noemen: Locke, Hume, Hartley,Dugald, Stewart, Reid, Thomas Brown, do Cardaillac, Dimiron en vooral Herbart.
ASSUNCION of ASSUMPTION is de hoofdstad van den Zuid-Amerieaanschcn slaat Paraguay en ligt aan den linkeroever van den Rio-Paraguay. De slecht gebouwde stad telt slechts 12,000 inwoners en drijft binnenlandsehen handel in leder, tabak, suiker en Paraguay-thee. Koren, wijn, katoen en ijzerwaren worden van Buenos-Ayres ingevoerd. De opvoeding en het onderwijs zijn aldaar zoo veronachtzaamd dat de eerste kooplieden lezen noch schrijven kunnen en de zedeloosheid onbeschrijfelijk is.
ASSURANTIE. Verzekering van goederen tegen schade. De
ASS-AST
241
|
ASSYRISCIIB OUDHEDEN. Men vermoedde, naar hetgeen door volksoverleveringen werd aangewezen, dat in de heuvels aan den oostelijken oever van den Tigris, van Kesehaf tot aan Korsa-bad, de overblijfselen der Assyrisehe hoofdstad zouden gevonden worden. Botta, de Fransehe consul te Mossoel, had eerst zonder gevolg de heuvels van Kojundsehik laten onderzoeken, doch was gelukkiger in het uitgraven van die bij Korsabad. Wat hij aldaar aan de aarde ontwoekerd heeft, werd door hein in een prachtwerk van vijf fulio deelen aan het publiek bekend gemaakt. De Engelschman Layard werd daardoor opgewekt zijn voorbeeld te volgen en onderzocht sedert 1843, op kosten van Sir Stratford Canning en van het Britschc Museum , de heuvelen bij Nimroed, waar hij vier gebouwen, een, daarvan met 28 zalen ontdekte, en die van Kojundsehik, waar zijne uitgravingen betere uitkomsten opleverden dan die van Botta. Hij vond aldaar de overblijfselen van een paleis. Zijne reis en ontdekkingen zijn door hem beschreven in: Niniveh and its remains, Loud 1849, 2 deelen met atlas van 100 platen. Rouet, Botta's opvolger in het consulaat van Mossoel, zette diens opsporingen te Maltaijah en in de Schenduk-bergen voort. Door al deze onderzoekingen zijn de eerste en zekerste grondstoffen voor de kennis der Assyrisehe kunst aan het licht gebragt. De overblijfselen onderscheiden zich in die van de twee tijdperken van het oude en het nieuwe Assyrisehe rijk. Tot de eerste, gekenmerkt door grootschen bouwtrant, bohooren de ruïnen van het noordwestelijke paleis van Nimroed; tot de andere, die door zuiverheid en juistheid in de bewerking uitmunten, rekent men die van Korsabad, van Kojundsehik en van het zuidwestelijke paleis van Nimroed te bchooren. Te vergeefs zocht het oog , in de Assyrisehe gebouwen, het reusachtige der Egyptische. Zuilen en gewelven ontbreken geheel; alleen treft men zuilen aan in de reliëfvoorstelling van een klein paviljoen met Jonische kapiteclen. Ook zijn de zalen naarmate van hare lengte, ongemeen smal: op eene lengte van 120—160 voet, slechts 30—35 voet breedte. Dat de kamers vensters zouden gehad hebben, daarvan is geen spoor in de muren overig; men moet alzoo aannemen dat het licht van boven inviel. De lage bodem aldaar maakte het bouwen op terrassen van gebakken steenen noodzakelijk; het paleis van Korsabad stond op een dergelijk terras van 40 voet hoogte. Het groote bouwkunstig effect dat aldus wegviel, trachtten de Assyricrs nu door versieringen te vergoeden en men kan aanne- j men dat de beeldhouwkunst aldaar, even als in Indic, geheel i ondergeschikt was aan de bouwkunst en als het ware in hare dienst j stond. De muren der 28 zalen van het noordwestelijke paleis van Nimroed waren met albastplaten vol halfverheven beeldwerk en opschriften bedekt, welke bijzonder gaaf teruggevonden zijn. De ingangen dier zalen werden door kolossale gevleugelde stieren met menschcn-aangezigten, of door gedrochtelijke leeuwen van even phantastische zamenstelling bewaakt. (Vergelijk de afbeelding op bl. 240.) Deze beelden hebben 15 voet hoogte. In de ruïnen van Korsabad treft men alleen de eerste, in die bij Nimroed beiden aan. De overige voorstellingen aan de muren zijn van godsdienstigen of geschiedkundigen aard en hebben hoogstwaarschijnlijk voornamelijk betrekking op het leven en de regering der koningen. Een der merkwaardigste overblijfselen binnen de gebouwen is een kleine obelisk van zwart marmer, in het noordwestelijke paleis van Nimroed, afgebeeld in Layards werk op plaat 53, 54, 55 en 56. ASTARTE, (Tempel van) (Zie Uiérapolis.) ASTATISCHE NAALD, (van hetGricksch « priv. en /(ftq/iu) Deze naam werd het eerst door Ampère gegeven, aan eene magneetnaald, die hij zoo inrigtte, dat de aardmagneetkracht haar geene bepaalde rigting trachtte te doen aannemen, waardoor zij dus geheel onzijdig mogt aangemerkt worden, en de galvanische stroomen derhalve ongestoord op de naald konden werken. De eerste astatische naald, door Ampère daargesteld, berustte o]) de eenvoudige beschouwing, dat zoo een ligchaam om eene as kan bewegen, die juist evenwijdig is gesteld aan de rigting waarin eene of meerdere krachten op dat ligchaam werken, die krachten alsdan niets in den evenwigtstoestand van zulk een ligchaam zullen kunnen veranderen. Eene deur b. v. wordt door de zwaartekracht in verticale rigting aangedaan; is de lijn der scharnieren ('hier dus de draayings-as) insgelijks verticaal, zoo zal de I. |
zwaartekracht zondereenige uitwerking, en de deur dus in eiken stand in rust zijn. Door eene magneetnaald derhalve op eene as te bevestigen, evenwijdig aan de rigting waarin de aardmagneetkracht haar tracht te plaatsen, zal zij geheel aan de werking dier kracht onttrokken worden; gaat die as bovendien door het zwaartepunt der naald, dan zal ook haar gewigt geen invloed hebben; is de as eindelijk uiterst ligt beweegbaar op hare steunpunten, zoo zal zulk eene naald geheel vrij zijn en geen den minsten wederstand bieden aan de werking van andere krachten b. v. aan de uitwerking van galvanische stroomen. Men kan eene magneetnaald ook astatisch maken, door een anderen magneet zoodanig in hare nabijheid te plaatsen, dat de invloed der aardmagneetkracht hierdoor juist wordt opgeheven. Zeer nabij geplaatst zal de aardmagneetkracht overwonnen worden, en zal de naald zich naar den magneet rigten; zeer veraf geplaatst zal het omgekeerde plaats hebben. Er moet dus een stand zijn, waarbij die twee krachten elkander juist veronzijdigen. Een eenvoudig middel om eene astatische naald te vervaardigen, bestaat in het bevestigen van twee volkomen gelijke en even sterke magneetnaalden op eene gemeenschappelijke as, in onderling evenwijdigen stand en met de tegengestelde polen tegenover elkander. (Zie bovenstaande figuur.) De polen veronzijdigen elkander dan, en de aardmagneetkracht blijft zonder invloed op zulk een toestel. Dit laatste is echter moeijelijk volkomen te verkrijgen, en er zal in de opgchangene naalden meestal nog eene zeer zwakke neiging blijven bestaan, om zich in den magnetisehen meridiaan te plaatsen; doch zulk eene astatische dubbelnaald, is dan zeer geschikt om in den galvanometer van Nobili gebruikt te worden. (Zie altlaar.) Over astatische naalden raadplege men de meeste natuurkundige werken, en vooral Gehler's P/u/sik. Würterbuch, en Physik. Lexicon v. Osw. Marbach, Leipzig 1849. ASTELING. (Zie Nesteling.) ASTER. {Aster.) Een tot de natuurlijke familie der Synan-thereën of Compositae en de Syngenesia Polygamia superflua be-hoorend plantengeslacht, dat onder de sierplanten eene voorname plaats inneemt, en welks talrijke soorten algemeen onderden naam van Asters bekend zijn. Deze dragen in haren oorspronke-lijken toestand gestraalde bloemhoofdjes, wier straalbloemen in kleur van de schijfbloemen verschillen, hoewel men er door de kuituur in geslaagd is, om Asters met enkel schijf- {Pijp-Asters) of enkel straalbloemen voort te brengen, waarvan vooral de eersten zeer gezocht zijn. De meest bekende en schoonste soort van Asters is Aster Chinensis L, welke reeds vóór meer dan eene eeuw uit China ingevoerd werd en door groote, met de meest verschillende kleuren prijkende bloemen zich onderscheidt. Overigens treft men in bloeinkwcekerijen, tuinen en elders nog vele andere soorten aan , zoo als: Aster NoUUe Angliae L., van Noord-America afkomstig, A. Amellus L., A. tenellus L. (beiden met hemelsblaauwe straalbloemen) van de Kaap de Goede Hoop, A. umbellatus Ij. (met witte straalbloemen) van Pensylvanië, enz. Over het algemeen bevelen de meeste Asters zich daardoor aan, dat zij tot bijna in den herfst voortbloeijen. Men vermenigvuldigt haar door scheuring of uitzaaijing. In den Prodromus Florae Ba-tavae, 1850, werden 4 soorten van Asters vermeld, namelijk: Aster Trip o Hum L., A. puniceus A it. , A. Novi Belgii L., en A. salignus W., waarvan echter de laatste 3 voorzeker slechts als ontvlugte gewassen moeten beschouwd worden. O. ASTERISCUS , het sterretje *, een kritisch teeken door de Grieksehe grammatici ingevoerd, waarmede zij eene echte plaats teekenden, die ten onregte voor onecht gehouden werd, in tegenoverstelling van den Obelus, het kruis f, waarmede ondergescho-vene plaatsen gemerkt werden. Reeds de kerkvaders hebben beide teekens gemengd en geheel willekeurig gebruikt, gelijk nog dagelijks geschiedt. ASTEROÏDEN. Deze naam werd vroeger door Herschel aan de vier kleine planeten: Juno, Vesta, Ceres en Pallas gegeven, 31 |
AST
dewijl hij deze, om hot grooto verschil met de overige planeten van het zonnestelsel. niet als zoodanig wilde erkennen. Het woord asteroïden, dat ligchamen moet beteekenen die eenige gelijkheid niet planeten hebben, is echter niet zeer algemeen in gebruik gekomen. Thans geeft men aan de vier kleine planeten en do later ontdekten, die tezamen als eéne groep uitmaken, veelal den naam \an planetoïden, (Zio het art. Planeten.)
ASTEROLEPIS. Een merkwaardige visch, wiens fossile overblijfsels gevonden worden in den ouden rooden zandsteen, voornamelijk op de Orokney-eilanden en do noordelijkste kust van Schotland. Het beschouwen en vergelijken dier overblijfsels heeft Hugh Miller aanleiding gegeven tot het schrijven van een werk, waarin de ontwikkolings-theorie bij het geschapene, volgens de voorstellingen van Domaillet, Lamarck, Oken en don schrijver der Vestiges of the natural history of Creation, wordt aangevallen en ontzenuwd. Dit werk is onlangs door Dr. D. Lubaeh in het Hollandseh vertaald onder den titel van het Scheppingswonder, hesc/iouwd in de geschiedenis van het geschapene, Haarl. 1851, 1 dl. 8».
ASTHENIE betookent in do geneeskunde zwakte. Het woord werd door Brown ingevoerd. Hij verdoelde de ziekten in sthe-nische en asthenische; de Asthenie zelve in directe en indirecte. ASTHMA. (Zie Aamborstigheid.)
ASTI, (Asta Pompeja) eeno stad in Piomont aan den Tanaro, bevat 25,000 inwoners, is do zetel van oenon bisschop, heeft een oud kasteel, oene hoofdkerk, zijden-manufaeturon, twee druk bezochte missen on grooton handel in wol, leder en hoeden. In de omstreken troft men muscaatwijn aan, die in Piomont zeer gezocht is. Asti is do geboorteplaats des dichters Alfieri en was in de middeleeuwen oen dor magtigsto republieken van Oppor-Italie en beroemd om zijne honderd torens.
ASTRACHAN. (Astrakan). Een der oostelijke landschappen van Rusland, in Europa, sedert 1554 tot het Russisch rijk be-hoorende. Hot is verdeeld in de landschappen Astrachan en Caucasië, en bevat oene uitgestrektheid van 5742 vierkante geographische mijlen, die echter uit hoofde van do woestheid en onvruchtbaarheid des lands, zeer onevenredig, door 375,000 menschen, en wel door Russen, Tartaren, Tscherkesson en Kozakkon, zoowel als door rondzwervende Kalmukken en Nogaijors, bewoond worden. Intusschcu vindt men in sommige streken vole weilanden, tuinen en boomen, waaronder ook wijnstokken en moerbeziën behooron; ook is er zout in overvloed en levert do Wolga voel visch op , inzonderheid steur, van welks kuit de kaviaar bereid wordt. Ue teelt van paarden, kamoelen , schapen on ander vee, en do handel daarin , zoowel als in bont en huiden maakt het voornaamste gedeelte van het bedrijf der inwoners uit.
Do hoofdstad Astrakan ligt aan de Wolga, digt bij de Caspischo zee en drijft oenen sterken handel, inzonderheid metPerzië. Onder de 70,000 inwoners van allerlei natiën, bevinden zich bijna 5000 aanzienlijke kooplieden die, behalve visch, ook voel linnen,was, zeep, suiker, leder enz. uitvoeren. De wijn van Astrakan wordt hoog geschat.
ASTRAEA. Eone planeet, behoorende tot do talrijke groep van kleine planeten wier banen tussehen die van Mars en Jupiter gelogen zijn. Zij werd den Deeembor 1845 door Hencko te Dresden ontdekt. (Verg. hot art. Planeten.)
ASTROGNOSIE is do kennis dor sterrcbeeldcn en dor bijzondere namen, dio men aan sterren gegeven heeft.
ASTROLABIUM of GRAPHOMETER is een der oudste hoekmeotinstrumoi*on, thans veelal vervangen door den sextant, theodoliet,de niveau eerde van Lenoir, enz. AB Fig. I en2 is een cirkel van ongeveer 2'/» palm middellijn; in het middelpunt M is een koperen draagstuk of stander; deze draagt oen kijker KK, die om de spil S in oen vlak kan bewegen, loodregt op den cirkel AB. Aan den stander die vrij om het middelpunt des eirkels kan ronddraaijon, is nog bevestigd oen breode wijzer W , meesttijds van oene nonius-verdeeling N voorzien. (Zie Nonius.) Hot schroefje it losgedraaid zijnde, zoo kan de stander met den kijker on don wijzer, als één geheel, vrij om hot middelpunt M bewegen; doch schroeft men het schroefje a vast, zoo klemt mon daardoor oen koperen plaatje, waarop een ronddraaijond knopje b bevestigd is, tegen den rand AB vaat. De schroef ce loopt door dat knopje b on door een dergelijk knopje d-, in b is oene schroefdraad ingesne
den , in d niet; do schroef ce kan hier dus slechts in ronddraaijon. Draait men do schroef ce dus om, a vastgeklemd zijnde, zoo moet do wijzer met den kijker over den cirkel AB bewogen, daar
ce wol in d kan ronddraaijon, maar noeh vóur- noch achteruit kan. Gestold nu dat de verdoelde cirkel AB horizontaal gestold zij , de wijzer W op de 0 dier vordoeling, en het astrolabium zoo geplaatst dat do kijker KK op oonig voorwerp gorigt zij. Schroeft
men dan a los, zoo kan men den kijker ton naastenbij rigton op een andor voorworp, en daar verder geheel zuiver op stollen, door het gebruiken van de schroef ce, nadat a vastgeklemd is; want door do beschrevene inrigting, verkrijgt dan do kijker mot den wijzer, eeno zachte goloidolijko beweging. Leest men dan don doorgoloopen hoek op den cirkel AB af, zoo zal deze do hoek zijn dien de twee verticale vlakken onderling makon , dien men zich door de twee voorwerpen en het middelpunt M kan donken; dat juist do hoek is, dien men tot het in kaart brengen van eenig terrein noodig heeft.
Midden onder den cirkel AB is een' tweedon kijker K'K' aan-gebragt, die door hot schroefje i een weinig op en neder kan bewogen worden. Bij l is oene sehroef zonder eind (zie dat woord) vattende in oenen met schroefdraden voorzionen rand r, waardoor do goheele toestel om oone as beweegt, loodregt op den cirkel AB. Door de twee bolvormig uitgeholde koperen schelpen ss, door oene schroef p togen den bol n aangedrukt, kan men hot astrolabium in allo rigtingen bewogen. Door do schroef V wordt eindelijk het instrument op oen houten voetstuk vastgezet.
De onderste of vaste kijker K'K' is zoo geplaatst dat, als de wijzer W op 0 staat, do assen der beide kijkers en het middelpunt des verdoolden cirkels, in één vlak liggen, loodregt op den cirkel AB. Blijkens het bovenbeschrevene gebruik van den kijker KK, kon men tot hot moten van hoeken met dien kijker volstaan, doch de onderste en do bovenste kijker door de schroef l aanvankelijk op hetzelfde voorwerp gorigt zijnde, zoo zal do onderste nog op
AST—ATFI
|
datzelfde voorwerp moeten blijven staan, nadat men den bovensten op hot tweede voorwerp gerigt heeft; dit geeft dan de zekerheid dat do toestel zich niet verplaatst heeft, door het bewegen van don bovensten kijker. Do cirkel AB draagt twee luchtbelbuizen of libellen w, iv, ten einde zich van zijnen waterpassen stand te kunnen verzekeren. De kijkers zijn van kruisdraden voorzien om daardoor juist op een bepaald punt van een voorwerp gerigt te kunnen worden. Als de wijzer W op ü staat zoude het oradraaijen van den gehee-len toestel, ton einde den bovensten kijker op het voorwerp te brengen , te lang ophouden; daarom is er meestal eene inrigting voorhanden, waardoor men even als voor de schroef ee, en schroef l in de schroefdraden al of niet kan laten vatten, om in dit laatste geval, de groote bewegingen van don cirkel uit de vrije hand te kunnen bewerkstelligen. Het hier beschrevene astrolabium is volgons de meest verbeterde inrigting; somtijds hebben deze instmmonten maar één kijker, niet altijd eene nonius-verdeeling, en ook wel in plaats van kijker slechts vizeerdraden. Zie voor meerdere bijzonderheden; Kerkwijk, Geodesie voor de Koninklijke Militaire Akademie, Breda 1847; Gisius Nanning, Werk-dadige meetkunst, Delft, 1828. Vergelijk voorts O. F. Schneitler, dieInslrumenle und IVerkzeuye der höheren und niederen Messhmst, Leipzig, 1848 en denzelfden, Le/irbuch der yesemmten Mess-kunst, Leipzig, 1851; Fr. Hartner, Handleituny der niedern Geo-daesie , nebst den Elementen der Markscheidekunst, Wien , 1850. ASTKONOMISCIIE TAFELS. (Zie Stemlijsten.) ASTKUC (Jean),een beroemd Fransch geneesheer, in 1683 te Sauvo in het voormalige Languedoc geboren, hoogleeraar te Montpellier en later te Parijs, waar hij in 176G overleden is. Hij heeft zich vooral beroemd gemaakt door een werk over de venerische ziekte; De morbis venereis libri IX, Lut. Parisior., 1735 in 4quot;, en 1740, 2 vol, 4U, ed. II. De tweede uitgaaf is zeer vermeerderd en verbeterd. Onder zijne overige werken noemen wij : L'Art d'accoucher réduit li ses principes, Paris 1766, 12°. Traité des maladies des femmes. Paris 1761—66, 7 vol. 12quot;. Mémoires pour servir a l'histoire de la faculté de médecine de Montpellier, Paris 1767, in 4». ASTURIE. Eene provincie in het Noorden van Spanje, onder den titel van Prinsdom, tusschen oud-Castilië, Leon, Gallicië en de golf van Biscaye, ter grootte van 173 □ mijlen, met 466,000 inwoners. De landstreek is over het algemeen bergachtig, doch de lager gelegene streken zijn in ooft, inzonderheid appelen en wijn, zeer vruchtbaar;korenwordt er weinig verbouwd, maar men vindt erveel koper, kobalt en marmer-groeven. De paardenfokkerij maakt in dit landschap den voornaamsten tak van nijverheid uit, en do inwoners, onder welke de adel hare afkomst van de Gothen rekent, genieten boven die der overige gewesten verscheidene voor-regten, weten van geenc tollen, of koninklijke intendanten, hebben eene eigene opper-junta, en genoten tot dus verre de eer, dat ieder kroonprins van Spanje zich, sedert 1388, prins van Asturië noemde. De hoofdstad is Oviëdo. ASTYAGES, de laatste koning van Medië, die omstreeks 590 jaren voor Christus zijnen vader Cyaxares op den troon opvolgde on in het jaar 558 door zijnen kleinzoon Cyrus, (zie aldaar) den zoon zijner dochter Mandane en van Cambyses, in den veldslag bij Pasargadao overwonnen en van de kroon beroofd werd. ASTYANAX. De zoon van Hector en Andromache. (Zie Hector.) ASYMPTOTE. Zoo noemt men in do meetkunde eene gewoonlijk regte, doch ook somtijds kromme lijn , die naast eene andere altijd kromme lijn voortloopt in dier voege, dat de afstand tusschen beiden immer kleiner wordt, zonder dat beide lijnen elkander nogtans snijden. Men kan de asymptoten als tangenten boschouwen, wier aanrakingspunt op oneindigen afstand ligt. ASYNDITON. De naam van eene redekunstige figuur, volgens welke men, met weglating van het vereischte voegwoord eenigc woorden op elkander laat volgen, om daardoor den nadruk te verhoogen. Van dien aard, is het woord van Julius Caesar: veni, tiidi, vinei, ik kwam, zag, overwon. ATA1IUALPA. De laatste koning van Peru, uit het geslacht der Inca's. Hij had zijnen broeder Huascar, die hem de kroon betwistte, overwonnen, toen de Spanjaarden in 1525 onder |
Pizarro in zijne staten drongen, waarna hij door dezen verraderlijk gevangen genomen en in 1533 werd omgobragt. ATALANTA. Twee bijzondere personen zijn onder dezen naam bekend. De eene, dochter van Jasus en Clymene, was zeer beroemd in het boogschieten, trok met de Argonauten naar Colchis en was tegenwoordig bij do jagt op het Calydoonsche zwijn, dat zij do eerste wonde toebragt; terwyl de andere, eene dochter van Schoneus, zoowel door hare schoonheid, als door haro snelheid in het wedloopen uitmuntte. ATELIER of ATTELIER, is een Fransch woord dat werkplaats beteekont en bij voorkeur voor dio eens schilders of beeldhouwers gebruikt wordt. Sommigen dezer hebben zeer groote afzonderlijke lokalen, die soms prachtig met antieke meubelen ou allerlei sieraden, veelal met do studiën des kunstenaars versierd zijn. Behalve ruimte, is een eerste vereischte voor een atelier een goed, zuiver licht, zoo mogelijk zonder reflexie-lieht. Men kiest daartoe meest een raam, dat een weinig hoog in hot vertrek of ook als vallicht aangobragt en naar het noordon of noord-oosten gekoerd is. Vele schilders hebben hnnno werkplaats tot onderwerp voor ccno schilderij genomen. A TEMPERA (van tomperen, dat is, hot vloeibaarmaken en zoodoende verdunnen van drooge verwen) of zoo als de Franschcn zeggen a la délrempe, is eono schilderwijs, die reeds vroeg in gebruik was. Hot is onzeker, welke middelen men ter vermenging gebruikte. Van Mandor noemt het, in lijm en eivorf schilderen. Sommigen meenou dat het eono soort van waterverf was, waarbij men eiwit met hot sap of do molk van jonge vijgenloten tot verbindingsmiddel gebruikte; anderen, dat men pergamenten snippers in water kookte totdat het vocht eene soort van lijm was geworden, met welke verdikte vloeistof men, onder bijvoeging van den dojer van een ei, de verwon wreef; weder anderen, dat in de oude a tempera vervaardigde schilderijen, olieachtige met hars verbondene stoffen gebruikt werden. Zeker is het echter dat zij op een grond van gips of krijt, mot molk of eiwit vermengd , geschilderd zijn. Do verwen zijn zoor dun over den grond gelegd , de kleuren uitmuntend bewaard gebleven, ook kunnen zij mot water schoongemaakt worden zonder dat zij zieh oplossen, en vertoonen do eigenschap der olioverwen met dat onderscheid, dat de kleuren niet donkerder geworden, maar daarentegen met een zeker patina overtogon zijn. De laatste onderzoekingen doen vermoeden, dat werkelijk bestanddeelen van olie en was, hetzij tot verbinding of tot een soort van vernis gebruikt zijn. Hoewel men de verwen zeer dun gebruikte, zou men uit de harde, stijve, magere behandeling opmaken, dat deze schilderwijs voor eene geestige, vrijo behandeling ongeschikt is, tenzij dat de latere techniek er oen gunstiger invloed op uitoefende , indien de oude bereiding teruggevonden wierd. Misschien ware het, omdat zieh do kleuren zoo goed houden, wenschelijk dat die manier voor groote werken weder in gebruik kwam. Het a tempera schilderen werd van Constantinopel naar Rome overgeplant, en hoeft drie achtereenvolgende eeuwen gebloeid, tot het door de uitvinding der olioverw verdrongen werd. De miniaturen der handschriften zijn op die wijs uitgevoerd. Van Mander zegt echter dat Giüv Cimabuehetin 1250 het eerst begonnen is. De gebroeders van Eyck en hunne tijdgenooten maakten er gebruik van en Quintyn Metsv-schilderde in 1528 eene kamer van zijn huis a tempera, welke in 1658 nog bestond. Ook van A. Brouwer staat aangeteckcnd, dat hij eens naar den schouwburg willende gaan, cenige lappen schil-derdoek nam en , na ze a tempera mot heerlijke bloemen beschilderd te hebben, er zich mode bekleedde, waarna hij, ziende dat iedereen over de rijkheid der stof opgetogen was , eene spons nam en er het schilderwerk afwischto. ATHAIilA. Eene dochter van Achab en kleindochter van Omri, gemalin vau Joram den koning van Juda. Zij betoonde zich in alles eene waardige dochter te zijn van Achab en Jezabel. Wat zij voor haren echtgenoot geweest is kan men gemakkelijk opmaken uit het veelbeteekenend zeggen van don gewijden schrijver. Nadat iiij namelijk gemeld hoeft, dat Joram in alles den slechten weg betrad van de koningen van Israël, zoo als het huis van Achab, voegt hij er bij; „want hij had oeno dochter Achab-tot vrouwe;quot; en krachtiger nog drukt hij dit uit, als hij van de boosheid van Ahazia, den zoon van Joram, deze reden geeft■ „want zijne moeder was zijne raadgeefster om godlooslijk te ban- |
244
|
dolen.quot; Na den dood van haren man un dien van Ahazia, doodde zij al hare kleinkinderen, met uitzondering van Joas, wien do priester Jojada, voor het allesvernioordend zwaard dier wieede vrouw, niet zonder voel gevaar voor ziehzelven en de zijnen, zes jaren lang wist te verborgen. Na alzoo gedurende dien tijd, tegen wet en regt en de instellingen van don Israëlitischen staat, aan het hoofd der zaken te hebben gestaan, werd zij door zaamge-zworonon, onder aanvoering van Jojada, in het belang van don lande en den door hem verborgen wettigen troonopvolger Joas, met don zwaarde gedood. Bekend is hot treurspel, door liacine op dit gedeelte van Athalia's geschiedenis vervaardigd, en ook voor het Nedorlandseh tooneel vertaald. ATHANASIUS (de vader dor Orthodoxie) word in den aanvang der IV0 eeuw te Aloxandrio geboren. De geschiedenis zwijgt over zijne jeugd; doch vermeldt, dat hij als diaken op het Concilie to Nicaea was, waar hij zijnen bisschop, Alexander, hielp in het verdedigen dor leer van do godheid van Jezus Christus togen do Ai ianon. In 326 besteeg hij zelf den bisschoppolijkon stoel te Alexandrië. Van dezen oogonblik werd hij in de Ariaanschc twisten gewikkeld, zoodat de geschiedenis dier twisten, de go-schiodonis van zijn loven is. Vijfmaal werd hij verbannen en twintig jaren bragt hij in ballingschap door. De drie eerste malen waren hot de Arianen, doch de vierde maal de Ileidensche priesters, die zijne verbanning veroorzaakten. Na den dood van Julianus keerde hij naar Alexandrië terug, doch onder Valons (in 3G7) moest hg zijnen bissehoppelijken zetel wederom verlaten; vier maanden later werd hij hersteld, en stierf in 373. Zijne schriften zijn o. a. door Montfaucon, 1'arijs, 1698 in 3 d. in fol. uitgegeven. |
ATHEISMÜS. Een oorspronkelijk Grieksch woord iïamp;fng. hetwelk zonder God d. i. godloos beteekont, wordt thans gebruikt tor aanduiding van hot ongeloof aan het bestaan van God, of liever, van hot gevoelen dat het idee van God, als oen zelfstandig, de wereld omvattend wezen, geene wezenlijkheid heeft. — Loochent men alleen de mogelijkheid, dat het bestaan van God uit redobogrippen kan bewezen worden, zoodat men slechts aan dat bestaan gelooven kan, zoo wordt dit oen sceptisch athcismus genoemd, in tegenstelling van hot door bewijzen ondersteund beweren , dat er geen God bestaat of bestaan kan; hetgeen men een dogmatisch athcismus heet.—Men kan ook een theoretisch on eon praetisch athcismus van elkander onderscheiden. Het eerstgo-noemdc verwerpt alleen het bestaan van God, terwijl het echter toestemt dat het idee van God, voor zooverre het in de rede |
|
aanwezig is, tot rigtsnoer van zedelijkheid kan en moet dienen, ilet laatstgenoemde verwerpt niet alleen het bestaan van God, maar beschouwt ook het idee daarvan als overbodig, omdat hot vaststelt, dat de zedelijkheid niot in de menschclijke rode gegrond, maar niot anders zijn zou dan een gevolg van opvoeding en van maatschappelijke betrekkingen. Men make echter onderscheid tusschcn het eigenlijk praetisch athcismus, en hetgeen den eigonaardigen naam van goddeloosheid draagt. Terwijl het eerste de volstrekte ontkenning is van het bestaan van God, en diens invloed op de zodolijkhoid; zoo is het laatsi genoemde do vcrwaarloozing van hot geloof aan God, wiens bestaan men echter erkent. Het is intusschen zeker, dat gelijk het geloof aan het bestaan van God tot zedelijkheid leidt, de zedeloosheid, vooral als zij beredeneerd is en algemeen wordt, tol praetisch athcismus moet brengen. Men heeft niot zelden beweerd dat het atheisimts al te zoor in strijd is met hetgeen de rede als waar moot aannemen, dan dat het bestaanbaar zou zijn. Er bestaan echter wijsgeerige grondbeginselen zoo als die van het materialismus en van hot sensualismus (zie aldaar) waaruit hoi dooi hen die ze hebben omhelsd, als wettige gevolgtrekking kan worden afgeleid. Do geschiedenis leert bovendien dat hot nooit aan athoisten ontbroken heeft. Niettemin is het waar, dat hot athcismus zoo als het zich tot nog hooft vertoond, altijd de kiem zijner eigene oplossing hooft medogebragt. Intusschen gelijk wol eens voor theismus is nitgegoven, wat in waarheid athcismus is of daarop uitloopt, zoo is ook niet alles athcismus wat daarvoor wordt gehouden. Men hield niet zelden datgeen daarvoor wat, welbeschouwd, niets anders is dan eene afwijking van cene min of meer algemeen gewordene vooistelling der godheid, bij voorbeeld de onderscheidene afwijkingen van het idee der Triniteit, zoo als dit in de Christelijke kerk wordt voorgedragen; het godendom der heidenen met deszelfs talrijke wijzigingen; hot wijsgeerige denkbeeld omtrent het absolute wezen, zoo als dat door Spinoza, Eichto, Schelling, Hegel is voorgedragen. Nog verdient herinnerd te worden dat vele idecn, die weleer werden gerekend tot het athcismus te behooren, tegenwoordig tot het pantheismus worden gobragt. J. G. L, |
ATHEENSCHE PEST. Eene ziekte die te Athene in 429 voor Christus geheerscht heeft en bekend is door do meesterlijke beschrijving van den geschiedschrijver Thucydides. {Dc bc.Ho Pc/oji. |
245
|
11. c. 48—53.) Zie vorder Schnasser, CVon. rfur .ScMc/ien, Tub. 1823, 8° Bd. I, s. 38. llist. pathal. Untersuc/iunyen. Als Beilraye zur Gesch. der Volkskrankheiten von H. Ilaoser. Dresden, Leipz. 1839 8°, I5d. I, S. 32 flg. ATHENAEUM. Zoo heette do tempel van Minerva (Athene) to Athene, waar dichters en redenaars hunne werken in hot openbaar voorlazen. Keizer Hadrianus rigtto, na zijne terugkomst uit het Oosten tussohon de jaren 133 en 139 na Christus , te Boino digt bij het Forum, ook oen Athenaeum op, natnelijk de beroemde Academie die tot in de V1'0 eeuw bestond en waar niet alleen door daartoe aangestelde leeraren onderwijs in de dichtkunst en rhoto-rica gegeven werd, maar ook schrijvers en dichters hunne werken en zangen openlijk voorlazen. Later heeft men dien naam op verschillende instellingon van hoogor onderwijs en ook op verzamelingen van wetenschappelijke verhandelingen overgebragt. ATHENAGOBAS. Een Platonisch wijsgeer uit Athene, door zijne verdediging dor Christenen bij den keizer Marcus Aurelins, welke hij omtrent het jaar 177 schroef, als een der oudste apolo-gisten bekend. Deze verdediging voort den titel van Legatio, of Veprecado pro Christiam's, en regtvaardigt, met bondigheid en klaarheid, de Christenen tegen do toenmaals onder de Heidenen in omloop zijnde beschuldigingen van godverzaking, bloedschande en het eten van geslagte kinderen. De laatste uitgave dezer verdediging is van Lindner, Langen-salza, 1774. Men heeft ook nog van Athenagoras eene verhandeling over do opstanding der dooden, welke voor do wijsgoerigc godsdienstleer zelfs tegenwoordig van belang is. ATHENE. (Zie Minerva.) ATHENE (tegenwoordig SET1NES). Do hoofdstad van Attica, do uitmuntendste der Griekseho steden, de bakermat van geleerdheid en kunsten, en hot tooneel waarop Pisistratus, Miltiades, Themistocles, Aristides, Cimon, Pericles, Conon, Demosthenes, Alcibiades , Socrates , Plato, Thucidides, Xenophon, Aeschylus , Sophocles, Euripides, Aristophanes en anderen zoo luisterrijk schitterden. Athene ontving do eerste wetten van Draco, die echter Solon grootendeels voor de zijne verwisselde, met oogmerk, om aan het volk de grootste magt, en aan den adel do regering toe te kennen. De Athonicnzers waren lieden van veel genie en groote talenten, en bezaten tevens veel goedhartigheid, doch waren daarbij zeer liglzinnig en onbestendig. Van hier dat zij ook dikwijls hunne grootste mannen met ondankbaarheid beloonden; schoon hot laatste doorgaans een gevolg van elke volksregering is. Ten aanzien van zijnen omtrek, kan Athene met onze groote steden niet vergeleken worden, gelijk, over hot algemeen, de Grieksche kleiner dan de onze waren. Het hedendaagsehc Setines is de hoofdstad van het Koninkrijk Griekenland, resi-dcntie'des konings ülto en sedert 1834 weder vorineorderende in aantal van huizen en inwoners; er is een gymnasium, eene openlijke bibliotheek en eene universiteit, waar 300jongelingen studeren. De beroemde haven Piraeus, thans Porto Leone, is ook nog tegenwoordig, uit hoofde harcr veiligheid, voor do schepen van veel belang, en de nog overgeblevene bouwvallen van tempels enz. getuigen tot heden van vorige pracht en luister. Men vergelijke over het oude Athene en deszolfs oudheden Forch-hammors opstel inde Kiele.r philoloyische Studiën, mat w\\ platten grond der stad cn voornamelijk Leake, Topoyraphij oj Athens, with some remarks on its antiquities,ïionAon 1821, met atlas. ATHENODOBUS, geboren to Tarsus, tijdgenoot van Christus was con Stoicynsch wijsgeer cn leermeester van den keizer Augustus. Een ander van denzelfden naam, die insgelijks to Tarsus was geboren, maar den bijnaam Cordylion had, was leermeester van Cato van Utica, en opzigter der Bibliotheek van Pergamus. ATHEBOMA, eene ziekelijke ontaarding der slagaderen, waardoor zij bros en vatbaar voor aneurysmata (zie Aneurysma) worden. In deze ziekte onderscheidt men twee tijdperken. In liet eerste zet zich tusschen het inwendige vlies dor slagader en het middelste eene zelfstandigheid af, die eerst half vloeibaar is, maar spoedig vast wordt. Deze zelfstandigheid is in de slagader meestal op onderscheidene plaatsen uitgestort. Do plokjes zijn van onderscheidene grootteen omvang, soms als spoldeknoppeti, maar dikwijls veel grooter; zelfs kunnen zij den omvang van een' rijks-daaldcr bereiken. Het binnenste vlies wordt daardoor opgcligt en oneffen, waarbij het een gevlekt voorkomen krijgt. Is er veel atheroma, dan verliezen do slagaders hare veerkracht en buig-eaamheid. Dit is het eerste tijdperk. In het tweede gaat de uitgestorte zelfstandigheid in verzwering over en verwoest bet binnenste vlies; soms strekt zieh do verzwering ook tot het middelste vlies uit. Het is allezins waarschijnlijk of liever zeker, dat deze ziekte dikwijls jaren achtereen in haar eerste tijdperk blijft staan. |
ATHLETEN, kampvechters, sterke cn vlugge menschen, geoefend tot de openbare sehouwspolen der Grieken en Bomei-non, die in zulke spelen wedijverden, waartoe ligchamelijke kracht, vlugheid of behendigheid vereischt word. In het eerst noemde men alleen diegenen Athleten, die met den kolf, of met de vuist, vochten; doch naderhand allen, die in de openbare spelen om don prijs streden, als: ringstekers, vuistvechters, wod-loopers, enz. De overwinnaar werd niet alleen door de goedkeuring der menigte beloond, maar ook met kransen, kroonen, standbeelden geëerd; men voerde hem in triomf rond; de diehter-maakten lofzangen op hem, en zelfs werd de Olympiade wel naar zijnon naam genoemd. ATHLONE. (Zie Hheede.) ATHOS. Een 5 mijlen lange bergrug, die als een schiereiland van den Thracischen Chersonesus in zee loopt, en waarop vroeger vijf steden lagen; do hoogste top steekt 5900 voet boven de zee uit. Thans heet deze berg Monte Santo, waarop in 21 kloosters 6000 monniken wonen, die bij de Grieken zeer gezien zijn. Zij leiden een streng en arbeidzaam loven en verzamelen in Busland, Wallachije, Moldavië enz. jaarlijks aalmoezen, om hunne aanmerkelijke schatting aan den bostangi-bascha en don sultan te kunnen betalen. De kloosters en kerken op don berg Athos zijn de eenigo , die in Turkije klokken hebben, cn zijn zeer merkwaardig om hunne boekerijen en om de seboone schilderijen van Byzantijnseh-Cliristelijken stijl, die hunne muren versieren. ATJAB BAMBOE. Aldus noemt men do in stukken gesnedene en in het zuur ingemaakte wortelsprniten van hot bamboes-riet, welke, van onze Oost- cn West-Indische koloniën naar het moederland overgevoerd, niet zelden als eene toespijs op onze tafels vorseliijncn. Den naam van atjar passen de Malcijers op alles toe, wat in het zuur ingemaakt is. O. ATILICINUS, een Bomeinsch regtsgeleerdo, bloeide ten tijde van Nero on Galba. Dat hij een man van buitengemeone begaafdheid en kunde was, blijkt daaruit, dat Justinianus en Africanus zich op zijn gezag beroepen. ATLANTEN ofTELAMONEN zijn menschenbeelden , die de puijen van oen huis onderschragen. ATLANTISCHE OCEAAN, of Atlantische zee, is de zee die America van Europa en Africa schiidt; zij beslaat eene oppervlakte van 1,630,000 LH mijion tusschen de beide poolcirkels, en is sedert hot begin der XVIJe eeuw de groote handelsweg der Europesche volken. Zij wordt doorsneden door do groote aequatoriaal-stroom (zie aldaar) die eerst van de Kaap do goede Hoop langs de kust van Africa loopt, dan zieh westelijk naar de kusten van America wendt, waar zij zich in twee stroomen ver deelt, waarvan do eene langs do kust van Guiana naar do Amil-lische eilanden spoedt en de andere zuidelijk langs de kust vat: Brazilië loopt. In deze zee treft men verscheidene eilanden aan . als IJsland en do Faroe-eilanden, do Azorische en Bermudische. StHolena, Ascension, Trinidad, Tristan-da-Cunha ,deFalklands-eilanden en het Sandwichsland (zie op die artikels). ATLAS. Een zoon van den Titan Japetus, die met do overige Titanen den hemel trachtte te bestormen. Jupiter stortte Japetus en de overigen in den Tartarus, en legde Atlas don gohoelen last der wereld op zijne schouders; gelijk men hein ook in deze bonding, met den wereldkloot ziet afgebeeld. Voorts noemt meii Atlas eene verzameling van land- en storro-kaarten , wijl vroeger, op de titelplaat Atlas don hemel dragende werd voortgestold. In de ontleedkunde noemt men Atlas don bovensten halswervel, die onmiddellijk onder hot aehterhoofdsbeon geplaatst, het hoofd draagt. ATLAS-GEBEBGTE. Een gebergte in het noordon van Africa, in Barbarije, dat de scheidsmuur uitmaakt tusschen de Middellandsche zee en de woestijn Sahara. Ton gevolge van eonc opgave bij Ptolomaeus, nam men twee bergketens van dien naam |
ATM-A.ÏU
|
aan, don grooten en den kloinon Atlas, doch do nieuwste aardrijkskundige onderzoekingen hebben bewezen dat de geheele Atlas een zeer onregolmatig gebergte uitmaakt, dat uit verschillende heuvelruggen, bergketenljes en afzonderlijke bergen gevormd is. I)c grootste hoogte bereikt het in Maroceo, waar het Djebcl-el-ïheldseh (sneeuwberg)heet, en de Miltsin, Bibawan en Taghernm do hoogste toppen uitmaken. In Algiers zijn de hoogste punten niet boven de 70Ü0 voet, en van daar daalt de Atlas ten oosten voortgaande langzamerhand af. ATMOÖP11EER. (Zie Dampkring.) ATMOMETER. ATMIDOMETER. Een werktuig, om do verdamping van het water te meten. Naar het dool, dat men daarbij hoeft, is doszolfs inrigtlng ondorschcidon. In hot algemeen laten deze werktuigen nog voel te wenschen over en de moeste voorslagen zijn ondoelmatig bevonden. Begeert men voor eeno en dezelfde plaats de hoeveelheid van het uitgedampte water, gedurende eeno reeks van jaren, of in verschillende jaargetijden, te loeren kennen, dan behoeft men slechts oenen bak met water gestadig aan do lucht bloot te stellen; het dagolijksch of maan-delijksch verlies des waters, door wegen of meten te bepalen, en door middel van een rogenmeter, gelijktijdig in aanmerking te nemen de hoeveelheid van gevallen water, gedurende dien zelfden tijd. Aldus heeft hior te lande Musschcnbroek, ruim dertig jaren lang, driemaal daags waarnemingen gedaan, betroflendo hot gevallen en uitgedampte water te Utrecht en Loydon; zoo als ook do beroemde waterbouwkundige Bruinings, gedurende eene reeks van jaren, op Zwanenburg, tussehon Haarlem en Amsterdam; welke waarnemingen aldaar nog gestadig worden voortgezet. Begeert men echter, onder bepaalde omstandigheden, do uitdamping des waters bij onderscheidene temperatuur, godu-rendo zeer kleino tijdvakken, te moten, dan bedient men zich daartoe van andere Atmometers. Daar intusschcn cene wateroppervlakte , te midden van eenen dorren grond staande, moer zal uitdampen, dan eeno gelijke oppervlakte waters, in eene waterachtige landstreek, of wel in do zee zelve, gelijk zulks dooide waarnemingen van Saussuro bevestigd, en ook op ziehzelve klaarblijkelijk is, zoude men eigenlijk om de ware hoeveelheid van uitgedampt water te bepalen, zich bedienen moeten van twee Atmometers, waarvan de eeno midden op het water, en de andere op droog land geplaatst was. Do uitkomsten, die men door middel iler Atmometers heeft verkregen, verdienen wegens do onvolkomenheid der instrumenten nog niet zooveel vertrouwen, als men wel zou kunnen verlangen. Alleen willen wij hier vermelden, dat volgons cene reeks van waarnemingen, die gedurende 99 jaren op den huize Zwanenburg bijna onafgebroken zijn voortgezet, de hoeveelheid van liet uitgedampte water in het jaar, door elkander gerekend, hoeft bedragen 591,07 millimeters. Behalve dat deze opgave niet juist is, om de reeds vermelde onvolkomenheid van den toestel die tot do waarnemingen gebruikt is, is zij dit daarenboven omdat die waarnemingen bij vorst geene plaats hebben gehad. ATONIE, gebrek aan spanning of zamontrokking in de vezel. Het woord wordt dikwijls als synoniem met asthenie (zie aldaar) gebruikt. Dc verschijnselen van atonie zijn; gebrek aan de noo-dige veerkracht in de huid en hot eolwijs-weofsel, traagheid van ligchaam en geest, vermoeidheid zonder daaraan gecvcnredigde inspanning, ongeregelde of gestoorde werkzaamheid der inwendige organen, waarbij do afscheidingen en ontlastingen teruggehouden worden, of ook wel vermeerderd zijn. Een erfelijke aanleg tot atonie kan niet miskend worden; zij wordt door allo verzwakkende oorzaken , vooral door langdurige ovorprikkeling, •lio door overspanning uitputting doet ontstaan, bevorderd. Vooral ontstaat zij bij ontmenging van het bloed, die door langzame motaalvergiftiging voortgebragt is. Ook bij ziekten en gebreken der ademhaling, waardoor oone ongenoegzame bloedberoiding uitstaat, ziet men dikwijls atonie. Do genezing regelt zich naar le oorzaken. Bittere, zamentrekkendo en versterkende middelen, waaronder vooral de gepaste aanwending van koude, zoo in was-schingen als baden behoort, zijn mot gepaste beweging en lig-chaamsoefeningen bij zuivere atonie do beste geneesmiddelen. |
ATOOM noemt men, in eeno natuurkundige beteekenis, do kleinste doelen van iedere stof, welke verondersteld worden geene verdere verdeeling te kunnen oudergaan en alzoo noch met liet bloote oog, noch met vergrootglazen zouden kunnen worden waargenomen. Op deze veronderstelling voortbouwende, meende men te moeten aannemen, dat de bestanddoolen van elke scheikundige verbinding zulke kleinste declen waren, en bragt men alzoo het woord aloom in verband met do botrekkolijko hoeveelheden dor bestanddoolen, waaruit de scheikundige verbindingen bestonden; voor deze uitdrukking nam men later in de scheikunde het woord mengingsgewigt of aequivalmi aan, zoodat eindelijk atoom en aequivalent gelijkbeduidend werden, ofschoon sommige scliei-kundigen eene onderscheiding, voor enkele elementen of grondstoffen, bleven aannemen. In hot algemeen verstaat men echter tegenwoordig in do scheikunde onder de benamingen van atoom, aequivalent of aoquivalont-gowigt, die onveranderlijke gewigtsver-houding, waarin ongelijksoortige stoffen zich scheikundig kunnen vereenigen en waarin zij zich onderling kunnen vervangen of verplaatsen. Men heeft tot aanduiding van die gewigtsverhouding in getallen aan eéne stof eene getallenwaarde, als grondgetal, moeten geven, waartoe sommigen de waterstof, de meesten echter de zuurstof kozen, welke men = 100 stelde, zoodat als men zegt, het aequivalent van kalium is 489, dan wijst zulks aan: dat 489 gewigtsdcelen kalium (wigtjes, looden, oneen of ponden) 100 gewigtsdcolen zuurstof verelschen, om de scheikundige verbinding to vormen welke men kali noemt. Zoo heeft men gevonden dat het atoom of aequivalent van de zwavel = 200 moot gesteld worden, want 200 gewigtsdeclen zwavel worden vereiseht om met 489 gew. d. kalium eene scheikundige verbinding (zwavel-kalium) te vormen, om alzoo 100 gewigtsdeclen zuurstof te vervangen. Deze getallenwaarden kunnen, wanneer men door ontleding of eene andore wijze van onderzoek, tot de konnis van de zamenstelling der stoffen gekomen is, op die zamengestelde stoffen worden overgobragt, en geven dan de aequivalenten der verbindingen te kennen. Hot woord atoom is vanGrieksehen oorsprong(UTO/xng). beteekenende iets ondeelbaars, en was bij de oude wijsgeoren in gebruik. Dat gedeelte der scheikunde, hetwelk vooral de opsporing der verhoudings- of aequivalont-getallen ten dool heeft, wordtin het algemeen de leer dor aequivalenten of stoochiomotrio genoemd. (Verg. Lehrb. d. Stöchiomelrie von Dr. H. Buff. 2110 Aufl. 1842; Geschichte der Chemie von Dr. II. Kopp 1843—1847; Graham-Otto's LArh. d. Chemie 2lt;tquot; Aufl. 1847; Schets eener phi/sioloyie van het onbewerk-tuiyde rijk der natuur, door Dr. C. H. D. Buys Ballot, 1849; Katechismus der stoechiometrie, naar het Hoogduitsch van A. Eric-kinger,door F. J. v. d. Veer, 1849; Handb. d. scheikunde van J. Polouzo en E. Fromy, voor Nederland bewerkt door L. Mulder l»io afl. 1851). ATRAMBNTUM. (Zie Verwen.) ATRESIE, tegennatuurlijke sluiting van natuurlijke openingen, b. v. van den aars. Meestal is zij aangeboren. Atresie kan zich echter ook later vormen door onvolkomeno genezing van wonden on zworen. ATREUS , zoon van Felops , don koning van Elis, en Hippo-damia. Hij vermoordde, met zijnen broeder, Thyestes, hunnen schoonbroeder Chrysippus; zij namen hierop beiden de vlugt, en kwamen te Mycene aan hot hof van Eurystheus , wiens dochter Aorope aan Atreus huwde, die dan ook na den dood zijns schoonvaders koning van Mycene werd. Dan Thyestes, weggesleept door eene ongeoorloofde liefde voor zijns broeders gemalin, ont-eerdo diens huwelijksbed, en wou bij haar twee zonen. Atreus, dozen schandelijken minnehandel ontdekkende, verjoeg zijnen broeder met zijne zonen; doch deze, naar wraak dorstende, ontvreemde aan Atreus heimelijk eenen zoon , en overreedde dozen, om zijnen eigen vader om hals te brengen. Dit werd ontdekt en de zoon, dien Atreus voor dien zijns broeders hield, teregt gesteld. Zoodra ontdekte niet do ongelukkige vader zijne dwaling, of ook liij bedacht de verschrikkelijkste wraak. Hij hield zich als of hij verzoend was, liet Thyestes met zijne beide bastaarden ter maaltijd noodigen, maakte zieh heimelijk van de laatsten moester, liet hen slagton, hun gekookt vlcosch zijnon brooder voorzetten, wierp dezen na het eindigen van don maaltijd de beenderen zijner eigen zonen toe, en openbaarde hom nu met oenen schamperen lach deze zijne afschuwelijke wraak, over welke de zon, zoo als de dichters verhaalden, schuil ging om haar niet te beschijnen. (Zie i voorts Aeyisthus.) |
ATR-ATT
247
|
ATRIDEN. Dus heetten Agamemnon en Menelaus, als zonen of kleinzonen van Atreus. De eevste werd de oudere, do laatste do jongere Atrides genoemd. ATROPHIE, verminderde of ongenoegzame voeding of van het geheele ligehaam, of van een bepaald deel. In een levend ligchaamverkeerenallo doelen in aanhoudende stofwisseling. Alge-moone atrophie, ook wel marasmus genoemd, ontstaat wanneer de weefsels op eone ongenoegzame wijze gevoed worden, wanneer het gestadige verlies aan bestanddeelen zich niet door toereikende afzetting van nieuwe stoffen uit het bloed herstelt. De oorzaken van algemeene atrophie kunnen dus tweeledig zijn, namelijk zoodanige, waardoor het verlies dor weefsels aan bestanddeelen vermeerderd wordt, en zoodanige die den toevoer van nieuwe, voedende bestanddeelen beletten of verminderen. Alles wat het leven verzwakt; overmatige en te lang voortgezette inspanning of opwekking, gebrek aan slaap, angst, verdriet of andere neerbuigende gemoedsaandoeningen, vaatprikkel door koortsen behooren tot de eerste. Tot de tweede rekent men: ongenoegzame hoeveelheid voedsel, of spijzen die ongeschikt zijn om tot voeding te dienen ; ziekten van de werktuigen der spijsvertering en van de klieren van het dannscheil, waardoor te weinig chijl wordt bereid, of deze niet in het bloed opgenomen wordt; afwijkende rigting in de assimilatie van chylus tot bloed; wanneer er geene goede vezelstof of eiwit tot herstelling der weefsels gevormd wordt, wanneer deze stoffen geen zamenhang hebben en geneigd zijn, om in ontbinding over te gaan, of vormlooze vereenigingen zamen te stellen; overmatige ontlastingen van bloed, etter, wei, zog, zaadvocht, slijm; gezwellen die zich ten koste van het ligehaam voeden, vooral kankers; soms ook ingewandswormen, zoo als de lintworm. Hieruit ziet men, dat algemeene atrophie als verschijnsel de oorzaak van haar ontstaan niet ophelderen kan, maar in verband tot hare oorzaak en tot de andere verschijnselen eener ziekte is zij van het grootste gewigt, om den toestand van den lijder te beoordeelen. Atrophic van een bepaald deel vormt zich moest, wanneer er geene genoegzame hoeveelheid van bloed toegevoerd wordt. Dit gebeurt bij werkeloosheid van het orgaan, en zoo atrophiëert het oog bij volslagen blindheid, cn vermageren de spieren in vele gevallen van verlamming. Vandaar ook, dat sommige organen in den ouderdom, wanneer hunne verrigting ophoudt cn afneemt, atrophiëren, zoo als do borstklieren cn de zaadballen. Dikwijls neemt men gedeeltelijke of geheele atrophie van een orgaan waar, ten gevolge van veranderingen in het weefsel door ontsteking of door andore ziekten , die het maaksel van het orgaan beleedigon, voortgebragt. Druk op naburige vaten vermindert den toevoer of snijdt dien af, en vandaar ook atrophie van de doelen die hun Moed'door deze moesten ontvangen. Bekendheid met de oorzaken zal in velo gevallen de aanwijzingen voor do behandeling van algemeene atrophie geven. Zoo het mogelijk is, moet de oorzaak worden weggenomen, of de gevolgen daarvan worden tegengegaan; goed voedsel in genoegzame hoeveelheid worden gegeven, en eene gewonsehte werking van de organen der spijsvertering, assimilatie cn van den omloop van het bloed worden bevorderd. Zoo zal atropine, die uit overmatige ofte lang voortgezette inspanning is ontstaan door rust on voeding worden tegengegaan, waarbij men wijn en zelfs, zoo er reeds uitputting bestaat, andere prikkelende middelen zal toedienen. Tegen atrophie als gevolg van slapeloosheid, aanhoudende pijnen en gemoedsaandoening, zijn verdoovende, slaapwekkende middelen, afwisseling van bezigheden, afleiding door uitspanning of verandering van lucht aangewezen. Bijzondere omstandigheden kunnen en moeten hier tot bepaalde aanwijzingen leiden. In de moeste gevallen van atrophie is goede voeding een hoofd-vereischte, waarbij men vooral moot opletten, dat deze in verhouding tot ieder geval, in verband tot do krachten, het al of niet bestaan van koorts, hare onderscheidene graden, den toestand der spijsverteringswerktuigon gewijzigd zal moeten worden. Bij het gebruik der spijzen, die als voedende bekend staan, heeft de ondervinding der laatste jaren dat van levertraan gevoegd, die bij vele atrophiën met vrucht aangewendis. Prikkelende middelen, reeds boven genoemd, zullen in enkele gevallen, maar opwekkende, bittere, zamentrekkende, versterkende, zoogenaamde tonica en roborantia, in do meeste gevallen hunne aanwending vinden, waarbij men tevens de afscheidingen en ontlastingen zal trachten te regelen. |
Bij plaatselijko atrophie zal men soms do oorzaak kunnen wegnemen , die den toevoer van bloed afgesneden had, zoo als mot gezwellen, die op de vaten drukken, het geval wezen kan. Soms zal do atrophie vau een deel door bevordering van den omloop van hot bloed kunnen gestuit worden, of zelfs worden opgeheven en zoo kunnen spieren, die lang werkeloos waren gebleven, door blaartrekkende pleisters, electrieiteit en, vooral bij aanvankelijke herstelling, door beweging, die aan de krachten geëvenredigd is, weder in omvang toenemen»Bij atrophic, die een gevolg is van ontsteking kan men soms met vrucht die middelen gebruiken , die-de ondervinding in dergelijke toestanden als beproefd aangetoond heeft, zoo als jodium-bereidingen, vooral in verbindingen met tonica toegediend. Zoowel bij algemeene als plaatselijke atrophie zal de hulp der kunst dus, zoo zij al in vele gevallen geene geheele genezing kan aanbrengen, dikwijls den voortgang kunnen vertragen of stuiten en dus niet te vergeefs ingeroepen worden. ATKOPOS. (Zie Parken.) ATROPOS. (Zie Doodshoofdvlinder.) ATTICA, een der staten in het oude Griekenland , wiens hoofdstad Athene was (zie aldaar), bevatte een schiereiland , dat ten noorden door Boeiitië, ten westen door Megaris, ton zuiden en oosten door do zco begrensd wordt, en waarvan de kern uitgemaakt wordt door den bergketen Cithaeron, waarvan de hoogste punten zijn de Pentelieus (3420 voet) , de Hymettus (3152 voet) en de Laurion (1095 voet). Het land was zeer arm aan water, want zelfs het grootste riviertje , de Cephissus, droogt des zomers op. Volgens eene zeer betwistbare legende, kwam Cecrops omstreeks 1550 voor Christus zich met eene volkplanting uit Egypte aldaar nederzetten en bouwde Athene, dat eerst den naam Cecropia voerde. Theseus vercenigde do afzonderlijke Attische volksstammen en verhief Athene tot hoofdstad des ganschen lands. Lator werd zij de meest beroemde der Grieksche steden. Tegenwoordig maakt Attica, met Megaris en Aogina voreenigd, eene provincie uit van het koningrijk Griekenland. (Zie aldaar.) ATTICUS (Titus Pomponids) werd in het jaar 109 voor Christus to Rome geboren. Reeds vroegtijdig ontwikkelde zich bij hem eene bijzondere voorliefde voorwetenschappen en letteren, die door een langdurig verblijf te Athene nog meer aangewakkerd werd. Te Rome teruggekeerd op aanzoek van Sylla, weigerde hij aldaar eenige staats-bctrekking waar to nemen, doch genoot den omgang van de aanzienlijkste staatslieden en veldhcercn, stond bij hen om zijne onbaatzuchtigheid on edelaardig karakter in hoog aanzien en oefende aldus eenen weldadigen invloed uit op den gang der openbare aangelegenheden van Rome. Meer bijzonder is hij als vriend van Cicero bekend, van wien nog 18 boeken met brieven aan Attieus tot ons gekomen zijn. Attieus overleed in het jaar 32 voor Christus. Zijn loven is door Cornelius Nepos beschreven; zie voorts over hom de dissertatie van J. G. Ilulleman : Diatribe in T. Pomp. Alticum, Utrecht 1838. ATTIIjA, zoon van Mandzuk cn neef van Ru a of Rugilas, opperhoofd of koning der Hunnen, was een der grootste veroveraars van zijn' tijd. Hij volgde met zijnen broeder Bleda (433J aan Rua in het bewind op, en haakte spoedig naar het bezit der wereldheerschappij , tot welker verwerving de verzwakte toestand van het Romcinscho rijk hem de gelegenheid scheen aan te bieden. Door den moord zijns broeders baande hij zich don weg tot de alleenheorsching, terwijl hij, in de eerste jaren, door do onderwerping van Sarmatisehe en Duitsche volksstammen zijn gezag bevestigde. Hierop overstroomde hij het Oostersche Keizerrijk van den Donau tot aan de grenzen van Hellas. Alles werd te vuur en te zwaard verwoest en Constantlnopel sidderde bij zijne aan-nadering. Met moeite verwierf Theodosius don vrede (440) tegen afstand van eene groote streek lands ton zuiden van den Donau, de betaling van eene jaarlijksche schatting van 2100 ponden gouds, der krijgskosten, cn het stellen van aanzienlijke gijzelaars. De meerdere onverschrokkenheid van Theodosius opvolger,Marcianus, deed de verdclgingszucht dor Hunnen eone andere rigting nemen en het Wcsterscho rijk het voorwerp daarvan worden. Aan het hoofd van 700,000 Barbaren rnkto Attila over den Rijn in het Belgische en Celtisehc Gallië (451.) Vele bloeijonde steden wcr- |
ATT
248
|
den verwoest, maar zijn verder doordringen gekeerd door den Patriciër Actius en de West Gothcn met hunne bondgenooten. In dc Catalanische velden in den omtrek van het tegenwoordige Glialons, word de beslissende slag geleverd, en Attila tot een aftogt gedwongen, dien hij welligt alleen aan verkeerde staatkunde te danken had. Na verloop van een jaar rukte Attila dan ook weder in Italië, verwoestte Aquileja, en kwam voor Rome, waar hij echter aan Paus Leo, op zijne bode en niet zonder betaling van schatting, den vrede schonk. Op zijn' terugtogt uit Italië werd hij vermoord (454.) Hij was een bloeddorstig dwingeland, wiens magt en heerschappij op geweld «n krijgsgeluk gevestigd, met zijn' dood noodwendig een einde nam. Het rijk door hem gesticht, en welks juiste grenzen met geene mogelijkheid te bepalen zijn, verviel met zijn' dood, daar zijne vele zonen daarover in ouderlingen strijd geraakten. Over Attila raadplege men Gibbon, Das Leben des Attila, Könij der Hunnen, Luneburg, 1787 (Hoog-duitsche vertaling); Forzlcrr, Attila, KUniy der Hunnen, Hruslau, 1806; (J. von Muller.) Attila der Held des 51'quot; Jahrh. Berlin, 1800, en ook de geschriften, uitgegeven in Matter's, Beitr. zur Geschich. «. Litter. 1798. ATTILIUS REGULUS. (Zie Regulus.) ATTISCHE PHILOSOPHIE. Onder deze benaming wordtin het algemeen de wijsbegeerte aangeduid, welke sedert Socrates te Athene in bloei was. Men verstaat er meer bepaald dc Socratische school door, waarvan de hoofden voornamelijk te Athene leefden cn leerden: zoo als Socrates, Aristoteles, Plato, Antisthenes, Zono. c. a. ATTIUS. (Zie Accius.') ATRIBUUT is een woord, dat uit het Latijn afgeleid letterlijk beteekent; het tot iets anders toeyevoeyde. In de Logica heeft het de meer bepaalde beteckenis van een aan een subject tocgeschrc-vcn eigenschap; meer bijzonder, de uit de wezenlijke kenteekenen van eenig begrip volgende bepaling, b. v. de vatbaarheid van den mensch om zich willekeurig te bewegen, als het gevolg van zijn dierlijk ligchaam. Een eigenaardige beteckenis heeft echter dit woord in de beeldende kunst. Daar beteekent het een symbool of kenmerk, hetwelk aan een persoon gegeven wordt, om zijn karakter of bedrijf aan te wijzen of to verduidelijken. Het attribuut heeft alleen beteekenis door zijne verbinding met de voorstelling, smelt als het ware daarmede zamen cn brengt verecnigd eene zekere eenheid voort. De noodzakelijkheid der attributen grondt zich op dc beperktheid van den beeldenden kunstenaar in de uitdrukking van het onstoffelijke. De geniale kunstenaar weet ze dikwerf door cenc zhirijke voorstelling of karakter-uitdrukking te vermijden: soms zijn zij echter ter verklaring van het beeld onvermijdelijk. Dc Ouden voegden meestal attributen bij hunne beelden, welke, aan hunne eerdienst of het leven ontleend, dienden om eene bepaalde handeling uit te drukken. De Grieken verstonden ook hierin de kunst, om met weinig veel uit te drukken en daar zij tot regel aannamen, om het beeld dat zij voorstelden het meest te doen uitkomen, verkleinden zij dikwerf de attributen. Zij behandelden zo zoo zorgvuldig niet als de hoofdfiguur, zóó zelfs dat zij bij helden-beelden of die van kampende goden, dc tegenstanders aanmerkelijk verkleinden, om het beeld van den god of held zooveel te schooner en edeler te doen uitkomen. De kennis der attributen, die bovendien reeds veel studie vereischt, wordt door deze wijze van zien verzwaard. Tot voorbeeld dient, dat de scepter, de arend, do bliksem attributen van Jupiter zijn; zoo als de uil, de krekel op haar lans, het Medusa-hoofd die van Minerva enz In de Christelijke eerdienst is dikwijls van attributen gebruik gemaakt en hebben zij eene dichterlijke uitdrukking en beteckenis. Zoo vindt men, in de oude Christelijke kerken, meermalen een grijsaard met kinderen op of nevens zijn schoot verbeeld, waarmede de aartsvader Abraham bedoeld wordt. Als Christus bij hot sterfbed zijner moeder, met een kind op dc armen verbeeld is, beteekent het kind Maria zelve. Op de oude sarco-phagen draagt Christus een staf, op oude schilderijen de aarde Het attribuut van den aartsvader Jacob is de Ladder, van David de Harp. De Apostelen hebben allen attributen. Zoo is de gordel van Maria in de hand eens mans het attribuut van den apostel Thomas; dc sleutels dat van Petrus enz. Het attribuut der Evangelisten en kerkvaders is een pennckoker of schrijfgcreed-schap , voornamelijk voor den apostel Johannes. Een bock of rol beduidt het Evangelie. Het attribuut van den Egyptischcn Antonius, is een kruk in de hand. Zoo wordt de H. Ambrosias met eene roede afgebeeld, dewijl hij, met dit wapentuig voorzien, den keizer Theodosius belette de kerk binnen te treden. Het model cener kerk, in de hand gehouden, wijst den titel-heilige cener kerk, ook dikwijls den stichter aan enz. Over de leer der attributen zie men Winkelmann's Versuch einer Allegorie, Werke II. s. 427. Daarenboven heeft Didron in zijne Iconoyraphie ChrCtienne cn zijne Histoire de Dieu een schat verzameld voor een ieder, die de attributen wil leeren kennen, welke het Christendom aan vereerde cn Bijbelsehc personen, zoowel in de Grieksche als in dc Latijn-schelverk, heeft toegekend. |
AUBAINE (Dkoitd') heette in vroegere tijden het regt van dc landsoverheid, om zich van eene nalatenschap, welke ccn vreemdeling bij zijn overlijden in het land bezat, met uitsluiting van wettige erfgenamen meester te maken. Bij toenemende gastvrijheid onder de verschillende volken heeft dit regt racer en meer zijne beteekenis verloren, of is afgeschaft geraakt. In vele Duit-sche Staten werd het reeds vroeger bij verdragen opgeheven. In Frankrijk, op den 6'ln11 Augustus 1790, door de nationale vergadering afgeschaft. Volgens ons burgerlijk regt {Bury. Wetb. art. 884) kan een vreemdeling erven, in al de gevallen, waarin een Nederlander dit kan in het land van den vreemdeling, onverschillig of hem dit regt bij tractaat dan wel bij do wetten van het land gewaarborgd zij. Deze reciprociteit kan nog eenigzins als een overblijfsel (althans wat de gevolgen betreft,), van het oude droit (TAubaine beschouwd worden. Nederland heeft met vele vreemde mogendheden nopens dit onderwerp tractaten gesloten; als met Oostenrijk, Frankrijk, Pruisseu, Beijcren, Wurtembcrg, Hanover, het Groot Hertogdom Saxen Weimar, het Vorstendom Waldeck, het Hertogdom Holstein Oldenburg, Sicilië, Hessen, Sardinië en Denemarken, terwijl in Rusland alle vreemdelingen , en dus ook Nederlanders, als erfgenamen in de nalatenschappen hnnner blocdvcnvanten, worden toegelaten. AUBER, (Dan. FuaNQ. Espuit) den 29«tcn Januarij 1784 te Caen in Normandië geboren, was door zijn' vader voor den handelsstand bestemd, doch geraakte door zijne kennismaking met den violoncellist Lamare aan hot componeren van muziekstukken, genoot daarop het onderwijs van Chorubini en wijdde zich aan do dramatische muziek. Zijne eerste proeven (le Scjour militaire, 1813; le Testament en les Billets doux, 1819) waren evenwel niet gelukkig; doch grooten bijval vonden zijne opera's La bergere chatelaine en Emma. Van dien tijd af (1821) volgden jaarlijks zijne stukken elkander regelmatig op en vergrootte hij ook jaarlijks den reeds verworven roem. De meest bekende zijner opera's zijn Li!ocadie, la Muette de Portici, l'Elixir d'amour, le Dieu et la Bayadere, les faux Monnayeurs, le Cheval de bronze, les Diamants de la couronne, Gustave ou le bal masqué cn IhtijdiUi. Deze allen zijn met groote gemakkelijkheid gecomponeerd, vol treffende me-lodiën, doch zonder diepte des gevoels, het oor streelend maar den hooger gestemden geest niet bevredigend. AUBERI (NJ. Nicolas of, volgens Lcclèrc, Antoine Auberi, in 1616 te Parijs geboren , in 1695 gestorven , schreef een aantal werken, door Niccron , {Mémoires t. XIII) opgegeven, waarvan do meest geachte zijn, zijne Histoire du cardinal de liiehelieu et du cardinal Mazarin. AUBERTIN (Edme) of Edinnndus Albertinus, in 1595 te Chalons-Sur-Marne geboren, predikant te Chartres (1618) en te Parijs (1631). Hij schreef slechts één boek, dat hem echter een grooten naam verwierf. Het verscheen in 1633 en voert tot titel: L'Eucharistie de l'ancienne J'.'i/hsc, later (1654) door de zorg van David Blondel te Deventer in het Latijn uitgegeven. Het was bij gelegenheid van een twist tussehen Port-Royal en Claude, dat dit werk en de naam van Aubertin eerst regt vermaard werd. Claude had duizend gelegenheden over de groote verdiensten er van te spreken. Aubertin stierf te Parijs 5 April 1652, in den ouderdom van 57 jaren. In zijne laatste oogenblikkcn poogde de pastoor van Saint-Sulpice hem tot de Roomsche Kerk over te halen, doch te vergeefs. Hij bleef getrouw aan zijne belijdenis. Bayle heeft een belangrijk artikel over hem. {Diet. hist. crit., Paris 1820 8quot;, t. II. p. 513 volg.) AUBLET (Füske^, Franschman van geboorte, is vooral bekend door zijne Histoire des Plantes de la Guyana Francaise; |
AUB-AUD
■250
|
bi-eken van andoren, inzonderheid die dor geostelijkheld bij elke gelegenheid openlijk ton toon stelde. Meermalen hier over toregl-gestold, sehoidde hij zich van de kork af en liet zioh door een sehourziokon bisschop tegen allo korkolijko bepalingen tot bisschop wijden. Hierop word hij in don kerkolijkon ban gedaan on vervolgons naar Scythiö gebannen. Hier verviel hij tot grove dwalingen in do leer en kerkelijke tucht, die hij ook onder do naburige Gothen verbreidde. Hij vonnenschelijkte God, Hem een mon-schelijko gestalte toeschrijvende, (zie Anthropomorphismus) vierde Pasohen met de Joden, enz. Deze scote ging tegen hot oindo der V110 oouw te niet. AUDIGUIEB (N. u'j, schrijver van vorscheidono romans en andore werken, die in zijn tijd met graagte gelezen werden, doch thans vergoten zijn, zoo als; Ze Vrai et ancien Usage des Duels, Paris 1617, 8quot;, 532 bladz. Les amours de Lysandre et de Calliste, ibid. 1610, 1620, door J. Heerman in het Nodord. vertaald onder den titel van De treurige doch blij-eindigende historie van onsen lijdt, onder den naem van Lysandev en Calliste, enz. Amst. 1663, 12°. (Dozo roman gaf Joan Blasius aanleiding tot hot schrijven van zijn Bly-eindend Treurspel Lijsander en Kaliste, Amst. 1663, 12°.) d'Amiandre et de CUonice, ibid. 1025; Flaoie, Minerve, ibid 1625. Hij zetto do Nouvelles de Miguel de Cervantes in het Fransch over. Hij zou in 1624, 1026 of 1030 vermoord zijn. AUDITEUR, of auditeur militair, noemt mon don persoon, die onder oppor-toozigt van het militair geregtshof on de kommanderondo officieren dor garnizoenen, belast is met het toezigt over do provoost-gewoldigen, do provoosthuizen en de gevangenon. Hij noemt bij de krijgsraden do functie van het openbaarministerie en ook die van secretaris waar. AUDOUIN (Jean Victor), con der kundigste en ijverigste zoölogen van latoren tijd, werd don 27quot;im April 1797 te Parijs geboren; hij was aldaar en gedurende twee jaren te Lucca opgevoed on werd door zijne ouders tot de studio der rogten bestemd; doch de onoverwinnelijke afkoer, die hij voor die studio gevoelde, dreef hem zich liever aan de gonoeskunde te wijden; hij promoveerde in 1826, doch had roods in 1820 oen dierkundige verhandeling uitgegeven, mot don titel. Recherches anatomiques sur Ie thorax des animaux articulis et celui des insecles en particulier. De lof, die hom daarover door Cuvier, Latroillo on Brongniart werd toegekend, verschafte hem in 1825 do betrekking van plaatsvervanger dor Professoren Lamarck en Latroillo. In 1833 werd hij zelf hoogicoraar aan bet museum voor natuurlijke geschiedenis, waar hij moor bopaaldel\jk do entomologie met buitengomoenen bijval voordroeg. In 1839 deed hij eono wetenschappolijke rois naar Italië en in het volgende jaar oone door het zuiden van Frankrijk, op welke hij door eono ziekte getroffen word, welke slopende bleef, tot hij den 9^ November 18 1 aan oen aanval van beroerte overleed. Audouin was lid van het Institut do Franco, van het Legioen van oer en van 32 geleerde genootschappon; algemeen was hij geacht, zoowel om zijno geleerdheid en zijne ijverige werkzaamheid, als om de beminnelijkheid van zijnen inborst. Hij hoeft, behalve zeventig opstellen in wetenschappelijke tijdschriften, ile volgende werken geschreven; Recherches anatomiques et physio-logiques sur la circulation dans les 0«stac(.fs, met zijnen vriend Milne-Edwards; Recherches pour servir a Vhist, nat. du littoral de Prance, mot donzolfden; Recherches pour servir a l'histoire nat. des Cantharides;Observations sur les alterations, que produit le Puceron lanigère sur les pommiers; ObservaV'.ons sur les insecles qui depuis plusieurs anne'es devastent le bois de Vincennes; Recherches sur Vor-qanisaton et les habitudes des Cochenilles; Nouvelles experiences sur la nature de la maladie contagieuse, qui attaque les vers it soyeet i/u'on désigne sous le nam de muscardine; Histoire des insecles nui-sibles a la vigne, oen prachtwerk, waartoe eono lastgeving van den minister van landbouw om do schadelijke insecten in don wijnbouw van Maoon te onderzoeken , aanleiding gaf. AUDOUIN (Piehue) oen beroemd graveur, leerling van Fir-min Boauvarlct , loofde van 1708—1822 te Parijs. Hij had eono verwonderlijke vastheid en vrijheid in het behandelen van hot graveer-ijzcr; ook zag hij er niet tegen op om hot zwaarste te ondernemen, zoo als zijno platen naar Terburg en Frans van Mieris getuigen. Voor het Musco Royal graveerde hij la belle jardinitire, naar Raphael; de guilaarspeelster en de financier, naar Torburg; dc. man die een hondje bij de ooren trekt, naar van Mieris, enz.; voor de Florontijnsoho galerij onder andoren; het portret van Madame Vigée Lebrun, naar hot door deze schilderes zelve vervaardigde enz. Hij werkte zoowol naar oude als nieuwere meesters. Zijno platen zijn zoor gezocht en komen weinig voor, daar de moesten in groote verzamelingen berusten. |
AUDRAN. Mon kont niet minder dan tien Franscho kunstenaars van dien naam, waarvan acht graveurs en twee schilders waren. Met den oudsten dezer beginnondo, noemen wij het eerst den graveur Charles Audran, dioin 1594 te Parijs geboren is. Hij begaf zich naar Rome en kwam onder de leiding van den destijds daar wonenden Utrechtschen graveur Cornelis Bloemaart. In zijne geboorteplaats toruggokoerd, vervaardigde hij schoone gravuren, die hij met eono C tookondc; toen echter zijn broeder Claude mot hetzelfde monogram oenigo platen uitgaf, teekendo hij ze met K. A. F. Tot zijne boste werken bohooron; de boodschap aan Maria, naar A. Carraohi, in fol., met hot opschrift: „Spiritus Sanctus superveniet;quot; een landschap met dc 11. J'amilie, naar Titiaan; de geboorte van den Heiland, in fol., en do II. Catharina voor de II. familie, die door een groot aantal engelen omringd is, in dw. fol., beiden naar J. Stella; de hemelvaart der II. Maagd, in fol. 8°, naar Dominichino, mot hot opschrift: Reginae triumphanti, enz. Do schoonste zijner gravuren noemt mon: de II. familie in een landschap zittende, waar Maria een' appel aanneemt, dien haar de kleine Johannes toereikt, terwijl Catharina in eene knielende houding het Kind Jezus nemen wil, naar Titiaan. Hij stierfin 1074. Zijn brooder Claude Audran of Claude I, is in 1597 te Parijs geboren on in 1077 gestorven. Hij was de leerling van Charles, graveerde meest portretten, doch is geen groot talent geweest. Hij schijnt to Lyon gewoond te hebben, waar zijno drie zonen, Germain, Claude II en Górard geboren werden, dio zich allon aan dc kunst wijdden. De oudste, Germain Audran, in 1031 geboren en in 1710 in zijno geboorteplaats gestorven, loerde de kunst eerst bij zijnen vader, doch begaf zich al spoedig naar Parijs, om onder de leiding zijns ooms te werken. Later naar Lyon toruggokoerd zijnde, gaf hij daar eeno menigte gravuren uit, dio moest uit versieringen en portretten bestaan. Men kont ook ocnige landschappen van zijne hand naar Poussin en Focus. Hij teekendo zich Choz. Audran. Dc tweede zoon, Claude II, in 1039 geboren en te Parijs in 1084 gestorven, begaf zich insgelijks onder de leiding zijns ooms en wijdde zich aan de schilderkunst. Spoedig kwam hij in do school van Lebrun, die hom bij hot vervaardigen zijnor groote werken zoo in de Gobelins als voor de veldslagen van Alexander gebruikte, geen wonder dat hij zoo in stijl als in teekening en coio-riet, den toen algemeen bewonderden Lebrun navolgde, hetgeen ook in zijno eigene werken zigtbaar is, als in het wonder met de vijf broaden en de onthoofding van Johannes, hot eerste voor do Notro-dame, het tweede voor de Karthuiser kerk te Parijs vervaardigd. In het jaar 1681 word hij tot Professor en in 1684 tot lid dor Academie benoemd. Do middelmatige schilderij, het II. Avondmaal voorstellende, die hij voor zijno aanneming als lid dor Academie vervaardigde, werd, oven als dio wolke de kerk Notro-damo versierde, door zijnen neef Bonoit en zijn H. Bruno door zijnen broeder Górard in plaat gobragt. Do jongste zoon Górard in 1040 goboron en te Parijs in 1703 gestorven is do beroemdste dezer familie geweest: eon man, waar Frankrijk te rogt room op draagt. Van zijnon vader leerde hij do eerste beginsolen der kunst doch al spoedig gevoelde hij de bohoofto om naar Parijs te gaan, ten einde zich vorder te vormen. Bij vergunning zijnor meesters kwam hij met den gevierdon Lobrun in aanraking, die hem oone teekening naar Raphael te graveren gaf. Zeker was de teekening niet getrouw, maar werd in den toon hoerschenden Franschon smaak gevolgd, waarvan de gravure naar het schijnt den indruk droeg. Onvoldaan over zijn werk, gaf hij hot niet uit, maar besloot do Italiaansoho moestors in hun land te gaan bestuderen. Op voorspraak van Lebrun werd hij hiertoe door Colbert in staat gesteld, waarop hij naar Rome vertrok, waar hij drie jaren bleef, gedurendo weikon tijd hij in het Vaticaan verseheideno geschilderde copijon, benevens oone monigro tookomngon naar antieke standbeelden en bas-reliëfs vervaardigde. Hij graveerde ook oenigo platen naar Dominichino en de Carraohi, on eene naar een plafond van Piotro da Cortona, welke laatste hij aan zijnon beschermer Colbert opdroog. Dozo riep hom naar Parijs terug, om dc door Lebrun voltooide veldslagen van Alexander te graveren; |
|
AITD ook gaf hij den negon-cn-twintig jarigen kunstenaar een jaargeld en een verblijf in de Gobelins. Lebrun ontving hem als een vriend, en raadpleegde hem dikwijls onder vier oogen; ook verkreeg Gerard een zekeren invloed op don lioogmoedigen meester, die zelf moet bekend hebben, dat Audran zijne schilderijen verfraaide. Zeker is hot, dat Lobrun er zich niet over beklaagde, dat zijne scbilderijon ongetrouw werden overgebragt en geduldig toeliet, dat Ge'rarcl zijne fouten verbeterde. Do gravuren bieden een geheel aan, zoo in teekoning als in e(fect,dat in de schilderijen niet te vinden is. Gerard's werken hebben kracht en doorschijnendheid, fijnheid van behandeling met breedheid gepaard en dragon hot kenmerk van een juist gevoel van de natuur. Mare Antonio Raimondi toekende niet stouter; de Vlaamsche graveurs bezaten goone diepere kennis van licht en bruin en kleur dan hij; geen zijner landgenooteii heeft de gesehiodenis in trotsoher stijl behandeld. Hij was in een woord oen graveur , zoo als er slechts weinigen geweest zijn; zijne werken zullen altijd ten voorbeeld kunnen strekken. Gérard kende al de hulpmiddelon zijnor kunst en gebruikte ze; hij verbond do behandeling van het graveer ijzer mot do ets-naald. Als hij niet deze zijne omtrekken en do schaduwen bepaald had, toetste hij met het ijzer op. Soms zijn door bom eono menigte korte trokken, of punten van verschillende dikte met schijnbare nalatigheid ter nedergezet voldoende, om den vorm te bepalen; elders logt hij strenge trekken kruiselings over elkander. Hier etste hij mot schilderachtige wanorde, daar groefde hij met regelmatigheid. Overal is de gang van het werktnig, naar hot wezen der versehillende voorwerpen en naar den afstand, waarop zij zich bevinden, geregeld; geen dor gebezigde middelen trekt do aandacht, allen werken, het een door hot ander, of te zamen, zonder verwarring en zonder dat do gemakkelijke uitvoering in het oog viilt. Toen Audran do veldslagen in 13 groote platen gooindigd had, graveerde hij naar Lesuour: Da marteling van den II. Laurentius en van den H. Protasius; naar Poussin onder anderen: De echtbreeksler,De vlugt van den jeugdigen Pyrrhus, en de waarheid door den tijd (jeschaakt.; naar Mignard , De pest onder de Israëliten en de gelukstaat der zaligen, welke laatste schilderijen aan zijne gravuren en aan do verzen van Molière haren groots ton roemto danken hebben; vorder naar Lobrun de triomftogt van Constantijn, de slag van Constant/ju tegen Maxentius. Ook graveerde hij naar Dominiohino, Raphael, Coy pol, F. Verdier, La Fage, Bourguignon, Girardon,P. daCortona, A. Carrnoei, Guido Roni, Lanfranco en andoren eone menigte platen, die nog altijd gezocht zijn en duurbetaald worden. Zoo vele bewonderenswaardige werken bezorgden Audran oonon magtigen roem. Do academie van schilderkunst, die hem na de uitgaaf zijner eerste platen, hot lidmaatschap aanbood, benoemde hom in 1681 tot consoillor. De school voor do graveerkunst, die zij vestigde , word talrijker dan oenige andore bezocht, en het vormen van verscheidene leerlingen, die zich zelfs naast hem deden opmerken, vergrootte zijnen roem. Zestig jaren oud zijnde logde Gérard het graveerijzer neder, en vatte hot alleen op, om soms oen modelfiguur van zuiver wetenschappelijko waarde te graveren. Naar het voorbeeld van Durer stolde hij zich voor, om do opmerkingen, die hij gedurende zijn leven over de kunst gemaakt had, in een vervolg van verhandelingen te voreenigen. Ongelukkig verijdelde do dood deze plannen en behalve hot te Parijs in 1680 in fol. verschenen werk, Les proportions du corps humain mesurées sur les plus belles statues de Vanliquité, is van hot onderrigt, dat hij dor nakomelingschap wilde nalaten,niets overgebleven. Zijn monogram is G. A.F. — Alleen de oudste zoon van Claude I, Germain Audran, had kinderen die zich aan de kunst wijdden. Diens oudste zoon Claude III Audran, in 16.r)8 geboren , is een leerling uit de sehool van Watteau geweest on schilderde geestig grotesken in lofwerk. Hijstierf in 173-1 in hot palcis Luxembourg. Zijn broeder llenoit I graveerde de 12 maanden naar hem. De tweede zoon, Benoit II Audran werd te Lyon in 1661 geboren en is in 1721 gestorven. Reeds zeer jong ging hij naar Parijs om do graveerkunst onder de leiding van zijnon beroemden oom Gerard to loeren. Hoewel hij diens verdiensten niet bereikte, verkreeg hij toch groote bekwaamheden, zoodat hij onder do geachtstc loden dezer familie getold wordt. Hij graveerde even schoon portretten, als hij de gesehiodenis behandelde, toekende zuiver en was zorgvuldig in het afwerken. Onder zijne beste werken rekent men: De zeven sacramenten naar Poussin, Den zieken Alexander en Jezus bij Martha en Maria, naar Lesuour; Den doop van Christus', naar Albani; De koperen slang, Mazes de dochters van Jethro verdedigend en Christus aan het kruis, naar Lebrun enz. Zijn monogram is 13. Au. f. of B. Au, Sc. Do derde zoon van Germain, Jean Audran, te Lyon in 1667 geboren, was leerling zijns vaders en van zijnen oom even als zijn broeder Benoit, en even zoo bekwaam graveur, waarvan hij reeds op zijn twintigste jaar de blijken gaf. Hij verkreeg don titel van graveur dus konings en oeiie woning in do Gobelins; in hot jaar 1708 word bij lid der Academie. Onder zijne schoonste gravuren behooron; De opwekking van Lazarus, on De wonderbare vischvangst, naar Jouvenot; Jacobs klagt tegen Laban, liet vinden van het kind Mazes, Esther voor Ahasveros, naar Coypel enz. Ook zijne platen even als die van Benoit I. zijn geldig en gezocht. Hij stierf in 00 jarigen leeftijd te Parijs, in 1746. De jongste zoon, Louis Audran , to Lyon in 1670 geboren en te Parijs in 1712 gestorven was een goed graveur, dio echter den room van zijne broeders niet bereikte. Men roemt zijne Werken van barmhartigheid, naar S. Bourdon en Het lijk, naar Houasso. De zoon van Louis, Benoit HL Audran is de laatste in deze kunstenaars-rij. Even als zijn vader en zijne ooms wijdde hij zich aan do graveerkunst, vervaardigde portretten en historiën , doch niet mot zooveel talent als zij, naar Poussin graveerde hij: De. afneming van het kruis, en naar P. Veronese: Christus met de discipelen te Einmaus. |
AUDUBON (John James), oen zoor verdienstelijk ornitholoog, 1774 te Nieuw Orleans in Louisiana van Fransehe ouders geboren, heeft te Parijs onder David do schilderkunst beoefend, doch is spoedig naar America teruggekeerd, waar hij op liet landgoed Schuilkill in Pennsylvanic een rustig en onbezorgd loven bad kunnen leiden, zoo niet de dorst naar wetenschap en de zucht om do Americaansehe vogelen in hunne verschillende woonplaatsen waar te nomen, hem onophoudelijk tot nieuwe reistogten hadden aangezet. Hij verliet in 1810 Pennsylvanic, voer don Ohio af, hield zijn hoofdverblijf in Kentucky, doch doortrok gedurende 20 jaren allo gebergten en bosschon van Noord-America. Eono vrucht van dit onderzoek was hot prachtwerk „the Birds of America, dat eerst te Edinburg, later te Londen in 4 doelen in groot folio hot licht zag en waarvan de go-kleurde platen uitnemend schoon zijn. Mot dit werk staat een kleiner in verband, dat onder den titel van Ornithological Biography to Edimburg in 1831 verschonen is. Later heeft Audubon met Bachmann en zijne beide zonen de uitgave van een ander werk , tin- Quadrupeds of America, begonnou, dat nog niet voltooid is. Hij overleed don 27'''-'quot; Januarij 1851 te New-York. AUENBRUGGER (Leopold) von Auonbrug. Een geneesheer wiens naam onsterfelijk is geworden, door dat hij hot eerst de percussie (zie aldaar) tot herkenning van ziekten beeft aangewend. Hij schreef hierover een boekje, de vrueht van zevenjarig onderzoek (Prof.) Loopoldi Attenbrugger, InventumNovum exPercussione thoracis humani ut signo abstrusos interni pectoris morbos dctcgendi. Vindob. 1761, 8,,. Ofschoon dit werkje weldra door Rozière de la Chassagne in hot Fransch werd vertaald, schijnt het de aandacht der tijdgonooton van den schrijver niet te hebben getrokken; hot word spoedig geheel vergoten en de naam van Auenbrugger bleef onbekend. Rozière de la Chassagne zelf bekent, dat hij do percussie nooit hooft aangewend. Een paar plaatsen bij Stool en van Swioten, waarin het boekje aangehaald werd, hadden vele jaren later de aandacht van Corvisart getrokken. Deze vond het boekje van Auenbrugger in eono dor Parijsoho bibliotheken, hot word door hem op nieuw vertaald en mot aanteekeningon verrijkt. Zoo onbekend was Auonbruggor's boekje geworden, dat men algemeen Corvisart prees, omdat hij zich alleen als vertaler noemde, daar hij zich zonder moeite voor den ontdekker der percussie zou hebben kunnen doen doorgaan. Met opzigt tot Auonbruggor's werkje, dat algemeen voor eone der grootste bibliographisehe zeldzaamheden werd gehouden, is de volgende mededcoling merkwaardig. Eonigo weinige jaren geleden, toen de boekver-koopersfirma S. en J. Lucbtmans te Loydon ontbonden werd kwamen er op don catalogus hunner boeken vier geheel onopeu-en onaf-gesneden exemplaren van dit boekje voor. Daardoor kwam er oen in hot bezit van don schrijver van dit artikel. Waarschijnlijk zijn deze exemplaren bij de uitgave uit Weenen naar |
AUE-
AUG
252
|
Loyden in coramissio verzonden en aldaar gedurende meer dan SO jaren geheel onopgemerkt gebleven. Auenbrngger word in 1722 geboren en daar hij niet vóór 1809 gestorven is, is het te hopen, dat de vertaling van zijn zoo lang veronachtzaamd boek door Corvisart, die in 1808 uitgegeven werd en waardoor zijne grootc ontdekking wereldkundig en algemeen gewaardeerd is geworden, nog tot zijne kennis zal gekomen zijn. Eene nieuwe uitgave van het boekje van Auenbrugger, met eeuo Iloogduitsehe vertaling er van, verscheen te Weeneu in 1843 in 8°. AUEROS. (Zie Oeros.) AUGER, (Athanasis) don 12lt;'quot;n Doeember 1734 te Parijs geboren, was oen der uitstokendste Franscho philologen, een geestelijke, en aanvankelijk hoogleeraar in de Bhetoriea bij het collegio van Hotten. Do bisschop de Noé verkoos hem tot zijn Opporvicaris, en noemde hem dikwijls, uit jokkornij, zijn Grand-vicaire in parti-lus Atheniensium, zoo vlijtig was de abt in het beoefenen der Grieksche oudheden. Hij loofde midden in Parijs eenvoudig, be-seheidon, en vrij van verstrooijing en zucht om hoogor te klimmen. Zijn matig inkomen deelde hij met zijne bohoofiige familie, en men verhaalt van hom, dat hij nooit van eenig mensch, noch iemand van hem, kwaad gesproken had. Als lid van do Academie des Inscriptions werd hij, uit hoofde zijner redelijke openhartigheid, door zijne modeleden evenzeer geacht als bemind. Het uitbarsten der Fransche omwenteling verwekte in hom eono levendige deelneming; hij hoopte op do afschaffing dor schreeuwende misbruiken en het daarstellen ooner ware vrijheid, welke verwachting in verscheidene zijner schriften duidelijk doorstraalt. Hij stierf vóór do gebeurtenissen, die zijn geloof hadden kunnen doen wankelen, den 9d011 Februarij 1792. Zijne schriften zijn deels overzettingen uit de oude talen, deels van eenon staatkundigen inhoud, en benevens zijne letterkundige nalatenschap, in 1794, in 29 doelen te Parijs uitgegeven. Onder zijne staatkundige schriften onderscheidon zich; Projet d'Education publique, préeddü dequelques rCJlexions sur l'Assemblee Nationale, 1789; alsmede; De la constitution des Romains sous les Hois el au temps de la Riipublique, 1792; oen werk, waaraan hij 30 jaar hoeft gearbeid, en hetwelk na zijnen dood, met zijne overige nagelatono sehrifton, is uitgegeven. AUGIAS. Een koning van Elis, in Griekenland, dio eenen zoor grooten stal had, waarin hij 3000 ossen hield, welke in 30 jaren van mest niet ontlodigd was. Augias kwam mot Hercules overeen, over het uitmesten van dezen stal, dio tot dat einde de rivier Alpheus or door honen leidde. Augias wilde echter Hercules voor zijn werk niet betalen, waarop deze in Elis viel, Augias om-bragt en zijnen zoon tot den troon verhief. Van iiior het spreekwoord; „denstal van Augias reinigenquot;, waarvan men zich bedient, als men van oenen moeijolijkon, morsigen, en tegelijk ondankbaren arbeid spreekt. AUGIET is eono zeer verspreide delfstof, die tot do familie der Pyroxonon behoort en uit kalkaarde, talkaarde, ijzoroxydule, kiezelaarde en klei bestaat. Zij kristalliseert in onregelmatige zes-of achtkantige prismen, die aan beide einden twee scheve eindvlakkon voeren. Gemengd komt zij voor in do zamonstelling van verschillende rots-lagen, bijv. basalt; bij Napels vormt zij de voorname massa der lavastroomen en andere uitwerpselen van don Vesuvius. De Stromboli op de Liparisehe eilanden werpt steeds kristallen van augiet op. AUGSBURG. (Aiiijusta Vindelicorum). Eene groote welgebouwde, en bevestigde, voormaals vrije rijkstad in Beijoren mot 32.628 inwoners. Fabrieken en handel van allerlei aard, het tot heden nog zeer getrokken goud- en zilverwerk, do fijne katoenen, de graveerkunst, de bockhandel en de beoefening van kunsten en wetenschappen, maken deze stad beroemd. Zij was met Neurenberg de stapelplaats voor don handel van Noord-Enropa met hot zuiden tot aan het einde van do XVquot; eeuw. Augsburg is de zetel van oenen bisschop. De stedelijke bibliotheek met 125,000 doelen, vele incunabelen en handschriften benovens het stedelijke archief moeten uiterst belangrijk zijn, bijzonder voor do geschiedenis der tijden van do Horvorming; do verzameling van schilderijen in het voormalige Catherijne-kloostor voor do kennis der Duitsche school. Door den Presburger vrede, tusschen Oostenrijk en Frankrijk, in December 1805 gesloten, werd zij aan den koning van Beijeren afgestaan. De regering verklaarde zich wel op don rijksdag plegtig tegen de in bezitneming door Beijeren; doch het rijk kon zulks niet weren, daar do Franscho keizer die stad ter vergrooting van Beijeren bestemd had. Ingevolge hiervan versoheon, den 4d011 Maart 1806, de Fransche veldheer René, en gaf in naam van zijnen vorst de stad Augsburg, mot haar gebied, aan Beijersehe gomagtigden over, dio dan ook den eed van getrouwheid doden afleggen. De goschiodonis der stad is beschreven door Gullmann (6 deolen, aldaar, 1819-22); Wagenseil ( 3 deolen, aldaar, 1820-22); Seida (2 doelen, aldaar 1826) en Jtiger, aldaar (1837 en 1840). |
AUGSBURGSCHE CONFESSIE is de geloofsbelijdenis, welke door do Protestanten, op den rijksdag te Augsburg in 1530, aan den keizer en hot rijk overhandigd en door do onderteekening dor Protestantseho rijksstendon bekrachtigd word. Zij werd op bevel van den keurvorst van Saksen, Johannes don Bestendigen, door M. Luther te Torgau, in 17 artikelen vervat; doch naardien dc stijl to scherp was, door Ph. Melanchthon, op bevel van den keurvorst on met bewilliging van do gezamenlijke vorston en godgeleerden, omgearbeid on alzoo op don 25*ilt;'n Junij 1530 aan den rijksdag ovorgogoven en voorgelezen. Het oorspronkelijke berustte onder de keizerlijk-koninklijke archiven, en do uitgave der Augsburgsoho confessie, in 1531 te Wittenberg uitgogovon, is naar hetzelve gedrukt. Naderhand echter maakte Melanchthon, op eigen gezag, daarin deze en gene verandering, welke veranderde uitgave, in 1540, in het licht kwam; on zoo ontstond er een onderscheid tusschen do onveranderde en veranderde Augs-burgsche confessie, on word dio, welke aan den rijksdag werd overhandigd, door de Lutherschen, en de veranderde van Melanchthon door de Protestanten aangenomen. Bekend is hot, dat hot schandelijk misbruik der aflaten door paus Loo X in 1517 vergund aan hen, die tot dc voltooijing der St. Pieterskerk te Rome bijdroegen, allereerst tot deze kerkhervorming aanleiding gaf. Dan de aangonomeno geloofsbelijdenis bij de Protestanten was niet in staat, om eene verzoening tusschen deze en do Roomsch Catholijkon te bewerken, on men hoopte die van eene kerkvergadering, wolko wel beloofd word maar niet tot stand kwam. Daar nu, inzonderheid in die landen waar Room-schen en Lutherschen woonden, zeer vele onlusten rezen, sloten dcLuthersehe vorston, nog in hetzelfde jaar 1530, tor hunner verdediging tegen de Roomsehgezindon, hot Smalkaldisch verbond, (zie dit art.), hetwelk nu reeds oenen godsdienst-oorlog ten gevolge zou gehad hebben, indien niet de oorlog tegen de Turken beide partijen tot eensgezindheid genoopt had. Het gevolg van dezen oorlog was, dat in denjare 1532 te Neurenberg, tusschen beide partijen een verdrag gesloten werd, houdende de bepaling, dat de Evaiigolisoho godsdienst in het Duitsche rijk openlijk zou beschermd worden, totdat men een volkomen vergelijk zoude troffen. Op deze overeenkomst, in 1534 op nieuw bekrachtigd, volgde helaas! eerst na eenen bloedigon oorlog, en na verloop van 18 jaren, in 1552, hot Passausch verdrag, (.zie dit art.) en drie jaren later, in 1555, do godsdienstvrede, (zie mode op dit art.J die in 1618, door den 30-jarigeii oorlog verbroken werd; makende do Westphaalsche vrede, in 1648, eerst oen einde aan deze godsdienstige twisten. AUGUREN waren Romeinsche priesters, dio uit de vlugt, hot gezang en het voedsel der vogelen, als ook uit andere verschijnselen, b. v. bliksem en donder, de toekomst voorspelden. Zij speelden eene aanzienlijke rol in het Komeinsche gemoonobest, en kondon do gewigtigsto ondernemingen doen staken , zoodra zij voorgaven, een kwaad toeken gezien te hebben. AUGUSTINUS. Een beroemd kerkvader, die in do laatste helft der IV(|C en in hot begin der Vo eeuw onzor tijdrekening leefde. Hij heeft zijn leven in zijne Corfessiones beschreven, oen werk dat meermalen, het laatst te Leipzig, uitgegeven is. In zijne jeugd leidde hij eene buitensporige levenswijs. Hij booofondo eerst de wijsbegeerte, doch ging vervolgens tot de secto der Manicheon over. Onder deze bleef hij 9 jaren lang, waarna hij Africa verliet, on eerst naar Rome en vervolgens naar Milaan vertrok, waar hij door Ambrosius, die aldaar bisschop was, het Christendom loerde hoogachattcn, en zich door hom in hot 33'1quot; jaar zijns levens, liet doopon. Hij keerde hierop naar Africa terug, verkocht zijne goederen ten voordeele der armen, en behield slechts zooveel voor zichzelvon, dat hij matig konde leven. |
25.'i
|
Augustinus trad nu in don gcostolijkon stand, predikte te Ilippo (thans Bona) mot zeer goed gevolg, en word in 395 aldaar bissehop. Met Pelagius geraakte hij in hevigen twist over do loer van den vrijen wil, de genade en do voorbeschikking; schreef hierover eon work, dat hij in het licht gaf, en stierf in Augustus 430. Er waren zekerlijk geleerder kerkvaders, die in hunne schriften eonen beteren stijl en oenen zuiverder smaak aan don dag legden; maar goen van hen wist het mensehelijk hart zoo zeer te treffen, en voor de godsdienst te verwarmen, als hij; weshalve ook do schilders hem in hunno stukken een brandend hart tot een zinneboeld gegeven hebben. Al zijne werken zijn in 1679 en volgg. in II d. in fol. door do Uonedictijnen uitgegeven. Zij zijn moest allen in verschillende talen overgezet. In hot Nederd. bezitten wij; Vierighe medUacié'n oft aendachten; die aileenspraken der sielen tot God; Hantboecxken van d'aenscouwinyen Christi, overgezet door Anth. van Hemert t' Hantw. ö. Cook 1548. — Die forme van laven; Van der liefden Gods, een schoon hantboecxken, vort. door Kemigium van Eertborre, aid. 1554, klein 80; Van de stadl Gods, begrepen in 22 boeken vert. door Joh. Fenaeolius , Amsterdam 1646 fol. Drie brieven, Kotterdam 1G84, 4U. Augustinus heeft zijnen ijver voor hot klooster-leven, door het oprigten van conige monniks- en nonnenkloosters in Africa, maar geenszins, zoo als de naar hem genoemde Augustijnen beweerden, door het stichten eener orde met cenon vasten regel, aan den dag gelegd, zijnde er onderscheidene takken dor Augustijner orde eerst in de XIdJ en XII110 eouw ontstaan, en hunne regels oen werk der pausen en priors. Pius V plaatste de Augustijnen in 1567 onder de orde der bedel-monniken, en gaf hun den vierden rang onder de Dominicanen, Franciscanen, en Carmeliten. Zij verspreidden zich wijd en zijd, en ten tijde der Hervorming rekent men, dat er nog 2000 kloosters van deze orde bestaan hebben. Nog in het begin der vorige eeuw was zij in 42 provinciën, en verscheidene broederschappen verdeeld. Luther behoorde tot deze orde. AUGUSTULUS. (Zie Hamulus Auyustidus'). AUGUSTUS. Bij ons de achtste maand van het jaar, en ook oogstmaand genoemd. Zij ontleend haren naam van keizer Augustus , omdat hij in die maand (voorheen Sextilis gcheeten, dat is de zesde maand, van Maart af gerekend) tot consul benoemd werd , driemaal overwonnen, Egypte aan de Romeinsehe heerschappij onderworpen, en aan don burger-oorlog een einde gemaakt had. AUGUSTUS (Gajus Julius Caesak Octavianus), zoon van C. Octavius en Accia, werd in het jaar 63 voor Christus te Rome geboren. Vermits hij zijnen vader vroeg verloor, zoo nam Julius Caesar hem als kind aan, en stelde hem bij testament tot zijnen orfgenaam aan. Toen Caesar vermoord werd, bevond Octavianus zich te Apollonia in Epirus, zeilde terstond naar Italiii, waar toen twee partijen tegen elkander over stonden. Zijne aanzienlijke betrekkingen, gevoegd bij zijne talenten en inzonderheid bij zijnen buigzamen aard, maakten hem zeer geschikt voor den toen-maligen bagchelijken toestand van het Romeinsehe gemeenebest. Door den slag van Actium, verkreeg hij do heerschappij over Rome en de wereld. Tot hiertoe was zijn gedrag zeer wreed geweest, maar thans maakte hij zich door zachtheid bemind. Men gaf hem den titel van Caesar voor altijd , waarbij de senaat den naam van Augustus voegde. Hij was verstandig genoeg, om den schijn te vertoonen als of hij de opperheerschappij te eeniger tijde weder wilde afstaan, liet zich smceken, om die te behouden en nam die dan altijd slechts voor weinige jaren weder op zich, die echter telkens op nlouw verlengd werden. Evenwel vereenigde hij langzamerhand in zijne persoon de magt van eenen over oorlog en vrede bcsllssenden Imperator te land en ter zee, van eenen Proconsul over alle wingewesten, van cenon onschendbaren Volkstribuun, van cenon Censor over de zeden cn eindelijk van oenen Pontifex Maxlmus of hoofd der Godsdienst. Zoo werd door hem den regeringsvorm gegrondvest, die onveranderd tot aan Diocle-tianus bestaan heeft. Als keizer wist hij zich ecne algemeene achting te verwerven, en beminde en beschermde tevens de kunsten en wetenschappen. Bij zijne eerste gemalin , Scribonia, verwekte hij do beruchte Julia, die hij naderhand uit hoofde van haar gedrag uit Rome bande. Bij de tweede, Livia gcheeten, welke hij, terwijl zij hoog zwanger was, aan haren echtgenoot ontnam, had hij gecno kinderen; doch hij nam haren zoon Tiberius, als zijn eigen kind aan. De goschicdsehrijvers beschuldigen hem van wellust en schetsen zijn huiselijk leven als zeer ongelukkig. De eeuw van Augustus maakt in de geschiedenis, nit hoofde van de groote mannen die toen leefden, een luisterrijk tijdvak uit. Augustus stierf te Nola, in het 14J|! jaar na Christus, het 45»'quot; van zijne regering. Hij was zelf dichter, en wat de tijd van zijne werken gespaard heeft is uitgegeven door Fabrleius te Hamburg in 1727 , en te Grlmma door Wcichert in 1841. |
AULETIUS (Alaud), omstreeks 1545 te Leeuwarden of, volgens anderen, te Dokkum geboren, oen der eerste hoogleeraren aan do Frlesche hoogesehool, waar hij do geneeskunde onderwees. Vriemont kende alleen van hem: Monitio ad lilustr. Ord. Frisiae dereformanda praxi medica,Franeq. 1603, 4quot;. Hij stlorf21 Januarlj 1606. Zijn lijkrede is gehouden en uitgegeven door Lollius Adama, Franeq. 1606, 4quot;. Sixtinus Amama roemt zijn verdiensten als geneesheer. AU1,US GELljIUS. (Zie Gellius.) AUKELIANUS (Cajus Do.irmus). De 35^ Romeinsehe keizer, streng in het uitvoeren dor wet, en der krijgstucht. Hij was een voortreffelijk veldheer, en maakte zich vooral beroemd door de overwinningen op Zenobia, koningin van Palmyra. Rome werd door hem mot eenen muur omgeven, tegen de telkens ge-duehter wordende Invallen der Germaanseho volkstammen; de Mareomannen en AUemannen worden door hem uit Italië verdreven. Gelijk de krijgstucht bij bet leger, zoo herstelde hij de rust in den staat, zoodat ook den Senaat hem met den welverdienden litel begiftigde van Hersteller des Romeinschen liij/cs; doch zijne gestrengheid werd oorzaak van zijnen dood. In het zesde jaar zijnor regering, het 275sl0 onzer jaartelling, werd hij door zijne soldaten omgebragt, die echter weldra berouw over deze daad hadden. AUKELIANUS (Cokuus) van Sicca In Numidië, een geneesheer, die waarschijnlijk tusschen Soranus en Galcnus geleefd heeft. Men heeft van hem nog twee werken Celerum passionum, HbrilII; on Tardarum passionum, libri V. Zijne overige werken zijn verloren. Zij zijn in een zeer barbaarsch Latijn geschreven, maar bevatten uitmuntende ziektebeelden. De beste uitgaaf is van Amman, Amstelacdami 1709, 4''. bij Wetstein. Dr. Duremberg van Parijs hoeft oene nieuwe uitgaaf toegezegd, waarbij hij gebruik zal maken van ecne verkorting van dozen schrijver, door hom in handschrift gevonden te Brussel, in de Bibliothèquo de Bourgogne, waarin tevens cenlgc hoofdstukken voorkomen, uit het werk van Coclius Aurclianus over do koortsen. Zlo Duremberg in hot Zeitschr.fur Gesc/i. en Literatur der Medicin, Bd. II, S. 468, flg. AURELIUS VICTOR (Skxtus), een Africaan van lage afkomst, Romeinsch gcschlcdschrijvcr, die door de keizers Julianus en Theodosius den Grooten in hooge betrekkingen geplaatst werd. Onder zijnen naam gaan eenige werken, die evenwel waarschijnlijk niet van zijne hand zijn; de viris illustribus Romae, de Caesaribus. de Vila et moribus imperatorum Romanorum epitome en de^Oriyine yenlis Romanae, Zijne werken zijn hot eerst uitgegeven door And. Schot, te Antw. In 1562 In 8»; de boste uitgaaf echter Is die met noten van Joh. Arntzonius, Utr. 1733 In 4°. AUREOLA. (Zie Glorie.) AUHEOLUS (Putrüs), eerst monnik, later aartsbisschop van Aix, een der scherpzinnigste en bcroomdste godgeleerden van zijn tijd, leefde op het einde der XIII111! en in het begin der XIVd« eeuw. Hij werd te Verbcrie-sur-Oise geboren en heette eigenlijk Oriol. Men zegt, dat hij de onmogelijkheid der schepping beweerde. Hij was een groot tegenstander der Dominicanen, die Injm door Caprcolus een hunner beste schrijvers lieten wederleggen. De voornaamste werken van dezen Polemicus zijn; Breviarium Bibliorum, s. epitome universae Sacrae Scripturae, juxta litteralein sensnm, in 1514 te Straatsburg, later (1571) te Venetië en te Parijs (1585) gedrukt. Commentarius in primum librum sententia-rum, torn 1, Romae ex Typogr. Vaticana, 1596 fol. Comment, in secundum tertium et quintum librum sentent. t. II. una cum XVJ Q'.iodlibeti*, Romae, apud Aloysium Zannottum, 1605 fol.. Trad. de Conceptione immaculata 13. Vinjinis, Tolosae 1314. (1514?) AUREUS. Een Romeinsehe munt, ter waarde van drie rijksdaalders Hollandseh. AUKIKEL. (Primula Auricula L.) Do Aurlkel, welke tot do natuurlijke familie der sleutelbloemen (Primulaceën) en de Pen- |
AUR—AUS
2quot;)
|
tandria Monogynia boliooi-t, en onder do meost bekende en geliefkoosde sierplanten mag worden gerangschikt, treft men in Midden- en Zuid-Europa in hot wild aan, waar zij vooral op de Alpen on Voor-Alpen, hoewel ook lager, in de vlakte, tiert. Zij draagt omgekeerd-eironde, in eon broeden bladsteel uitloopende, bijna gaafrandigo, dikke, leerachtige, blaauwachtig-groeno, aan beide zijdon hier en daar, doch langs den rand digt met klieren bezette bladen; oen 3—0 duim hoogon, van boven wit bestoven bloemstengel, die in een rogtopstaand bloemseherm uitloopt, en quot;/»—l duim lange, oorspronkelijk gele, welriekende bloemen, wier '/« duim broede zoom uit 5 omgekoord-eironde slippen bestaat , die met elkander tot een wit-bestoven ring zamenkomen. Men hoeft, door de kuituur, oen zoor groot aantal verseheidou-hedon van deze schoono plant weten voort te brengen, welko men nogthans in drie hoofdgroepen verdoelen kan, namelijk in de Emjdsche, Luiker of Ilullanclsche en Bastaard-Aurikds, of, naar de kleur, in één-, twee- en veelkleurigcn. Do Engelscho komen het zeldzaamst voor en onderscheiden zich door puntig uitloopende of afgeronde bladen en cene wit bepoederde bladschijf; do laatste twee door eeno uitgosnedeno bladpunt en cene niet bepoederde bladscbijf. Door eeno meer in het oog loopondo schakering barer kleuren, leverende Luiker of Hollandscho Aurikols een schilderachtiger gezigt op; terwijl zij door niet-konners hoogor geschat worden. Buiten dezo schakering der kleuren, verlangt men echter nog van oeno schoono Aurikel, dat zij oen stevigen bloemstengel bezit; dat do afzonderlijke bloemstelen kort zijn, en de bloomen oen regelmatig , digt gesloten bloemseherm vormen; dat de bloem-buis kort en niet te wijd, de slippen der bloemkroon daarentegen groot en regelmatig uitgespreid zijn. Bij goed gekweekte Aurikols bestaat het bloemseherm dikwerf uit 20 of meer bloemen, terwijl men daarin bij de wilde plant meestal slechts zes of zeven telt. De Aurikels bloeijon in hot voorjaar, en dikwerf voorde tweede maal nog eens in den herfst. Men vermenigvuldigt haar door wortelspruiten, afleggers, of wol door uitzaaijing, welke laatste handelwijze dan vooral gevolgd wordt, wanneer men het er op toelegt, nieuwe en schoono verschoidonhoden te erlangen. Het is echter bekend, dat de uit zaad gewonnen Aurikels zelden vóór liet derde of vierde jaar bloeijon en zeer veel zorg en oppassing vereischon. *-*• AUKIPIGMENT. (Zie Operment). AU1USPA, (Jon.) geboortig van Noto in Sicilië, oen der geleerdste numneji der XVdo eeuw. Hij verstond de Grieksche en Ijatijnsche taal, was oen uitstekend redenaar, schreef voor dien tijd uitmuntend proza en was een goed dichter. Men zegt dat hij zelfs als zoodanig zou gekroond zijn. Paus Nicolaus V, wiens secretaris hij was, gaf hem vele blijken van achting en genogonhoid, o. a. do abdijen van St. Philippus de Grandi en St. Maria de Eoc-ertde, to Lontini in Sicilië. Aurispa onderhield cene letterkundige briefwisseling met Philelphus, en zijn naam wordt met lof door Laurentius Valla on Antonius Panormita genoemd. Hij bragt zijn laatste levensjaren te Eerrara door en stond in hooge achting bij do aanzienlijkste mannen. Zijne werken zijn tegenwoordig hoogst zeldzaam. Tot deze bohooren eeno overzetting van Archi- | modes, der commentarie van Hierocles op de gulden verzen van | Pythagoras on anderen. AUROGALLUS (Matthaeus), een geleerde uit de XVIquot;li1 1 eeuw, hoogleoraar in drie talen aan do hoogesehool te Wittomberg, ' was in Bohème geboren. Hij was eon groot verzamelaar van boekon , en schreef een Compendium Hcbraeae Chaldeaeqiie Graimna-tices. Wittomb. 1525, Squot;, Basil. 1539, 8°; en De Hebraeis urbium, rerjionum, populorum, fluminum, montium et aliorum locorum nomi-gt;iibusliber,eveteri instrumento conyestus, Wittomb. 1526, Basil. 1539, 8quot;. Hij stierf in 1543 en hielp Luther in het overzetten der H. S. AURORA. (Bij do Grieken Eos) Eeno dochter van Hyperion , ■Ie godin des dageraads of der morgensehemoring. Door haar zijn de sterke winden en de morgenster geboren, on zij verschijnt volgons do fabel, in het vroegste van den morgen uit de donkere lucht, heft met rozenverwigo vingers den sluijor van den nacht op, en verdwijnt, nadat zij eeno poos haar licht heeft doen schijnen, voor den glans des dags. |
AUSCULTATIE. Het dool der auscultatie is, om de geluiden, die binnen in het ligchaam ontstaan, te hooren en om daardoor, in verband met de verschijnsolen der verrigtingen, den toestand der organen, waarin zij gevormd worden te loeren kennen. Meestal wordt zij dus bij ziekten, voornamentlijk van de organen van do ademhaling en van den omloop des bloods, verrigt. Ook bij ziekten van den onderbuik kan zij in enkele gevallen tot uitkomsten leiden. Bij ziekten van hot hoofd heeft men do auscultalio willen aanwenden, maar zonder genoegzaam gevolg. Op do verloskunde is zij toegepast, om de zwangerschap te herkennen, om te weten, of de vrucht nog leeft of gestorven is, on door sommigen ook om de liggingvan do vrucht en van do nageboorte te bepalen. Men zou het woord auscultatie door beluisteren kunnen vertalen , zoo als de schrijver het eens van oeno patiënte hoorde doen. Men ausculteert met een bijzonder werktuig, stethoscoop genoemd, of door alleen hot oor op het ligchaam van hot joorwerp, dat men onderzoekt, aan to loggen. Stethoscoop betee-kont eigenlijk; onderzoeker der borst, van twee Grieksche woorden nrljamp;og ■ borst, en (jy.onog , onderzoeker, bespieder-Wal is een houten cylinder f. 1, met oen kegelvormig onderste gedeelte a. De go-heele cylinder vormt eene buis bb , die ook aan haar onderste gedeelte c wijder is dan in het overige gedeolto. Hot bovenstuk d is een weinig omgebogen. Hierop is eene platte schijf e bevestigd, die er van afgenomen kan worden, om het werktuig gemakkelijk in den zak to kunnen bergen. Men plaatst het kogelvormige gedeelte op hot ligchaam, en houdt hot oor op do schijf. De geluiden worden nu uit het ligchaam voortgoloid tot aan het oor van den waarnemer. Voor de auscultatie van de stem en van het hart sluiten sommige goneeshooren het kegelvormige gedeelte mot eeno stop fig. 2, die met een ivoren schroefje in den stethoscoop wordt bevestigd. Zij moenen, dat de geluiden van Figuur. 1. do stem en van het hart op dezo wijze beter dan door den gewonen stethoscoop worden waargenomen. Deze meening wordt echter niet door allen gedoold. De ausoultatie zonder werktuig, door alleen hot oor op het ligchaam te houden, beantwoordt in vele gevallen volkomen aan hot oogmerk. Men kan zich in deze wijze van onderzoeken ook met minder moeite en inspanning oefenen, dan in die mot den stethoscoop. Echter kan men ditwerktuig niet missen en hot onderzoek met den stethoscoop hoeft eigenaardige voordooien. Vooreerst zijn ergodeeltenvanhot ligchaam, die men met het blooteoormoeijolijk kan naderen. Ten tweede is het in vele gevallen onmogelijk, om het oor aan te loggen, iets dat bij vrouwen buiten hooge noodzakelijkheid ook door do kieschheid wordt verboden. Daarbij omschrijft men door don stothoscoop do plaats, waar hot oen of ander geluid gehoord wordt, beter en naauw-keuriger, en dit is vooral in do verloskunde van gewigt. Daarenboven vermoeit men zich, wanneer men geen stethoscoop gebruikt, meer, en door de gebukte houding kan er aandrang van bloed naar het hoofd van don waarnemer bevorderd worden, waardoor oor-suisen ontstaan kan, en de fijne onderscheiding van hetgeen men hoort onmogelijk wordt. Daarentegen ausculteert men de achterzijde der ademhalingswerktuigen, aan den rug, boter met het bloote oor, en bij zeer jonge kinderen kan men moeijelijk den stethoscoop gebruiken, omdat zij daardoor soms schrikken, of ook wol naar het werktuig grijpen, waardoor het onderzoek onmogelijk wordt. Men moet dus in beide wijzen van onderzoeken genoegzame oefening verkregen hebben. Wanneer men don stothoscoop op do koel van een'gezond mensch plaatst, dan hoort men twoo geluiden, het eene bij de inademing, hot andore bij de uitademing. Dit is de tracheaal-respiratie of keel-ademhaling. Plaats nu don stethoscoop op hot bovenste gedeelte van het borstbeen, niet geheel in het midden maar een weinig moor naar eeno der' beide zijden, dan hoort gij dezelfde geluiden, maar zwakker. Dit is de bronchiaal-respiratie of het |
|
Uichtpijptak-adomon. Plants dan don stethoscoop een weinig onder un naast den tepel aan de vegterzijde, of' op don rug, aan het onderste gedeelte van iedere long, dan hoort gij twee zeer zachte geluiden; het eerste vergezelt de inademing, on dit is veel duidelijker dan het laatste, dat bij do uitademing wordt gehoord. Dit is de vesica-lain respiratie of het ademgeluid der longcellen. (Zie Ademen.') Wanneer men nu weder op dezelfde plaatsen luistert, terwijl het voorwerp spreekt, dan hoort men een eigenaardig teruggeven der stem. Aan de kool is hot zoo duidolijk, dat men de stom hoort alsof het voorwerp door de buis tot ons oor sprak. Men noemt dit de pectoriloquie of borststem. Op de tweede plaats is hot veel zwakker; men noemt dit toruggoven der stem de bron-chophonie of luohtpijpstem. Daar waar men het ademgeluid dor longeellen verneemt, is het naauwolijks meer to onderscheiden. Al deze geluiden kunnen niet beschreven worden of mot andere worden vergeleken; men moot ze door gedurig herhaald onderzoek en langdurige oefening loeren kennen. De geluiden die bij de ademhaling gehoord worden, ontstaan door het trillen der buizen, waar de lucht binnen treedt. Zij zijn daarom het duidelijkst aan don strot en do keel, minder hoorbaar in de groote luchtpijpen en hot zachtst in de kleinere takjes on cellen. De klank der stem vormt zich in don larynx. Dit geluid vermindert in verhouding tot den afstand van het ontstaan van den klank, en noemt too in verband tot de digtheid dor weefsels. Dit zijn de geluiden, die men bij de auscultatie dor ademhalings-werktuigen bij gezonde voorwerpen, die in rust zijn, hoort. Bij kinderen is het ademen in do cellen veel duidelijker voor het oor, dan bij volwassenen. liij oudo lieden en bij zwakken hoort men het cel-ademen minder duidelijk, terwijl men bij sommige, volkomen gezonde menschen, zelfs wanneer zij zich in rust bevinden oen sterker ademgeluid dan bij andoren verneemt. Bij het onderzoek kan men allo dwalingen, waartoe deze wijzigingen zouden kunnen brengen, vermijden, door er op te lotton, of men het geluid aan bolde zijdon dor borst even duidelijk waarnemen kan en het is eon vaste regel, bij do auscultatie der adcmhalingswerktuigen, dat men altijd aan weerszijde dezelfde plaatsen met elkander vergelijkt. Is er onderscheid tusschen de beide zijden, dan eerst moet men aan een' veranderden toestand dc^ weefsels denkon. Deze geluiden berusten geheel op physisclie wetten en staan met den bouw der doelen in hot naauwste verband. Van daar, dat zij in ziekten ook vclo wijzigingen ondergaan. Het zachte geluid kan door een schor]) worden vervangen. De verhouding in de twee geluiden bij de ademhaling kan veranderd worden, zoodat hot tweede voel langer dan anders duurt. De geluiden die wij beschreven hebben kunnen af en toenemen, ook wel ten minste gedeeltelijk, ontbroken en, zoo als het luchtpijp-ademen en de luohtpijp- en borststem, ook wel op plaatsen gehoord worden, waar men die bij gezonden niet waarnemen kan. Dikwijls vormen er zich, ton gevolge van don veranderden toestand dor organen on weefsels, nieuwe geluiden. Zoo, om deze laatston door een paar voorbeelden op te helderen, schuiven do beide bladen van hot borstvlies bij gezonden bij de ademhaling over elkander, zonder dat daarbij conig geluid waargenomen wordt. Maar wanneer zij door ontsteking zijn aangedaan, daardoor ruw, mot uitgestorte stof bedekt of verdikt zijn, dan hoort men een wrijvingsgeluid, dat allerlei wijzigingen kan aannemen. Soms is hot zoo zacht, als van het kraken van de (ijnsto zijde en soms zoo ruw als dat van een lederen zadel, tusschen welke uitersten allerlei overgangen bestaan. Wanneer er vocht in de luchtpijpen of cellen is, hoort men hoe do luehtbolletjos hier opborrelen, en wanneer eene groote oppervlakte door verzwering verwoest is en met otter bedekt, hoort men duidelijk het geborrel van de lucht, die met de viool-stof in aanraking komt. Wanneer men de strook van het hart bij een gezond voorwerp met hot oor onderzoekt, voelt men bij eiken hartslag een stoot, cn hoort men twee geluiden, die men min of moor door den klank dezer lettergrepen Lobb, Dapp vertegenwoordigt. Het eerste is doffer en langer dan het tweede cn wordt hot duidelijkst gehoord bij do punt van het hart, een weinig lager dan den tepel. Hot tweede is scherper, korter en wordt het bost vernomen op do hoogte van de derde rib, digt bij de linkerzijde van hot borstbeen. Bij don eersten van dezo beide toonen voelt men tevens den stoot van het hart, terwijl men den pols op degewone plaats, oven boven de hand, bijna gelijktijdig voelt aanslaan. Deze beide toonon volgen elkander gedurig aldus op; 1° Hoort men den langen, doffen toon, die tegelijk mot don hartstoot vernomen wordt; 2quot; eene korte pauze, !iu den korten scherpen toon en 4° eene langere pauze. Dit alles geschiedt bij elkon polsslag. De eerste toon is een derde van eene maat, do korte pauze oen zesde, de tweede toon een zesde, on do lange pauze een derde. In muziokletters uitgedrukt vertoont het zich als in lt;lg. 3. Een vriend van den schrijver van |
Figuur. 3. dit artikel, een goed auscultator en tevens goed musicus sehreel' dezo geluiden, in muziokletters, zoo als in fig. 4 en dus in eene andere verhouding van duur. Figuur, 4. Men hoort deze beide toonen het duidelijkst in de streek van hot hart en hoe vorder men zich met het oor verwijdert, hoe moer zij afnemen. Van achter in de regtorzijde hoort men die niet meer. Overigens neemt men, in de uitbreiding, waarin men die hoort vele individuele verschoidcnhedon waar. Ook do meerdere of mindere helderheid is niet bij allo personen dezelfde. Daar deze twee toonon, even als de geluiden, die men bij de auscultatie dor adcmhalingswerktuigen verneemt, zuiver physische verschijnselen zijn, die geheol van den bouw van hot orgaan en van de vorrigting, die er door vervuld wordt, afhangen, moet men mot de oorzaken van het ontstaan dezer toonen bekend zijn, om daardoor in staat te worden gestold om uit de afwijkingen en wijzigingen, die deze toonen ondergaan kunnen, den veranderden toestand en verhouding van het hart te kunnen beoordoelon. Over do oorzaken dezer beide toonen is veel geschreven. Om zich een goed denkbeeld van de zaak te vormen, moet men onder do aandacht houden, wat er gelijktijdig met iederen toon te zamen valt. Bij den eersten toon slaat hot hart tegen den borstwand aan en trekken zich de kamers te zamen, waarbij het bloed door de openingen der groote en longslagador stroomt en de kleppen, die den overgang tusschen de boezems en kamers sluiten, toeslaan. (Zie b/oed, [omloop van hel].) Bij den tweeden toon stroomt het bloed uit de boezems in de kamers en sluiten zich do halvemaansgewijzc kleppen. Uit talrijke waarnemingen van ziekelijk veranderde toestanden on uit vele proefnemingen is men tot hot besluit gekomen , dat de eerste toon bij gezonden voortgebragt wordt door hot toeslaan dor kloppen tusschen do boezems en de kamers en door het rul-sehon van don bloedstroom in de monden der groote en longslagador, en dat deze toon daarenboven door het aanslaan van de punt van het hart togen de borst wordt versterkt. Men neemt algemeen aan, dat de tweede toon ontstaat door het sluiten der halvemaans-gewijzo kleppen in de groote slagader en in de longslagader. Beide gedeelten van hot hart werken volkomen gelijktijdig. De toonen van het hart, die men in toestanden van ziekten waarneemt, kunnen, even als zulks bij do auscultatie der adem-halingswerktuigen geschiedt, in wijzigingen van do natuurlijke toonen en in tegonnatuurlijko toonon worden onderscheiden; zij worden soms op andere plaatsen, dan die welke wij genoemd hebben, duidelijker gehoord, en kunnen in kracht iif- of toenemen helderder, of, doffer of gedempt zijn. Soms is de tijdorde, waarin zij elkander opvolgen, gewijzigd; soms hoort men slechts een' van beide, en soms hoort men er drie, zelfs in zeer enkele gevallen vier, vooral wanneer de synehronistiseho werking der beide gedeelten van hot hart is gestoord. Wat de bijkomende of tegonnatuurlijko toonon betreft, merken wij op, dat men ook hier, even als bij do auscultatie dor ademha-lingswerktuigon een wrijvingsgeluid hebben kan. Wanneer de bolde bladen van het hartczakjo, dat aan do binnenzijde door een woivlies omkleed is, geheel gezond zijn, dan schuiven zij zonder eenig geluid te geven over elkander. Zijn zij daarentegem door |
AUS
■256
|
ziekelijke aandoeningen ruw geworden, mot uitgestorte stof bedekt of verdikt, dan Iioort men ook hier een wrijvingsgeluid, even als wij dit van hot bovstvlies hebben boschrovonou dat ons in ver-eeniging met de verschijnselen en andere tcokonon do ziekte van het hartezakjo herkennon doet. Voor do beschouwing der overige tegennatuurlijke toonen die men in hot hnvt hoorou kan moeten wij naar werken verwijzen, die opzettelijk over do auscultatie go-schreven zijn. Wanneer men don stethoscoop op do plaats zot, waar de gvoote slagaderen ontspringen, in den omtrek van het hart, dat is voor de grooto slagader iets over hot midden van het borstbeen, meer naar de regterzijdo toe, en voor do longslagador, in eeue rogto lijn van de plaats, die wij oven zoo aangeduid hebben, een'duim voorbij den linkerrand van het borstbeen, dan hoort men wodor twee toonen, die uit hot instroomen van het bloed en het sluiten dor halvemaansgewijze kleppen worden verklaard. De tweede toon neemt dus af, in verhouding tot den afstand van hot hart en in de andere slagaders hoort men maar eon toon, die mot haren schok en verwijding gelijktijdig is. Deze toonen kunnen door ecu zagend of blazend geluid vervangen worden, of dit laatste kan zich met do toonen vereonigen. Men bepaalt nu door naauwkeurig dit geluid met het oor te vervolgen en door to onderzoeken, waar het het duidelijkst wordt gehoord,of hot in hot hart ontstaat en van daar voortgoloid wordt, dan wel of hot in do slagader zich vormt, zoo als bij het stroomon van het bloed over oeno oppervlakte, die door ziekte hare gladheid verloren heeft, kan gebeuren. Ook op de verloskunde is do auscultatie toegepast, zoo als wij boven gezegd hebben. Zij berust hier vooral op twee geluiden, het eerste en hot gewigtigsto is dat van don hartslag bij de vrucht, dat roods op de helft der zwangerschap gehoord worden kan. Deze is veel menigvuldigor dan bij een' mensch, en als gemiddeld getal vond men, op 600 waarnemingen, 135 slagen in do minuut. (H. F. Naegole.) Hot tweede is een ruischen, dat gelijktijdig met don polsslag der moedor gehoord wordt, en dat door velen aan de beweging van het bloed door do vaten dor baarmoeder, die in omvang zijn toegenomen wordt toegeschreven, bepaaldelijk van dat gedeelte, waar do moederkoek is vastgehecht. Dit geluid is vroeger dan het eerste waar to nemen. Roods in do Hippocratische schriften vindt men enkele plaatsen waarin van sommige geluiden, die bij ziekten der adomhalings-werktuigen voorkomen, melding wordt gemaakt. Corvisart (zie Corvisurt) en onkelen zijner leerlingen waren gewoon om het ooi-op do borst hunner lijders te houden, om daardoor de slagen van het hart te hooren. Corvisartzegt in zijn boek over de hartziekten, dat hij dit meermalen (plusieurs fois) had gedaan. Maar dit is ook bijna alles, wat er in dit opzigt bekend was on met het volste regt, komt aan Laennce (zie Laennec), zonder oonigo uitsluiting, do eer der uitvinding van de auscultatie toe. Laonnee zelf verhaalt {Traité de VauscuU. módiate, 4Je cd. torn. I. p. 10, 11,), hoe hij in 1816 bij ecno lijderes eene ziekte van hot hart vermoedde. Hij wcnschte het hart te onderzoeken, en daar do kioschheid hot aanleggen van het oor verbood, nam hij eon lang, dun schrijfboek, dat hij omrolde, waarvan hij het eene eind op de borst dor lijderes plaatste en het andere eind aan zijn oor hield. Hij nam nu de slagen van het hart voel duidelijker en naauwkourigor waar, dan wanneer hij, zoo als hij vroeger meermalen gedaan had, het oor op do borst had gehouden. Hij kwam terstond op de gedachte om dit middel niet alleen tot onderzoek der hartslagen aan te wonden, maar ook tot waarnoming van al de geluiden, die in do borst kunnen ontstaan. Met dit oogmerk begon hij terstond in hot hospitaal Nockor cone reeks van waarnemingen, wier uitkomsten hij in 1819 in een werk in 2 doelen modegodoeld hoeft. In het jaar 1821 begon hij met het onderwijs in do auscultatie in het hospitaal Neckcr. Weldra stroomden cr uit alle boschaafdo landen leerlingen naar hem toe en zijn boek word in verscheidene talen overgezet. Onder deze vertalingen is do Engelsche van Dr. Forbes classiek, d:iar deze geneesheer het oorspronkelijke work met vele waarnemingen en aantcckeningen verrijkt heeft. Do auscultatie zelve vond in Frankrijk in Louis en Andral, ijverige voorstanders en scherpzinnige beoordeelaars. Voor de toepassing op de ziekten van het hart is in Frankrijk door Bouillaud en in Engeland door Williams en Hope veel gedaan. In Duitsch-land werd de auscultatie eenige jaren na hare uitvinding door |
Skoda op nieuw naauwkeurig onderzocht on aan hem vooral heeft men meer bepaald deze gewigtigo uitkomst to danken, dat men thans met zekerheid woot, dat allo geluiden dio men door de auscultatie waarnemen kan, in hot naauwsto verband staan tot den physischen toestand dor organen, en dat men dus in geen geval uit do auscultatorische toekeaon, zelfs wanneer men die in vor-oeniging met de uitkomsten, door do porcussio (zie aldaar) verkregen, beschouwt, mot zekerheid don toestand van den lijder booordoelon kan, wanneer men daarbij hot onderzoek van de overige versehijnsolon verzuimt. Maar tevens, dat deze teokenen , in voreoniging mot do verschijnselen in vele gevallen eene zekerheid govon, die men niet bereiken kan, wanneer men zich alleen tot do waarneming der vorschijusolon bepaalt. Dit gevoelen is dan ook tegenwoordig algemeen aangenomen; de eenzijdige rigting van volon, die met deze nieuwe wijze van onderzoeken al te zeer ingenomen waren on, mot veronachtzaming der versehijnsolon, van haar alleen cone stellige onderscheiding der ziekte verwacht hadden, wordt algemeen veroordeeld; maar men hoeft tevens do overtuiging verkregen, dat de auscultatie in sommige gevallen onmisbaar, in vele anderen hoogst nuttig is en dat zij slechts zeldzaam zonder gevaar voor don lijder geheel veronachtzaamd kan worden. De auscultatie vordert langdurige oefening en con good gehoor. Eon onmisbaar vereischte daarbij is, dat men door eigen ondervinding, aan do ontleodtafel vorkregen, mot do meest gewone zoo niet met allo wijzigingen in don toestand dor organen, met do veranderingen in het woofsel en hunnen bouw, on met hunne ontaardingen grondig bekend zij geworden. (Verg. percussie.) Voor de auscultatie dor organen van de ademhaling en van don omloop van het bloed, noemen wij: Laennec, Traité de l'auscultation médiate et des maladies des poumons et du coeur, équot;10 ed. con-sidérablemont augmentéo par Andral, Paris 1837, 3 vol. 8quot;. Skoin., Abhandlumj über die Percussion und Auscultation, Wien, 41e Aufl. 1850, 8quot;. Charles J. B. Williams The Pathology and Diagnosis of Diseases of the Chest, 4th ed.; London 1840, 8°. Dit laatste is vooral aan eerstboginnendon aan te bevelen. Dr. Mayor van Geneve was de oorsto, dio de auscultatie bij hot onderzoek der zwangerschap lyjoft aangewend. In 1822 gaf Le Jumcau de Kergaradoo hot eerste werk hierover uit en zijne uitkomsten zijn meer of min bewaarheid, verbeterd en uitgebreid door Laennec zelf, Ferguson , Kennedy, Dubois, Bouillaud en Naegole. Daar de verklaring, die wij voor hot tweede geluid dat men daarbij waarneemt gegeven hebben, niet algemeen aangenomen is, zoo bepalen zich hare voornaamste uitkomsten voor velen tot do waarnoming on waardering van het oorsto geluid, dat van don hartslag bij de vrucht. Men vindt dus daarin een zeker toeken voor de zwangerschap terwijl mondoor dit geluid tevens kan weten, of de vrucht nog looft of gestorven is. Voor hare doeltreffende aanwending vordert zij nog meer oefening dan de auscultatie van de organen, die in do borstholte vervat zijn. Verg. Die gebürts-hülfliche Auscultation, von Dr. H. F. Naogele, Mainz 1838, 8quot;. Ook in de chirurgie wordt do auscultatie soms aangewend, om in sommige gevallen te bepalen of er beenbreuken zijn. Het kraken van de beide stukken, wanneer men die verschuift, wordt soms door den stethoscoop duidelijker dan door het bloote oor of door hot gevoel ondorscheiden. Ook in de voeartsonijkunde is do auscultatie in gebruik. AÜSONIA. Do oudo naam van Italië, of liever van een gedeelte van hetzelve, waarin de steden Ausona, Minturnae en Voscia lagen. AÜSONIUS CDecimus Maonus), een dor uitstekendstodichters der IVdo eeuw, te Bordeaux geboren, zoon van Julius Ausonius een vermaard goneoshoer on van Aomilia Aoonia, werd met de moeste zorgvuldigheid opgevoed,hetzij wijl hij reeds in zijne jeugd veel beloofde, of wijl de sterren, doof zijn moedorlijken grootvader, Caecilius Argicius Arborius,dio de astrologie beoefende, geraadpleegd, hom groote waardigheden voorspelden. Groot waren zijne vorderingen in do fraaije letteren , 011 toon hij 30 jaren oud was , word hij tot onderwijzer in de Grammatica in zijne geboorteplaats aangesteld. Toen hij vervolgens aldaar tot hoogleeraar in de rhotorica benoemd was, verwierf hij zulk oenen room . dat hij aan het keizerlijke hof geroepen werd, om Gratianus, zoon van den I keizer Valentinianus te onderwijzen. Hij werd weldra do gunste- |
257
|
linp; van vader en zoon, verkreeg hooge waardigheden en werd in het jaar 379 tot consul benoemd, na te voren andere belangrijke ambten in Italië en Gallic bekleed te hebben. Ook keizer Thoo-dosiuü achtte hem hoog en schonk hem de waardigheid van patriciër, blijkens een' brief dien men in het begin der meeste uitgaven van de gedichten van Ausonius vindt, dien sommigen echter voor ondergeschoven houden, schoon zij niet kunnen loochenen , dat do dichter bij den keizer in hoog aanzien stond. Men weet niet juist wanneer hij gestorven is; dit is echter zeker, dat hij in 392 nog in leven was. Verschillend is het oordeel over zijnen gedichtcn. Het kan echter niet geloochend worden, dat er een zekere gedrongenheid en hardheid in heerscht, die men evenwel aan zijne eeuw moet toeschrijven. Had hij ten tijde van Augustus geleefd, dan zou hij zeker een der uitstekendste dichters geweest zijn. Ofschoon men algemeen wil, dat hij Christen was, hebben Vossius en Borrichius echter het tegendeel beweerd. Trithcmius beging een' grootcn misslag toen hij schreef dat Ausonius bisschop van Bordeaux zou geweest zijn. Zijne werken zijn in 1490 te Milaan, in 1496 te Venetië met eene voorrede van Gcorgius Merula, in 1517 te Venetië bij Aldus, in 1523 te Bazel bij Valentijn Curio uitgegeven. Later gaven Lodewijk Mircus, (te Lyon bij Jcan de Tournes 1567), Dueheri (Lyon Seb. Gryphius 1549), Plautinus (1568 mot de aanteekeningen van Theodorus Pulman), Joseph Scaligcr (Lyon Ant. Gryphius 1575,), voorts Eiias Vinet (Paris 1551) en vele anderen dezen dichter uit. Do beste uitgaaf acht men die van Jac. Tollius e. n. varior. Amst. 1671 8°. Er bestaan overzettingen van dezen dichter in de meeste talon, doch geene, voor zoo ver ons bekend is, in de Ncderduitschc. AUSTEKLITZ. Eene stad en heerlijkheid in Moravië, in den Brunnor-kreits. Zij bevat omtrent 2200 inwoners en heeft een slot, met eenen zeer fraaijen tuin. Deze heerlijkheid behoorde voorheen aan den Oostenrijkschen staats-kanselier, den prins van Kaunitz, die ook in Austerlitz begraven ligt. In de nabijheid dier stad werd den 2'ilt;!quot; December 1850, de beroemde slag tusschen de Eranschen en Oostenrijkers geleverd, die ten nadecle der laatsten uitviel, en onmiddellijk oenen wapenstilstand, cn in het laatst der genoemde maand, den Presburger vrede ten gevolge had. Omtrent dezen veldslag leze men Mathieu Dumas, Précis des évènemenla militaites, ou essais hisloriques sur les campagnes de 1799 a 1814, Paris 1800—1824. AUSTRALIË. Dit vijfde werelddeel, in het eerst te onregt Zuid-Indië, en uit hoofde der menigte eilanden , waaruit het bestaat, Polynesië of Eilanden-wereld genoemd, ontleent zijnen naam van deszelfs zuidelijke ligging met betrekking tot de oude wereld. Magelhan ontdekte in 1521 de zoogenoemde Ladrones of Marianen, eene groep eilanden, welke men rekent tot Australië te behooren: weshalve men dezen vermaarden zeereiziger als den eersten ontdekker van dit werelddeel moet beschouwen. Sedert zetten Spaansche, Nederlandsche, Engelsche, Fransche cn andere zeereizigers de ontdekkingen voort; doch verliepen er meer dan 3 eeuwen eer men met de gezamenlijke eilanden, die men onder Australië rekent, bekend werd. Tegen het einde der XVIdquot; eeuw ontdekte Alvarez de Mendana de Salomons- en Mar-quizen-eilanden en Fernando de Quiros de Societeits-eilanden en het H. Geestland. Met de XVIIdquot; eeuw begonnen de ontdekkingen der Hollanders, waardoor, behalve verscheidene kleinere eilanden, het grootste Australische eiland, Nieuw-Holland ontdekt werd. De Hollander Abel Tasman en de Engelschman William Dampier, vervolgden de begonnen ontdekkingen. In het midden der XVIII'ic eeuw waren de Engelschen Anson en Carteret en de Franschman Bougainville werkzaam voor de nadere kennis van Australië, doch het meeste werd daaromtrent gedaan door den Engelschen reiziger rondom de wereld James Cook, die van 1768 tot 1779 dit nieuwe werelddeel naauwkcurig onderzocht en vele nieuwe eilanden en geheele groepen ontdekte. Sedert hebben alle zeevarende natiën gewedijverd om de kennis van Australië en de hydrographie van den Stillen Oceaan te vergrooten. Zoo werden door Frankrijk daartoe uitgezonden; Pages 1788—90, Marchand 1790—92, d'Entreeasteanx 1791 —94,Péron 1800-04, Freycinet 1817—20, Duperrey 1822—25, Dumont d'Urville 1826— 29 cn 1837—40, Vaillant 1836—37, Dupctit-Thouars 1836—39, Laplace 1830—32 cn 1837—40. Van de talrijke togten der Engelschen I. |
noemen wij slechts Hamilton 1890—92, Vancouver 1790—95 , Bligh, Broughton 1795—98, Flinders 1802—3, Campbell 1806—12, Porter 1812—14, Weddell 1822—24, Dillon 1825—28, Webster 1828—30, Belcher 1836—42, Beechey 1818 cn 1825—28, Simpson 1836—39, Fitzroy 1826—30. Rusland heeft zich door do reizen van Krusenstern 1803 —06, Kotzebue 1815—18 (met Chamisso) en 1823—26 (met Lütke) verdienstelijk gcmaakt.Verge-lijk voorts; Burney, a History of the discoveries in the Soulh-sea, 5 dln. Lond. 1803—17, en Narrative of the United-States exploring expedition, 5 din. met atlas, Lond. 1845. De eilanden, die men gezamenlijk onder Australië bevat, liggen in de Zuidzee of den Stillen Oceaan tusschen de oostkust van Azië cn de westkust van America; beslaan eene ruimte van 113° in de lengte en 70° in de breedte cn strekken zich van den 50° zuidelijke tot den 30° noordelijke breedte, en van den 130s10quot; tot den 243° graad oostelijke lengte van Ferrouit; terwijl hunne oppervlakte op 170—180,000 vierkante mijlen geschat wordt, waarvan Nieuw-Holland (zie aldaar) de grootste uitgestrektheid bevat. Men kan al de ontdekte eilanden van Australië als zamen-hangende bergketenen beschouwen, die zich uit dc zee verheffen, en in de rigting van het noorden naar het zuid-oosten , het vaste land Nieuw-Holland, als middelpunt insluiten; doch de Sand-wichs-eilanden zijn geheel van de overigen gescheiden. De grond van Australië is vruchtbaar, inzonderheid van dc eilanden onder den heeten aardgordel, waar alles weelderig groeit. Dc uit Europa herwaarts overgebragte gewassen komen goed voort. Sommige der eilanden zijn laag en vlak, anderen aan de kusten van steile rotsen en gebergten, zoo wel van oorspronkelijke, als van vlot- en basalt-bergen, voorzien. De hoogste bekende bergen zijn, op de Sandwichs-eilanden, de Mauna-Roa, en op Nieuw-Zeeland de Egmoiul's pick, die 14,000 voet hoog is. Vele eilanden zijn van vnlcanischen oorsprong, anderen door koraalgewassen van den grond af gevormd, of aan oorspronkelijke rotsen, uit de zee opgerezen, aangebouwd, uitgebreid en met riften omgeven geworden, waardoor men vele dezer eilanden niet zonder gevaar kan naderen. Tot hiertoe ontbreekt het ons nog aan eene naauwkeurige kennis van de gesteldheid der bergen van Australië, vermits van de grootere eilanden , Nieuw-Holland , Nieuw-Guinea en Nieuw-Zeeland, slechts weinige bergen zijn kunnen waargenomen worden, en het verblijf der Europeërs op de overige eilanden te kort was, om naauwkeurige nasporingen te kunnen doen. Vroegere pogingen om van de oostkust van Nieuw-Holland in het binnenste door te dringen, werden door de steile rotsen, en verschrikkelijke afgronden der van het noorden naar het zuiden loopende bergketen, de Blaauwe bergen genoemd, verijdeld, totdat het eindelijk den Engelschman Evans in November 1813 gelukte, oin deze bergen te beklimmen, over welke in 1815 zelfs een weg aangelegd en voltooid werd; (vergelijk voorts het artikol Nieuw-Holland.') Opmerkelijk is intusschen in dit nieuwe werelddeel het gebrek aan groote rivieren, ofschoon het den meesten eilanden niet aan behoorlijke bewatering ontbreekt. De luchtstreek van Australië is, alzoo het in den heeten en den zuidelijken gematigden gordel ligt, gedeeltelijk heet; doch in het algemeen, bij eene minder drukkende hitte, dan in de Aziatische en Africaanschc landen, onder gelijke breedte, deels gematigd, zacht, zuiver en gezond. Ook heeft men opgemerkt, dat de landen van Australië, die in het zuidelijk halfrond liggen, kouder zijn, dan gene in het noordelijke. De voortbrengselen van dit werelddeel zijn deels dezelfde als in dc landen van andere werelddeelen, onder gelijke breedte liggende, en deels aan hetzelve bijzonder eigen. Onder deze laatsten zijn dc Kangoeroe, het Vogelbekdier, de Dingo, de Apteryx, dc Nieuw-Hollandsche Casuaris, de Liervogel, de zwarte Zwaan en anderen belangrijk. In het rijk der planten levert Australië op; de Sago-, areka- en kokospalmen, de eucalyptus-boomen, die eene hoogte van 180 en eenen omvang van 30 voet bereiken, do eajapoet- en gomboomen. broodvruchten, gunjaven, pisang, rotang, casuarina, waaruit de inwoners de duurzaamste wapenen cn huisraad maken, papier-moerbezieboomen, uit wier fijne bast kleedingstoffen vervaardigd worden, citroenen, oranjeappelen, vijgen, suikerriet, dronken-makende peper, waaruit de bedwelmende drank Ava gemaakt | wordt, katoenheesters, Nieuw-Zeelandsch vlas, hetwelk eenen 33 |
258
|
voortrofl'olljken drand oplevert, batatten,yams, aronswortelon, cuz. Door de Europeanen zijn ook Europesehe korensoorten, ooft, granaat-appelen, amandelen, tabak, hennep, vlas, hop en Europesehe tuinvruchten derwaarts overgebragt. Het delfstoffe-lijko rijk van Australië was tot voor korten tijd nog weinig onderzocht; men had er echter goud, koper- en ijzererts, graniet, porphyr, basalt, chalcedon, agaat, oostersche niersteen, marmer, kalk, steenzout, enz. gevonden, en eerst onlangs zijn in Nieuw-Holland goudmijnen ontdekt, wier uitgestrektheid onberekenbaar en wier opbrengst schier ongeloofelijk is. Australië is zeer weinig bevolkt, wordende het getal der inwoners slechts op 2,700,000 geschat. Zij maken 2 hoofdrassen uit. Het Australisch Negerras, de Papoes genaamd, bewoont Nieuw-Holland, Nieuw-Guinea, de Louisiaden, de Salomons-eilanden, de Niouwe-Hebriden, Nieuw-Brittannië en Nieuw-Caledonic; zij hebben voornamelijk in Nieuw-Holland, opstaande lippen en wollige haren, gelijk andere Negers, waarvan zij zich door zeer magere en dunne armen en beenen onderscheiden. Dit Negerras heeft, inzonderheid in Nieuw-Holland, afziglige gelaatstrekken, naar die van een' aap gelijkende, staat op den laagsten trap van natuurlijke cn geestelijke beschaving, en leeft in eenen staat van wildheid, zonder maatschappelijk bestuur of godsdienst. Het tweede ras, hetMaleisehe, de overige eilanden van Australië, de Vriendschaps-, Societcits-, Sandwichs-eilanden, enz. bewonende, overtreft in vele opzigten het vorige, en kenmerkt zich door den schoonsten, regelmatigsten vorm. De kleur der huid is somtijds niet donkerder dan die der Spanjaarden en Italianen, zelfs heeft men onder hen volkomen blanke vrouwen gezien, zoo als de schoonste Europesehe. Over het geheel vertoonen zich de Malei-sche bewoners dezer eilanden als goedhartige, gezellige, vriendelijke, zachtmoedige, vrolijke en ligtzinnige mensehen; doch stemmen de reizigers daarin overeen, dat zij tot stelen geneigd zijn, en ook hunne dochters, zonder eenigen tegenstand, aan de Europeanen prijs geven. Ook heersehen bij sommigen van hen de afschuwelijke gewoonten van menschenvleeseh te eten en men-schen te offeren. Zij loven in dorpen vereenigd, waarin men zelfs openbare gebouwen aantreft; vervaardigen allerlei werktuigen, gereedschappen en wapens van steen en hout, die men, bij hun gebrek aan ijzeren werktuigen, bewonderen moet; maken visch-netten, korfjes, zeer fijne matten, en kleeding-stoffen, die zij zeer schoon weten te verwen; drijven eenigen landbouw, voornamelijk in het teelcn van aronswortelon, yams en ook aardappelen, en leven onder een zeker staatsbestuur, welks grondslag eene soort van leenstelsel is. Ook vindt men onder hen eene soort van godsdienst: zij vereoren opper- en mindere goden, hebben priesters, verrigten offers en koesteren zeer zinnelijke verwachtingen aangaande een ander leven; terwijl hunne Morais (begrafenisgebouwen) gewoonlijk de plaatsen zijn, waar zij hunne eerdienst verrigten. De Christelijke godsdienst breidt zich, door Europesehe zendelingen, ook op do Societcits- en Sandwiehs-cilanden meer en meer uit; doch de bewoners der laatsten hebben, door hunnen omgang met de Europeërs, onder alle deze eilanders de meeste vorderingen in beschaving gemaakt. (Zie Sandwicheilanden.) De hoofdbestanddeelen van Australië zijn, behalve een groot aantal kleinere, op zich zeiven liggende eilanden; Nicuw-Holland, door nieuwere aardrijkskundigen het vasteland van Australië genoemd; Van Diemen-sland, Nieuw-Guinea, de Admi-raliteits-eilanden, Nieuw-Brittannië, de Louisiaden, de Salomonseilanden , de Koningin Charloties-eilanden of de Archipel van Santa-Cruz, de Nieuwe Hebridcn of het Heilige Geestland, Nieuw Caledonië, Nicuw-Zeeland, de Pelew-, Carolinische- ofNieuw-Philippijnsche-eilanden, de Marianen of Ladronen, de Monte-verdos-, Mulgraves-, Visschers-, Vriendschaps-, Zeevaarders-, Societcits-, de Marquesas-, Washingtons-en Sandwichs-eilanden. AUTEKOCHE. (Zie C/iappe d'Auteroche.) AUTHENTICA beteekent in do Romeinsche regtsgeleerdheid een uittreksel eener novelle (zie Corpus Juris), waardoor eene andere van den Codex of veranderd of geheel opgeheven wordt. Deze uittreksels waren meestal van afzonderlijke regtsgeleerden, die dezelve tot eigen gebruik, aanstonds onder dc wet schreven, welke juist daardoor eene verandering onderging : en zoo werden zij ook naderhand bij de verschillende uitgaven van den Codex gevoegd. Zij hebben evenwel als bijzonder werk van eenige regtsgeleerden geene verbindende kracht als wet. Daarentegen zijn er Authentieac Fredcricianae, 13 besluiten van do Duitsche keizers Frederik I en II, die bepaaldelijk kracht van wet hadden. |
AUTOCRAAT. Zoo noemt men den vorst, die alle magt van don staat in zich vereenigt, onbepaald, enkel naar willekeur regeert. De Grieksche keizers voerden dezen titel, dien ook de Russische hebben aangenomen. AUTOCRATIE. Het bewind van den Autocraat cn in de wijsbegeerte de zelfbeheersching, het zelfbestuur of de heerschappij der rede over onze driften en neigingen. AUTO-DA-FÉ. Zoo noemt men het voltrekken der vonnissen, welke de inquisilie-raad der geestelijkheid in Spanje en Portugal tegen de ketters uitsprak. Gewoonlijk hadden zij met buitengewone plegtigheid op Allerheiligen-dag of op eenen Zondag tus-schen Pinksteren en Advent plaats. In den regel moest de koning met het hof daarbij tegenwoordig zijn. Het prachtigste Auto-da-fé greep in 1080 onder do regering van Karei II te Madrid plaats; het laatste in hot raidden der XVIII'10 eeuw. (Zie verder Inquisitie.) AUTODIDACT. Een mensch, die zijne kundigheden door zich zeiven , zonder leermeester, verkregen heeft. AUTOGRAPHEN. Zoo noemt men de handschriften, die dc schrijver met eigen hand geschreven heeft, in onderscheiding van copijcn. Men schat deze hooger, dan de laatste, niet alleen uithoofde hunner belangrijke oudheid, maar ook, omdat men ze voor naauwketiriger en minder gebrekkig kan houden. De verzamelaar van autographen vindt een nuttig werk in Fontaine, Manuel de l'amatcur d'autorjraphes, Paris 1836. AUTOMAAT. Een werktuig dat zijne bewegende kracht in zichzelve verborgen houdt, en zich dus van zelve schijnt te bewegen; bijv. een horologie. Reeds omstreeks 1581 vervaardigde Hans Schlottheim, en bijna gelijktijdig Christoph Schiszler, soortgelijke werktuigen, inzonderheid echter Achilles Langenbucher , die wegens zijne bekwaamheid in dit vak in 1610 te Augsburg het burgerregt ontving. Onder zijne voorname kunstgewrochten bevonden zich zelfs spelende muzijkalc instrumenten, ja hij vervaardigde in eene kerk een speeltuig, hetwelk eene geheelc vesper van 2000 maten (takten) van zelf speelde. Onder do meest verwonderenswaardige Automaten behoort een werktuigelijke fluitspeler, door Vaucanson vervaardigd, die verscheidene toonkunstmatige stukkon , met onderscheiding van de verschillende maat, met dc grootste naauwkeurigheid uitvoert, zonder anders op de fluit te werken dan een monsch, namelijk met het aanzetten van den mond en het bewegen van de vingers. Dezelfde kunstenaar heeft ook nog eene eend vervaardigd, die de korrels met den bek opnam, kaauwde, doorslikte , en langs den natuurlijken weg verteerd wederom uitwierp. Dc heide gebroeders Droz, uit Zwitserland, hadden het, in de kunst van Automaten te vervaardigen, niet minder ver gebragt. De beroemde schaakspeler van den heer van Kempelen , te Presburg, behoort, volgens het gevoelen van den vrijheer von Raknitz, niet tot de Automaten , omdat er de hulp van een verborgen mensch toe noodig is; schoon andere, niet min geloofwaardige getuigen, dit ontkennen. Onder de nieuwste, merkwaardigste Automaten behooren het spreekwerktuig van don heer van Kempelen, waaroverhij een voortreffelijk werk hoeft uitgegeven; de fluitspeler van Sicgmeijer, de trompetter van Kaufman enz. Men zie ook J. P. van Cappelle's Verhandeling over de automaten dor Ouden, vroeger opgenomen in de Mnemosyne van de heeren Tijdeman; daarna met nog enkele aanteekeningen vermeerderd, onder welke ook eene zeer belangrijke aanteekening van prof. D. J. van Lennep, uitgegeven in de Nagelatene bijdragen tot de Natuurkunde en r/eschie-denis. Haarlem, 1831. AUTON (Jean d'), een Fransch edelman, abt van Anglo van de orde van St. Augiistinus, leefde onder de regering van Lodo-wijk XIII, aan het hof, met last het leven van zijn vorst te schrijven. Hij schreef het inderdaad, en het werd in 1615 te Parijs door Theodore Godefroi in 4» uitgegeven. Het loopt slechts over drie jaren, 1506, 1507, 1508, en men vindt er zelfs de verzen in die hij aan zijn koning had opgedragen. Vijf jaren later gaf dezelfde Godefroi het eerste gedeelte van het werk van Auton in het licht, met den titel van Histoire de Louis XIII, roi de France, pire du peuple (gedurende de jaren 1499, 1500, 1501, 1502), Paris 1620, 4°. De jaren 1503, 1504, 1505 zijn nimmer uitgegeven; maar men |
|
AUT- vindt or een belangrijk uittreksel van in de BibUothiqui du Poitou par Dreux-Duradier, t. II, p. 49, 65. Volgens Leclerc leefde Auton nog onder Francois I, wijl hij, volgens de schrijvers der Gallia Christiana, in 1523 gestorven is. AUTONOMIE, wetgeving voor en aan «ichzelven. Deze heeft dan plaats als burgers vau een staat zielizelven hunne wetten voorschrijven, waaraan zij zich vrijwillig onderwerpen, en als zij, tot handhaving dezer wetten, zeiven de noodige maatregelen nemen. — In do zedelijke wijsbegeerte, vooral zooals die door en sedert Kant wordt voorgedragen, betoekontdit woord; de zedelijke wetgeving der rede. Zij wordt aldus genaamd, omdat daarbij ondersteld wordt, dat de mensch met opzigt tot hetgeen hij moet doen of laten, of wat hem al of niet geoorloofd is, zyn eigene wetgever is. De Autonomie staat als zoodanig over togen do Heteronomie, volgens welke men zich aan vreemde, van elders bekomen wetten onderwerpt. — In de zelfwetgeving bestaat volgens Kant het wezen der zedoiyko vrijheid. AUZOUÏ (Adrikn d';, een Fransch sterrekundige dcrXVIIquot;1quot; eeuw, overleden in 1691. Hij verbeterde do zamenstelling van don micrometer, door het aanbrengen van beweegbare draden in den denzelven, en bosehreef dit instrument met Pieard in eenen brief aan Oldenburg in 1666; in hot volgende jaar gaf hij te Parijs eeno verhandeling daarover uit. Bovendien verbeterde hij nog eenige andere sterrekundige werktuigen. AVAUIJ of HAVARIJ. Dus noemt men alle buitengewone onkosten ten dienste van een schip en deszclfs goederen gezamenlijk of afzonderlijk gemaakt; alle schade, die aan het schip en dquot;e goederen overkomt, te rekenen van hot begin van hot laden tot een en twintig dagen nadat het schip ter bestemde plaats gekomen is. De avarlj wordt verdeeld in avarij-grosse of gemoone avarij en eenvoudige of bijzondere avarij. Zie omtrent dit onderwerp en het dragen der onkosten den XI11®quot; titel van hot II11» Boek van hot Wetboek van Koophandel. AVI5LLANEDA (Alpiionso Fbienando d') geboortig uit het vlok Tordesillas in Spanje in de XVIquot;1» eeuw, was de schrijver van een vervolg op het leven van Don Quichot, betiteld: La Se-yunda parte del ingmioso HidaUjo D. Quixote de la Mancha, Tarra-gone 1604, waarin men noch de levendige verbeelding, noch de geestige stijl van Cervantes terugvond. Deze nam hot zoor euvel op dat men zijn werk vervolgde, en voegde in het tweede deel van zijnen roman verscheidene zeorstekelige zetten tegen Avellaneda. AVE MARIA. Dit gebed is volgens Aschbach in de R. C. Kerk zeer oud, doch inzonderheid moer verspreid geworden, sedert Nestorius der H. M. het praedicaat Moeder Gods trachtte te ontnemen, ofschoon het zijn tegenwoordigen vorm eerst van tijd tot tijd verkregen hebbe. In de liturgie van den H. Jacobus komt het in dezen vorm voor; Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum, he-nedicta tuinmulieribuset benedictus fructus ventris tui. De woorden; Sancta Maria Mater Dei, ara pro nobis, zijn van de Vaderen to Ephese, en later er bijgevoegd. De woorden: nunc et in hora mortis nostras zijn er bijgevoegd door de Franciscanen. Do Grieken voegen bij de woorden: Ave Maria nog; Deipara Virgo en bij benedictus fructus ventris tui: quia Salvatoriem peperisti ani-marum nostrarum. liet woord Jesus, na ventris tui werd er dooide vaderen te Ephese bijgevoegd. AVENTINUS, MONS. (Zie AW) AVENTURIENGLAS. Deze glassoort word vroeger teVonetie veelvuldig gemaakt en gebezigd tot het vervaardigen van sieraden; zij hoeft veel uiterlijke overeenkomst met het mineraal aventurien (oone kwartssoort). Het bestaat uit eene gemakkelijk smeltbare, bruine, in dunne laagjes gele massa, waarin talrijke, zeer kleine, fijne, gele, als metaal glinsterende puntjes bevat zijn, waardoor het glas een zeer eigenaardig voorkomen krijgt en in hot dagelijksch loven als goudsteen bekend is. Bij een scheikundig onderzoek van verschillende soorten is gebleken dat het voornamelijk bestaat uit kiezelzuur, phosphorzuur, koperoxyde, ijzeroxyde, kalkaarde, magnesia, natronen kali, waaruit blijkt dat do grondstof een slechts weinig zoutbases bevattend glas is, dat hoofdzakelijk zijn kleur en glinsterend aanzien aan het koporgehalto verschuldigd is, daar toch de glinsterende puntjes kleine koperkristallen zijn, meestal oen driehoekige vorm hebbende. De benaming is, naar men meent, afkomstig van de toevallige ontdekking, aangezien door een toeval (avonture) oenig kopervijlsel in een kroos met -AVE a 59 |
gesmolten glas was gevallen, waardoor eene frnaije, glinsterende glassoort ontstond. AVERANI (Benedetto) word te Florence, in 1645 , uit eene oude aanzienlijke familie geboren. Van zijne vroegste jeugd eene sterke neiging voor de studie bezittende , maakte hij de grootste vorderingen in onderscheideno wetenschappen. In plaats van aan de vermaken der jeugd deel te nemen, las hij Ariosto en ïasso, of oefende zich, zonder leermeester, in de rekenkunde. Naauwe-lijks had hij zijne studiën in de welsprekendheid volbragt, of een Dominicaner monnik verzocht van hem hot vervaardigen van een gedicht, op den heiligen Thomas van Aquina, hetwelk hij , schoon 300 coupletten lang, in twee dagen afwerkte. In de wijsbegeerte vergenoegde hij zich niet met het medegedeelde onderwijs; maar beoefende de werken van Aristoteles en Plato. De loer des laat-ston was bijzonder naar zijnon smaak, en word naderhand het geliefkoosde voorworp zijner nasporingen. Hij loerde, zonder meesters , alleen door do kracht van zijn genie, do moot-, sterreen de meeste dooien dor wiskunde, beoefende vervolgens to Pisa de regtsgeleerdheid, en werd aldaar doctor , toon de groothertog van Toscane, een groot beschermer dor wetenschappen, hem aanmoedigde om zijne letterkundige studiën niet te verwaar-loozen, vermits hij den leerstoel der aesthotiek aan die hooge school voor hom bestemd had. Averani loerde nu almede zonder meester het Grieksch, waarin hij in 6 maanden tijds het zoo ver hragt, dat hij er onderwijs in geven kondo. Hij werd, in 1676 tot hoogleeraar in de Grieksche letterkunde benoemd; verklaarde, als zoodanig, de Anthologie, Euripides en Thucydides; ging vervolgens tot de humanistische wetenschappen over, en las over Plinius, Cicero en Virgilius. Al deze voorlozingen zijn gedrukt. Hij stierf te Pisa, in December 1707 en werd plogtig op het Campo Santo begraven. AVERCAMP (Hendrik van). Men weet weinig zekers omtrent dezen geachten kunstenaar. Hij schijnt te Kampen geboren te zijn, van waar misschien zijn bijnaam „do stomme, van Kampen.quot; Dat hij in de 17d° oeuw leefde bewijst het jaartal lfi63 op een zijner schilderijen. Deze bestaan grootendeels uit landschappen, Ijs- ofzeogezigten, allen, vooral de wintervermaken op hot ijs, rijk geordonneerd en met geestig getoetste figuren of vee verleven-digd, zijne teekoningon, meest mot de pon of zwart-krijt vervaardigd, breed en meesterlijk behandeld, zijn zoor gezochten worden veelal duurder betaald dan zijne schilderijen , dio door den tijd, bijzonder in het eoloriot veel geleden hebben. In het museum Booijmans, vindt men een riviergozigt, in dat te Berlijn een winter van zijne hand. Zijn monogram is dc Stom. inuentor. AVERNUS, een meer tusschen Cumae en Riteoli gelegen , en van tamelijk hooge heuvels omringd, die eertijds met verbazende bosschen bedekt waren, zoodat eene schrikverwekkende duisternis het meer omringde, en de zich opeenpakkende dampende lucht verpestten. In oude tijden zou een woest volk voor zijne vijanden herwaarts gevlugt zijn en zich alleen bij nacht vertoond hebben. De naburen, hierdoor verschrikt, gaven door hunne vertelsels aanleiding tot de fabel der Cimmcriërs, die in eenen eeuwigen nacht leefden, waaruit dan het geloof ontstond, dat men hier dooden uit de beneden-wereld te voorschijn riep. Beiden berigt reeds Homerus, die van daar aan dit meer den ingang in de beneden-wereld en het tooneel der verschijning van Ulysses in dezelve plaatst, waarin Virgilius hem gevolgd is. Naderhand hadden ook zekere priesters, die geesten te voorschijn riepen en dit werk alleen bij nacht verrigtten, in dc holen aan dit meer hunne woonplaats genomen. AVERUOES, een beroemd peripatetisch wijsgeer onder de Arabieren, die door zijne talrijke schriften eenen verbazenden invloed ook op de Christelijke wijsbegeerte heeft gehad. Zijn eigenlijke naam is Aboul Valid Mohammed Ben Ahmed. Hij werd echter Ebn Rosch genoemd; van dezen naam hebben de He-breeuwsche vertalers zijner werken Aven Roschid gemaakt en hier uit is de naam van Averroes, bij welken hij thans algemeen |
260
|
bekend is, ontstaan. Hij werd geboren in het begin der XHde eeuw te Cordova in Spanje. Zijn grootvader, die denzelfden naam als hij droeg, gelijk ook zijn vader, Ahmed geheeten, bekleedden aldaar zeer aanzienlijke regterlijke betrekkingen. De jonge Averroes werd reeds vroegtijdig in de wetenschappen, en bepaaldelijk in do godgeleerdheid en regtswetensehap (welke bij de Mohammedanen, als op den Koran berustende, onder den naam van Fik'h verbonden zijn,) met bet beste gevolg, onderwezen. Hierin heeft hij Abou Beer Ibn-ïofail tot leermeester gehad. Aan zijne uitstekende talenten had hij te danken, dat hij in gelijke betrekking als zijn vader geplaatstwerd; dat hij den rang van Kadhi al kodha verkreeg. Zijn doordringend en veel omvattend verstand liet hem eehter niet toe om zich alleen te bepalen tot de god- en regtsgelecrdheid hij begon ook met ijver de geneeskunde, do wiskunde, en wijsbegeerte te beoefenen. In deze wetenschappen had hij tot leermeester Merwan Ibn-Zohar. Het schijnt dat zijn wetenschappelijk onderzoek hem de vijandschap van de stijf regt-zinnige Mohammedanen op den hals heeft gehaald, te meer daar hij weinig zwarigheid maakte om voor zijne meer vrijzinnige gevoelens uit te komen. Het gevolg daarvan was dat hij van het ambt werd ontzet, dat hij te Maroeco bekleedde. Hij keerde daarom naar zijn vaderland terug. Hier leefde hij eenigen tijd in armoede maar werd weder door den Calif Almanzor in genade aangenomen, en in zijne vorige waardigheid hersteld; waarop hij naar Maroceo terugkeerde waar hij in aanzien leefde en in 1196 of zoo als anderen zeggen in 1206 stierf. Als beoefenaar der Aristotelische wijsbegeerte heeft Averroes zeer grooto verdiensten. Volgens sommigen heeft hij de schriften van Aristoteles in het Arabisch vertaald. Volgens anderen zou hij zelfs de Grieksche taal niet magtig zijn geweest, maar heeft hij zich van reeds aanwezige Syrische vertalingen bediend. Hoe dit ook zij, hij heeft de schrift van den Griekschen wijsgeer op zijne wijze verklaard. Hij heeft nooit naar de eer gestreefd een zelfstandig denker te zijn, maar, daar hij Aristoteles als een denker beschouwde, die in de wijsbegeerte het hoogst bereikbare punt bereikt had, hield hij voor het hoogste waarnaar hij kon streven, diens wijsbegeerte uit te leggen. Het blijkt echter dat hij ook onder den invloed is geweest van de Alexandrijnsehe wijsbegeerte , en dat hij misschien zonder hot te willen de Aristotelische daarmede vermengd heeft. Zijne talrijke schriften zijn in het Hebreeuwseh en in het Latijn vertaald, en deze vertalingen, waarvan het oorspronkelijke is verloren gegaan, zijn ten deele nog voorhanden. In de middeleeuwen, toen de kennis der Grieksche taal onder de geleerden geheel verdwenen was, en de classieke geschriften der Grieken in de bibliotheken ongebruikt bleven liggen, was de gebrekkige Latijnsche vertaling van de werken van Averroes de eenige bron waaruit de kennis der Aristotelische wijsgeerte kon bekend worden, en hieruit laat zich menig verschijnsel met betrekking tot hetgeen in die dagen voor Aristotelische wijsbegeerte gehouden werd verklaren. Er bestaat eene uitgave van deze Latijnsche vertaling in II declen, Venetië 1560. Ook heeft Averroes een medisch werk geschreven dat ten titel heeft: Colliget, hetwelk cene verbastering is van het Arabische woord : Kulliyat (geheel stelsel.) De Latijnsche vertaling daarvan is uitgegeven te Venetië, 1482 en 1514. AVERUIT. (Zie Citroenkruid.) AVESTA. (Zie Zendavcsta.) AVEYRON, eene rivier in het zuidelijke Frankrijk, ontspringt bij Scresme le Chateau, doorstoomt in westelijke rigting het naar haar genoemde departement, bespeelt de steden Rbodcz, Ville-franche St. Antonin en Montricoux, neemt de riviertjes Viaux en Verre in zich op, wordt bij Negrepelisse, 7 mijlen voor hare uitmonding bevaarbaar en valt niet ver van Montauban in het departement Tarn et Garonne, na een loop van 30 mijlen lengte in den Tarn, die weinig verder zelf in de Garonne stort. |
Het departement Aveyron, omringd en begrensd van de departementen Lot, Tarn et Garonne, Tarn, Hérault, Gard Lozere en Cantal, is zamengesteld uit het oude landschap Kouergue en beslaat op cene vlakte van 162 Q mij'en, een der bergachtigste streken van Frankrijk. Tusschen het bergland van Auvergne en de Cevennen, neigt zich het terras van de Kouerge ten zuidwesten naar de Garonne, tot welks stroomgebied het departement behoort. Tusschen de van het oosten naar het westen stroomende rivieren Lot de Truyére en de Dourdon, Aveyron met de Viaux, Tarn met de Joute, de Doubie, de Doubon en de Banee , strekken veelarmige vertakkingen van het Cevennen-gebergte dwars door het land; ton noorden van den Lot bereikt een dier takken, het Aubraee-gebergte, met enkele toppen eene hoogte van 4—5000 voet, en tusschen de Viaux en de Tarn de woestgevornule Leve-zoux cene hoogte van 3500 voet. Merkwaardige pyramidalo rotsvormingen treft men aan tusschen de Tarn, de Joute en de Doubie in het zuidoosten van het departement, terwijl het zuiden, de eigenlijke Cevennen-keten, door talrijke grotten gekenmerkt wordt. Het klimaat is er wel gezond, doch, bijzonder in het oosten en noorden , ruw en guur. Slechts in het zachtere westen levert de wijnstok een vrij middelmatigen wijn, terwijl ten noorden van den Lot slechts rogge en haver en in do overige dalen ook andere graansoorten, ooft, kastanjen, aardappelen en truffels gedijen. Ken derde gedeelte van het land deugt volstrekt niet voor den landbouw, maar levert voortreffelijke weiden voor do veeteelt, die zich hier in ontzettende kudden van runderen, geiten en schapen kenteekent. De schapen leveren jaarlijks niet alleen twee millioen kilogrammen wol voor den uitvoer, maar ook schapenkaas, van welk artikel jaarlijks 18,000 centenaars, onder den naam van Boquefortsche kaas in den handel komen. De mineraal-rijkdom van het landschap is zeer belangrijk; behalve onuitputtelijke stcen-kolenbeddingen en uitgesterkte kalklagen, treft men er ijzer, lood , zink, koper, vitriool, aluin, en antimonium aan, welker delving en bearbeiding een voorname bron van bestaan voor de 390,000 inwoners uitmaken. Bovendien vindt men er papiermolens, katoenspinnerijen, looijerijen, wollcmvcverijon, tapijtfabrieken, enz. Het departement is verdeeld in do vijf arrondissementen Bhodez, Milhau, Villefranche, Saint-Affrique en Espalion, met 42 cantons en 241 gemeenten. Do hoofdplaats is Bhodez. AVI ANUS (Flavius). Een Bomeinsch dichter, die omstreeks 160 jaren na Christus leefde. Van hem bezitten wij 42 fabelen, die niet met die van Phaedrus te vergelijken zijn. Zij werden in 1731 te Amsterdam door H. Cannegieter met noten van Neveletus en Barthius uitgegeven. AVICENNA een Arabisch geneesheer, met name Abn-Hali-Ebn-Abdallah-Abnusina, ook bijgenaamd de vorst der genees-heeron (scheikh reijes), werd in 978 te Bokhara geboren, door Alpharabi in do wijsbegeerte'van Aristoteles onderwezen en stierf in 1036 in Perzic. Hij geraakte door zijne uitgebreide kennis, maar nog moer door zijne handelingen, tot de waardigheid van vizier bij den sultan Magdal, welke waardigheid hij echter niet lang bekleedde. Aviecnna sloopte zijn ligchaam door allerhande uitspattingen, zoodat men, bij wijze van een spreekwoord, van hem zeide; dat de wijsbegeerte hem geen verstand, de geneeskunst geene gezondheid had bezorgd. Behalve het, onderden Latijnschen titel van Canon medicinae, vijf eeuwen lang als voortreffelijk erkende werk, schijnt hij nog eenige alchemistische werken te hebben geschreven, welke inde XVI'10 eeuw in de Latijnsche taal overgezet werden uitgegeven. Onder deze zijn de voornaamsten: Porta elementonm, De conglutinatiom lopi-dum en Tractatus de Alchemia, welk laatste echter wordt betwijfeld van hem afkomstig te zijn. In het tweede genoemde werk komen, in betrekking tot zijn tijdvak, treffende geologische denkbeelden voor; zoo zegt hij, bij voorbeeld, in het hoofdstuk over den oorsprong der bergen: „de bergen kunnen door twee oorzaken ontstaan , zij zijn of hot gevolg van de opheffing der aardkorst, zooals bij eene hevige aardbeving plaats grijpt {ut exvehementi nwtu terrae elevatur terra et fit mons), of zij werden door water voortgebragt, dat, zich een nieuwen weg banende, dalen hoeft gegraven met gelijktijdige vorming van bergen: want er zijn weeke en harde gronden.quot; Dit zijn theoriën over opheffing, plutonismc en neptunisme van voor ruim acht eeuwen! AVIENUS (Ruims Fesïus), Romeinsch dichter, die 400jaren na Christus leefde. Hij overtrof zijne tijdgenooten en was een gelukkig navolger van Virgilius. De I'haenomena van Aratus bragt bij in hexameters en do Pe.riegests van Dionysius in jam-bische verzen over. Het laatste werk is door Frieseman met noten van N. Heinsius in 1786 te Amsterdam uitgegeven; al zijne werken door Ramirez de Prado in 1604 te Madrid. AVIGNON, (Avenio Cavakum) de hoofdstad van het |
AVI
201
|
Fransclio departement Vaueluso, ligt aan de Rhöno in een zeer voortreffelijk oord, heeft aanzienlijke fabrieken van zijden stoffen en andere, eu 32,000 inwoners. Zij is de zetel van ecnen aartsbisschop , onder wien de bisschoppen van Nimes, Viviers , Valence en Montpellier staan, heeft museums voor kunst, oudheidkunde en natuurlijke geschiedenis en drijft een grooten handel in zijde, wijn, olijven-olie, en avignon-bessen. (zie aldaar.) In deze stad leefde Petrarca eenige jaren; zijne geliefde Laura, is aldaar in dc Franciscaner kerk begraven en de door hem beroemd geworden fontein van Vaucluse is 3 uren gaans van de stad gelegen. Zeven Pausen hebben van 1309 tot 1377 in deze stad hun verblijf gehouden : Paus Clemens V en zes zijner opvolgers tot op Gregorius XI. In 1273 hadden do Pausen het graafschap Venaissin van koning Philippus III ten geschenke hekomen, waarbij zij in 134« Avignon van Johanna koningin van Napels en gravin van Provence in koop overnamen. Den 28''»quot; Augustus 1790 raadpleegde de nationale vergadering, of zij aan het verzoek der inwoners dier stad, tot vereeniging met Frankrijk, al dan niet voldoen zoude, bij welke gelegenheid eenige leden het openlijk eene onregtvaar-digheid noemden den paus dit zijn eigendom te ontnemen; doch zulks verhinderde niet, dat de nationale vergadering den 12Joquot; Augustus des volgenden jaars werkelijk het besluit nam, om de graafschappen Avignon en Veiiiiissin in de Fransche republiek in te lijven; hebbende de paus bij den vrede van ïolentino van dezelve volkomen afstand gedaan. Thans maken zij een gedeelte van het departement Vaucluse uit. |
AVIGNUNBESSKN zijn de vruchten van verschillende soorten van wegedoorn (Rhamnus), voornamelijk van de verw-wegedoorn (Rhamnus tinctoria). Zij zijn in den handel ook bekend als geel-bessen en perzische-bessen en komen gedeeltelijk uit de Levant, gedeeltelijk uit het zuiden van Frankrijk en Hongarije. Do grootte en hot uiterlijk aanzien zijn verschillend: de Levantsche zijn grooter, helder groen tot lichtgeel, de Fransche daarentegen zijn klein, rimpelig en donker bruin. Dc laatste verblijven, nadat zij reeds rijp zijn, gewoonlijk langen tijd aau de plant en worden later zonder eenige zorg gedroogd, terwijl de eerste onrijp worden |
Avij
|
ingezameld. In de Levantsche bessen is eene kristalliseerbare, in koud water weinig oplosbare, stikstofvrijc kleurstof, Chryso-rhamnine genaamd, welke aan den dampkring blootgesteld, door opneming van zuurstof en water overgaat tot Xanthorhamnine, eeneniet kristalliseerbare kleurstof, welke in de Fransche bessen aanwezig is. De gecl-besscn worden gebezigd tot de bereiding van gele verwen voor de katoen-drukkerij , tot het kleuren van papieren en hot maken van lakverwen. (Over Chrysorhamnine, Xanthorhamnine en Ehamnine leze men: Chemie der organischen Verhindmgen, von Dr. C. Löwig 1845,). AVILA, hoofdstad van eene gelijknamige Spaansche provincie in oud-Castilië, aan den voetvan een zijtak der Sierra Guadarama, aan de rivier Adaja, bevat tegenwoordig 13,000 inwoners en was vroeger eene der rijkste en bloeijendste steden van Spanje. De aldaar in 1482 gestichte, in 1491 geopende, in 1038 vergrooto academie is in 1807 opgeheven. |
AVILA (oil oünzalez db), Jezuït en Canonicus te Salamanca, koninklijk kr on ijk schrijver van Castilië en Indie, gestorven in 1658, is de schrijver van verschillende geschiedkundige werken, o. a. Ilistoria de la Vida y hechos del Rcy Don Henrique UI de Castilla; Madrid 1638; Uislona de la Vida y h echo s del Mon area Don Felipe ///, Madrid 1770; Historia de Salamanca, aldaar 1606; Teatro ecclesiastico de la primitiva iglesia de la* Indias Occulen-tales, Madrid 1649—56. AVILA Y ZUNIGA (don luis db), Spaansche generaal, afgezant en geschiedschrijver, genoot het vertrouwen van keizer Karei V, die hem zendingen opdroeg aan de Pausen Paul IV en Pius IV en hem tot grootmeester der orde van Alcantara aanstelde. Van zijne hand zijn de, door kernachtige eenvoudigheid uitmuntende, Conmentarios de la (jnerra de Alemana, hecha por Carlos V en 1546 y 1547, te Venetië in 1548 en later meermalen gedrukt. AVILA (sanciio dk). Een Spanjaard, kapitein van de lijfwacht van den hertog van Alva (zie aldaar), die hem op al zijne togten |
262
|
vergezelde en dus met hem in de Nederlanden kwam. Toen prins Willem I in 1508 over deMaaa trok, verzamelde d'Avilain allerijl eene bende, waarmede hij de voorhoede onderden graaf van Hoogstraten versloeg, die in het gevecht sneuvelde. Op den April 1574 overwon hij op de Mookerheide den graaf Lodewijk van Nassau. Bij den togt naar Schouwen en Duiveland was aan hem het bevel over het leger te land opgedragen. In April 1577 verliet hij de Nederlanden. AVILEU (Auoustin , Chakles d'). Deze beroemde bouwmeester is in 1653 te Parijs geboren, waar hij als twintigjarig jongeling den grooten prijs voor Rome behaalde, en tegelijk tot lid der Academie benoemd werd. Hij scheepte zich te Marseille in mot Desgodets en den oudheidkundigen Jean Foi Vaillant en had het ongeluk, dat het schip door zeeroovers genomen en te Tunis opgebragt werd, waar hij zestien maanden in gevangenschap dooibragt. Men scheen hom toe te laten, dat hij steeds teekeuingen maakte, waardoor hij zoozeer de opmerkzaamheid trok, dat men hem zelfs opdroeg om er eene Moskee te bouwen, die ook geheel naar zijn plan afgewerkt is. In 1676 herkreeg hij zijne vrijheid, toog naar Rome, en studeerde daar vijfjaren naar de zich daar bevindende meesterwerken. In zijn vaderland teruggekeerd, werkte hij er eenigen tijd onder Mansard, doch vestigde zich spoedig daarna te Montpellier. Weldra werden hem in het zuiden van Frankrijk belangrijke bouwwerken opgedragen, zoo te Carcassonne, licziers, Nimcs, als te Toulouse en Marseille. In de laatste plaats bouwde hij de Peyrou-poort in den vorm eener triomfpoort. Tc Toulouse werd naar zijn ontwerp het aartsbisschoppelijk palcis gebouwd, waardoor hij den titel van bouwmeester der Provincie bekwam. Ook in de theorie der bouwkunst ervaren, schreef hij commentariën op Vignola, benevens op het zesde boek van het bouwkundig werk van Scamossi, hetwelk hij tevens vertaalde, en gaf daarnaeen Cours complet d'architecture uit, dat ook in het Duitsch overgezet is. Hij gaf ook het eerste denkbeeld voor oen bouwkundig woordenboek onder den titel: Explication des termes d'Architecture. De tweede vermeerderde uitgaaf bragt hij niet tot stand, daar hij in 1700 te Montpellier overleed, maar A. Le Blond maakte er gebruik van voor zijn woordenboek, hetwelk, voor dat van Quatremcre de Quincy, voor het beste van dien aard geschat werd. Hij etste ook, en men kent van hem in dat vak, het afbeeldsel van Michacl-Angelo. AVIS (Gocstolijke ridderorde van), in hot jaar 1162 onder de regering van Alfonzo Henriquez, eerste koning van Portugal gesticht. Zij werd in den beginne de nieuwe ridderorde (nova militia) genoemd. Toon zij den Saracenen de stad Evora had ontweldigd, bragt zij derwaarts haren zetel over, wijl de bewaring dezer vost haar was toevertrouwd, en hare leden werden ridders van Evora genoemd. Haar eerste grootmeester was Pedro, halve broeder van koning Alfonsus I. Eerst in het begin der XIIId0 oeuw werd haar door koning Alfonsus II het land Avis gegeven, waar zij oen kasteel stichtte, waarna zij zich de ridderorde van Avis noemde. Hare statuten waren overeenkomstig met die der orden van Alcantara en Calatrava. Zij stond met de laatste in zoo inmge verwantschap, dat zij zelfs onder dezen naam voorkomt, onder het oppertoezigt staande van den grootmeester van Calatrava, schoon zij zelve een grootmeester had. Men kan derhalve de orde van Avis als een tak van die van Calatrava aanmerken. Zij volgde de drie gewone kloostergeloften en moest aanhoudend tegen de ongeloovigcn strijd voeren. Later kregen de ridders, gelijk die van St. Jago, verlof om te huwen. Koning Johanvan Portugal aanvaardde de waardigheid van grootmeester der orde (1385) en verbood den grootmeester der Calatrava-orde ecnig opzigt over de Avis-orde uit te oefenen. Dit had een hevigen strijd tussehen beide orden ten gevolge, die het Concilie te Basel ten gunste der Calatrava-orde besliste. Koningin Maria van Portugal veranderde in 1789 de geestelijke orde van Avis in eene wereldlijke militaire orde van verdiensten. AVITUS, (Sbxtüs, Alcimcs, Ecdicius) ook, wijl hij bisschop van Weenon was, Viennensis genoemd. Hij stamde af van een zeer aanzienlijk geslacht. De na het midden der V110 eeuw regerende keizer Avitus was zijn oom. Als bisschop van Weenen (sedert 490J bragt hij het zoo ver, dat de Bourgondische koning Gundebald, die een Ariaan was, de verbreiding van het Catholicke geloof in zijn rijk niet verhinderde. |
Avitus was het ook, die den Fransehen koning Klodwig geluk wenschtc met zijn toetreding tot het Christendom, en den Bour-gondischen prins Sigesmund, die GundcbaU^als koning opvolgde in de Catholijkc kerk opnam en daardoor de zegepraal van het Catholicismus over het Arianismns in Boiirgondië bevorderde. Avitus stierf in 525. Hij is opsteller van 84 brieven, die voor de geschiedenis van zijn tijd niet onbelangrijk zijn (in de Biblioth. Maxim. Pair. X) , van een aantal gedichten en eenige homilicn. Al do werken van Avitus zijn uitgegeven door Jac. Sermond, Parijs 1643, 8I) en Venetië 1728. Zie L. Ampère I/ist. litteraire de la France, Paris 1S39, t. II, p. 192—208. AVIVAGE, AVIVEREN, wordt in do verwerlj dat proces genaamd , waarbij do kleuren der stoffen door eene laatste behandeling met geschikte middelen worden opgehelderd, ol liever levendiger gemaakt en waardoor ook schakeringen worden te weeg gebragt. Bij dit proces worden de geverwde stoffen door een zeer verdunde oplossing (door een zeer verdund bad) van verbindingen gehaald, welke de bepaalde verandering kunnen veroorzaken. Hot is derhalve duidelijk dat naar de geaardheid der kleurstof en van de verlangde wijziging de te gebruiken verbindingen zeer kunnen verschillen. Nu eens zijn het alkaliën of alkalisch werkende verbindingen, bijv. vloeibare ammoniak, kalkwater, koolzure natron on alkalische zeepen, dan weder zouten, bijv. aluin, tinchloride, chloorkalk, dan eindelijk een verhoogde warmtegraad, waaraan men de stoffen in een stoomtoestel (Aviveerketel) blootstelt. (Verg. Tijdschrift ter bevordering van nijverheid, lquot;10 en 2° deel, 1833; Vollslandiges Taschenbuch der chemischen Technologie von Dr. J. Gottlieb, 1852.) AVONDMAAL, (Hkt heilige) of Nachtmaal, Coena Domini, Eucharistie of Communie, is oorspronkelijk die eenvoudige maaltijd onder de Christenen, waarbij zij dankbaar gedenken aan het lijden en sterven van den stichter hunner godsdienst, en daardoor tevens een openbaar bewijs geven van hun Christendom, en dienvolgens ook van hunne onderlinge gemeenschap als Christenen, of discipelen van Jezus Christus. Zij werd door Jezus zelvcn, in don avond, of volgons de Joodsche manier van spreken, in den nacht vóór zijn lijden, toen hij den laatsten maaltyd met zijne jongeren hield, ingesteld. Het brood hetgeen hij daarbij volgens de Oostersehe gewoonte brak, zegende en aan zijno leerlingen ronddeelde, was een zinnebeeld van zijn ligchaam, dat eerlang gebroken, en do wijn die hij hun toediende, van zijn bloed, dat aan het kruis zou vergoten worden. In alle gemeenten door de Apostelen gesticht, werd deze heilige plegtigheid in de lquot;10 en £Ido eeuw ingevoerd on altijd verrigt na de zoogenoemde liefdemaaltijden (zie aldaar); doch toen de gemeenten, sedert do IHdi: eeuw talrijker werden, hielden dezo op, en werd het Avondmaal bij iedere godsdienstige viering zoodanig gehouden, dat alle aanwezenden daar aan deel konden nemen, met uitzondering van die Christenen, welke niet gedoopt en dezulken welke nog geene Christenen waren, die bij hot gebed, het gezang , en de leerrede mogten tegenwoordig zijn, doch zoodra de Avondmaalsviering begon, zich uit de kerk moesten verwijderen, omdat de viering van het Avondmaal, als eene geheimvolle handeling en als niet geschikt voor de niet ingewijden beschouwd werd. Intusschen begon men weldra aan dezen heiligen maaltijd eene bovennatuurlijke kracht toe te schrijven, hield het gewijde brood en den wijn voor moer dan brood en wijn en beweerde dat het ligchaam en bloed van onzen verlosser zich met deze beide toe-kenen vereenigden. Hieruit ontstond eindelijk het gevoelen der wezensverandering o( Transsubstantiatie, hetgeen Paschalius Radbertus, in de IXdo eeuw ter bano bragt (^zie Transsubstantiatie). AVONDHOOD. Hierdoor verstaat men de prachtige kleurschakeringen, die men kortvóorof bij zonsondergang, in de wolken dikwijls waarneemt, en die meestal in het roode spelen. Hetzelfde verschijnsel wordt dikwijls ook des morgens bij of kort na zonsopgang waargenomen en dan morgenrood genoemd. Over de verklaring van het ontstaan van het morgen- en avondrood zijn de natuurkundigen het lang oneens geweest. De waarschijnlijkste verklaring er van is door Forbes gegeven; die aanneemt dat er een bijzondere toestand van den waterdamp in den dampkring is, waarbij het zonnelicht bij deszelfs doorgang oene roode kleur verkrijgt. Hij grondt deze verklaring op eene waarneming die |
203
AVO-AYU
|
hij dood bij hot ontsnappen van don stoom uit de veiligheidsklep eener loeomotief. Plaatste hij zieli zoodanig in de schaduw van den stoomstraal, dat hij do zon even boven de opening der veiligheidsklep zag, dan was zij ongekleurd; moesten de zonnestralen op eono grootere hoogte boven de veiligheidsklep door den stoom gaan alvorens zijn oog te bereiken, dan vertoonde zij zich als door cene min of meer dikke wolk; doch tusschen die tweo plaatsen was er eono stelling des oogs, waarbij hij do zon als bij hot avondrood, geklemd zag. Do uit cene veiligheidsklep stroomendo stoom, hoeft nu op vorsehillonde hoogten boven dezelve eeno verschillende digtheid en temperatuur, en het is volgens Forbes waarschijnlijk dat do waterdampen, die het zonnelicht bij den ondergang der zon doorlaten, zich in donzolfden toestand bevinden en aldus de roodc kleur te woog brengen. AVONDSTER. Wanneer de planoot Venus met betrekking tot de zon on do aarde zoodanig in hare baan staat dat zij zich ver ten westen van de zon schijnt te bevinden, dan staat zij bij en zelfs na zonsondergang vrij hoog aan den hemel. Bij het vallen van don avond wordt deze planeet dan, om haar helder licht, het eerst van allo sterren voor hot blooto oog merkbaar; en dewijl hot verschijnen dor sterren in het algemeen don avond verkondigt, wordt zij daarom avondster genoemd. Staat deze planeet echter met betrekking tot do zon en do aarde in het gedeelte harer baan waar zij ons het meest ten oosten van de zon schijnt te staan, clan komt zij ook eenon goruimon tijd vóór zonsopgang boven den gozigteindor en is tot omstreeks zonsopgang nog gemakkelijk voor hot ongewapend oog te zien, en zelfs veel langer dan de overige sterren. In dit geval draagt diezelfde planeet den naam van morgenster. AVONT (Pieter van den) werd omstreeks het jaar 1619 te Antwerpen geboren en sehilderde landschappen, maar bijzonder figuren, waarmede hij ook dikwerf de sehilderijen van Vincke-booms stoffeerde. Zijne manier wordt als zeer geestig geroemd. Van zijne thans zeldzaam geworden stukken , bezit de galerij te Munchon, het borstbeeld van een meisje uit de layere volksklasse; ook zijn er goede schilderijen van zijne hand in de Weener galerij. Behalve dat hij in zijne geboortestad don kunsthandel dreef, was hij ook bekwaam'graveur. In 1646 graveerde hij naar zijne schilderij: Het doodehert en De vier elementen insgelijks van zijne vinding. Nog kent men van hom oen vanboven afgeronde plaat, de hemelvaart van Maria verbeeldende en 14 platen mot kinderspelen die door Steenwick nagemaakt zijn. liovendien: Har ia in een landschap met hei kind Jezus, Johannes en Elizabeth, kl. dw. fol.: Maria onder eenen appelboom gezeten, daar zij het kind de borst toereikt. Met Moijaert, Jonghe en de Vlieger leverde hij de teekeningen voor het werk van Gaspar Barlaeus: Medicea hospes, sive descriptio publicae gratulationis, qua Ser. et August. Reginam Mariam de Medicis excepit Senatus Populusque Amsielodamensis, welk werk in 1638 op kosten dor Staten Generaal gedrukt werd en 17 door Nolpo , Savarij en Dalen geestig geëtste en gegraveerde platen bevat. Wenceslaus Hollar graveerde naar de bovengenoemde kinderboeldjos een work onder den titel van: Paedopegnon]mero-rum ludentium, enz. 1646 gr. 4. bovendien; Magdalena in de woestijn, en 8 platen Kinder-hacchanalen, en met de Bailliu: den dooden Heiland door twee engelen beweend; ook C. Gallo de jongere, P. de Jode, Th. v. d. Merle, P. Pontius en C. Waumans hebben naar hem gegraveerd. AVRIGNY (Htacinthe Robillard d'), Jezuït on beroemd geschiedschrijver, in 1675 to Caon geboren en als procurator van het collegie zijner orde te Alemjon in 1719 overleden. Men heeft van hem: Mem. chronol. et dogm. pour servir a I'hist oire ecelés. depuis 1 (yOOjusqu'en 1716, 4 vol. in 12. Memoires sur l'hist. uniuers. de I Europe, Paris, 1757. 5 vol in 12. Zijne werken munten meer door zuiverheid van stijl dan door naauwkeurigheid uit. AVRILLOT (Barbe), meerbekend onder den naam van Soeur Mario do l'Incarnation, dien zij in 1614 na don dood van haar man Pierre Acarie aannam, wordt voor de stichtoresse der Carmoliten in Frankrijk gehouden. In 1565 te Parijs geboren stierf zij in 1618 in een klooster te Pontoiso, en werd in 1791 door Pius VI zalig gesproken. Haar ieven is beschreven door don abt Montis, Parijs 1773. AXIOMA. Eeno onmiddelbaar zekere stelling, wier waar-beid men moet erkennen, zoodra men den zin der woorden. |
door welke zij is uitgedrukt verstaat on die derhalve niet uit cene andere stelling moet worden afgeleid. Van dien aard zijn zulke stollingen in welke het gezegde (praedicaat) een wezenlijk, dus onmisbaar kentoeken van het onderworp (subject) is ; bijv. een driehoek hooft drie zijden. Voor elke wetenschap , als zij waarlijk dien naam mag dragen, zijn zulke axiomata onmisbaar; deze worden daarom dan ook met betrekking tot dezelve grondstellingen gohoeton, omdat zij de stollingen zijn waarop die wetenschappen moeten berusten. Van dien aardis in de Geometrie do stolling: dat een geheel gelijk is aan de som van alle zijne doelen. Of er een axioma bestaat, op hetwelk, als op eono algemeone grond-stolling allo wetenschappon met opzigt tot de stof en don vorm berusten, en waardoorzij de afzonderlijke takken van eeno eenigo wetenschap worden, is onbeslist, maar wordt mot regt in twijfel getrokken. Mot opzigt tot don vorm alleen, en dus met uitsluiting van do stof en inhoud, zijn do axiomata der Logicn volstrekt algemeen: Deze zijn do vier volgende: 1) aan geen ding kan een praedicaat worden toegekend, dat van hetzelve geheel het tegengestelde is. 2) Elk ding heeft zich zelve tot praedicaat. 3) Niets kan zonder toereikenden grond als waarheid worden aangenomen. 4) Aan eenig ding moot van twee mot elkander strijdige praedieaten oen derzelvor worden toegekend. Deze tweo grondstellingen worden in do Logica genoemd: 1)principium con-tradictioms 2) principium identüatis 3) principium rationis sufficiently 4) principium exclusi terlii inter duo contradictoria. Kant beweert, dat alleen de wiskunde eigenlijk gezegde axiomata, in den alge-meenen zin des woords heeft, en hebben kan. Wat voor hot theoretische de axiomata zijn, dat zijn voor hot practischo postulata, waaronder verrigtingen verstaan worden welker uitvoerbaarheid regtstroeks in het oog loopt. AXONIUS (joachim). Chalmot Biogr. Woordenboek d. 1 blz.381, vergist zich dat hij omtrent 1460 geboren en in 1526 gestorven zou zijn. Hij overleed te Antwerpen den 25»quot;quot;' Augustus 1506, niet 1604, zoo als Saxameldt, blijkens zijn grafschrift bij Foppens' Ook daarin heeft Chalmot zich vergist, dat hij nooit iets kon uit-gogevon hebben, wijl hot uit Valerius Andreas en Foppens blijkt, dat hij voel geschreven heeft. Axenius was geboortig van Grave, J.U doctor, dichter en taalkundige, ook zoor bedreven inliet Grioksch, leermeester van Philips, graaf van Lalaing. Hij dood belangrijke reizen, bezocht Griekenland, en Palestina. Als dichter is hij nu oorst bekend door oen Carmen parcimijthicum in laudem Cos-mographiae; Gamelion, s. Nuptiale in Nuptias Philippi Lalani Comitis;Epicedionin mortem AntoniiBurgundit, Antwerpen 1578,8» Het Gamolion vindt men ook in Delic. poet. Befi. t. p. 183—207. Verg. Hoeufft 1. c. p. 50. AYALA (oabriel d') werd in den aanvang der XVIJquot; eeuw te Antwerpen goboron legde zich te Leuven op do geneeskunde toe, word in April 1556 mod. dr. en zette zich te Brussel neder, waar hij als letterkundige en dichter roem verwierf. Men hooft van hem Popularia epigrammata medial; Carmen pro vera Medicina; Be Lue pestilenti, additis ab Autore in hoc ipsttm Scholiis; Elegiarum liber unus. Antv. Gull. Sylvius Typogr. rogius 1562. 4° 2. Paquot, Val. Andr. Peerlkamp 1. c. p. 68. Zijn volle neef Balthasar, zoon van Diego d'Ayala, hoer van Voordestein en van Agnos de Renialmi, omtrent 1548 to Antwerpen geboren, studeerde te Leuven in de regton, werd auditeur generaal der troepen van Philips II in België, vervolgens raadsheer inliet parlement te Mocholen, en zou noghooger geklommen zijn, zoo hij niet don 17dcn Augustus 1584 te Aalst in liet 36a,c jaar zijns levens gestorven ware. Men vindt zijn portret bij Foppens, bij wien gelijk ook bij Paquot zijne regtsgeloerdo werken vermeld worden. Zijn work De jure, officiis bell ic'S ac militari disciplina, libri 111. Duaii 1582 8», Antwerpen 1587 8-, Lovanii 1648 isaan don hertog van Parma opgedragen. Het oordooi van Lipsius over zijn werk De Pace leest men in Syll. Burmanni t. 11 p. 35. AYUR-VEDA, leerboek der geneeskunde, is de titel van een uitgebreid Sanscritisch werk,door Susrutas, leerling van D'Han-wantari geschreven. De tijd wanneer dit werk zamengesteld is, kan niet wel worden bepaald. Het wordt echter al meer en meer waarschijnlijk, dat de goneeskumlige werken, die in het Sanscritisch geschreven zijn, niet vorder dan tot kort vóór het begin dor Christelijke jaartelling opklimmen. Eeno Latijnsche overzetting van dit book hooft Hessier gegeven, waarvan tweo dooien hot |
AZI
204
|
licht zien, het der tie ontbreekt nog. Hesslcr, Susrutas , Ayur-vedas. ld est medicinae systema a venerabili D'/ianvantare demonstratum , a Susruta discipitlo compositum. Vol. II, Erlangen 1844, 1847 , 8°. Het oorspronkelijke werk is in 2 deelon te Calcutta in 1835 en 183C uitgegeven, Eone schets van den inhoud van dit boek vindt men bij Haeser, Lehrb. der Gesch. der Medicin u der epid. Krank-heiten, 2lquot; Anflage, Jona 1852, 8°, S. 4 flg. AYTA. (Zie Viylius van Zwichem.) AZALEA. Een tot do natuurlijke familie der Encaceën of Heideplanten en ia Penlandria Monogynia behoorend, en zeer nu aan de Alpenrozen (Rhododendron) grenzend , doch daarvan door de slechts vijf meeldraden omsluitende bloemkroonen en do afvallende bladeren onderscheiden plantengeslacht, der vermelding waardig om ecnige met zeer schoone bloemen prijkende soorten, welke als sierheesters algemeen geschat worden. Hiertoe behoort in do eerste plaats Azalea pontica L., een in de, langs de Zwarte Zee gelegene, landen inheemsch en 3—5 voet hoog gewas, met kort gesteelde, omgekeerd eironde of langwerpig lancetvormige, gewimperde, hier en daar bebaarde, glinsterende bladen, en tot op schermen gelijkende trossen vereenigde, van buiten klierachtig behaarde, gele (in gekweekten toestand, ook wel oranje- of bleekgele, witte of koperroodej, trechtervormige bloemen. Deze soort verpreidt een doordringenden balsemachtigen reuk, en behoort dan ook tot de schcrp-narcotische gifplanten, wier bladen niet zelden verderfelijk zijn voor het vee, dat hen nuttigt. Ook de door do bijen uit hare bloemen gezamelde honig is giftig, en bezit dronkenmakendo eigenschappen, hetgeen , naar het verhaal der oudere geschiedschrijvers, reeds de onder Xenophon strijdende krijgers, op hun terugtogt uit Azië ondervonden. Eene tweede, eveneens onder de praehthoesters tc rangschikken soort van Azalea, is Azalea Indica L., van Oost-Indië en Japan afkomstig; ook A. viscosa L., en A. nudiflorayim Virginië ingevoerd , mogen niet met stilzwijgen voorbijgegaan worden. Van alle genoemde soorten heeft de kunst een groot aantal vevscheidenheden weten voort te brengen, welke met elkander in pracht van bloemen, als ware het, wedijveren, waarvan onze bloemen-tentoonstellingen ruimschoots zouden kunnen getuigen. Meest allen bloeijcn in de maanden Mei en Juni), en verlangen een met turfmolm en bladaarde vermengden heigrond. Men vermenigvuldigt haar door wortelspruiten , afleggers, of door het zaad. In. den Prodromus Florae Germaniae van Koeh vindt men slechts Azalea procmnhens Ij, , als een op de Alpen en Voor-Alpen van Zuid-Duitschland grocijend heestertje opgegeven. O. AZARA (quot;Don Felix d'), een der ijverige mannen, aan wier onderzoekingen wij voornamelijk de kennis, dio wij van Zuid-America bezitten te danken hebben. Hij was den IS11quot;11 Mei 1746 te Barbunales bij Balbastro in Spanje geboren, trad in 1764 als kadet in dienst, was in 1775 luitenant der Genie bij den aanval op Algiers , waar hij door een koperen kogel getroffen werd. Zeer langzaam herstelde hij van deze wond, werd in 1776 kapitein en werd in 1781 aangesteld tot lid der commissie die de grenzen tusschen de Spaansche en Portugesche bezittingen in Zuid-America moest vaststellen. Daar hij in die betrekking door verschillende tegenwevkingen bemoeijelijkt en opgehouden werd, vatte hij het grootsche plan op, eene naauwkeurige kaart en juiste beschrijving van die groote landstreek op papier te brengen. Hij nam alle onkosten cn gevaren dier onderneming op zich. Na dertien jaren daaraan besteed te hebben, was hij door aanhoudendeijverige onderzoekingen en reizen in staat gesteld drie werken uit te geven; de twee eersten in het Spaansch, over de natuurlijke geschiedenis dor Spaansche bezittingen, waarvan het eene in twee doelen over de zoogdieren, het andere in driedeelen over de vogels, onder don titel: Apuntamientos para la Historia natural de los Pajaros del Paraguay y Rio de la Plata. Het derde werk was in het Eransch geschreven en werd onder den titel: Voyages dans 1'Autcrti/uc Méridionale, depuis 1781 jusqu'en 1801, in 1809 in 4 deelen in 8° to Parijs , door de zorg van den beroemden Walckenaar uitgegeven. Bij dit werk behoort oen allerbelangrijkste Atlas van 25 kaarten, platte gronden cn platen. |
Sedert langen tijd had Azara op zijn ontslag aangedrongen; hij verkreeg dit in 1801, keerde naar Europa terug, waar hij zijnen eonigon broeder bezocht, dio Spaansch gezant te Parijs was, werd in 1802 brigadier-generaal en in 1803 lid der Junta defor-tificationes y defensa de umbos Indias, doch zocht spoedig daarna rust en eenzaamheid in de schoone stroken van Arragon, waar hij in 1811 overleed. AZUIÜ (fuiMt.) notaris te Novarre heeft do geschiedenis van Lombardije van 1256 tot 1262 geschreven. Deze chronijk vindt men in de Thesaurus antiq, Italiae van Burman, en onder de scriptores remm Ital. van Muratori. Mot zijn werk de hello canapi-ciano et comitatu Masini. AZEVEDO (Ionat. d') Jezuït in 1527 to Porto geboren, werd in 1570 door Calvinistische zeelieden vermoord op reis van Lissabon naar Brazilië, waar hij tot procurator zijnor orde benoemd was. Hij werd door een bul van Pius V, die in 1743 bevestigd werd door een decreet van Benedictus XIV, gecanoniseerd. De jezuït K ran co is de Beauvais hoeft uitgegeven lu vie du vénérable père Ignace Azovodo; l'histoire de son martyre et de celui de ses trente-neuf compagnons, Ie tout tiré des procès-verbaux dressés pour leur canonisation. Parijs 1744 12°. Ook de jezuït Cordara gaf zijn leven (Venetië 1745 in 8°) uit. AZEVEDO (Sylvester d'), dominicaan, Portugoesch missionaris , predikte het Evangelie in het koningrijk van Cambaye. Men zegt dat de koning van dit land hom een geschrift over de Christelijke godsdienst, in de taal van het land, verzocht zamen te stellen, dat hij moet vervaardigd hebben, doch dat in Europa onbekend is gebleven. Hij stierfin 1589. AZEVEDO (Lois o'), missionaris in 1573 geboren te Chaves in Portugal, werd in 1589 in de orde der jezuïton aangenomen, in 1604 naar Ethopië gezonden, waar hij in 1634 stierf. Hij heeft het N. Test. en een catechismus in het Ethiopisch vertaald en een Ethiopische Grammatica geschreven. AZ1E. Dit worelddoel, hetwelk ongetwijfeld het vroegste door menschen bewoond word, aan de overige worelddeelen, inzonderheid aan Europa, niet alleen bewoners maar ook nuttige voedingsmiddelen bezorgde, en het tooneel is der oudste herinneringen, is meer dan cons zoo groot als Europa, bevat eene oppervlakte van ruim 763,000 vierkante geographische mijlen, en 690 millioen mensohen. Het grenst ten oosten aan do Stille zoo, ten zuiden aan do Indische zee, ten westen aan Europa, de Middollandsche zee, de landengte van Suez on do Arabische golf, on ton noorden aan de IJszee. Azië door de natuur zelve in drie hoofddoelen, Noord-Middel- of Hoog- en Zuid-Azië, verdeeld, bevat de volgende staten, Aziatisch Rusland, Tartarije, de Caucasischo stroken, Aziatisch Turkije, Arabië , Perzië, Oost-Indië, (westelijk Schiereiland) Achter-Indië, (Oostelijk schier-oiland) China, Japan, en de Oost-Indische on verdere eilanden. Men onderscheidt de bewoners dezes werolddoels in drie hoofdstammen, als: Tartaren, Mongolen, en Maloijors. Zij belijdende Mohammcdaanseho, Joodsche of Christelijke godsdienst, of zijn nogheidenenen afgodendienaars. Hunne levenswijze en bezigheden bepalen zich gewoonlijk naar de luchtsgesteldheid, waaronder zij wonen. Dezo is hier zeer verschillend, liggende oen gedeelte des lands in do heete, een ander in de koude, doch hot grootste dool in de gematigde luchtstreek. In het Noordelijk Azië is het alleen van Junij tot Augustus zomer, en het overige gedeelte van het jaar winter; in Middel-Azië heeft men de gewone 4jaarsaizoenen, en in het Zuidolijk-Azië is de lucht, naar het noorden bij het gebergte, gematigd, maar verder naar het zuiden heet en vochtig. Hier hooft men slechts tweo jaarsaizoonon, namelijk: van Junij tot Augustus regentijd , en van September tot Mei droogte. De staatsregeling in Azië is zeer verschillend; terwijl enkele wilde volken goene opperhoofden kennen, bij huisgezinnen leven en slechts in naam onderdanen van den keizer aller Russen zijn, terwijl de Nomaden-volken zich gelukkig rekenen onder de patriarchale regering hunner Seheiks, is do regeringsvorm dor eigenlijke staten algemeen eenhoofdig en despotiek. Vergelijk omtrent Azië do verschillende artikels op de namen dor afzonderlijke staten. AZIJN is de benaming van eone, reeds in de oudste tijden bekende, kunstmatig verkregone zure vloeistof, hoofdzakelijk bestaande uit eone zeer verdunde , waterige oplossing van azijnzuur. Men onderscheidt, naar do grondstof welke gebezigd wordt, twee bereidingswijzen voor don azijn onwel die, waarbij hij door den al-koliolvan gogistevlooistolTen ontstaatendie, waarbij hij door drooge overhaling van hout wordt verkregen. De vorming van azijnzuur |
AZIJ
2ftr)
|
in gecstrijko vloeistofl'en berust op de opneming van zuurstof door den daarin aanwezigen nlkohol. Ofschoon de alkohol op zich-zelve, onder gewone omstandigheden, nimmer zuurstof uit den dampkring aantrekt om er zich mede te vcreenigen , zoo geschiedt zulks gemakkelijk als hij met voel water verdund, over oen groote oppervlakte met de dampkringslucht in aanraking komt, zoodat men deze wijze van azijnvorming eene oxydatie kan noemen van een verdund alkohol bevattend vocht. Daarbij heeft het volgende plaats; 1 aequivalent alkohol vereenigt zich met 2 aeq. zuurstof, daarmede vormende 2 aeq. water en 1 acq. aldehijd (zie dat artikel); dit laatste echter verbindt zich terstond mot nog 2 aeq, zuurstof en vormt alzoo 1 aeq. azijnzuur-hydruat. Derhalve heeft de azijnvorming uit alkohol in twee tijdperken plaats ; het eerste dat van de aldehyd-, het tweede dat van de azijnznur-vorming. Tot een geregeld beloop van dit proces zijn de drie volgende ver-eischten noodzakelijk: eene voldoende verdunning van den alkohol, eene warmte tusschen 12° en 38'C. en eene genoegzame toestrooming van dampkringslucht. Om de azijnvorming op te wekken of te versterken zijn ecnige middelen, als gistmiddelen, voor de praktijk van waarde, zonder echter behoefte te wezen; hiertoe beiiooren de azijnmoer, met azijn doortrokken hout en spanen, /uur roggebrood, zuurdeeg enz., terwijl het beste middel, om het proces te doen beginnen zuivere azijn is. Als grondstoffen voor de azijnmakerij, bezigt men liefst natuurlijke of kunstmatige, suiker bevattende vloeistoffen , welke door gisting tot geestrijke vochten overgaan; daartoe rekent men den wijn voor wijnazijn, een aftreksel van rozijnen voor rozijnazijn, cider-of vruehtwijn voor vruchtenazyn, bier of een niet gehopt mout-aftreksel (wort) voor bierazijn en eindelijk wijngeest uit granen (moutwijn) of uit aardappelen voor de gewoonlijk onder de benaming van snelazijn bekende azijnsoort; de oorspronkelijke grondstoffen voor den azijn zijn dus het zetmeel (bij bieren wijngeest) en de suiker (bij druiven, rozijnen en andere vruchten). Het is duidelijk dat het verschil der gebezigde vloeistoffen van grooten invloed is op de kleur, de smaak en de sterkte van den azijn. De fabriekmatige bereiding van azijn uit alkoho-lische vloeistoffen heeft op twee wijzen plaats; de eerste is de oude of langzame methode, de tweede is de snelazijnmakerij. Volgens de oude methode stelde men slechte wijnsoorten, moutaf-treksel of bier in groote vaten of kuipen gedurende eenen ge-ruimen tijd aan de werking van den dampkring bloot, zoodat soms eerst na verloop van maanden de azijn gereed was, aangezien daarbij de azijnvorming alleen aan de oppervlakte dei-vloeistof plaats greep, en die oppervlakte in verhouding tot de hoeveelheid vloeistof klein was; zoodanig worden nog de echte wijn- en bierazijn bereid. De tweede methode, welke berust op de uit waarnemingen afgeleide stelling, dat ieder alkohol-atoom met zuurstof in aanraking moet komen om azijnzuur te vormen, bestaat daarin dat mende alkohol bevattende vloeistof, over eene groote oppervlakte, aan de werking van de zuurstof des dampkrings blootstelt. Deze vergrooting dei-oppervlakte geschiedt door het vocht druppelswijze, als een regen , op eene ophooping van houten spanen of krullen te laten vallen en in de kuipen, waarin de krullen geplaatst zijn, een luchtstroom te doen ontstaan, welke zich gewoonlijk van onder naar boven beweegt, zoodat de druppels onophoudelijk met ver-sche dampkringslucht in aanraking komen; zulke vaten noemt men gradeei kuipen. Ook door drooge overhaling van hout wordt azijn bereid, welke bereidingswijze eerst sedert het begin dezer eeuw bekend geworden en in zwang gekomen is. Deze azijn, naar zynen oorsprong houtazijn genoemd, wordt als hoofdproduct verkregen door verhitting van hout in ovens of ijzeren cylinders, met gedeeltelijke of geheele afsluiting der dampkringslucht, waardoor als bijproduct eene slechte houtskoolsoort overblijft, terwijl omgekeerd, bij de gewone houtskool-branderijen, soms de houtazijn als bijproduct wordt verzameld. In ieder geval bereidt men hem, op eene omslagtige wijze, uit de vloeibare overhalingspro-ducten, welke hoofdzakelijk bestaan uit eene waterige oplossing van azijn, creosoot, aceton en andere stoffen, en eene donker bruine, soortelijk zwaardere, taaijere vloeistof, in het dagelijksche leven als teer bekend. De houtazijn wordt meestal in katoendrukkerijen, loodwitfabi-iekcn enz. gebruikt, zelden tot de toebereiding van spijzen gebezigd, omdat hij, hoe goed ook bereid, gewoonlijk een brandige reuk en smaak heeft, en zelfs na de behandeling met dierlijke kool, eene eigenaanlige scherpte behoudt. Daarentegen heeft de gewone azijn oen fi-isch en aangenaam zuren reuk en een zuchten, soms prikkelenden zuren smaak, welke eigenschappen , even als zijne kleur, gewijzigd worden door zijnen oorsprong ; hij bevat dikwijls, behalve de zoogenaamde extractive stoflon, aldehijd en nog onveranderde alkohol, soms ook azijnaother, maar als hoofdbestanddeel azijnzuur, waarvan inde minste soorten slechts 1 tot 2%, in den bierazijn 3 tot 5quot;/», in den moutwijnazijn 3 tot Gnlti en in den zuiveren wijnazijn 6 tot 10quot;/,, wordt gevonden. Dit zuur is wel als hydraat, maar nog niet op zichzelve of buiten zijne verbindingen bekend, terwijl men als radikaal heeft aangenomen het acetyl, zoodat hot daarom ook acetylzuur genoemd wordt; bet komt in de natuur gevormd voor, hetzij als azijnzuur-hydraat, hetzij aan bases gebonden in vele plantensappen, doch ontstaat voornninelijk door de werking der zuurstof, of onder andere oxyderende invloeden, uit bewerktuigde stoffen. Hot azijnzuur-hydraat kan op verschillende wijzen uit azijnzure zouten zuiver worden afgescheiden, cn heeft als zoodanig een doordringenden, aangenaam zuren, prikkelenden reuk en een zeer scherp zuren smaak; het krijstalliseert bij -p 13° C. tot heldere naalden en blaadjes, welke bij -j- 16° C. smelten; het draagt in dien toestand ook de benamingen van ijs-azijn (acetum glaciale) en radikaal-nzijn (acetum radicale). Als men het azijnzuur-hydraat, in eene opene schaal, tot kokens toe verhit en met een vlammend ligehaam nadert, dan ontvlamt en verbrandt het even als wijngeest, en als de dampen door eene flaauw gloeijende buis worden geleid, dan gaat het over tot accton (azijngeest) en koolzuur; het heeft eene sterke verwantschap tot water, trekt dit uit de dampkringslucht aan cn kan er in alle verhoudingen mede worden vermengd. |
De waarde van den azijn is van twee eigenschappen afhankelijk, namelijk van zijn smaak en van zijn azijnzuurgehalte of sterkte. Aangezien nu meestal de sterkte in aanmerking komt, zoo heeft men verschillende wijzen van onderzoek daartoe uitgedacht, waarvan echter geene zoo onzeker is als het gebruik van den zoogenaamden azijnweger, eene soort van areometer, (zie aldaar), daar toch bij de vermenging van het zuivere azijnzuur-hijdraat, een soortelijk gewigt van 1,063 bezittende, met water in den beginne eene vermindering van volumen, eene inkrimping, alzoo eene vermeerdering van het soortelijk gewigt plaats heeft; op zeker punt van verdunning houdt dit verschijnsel op , zoodat dan het soortelijk gewigt, in verhouding tot do verdunning, vermindert; bierbij komt ook nog de invloed van somtijds in don azijn aanwezige alkohol, aldehijd en andere stoffen. Betere onderzoekingswijzen zijn die, door verzadiging van hetzuur meteen nlkali of andere basis, waartoe men gewoonlijk koolzure kali, koolzure natron, koolzure kalk of vloeibare ammoniak bezigt, waarvan de laatste door Otto werd aangegeven en voor fabriekanten de verkieslijkste is; zij kan als eene omgekeerde alkalimetrie (zie dat artikel) worden beschouwd. Om nu de sterkte te vermeerderen is het niet zeldzaam dat men in den handel misbruik maakt van de toevoeging van minerale en bewerktuigde zuren, welk bedrog door een eenvoudig scheikundig onderzoek gemakkelijk kan worden aangetoond, hetgeen echter niet in die mate het geval is voor stoffen, welke men tot verbetering van den smaak daarbij voegde. (Verg. voor dit en de volgende artikels; Handleiding tot het vinden van de ware sterkte van het Acid Hm aceticum, door A. v. d. Toorn, 1824; Tijdschrift Ier bevordering van nijverheid, I). I, VII, VIII, Lehrb. d. Essigfabrikation, \on Dr.V. 3. Oltot 1840; Die Chemie der orgunischen Verbindungen, von Dr. C. Lijwig, 1847, Ueber die Maassanalysen, von Dr. H. Schwarz. 1850; Lelirb. d. chemisch en Technologie, von Dr. T. Knapp, 13o en 14i--Licfr. 1851.) AZIJNG1STING. (Zie Gisting.) AZIJNMAKEKIJ. (Zie Azijn.) AZIJNMOEU. In den azijn, vooral in dien waarin bewerktuigde stoffen aanwezig zijn, ontstaat dikwijls eene schimmelplant welke tot het geslacht Mycoderma Pers of Uygrocrotis Agard. behoort en gewoonlijk azijnmoer, Mycoderma Aceti genoemd wordt. Het ontstaan van deze schimmelplant is een belangrijk verschijnsel, waarbij een overblijfsel, de azijn, van bewerktuigde plantendeelen, zetmeel en suiker, weder tot een bewerktuigd ligehaam overgaat; naarmate de plant aangroeit, naar die mate 34 |
|
vormimlert het azijnzmir-gehalto, zoodnt eindelijk nlleen water en uzijnmoer overblijven. De azijn wonlt altijd, voor het ontstaan van de azljnrnoer, troebel, waarna de afscheiding van eene witte slijmige stof plaats grijpt, welke langzamerhand tot eene geleiachtige, zaraenhangende, glibberige, tamelijk opgezwollen massa overgaat en soms vliezig, soms vaster van weefsel en geelachtig is. Do azljnrnoer ontstaat zeidon of nooit in sterken, gemakkelijk in slappen azijn, maar zeer spoedig in zulke, waarin stikstof bevattende ligchamen aanwezig zijn, b. v. bij vruchten in hot zunr. AZIJNWEGKR. (Zie Azijn.) AZIJNZUUR. fZie Azijn.) AZIMUTH. Een Arabisch woord, beteekonende strook of ligging. In de sterre- en werkdadige meetkunst, verstaat men daaronder den hoek, wolkon het loodregte vlak, gaande door oenig voorwerp of punt, met dat van den middag-cirkel maakt. Men tolt hot Azimuth, van hot zuiden, door hot westen, noorden en oosten, don goheelen horizont rond. Hot magnetisch Azimuth van eenig voorwerp of punt is de hoek, welken het verticaal vlak van dat pnnt maakt met do magneetnaald. AZO, regtsgoleerde uit do XII11quot; eeuw , onderwees het regt te Ijologna, zijne vaderstad. Verpligt deze hoogosohool te verlaten, kwam hij in Frankrijk en word hoogleeraar te Montpollior, waar hij in 1200 stierf. Zijne glossen op do Digosta en de Codex zijn ouder don titel van Summa Azonis in 1482 te Spiers in fol. gedrukt. AZON, monnik en beroemd bouwmeester, leefde omtrent 1050 en stichtte de hoofdkerk te Siez in Normandië. AZORISCHE EILANDEN. In de Atlantische zee, tusschen Africa en America gelegen. Zij werden in 1432, door de Portugezen ontdekt: In 1466 zond Izabolla, hertogin van Bourgondië, oene volkplanting van Vlamingen derwaarts, waarom zij dan ook de Vlaamsche eilanden genoemd worden. Zij leveren wijn , honig, koren, suiker, zuidelijke vruchten enz., die don schippers welke zich hier van nieuwen leeftogt voorzien, zeer welkom zijn. AZOTE. (Zio Stikstof.) AZUNI (Dominic. Albkut) regtsgeleerde in 1760 te Sassari op Sardinië geboren. Zijne geschriften , die vooral hot handelsregt betreffen, zijn zeer beroemd, o.a. zijn Dizionano universalerag- B is de tweede letter van het alphabet en behoort tot de zachtere lipklankletters. B beteekent in de muzijk, onder de klanktrappen van de diatonisch-chromatische tafel (gammo) , den toon b, eenon halven toon lager gespeeld; voorts de kleine tertz tot g, en de zuivere quint tot es. Men bedient zich echter ook van deze letter, om de verandering van toon aan te wijzen. De Ouden gebruiken in hunne muzijk do b voor den tweeden trap van hun toonstelsel, hetwelk met a begon, en bij hen de cenige trap was, die verschillende snaren van twee er. eon halvon toon had. Do lagere toon werd door de kleine h, de hoogero door oene grooto, vierhoekige B aangeduid. B dur is, in de hedendaagsche muzijk, die toon van de 24 toonsoorten , waarbij de toon b, als grondtoon van don harden toon wordt aangenomen. Ten einde echter deze grondtoon do zuivere quart behoude, moet do toon e een halven toon lager gespeeld, en in es veranderd worden. B mol is dio soort van toon, waarbij de toon h als grondtoon van den zachten toon wordt aangenomen. Behalve de verlaging van den grondtoon, door hot toeken h voor den H- trap; moeten nog de toonen c, a, (l en g oen halven toon lager worden genomen. De tafel bestaat diensvolgens uit vijf b. Vele toonkunstenaars bedoelen door de uitdrukking B mol ook onze b snaar. Voorts beteekent B op de Fransche muntspeciën, dat zij te Rouan, BB dat zij te Straatsburg en op de Pruissische, dat zij te Breslau gemunt zijn. |
BAADER, (Frans Xaviku von). Een der nieuwere wijsgeeren vanDuitsehland. Hij werd geboren in 1765 te Munchen in Beijeren. Eerst te Ingolstad, daarna te Wcenon oefende hij zich in do medische wetenschappen; maar legde zich later op de wetenschappon even als zijn jongere broeder bij voorkeur toe, die tot den berg-gionato della yiurispruclenza mercantile, 2e uitgave Livorno, 1822; Sistema universale dei principj del diritto maritimo (TEuropa, Nice 1795 4 vol.,waarvan twee Franscbe overzettingen zijn, eene onder den titel van Droit maritime de VEurope, Parijs 1801—1804 2 vol., Si/stème universel des armernents en course et des corsaires en temps di guerre, suici d'un précis des moije.ns propre.i a diminuer les damjer^ de la navigation des neut res. Gènes 1817 8°. Aznni heeft met veel lof openbare betrekkingen in zijn vaderland, voor, gedurende en nadeFranscho hoersehnpplj vervuld. Hij stierf in 1827 te Cigliari. AZUUR. Met dezen naam duidt men in hot Fransch eene hemelsblaauwe kleurstof aan. Het kobalt-oxydnlo doelt aan glas bij het smelten eene schoone, min of moer donker blaauwe, kleur mede. Een door kobalt-oxydnlo gekleurd, fijn gemalen ou goslibt glas komt onder den naam van smalt in don handel voor en wordt gebruikt om papier, linnen enz. oenigzins blaauw to kleuren; Het gebruik van deze stof is echter, sedert men het ultramarijn kunstmatig hoeft loeren maken zeer verminderd. Zie verder de artikels Smalt en Vemen. AZUUR heet in het blazoen de blaauwe kleur in do wapenschilden van Ridders, Heoren of Baronnon. In die van Souvereine vorsten wordt die kleur Jupiter en in die van de overige edellieden Saphier genoemd. In het graveren wordt deze kleur, die de tweede in rang is, uitgedrukt door horizontale strepen. AZYMIETEN. Spotnaam dien do Grieken aan de Wcsterscht Christenen, ook aan de Armeniërs en Maronieten geven, wijl zij zich bij het H. Avondmaal van ongezuurd brood bedienen. De Grieken daarentegen worden spotsgewijzo fermentarii (van fer-mentum zuurdeeg) genoemd. AZYMUS, ongezuurd, ongeheveld, bijv. brood. Azymes of Azuma, het feest der ongehevelde brooden bij de Joden. AZZI (Fiianc. Maria), Italiaansch dichter, geboren te Arozzo in 1655 , overleden in 1707 ; oen der stichters van de Arcadische academic in zijn vaderland. Men hooft van hem Genesi con alcuni sonetti moruli. Florence, 1700. 8°; een kort begrip van het 1quot;» boek van Mozos in Sonnetten. Zijn zuster Faustina degli Azzi, ook lid der academie van Arezzo, stierf in 1724, na oen bundel gedichten (Serto Poetico 1697 in 4°.) te hebben uitgegeven. bouw betrekking hobhen, waarin hem Werner te Freiburg behulpzaam was, en waartoe hij deels alleen, deels in gezelschap van zijnon broeder, onderscheidene reizen ondernam. Ten gevolge daarvan verkreeg hij in 1798 den zoor aanzienlijkon post van hoofddirecteur der bergwerken. Als lid van de academie dor wetenschappen , waartoe hij werd aangenomen, vond hij geroedc aanleiding, om zich aan de beoefening der wijsbegeerte te wijden; ook deze verkreeg voor hem weder veel meer aantrekkelijkheid dan hetgeen hem vroeger bij het door hem bekleedde ambt bozig hield. Wolkom was hem daarom bij de stichting der universiteit te Munchon , zijne aanstelling als professor in de wijsbegeerte. Do koning van Beijeren had bij de stichting dezer universiteit bepaaldelijk ton dool om de denkbeelden der middeneeuwen te doen herleven; en hij had gehoopt, op grond van hetgeen Baader geschreven had, dat hij hem daarin behulpzaam zou zijn. Het is niet tegen te spreken, dat hij wegens hetgeen hem als waarheid gold, aan deze verwachting niet beantwoord heeft. Niettemin heeft hij tot aan zijn dood, op den 31 Mei 1841, zijne plaats als professor dor speculative wijsbegeerte behouden. Talrijk, maar zelden van grooten omvang, zijn de schriften, waarin deze hoogst merkwaardige man zijne denkbeelden heeft voorgesteld. Hij hooft ook deze denkbeelden nooit tot een zamonhangend stelsel gebragt. Het eigenaardige daarvan is, dat zij eene mistiek godsdienstige rigting hebbon; dat daarin de natuur en de theologie, bepaaldelijk die dos Christendoms, als wederkoerig afhankelijk van elkander worden beschouwd. Merkwaardig en van de gewone zoor afwijkend, zijn do doorhem |
BAA
|
voorgedrageno gevoelens , omtrent do zedelijke vrijheid, omtrent de geschiedenis dor mensehhoid mot opaigt tot hare zedelijke ontwikkeling, omtrent hare betrekking tot God, omtrent den zondenval. Met opzigt tot deze en gelijksoortige onderworpen , heeft hij eene menigte hoogst belangrijke denkbeelden aan het lieht gebragt, die in zijne onderseheideno schriften verspreid zijn, die eehter wegens het duistere van zijnen stijl niet altijd even gemakkelijk gevonden worden. Baadcrs voornaamste kracht was gelegen in het opsporen van do leemten der wijsgeerigo stelsels die in zijn tijd waren to voorschijn gekomen; zooals van Kant, Schelling en Hegel. Hij wist, en op eene schier onwederlegbare wijze, het zwakke en gebrekkige daarvan aan te toonen; hij deed dit zeer dikwijls, met het beste gevolg. Schoon Hoomsch-Catho-lick, en niet ingenomen met het Protestantisme , was hij echter geen voorstander van het Pausdom. Hij helde daarom zeer over tot de Grieksch-Catholieke kerk. Dit deed hij vooral uitkomen in zijn geschrift dat to Leipzig in 1841 is uitgekomen onder den titel van; der morgenlandische und der abendlilndische Katholicis-mus. De verspreide denkbeelden van Baader heeft Hoffman gepoogd tot een te brengen, in een werk dat te Aschaft'enburg in 1836 is uitgegeven en tot titel heeft: Vorhalle der speculativen Lehre Franz Baaders. In het jaar 1848 is er te Leipzig een begin gemaakt met de uitgave van al de nagelatcne werken van Baader. Onze wijsgeer heeft een ouderen broeder namens Clemens Alois gehad die den 8 April 1762 geboren en den 23»i''n Maart 1838 gestorven is. Deze is uitgever van: das gelehrte Saiem. Een tweede broeder, met name Joseph, geboren te München in l7G3en aldaar gestorven den 2(Mi,n November 1835, heeft zich als werktuig- en bouwkundige bekend en beroemd gemaakt. Deze heeft hoogst behartigenswaardige wenken gegeven omtrent don aanleg van spoorwegen, do middelen van vervoer op dezelve, en omtrent het gebrek van waterwerktuigen bij den bergbouw en daarover belangrijke schriften uitgegeven. BAAI. Een kleine zeeboezem of arm van de zee, welke tus-schen twee landen landwaarts loopt, en van achteren eenen znk vormt. Zij is daarin van de bogt onderscheiden, dat hare diepte landwaarts grooter, haar ingang breeder, doch haar uiterste einde naauwer is, daar de bogt integendeel zich bij den ingang even breed als aan het einde vertoont. BAAK. Is bij de zeevaart een zeker teekon voor do zeelieden, om hen te onderrigten waar zij kunnen inloopon of waar zich klippen of gevaarlijke plaatsen bevinden. Zulke teekons bestaan iu hooge vuur-, wacht- en lichttorens, die op het strand geplaatst, of op zee in tonnen die aan ketens vastgemaakt zijn. Voor bet onderhoud van een en ander betalen de schippers een zeker baak- of tongold. Ook noemt men baak ieder opgerigt toeken, u'aardoor voorgenomen ontwerpen ter uitvoering op hot terrein worden aangewezen. BAAL, BEL. Een algemeene naam voor de Godheid bij dc Phoeniciëi's en Carthagers, in 't bijzonder de mannelijke Oppergod der Phoeniciërs en Babyloniërs. Sommigen houden Baal voor oen mensch en den stichter van Babylon. Herodotus noemt hem den zoon van Alcaeüs; doch andere kenmerken hem door den naam van oenen Chaldeeuwschen reus. Volgens de berigten, welke do geschiedenis ons van hem geeft, zouden wij hem voor een buiteugewoon mensch moeten houden, die het Babylonische rijk stichtte en verhief en uit dien hoofde naderhand vergood werd; en van hier, dat ook sommige schrijvers van hem verhalen, dat hij het land oor- en bewoonbaar gemaakt, rivieren door kanalen vcreenigd, en Babylon met eenen muur omringd heeft. Zijn zoon Ninus, de groote veroveraar, had hem na zijnen dood voor eenen god verklaard en hem goddelijke eer laten bewijzen. Ondertusschen bepaalde zich zijne vereering niet slechts tot Babyion en Assyrie; maar strekte zich nog verder in het oosten uit, of liever de naam I3el, eigenlijk heer beteokenende, werd in aloudon tijd aan vorsten of zoodanigen gegeven, welke zich als hecren over een en moer stammen gedroegen en door het stichten van wetten verdienstelijk maakten. Na hunnen dood als goden vereerd, bloven zij bijzonder den naam van Baiil of Bel dragen, hetgeen dc Grieken in Belos veranderden. Zoo vinden wij eenen Baiil bij de Perzen, Tyricrs enz. Naderhand zijn de daden cn do eerdienst van deze allen tot dien eenen Babyloni-schen gebragt, gelijk dit bij de Grieken met Hercules plaats had. |
Over de eerdienst, aan Baiil bewezen, heeft men weinige cu dun nog elkander tegensprekende berigten. Onder de offers die men hem bragt noemt de bijbel ook menscben-offors; hetgeen echter mogelijk eene figuurlijke uitdrukking is, om daardoor den afval van Jehovah en den overgang tot de afgodsdienst van Baiil, te kennen te geven. Over Baiil leze men; J. E. Eisner de ritu Batikm exorandi Linz 1723; Creuzer Symbol. II, 487 et IV, 392 : Hitzig Philist. 313. BAAN. (quot;Jan dk) Deze uitstekende portretschilder word den 2(J»'™ February 1633 to Haarlem geboren, ontving hot eerste onderwijs in do toeken- en schilderkunst van zijn oom Piemans en later van J. Backer te Amsterdam. Zijne verdiensten werden spoedig bekend en geëerd. Ook genoot hij de onderscheiding van door don kunstlievcnden koning Karei den II'i',n van Engeland uitgenoodigd te worden, om aan zijn hof te komen , waartoe hij hem met een koninklijk jagt deed afhalen. Daar schilderde hij do portretten van den koning, do koningin, en vele edellieden, waarop hij naar 's Gravenhage terugkeerde en er het portret van don hertog van Zeil vervaardigde, die hem met 1000 Hongaarsche dukaten, ongeveer ƒ6000 betaalde. Vervolgens schilderde hij eenige stukken voor den hertog van Toscane, die het portret van de Baan inde galerij te Florence plaatste en hem vorstelijk beloonde. Toen Lode-wijk de XIVdc zich met zijn leger in Utrecht bevond, deed hij dc Baan ontbieden, die zich om staatkundige redenen verontschuldigde en, hoewel hij toen weigerde om den grooten monarch te dienen, raadpleegde deze hom naderhand dikwijls cn boweecs hem do grootste achting. De keurvorst van Brandenburg benoemde hem in 1676 tot zijn hofschilder en tot directeur der academie , voor welke eervolle benoeming hij bedankte, en J. van Sweel, oenen zijner beste leerlingen, voor die betrekking voordroeg. Die voorspoed berokkende hem maar al te veel vijanden, zoo zelfs, dat een kunstenaar uit Friesland, een aanslag op zijn loven beraamde, welke gelukkig verhinderd werd. Niet minder bekwaam kunstenaar als aangenaam in den omgang, genoot hij veel onderscheiding. Hij stierf te Amsterdam in don ouderdom van 6i) jaren. De portretten van de Baan zijn bevallig van houding, helder en levendig van klenr. Zonder hom te volgen, stelde hij zich den grooten van Dijk ten voorbeeld. Onder zijne beste werken rekent men het portret van den Kuwaart C. de Witt ten voeten uit en levensgroot, met zinnebeeldige figuren cn toespelingen betrekkelijk diens stout bestaan op de rivier van Kochestor. Dit stuk werd na den moord der gebroeders de Witt, van het stadhuis te Dordrecht gehaald en door het graauw in flarden gescheurd. Verder, dat van den graaf Maurits van Nassatt, gouverneur van Brazilië, en van den raadpensionaris de Witt, welke stukken op het koninklijk museum te 's Gravenhage berusten. Op dat te Amsterdam, vindt men insgelijks eene afbeelding, van den raadpensionaris en van diens broeder Cornells do Witt, benevens cone schilderij, de mishandelde lijken dier broeders voorstellende. Zie ook Appelman (Barend.) BAAN, (Jacouus de) zoon van bovengenoemdeu, werd in 1673 te's Hage geboren, oefende zich bij zijn verdienstelijken vader en was zoo gelukkig van reeds op zijn 20•',o jaar in het gevolg vanPrins Willem den IH^n, Koning van Engeland, naar Londen te gaan, waar hij onder vele portretten, ook dat van den hertog van Colchester schilderde. Zich van daar naar Florence begevende, werd hij er door den groothertog met onderscheiding behandeld en verzocht, zich bepaaldelijk aan zijn hof te willen verbinden, welke hooge oer hij afsloeg om zich naar Bomo te kunnen begeven, waar hij even als te Florence, grooten bijval verwierf. In deze plaats liet hij, behalve vele portretten, ook geschiedkundige stukken in Fresco achter, gelijk hij to Rome ook dergelijke en genre-schilderijen vervaardigde. In de schilders-bent aldaar ontvang hij den bijnaam van den Gladiator. Zeker was het gelukkig dat een Duitsch vorst, hom aan de verleidingen der Bent-brooders onttrok en naar Wccnen medenam, waar hij echter spoedig in den bloei zijns levens, slechts 27 jaren oud stierf. Zijn werk wordt niet minder dan dat zijns vaders geroemd. BAARD. De haren, welke bij het mannelijk geslacht met het begin der manbaarheid aan de kin (baard in den eigenlijken zin) de wangen (bakken-baard), de bovenlip (snor-baartl of knevel) , en do onderlip (zoogenaamde Henri-quatro) te voorschijn komen. Bij de Oostersche volken gold ten allen tijde de baard voor het |
BAA—BAB
2lt;i8
|
hoofdsieraad dos mans cn is hot nog. Als voorrogt eens vr'yon mans is hot don slaven niet gooorloofil eoncn baard te dragon. Do Moliaramodanon laten den baard, zoodra zij gehuwd zijn, inde lengte grooijonj vrouwen kussen hnre mannen, kinderen hunnen vader , do mannon wodorkeerig elkander den baard, wanneer zij elkander begroeten; zij zweren er bij en maken donzolven tot het voorworp dor warmste gelukwenschon. De Griekon schijnen den baard slechts aan de bovoulip geschoren to hebben , doch sedert Alexander begonnen zij eerst zich don gelioolen baard te scheren. De Uomoinen droegen baarden tot don tijd van Scipio den Afri-caan, die de Groote bijgenaamd wordt ; deze voordo hot eerst do gewoonte in, zich dagelijks door slaven te laten scheren. — Eerst onder do regering van Horadius over hot Oostersch-Romoinsohe keizerrijk kwam weder het gebruik in zwang, baarden te dragen, hetwelk daarna bij de Grieken stand hield tot op den tegonwoor-digen tijd. Naar Italië word het gebruik der lange baarden door de Longobarden gebragt, gelijk hun naam reeds uitdrukt. Peter de Groote begon do beschaving der Russen onder anderen mot hot doen afseheren hunner lange baarden. Nergens ondergingde baard zoo velerlei veranderingen als in Frankrijk: nu eens lieten de Franschen den baard slechts op de bovenlip grooijen en droegen snorbaarden, dan weder waren do lange baarden in den smaak, doch ook deze werden weldra afgesehoren. Ton tijde van Lodewijk XIII on XIV hield de gewoonte van baarden te dragon op eens op , dewijl dozo koningen , die als jongelingen den troon beklommen, er nog geen haddon. Ook in Duitschhuid en Nederland was de baard altijd het sieraad des mans. Velen beminden zeer de lange baarden. De geschiedenis noemt ons do volgende personen, als daaromtrent de voornaamste geweest te zijn: 1quot; do krijgsraad van keizer Maximiliaan II, de Duitscho ridder Raubor von Dalberg und Woinok, gost. 1575, welke oenen baard droeg , die zoo lang was, dat dezelve bij dozen grooten cn sterken man tot op de voeten hing , en van daar weder tot don gordel reikte; 2» Hans Stoininger, raadsheer en ossen-handelaar van Braunau, had een baard , welke een voet over de enkels reikte, 3'- Johan do Gebaarde (der Biirtige, anders Majo). een beroemd schilder der XVI1*0 oonw, had oen baard , waarover hij zonder zich to bukken gaan kou. (Verg. Dolauro Poc/onologie ou hisioire philosophique de la barbe, Paris 1786.) BAARDGIER. (Zie Lammergier.) BAARDMANNETJE. Het baardmannetje (Parus biarmicus L.) behoort tot hot geslacht der meezen onder de familie dor Ave* coniroslres, hooft de grootte van den koolmoes en een staart ter lengte van het ligehaam. De kleur is op den rug bruinrood, do kop aschgraauw, de middelste slagpennen en de onderste staart-vedoren zwart; het mannetje is kenbaar aan zwarte voderen in don vorm van snorren aan de mondhoeken, waarvan deze vogeltjes den naam voeren. Zij loven aan de zeekust en in hot riet langs de plassen en rivieren in ons land, voeden zich met insoctou en riotzaden en brooijen in oen kunstig van bastvczelen on distelharen in een gevlochten nest. Bij nacht broeden man cn wijfje tegelijk, over dag hot wijfje alleen en het mannetje brengt haar het voedsel in hot nest. Zij leggen doorgaans in Juni) 4 of 5 flaauw roodverwige eijoren , die vooral aan bet einde met bruine spatjes gesprenkeld zijn. Dos nachts bedekt het mannetje zijn wijfje met zijnen vleugel. BAARLAND (IIunniiT van) geneoshoor te Namen, omtrent hot jaar 1530, cn vriend van Erasmus. Bij Valerius worden zijne schriften vermeld. BAARMOEDER, (uterus, matrix) is bij den mensch en de zoogdieren hot orgaan, waarin de vrucht godurendo de zwanger-schap is bevat en tot genoogzamo ontwikkeling komt, om zelfstandig haar leven voort te zotten. Zij ligt bijna in hot midden van hot kleine bokken, onder de dunne darmen, achter de blaas , voor don ondoldarm terwijl haar onderste gedeelte zich tot aan en in de schecde uitstrekt. Do gedaante van dit orgaan is in do kindschhcid rond, bij do ontwikkeling dor goslachtsvcrrigtingon krijgt hot oenen min of meer driohoekigen vorm, die door het langer worden van hot onderste gedeelte, don zoogonaamden hals, wordt veroorzaakt. In do zwangerschap wordt do gedaante eirond on na do geboorte min of meer peervormig, welke gedaante de baarmoeder gedurende hot verdere leven behoudt. Do ontlecd-kundigon verdeden dit orgaan in drie dooien, bodem, ligehaam en hals. De bodem, fundus uteri, is het bovenste gedeelte, dat zich boven do inhechting der buizen van Fallopius bevindt. Van don bodem tot daar waar de baarmoeder smaller wordt, strekt zich het ligehaam, corpus nteriuit. Hot onderste gedeelte, dat zich weder een weinig ombuigt is de roods genoomdo hals,cemxs. collum uteri. Hierin is oeno spleet, die men den baarmoedormond, orificium uteri noemt. Deze opening leidt in do holto der baarmoeder zelve. Do overgang van den hals in do holte noemt men den inwondigen mond, orificium uteri internum. |
Do baarmoeder ontvangt het sperma, dat hoogst waarschijnlijk bij de bevruchting in do buizen van Fallopius met hot ei zich ver-eonigt. Uit de zamensmolting van beiden ontstaat het vruehtbe-ginsel, dat door do buizen van Fallopius naar de baarmoeder wordt gebragt, waar hot zich verder gedurende de zwangerschap ontwikkelen moet. Verg. Longet, Traité de physiologic, Paris 1850, 8 , T. II, partio 2, p. 128 suiv. BAARREGT was die gewoonte in de middel-eeuwen, volgons welke iemand wegens moord aangeklaagd of verdacht gehouden, voor de baar, waarop de vermoorde lag, gebragt werd en het lijk inoost aanraken. Wanneer hetzelve daarbij begon te blooden, word do aangeklaagde voor schuldig verklaard. BAARS. Onze gewone baars (Perca fluoiatilis h.) vormt met oenige Noord-Amerieaansche verwante soorten hot geslacht Perca, bohooronde tot de stekelvinnige vissollen, Pisces acanthopterygu. Do baars leeft in allo rivieren on moeren van Europa en is ook in overvloed in onze grachten on slooten voorhanden. De kleur versohilt merkelijk naar den grond of hot water, waarin hij zich ophoudt; doch is meestal geelachtig groen op den rug met 5, G, ja zelfs tot 8 zwarte dwarsstropen, wit op don buik; do aars- en buikvinnen zijn schoon rood, voornamelijk bij do hombaarsen; achter op de eerste rugvin staat een zwarte vlek. De schubben zijn zeer ruw. De baars schiet kuit in ondiepe wateren in April, in diepere in Mei; Bloch hoeft in do kuit van oon' baars van 2a/. pond, 270,000 eijoren getold. Zij zouden dus ontzettend vermeerdoren, indien niet de kuit door palingen , en eendon word opgegeten. Gelijk do snoek, schiet de baars reeds kuit in hot dorde jaar, doch is dan nog niet volwassen. De baarzen zwemmen zeer snel bij horten en staan dan weder langen tijd omstreeks twee voet onder de oppervlakte stil. Men rekent hen tot de roofvissehen te behooron, hoewel zij slechts kleine vissehen en watertorren verslinden; doch zij happen gretig naar alle dieren, die hun voor den mond komen, hetgeen hun bij bot stekelbaarsje, dat hun in do kool blijft steken, dikwijls duur te staan komt. Men vangt de baarzen op verschillende wijze, doch meer bijzonder worden zij met den hengel gezocht. Do viseh levert oen zeer smakelijk geregt op, dat ook zelfs voor zieken niet mocijolijk to vertoeren is. De baars is derhalve door geheel Europa enquot; inzonderheid in ons vaderland zoor gezocht, on was zelfs roods aan do Ouden als lekkernij bekend. Ausonius zingt in zijne Mosolla, 115; Nee te delicias mensarum, Perca, silebo, Amnigenos inter pisces diynande, marinis Solus puniceis facilis contendere muilis, Zio Blooh, Naturg. der Fische Deutschlands II, 66, t. 52; de anatomie bij Cuvier, Hist. nat. des Poissons I, tab. 1—8. BAART, (Pieter) een Friosch geneesheer uit de XVII'10 eeuw vooral bekend geworden als dichter in de oude platte Friesehc taal. Zio Kok, Vad. Woordenb. d. I., bl. 15. BAAT (Catiiarina) hoeft zioh bekend gemaakt, door genoa-logische tabellen van den adel van haar vaderland (Zweden) te vervaardigen en te schilderen, on do verhandeling van Messenius over dit onderwerp te verbeteren. BAAZIUS (Jan) oen geloerde Zweed, eerst regent, later bisschop van Vexia, schroef op hevel van koningin Christina eene kerkelijke geschiedenis van Zweden tot 1642; Linkoping, 1642 in 4°. Zij is zoor belangrijk voor het latere gedeelte, doch minder dan die van Oernhiolm en Celsius. Hij liet drie zonen na; Jan, aartsbisschop van Upsal, Eric die zich in de krijgsdienst onderscheidde en Benedietus, leermeestei' van Karei Gustaaf. BAB (Jon.) in 816 gob. word in de godgeleerdheid en geschiedenis onderwezen in hot beroemde Armenische Klooster Maïra-vank, verwierf een grooton roem en stierf togen het einde |
BAB
269
|
der IXd,: eeuw. Zijne werken zijn nog in m. s. voorhanden. BABAKOESCHI (Aiidel-Rhamon-Mustapiia) oon geleerd Muselman uit de XIVJc eeuw, schrijver van ecu werk, „do gunsteling der vorstenquot; genoemd. Men houdt hom ook voor den schrijver van oen ander geschrift, „de tuin dor anemonenquot; dat door andoren aan eon naamgenoot van hom uit de XVI''L' eeuw wordt toegeschreven, die gelijk hij, mufty van Kaffa was. BA1Ï-EL-MANDE15, dat is in hot Holiandsoh Tranenpoort, aldus genoemd wegens de vole vroogor daarin voorgovallono schipbreuken, welke men thans door de vorderingen in de zeevaart bijna gehool weet te vermijden, is de zoo-engte tussohen de zuidpunt van Arabic on Africa, die do Hoodo zee mot de Indische vereonigt, en omtrent 3 aardrijkskundige mijlen brood is. Do stroom is aldaar zoor heftig, de oevers zijn zoor rotsachtig en do wind stort dikwijls met buitongemeone kracht van do borgen, hetgeen de vaart door deze siraat vroeger zoo gevaarlijk maakte. BAUEUJ? (Fkancois-Nokl) meer bekend onder don naam van Cajus Gracchus Babcuf, in 1764 te St. Quentin geboren, maakte zich in de Fransohc revolutie berucht, cn stierf 25 Mei 1797 op hot schavot. Hij was redacteur van eon journal, Le Tribun du peuple, en met Audriffret schreef hij een werk Cadastre perpdtuel, 1790. BABINO (Albukt) in do XVI(1'- eeuw geboren, leerling van Calvyn en Evangeliedienaar van 1'oitou. Hij schroef oon bundel met oden, sonnetten cn gezangen dien hij onder don titel van La Christiade te Poitiers, 1560 8° uitgaf. BABO, (Joseph Makia) volgens andoren Frans Maria of Frans Marius von Babo, word 14 Januarij 1756 te Elironbroilstein geboren, en bcklooddo eerst de betrekking van hooglooraar in do aostbctica te Munchen, vorvolgonsin 1793, die van Studio-directeur aan do militaire academie en gohoim-seorotaris In 1799 werd hij Bocken-consuur-raad, intendant en kameraal-commissaris aan hot Duitsoho toonool. Hij was ook ridder dor Boijcrscho orde van burgerlijke verdienste en stierf don S'l011 Januarij 1822 te Munchen. Men hoeft van hem: Arno, ein milit. Drama, Frankfort und Leipzig (Augsburg) 1777; /Jas Winterquartier in Amerika, Munchen 1778; Oda oder die Frau von zween Mannern, Munchen 1782; Die liömer in Deulschland, TrauerspicI, Munchen 1779; Fran-konthal 1780, Coblenz 1782; Kora «nrf/i/on^o, ein Melodrama, Munchen 1780; Otto von Willelsbach, Trauersp. Munchon 1782, 1785, 1803; Die Maler, ein lustspiel, Munchon 1783; Das Fraulein Wolerzogen, ein lustspiel, Munchon 1783; Datjoherl, Trauersp. Munchen 1787; Die Sirelitzcn, Schauspiol. Frankf. undLeipz. 1790, Borl. 1793; DürgagHick, Lustsp. üei lin 1792; Der Frühling, Vorspiel, Munchon 1799; Schauspiele, Berlin 1793; (1 lid. Otto von Wittelsbacb, die Strelilzen, Büryerglüclc.) Neue Schauspiele, Berlin, 1804. (1 Bd. Der Puls, C/enua und Ruche.) Gemülde aus dein Leben der Menschen, Ermh\. Munchon 1784. BABIUUS, Griokseh fabeldiohtor, die tegen het einde van de Alcxandrijnsche periode bloeide, bragt do fabelen van Aesopus in Choüambon over. Bentley en Tyrwhitt herkendon daarin een oorspronkelijk werk; vergelijk do Dissertatio de Babrio , Lond. 1776, van den laatston. In 1844 ontdekte do Griek Minoides Mina, die op last der Fransche regering de kloosters van het Oosten bezocht, op den borg Athos een handschrift met 123 tot dien tijd toe nog onbekende fabelen van Babrins, welke eerst door Boissonade, Parijs 1844, later door Orelli on Baiter, Zurich 1845, en eindelijk door Laohmann, Berlijn 1845, uitgegeven zijn. Vergelijk Mantels, über die Fabeln des Babrius, Lubcck 1846. BABYLON, thans Irak Arabi genoemd, was oudtijds een zoor beroemd Aziatisch rijk, dat ten oosten aan Susiana, ten zuiden aan den Perzischon zeeboezem en Chaldea, ton westen aan woest Arable, on ton noordon aan Medio en Armenië, ofMoso-potamië grensde. Het is een vlak, effen land, dat door twee grooto rivieren, Euphraat en Tiger, doorstroomd wordt. Do eerste, welker water bijna altijd mot don oever gelijk staat, treedt bij den minsten aanwas buiten denzolven, doch overstroomt jaarlijks geregeld hot gchoclc land on bevrucht het op gelijke wijze, als do Nijl in Egypte. Om deze overstrooming doelmatig tc leiden, cn daardoor hare schadelijke gevolgen voor to komen, had men roods vroeg vcrsolioidonc kanalen en dammen aangelegd, waardoor de vruchtbaarheid, in weerwil der felle hitte en den zcld-zamen regen, zoo aanmerkelijk bevorderd werd, dat Herodotus door zijne opgave daarvan zijne geloofwaardigheid vreesde vor-dacht te zullen maken. Ondortusschon hoeft men aan boomen behalve aan Cypresson-on Palmboomon indit goheololand gebrek, hetwelk de natuur ochtor door oenen aanmerkclijkon voorraad van steenaarde, waarvan men de duurzaamste steenon vervaardigde, vergood heeft; terwijl men aardhars, welke men hier overvloedig aantrof, in plaats van kalk tot het metsolen gebruikte. |
De bewoners van Babyion behooron onderdo oudste volken dei-wereld, en volgons hunne spraak, een Aramoisobc of Syrische tongval, onder oenen Semitischen volksstam. Of zij echter uit Indiö of gelijk hunne spraak schijnt aan to duiden, uit hot Arabisch schiereiland herkomstig zijn, is onzeker. Roods vroeg vorsohijnon zij als oen volk, hetwelk vaste woonplaatsen bad cn oenen zekeren graad van wetenschappelijke beschaving bezat. Mozes spreekt van dit volk al aanstonds na don zondvloed, en noemt Nimrod als don eersten stichter van hot Babylonische rijk. Latere Grieken schetsen ons Ninus, Bolus cn Semiramis, als do grootste veroveraars. Eindelijk vertoonde zich Babyion omstreeks 360 jaar voor onze tijdrekening, in oenen heldoren luister. De Chaldecrs, oen zwervend volk, kwamen onder Nobucadnozar van den Taurus en don Caucasus, veroverden geheel Zuid-Azië, verwoestten Jeruzalem, onderwierpen Phoenicië cn vestigden een rijk, dat zich tot aan de oevers van de Middellandsche zee uitstrekte. Babyion, reeds vroeger do zetel van beschavingen allerlei wetenschappen, werd de hoofdstad daarvan en bereikte haren hoogsten bloei. Handel en kunstvlijt vormoorderden haren rijkdom, waaruit weelde en pracht geboren worden. Inzonderheid was zij beroemd door hare linnen-katoen- cn zijde-weverijen. Do geleerdheid was hot eigendom dor priesters, die onder don naam van Chaldoërs voorkomen. Na don dood van Nobucadnozar verviel hot rijk langzamerhand, totdat Cyrus door do verwoesting van deszclfs hoofdstad or een einde aan maakte. Babyion deelde in het lot van Perzië tot aan hot jaar 650 onzer tijdrekening, toen Mohammods opvolgors het veroverden, en in 762 Bagdad aan den Tiger stichtten, alwaar sedert de zetel dor Kalifon was, welke door Halaku, een Tar-taarsch vorst, in 1258 verdreven werden. Bagdad viel in 1534 in bandon der Turken, aan welke do Schab Abbas in 1012 hot weder ontrukte; doch in 1638 kwam Babyion onder de heerschappij van hot Turkscho rijk, waartoe het nog behoort. Merkwaardig waren oudtijds in Babylon do tuinen , do oudsten waarvan wij gewaagd vinden. Zij worden zwevende of hangende tuinen genoemd, omdat zij uit hoogten door do kunst gevormd in verschillende afdoelingen verdeeld en op pilaren rustende bestonden, die met aarde bedekt, met boomen beplant waren , en met water door do kunst opwaarts gevoerd besproeid werden. Men beweert echter, en niet zonder grond, dat deze tuinen, daar het rondom Babyion vlak was, niet meer dan opgeworpene heuvels geweest zijn, die in onderscheidene terrassen verdoold en met boomen en gewassen beplant waren. Men leze, behalve de oude schrijvers over Babel en Babylonië Bredow (Bennel) Unlersuchungen über einzelne Gegenstilnde der alten Gesc/i., Geogr., und Chrnnol. Altona 1800 8quot;. Olivier, Voyage II. 436 suiv. Kor Porter Travels II283 sqq. Rich, Narrative o a Journey to the site of Babylon cet. Lond. 1838 8quot;. Th. Maurice. Observ. on the ruins of Bab. Lond. 1816 8». J. ]{. Wcllsted , Heist n.d.Stndtd. Khaliff,libers.v.Klinzel, Pforzheim 1841 8» s. 143 ffg. BABYRUSSA is de naam van ecne soort van varken dat op Schedel van Bubyrussa. cenige eilanden van Indië: Celebes, Menado enz. voorkomt. l)c naam is Maleiseh en beteekent hertzwijn: bctbu een varken, russa |
AYU—
AZI
|
licht zien, het dordo ontbreekt nog. Hessier, Susrutas, Ayur-vedas. ld est medicinaa systema a venerabiU D'hanvantare demonstratum , a Susruta discipulo compositum. Vol. II, Erlangen 1844, 1847 , 8°. liet oorspronkelijke werk is in 2 doelen te Calcutta in 1835 en 183G uitgegeven. Eone schets van den inhoud van dit bock vindt men bij Haescr, Lehrb. der Gesch. der Medicin u der epid. Krank-heilen, 2'« Anflagc, Jcna 1852, 8°, S. 4 flg. AYÏA. (Zie Viglius van Zwichcm.) AZALKA. Een tot do natuurlijke familie der Encaceën of Heideplanten en de Penlandria Monogynia belioorend , cn zeer na aan de Alpenrozen (li/iododendron) grenzend , doch daarvan door de slcclits vijf meeldraden omsluitende bloemkroonen en de afvallende bladeren onderscheiden plantengeslacht, der vermelding waardig om cenige met zeer schoone bloemen prijkende soorten, welke als sierheesters algemeen geschat worden. Hiertoe behoort in de eerste plaats Azalea ponlica L., een in de, langs de Zwarte Zee gelegene, landen inhcemsch en 3—5 voet hoog gewas , met kort gestoelde, omgekeerd eironde of langwerpig lancetvormigc, gewimperde, hier en daar behaarde, glinsterende bladen, en tot op schermen gelijkende trossen vereenigde, van buiten klierachtig behaarde , gele (in gekweekten toestand, ook wel oranje- of bleekgele, witte of koperroode^, trechtervormige bloemen. Deze soort verpreidt een doordringenden balseraachtigen reuk, en behoort dan ook tot de scherp-nareotische gifplanten, wier bladen niet zelden verderfelijk zijn voor het vee, dat hen nuttigt. Ook de door de bijen uit hare bloemen gezamelde honig is giftig, en bezit drunkenmakende eigenschappen, hetgeen, naar het verhaal dei-oudere geschiedschrijvers , reeds de onder Xenophon strijdende krijgers, op hun terugtogt uit Azië ondervonden. Eene tweede, eveneens onder de praehtheesters te rangschikken soort van Azalea, is Azalea Indica L., van Oost-Indië cn Japan afkomstig; ook A. viscosa L., en A. nudiflom van Virginië ingevoerd, mogen niet met stilzwijgen voorbijgegaan worden. Van allo genoemde soorten heeft de kunst een groot aantal verscheidenheden weten voort te brengen, welke met elkander in pracht van bloemen, als ware het, wedijveren, waarvan onze bloemen-tentoonstellingcn ruimschoots zouden kunnen getuigen. Meest allen bloeijen in do maanden Mei en Junij, en verlangen een met turfmolm en bladaarde vermengden heigrond. Men vermenigvuldigt haar door wortolspruiten, afleggers, of doorliet zaad. In. den Prodromus Florae Germaniae van Koch vindt men slechts Azalea procumho.ns L., als een op de Alpenen Voor-Alpen van Zuid-Duitsehland grocijend heestertje opgegeven. O. AZ AR A (Don Felix d'), een der ijverige mannen, aan wier onderzoekingen wij voornamelijk de kennis, die wij van Zuid-America bezitten te danken hebben. Hij was den 18do11 Mei 1746 te Barbunales bij Balbastro in Spanje geboren, trad in 1764 als kadet in dienst, was in 1775 luitenant der Genie bij den aanval op Algiers, waar hij door een koperen kogel getroffen werd. Zeer langzaam herstelde hij van deze wond, werd in 1776 kapitein en werd in 1781 aangesteld tot lid der commissie die de grenzen tusschen de Spaansche en Portugesche bezittingen in Zuid-Ame-rica moest vaststellen. Daar hij in die betrokking door verschillende tegenwerkingen bemocljelijkt en opgehouden werd, vatte hij het grootsche plan op, oene naauwkeurigc kaart en juiste beschrijving van die groote landstreek op papier te brengen. Hij nam alle onkosten en gevaren dier onderneming op zich. Na dertien jaren daaraan besteed te hebben, was hij door aanhoudende ijverige onderzoekingen cn reizen in staat gesteld drie werken uit te geven; de twee eersten in het Spaansch, over de natuurlijke geschiedenis der Spaansche bezittingen, waarvan het cene in twee doelen over de zoogdieren, het andere in driedeelcn overde vogels, onder den titel; Apuntamientos para la Ilistor ia natural de los Pajaros del Paraguay y Rio de la Plata. Het derde werk was in het Fransch geschreven en werd onder den titel: Voyages dans l'Amériyue Méridionale, depuis 1781 jusqn'en 1801, in 1809 in 4 deelen in 8» te Parijs , door de zorg van den beroemden Walckenaar uitgegeven. Bij dit werk behoort een allerbelangrijkste Atlas van 25 kaarten, platte gronden cn platen. Sedert langen tijd had Azara op zijn ontslag aangedrongen; hij verkreeg dit in 1801, keerde naar Europa terug, waar hij zijnen eenigen broeder bezocht, die Spaansch gezant te Parijs was. |
werd in 1802 brigadier-generaal en in 1803 lid der Junta de for-tificationes y defensa de umbos Indias, doch zoeht spoedig daarna rust en eenzaamheid in de schoone streken van Arragon, waar hij in 1811 overleed. AZIUO (Purli.) notaris te Novarre heeft do geschiedenis van Lombardlje van 1256 tot 1262 geschreven. Deze chronijk vindt men in de Thesaurus anliq. Ilaliae van Burraan, cn onder de scriptores rerum Ital. van Muratori. Met zijn werk de bello canapi-ciano et comitatu Masini. AZEVEDO (Ignat. d') Jezuït in 1527 te Porto geboren, werd in 1570 door Calvinistische zeelieden vermoord op reis van Lissabon naar Brazilië, waar hij tot procurator zijner orde benoemd was. Hij werd dooreen bul van PiusV, die in 1743 bevestigd werd door een decreet van Benedictus XIV, gecanoniseerd. Do jezuït Francis de Beauvais hoeft uitgegeven La vie du vénérable père Ignace Azcvedo; this to ire de son martyre et de celui de ses trente-nettf compagnons, le tout tiré des procis-verbaux dressés pour leur canonisation. Parijs 1744 12°. Ook de jezuït Cordara gaf zijn leven (Venetië 1745 in 8°) uit. AZEVEDO (Sylvester d'), dominicaan, Portugcesch missionaris , predikte het Evangelie in het koningrijk van Cambaye. Men zegt dat de koning van dit land hem een geschrift over de Ohristelijko godsdienst, in de taal van het land, verzocht zamen te stellen, dat hij moet vervaardigd hebben, doch dat in Europa onbekend is gebleven. Hij stierf in 1589. AZEVEDO (Lois d'), missionaris in 1573 geboren te Chaves in Portugal, werd in 1589 in de orde der jezuïton aangenomen, in 1604 naar Ethopië gezonden, waar hij in 1634 stierf. Hij heeft het N. Test. en een catechismus in het Ethiopisch vertaald en een Ethiopische Grammatica geschreven. AZ1E. Dit werelddeel, hetwelk ongetwijfeld het vroegste door menschen bewoond werd, aan de overige werelddeelen, inzonderheid aan Europa, niet alleen bewoners maar ook nuttige voedingsmiddelen bezorgde, en het tooneel is der oudste herinneringen, is meer dan eens zoo groot als Europa, bevat eene oppervlakte van ruim 763,000 vierkante geographische mijlen, en 690 millioen menschen. Het grenst ten oosten aan de Stillo zee, ten zuiden aan de Indische zee, ten westen aan Europa, de Middellandsche zee, do landengte van Suez en de Arabische golf, en ten noorden aan de IJszee. Azië door de natuur zelve in drie hoofddeelen,Noord-Middel- of Hoog- en Zuid-Azië, verdeeld, bevat de volgende staten, Aziatisch Rusland, Tartarije, de Caucasisehe streken, Aziatisch Turkije, Arabië , Perzië, Oost-Indië, (westelijk Schiereiland) Achter-Indië, (Oostelijk schier-eiland) China, Japan, en de Oost-Indische en verdere eilanden. Men onderscheidt do bewoners dezes werelddeels in drie hoofdstammen, als; Tartaren, Mongolen, cn Maleijers. Zij belijden de Mohammedaansche, Joodsche of Christelijke godsdienst, of zijn nogheidenencn afgodendienaars. Hunne levenswijze cn bezigheden bepalen zich gewoonlijk naar do luchtsgesteldheid, waaronder zij wonen. Deze is hier zeer verschillend, liggende een gedeelte des lands in de heetc, een ander in de koude, doch het grootste deel in de gematigde luchtstreek. In het Noordelijk Azië is het alleen van Junij tot Augustus zomer, en het overige gedeelte van het jaar winter; in Middel-Azië heeft men do gewone 4jaarsaizoenen, en in het Zuidelijk-Azië is de lucht, naar het noorden bij het gebergte, gematigd, maar verder naar het zuiden heet cn vochtig. Hier heeft men slechts twee jaarsaizoenen, namelijk: van Junij tot Augustus regentijd, en van September tot Mei droogte. De staatsregeling in Azië is zeer verschillend; terwijl enkele wilde volken geene opperhoofden kennen, bij huisgezinnen leven en slechts in naam onderdanen van den keizer aller Russen zijn, terwijl de Nomaden-volken zich gelukkig rekenen onder de patriarchale regering hunner Schciks, is de regeringsvorm der eigenlijke staten algemeen eenhoofdig en despotiek. Vergelijk omtrent Azië de verschillende artikels op de namen der afzonderlijke staten. AZIJN is de benaming van eene, reeds in de oudste tijden bekende, kunstmatig verkregene zure vloeistof, hoofdzakelijk bestaande uit eene zeer verdunde , waterige oplossing van azijnzuur. Men onderscheidt, naar dc grondstof welke gebezigd wordt, twee bereidingswijzen voor den azijn en wel die, waarbij hij door den al-koholvan gegiste vloeistoffen ontstaat en die, waarbij hij door drooge overhaling van hout wordt verkregen. De vorming van azijnzuur |
A7AJ
•jar,
|
in geestrijke vloeistoffen berust op do opneming van zuurstof door den daarin aanwezigen alkohol. Ofschoon do alkohol op zieh-zelve, onder gewone omstandigheden, nimmer zuurstof uit den dampkring aantrekt om er zich mede te vereenigen , zoo geschiedt zulks gemakkelijk als hij met voel water verdund, over een groote oppervlakte met de dampkringslucht in aanraking komt, zoodat men deze wijze van azijnvorming eene oxydatie kan noemen van een verdund alkohol bevattend vocht. Daarbij heeft het volgende plaats; 1 aequivalent alkohol vereenigt zich met 2 aeq. zuurstof, daarmede vormende 2 aeq. water en 1 acq. aldehijd (zie dat artikel); dit laatste echter verbindt zich terstond met nog 2 aeq, zuurstof en vormt alzoo I aeq. azijnzuur-hydraat. Derhalve heeft do azijnvorming uit alkohol in twee tijdperken plaats; het eerste datvandealdehyd-, het tweede dat van de azijnzuur-vorming. Tot een geregeld beloop van dit proces zijn de drie volgende ver-eischten noodzakelijk; oene voldoende verdunning van den alkohol, eene warmte tussehen 12° en 38'C. en eene genoegzame toestrooming van dampkringslucht. Om de azijnvorming op te wekken of te versterken zijn eenige middelen, als gistmiddclen, voor de praktijk van waarde, zonder echter behoefte te wezen; hiertoe beiiooren de azijnmoer, met azijn doortrokken hout en spanen, zuur roggebrood, zuurdeeg enz., terwijl het beste middel, om het proces te doen beginnen zuivere azijn is. Als grondstoffen voor de azijnmakerij, bezigt men liefst natuurlijke of kunstmatige, suiker bevattende vloeistoffen , welke door gisting tot geestrijke vochten overgaan; daartoe rekent men den wijn voor wijnazijn, een aftreksel van rozijnen voor rozijnazijn, cider-of vruchlwijn voor vruchtenazijn , bier of een niet gehopt mout-aftreksel (wort) voor bierazijn en eindelijk wyngeest uit granen (moutwijn) of uit aardappelen voor de gewoonlijk onder de benaming van snelazijn bekende azijnsoort; de oorspronkelijke grondstoffen voor den azijn zijn dus het zetmeel (bij bier en wijngeest) en de suiker (bij druiven, rozijnen en andere vruchten). Het is duidelijk dat het verschil der gebezigde vloeistoffen van grootcn invloed is op de kleur, de smaak en de sterkte van den azijn. De fabriekmatige bereiding van azijn uit alkoho-lische vloeistoffen heeft op twee wijzen plaats; de eerste is de oude of langzame methode, de tweede is de snelazijnmakerij. Volgens de oude methode stelde men slechte wijnsoorten, moutaf-treksel of bier in groote vaten of kuipen gedurende ecnen ge-ruimen tijd aan de werking van den dampkring bloot, zoodat soms eerst na verloop van maanden de azijn gereed was, aangezien daarbij de azijnvorming alleen aan de oppervlakte dei-vloeistof plaats greep, en die oppervlakte in verhouding lot de hoeveelheid vloeistof klein was; zoodanig worden nog de echte wijn- en bierazijn bereid. De tweede methode, welke berust op de uit waarnemingen afgeleide stelling, dat ieder alkohol-atoom met zuurstof in aanraking moet komen om azijnzuur te vormen, bestaat daarin dat mende alkohol bevattende vloeistof, over eene groote oppervlakte, aan de werking van de zuurstof des dampkrings blootstelt. Deze vergrooting dei-oppervlakte geschiedt door het vocht druppelswijze, als een regen, op eene ophooping van houten spanen of krullen te laten vallen en in de kuipen, waarin de krullen geplaatst zijn, een luchtstroom te doen ontstaan, welke zich gewoonlijk van onder naar boven beweegt, zoodat de druppels onophoudelijk met ver-sche dampkringslucht in aanraking komen; zulke vaten noemt men gradeei kuipen. Ook door drooge overhaling van hout wordt azijn bereid, welke bereidingswijze eerst sedert het begin dezer eeuw bekend geworden en in zwang gekomen is. Deze azijn, naar zijnen oorsprong houtazijn genoemd, wordt als hoofdproduct verkregen door verhitting van hout in ovens of ijzeren cylinders, met gedeeltelijke of gebeele afsluiting der dampkringslucht. waardoor als bijproduct eene slechte houtskoolsoort overblijft, terwijl omgekeerd, bij de gewone houtskool-branderijen, soms de houtazijn als bijproduct wordt verzameld. In ieder geval bereidt men hem, op eene omslagtige wijze, uit de vloeibare overhalingspro-dueten, welke hoofdzakelijk bestaan uit eene waterige oplossing van azijn, creosoot, aceton en andere stoffen, en eene donker bruine, soortelijk zwaardere, taaijere vloeistof, in het dagelijksche leven als teer bekend. De houtazijn wordt meestal in katocndi-uk-kerijen, loodwitfabrieken enz. gebruikt, zelden tot do toebereiding van spijzen gebezigd, omdat hij, hoe goed ook bereid, gewoonlijk | | een brandige reuk en smaak heeft, en zelfs na de behandeling | mot dierlijke kool, eene eigenaardige scherpte behoudt. Daaren-[ togen heeft de gewone azijn een fi-isch en aangenaam zuren ronk en een zachten, soms prikkelenden zuren smaak, welke eigenschap-pon, even als zijne kleur, gewijzigd worden door zijnen oorsprong ; hij bevat dikwijls, behalve de zoogenaamde extractive stoffen, aldehijd en nog onveranderde alkohol, soms ook azijnaether, maar als hoofdbestanddeel azijnzuur, waarvan in de minste soorten slechts I tot 2%, in den bierazijn 3 tot 5'7o, in den moutwijnazijn 3 tot Gquot;/u en in den zuiveren wijnazijn C tot 100l„ wordt gevonden. Dit zuur is wel als hydraat, maar nog niet op zichzelve of buiten zijne verbindingen bekend, terwijl men als radikaal heeft aangenomen hot acetyl, zoodat het daarom ook acetylzuur genoemd wordt; het komt in de natuiii- gevormd voor, hetzij als azijnzmir-hydraat, hetzij aan bases gebonden in vele plantensappen, doch ontstaat voornamelijk door do werking der zuurstof, of onder andere oxyderende invloeden, uit bewerktuigde stoffen. Het azijnzuur-hydraat kan op verschillende wijzen uit azijnzure zouten zuiver worden afgescheiden, en heeft als zoodanig een doordringenden, aangenaam zuren, prikkelenden reuk en een zeer scherp zuren smaak; het krijstalliseei-t bij -p 13° C. tot heldere naalden en blaadjes, welke bij 1G0 C. smelten; het draagt in dien toestand ook de benamingen van ijs-azijn (acetiim glaciale) en radikaal-azijn (acetum radicale). Als men het azijnzuur-hydraat, in eene opene schaal, tot kokens toe verhit en met een vlammend ligchanni nadert, dan ontvlamt en verbrandt het even als wijngeest, en als do dampen door eene flaauw gloeijende buis worden geleid, dan gaat het over tot aceton (azijngeest) en koolzuur; bet heeft eene sterke verwantschap tot water, trekt dit uit do dampkringslucht aan en kan er in alle verhoudingen mede worden vermengd. |
De waarde van den azijn is van twee eigenschappen afhankelijk, namelijk van zijn smaak en van zijn azijnzuurgehalte of sterkte. Aangezien nu meestal de sterkte in aanmerking komt, zoo heeft men verschillende wijzen van onderzoek daartoe uitgedacht, waarvan echter geene zoo onzeker is als het gebruik van den zoogenaamden azijnweger, eene soort van areometer, (zie aldaar), daar toch bij do vermenging van het zuivere azijnzuur-hijdraat, een soortelijk gewigt van 1,063 bezittende, met water in den beginne eene vermindering van volumen, eene inkrimping, alzoo eene vermeerdering van het soortelijk gewigt plaats heeft; op zeker punt van verdunning houdt dit verschijnsel op , zoodat dan het soortelijk gewigt, in verhouding tot de verdunning, vermindert; hierbij komt ook nog de invloed van somtijds in den azijn aanwezige alkohol, aldehijd en andere stoffen. Betere onderzoekingswijzen zijn die, door verzadiging van het zuur meteen alkali of andere basis, waartoe men gewoonlijk koolzure kali, koolzure natron, koolzure kalk of vloeibare ammoniak bezigt, waarvan de laatste door Otto werd aangegeven en voor fabriekanten de verkieslijkste is; zij kan als eene omgekeerde alkalimetric (zie dat artikel) worden beschouwd. Om nu de sterkte te vermeerderen is het niet zeldzaam dat men in den handel misbruik maakt van de toevoeging van minerale en bewerktuigde zuren, welk bedrog door een eenvoudig scheikundig onderzoek gemakkelijk kan worden aangetoond, hetgeen echter niet in die mate het geval is voor stoffen, welke men tot verbetering van den smaak daarbij voegde. (Verg. voor dit en de volgende artikels; Handleiding tot het vinden van de ware sterkte van het Acidum aceticum, door A. v. d. Toorn, 1824; Tijdschrift Ier bevordering van nijverheid, Igt;. I, VII, VIII, Lehrh. d. Essigfabri/cation, von Dr. F. J. Otto, 1840; Die Chemie der oryanischen Verbindungen, von Dr. C. Löwig, 1847, Ueber die Maassanalysen, von Dr. H. Schwarz. 1830; Lehrb. d. chemischen Technologie, von Dr. T. Kimpp, 13c en Hi-'Liefr. 1851.) AZIJNGISTING. (Zie Gisting.) AZIJNMAKERIJ. (Zie Azijn.) AZIJNMOEU. In den azijn, vooral in dien waarin bewerktuigde stoffen aanwezig zijn, ontstaat dikwijls eene schimmelplant welke tot het geslacht Mycoderma Pers of Hygrocrotis Agard. behoort en gewoonlijk azijnmoer, Mycoderma Aceti genoemd wordt. Het ontslaan van deze schimmelplant is een belangrijk vorscliijnsel, waarbij een overblijfsel, de azijn, van bewerktuigde plantendeelen, zetmeel en suiker, weder tot een bewerktuigd ligcliaam overgaat; naarmate do plant aangroeit, naar die mate 34 |
|
vormiiulei't het azijnzuur-gehalto, zoodat eindelijk alleen water en iizijnmoer overblijven. De azijn wordt altijd, voor het ontstaan van do azijnmoor, troebel, waarna de afscheiding van eene witte slijmige stof plaats grijpt, welke langzamerhand tot eene gelei-iiehtige, zamenhiingendo, glibberige, tamelijk opgezwollen massa overgaat en soms vliezig, soms vaster van weefsel en geolaehtig is. De azijnmoer ontstaat zelden of nooit in sterken, gemakkelijk in slappen azijn, maar zeer spoedig in zulke, waarin stikstof bevattende ligehaincn aanwezig zijn, b. v. bij vruchten in hot zunr. AZIJNWEGEB. (Zie Azijn.) AZIJNZUUR. (Zie Azijn.) AZIMUTH. Een Arabisch woord, beteekonendo streek of ligging. In de sterro- en werkdadige meetkunst, verstaat men daaronder den hoek, welken het loodregte vlak, gaande door eenig voorwerp of punt, met dat van den middag-cirkel maakt. Men telt hot Azimuth, van het zuiden, door het westen, noorden en oosten, den geheelen horizont rond. Het magnetisch Azimuth van eenig voorwerp of punt is de hoek, welken het verticaal vink van dat punt maakt met de magneetnaald. AZO, regtsgeleerde uit de XII11quot; eeuw, onderwees het regt to liologna, zijne vaderstad. Verpligt deze hoogeschool te verlaten , kwam hij in Frankrijk en werd hoogleeraar to Montpellier, waar hij in 1200 stierf. Zijne glossen op de Digesta en do Codex zijn onder don titel van Summa Azonis in 1482 te Spiers in fol. gedrukt. AZON, monnik en beroemd bouwmeester, leefde omtrent 1050 en stichtte de hoofdkerk te Siez in Normandië. AZORISCHE EILANDEN. In de Atlantische zee, tussehen Africa en America gelegen. Zij werden in 1432, door de Portugezen ontdekt: In 1466 zond Izabella, hertogin van Bourgondië, eene volkplanting van Vlamingen derwaarts, waarom zij dan ook ile Vlaamscho eilanden genoemd worden. Zij leveren wijn , honig, koren, suiker, zuidelijke vruchten enz., die den schippers welke zich hier van nieuwen leeftogt voorzien, zeer welkom zijn. AZOTE. (Zie Stikstof.) AZUNI (Dominic. Ai.buiit) regtsgeleerde in 1760 te Sassari op Sardinië geboren. Zijne geschriften , die vooral hot handelsregt betroffen, zijn zeer beroemd, o. a. zijn Dizionario universale rag- B is do tweede letter van bet alphabet cn behoort tot de zachtere lipklankletters. B heteekout in do muzijk, onder de klanktrappen van do diatoniscli-chromatische tafel (gamme) , den toon b, oenen halven toon lager gespeeld; voorts de kleine tertz tot g, en de zuivere quint tot es. Men bedient zich echter ook van deze letter, om de verandering van toon aan te wijzen. Do Ouden gebruiken in hunne muzijk de b voor den tweeden trap van hun toonstelsel, hetwelk met a begon, on bij hen de eenige trap was, die verschillende snaren van twee en een halven toon had. De lagere toon werd door de kleine h, de hoogere door eene groote, vierhoekige B aangeduid. B dur is, in do hedendaagsche muzijk, die toon van do 24 toonsoorten , waarbij de toon b, als grondtoon van den harden toon wordt aangenomen. Ten einde echter deze grondtoon de zuivere quart behoude, moet de toon e een halven toon lager gespeeld, en in es veranderd worden. B mol is die soort van toon, waarbij de toon A als grondtoon van den zachten toon wordt aangenomen. Behalve de verlaging van den grondtoon, door het toeken 4 voor den H- trap; moeten nog de toonen e, a, d en g een halven toon lager worden genomen. De tafel bestaat diensvolgens uit vijf b. Vele toonkunstenaars bedoelen door de uitdrukking B rnol ook onze 6 snaar. Voorts beteekent B op de Fransehe muntspeciën, dat zij te Rouan, BB dat zij te Straatsburg en op de Pruissische. dat zij te Breslau gemunt zijn. |
BAADER. (Fkans Xavieu von). Een der nieuwere wijsgeeren van Duitschland. Hij werd geboren in 1765 te Munchen in Beijeren. Eerst te Ingolstad, daarna te Weenen oefende hij zich in de medische wetenschappen; maar legde zich later op de wetenschappen even als zijn jongere broeder bij voorkeur toe, die tot den berg-(/ionato delta yiurisprudenza mercantile, 2o uitgave Livorno, 1822; Sistema universale dei principj del diritlo marilimo (tEuropa, Niec 1795 4 vol.,waarvan twee Pransehe overzettingen zijn, eene onder den titel van Droit maritime de I'Europe, Parijs 1801 —1804 2 vol., Si/stime universel des armements en course et des corsaires en temps dlt; guerre, suivi dun précis des mojens propres a diminuer les dangers de la navigation des neutres. Gènes 1817 8quot;. Azuni heeft met veel lof openbare betrekkingen in zijn vaderland, voor, gedurende en na de Fransehe heerschappij vervuld. Hij stierf in 1827 te Cigliari. AZUUR. Met dezen naam duidt men in hot Frausch eene hemelsblaanwe kleurstof aan. Het kobalt-oxydule deelt aan glas bij het smolten eene schoone, min of meer donker blaauwe, kleur mede. Een door kobalt-oxydulo gekleurd, fijn gemalen en geslibt glas komt onder den naam van smalt in den handel voor en wordt gebruikt om papier, linnen enz. eenigzins blanuw te kleuren; Het gebruik van deze stof is echter, sedert men het ultramarijn kunstmatig heeft leeren maken zeer verminderd. Zie verder de artikels Smalt en Verwen. AZUUR heet in het blazoen de blaauwe kleur in do wapenschilden van Ridders, Heeren of Baronnen. In die van Souvereine vorsten wordt die kleur Jupiter en in die van de overige edellieden Saphier genoemd. In het graveren wordt deze kleur, die de tweede in rang is, uitgedrukt door horizontale strepen. AZYMIETKN. Spotnaam dien do Grieken aan de Westcrsche Christenen, ook aan de Armeniërs en Maronieten geven, wijl zij zich bij het H. Avondmaal van ongezuurd brood bedienen. De Grieken daarentegen worden spotsgewijzo fermentarii (van fer-mentnm zuurdeeg) genoemd. AZYMUS, ongezuurd, ongeheveld, bijv. brood. Azymes ol Azuma, het feest der ongehevelde brooden bij de Joden. AZZI (Fiianc. Maria), Italiaanseh dichter, geboren te Arezzo in 1655, overleden in 1707; een der stichters van do Arcadische academie in zijn vaderland. Men heeft van hem Genesi con alcuni sonetti morali. Florence, 1700. 8°; een kort begrip van het 1«10 boek van Mozes in Sonnetten. Zijn zuster Faustina degli Azzi, ook lid der academie van Arezzo, stierf in 1724, na een bundel gedichten (Serto Poetico 1697 in 4°.) te hebben uitgegeven. bouw betrekking hebben, waarin hem Werner te Freiburg behulpzaam was, en waartoe hij deels alleen, deels in gezelschap van zijnen broeder, onderscheidene reizen ondernam. Ten gevolge daarvan verkreeg hij in 1798 den zeer aanzienlijken post van hoofddirecteur der bergwerken. Als lid van de academie der wetenschappen, waartoe hij werd aangenomen, vond hij gereede aanleiding, om zich aan do beoefening der wijsbegeerte te wijden; ook deze verkroeg voor hem weder veel meer aantrekkelijkheid dan hetgeen hem vroeger bij het door hem bekleedde ambt bezig hield. Welkom was hem daarom bij de stichting dei-universiteit te Munchen, zijne aanstelling als professor in de wijsbegeerte. De koning van Beijeren had bij de stichting dezer universiteit bepaaldelijk ten doel om de denkbeelden der middeneeuwen te doen herleven; en hij had gehoopt, op grond van hetgeen Baader geschreven had, dat hij hem daarin behulpzaam zon zijn. Het is niet tegen te spreken, dat hij wegens hetgeen hem als waarheid gold, aan deze verwachting niet beantwoord heeft. Niettemin heeft hij tot aan zijn dood, op den 31 Mei 1841 , zijne plaats als professor der speculative wijsbegeerte behouden. Talrijk, maar zelden van grooten omvang, zijn do schriften. waarin deze hoogst merkwaardige man zijne denkbeelden heeft voorgesteld. Hij heeft ook deze denkbeelden nooit tot oen zamenhangend stelsel gobragt. Het eigenaardige daarvan is, dat zij eene mistiek godsdienstige rigting hebben; dat daarin de natuur en do theologie, bepaaldelijk die des Christendoms, als wederkeerig afhankelijk van elkander worden beschouwd. Merkwaardig en van de gowone zeer afwijkend, zijn de door hom |
BAA
^07
|
voorgedrageno gevoelens , omtrent do zedelijke vrijheid, omtrent de geschiedenis der menschheid met opzigt tot hare zedelijke ontwikkeling, omtrent hare betrekking tot God, omtrent den zondenval. Met opzigt tot deze en gelijksoortige onderwerpen , heeft hij eeno menigte hoogst belangrijke denkbeelden aan het licht gebragt, die in zijne onderscheidene schriften verspreid zijn, die echter wegens het duistere van zijnen stijl niet altijd even gemakkelijk gevonden worden. Baaders voornaamste kracht was gelegen in het opsporen van de leemten der wijsgcerige stelsels die in zijn tijd waren te voorschijn gekomen; zooals van Kant, Schelling en Hegel. Hij wist, en op eene schier onwederlegbare wijze, het zwakke en gebrekkige daarvan aan te toonen; iiij deed dit zeer dikwijls, met het beste gevolg. Schoon lioomsch-Catho-iiek, en niet ingenomen met het Protestantisme , was hij echter geen voorstander van het Pausdom. Hij helde daarom zeer over tot de Grieksch-Catholieke kerk. Dit deed hij vooral uitkomen in zijn geschrift dat te Leipzig in 1841 is uitgekomen onder den titel van: der morgenlandische und der abendlandische Katholicis-mus. De verspreide denkbeelden van Baader heeft Hoffman gepoogd tot een te brengen, in een werk dat te Aschaffenburg in 1836 is uitgegeven en tot titel heeft: Vorhalle der speciilaiiven Lchre Franz Baaders. In het jaar 1848 is er te Leipzig een begin gemaakt met de uitgave van al de nagelatene werken van Baader. Onze wijsgeer heeft een ouderen broeder namens Clemens Alois gehad die den 8 April 1762 geboren en den 23»ilt;'n Maart 1838 gestorven is. Deze is uitgever van: das gelehrte liaiern. Een tweede broeder, met name Joseph, geboren te München in 1763en aldaar gestorven den November 1835, heeft zich als werktuig- en bouwkundige bekend en beroemd gemaakt. Deze heeft hoogst behartigenswaardige wenken gegeven omtrent den aanleg vau spoorwegen, de middelen van vervoer op dezelve, en omtrent het gebrek van waterwerktnigen bij den bergbouw en daarover belangrijke schriften uitgegeven. BAAI. Een kleine zeeboezem of arm van de zee, welke tus-schen twee landen landwaarts loopt, en van achteren eenen zak vormt. Zij is daarin van do logt onderscheiden, dat hare diepte landwaarts grooter, haar ingang breeder, doch haar uiterste einde naauwer is, daar de bogt integendeel zich bij den ingang even breed als aan het einde vertoont. BAAK. Is bij de zeevaart een zeker teeken voor de zeelieden, om hen te onderrigten waar zij kunnen inloopon of waar zich klippen of gevaarlijke plaatsen bevinden. Zulke teekens bestaan in hooge vuur-, wacht- en lichttorens, die op het strand geplaatst, of op zee in tonnen die aan ketens vastgemaakt zijn. Voor het onderhoud van een en ander betalen de schippers een zeker baak- of tongcld. Ook noemt men baak ieder opgerigt teeken, waardoor voorgenomen ontwerpen ter uitvoering op het terrein worden aangewezen. BAAL, BEL. Een algemeene naam voor de Godheid bij de Phoeniciërs en Carthagcrs, in 't bijzonder de mannelijke Oppergod der Phoeniciërs en Babyloniërs. Sommigen houden Baal voor een menseh en den stichter van Babylon. Herodotus noemt hem den zoon van Alcaeüs; doch andere kenmerken hem door den naam van eenen Chaldeeuwschcn reus. Volgens do berigten, welke de geschiedenis ons van hem geeft, zouden wij hem voor een buitengewoon menseh moeten houden, die het Babylonische rijk stichtte en verhief en uit dien hoofde naderhand vergood werd; eu van hier, dat ook sommige schrijvers van hom verhalen, dat hij hot land oor- en bewoonbaar gemaakt, rivieren door kanalen vereenigd, en Babylon met eenen muur omringd heeft. Zijn zoon Ninus, de groote veroveraar, had hem na zijnen dood voor eenen god verklaard en hem goddelijke eer laten bewijzen. Ondertusschon bepaalde zich zijne vereering niet slechts tot Babyion en Assyrie; maar strekte zich nog verder in het oosten uit, of liever de naam Bel, eigenlijk heer beteekenende, werd in alouden tijd aan vorsten of zoodanigen gegeven, welke zich als heeren over een en meer stammen gedroegen en door het stichten van wetten verdienstelijk maakten. Na hunnen dood als goden vereerd, bleven zij bijzonder den naam van Baal of'Bel dragen, hetgeen de Grieken in Belos veranderden. Zoo vinden wij eenen Baal bij de Perzen, Tyriërs enz. Naderhand zijn de daden en de eerdienst van deze allen tot dien éénen Babyloni-■fchen gebragt, gelijk dit bij de Grieken met Hercules plaats had. |
Over de eerdienst, aan Baill bewezen, heeft men weinige en duu nog elkander tegensprekende berigten. Onder de offers die men hem bragt noemt de bijbel ook menschen-offers; hetgeen echter mogelijk eeno figuurlijke uitdrukking is, om daardoor den afval van Jehovah en den overgang tot de afgodsdienst van Baiil, tc kennen te geven. Over Baill leze men; J. E. Eisner de ritu Badlem exorandi Linz 1723; Creuzer Symbol. II, 487 et IV, 392: Hitzig Philist. 313. BAAN. (quot;Jan dis) Deze uitstekende portretschilder wei dden 2^)squot;-•|' February 1633 te Haarlem geboren, ontving het eerste onderwijs in de teeken- en schilderkunst van zijn oom Piemans en later van J. Backer te Amsterdam. Zijne verdiensten werden spoedig bekend en geëerd. Ook genoot hij de onderscheiding van door den kunstlievenden koning Karei den IIlt;1',n van Engeland uitgenoodigd te worden, om aan zijn hof te komen, waartoe hij hem met een koninklijk jagt deed afhalen. Daar schilderde hij de portretten van den koning, do koningin, en vele edellieden, waarop hij naar 's Gravenhagc terugkeerde en er hot portret van den hertog van Zeil vervaardigde, die hem met 1000 Hongaarsehe dukaten, ongeveer ƒ 6000 betaalde. Vervolgens schilderde hij eenige stukken voor den hertog van Toscane, die het portret van de Baan inde galerij te Florence plaatste en hom vorstelijk beloonde. Toen Lode-wijk de XIVdlt;; zich met zijn leger in Utrecht bevond, deed hij de Baan ontbieden, die zich om staatkundige redenen verontschuldigde en, hoewel hij toen weigerde om den grooten monarch te dienen, raadpleegde deze hem naderhand dikwijls en beweees hem de grootste achting. De keurvorst van Brandenburg benoemde hem in 1676 tot zijn hofschilder en tot directeur der academie , voor welke eervolle benoeming hij bedankte , en J. van Sweel, eenen zijner beste leerlingen , voor die betrekking voordroeg. Die voorspoed berokkende hem maar al te veel vijanden, zoo zelfs, dat een kunstenaar uit Friesland , een aanslag op zijn leven beraamde, welke gelukkig verhinderd werd. Niet minder bekwaam kunstenaar als aangenaam in den omgang, genoot hij veel onderscheiding. Hij stierf te Amsterdam in den ouderdom van 6!) jaren. De portretten van do Baan zijn bevallig van houding, helder en levendig van kleur. Zonder hem te volgen, stolde hij zich den grooten van Dijk ten voorbeeld. Onder zijne beste werken rekent men het portret van den Ruwaart C. de Witt ten voeten uit en levensgroot, met zinnebeeldige figuren en toespelingen betrekkelijk diens stout bestaan op do rivier van Koehester. Dit stuk werd na den moord dor gebroeders de Witt, van hot stadhuis te Dordrecht gehaald on door hot giaauw in flarden gescheurd. Verder, dat van den graaf Maurits van Nassau, gouverneur van Brazilië, en van den raadpensionaris de Witt, welke stukken op het koninklijk museum te 's Gravenhage berusten. Op dat te Amsterdam, vindt men insgelijks eeno afbeelding, van den raadpensionaris en van diens broeder Cornells do Witt, benevens cone schilderij, do mishandelde lijken dier broeders voorstellende. Zie ook Appelman (Barend.) BAAN, (Jacobus uk) zoon van bovengenoemden, werd in 1673 te's Hage geboren, oefende zich bij zijn verdienstelijken vader en was zoo gelukkig van reeds op zijn 20''quot; jaar in het gevolg van Prins Willem den IlJJcn, Koning van Engeland, naar Londen te gaan, waar hij onder vele portretten, ook dat van den hertog van Colchester schilderde. Zich van daar naar Florence begevende, werd hij er door den groothertog met onderscheiding behandeld cn verzocht, zich bepaaldelijk aan zijn hof te willen verbinden, welke hooge eer hij afsloeg om zich naar Rome te kunnen begeven, waar hij even als te Florence, grooten bijval verwierf. In deze plaats liet hij, behalve vele portretten, ook geschiedkundige stukken in Fresco achter, gelijk hij te Rome ook dergelijke cn genre-schilderijen vervaardigde. In de schilders-bent aldaar ontvang hij den bijnaam van den Gladiator. Zeker was het gelukkig dat een Duitsch vorst, hem aan de verleidingen der Bent-broeders onttrok en naar Wccnen modenam, waar hij echter spoedig in den bloei zijns levens, slechts 27 jaren oud stierf. Zijn werk wordt niet minder dan dat zijns vaders geroemd. BAARD. De haren, welke bij het mannelijk geslacht met het begin der manbaarheid aan de kin (baard in den eigenlijken zin) do wangen (bakken-baard), de bovenlip (snor-baard of knevel) , en de onderlip (zoogenaamde Henri quatre) te voorschijn komen. Bij de Oosierschc volken gold ton allen tijde de baard voor het |
2(18
|
hoofdsieraad dos mans on is hot nog. Als voorrogt eens vrijen mans Is liet don slaven niet geoorloofd oonon baard to dragon. Do Mohammedanen laten don baard, zoodra zij gehuwd zijn, in de lengte groeijon; vrouwen kussen hare mannen, kinderen hunnen vader , do mannen woderkeerig elkander don baard, wanneer zij elkander begroeten; zij zweren er bij en maken denzelven tot het voorworp der warmste golukwonsohen. De Grieken schijnen den baard slechts aan do bovenlip geschoren to hebben, doch sedert Alexander begonnen zij eerst zich den geheelen baard te schei en. Do Romeinen droegen baarden tot don tijd van Scipio den Afri-caan, die do Groote bijgenaamd wordt; deze voerde het eerst do gewoonte in, zich dagelijks door slaven te laten scheren. — Eerst onder do regering van Heracllus overliet Oostersch-Uomeinsche keizerrijk kwam weder hot gobniikiii zwang, baarden te dragon, hetwelk daarna bij de Grieken stand hield tot op den tegenwoor-digon tijd. Naar Italië word het gebruik der lange baarden door de Longobardon gebragt, gelijk hun naam reeds uitdrukt. Peter de Groote begon do beschaving dor Russen onder anderen met het doen afsoheren hunner lange baarden. Nergens ondergingde baard zoo velerlei veranderingen als in Frankrijk: nu eens lieten de Fransohen den baard slechts op de bovenlip groeijon en droegen snorbaarden, dan weder waren do lange baarden iu den smaak, doch ook deze worden weldra afgosolioron. Ten tijde van Lodewijk XIII en XIV hield do gewoonte van baarden te dragen op eens op, dewijl deze koningen, die als joii-golingon den troon beklommen, er nog geen haddon. Ook in Duitsohland en Nederland was de baard altijd hot sieraad dos mans. Velen beminden zoor de lange baarden. De geschiedenis noemt ons do volgende personen, als daaromtrent de voornaamste geweest te zijn; 1° do krijgsraad van keizer Maximiliaan II, de Duitsche ridder Raubor von Balberg und Weinck, gest. 1575, welke oenen baard droeg , die zoo lang was, dat dezelve bij dezen groeten en sterken man tot op do voeten hing , en van daar weder tot den gordel reikte; 2quot; Hans Stoininger, raadsheer en osson-Imndolaar van Braunau, had een baard, welke een voet over de enkels reikte, 3'' Johan do Gebaarde {chr Biirl'xje, anders Majo), een beroemd schilder dor XVId0 eeuw, had oen baard , waarover hij zonder zich te bukken gaan kon. (Verg. Dclauro Pogonologie ou histoire philosop/iiquc de la barbe, Paris 1780.) BAARDGIER. (Zie Lammergier.) BAARDMANNETJE. Hot baardmannetje (Parus biarmicus L.) behoort tot het geslacht der meezen onder de familie der Aves conirostres, hoeft do grootte van don koolmees en een staart ter lengte van het ligchaam. De kleur is op den mg bruinrood, de kop asohgraauw, de middelsio slagpennen on de onderste staartvederen zwart; bet mannetje is kenbaar aan zwarte vederen in den vorm van snorren aan de mondhoeken, waarvan deze vogeltjes den naam voeren. Zij loven aan de zeekust en in hot riet langs de plassen en rivieren in ons land, voeden zich met insecten on rietzaden en broeijen in een kunstig van bastvezelon en distelharen in een gevlochten nest. Bij nacht broeden man en wijfje tegelijk, over dag het wijfje alleen en het mannetje brengt haar het voedsel in het nest. Zij leggen doorgaans in Junij 4 of 5 flaauw roodverwige eijeron, die vooral aan het einde niet bruine spatjes gesprenkeld zijn. Des nachts bedekt het mannetje zijn wijfje met zijnen vleugel. BAARLAND (TIuniiRT van) gouoesheor te Namen, omtrent hot jaar 1530, en vriend van Erasmus. Bij Valerius worden zijne schriften vermeld. BAARMOEDER, {uterus, matrix) is bij den mensch en de zoogdieren hot orgaan, waarin de vrucht gedurende de zwanger-scliap is bevat en tot genoegzame ontwikkeling komt, om zelfstandig haar leven voort te zetten. Zij ligt bijna in hot midden van hot kleine bekken, onder de dunne darmen, achter de blaas, voor den endeldarm terwijl haar onderste gedeelte zich tot aan on in de schoede uitstrekt. De gedaante van dit orgaan is in de kindschlieid rond, bij de ontwikkeling der geslachtsverrigtingon krijgt het oenen min of meer driohookigon vorm, die door het langer worden van het onderste gedeelte, den zoogenaamdon hals, wordt veroorzaakt. In do zwangerschap wordt do gedaante eirond en na de geboorte min of moer peervormig, welke gedaante do baarmoeder gedurende het verdere leven behoudt. De ontlecd-kundigon verdcelen dit orgaan in drie doelen, bodem, ligchaam |
en hals. De bodem, fundus uteri, is het bovenste gedeelte, dat zich boven do inhochting der buizen van Fallopius bevindt. Van den bodem tot daar waar de baarmoeder smaller wordt, strekt zich hot ligchaam, corpus uteri uit. Het onderste gedeelte, dat zich weder een weinig ombuigt is de roods genoemde hals, cervix s. collum uteri. Hierin is eeno spleet, dio meu den baarmoedormond, ot\ficium uteri noemt. Deze opening leidt in de holte der baarmoeder zelve. De overgang van den Imls in de holte noemt men den inwondigen mond, orificium uteri internum. De baarmoeder ontvangt het sperma, dat hoogst waarschijnlijk bij de bevruchting in do buizen van Fallopius mot het ei zich ver-oenigt. Uit do zamensmelting van beiden ontstaat het vruchtbeginsel , dat door de buizen van Fallopius naar de baarmoeder wordt gebragt, waar het zich vorder gedurende de zwangerschap ontwikkelen moet. Verg. Eon got, Traité de phjsiofojie, Paris 1850, 8 , T. II, partie 2, p. 128 suiv. BAARREGT was die gewoonte in de middel-eenwon, volgons welke iemand wegens moord aangeklaagd of verdacht gehouden, voor de baar, waarop de vermoorde lag, gebragt werd en het lijk moest aanraken. Wanneer hetzelve daarbij begon te bloeden, word do aangeklaagde voor sohuldig verklaard. BAARS. Onze gewone baars {Perca fluoiatilis h.) vormt mot eenige Noord-Amoricaansclie verwante soorten het geslacht Porca, bchoorende tot do stekelvinnige visschon, Pisces acaMhopterygii. Do baars leeft in alle rivieren en moeren van Europa en is ook in overvloed in onze grachten en slooten voorhanden. De kleur verschilt merkelijk naar den grond of het water, waarin hij zich ophoudt; doch is meestal geelachtig groen op den rug met 5,6, ja zelfs tot 8 zwarte dwarsstrepon, wit op den buik; de aars- en buikvinnon zijn schoon rood, voornamelijk bij de hombaarson; achter op do eerste rugvin staat een zwarte vlek. Do sohubben zijn zeer ruw. De baars schiet knit in ondiepe wateren in April, in diepere in Mei; Bloeh heeft in do kuit van oen' baars van 2:71 pond, 270,000 eijeron getold. Zij zonden dus ontzettend vermeerderen, indien niet do kuit door palingen, en eenden werd opgegoten. Gelijk de snoek, sehiot de baars reeds kuit in hot dorde jaar, doch is dan nog niet volwassen. Do baarzen zwemmen zoor snel bij horten en staan dan weder langen tijd omstreeks twee voot onder de oppervlakte stil. Men rekent hen tot de roofvissehen te behooren, hoewel zij slechts kleine visschon en watertorren verslinden; doch zij happen gretig naar alle dieren, die hun voor don mond komen, hetgeen hun bij liet stekelbaarsje, dat hun in de koel blijft steken, dikwijls duur te staan komt. Men vangt de baarzen op verschillende wijze, doeh moer bijzonder worden zij met den hengel gezocht. Do viseh levert een zeer smakelijk gerogt op, dat ook zelfs voor zieken niet mocijclijk te vorteeren is. De baars is derhalve door geheel Europa enquot; inzonderheid in ons vaderland zeer gezocht, en was zelfs reeds aan de Ouden als lekkernij bekend. Ausonius zingt in zijne Mosella, 115; Nee te delicias mensarum, Perca, silebo, Amnigenos inter pisces dignande, marinis Solus puniceis facilis contendere muUis. Zie Bloeh, Naturg. der Fische Deutschlands II, 66, t. 52; de anatomie bij Cuvior, Ilist. nat. des Poissons I, tab. 1—8. BAART, (Pieteh) oen Friesch geneesheer uit de XVII'10 eeuw vooral bekend geworden als diclitcr in do oude platte Friosohe taal. Zie Kok, Vad. Woordenb. d. I., hl. 15. BAAT CGatharina) hoeft zich bekend gemaakt, door gonoa-logische tabellen van den adel van haar vaderland (Zweden) te vervaardigen en te schilderen, en do verhandeling van Mossonius over dit onderworp te verboteren. BAAZIUS (Jan) een geloerde Zweed, eerst regent, later bisschop van Vexia, schreef op bevel van koningin Christina eene korkoiyke geschiedenis van Zweden tot 1642; Linkoping, 1642 in 4°. Zij is zeer belangrijk voor het latere gedeelte, doch minder dan die van Oernhielm en Celsius. Hij liet drie zonen na: Jan, aartsbisschop van Upsal, Eric die zich in do krijgsdienst onderscheidde en Benedictus, leermeester van Karei Gustaaf. BAB (Jon.) in 816 gcb. word in do godgeleerdheid en geschiedenis onderwezen in het beroemde Armenische Klooster Maïra-vank, verwierf oen grooten roem en stierf togen het eindt' |
BAB
269
|
iler IXd'! oeuw. Zijne werken zijn nog in m. s. voorhanden. BABAKOliSCIII (Abdel-Rhamon-Mustapha) een geleerd Muselman uit de XIV^o eemv, schrijver van een werk, „ do gunsteling dor vorstenquot; genoemd. Men houdt hom ook voor den schrijver van een ander geschrift, „de tuin der anemonenquot; dat door anderen aan een naamgenoot van hom uit de XC eeuw wordt toegeschreven, die gelijk hij, mufty van Kafl'a was. BA15-EL-MANDEB, dat is in hot Hollandsch Tranenpoort, aldus genoemd wegens de vele vroeger daarin voorgevallene schipbretiken, welke men thans door do vordoringon in do zeevaart bijna geheel weet te vermijden, is do zeo-ongte tusschon de zuidpunt van Arabic on Africa, die de Uoodc zee met do Indische veroenigt, en omtrent 3 aardrijkskundige mijlen breed is. De stroom is aldaar zeer heftig, de oevers zijn zeer rotsaclitig en de wind stort dikwijls met buitongomeone kraeht van do bergen, hetgeen de vaart door deze straat vroeger zoo gevaarlijk maakte. BAliEUiquot; (Prancois-Nükl) meer bekend onder don naam van Cajus Gracchus Babouf, in 1764 to St. Quentin geboren, maakte zieh in de Fransehe revolutie berucht, en stierf 25 Mei 1797 op het schavot. Hij was redacteur van een journal, Le Tribun du pcuple, en met Audriffret schreef hij een werk Cadastre perpétuel, 1790. BABINO (Album) in de XVIll,•■ eeuw geboren, leerling van Calvyn en Evangeliedienaar van l'oitou. Hij schreef een bundel met oden, sonnetten en gezangen dien hij onder don titel van La C/mstiade to Poitiers, 1560 8° uitgaf. BABO, (Joseph Makia) volgens anderen Frans Maria of Frans Marius von Babo, word 14 Junuarij 1756 te Ehrcnbreitstein go-boren, en bekleedde eerst de betrekking van hoogleeraar in de aesthctica to Munchen, vervolgensin 1793, die van Studio-directeur aan de militaire academie en geheim-secretaris In 1799 werd hij Booken-censuur-raad, intendant en kameraal-commissaris aan hot Duitscho toonecl. Hij was ook ridder der Beijorsche orde van burgerlijke verdienste en stierf don S'1011 Jammrij 1822 te Munchen. Men heeft van hom: Arno, ein milit. Drama, Frankfort und Leipzig (Augsburg) 1777; Das Winterquartier in Amerika, Man-ebon 1778; Odaoder die Frau von zween Miinnern, Munchen 1782; Die Rijmer in Deulschlund, Trauerspiel, Munchen 1779; Fran-konthal 1780, Coblenz 1782; Kora und Alonzo, ein Melodrama, Munchen 1780; Oüo von Wiltelsbach, Trauersp. Munchen 1782, 1785, 1803; Die Maler, ein lustspiel, Munchen 1783 ; Das Friiulein Wolerzoyen, ein lustspiel, Munchen 1783; Daijuberl, Trauersp. Munchen 1787; DieSirelitzen,Schauspiel. Frankf. undLeipz. 1790, Berl. 1793; .ÖKriycïv^fici,Lustsp. Berlin 1792 ; Der Frilhliny, Vorspiel, Munchen 1799; Schauspiele, Berlin 1793; (1 lid. Otto von Wittelsbtich , rf/e lt;S(re/iteen, liüryergluck.) Neue Schauspiele, Berlin, 1804. (1 Bd. Der Puls, Genua nnd Hache.) Gemalde aus dem Leben der Mensc/ien, Erzahl. Munchen 1784. BABHIUS, Griekseh fabeldichter, die tegen het einde van de Alexandrijnscho periode bloeide, bragt de fabelen van Aesopus in Gholiamben over. Bentley en Tyrwhitt herkenden daarin een oorspronkelijk werk: vergelijk de Dissertatio de Babrio , Loml. 1776 , van den laatsten. In 1844 ontdekte de Griek Minoidos Mina, die op last der Fransehe regering de kloosters van het Oosten bezocht, op den berg Athos een handschrift met 123 tot dien tijd toe nog onbekende fabelen van Babrius, welke eerst door Boissonade, Parijs 1844, later door Orelli en Baiter, Zurich 1845, en eindelijk door Lachmann, Berlijn 1845, uitgegeven zijn. Vergelijk Mantels, über die Fabeln des Babrius, Lubeck 1846. BABYLON, thans Irak Arabi genoemd, was oudtijds een zoor beroemd Aziatisch rijk, dat ten oosten aan Susiana, ten zuiden aan don Perzischen zeeboezem en Chaldca, ten westen aan woest Arabic, en ten noorden aan Medië en Armenië, of Mcso-potamië grensde. Het is een vlak, effen land, dat door twee groote rivieren, Euphraat en Tiger, doorstroomd wordt. De eerste, welker water bijna altijd met den oever gelijk staat, treedt bij don minsten aanwas buiten denzelven, doch overstroomt jaarlijks geregeld het geheele land en bevrucht liet op gelijke wijze, als do Nijl in Egypte. Om deze overstrooming doelmatig te leiden, en daardoor hare schadelijke gevolgen voor te komen, had men reeds vroeg verscheidene kanalen en dammen aangelegd, waardoor do vruchtbaarheid, in weerwil dor felle hitte en den zeld-zamon regen, zoo aanmerkelijk bevorderd word, dat Herodotus door zijne opgave daarvan zijne geloofwaardigheid vreesde verdacht te zullen maken. Ondertussclion heeft men aan boomen behalve aan Cypressen- en Palmboomon in dit geheele land gebrek, hetwelk de natuur echter door eenon aanmerkolijken voorraad van steenaarde, waarvan men de duurzaamste steenon vervaardigde, vergoed hooft; terwijl men aardhars, welke men hier overvloedig aantrof, in plaats van kalk tot het motselou gebruikte. |
De bewoners van Babyion behooren onderdo oudste volken dei-wereld, en volgens hunne spraak, een Arameische of Syrische tongval, onder eenon Semitisehen volksstam. Of zij echter nit Indië of gelijk hunne spraak schijnt aan te duiden, uit bet Arabisch schiereiland herkomstig zijn, is onzeker. Reeds vroeg verschijnen zij als een volk, hetwelk vaste woonplaatsen had en eonen zekeren graad van wetenschappelijke beschaving bezat. Mozes spreekt van dit volk al aanstonds naden zondvloed, en noemt Nimrod nis den eersten stichter van het Babylonische rijk. Latere Grieken schetsen ons Ninus, Belus cn Semiramis, als de grootste veroveraars. Eindelijk vertoonde zich Babyion omstreeks 360 jaar voor onze tijdrekening, in oenen helderen luister. De Chaldeërs, een zwervend volk, kwamen onder Nebueadnozar van don Taurus en den Caucasus, veroverden geheol Zuid-Azië, verwoestten Jeruzalem , onderwierpen Phocnicië en vestigden een rijk, dat zich tot aan de oevers van de Middcllandsche zee uitstrekte. Baby Ion , reeds vroeger do zetel van beschavingen allerlei wetenschappen, werd do hoofdstad daarvan en bereikte haren hoogsten bloei. Handel en kunstvlijt vermeerderden haren rijkdom, waaruit weelde cn pracht geboren werden. Inzonderheid was zij beroemd door hare linnen-katoen- en zijde-weverijen. De geleerdheid was het eigendom dor priesters, die onder den naam van Chaldeërs voorkomen. Na den dood van Nebucadnezar verviel hot rijk langzamerhand, totdat Cyrus door de verwoesting van deszelfs hoofdstad er oen einde aan maakte. Babyion doelde in het lot van Perzië tot aan het jaar 650 onzer tijdrekening, toen Mohammcds opvolgers het veroverden, en in 762 Bagdad aan den Tiger stichtten, alwaar sedert de zetel der Kalifen was, welke door Halaku, een Tar-taarsch vorst, in 1258 verdreven werden. Bagdad violin 1534 in handen der Turken, aan welke de Schab Abbas in 1612 het weder ontrukte; doch in 1638 kwam Babyion onder de heerschappij van het Turksche rijk, waartoe hot nog behoort. Merkwaardig waren oudtijds in Babylon de tuinen , do oudsten waarvan wij gewaagd vindon. Zij worden zwevende of hangende tuinen genoemd, omdat zij uit hoogten door de kunst gevormd in verschillende afdeelingen verdeeld cn op pilaren rustende bestonden, die mot aarde bedekt, mot boomen beplant waren , en met water door de kunst opwaarts gevoerd besproeid werden. Men beweert echter, cn niet zonder grond, dat deze tuinen, daar hot rondom Babyion vlak was, niet meer dan opgeworponc heuvels geweest zijn, die in onderscheidene terrassen verdeeld en met boomen en gewassen beplant waren. Men leze, behalve de oude schrijvers over Babel en Babylonië Bredow (Ronnel) Untersuchunyen über einzelne Gegenstiinde de?-alten Gesch., Geogr., und Chronol. Altona 1800 8quot;. Olivier, Voyage II. 436 suiv. Ker Porter Travels II283 sqq. Rich, Narrative o a Journey to the site of Babylon cel. Lond. 1838 8». Th. Maurice. Observ. on the ruins of Bab. Lond. 1816 8». J. R. Wellsted , Reist n.d.Stadtd. Khaliff, iibcrs. v. Klinzcl, Pforzheim 1841 8» s. 143 ffg. BABYRUSSA is de naam van eene soort van varken dat op eenigo eilanden van Indië: Colelies, Menado enz. voorkomt. De naam is Malcisch en boteekent hertzwijn: baba een varken, nissa |
AZIJ-BAA
|
vcrmimlert hot nzijnzimr-gelmlto, zoodat eindelijk nlleon water en nzijnmocr overblijven. De azijn wordt altijd, voor het ontstaan van do azijnmoer, troebel, waarna de afscheiding vim eene witte slijmige stof plaats grijpt, welke langzamerhand tot eene gelei-«ehtigo, zamenhangemlo, glibberige, tamelijk opgezwollen massa overgaat en soms vliezig, soms vaster van weefsel en geelachtig is. Do azijnmoer ontstaat zelden of nooit in sterken, gemakkelijk in slappen azijn, maar zeer spoedig in zulke, waarin stikstof bevattende ligchamen aanwezig zijn, b. v. bij vruehton in het zuur. AZIJNWEGER. (Zie Azijn.) AZIJNZUUR. (quot;Zie Azijn.) AZIMUTH. Een Arabisch woord, beteekenende streek of ligging. In de sterre- en werkdadige meetkunst, verstaat men daaronder den hoek, welken het loodregte vlak, gaande door cenig voorwerp of punt, mot dat van den midiiag-eirkel maakt. Men telt het Azimuth, van het zuiden, door het westen, noorden en oosten, den geheelen horizont rond. Het magnetisch Azimuth van cenig voorwerp of punt is de hoek, welken het verticaal vink van dat punt maakt met de magneetnaald. AZO, regtsgclecrde uit deXIIaoeeuw, onderwees het regt te Bologna, zijne vaderstad. Verpligt deze hoogcschool te verlaten, kwam hij in Frankrijk en werd hoogleeraar te Montpcllier, waar hij in 1200 stierf. Zijne glossen op de Digesta en do Codex zijn onder den titel van Summa Azonis in 1482 te Spiers in foi. gedrukt. AZON, monnik en beroemd bouwmeester, leefde omtrent 1050 en stiehtte de hoofdkerk te Siez in Normandië. AZORISCHE EILANDEN. In de Atlantischo zee, tussclien Africa en Amoriea gelegen. Zij werden iu 1432, door de Portugezen ontdekt: In 1466 zond Izabclla, hertogin van Bourgondië, eene volkplanting van Vlamingen derwaarts, waarom zij dan ook de Vlaamsche eilanden genoemd worden. Zij luveren wijn , honig, koren, suiker, zuidelijke vruchten enz., die den schippers welke zich hier van nieuwen leoftogt voorzien, zeer welkom zijn. AZOTE. (Zie Stikstof.) AZUNI (Dominic. Albuut) rcgtsgeloerde in 1760 te Sassari op Sardinië geboren. Zijne geschriften, die vooral het handelsregt betreffen , zijn zeer beroemd, o. a. zijn Dizionario universale ray- B is de tweede letter van het alphabet en behoort tot de zachtorc lipklanklotters. B beteekent in de muzijk, onder do klanktrappon van de diatonisoh-chromatische tafel (gamme) , den toon b, eenon halven toon lager gespoeld; voorts de kleine tertz tot y, en de zuivere quint totes. Men bedient zich echter ook van deze lettor, om do verandering van toon aan te wijzen. De Ouden gebruiken in hunne muzijk de b voor den tweeden trap van hun toonstelsel, hetwelk met a begon, en bij hen de eenige trap was, die verschillende snaren van twee en een halven toon had. Do lagere toon werd door de kleine b, de hoogere door eene groote, vierhoekige B aangeduid. B dur is, in de hedondaagsohe muzijk, die toon van dc 24 toonsoorten , waarbij de toon b, als grondtoon van den harden toon wordt aangenomen. Ten einde echter deze grondtoon de zuivere quart behoude, moet de toon e een halven toon lager gespeeld, cn in es veranderd worden. B mol is die soort van toon, waarbij de toon b als grondtoon van den zachten toon wordt aangenomen. Behalve de verlaging van den grondtoon, door bot toeken b voor den H- trap; moeten nog de toonen e, a , d en g een halven toon lager worden genomen. De tafel bestaat diensvolgens uit vijf b. Vele toonkunstenaars bedoelen door do uitdrukking B mol ook onze b snaar. Voorts beteekent B op do Fransche muntspeciën, dat zij te Rouan, BB dat zij te Straatsburg en op de Pruissische, dat zij te Breslau gemunt zijn. |
BAADER. (Frans Xavieu von). Een der nieuwere wijsgeeren van Duitschland. Hij werd geboren in 1765 te Munchen in Beijeren. Eerst te Ingolstad, daarna teWoonen oefende hij zich in de medische wetenschappon; maar legde zich later op de wetenschappen even als zijn jongere broeder bij voorkeur toe, die tot den berg-(/ionato della yiurisprudenza mercantile, 2c uitgave Livorno, 1822; Sistema universale dei principjdel dirilto maritimo (TEuropa, Nico 1795 4 vol.,waarvan twee Fransche overzettingen zijn, eene onder den titel van Droit maritime de VEurope, Parijs 1801—1804 2 vol., Si/st'cme universel des armements en course et des corsaires en temps dlt; guerre, suivi d'un précis des motjens propres a diminuer les danyers de la navigation des neutres. Genes IS17 8°. Aznni heeft met veel lof openbare betrekkingen in zijn vaderland, voor, gedurende on na ile Fransche heerschappij vervuld. Hij stierf in 1827 te Cigliari. AZUUR. Met dezen naam duidt men in het Fransch eene homclsblaauwe kleurstof aan. Het kobalt-oxydulc deelt aan glas bij hot smolten eene schoone, min of meer donker blanuwe, kleur mode. Een door kobalt-oxydnle gekleurd, fijn gemalen en geslibt glas komt onder don naam van smalt in den handel voor en wordt gebruikt om papier, linnen enz. oonigzins blaauw te kleuren; Het gebruik van deze stof is echter, sedert men hot ultramarijn kunstmatig heeft leeren maken zeer verminderd. Zie vorder dc artikels Smalt en Verwen. AZUUR boot in hot blazoen de blaauwe kleur in dc wapenschilden van Ridders, Hoeren of Baronnen. Iu die van Souvereine vorsten wordt die kleur Jupiter en in die van de overige edellieden Saphior genoemd. In het graveren wordt deze kleur, die de tweede in rang is, uitgedrukt door horizontale strepen. AZYMIETEN. Spotnaam diende Grieken aan de Wcstcrsche Christenen, ook aan de Armeniërs en Maronieten geven, wijl zij zich bij het H. Avondmaal van ongezuurd brood bedienen. De Grieken daarentegen worden spotsgowijze fermentarii (van fer-mentum zuurdeeg) genoemd. AZYMUS, ongezuurd, onyeheveld, bijv. brood. Azymos o( Azuma, hot feest der ongchevelde brooden bij de Joden. AZZI (FiianC. Maria), Italiaansch dichter, geboren te Arezzo in 1655 , overleden in 1707; een der stichters van de Arcadische academie iu zijn vaderland. Men hooft van hom (i ene si con (ileum sonetti morali. Florence, 1700. 8°; een kort begrip vau hot Inboek van Mozos in Sonnetten. Zijn zuster Faustina degli Azzi, ook lid der academie van Arezzo, stierf in 1724, na een bundel gedichten (Serto Poetico 1697 in 4°.) te hebben uitgegeven. bouw betrekking hebben, waarin hom Werner to Freiburg behulpzaam was, en waartoe hij deels alleen, deels in gezelschap van zijnen broeder, onderscheidene reizen ondernam. Ten gevolge daarvan verkreeg hij in 1798 den zeer aanzienlijken post van hoofddirecteur der bergwerken. Als lid van de academie der wetenschappen, waartoe hij werd aangenomen , vond hij goreede aanleiding, om zich aan do beoefening dor wijsbegeerte to wijden; ook deze verkreeg voor hem weder voel meer aantrekkelijkheid dan hetgeen hem vroeger bij het door hem bekleedde ambt bezig hield. Welkom was hem daarom bij de stichting der universiteit te Munchcn, zijne aanstelling als professor in de wijsbegeerte. De koning van Beijeren had bij de stichting dezer universiteit bepaaldelijk ten dool om de denkbeelden der middeneouwen te doen herleven; on hij had gehoopt, op grond van hetgeen Baader geschreven had, dat hij hem daarin behulpzaam zou zijn. Het is niet tegen te spreken, dat hij wegens hetgeen hem als waarheid gold, aan deze verwachting niet beantwoord heeft. Niettemin hoeft hij tot aan zijn dood, op don 31 Mei 1841 , zijne plaats als professor dor speculative wijsbegeerte behouden. Talrijk, maar zelden van grooten omvang, zijn de schriften . waarin deze hoogst merkwaardige man zijne denkbeelden heeft voorgesteld. Hij heeft ook deze donkbeeldon nooit tot een zamonhangond stelsel gobragt. Het eigenaardige daarvan is, dat zij eene mistiek godsdienstige rigting hebben; dat daarin de natuur en de theologie, bepaaldelijk die des Christendoms, als wederkecrig afhankelijk van elkander worden beschouwd. Merkwaardig en van do gewone zeer afwijkend, zijn de door hom |
BAA
267
|
voorgedragcne gevoelens , omtrent de zedelijke vrijheid, omtrent do geschiedenis der raenschheid met opssigt tot hare zedelijke ontwikkeling, omtrent hare betrekking tot God, omtrent den zondenval. Met opzigt tot deze en gelijksoortige onderwerpen , heeft hij eene menigte hoogst belangrijke denkbeelden aan het lieht gebragt, die in zijne onderscheidene schriften verspreid zijn, die echter wegens het duistere van zijnen stijl niet altijd even gemakkelijk gevonden worden. Baadevs voornaamste kracht was gelegen in het opsporen van de leemten der wijsgeerige stelsels die in zijn tijd waren te voorschijn gekomen; zooals van Kant, Schelling en Hegel. Hij wist, en op eene schier omvederlegbare wijze, het zwakke en gebrekkige daarvan aan te toonen; hij deed dit zeer dikwijls, met het beste gevolg. Schoon Roomsch-Catho-liek, en niet ingenomen met het Protestantisme , was hij echter geen voorstander van het Pausdom. Hij helde daarom zeer over tot de Grieksch-Catholieke kerk. Dit deed hij vooral uitkomen in zijn geschrift dat te Leipzig in 1841 is uitgekomen onder don titel van: der morgenlandische und der abendliindische Katholicis-mus. De verspreide denkbeelden van Baader heeft Hoffman gepoogd tot een te brengen, in een werk dat te Aschaifenburg in 1836 is uitgegeven en tot titel heeft: Vorhalle der speculativen Lehre Franz Baaders. In het jaar 1848 is er te Leipzig een begin gemaakt met de uitgave van al de nagelatene werken van Baader. Onze wijsgeer heeft een ouderen broeder namens Clemens Alois gehad die den 8 April 1762 geboren en den 23«ilt;n Maart 1838 gestorven is. Deze is uitgever van; das gelehrle Baiern. Een tweede broeder, met name Joseph, geboren te München in 1763en aldaar gesiorven den November 1835, heeft zich als werktuig- en bouwkundige bekend en beroemd gemaakt. Deze heeft hoogst behartigenswaardige wenken gegeven omtrent den aanleg van spoorwegen, de middelen van vervoer op dezelve, en omtrent het gebrek van waterwerktuigen bij den bergbouw en daarover belangrijke schriften uitgegeven. BAAI. Een kleine zeeboezem of arm van de zee, welke tus-schen twee landen landwaarts loopt, en van achteren eenen znk vormt. Zij is daarin van de hogt onderscheiden, dat hare diepte landwaarts grooter, haar ingang breeder, doch haar uiterste einde naauwer is, daar de bogt integendeel zich bij don ingang even breed als aan het einde vertoont. BAAK. Is by de zeevaart een zeker teeken voor de zeelieden, om hen te onderrigten waar zij kunnen inloopen of waar zich klippen of gevaarlijke plaatsen bevinden. Zulke teekens bestaan in hooge vuur-, wacht- en lichttorens, die op het strand geplaatst, of op zee in tonnen die aan ketens vastgemaakt zijn. Voor het onderhoud van een en ander betalen de schippers oen zekor baak- of tongold. Ook noemt men baak ieder opgerigt teeken, waardoor voorgenomen ontwerpen ter uitvoering op hot terrein worden aangewezen. BAAL, BEL. Een algemeone naam voor do Godheid bij do Phoeniciörs en Carthagers, in 't bijzonder de mannelijke Oppergod der Phoenicicrs en Babyloniërs. Sommigen houden Baal voor een menseh en den stichter van Babylon. Herodotus noemt hom den zoon van Alcaeüs; doch andere kenmerken hem door don naam van eenen Chaldeeuwsehon reus. Volgons do borigten, welke de geschiedenis ons van hem geeft, zouden wij hem voor een buitengewoon menseh moeten houden, die het Babylonische rijk sticiitte en verhief en uit dien hoofde naderhand vergood werd; en van hier, dat ook sommige schrijvers van hom verhalen, dat hij het land oor- en bewoonbaar gemaakt, rivieren door kanalen voreenigd, en Babylon met eenen muur omringd heeft. Zijn zoon Ninus, de groote veroveraar, had hem na zijnen dood voor eenen god verklaard en hem goddelijke eer laten bewijzen. Ondortusschen bepaalde zich zijne vereering niet slechts tot Babylon en Assyrie; maar strekte zich nog verder in hot oosten uit, of liever de naam Bel, eigenlijk heer beteekenende, werd in alouden tijd aan vorsten of zoodanigon gegeven, welke zich als hoeren over een en moer stammen gedroegen en door bet stichten van wetten verdienstelijk maakten. Na hunnen dood als goden vereerd, bleven zij bijzonder don naam van Baiil of Bel dragen, hetgeen do Grieken in Belos veranderden. Zoo vinden wij oenen Baiil bij do Perzen, Tyricrs enz. Naderhand zijn de daden en de eerdienst van deze allen tot dien éénen Babyloni-schcn gebragt, gelijk dit bij de Grieken met Hercules plaats had. |
Over de eerdienst, aan Basil bewezen, hoeft men weinige eu dan nog elkander tegensprekende borigten. Onder de offers die men hem bragt noemt de bijbel ook inenschen-offors; hetgeen echter mogelijk eene figuurlijke uitdrukking is, om daardoor don afval van Jehovah en den overgang tot de afgodsdienst van Baiil, te kennen te geven. Over Baiil leze men: J. E. Eisner de ritu Badlem exorandi Linz 1723; Crenzcr Symbol. II, 487 et IV, 392: Hitzig Philisl. 313. BAAN. (Jan de) Deze niistokende portretschilder werd den 2(J»'1'quot; February 1633 te Haarlem geboren, ontving het eerste onderwijs in de teoken- en sehilderkunst van zijn oom Piomans en later van J. Backer te Amsterdam. Zijne verdiensten werden spoedig bekend en geëerd. Ook genoot hij do ondorsehoiding van door den kunstlievondon koning Karei den liquot;1''quot; van Engeland uitgenoodigd te worden, om aan zijn hof te komen , waartoe hij hem met oen koninklijk jagt dood afhalen. Daar schilderde bij do portretten van den koning, do koningin, en vele edeliioden, waarop hij naar 's Gravonbage torugkeorde en er het portret van den hertog van Zeil vervaardigde, die hem met 1000 Hongaarsche dukaten, ongeveer ƒ 6000 betaalde. Vervolgens schilderde hij eenige stukken voor den hertog van Toscane, die hot portret van de Baan inde galerij te Florence plaatste en hem vorstelijk beloonde. ToenLode-wijk de XIVquot;10 zich met zijn leger in Utrecht bevond, deed hij de Baan ontbieden, die zich om staatkundige redenen verontschuldigde on, hoewol hij toen weigerde om den grooton monarch te dienon, raadpleegde dezo hem naderhand dikwijls en bewoeos hom de grootste achting. De keurvorst van Brandenburg benoemde hem in 1676 tot zijn hofschilder en tot directeur der aoademie, voor welke eervolle benoeming hij bedankte, en J. van Swecl, oenen zijner beste leerlingen, voor die betrekking voordroeg. Die voorspoed berokkende hem maar al te voel vijanden, zoo zelfs, dat oen kunstenaar uit Friesland, een aanslag op zijn loven beraamde, welke gelukkig verhinderd word. Niet minder bekwaam kunstenaar als aangenaam in den omgang, genoot hij veel onderscheiding. Hij stierf te Amsterdam in den ouderdom van 6!) jaren. De portretten van de Baan zijn bevallig van houding, helder en levendig van kleur. Zonder hem te volgen, stelde hij zich den grooton van Dijk ten voorbeeld. Onder zijne boste werken rekent men het portret van den Ruwaart C. de Witt ten voeten uit en levensgroot, mot zinnebeeldige figuren cn toespelingen betrekkelijk diens stout bestaan op do rivier van Rochester. Dit stuk word na don moord dor gebroeders de Witt, van het stadhuis te Dordrecht gehaald en door hot graauw in flarden gescheurd. Vorder, dat van den graafMaurits van Nassau, gouverneur van Brazilië, en van den raadpensionaris de Witt, welke stukken op het koninklijk museum te 's Gravenbago berusten. Op dat te Amsterdam, vindt men insgelijks eene afbeelding, van don raadpensionaris en van diens broeder Cornells dc Witt, benevens eene schilderij, de mishandelde lijken dier broeders voorstollende. Zie ook Appelman (Barend.) BAAN, (Jacobus de) zoon van bovengenoemden, word in 1673 te's Hage geboren, oefende zich bij zijn verdienstelijken vader en was zoo gelukkig van reeds op zijn 20,,l, jaar in het gevolg vanPrins Willem den HIJ™, Koning van Engeland, naar Londen te gaan, waar hij onder vele portretten, ook dat van den hertog van Colchester schilderde. Zich van daar naar Florence begevende, werd hij er door don groothertog met onderscheiding behandeld en verzocht, zich bepaaldelijk aan zijn hof te willen verbinden, welke hooge oer hij afsloeg om zich naar Rome te kunnen begeven, waar hij even als te Flurencc, grooton bijval verwierf. In dezo plaats liet hij, behalve vele portretten, ook geschiedkundige stukken in Fresco achter, gelijk hij te Rome ook dergelijke on genre-schilderijen vervaardigde. In de schilders-bent aldaar ontvang hij don bijnaam van den Gladiator. Zeker was het gelukkig dat een Dnitseh vorst, hem aan do verleidingen dor Bont-broeders onttrok en naar Weenon medenam, waar hij echter spoedig in den bloei zijns levens, sloohts 27 jaren oud stierf. Zijn werk wordt niet minder dan dat zijns vaders geroomd. BAARD. De haren, welke bij het mannelijk geslacht met het begin der manbaarheid aan de kin (baard in den eigenlijken zin) de wangen (bakken-bnard), de bovenlip (snor-baard of knevel) . en de onderlip (zoogenaamde Henri quatro) te voorschijn komen. Bij de Oosterscho volken gold ten allen tijde de baard voor hel |
2(18
|
hoofdsieraad dos mans en is hot nog. Als voorregt eens vrijen mans is het don slaven aiot geoorloofd oenen baard to dragen. De Mohammedanen laten den baard, zoodra zij gehuwd zijn, inde lengte grooijonj vrouwen kussen hare mannen, kinderen hunnen vader, do mannen woderkoerig elkander don baard, wanneer zij elkander begroeten; z\j zweren er bij en maken donzelven tot het voorwerp der warmste gelukwonsehen. Do Grieken schijnen don baard slechts aan de bovenlip gesehoren te hebben, doch sedert Alexander begonnen zij eerst zich den goheelen baard te scheren. De llomeinen droegen baarden tot den tijd van Scipio den Afri-eaan, dio de Groote bijgenaamd wordt; deze voorde het eerst de gewoonte in, zich dagelijks door slaven te laten schoren. — Eerst onder do regering van Heradius over het Oostcrsch-Romeinsehe keizerrijk kwam weder het gebruik in zwang, baarden te dragen, hetwelk daarna bij de Grieken stand hield tot op den tegonwoor-digen tijd. Naar Italië word het gebruik der lange baarden door do Longobardon gebragt, gelijk hun naam reeds uitdrukt. Peter de Groote begon do besehaving der Kussen onder anderen mot hot doen afsehoren hunner lange baarden. Nergens onderging de baard zoo velerlei veranderingen als in Frankrijk: nu eens lieten de Fransehen den baard slechts op do bovenlip groeijon en droegen snorbaarden, dan weder waren de lange baarden in den smaak, doch ook deze werden weldra afgeschoren. Ten tijde van Lodewijk XIII on XIV hield de gewoonte van baarden te dragen op eens op, dewijl deze koningen, die als jongelingen den troon beklommen, er nog geen hadden. Ook in Duitsehland en Nederland was do baard altijd het sieraad des mans. Velen beminden zeer de lange baarden. De geschiedenis noemt ons de volgende personen, als daaromtrent de voornaamste geweest to zijn: 1quot; de krijgsraad van keizer Maximiliaan II, de Duitsehe ridder Rauber von Balbcrg und Weinek, gest. 1575, welke oenen baard droeg , die zoo lang was, dat dezelve bij dozen grooten en sterken man tot op de voeten hing , en van daar weder tot den gordel reikte; 2« Hans Steiningor, raadsheer en ossen-handelaar van Braunau, had oen baard, welke een voet over de enkels reikte, 3'' Johan do Gebaarde (der Danige, anders Mnjo) , een beroemd schilder der XVIJc eeuw, had oen baard , waarover hij zonder zieh te bukken gaan kon. (Verg. Delaure Pogonologie ou hisloire pMlosophique de Ia barbe, Paris 1780.) BAARDMANNETJE. Het baardmannetje {Parus biarmicus L.) behoort tot het geslacht der meezon onder de familie der Aves conirosires, heeft do grootte van den koolmees en een staart ter lengte van het ligehaam. De kleur is op don rug bruinrood, do kop asehgraauw, do middelste slagpennen en de onderste staartvederen zwart; het mannetje is kenbaar aan zwarte vederen in den vorm van snorren aan de mondhoeken, waarvan deze vogeltjes den naam voeren. Zij leven aan de zeekust en in het riet langs de plassen en rivieren in ons land, voeden zich mot insecten en rietzaden en broeijen in een kunstig van bastvezolen en distelharon in een ge-vloehten nest. Bij nacht broeden man en wijfje tegelijk, over dag het wijfje alleen en het mannetje brengt haar hot voedsel in het nest. Zij leggen doorgaans in Junij 4 of 5 flaauw roodverwige eijeren , die vooral aan het einde met bruine spatjes gesprenkeld zijn. Des nachts bedekt het mannetje zijn wijfje mot zijnon vleugel. BAARLAND (IIunuuT van) geneesheer te Namen, omtrent het jaar 1530, en vriend van Erasmus. Bij Valerius worden zijne schriften vermeld. BAAKMOEDER, {uterus, matrix) is bij den monsch en de zoogdieren het orgaan, waarin do vrucht gedurende de zwangerschap is bevat en tot genoegzame ontwikkeling komt, om zelfstandig haar leven voort te zetten. Zij ligt bijna in bet midden van het kleine bekken, onder do dunne darmen, achter de blaas, voor den endeldarm terwijl haar onderste gedeelte zich tot aan en in de schoede uitstrekt. Do gedaante van dit orgaan is in do kindschheid rond, bij de ontwikkeling der geslachtsverrlgtingen krijgt het eenen min of moor driehockigen vorm, die door het langer worden van het onderste gedeelte, don zoogonaamden hals, wordt veroorzaakt. In de zwangerschap wordt de gedaante eirond en na de geboorte min of meer peervormig, welke gedaante de baarmoeder gedurende het verdere loven behoudt. De ontleed-kundigen verdoelen dit orgaan in drie doelen, bodem, ligehaam |
en hals. De bodem, fundus uteri, is liet bovenste gedeelte, dat zieh boven de inhochting der buizen van Fallopius bevindt. Van don bodem tot daar waar de baarmoeder smaller wordt, strekt zich het ligehaam, corpus uteri nit. Het onderste gedeelte, dat zich weder een weinig ombuigt is de roods genoemde hals, cerwi» s. collum uteri. Hierin is eene spleet, die men den baarmoedormond, orificium uteri noemt. Deze opening leidt in do holte der baarmoeder zelve. De overgang van den bals in de holte noemt men den inwendigen mond, orificium uteri internum. De baarmoeder ontvangt het sperma, dat hoogst waarsehijnlijk bij do bevruchting in de buizen van Fallopius met het ei zich ver-conigt. Uit do zamensmelting van beiden ontstaat het vruchtbeginsel , dat door de buizen van Fallopius naar de baarmoeder wordt gebragt, waar het zich verder gedurende do zwangerschap ontwikkelen moet. Verg. Don get, Traité de physiologie. Paris 1850, 8', T. II, partio 2, p. 128 suiv. BAAKKEGT was die gewoonte in de middel-eeuwen, volgens welke iemand wegens moord aangeklaagd of verdacht gehouden, voor de baar, waarop de vermoorde lag, gebragt werd en het lijk moest aanraken. Wanneer hetzelve daarbij begon te bloeden, werd de aangeklaagde voor schuldig verklaard. BAARS. Onze gewone baars {Perca Jluuiatilis L.) vormt met eenige Noord-Ainericaansche verwante soorten hot geslacht Perca, bohoorende tot de stokelvinnige vissehen, Pisces acanthopterygii. Do baars looft in alle rivieren en moeren van Europa en is ook in overvloed in onze grachten en slooten voorhanden. De kleur verschilt merkelijk naar den grond of het water, waarin hij zich ophoudt; doch is moestal geelachtig groen op don rug met 5,6, ja zelfs tot 8 zwarte dwarsstrepon, wit op den buik; de aars- en buikvinnen zijn schoon rood, voornamelijk bij de hombaarson; achter op de eerste rugvin staat een zwarte vlek. De schubben zijn zeer ruw. Do baars schiet kuit in ondiepe wateren in April, in diepere in Mei; Blooh heeft in do kuit van oen' baars van 2'/. pond, 270,000 eijeren geteld. Zij zouden dus ontzettend vermeerderen, indien niet de kuit door palingen, en eenden werd opgegeten. Gelijk de snoek, schiet de baars reeds kuit in hot dorde jaar, doch is dan nog niet volwassen. De baarzen zwommen zeer snel bij horten en staan dan weder langen tijd omstreeks twee voet onder de oppervlakte stil. Men rekent hen tot do roofvissehon te behooron, hoewol zij slechts kleine vissehen en watertorren verslinden; doch zij happen gretig naar alle dieren, die hun voor den mond komen, hetgeen hun bij bot stekelbaarsje, dat hun in de keel blijft steken, dikwijls duur te staan komt. Men vangt de baarzen op verschillende wijze, doch meer bijzonder worden zij met den hengel gezocht. De visch levert een zoor smakelijk geregt op, dat ook zelfs voor zieken niet mocijelijk te vorteeren is. De baars is derhalve door goheel Europa enquot; inzonderheid in ons vaderland zeer gezocht, en was zelfs reeds aan de Ouden als lekkernij bokend. Ausonius zingt in zijne Mosolla, 115; Nee te delicias mensarum, Perca, silelo, Amnigenos inter pisces dignande, marinis Solus punice.is facilis contendere mnllis. Zie Blooh, Naturg. der Fische Üeutschlands II,66,t. 52; de anatomie bij Cuvier, Hist. nut. des Poissons I, tab. 1—8. BAART, (Pietkr) oen Friesch gonoesheer uit de XVII1'0 cemv vooral bekend geworden als diebtcr in de oude platte Frieschc taal. Zie Kok, Vad. Woordenh. d. I., hl. 15. BAAT (Catiiarina) heeft zieh bekend gemaakt, door genealogische tabellen van don adel van haar vaderland (Zweden) te vervaardigen en te schilderen, en de verhandeling van Messenius over dit onderwerp te verbeteren. BAAZIUS (Jan) een geleerde Zweed, eerst regent, later bisschop van Vexia, schreef op bevel van koningin Christina eene korkoiyko geschiedenis van Zweden tot 1642; Linkoping, 1642 in 4°. Zij is zeer belangrijk voor het latere gedeelte, doch minder dan die van Ocrnhielm en Celsius. Hij liet drie zonen na; Jan, aartsbisschop van Upsal, Eric die zich in de krijgsdienst onderscheidde en Benodictus, leermeester van Karei Gustaaf. BAB (Jon.) in 816 geb. werd in do godgeleerdheid en geschiedenis onderwezen in het beroemde Armenische Klooster Maïra-vank, verwierf een grooten roem en stierf tegen het einde |
BAR
|
dor IX11'1 oeuw. Zijne werken zijn nog in m. s. voorhanden. BAUAKOESCIII (Abdel-Riiamon-Mustai'Iia) con geleerd Musolman uit de XlVde eeuw, schrijver van eon work, „de gunsteling der vorstenquot; genoemd. Men houdt hem ook voor den schrijver van een ander geschrift, „de tuin dor anemonenquot; dat door anderen aan een naamgenoot van hom uit de XVI'10 eeuw wordt toegeschreven, die gelijk hij, mufty van Kaft'a was. BA15-EL-MANDEIj, dat is inliet Hollandsch Tranenpoort, aldus genoemd wegens do vele vroeger daarin voorgevallene schijibrcukon, welke men thans door de vorderingou in de zeevaart bijna geheel weet te vorinijden, is de zee-engte tusschen do zuidpunt van Arabic en Africa, die do Koode zee mot de Indische voreenigt, en omtrent 3 aardrijkskundige mijlen broed is. De stroom is aldaar zeer heftig, do oevers zijn zeer rotsachtig en de wind stort dikwijls met buitengemceno kracht van de borgen, hetgeen de vaart door deze straat vroeger zoo gevaarlijk maakte. BABEUF (Fkancois-Nokl) meer bekend onder den naam van Cajus Gracchus Babeuf, in 1764 to St. Quentin geboren, maakte zich in de Fransche revolutie berucht, en stierf 25 Mei 1797 op bet schavot. Hij was redacteur van oen journal, Le TriLun du peuple, en met Audrift'rct schreef hij een werk Cadastre perpdtuel, 1790. BABINO (Albkiit) in de XVI1'1- eeuw geboren, leerling van Calvyn en Evangeliedienaar van Poitou. Hij schreef een bundel met oden, sonnetten en gezangen dien hij onder den titel van La Christ iade te Poitiers, 1560 8quot; uitgaf. BABO, (Joseph Maria) volgens anderen Frans Maria of Frans Marius von Babo, werd 14 Januarij 1756 te Ehrenbroitstein go-boren, en bekleedde eerst do betrekking van hoogleeraar in de aosthetica te Munchen, vervolgens in 1793, die van Studie-directeur aan de militaire academie en geheim-secretaris In 1799 werd hij Bockcn-consuur-raad, intendant en kameraal-commissaiis aan het Duitsche tooneel. Hij was ook ridder der Beijersehe orde van burgerlijke verdienste en stierf don 5dci' Januarij 1822 te Munchen. Men heeft van hem: Arno, ein milit. Drama, Frankfort und Leipzig (Augsburg) 1777 ; Oas Winterquartier in Amerika: Munchen 1778; O da oder die Frau von zweert Mdnnent, Munchen 1782; Die Riimer in Deutsc/dand, Trauerspiel, Munchen 1779; Fran-kenthal 1780, Coblcnz 1783; Kara und Alonzo, ein Melodrama, Munchen 1780; Olto von Willelsbach, Trauersp. Munchen 1782, 1785, 1803; Die Maler, ein lustspiel, Munchen 1783 ; l)as Fraulein Wolerzotjen, cin lustspiel, Munchen 1783; JJayoberl, Trauersp. Munchcn 1787; L)ieSlreliizen,Schauspiel. Frankf. undLeipz. 1790, Berl. 1793; Sürt/erffliicfyLustsp. Berlin 1792; Der Frvtltling, Vorspiel, Munchcn 1799; Schaitspiele, Berlin 1793; (1 Bd. ütto von Wittelsbach, die Strelitzen, Büryerglück.) Nette Schauspiele, Berlin, 1804. (1 Bd. Der Puls, Genua und Ruche.) C'emülde aus dein Leben der Mensclten, Erzahl. Munchen 1784. BABKIUS, Grieksch fabeldichter, die togen het einde van de Alexandrijnsche periode bloeide, bragt de fabelen van Aesopus in Choliamben over. Bentley en Tyrwhitt herkenden daarin een oorspronkelijk werk: vergelijk de Disserlalio de Uabrio, Lond. 1776, van den laatston. In 1844 ontdekte de Griek Minoides Mina, die op last der Fransche regering do kloosters van hot Oosten bezocht, op don berg Athos een handschrift met 123 tot dien tijd toe nog onbekende fabelen van Babrius, welke eerst door Boissonade, Parijs 1844, later door Orelli en Baiter, Zurich 1845, en eindelijk door Ijachmann, Berlijn 1845, nitgegovcn zijn. Vergelijk Mantels, ïtber die Fabeln des Babrius, Lubeck 1846. BABYLON, thans Irak Arabi genoemd, was oudtijds oen zoor beroemd Aziatisch rijk, dat ten oosten aan Susiana, ten zuiden aan den Perzischen zooboezem en Chaldea, ten westen aan woest Arabic, en ten noordon aan Medic en Armenië, of Meso-potamië grensde. Het is een vlak, effen land, dat door twee grooto rivieren, Euphraat en Tiger, doorstroomd wordt. De eerste, welker water bijna altijd met den oever gelijk staat, treedt bij den minsten aanwas buiten denzelven, doch overstroomt jaarlijks geregeld het gohcele land en bevrucht het op gelijke wijze, als de Nijl in Egypte. Om deze overstrooming doelmatig te leiden, en daardoor hare schadelijke gevolgen voor te komen, had men reeds vroeg verscheidene kanalen en dammen aangelegd, waardoor de vruchtbaarheid, in weerwil der felle hitte en den zeld-zamen regen, zoo aanmerkelijk bevorderd werd, dat Herodotus door zijne opgave daarvan zijne geloofwaardigheid vreesde verdacht te zullen maken. Ondertusschon hoeft men aan booinen behalve aan Cyprosson- en Palmboomon in dit gohcele land gebrek, hetwelk de natuur echter door eenen aanmerkclijken voorraad van steenaarde, waarvan men de duurzaamste stcencn vervaardigde, vergood heeft; terwijl men aardhars, welke men hier overvloedig aantrof, in plaats van kalk tot hot metselen gebruikte. |
De bewoners van Babyion behooren onder de oudste volken der wereld, en volgens hunne spraak, een A rameische of Syrische tongval, onder eenen Semitisehen volksstam. Of zij echter uit Indiö of gelijk hunne spraak schijnt aan te duiden, uitbot Arabisch schiereiland herkomstig zijn, is onzeker. Reeds vroeg verschijnen zij als een volk , hetwelk vaste woonplaatsen bad en eenen zekeren graad van wetenschappelijke beschaving bezat. Mozes spreekt van dit volk al aanstonds naden zondvloed, en noemt Nimrod als den eersten stichter van het Babylonische rijk. Latere Grieken schetsen ons Ninus, Bolus en Semiramis, als dc grootste veroveraars. Eindelijk vertoonde zich Babyion omstreeks 360 jaar voor onze tijdrekening, in ecnou helderen luister. De Chaldeërs, een zwervend volk, kwamen onder Nobucadnczar van den Taurus en don Caucasus, veroverden geheel Zuid-Azië, verwoestten Jeruzalem, onderwierpen Phoonicië en vestigden een rijk, dat zich tot aan de oevers van de Middellandschc zee uitstrekte. Babylon, roods vroeger de zetel van beschavingen allerlei wetenschappen, werd do hoofdstad daarvan en bereikte haren hoogsten bloei. Handel en kunstvlijt vermeerderden haren rijkdom, waaruit weelde en pracht geboren werden. Inzonderheid was zij beroemd door bare linnen-katoen- en zijde-weverijen. De geleerdheid was het eigendom dor priesters, die onder den naam van Chaldeërs voorkomen. Na den dood van Nebucadnezar verviel het rijk langzamerhand, totdat Cyrus door do verwoesting van deszelfs hoofdstad er oen einde aan maakte. Babyion doolde in hot lot van Perzië tot aan het jaar 650 onzer tijdrekening, toen Mohammeds opvolgers het veroverden, en in 762 Bagdad aan don Tiger stichtten, alwaar sedert do zetel der Kalifen was, welke door Halaku, een Tar-taarsch vorst, in 1258 verdreven werden. Bagdad violin 1534 in handen der Turken, aan welke de Schab Abbas in 1612 het weder ontrukte; doch in 1638 kwam Babyion onder de heerschappij van bet Turksche rijk, waartoe hot nog behoort. Merkwaardig waren oudtijds in Babyion de tuinen , de oudsten waarvan wij gewaagd vinden. Zij worden zwevende of hangende tuinen genoemd, omdat zij uit hoogten door de kunst gevormd in verschillende afdcelingen verdoold en op pilaren rustende bestonden , die met aarde bedekt, met boomen beplant waren, en mot water door do kunst opwaarts gevoerd besproeid worden. Men beweert echter, en niet zonder grond, dat deze tuinen, daar hot rondom Babyion vlak was, niet moer dan opgeworpene heuvels geweest zijn, die in onderscheidene torrassen verdeeld en mot boomen en gewassen beplant waren. Men leze, behalve de oude schrijvers over Babel en Babylonië Brcdow (Rcnnel) Untersuchunyen über einzelne Cegenstllnde der allen Gese/t., Geogr., und Chrnnol. Altona 1800 8quot;. Olivier, Voyage II. 436 suiv. Kor Porter 2\avels II283 sqq. Rich, Narralivt: o a Journey to the site of Babylon cel. Lond. 1838 8quot;. Th. Maurice . Observ. on the ruins of Bab. Lond. 1816 8». J. R. Wellsted , Heise n.d.Stadld. Khaliff, iibers.v. Kiinzol, Pforzheim 1841 8quot; s. 143 ffg BABYRUSSA is de naam van eenc soort van varken dat op cenigc eiinndon van Indie: Celebes, Menado enz. voorkomt. De naam is Malciseh en beteekent hertzwijn: baba een varken, russa |
BAG
|
een hert. Het is reeds door oude reisbeschrijvingen bekend, maar eerst in deze eeuw heeft men er goede afbeeldingen van ontvangen, terwijl ook door Dtmont dCUrville een paar dezer dieren levend naar Europa werd overgebragt. In levenswijs schijnt dit dier met het wilde zwijn overeen te komen, hoezeer het niet wroeten en geene wortels vreten zou. De huid is bijkans naakt. Er zijn vier snijtanden in de boven- en zes in de onderkaak aanwezig. De hoek of slagtanden zijn groot en staan regt naar boven; die van de bovenkaak krommen zich over den schedel naar achteren en gelijken in vorm naar de hoornen van den gems. Schedels van dit dier worden in bijkans alle verzamelingen aangetroften. Zij werden vroeger als Oost-Indische merkwaardigheden dikwerf herwaarts overgebragt en ik herinner mij er zelfs een gezien te hebben, waarin de hoektanden fraai verguld waren. Onze figuur stelt den schedel op V* der natuurlijke grootte voor. De hoog op den kop geplaatste en gekromde hoektanden der bovenkaak groeyen somtijds met de punt geheel tegen den schedel aan. Dat deze tanden door het dier gebezigd zouden worden om den kop bij het slapen tegen boomtakken te doen steunen en als het ware op te hangen, is eene gissing die weinig waarschijnlijks heeft. Men vindt eene afbeelding van dit dier bij Schreber Saügthiere Tab. 328 en in Geoflfroy Saint-Hilaire et Fr. Cuvier Hist. nal. des Mammifèrcs Livrais. 64. Bij Linnaeus komt dit dier voor onder den naam Sus Bahyrussa, Syst. nat. ed. 12. Tom. I. p. 104. Het kenmerk der soort die Linnaeus opgeeft, dat twee hoektanden op het voorhoofd staan {dentibus duobus caninis fronti innaits) is meer van den uitwendigen schijn ontleend dan ontleedkundig juist; de hoektanden staan, gelijk bij alle dieren inliet kaakbeen. J. V. D. H. BACCALAUREUS, of BACULARIUS, ook wel Bacillarius, heette in de middeleeuwen een schildknaap, die onder eenen ridder diende en er naar trachtte zelf tot ridder geslagen te worden. Tegenwoordig is het een titel, dien men op hooge scholen aan diegenen geeft, welke het naaste regt op de doctorale waardigheid bezitten. Ook worden op verscheidene scholen do ondermeesters Baccalaurei genoemd. BACCELLAR, (Antonius Barboso) beroemd regtsgeleerde, geschiedschrijver en lierdichter in 1610 te Lissabon geboren. Zijn werk over het regt van het huis van Braganza op den Portu-geschen troon in 1641 uitgegeven opende hem de deur voor waardigheden en rijkdom. Men bezit van hem twee geschiedkundige werken over den Braziliaanschen oorlog en de verdrijving der Hollanders van hef vaste land, en het andere over den veldtogt van den marquis van Marialva in 1659. Hij stierfin 1663. BACCMANALIEN. Feesten ter cere van Bacchus gevierd. In verscheidene steden van Griekenland geschiedde dit door de vrouwen , om de drie jaren , waarbij zij Thyrsen (lange staven met wijnranken omwonden) in de hand droegen en onder de luidruchtigste vreugde te zijner eere liederen zongen. In Athene echter waren zulke feesten het plegtigst. De grootefeesten van Bacchus, die men in het voorjaar vierde, noemde men Dionysia , en het offer bestond uit eenen bok. Men vertoonde op allo feesten allerlei spelen voor het volk en het is van deze, dat het Grieksche treurspel zijnen oorsprong ontleend heeft. Moritz merkt aan, dat het juist de uitbundige vrolijkheid is, welk een Bacchanaal tot een voorwerp van kunst maakt. BACCHANTE. Eene vrouw, die de geheime godsdienst van Bacchus plegtig waarnam. Men noemde deze vrouwen ook Maenaden, Thyaden enz., naar den verschillenden aard van het geschreeuw of de razernij, welke zij bij die gelegenheid lieten blijken. De oude kunst levert ons verscheidene gesneden steenen met Bacchanten, en ook latere kunstenaars vertoonen ons onder dit karakter wellustige vrouwenbeelden. BACCHIARIUS, Christen wijsgeer uit de V'ie eeuw schreef brieven en eene apologie, in de anecdota van Muratori bewaard. B ACCHINI (Bkned.) geleerde Bnedictijn, in 1651 tc San-Donino in het Parmezaansche geboren, was een goed kanselredenaar, kende het Grieksch en Hebreeuwsch en bragt de mss. der bibliotheek te Modena in orde. Hij was lid der meeste Ital.lettcrk. genootschappen en stierfin 1721. Men heeft van hem, behalve eenigc andere werken over de kerkgeschiedenis en een letterk. tijdschrift eene zeer beroemde verhandeling: De sistrorum fiyuris acdifferentia ad illus-iriss. DL). Leonem Strozza ob Sistri Romam ef/igiem communicatam |
Zfeer/ató) Bononiae ex typographia Pisarriana 1693 in 4quot; Gauden-tius Robertus gaf een exemplaar van dit zeldzaam geschrift aan Jacobus Tollius, toen deze zich te Panna ophield, onder voorwaarde dat hij er een tweede, betere uitgaaf van zou bezorgen. Tollius heeft zijn belofte vervuld en gaf de Dissert alio met zijne aanteekeningen te Utrecht bij Francois Halma 1696 in 4° in het licht. Ook deze is zeldzaam, doch overgedrukt in den Thesaurus antiquit. Roman, van Graevius, t. VI p. 409. (Zie Tollius). BACCHIUS, of BACCHEUS. Een voet in verzen uit eene korte en twee lange lettergrepen bestaande; aldus t; ---. BACCHUS. De Grieken vereerden niet alleen goden, maar verhieven ook zoodanige stervelingen, die zich door nuttige uitvindingen, of door groote, aan hunne tijdgenooten bewezen diensten onderscheidden, tot godheden, waarna zij hen aan hunne goden vermaagschapten. Zoo werd Bacchus, de uitvinder van den wijnbouw, een zoon van Jupiter en de Thebaansche Semele, dochter van Cadmus. De fabel vermeldt verder, dat Jupiter, aan de begeerte van Semele toegevende, zich in zijne goddelijke gedaante vertoonde, welken glans zij als stervelinge niet verdragen kon, zoodat zij stierf; dat Jupiter den nog ongeboren zoon in zijne dij overnam en vervolgens ter wereld bragt, waardoor Bacchus als het ware twee moeders had en daarom Bimater en Dithvrambius genoemd werd. Door de Nymfen opgevoed, ging zijne jeugd als in eene zachte sluimering voorbij, totdat zijne magt zich op eens ontwikkelde. Toen de zeeroovers hem op zekeren tijd binden en wegvoeren wilden, vielen de banden eensklaps van hem af, een stroom van geurigen wijn vloeide over het schip en klimop slin-' gerde zich om den mast en de riemen. Bacchus veranderde daarop ■ in een leeuw en de verschrikte roovers, die overboord sprongen. |
BAC
27 1
|
in (lolfijnon; alleen do scliippor, die goruden had om den jongeling ongemoeid te laten, bleef behouden, voerde Bacchus naar Nnxos, en werd daar zijn eerste priester. Van daar toog Bacchus do wereld door om don monsehen don wijnbouw to loeren en hen met het nat dor druiven te lavon; hen straffende, die zieh tegen den wijnbouw of tegen zijne dienst verklaarden ; zooals onder andoren den Thracisehon koning Lyeurgus. Naïhracië, 1'hrygic, en Syrië bezocht te hebben, kwam hij naar Egypte, vervolgens naar Indië en bereisde hot ganscho Oosten. Soms reed hij op een leeuw of tijger, dan op oen olifant of op een met leeuwen of tijgers bespannen wagen, en was steeds van Faunen, Silenen en Maenaden omringd. Deze togt duurde drie jaren , tot welks aandenken naderhand, om de drie jaren, de feesten of Baechanaliën ter zijner eer gevierd worden. Op hot eiland Naxos huwde hij mot de door Theseus trouwloos verlatene Ariadne, die hom overal op zijnetog-ten volgde, schoon zij hem niet altijd getrouw bleef. Later daalde Bacchus naar do benedenwereld, om zijne moedor Semele naar den Olympus over te brengen. Bacchus werd niet alleen voor den uitvinder des wijnbouws , maar ook voor don planter van andore vruchtboomon gehouden en tevens voor don god, aan wien do monsehen hot gebruik van alle tot hun onderhoud dienende vochten te danken hadden. Geen wonder dat de Ouden feesten ter eerc van den wijngod instelden, die echter uit twee verschillende en zelfs tegenstrijdige oogpunten beschouwd werden. Zoo stelde men hem als de oorzaak dor razernij en van de vorsohrikke-lijksto ongeregeldheden voor, maar die razernij tevens als de oorzaak van dat doorzigt, hetwelk in staat stelde om de toekomst te voorzeggen. Geheel anders werd hij vereerd als men alleen op de weldaden van den wijnbouw lette. Uit dit oogpunt beschouwde men hem als den god der gezellige verkeering, don vriend der Muzen, den bevorderaar der sehoono kunsten, die do menschen tot beschaving opleidde en de genoegens van het huiselijk en maatschappelijk leven leerde kennen, door eeu matig gebruik van den wijn het hart verheugde en de gezondheid bevorderde. Daardoor was er oen groot verschil tussehon de landelijke Bacehus-feesten, waar men ter zijner eer reijen zong, die do eerste aanleiding tot hot vertoonen van treur- en blijspelen waren, en de woeste toosten, waarop de Bacchanten , de Saters en Silenen de grootste rol speelden, en waarvan wellust en dronkenschap de voornaamste eigenschappen waren. Behalve den wijnstok en de klimop, was de granaatappel hem gewijd en offerde men hem voornamelijk geiten, bokken en zwijnen, als dieren die de wijngaarden het meest beschadigden. Uit Griekenland word zijne dienst naar Italië overgeplant: te Rome werd zij om hare buitensporigheid weldra verboden, maar geraakte later op nieuw in zwang. Niet alleen vond zij daar tegenstanders, ook Persous te Mycene en do Thebaansehe koning Bentheus verzette er zich tegen , welke laatste het slagtoffer van zijn ijver werd. De oudste voorstellingen van dezen natuurgod bij de Grieken, onderscheidden zich door eene statige houding, hot hoofd was met prachtige lokken versierd, die door een band om het voorhoofd zamen gebonden waren; in do handen hield hij oen drinkkom en een wijnrank. Eerst ten tijde van Praxiteles, stelde men homais oen jongeling voor, die, schoon doch week, bijna zonder zigtbare spieren gevormd, in het gelaat iets bedwelmds , een zeker heimwee vertoonde, in hetwelk tevens eene trotsche schoonheid en eene sluimerende kracht uitgedrukt was, waaruit men den zoon van Jupiter herkende; een fijne om het voorhoofd gewonden doek, de mitra, was met een krans van wijnranken of klimop omslingerd, het haar daalde in lange lokken op de schouders, waarover een ree-vel geworpen was; een met klimop omslingerden staf diende hem tot steun. Soms was hij ook, oven als in de andere voorstellingen, met een Oosterseh vrouwenkleed bedekt. Scopas on Praxiteles, verbeeldden homais een bevallig jongeling, met oene vrije, losse, van geestdrift blinkende gestalte. Van den eersten vond men een Bacchus-standbeeld te Cnidos, van den laatsten te Elis. Een der schoonste antieke standbeelden van Bacchus en een der weinigen, die den tand des tijds gedeeltelijk verduurd hebben, vindt men aan don ingang der Villa Ludovisi te Homo, waarin men vooral don zaehton overgang der vormen bewondert, hoewel het hoofd, de linker knie en de beide armen er later, het hoofd zelfs slecht bijgemaakt zijn. In het museum Pio Clementino wordt eon baardige Bacchus, als Sardanapalus bekend staande, en een romp van Baechus bewaard, welker even als hot beeld dat in hot museum te Napcis berust in eene zittende houding en vau uitmuntonde schoonheid zijn. In hot eorstgenoomdc-museum, vindt men ook nog enkele antieke Bacchus-koppen, zooals, de vroeger als de Ariadne van het kapitool bekende, een kleine en een van levensgrootte, welke laatste vooral om het verheven karakter, do wellust die uit do halfgeopende oogon blinkt, don tot vrolijkheid en genot geopendeu mond, de gevulde, zaehtrondo, behaaglijke wangen zeer geroemd wordt. In hot paleis Matteï te Uome vindt men oen antieke groep Bacchus voorstellende, die door oen Satyr meer voortgetrokken dan ondersteund wordt. Een dergelijke groep berust in het Britschmuseum. De heer Hope te London bezit er oen, oven als do Glypthothoek te Munehon, welke Ino-Leucothea mot hot Bacchus-kind op de armen voorstelt en uit de Villa Albani afkomstig is. Nog vindt men in het laatste museum een Silonus mot den Jeugdigen Bacchus, een standbeeld van den wijngod met den tijger, benevens eene Sareophaag waarop de bruiloft van Baeehus en Ariadne verbeeld is. Ook do latere beeldhouwers hebben dikwert den wijngod voorgesteld. Een der eerste werken van Miohel-An-gelo, stelt oen in marmer gehouwen groep voor, waarbij de dronken Baechus, door een Satyr vergezeld wordt, hetwelk zieh than» in de galerij te Florence bevindt. Thorwaldson vervaardigdu tweemaal hetzelfde standbeeld van Baeehus, eens voor do gravin VVoronzow en eens voor den vorst von Putbus, dien god in eeiu' bevallige houding voorstellende en met de rogterhand den beker ophoudende om er den wijn in te ontvangen. Ook de beroemde Sehwanthalor vervaardigde voor liet paleis van den hertog Maxi-miliaan van lieijoron, een fries van 150 voet lengte, waarin de fabel van Baechus, de triomftogt en do vreugdefeesten dos wijngods, met echten humor gebeiteld zijn. Niet minder talrijk worden dergelijke afbeeldingen op oude munten, cameën en vazengevon den. Ook beroemde schilders hebben uit deze fabel belangrijke. dikwijls geestige voorstellingen getrokken, zooals Annibal Carra-ehio in zijne fresco's van het paleis Farnese te Rome, die den triomftogt van Baechus voorstellen en Luea Giordano in zijne schilderij, die in de galerij te Dresden berust. Ook Rubens, van Dijk, Jordaans en andoren hebben dit onderwerp dikwerf voorgesteld. |
BACCHYLIDBS. Op het eiland Cos geboren, was de laatste der negen lierdichters van Griekenland, die do Alexandrljusehe kanon voor klassiek verklaarde. Als dichter wordt hij naast Simonidos en Pindarus geplaatst. Jammer is het, dat ons van zijne liederen, hymnen en zegezangen, slechts weinige brokken zijn overgebleven. In de gezangen van Horatius , vindt men van hem verscheidono sporen. Hetgeen van zijne zangen overig is . vindt men in d. I. der Analoeten van Brunek. Men zegt dat Hioro zijne poëzy boven die van Pindarus stelde en dat keizer Julianus bijzonder werk van zijne zedekunde maakte. BACCIO DELLA PORÏE of el Frate, moest bekend onder den naam van Fra Bartolomeo del Fattorino, werd in het dorp Savignano bij Florence in het jaar 1469 geboren. Hij ontving hei eerste onderwijs van Cossimo Roselli en oefende zieh naar de antieken, die zich in do tuinen van Laurens de Medleis bevonden. Later studeerde hij vooral naar Leonard da Vinei, en maakte spoedig zulke vorderingen, dat hij weldra als een dei-bekwaamste jeugdige kunstenaars bekend stond. Daar liaccio vlijtig werkte en bij oen voorbeeldig gedrag steeds hot gezclseha]) van bekwame mensehon zocht, was hij te Florence zeer in aanzien Gerozzo di Monna dolle Divi droeg hem op om eene kapel. op het kerkhof van St. Maria Nuova, met frescos to beschilderen, waartoe hij een toonoel uit don oordeelsdag daarstelde, dat algemeen , vooral ook wat de draporiën betrof, bewonderd word; welke frescos nog bestaan, hoewel zij door het afkalken der muren veel geleden hebben. Destijds bevond zich in het klooster San Marco te Florence, de beroemde monnik van de orde der Prodikheereu Girolamo Savanarola', voor wien Baeclo niet alleen don grootsten eerbied koesterde, maar waarvan hij weldra een der ijverigste aanhangers werd. De predikatiën welke Savanarola onder anderen hield, tegen boeken , muzijk, en schildorworken van eene wellustige of de zinnen opwekkende strekking, maakten zulk eeu indruk op Baccio, dat hij met Lorenzo Crodi en anderen, de door hen naar het naakt gemaakte studiën , op de |
272
|
markt to Florence brngt, waar zij met eene menigte boeken en muzljk-instrumonlen openlijk verbrand werden. Toon echter de tegenpartij van Savanarola, do Arabbiati, zich van hem wilden meester maken, vlugtte dezo met zijne aanhangers, waaronder Baccio , naar het klooster San Marco, hetwelk daarop belegerd werd. Maar als velen der belegerden sneuvelden of gekwetst werden, deed Baccio de gelofte van monnik te zullen worden, indien men hem vrij liet. Eindelijk werd Savanarola gevangen genomen en den 23 Mei 1489 verbrand. Baccio liet zich in het klooster S. Dominico opnemen, waar hij den 26Jiilij 1500 den naam van Fra Bartolomeo ontving, na alvorens eene afbeelding van den martelaar met eene diepe wonde aan het hoofd, dat nog in de academie te Florence berust beschilderd te hebben. Do lust voor de kunst begaf hem in zijne nieuwe betrekking, hij werd naar het klooster San Marco overgeplaatst en schilderde gedurende bijna vier jaren niets: eerst toen de prior en zijne vrienden hem daartoe aanmoedigden, nam hij het palet weder op en scbil-derdo oen St. Bernard. In de maand October 1506 kwam Raphael van Urbino naar Florence om er zich in de kunst te oefenen, maakte kennis en sloot vriendschap met den Fra, loerde van hom de inoonsmelting dor tinton en wodorkeerig aan Bartolomeo de doorzigtkunde. De werken van il Frato onderscheidden zich door ernst, waardigheid en lieftalligheid. De godsdienstige uitdrukking in zijne heiligen-beolden getuigt niet zoo als bij zijne voorgangers van gemoedelijkheid, maar van eene innige zielsverheffing. Zijne madonna's hebben oven als die uit do school van Da Vinei, waartoe hij kan gerekend worden te boliooren, eene uitdrukking van heiligheid, die, met die van menscliolijk schoon gepaard gaat. Zijne vormen getuigen van een ideaal gevoel van grootheid en kunnen met die van Michel Angelo, uit diens eersten tijd, vergoloken worden. Hem ontbrak echter het genie, dat diep in de voorstolling indringt en hot voltooit. Daardoor hebben zijne voortbrengselen dikwerf iets konds on afgemetens, soms iets onrustigs en alsof zij met te voel overhaasting bewerkt zijn. Wat hot technische betreft, is zijn koloriet, vooral in het naakt, zeer malsch, zijn penscel smeltend, de schikking der draperiën uitstekend. Zijne voorstellingen, meest eenvoudige madonna's van heiligen omgeven , wist hij kunstig te groeperen, ook was hij niet karig in hot voorzien zijner ordonnantiën met schoone gebouwen. Moestal schikte hij engeltjes om zijne madonna's heen, en verbeeldde ze zittende of musicerende, ook wel, den mantel dor moeder Gods of do kroon dragende, of haar omzwevende. Hoezeer Bartolomeo zijne werken overdacht, voor hij ze uitvoerde, getuigen do vele schetsen en teekoningon die hij bevorens maakte, en die, betzij met olieverw, in het graauw of alleen met asphalt beschaduwd, of op blaamv papier met zwart krijt, meesterlijk, schilderachtig en broed geteekend zijn. Ten tijde van Vasari, die er velen bezat, waren do moesten dezer teekeningen in hot nonnenklooster op de piazza S. Marco te Florence, in het bezit van de schilderes Plautilla Velli, welke ze van Burtolomeo's leerling Fra 1'aolino da Pistoja had, en in do galerij te Florenoe. De nonnen hadden , daar zij er do waarde niet van konden, reeds velen verbrand , toen de overigen door iemand gered, en aan den groothertog van Toscane verkocht werden. Daar tot in het begin dezer eeuw bewaard, kwamen zij in het bezit van Benjamin West, na diens overlijden, in handen van den portretschilder Th. Lawrence en vervolgens in de verzameling van Willem II, koning der Nederlanden. Bij de veiling werden do twee albums niet vor-kooht, doch gunde men twee zijnor studiën voor ƒ 65. Vele dezer teekeningen zijn door Mely in diens werk „Imitations of drawingsquot; goed geoopiëerd. Bartolomeo sohildordo alles naaide natuur, ook wapenen en kleederon, de laatste zelfs zoo getrouw, dat hij, om de plooijen te kunnen schikken, oen lodepop bedacht en liet vervaardigen , hetwelk daarna door allo schilders gevolgd is. Van 1505—1507 schilderde hij de in hot museum van do Louvre berustende schilderij, welke Francois I ten geschenke ontving en hot huwelijk van het kind Jezus met de H. Catharina voorstelt. Eene andere schilderij van dozen meester aldaar, stelt Maria op don troon gezeten voor, van don ongel Gabriel de blijde boodschap ontvangende, wolk stuk in 1515 vervaardigd is. Daarna bewerkte hij voor zijn klooster do thans in do galerij Pitti berustende schilderij, waarna A. D. Gribbiani eene meesterlijke kopij maakte, welke in hare plaats in S. Marco bleef: zij stelt |
Maria onder een tentdak gezeten, en door vele heiligen omringd voor, terwijl door in do lucht zwevende kinderen het tentdak omringd en vastgehouden wordt. Men roomt er het reliëf en de goede teekoning van, zoodat do engeltjes als hot ware uit hot doek zweven. Dewijl Bartolomeo in dit stuk Leonard da Vinei volgde en zware schaduwen aanbragt, zijn dezo door don tijd on hot vermengd gebruik van ivoor- en boekdrukkers-zwart zoo donker geworden, dat zo thans ondoorschijnende zwarte plokken zijn. Do room, die de werken van Raphael en Michel Angelo verkregen, bleef onzen Fra niet onbekend: ook besloot hij met toestemming zijns priors naar Rome te gaan en beide meestors te zien. Daar zijnde begon hij aan twee sehildorijen, do heilige Petrus en Paulus voorstellende, doch voleindigde zo niet en liet zelfs aan Raphael over om de eerste af te maken. Misschien kwam de mismoedigheid, waarmode hij de heilige stad verliet, uit het hem gedane verwijt voort, als zoude hij geen naakt kunnen schilderen. Hij begon althans na zijne terugkomst aan oen St. Scbastiaan, dien hij naakt voorstelde, welke schilderij getuigt, dat hij niet alleen die kunst verstond, maar ook hot mannelijk schoon wist to verbeelden. Toen zij in de kerk opgehangen was, vonden do monniken dat deze voorstelling te veel de aandacht der vrouwen trok, waarop zij haar wegnamen en aan Baptista della Palmaverkochten, die zo don koning van Frankrijk overdeed. Als zijn schoonste werk, zoo in zamonstolling als in teekoning en in koloriet, roemt men do te S. Romano in Lueca aanwezige schilderij, do madonna della misericordia genaamd, waarvan do oorspronkelijke teekoning in bet kabinet van koning Willem II berustte, welke schilderij door Jos. Saunders in koper gebragt is. Even eens roemt men de madonna door heiligen omringd , in het klooster San Marco, waarin bij zooveel ronding en eenheid, door het doen wegsmelten dor tinten, wist te brengen, dat Pietro da Cortonn het voor het werk van den grooten Raphaël, waarmede hot veel overeenkomst heeft, aanzag. Fra Bartolomeo hoeft vlijtig gewerkt. Buiten Toscane zijn zijne werken echter zeldzaam; de moesten vindt men te Florence zoo in hot paleis Pitti, als in de academie en in S. Mareo, en te Lucca. Behalve do genoemde schilderijen in de Louvre, vindt men er ook in het Quirinaal to Rome, het museum te Weenen, in den dom te Besan(;on en in hot bezit van den Engelschon graaf Cowpor. Zijne laatste schilderij welke hom door Pietro Soderini voor de groote raadzaal te Florence besteld was, kon hij door eene hom overvallende ziekte niet eindigen. De genoosheeron raadden hom hot bad te S. Filippo te gebruiken, waar hij echter reeds den vierden dag na zijne aankomst in 48-jarigon leeftijd bezweek. Do klooster-broeders begroeven hemden Squot;quot;quot;1 October 1717 inS.Mareo en betreurden hem zoor, daar de opbrengst van zijn werk geheel aan hot klooster verviel en hij daarvan slechts zooveel voor zich behield als noodig was om verwen en de noodige materialen te koopen. Zijne leerlingen waren Ciechino del Frate, Benedetto Cianfanini, Gabriello Rustici en de beroemdste hunner Fra Paolino da Pistoja, die zijne sobotsen erfde. Behalve do reedsgenoemden, hebben ook F. Gar-zoli, A. Perfetti en vooral Moritz Steinla naar hem gegraveerd, ook komen velen zijner werken in de „Gallerie de Florence et du palais Pitti,quot; Paris 1789 — 1807, en in de „Galleriadi Fiorenze illustrata quot; voor. BACCIUS (Andreas) geb. te St. Elpidio in do mark van Aneona hoeft zich een grooten roem verworven door zijne geschriften. Hij was geneesheer; Janus Nioius Erythraeus verzekert dat hij een zeer slecht practicus was, doch hij was evenwel de geneesheer van den kardinaal Ascanio Colonna, en Prosper Mandosus prijst hom in zijn Theatrum Romao 1696 p. 20 ook als zoodanig. Men hooft van hem: de Gemmis ac Lapidibus pretiosis eorumque viribuset usu Tractatus, Francfort 1603 8° 1643 80Geiievao 1G58 8quot; de Thermis libri VII, Venetiis 1571, in fol. 1587 in fol. Romao 1622 in fol. De naturali Vinorum Histona. De Vinis Itahae et de Convi-viis antiquorum libri VII. Accessit de factitiis ac cerevisiis deque Rheni, Galliae, Hi.ipaniae et de totius Europae vinis Tractatus Romae 1596 fol. Zie L. Alieorno, Discorso di Andrea Dacci nel quale si tratta della natura dell Alieorno, e dalle sue virtu excellen-tisme, Firenze 1573 in 4% en meer andore die opgenoemd worden in de Bibl, curieuse van Clement t. II p. 330 330, die eene menigte schrijvers over dezen geleerde vermeldt. BACH. (Johan Sebastiaan.) De grootste toonkunstenaar, |
BAG
273
|
dien Duitschland van dien naam heeft opgeleverd. Hij werd in 1685 to Eisenach geboren, en stierf in 1750. Hij was eerst orgelspeler te Mühlhausen, naderhand kapelmeester te Weimar, ver-volgons te Cöthen, en eindelijk opziener van de muzijk te Leipzig. Hij was de sterkste klavier- en orgelspeler, maakte op hot pedaal loopers, even als met do handen op hot klavier, en wist onder hot spelen onmerkbaar de registers door elkander uit te werken. In do laatste tijden is de smaak voor Bach's mnzijk, die door do ligtero muzijk verdrongen was,, weder opgewekt, voornamelijk door Mendelssohn. In Leipzig vereonigt zich een Bach-Gesellsehaft, dat het voornomen hooft opgevat al zijne werken uit te geven. BACHABACH. Een stadje in het regerings-district Coblontz, en kreitz St. Goar, in het koningrijk Pruissen, aan den linker Rijnoever, mot omstreeks 17,000 inwoners, die, behalve van den doortogt van vreemdelingen, loven van verschillende fabrieken, goede leigroovon en scheepvaart. De grond van het voormalig ambt Bacharach bestaat grootondoels uit Icibergen, die door de zon verwarmd zijndo, daardoor den groei des alhior geperst wordenden wijns zoor bevorderen. Ten zuiden van de stad ligt midden in do rivier een eiland, dat aan hot geslacht von Heiles toebehoort, en van daar het Heilesen eiland genoemd wordt, tus-schen hetwelk en den linker Rijnoever, de merkwaardige en met volo opschriften voorziene steen gevonden wordt, Bacchi Ara genaamd; die alleen wanneer de rivier laag is to zien is, en van welke waarschijnlijk do stad haren naam ontleend heeft. In 1754 is van daar, over het gebergte naai den Hundsrück, een straatweg aangelegd. BACHET (Claude Gaspar), heer van Mezeriac was een afstammelingvan een edel en oud geslacht in Brosse. De stamvader was Pierre Bachet, heer van Meysoria (dus spreekt men Meyseriac in Brosse uit) Vauluysant en Lionniores, raadsheer on luitenant generaal bij de baljuwage van Brosse, oen uitstekend regts-goloerde en goed Latijnsch dichter. Er bestaan van dezen nog twee deelon in ms. behelzende consultation, eeno verzameling Latijnsche gedichten en een bundel brieven, die hij aan geleerden van zijn tijd schreef. Zijne kleinzonen waren Guillaume Bachet, hoor van Vauluysant, koninklijk raadsheer en zeer goed Latijnsch en Franseh dichter, den 22quot;'quot;' April 1631 gestorven, en Claude Gaspar. Deze bragt zijne jeugd te Parijs en Rome door en zonderde zich toen te Bourg in Brosse af, waar hij zich met hot beoefenen der fraaije lettoren onledig hield. Zijne vrienden waren Vaugelas, Polissen en vooral Racan, wiens herderspelen hij door zijne huisgonooten liet uitvoeren. Volgons Guichcron was hij oen goedFrausch en Latijnsch dichter, een uitstekend taalkundige, ervaren in do Griokscho taal, oen goed theologant, wijsgeer en beoefenaar dor algebra en wiskunde. Het jaar van zijn dood (hij stierf den 26-quot;''i Februarij 1638 in den ouderdom van 45 jaren) wijdde Denis de Salvaing, heer van Boissiou, hem een Latijnsch gedicht, getiteld TurrisAlexipharmacis, dat men lang tot de wonderen van Dauphiné gerekend heeft. Hij was lid dor Fransche Academie, cn schreef: Prohlèmesplaisans et dé-lectables r/ui sefont par tea nomhres, Lyon, 1613—1624. Diophanti Alexanclrini, Arithmeticorum, libri VI, el de numeris multangulis liber mus. Nunc primum Graece et Latine editi, atque absolutissimis commentariis illustrati, Paris, 1621 fol. Les Epitres d'Ooide en vers Francais avec des commentaires fori eurieux. A Bourg en Bresse 1626 8°— Commentaires sur les Epitres d'Ovide — avec plusieurs aiitres ouvrages du même auteur, dont quelques tins parois-sentpour la premiere fois. La Haye 1716, 2 t. 8 '. Dit werk is het uitmuntondsto, dat uit de pon van Bachet is gekomen. Simon proos het zeer in torn IV zijner Bibliothèque Critique gelijk ook Ménage en Bayle heeft cr veel gebruik van gemaakt voor zijne bekende Dictionnaire. UACHIENE (Willem Alheut), geboren te Leerdam den 248'CI1 November 1712, stierf den 6 Augustus 1783 als predikant der Hervormden en boogleoraar te Maastricht. Hij was een zoor verdienstelijk aaidrijksknndigo. In 1764 hield hij eene redevoering: De arctissimo Astronomiae et Geograp/nae connubio. Voornamelijk zijn twee zijner werken bijzonder zeer gezocht geweest, namelijk zijne Heilige Geographic, 3 doelen en 8 stukkon, Utrecht 1738—1768 fin 1766 in het Hoogduitsch vertaald)cene zoor vlijtig verzamelde, hoewel een weinig te uitvoerige aardrijksbeschrijving van het Joodsche of Heilige land en do daarmede in verband staande naburige gewesten , en zijne Kerkelijke Geographic, waarin de vordeoling dor Nederlanden, naar klassen en synoden gevolgd is. Utrecht 1778, 5 stukken. In 1768 had Baehione ook eeno Nieuwe Geographic der Nederlanden uitgegeven, en oenen vermeerderden druk van J. Hubner's Algemeene Geographic, in 6 doelen, bezorgd. |
BACK (Jacobus de), leefde in bet midden deFÏ7llc eeuw. Hij was gonooshoer te Rotterdam en heeft zich door anatomische en physiologisehe werken beroemd gemankt. In zijne diss, de Corde, Rotterdam 1648, 12', later moermalon uitgegeven, verdedigde hij de ontdekking van den omloop van het blood door Harvey, die destijds en nog volo jaren later zeer veel tegenkanting in Europa vond. BACKHUIZEN (Lüdolf), in 1631 teEmden geboren,is oen dei-voornaamste zeeschilders die er immer bestonden. In zijne jeugd was hij klerk op de secretarie zijner geboorteplaats, waarvan zijn vader, Gerard Backhuizen, secretaris was. Hij verliet echter deze betrekking en toog in zijn üf» jaar naar Amsterdam, om er den handel te loeren. Spoedig raakte hij om zijne schrijfkunst bekend (waarin hij, zelfs nog toen hij een groot schilder was , les gaf) verstond spoedig het bookhoudon en bevond zich in dienst van den koopman Bartclet. Het aanschouwen van hot scheeprijk IJ en van dat beweeglijk water deed echter eeno onbeschrijfelijke lust voor de toekenkunst bij hein ontstaan, on hij waagde het om allerlei soort van schepen met de pen te teekenen. Snol ontwikkelde zich zijn talent. Spoedig prees men zijne teekoningen, kocht ze, en betaalde zo steeds duurder on duurder. Zoo aangemoedigd had hij don moed om het kantoorwerk te staken, na eerst eeno proof in de toekenkunst genomen to hebben om zich op raad zijner vrienden geheel aan die kunst te wijden. Hij koos zich Albert van Everdingen tot meester on, den raad van dezen bekwamen kunstenaar volgende, oefende hij zich het meest naar de natuur, dat ook in zijne werken zeer blijkbaar is. Met het technische dor kunst was hij woldra vertrouwd: ook hielpen hem vele schilders en vooral de zeeschilder Dubbels on doelden hem van hunne ondervinding mode. Nu ontzag hij moeite noch gevaar, om zich het zoo mooijelijke vak eigon te maken; bestudeerde na het grootsche clement in zijne afwisselingen, ook de verschillende vaartuigen die het beploegen; logde zich op de kunst om die te besturen, op de tnigaadjo in al hare bijzonderheden en vorseheidenheden toe, en gemakte daarin zoo ervaren, dat de zeeman, zijne werken ziende, zich als op zijn element verplaatst zag. Bij deze onafgebroken vlijtige studie, bezat hij eeno groote verbeeldingskracht. die zoo noodig is om niet alleen de zeilende schepen in hare verschillende position, maar ook het beloop der nimmer rustende golven, de stormaelitige luchtcn weder te geven, iets dat wel bestudeerd maar niet nageteokend kan worden; eene verbeeldingskracht, die hem zelfs veroorloofde tooneclen te schilderen , die hij hoorde verhalen, maar nimmer aanschouwd had. Zijne schilderstukken zijn vol waarheid cn leven; hetzij hij do stille kalmte, die over de wateren zweeft, of hot grootsche tooneel der woedende 35 |
274
|
baren verbeeldde, schepen rustig ten anker en toch in al do bedrij-vigbeid van het scheeps-leven schetste of de gevaren voorstelde die den zeeman bedreigen, van het invallen oener bui af, tot het zweepen van den storm en het vergaan dor schepen toe, met al het noodlottige en verschrikkelijke dat zulk eenen toestand medebrengt. Lthet technischo der kunst was hij zeer ervaren. Het bevallig pens *„dat der Hollandsche schilder-school eigen is, had ook hem geboeid, ook wist hij zijne gedachten breed en malsch uit te drukken. In zijne teekening, vooral wat de vaartuigen en schepen betreft, is hij onberispelijk , in de vcrdeeling van licht en bruin, en het daardoor voortgebragte effect is hij een meester. Zijn koloriet is waar, en getuigt van zijn gevoel in het voorstellen der wateren, die Nederland bespoelen en omringen; ook doet men verkeerd, den grooten meester te beoordeelen naar het koloriet van eenige zijner werken, waarvan de kleuren door den tijd donker geworden, zich nu somtijds zwart voordoen , zoo als de meester ze niet geschilderd heeft. Hot is natuurlijk dat men zijne heldor goblevone stukken duurder betaalt. Soms heeft hij ook allegorische voorstollingen on stadsgezigton vervaardigd. Geen wonder dat Backhuizens naam niet alleen in Nederland, maar overal beroemd word. De koning van Pruissen, de keurvorst van Saxen, de grootvorst van Toseanen en vele Duitsche prinsen bezochten zijne werkplaats, kochten zijne kunst of doden hem bestellingenj de groote Czaar l'oter zelfs, die zich in alles wilde volmaken, loerde van hom de kunst om schepen to teekonon en liet hot hem niet aan aanmoediging ontbreken. Is hot te verwonderen dat zijno landgo-nooten hem aanmoedigden, nu zooveel vreemden, zelfs vorsten, hem bewonderden? De Burgemeosteren van Amsterdam, lieten hom in 1665 eene groote schilderij vervaardigen, die hunne koopstad in al hare grootheid voorstelde, welke zij den Franschen koning Lodowijk den XIVll('a aanboden, waarvoor zij den kunstenaar, behalve ƒ 1300, nog een geschenk voreerden. Dit stuk is thans nog een sieraad der Louvre. In do meeste verzamelingen en museums vindt men werken van don ijverigon man. Behalve de genoomdon bezit do Louvre er vier. Nog zijn er in de museums te Berlijn, Dresden, Munchen, Petersburg, Florence (in de galerij Pitti). In Engeland vindt men misschien de moesten. In het rijks-inuscum te 's Hage berust eene tcodende zee met schepen en de terugkomst van Willem den III uit Engeland te Maassluis; in dat te Amsterdam, een geziyt aan het IJ, eene afdrijvende stormbui, en het kapitale historische stuk, hetwelk den raadpensionaris de Wüt, zich in 1665 aan boord der vloot begevende, voorstelt, van zijno hand; in het museum Boyinans, de heuvelachtige oever van een meer. De uitmuntende schilderij, eene storm op zee voorstellende , die zich in het kabinet van koning Willem den II bevond, word bij de ver-kooping met ƒ 5650 betaald; op de verkooping van Martini te Parijs in 1844 gold een zijner stukken 5300 francs, hetgeen bewijst dat men nu, even als vroeger, zijne werken waardeert, toen zijno schilderijen op de belangrijke verkoopingon van Golly 1210, van Cromer ƒ 1400, van Muller insgelijks f 1400, en do beide op die van van der Pot / 3,050 golden. Ook zijno tookoningen, meest met O. inkt on bruin gowasschcn, zijn vol gevoel en waarheid, ook muntten zij in het bijzonder in bevallige behandeling uit. De meeston dezer vindt men in de verzamelingen der Nederlanders, die zo, in evenredigheid mot zijne schilderijen, nog duurder betalen. Op de verkooping van Ploos van Amstel golden ze ƒ 188, f 235 on f 305; op die van van Kyl Sluiter gaf men ƒ 500 voor een zeegezigt mot O. inkt, en op die van de Vos ƒ 630 voor het gozigt uit het IJ op Amsterdam. Op het laatst zijns levens hield de onvermoeide Backhuizen zich nog met etsen onledig en schooii hij reeds 71 jaren telde, was zijne hand nog even vast, zijno tce-koning even geestig als vroeger. Hot etswerk, teu titel voerende; D'IJ-stroom en zoegezichten, goteokont en geëtst door Ludolf Backhuizon, anno 1701, in Amsterdam met privil. enz. out 71 jaar, met eene opdragt in de Latijnsche laai van Janus Broek-husius en zijn portret in zwarte kunst, in qn. fol. bevat lObladen; behalve dit, etste hij nog eene zeehaven en eene rotsachtige kust, benevens zijn eigen portret, voor hetwelk en de even zeldzame zeehaven op do verkooping van don grave von Fries ƒ 400 betaald word, terwijl het etswerk ƒ 51 gold. De graveurs P. C. Cariot. U. Dolvaux, N. Daudet, Sallieth en andoren hebben naar hom gegraveerd. Bnekhuizcn stierf te Amsterdam in liet jaar 1709, door een ieder niet alloon om zijne gi ooto verdiensten , maar ook om zijne braafheid, nederigheid en godsdienstigheid geëerd en bemind. Zijn monogram is L. B. Een kleinzoon van den zeeschilder, Backhuizen de jonge (Ludolf), geboren te Amsterdam in hot jaar 1717 en to Rotterdam in 1782 overleden, hooft de schilderkunst schoon enkel als liefhebber beoefend en nam het krijgsvak te land met hetgeen daartoe behoort, tot onderwerp zijner studiën. |
BACKSÏEOM (Jean Fubderic), godgeleerde en geneeskundige in hot einde der XVII eeuw, leidde oen zwervend loven , hield zich eenigen tijd te Londen op, waar hij lid der koninkl. maatschappij word, on vestigde zich eindelijk to Constantinopol, waar hij eene boekdrukkerij oprigtte en vele ascetische schriften verspreidde. Hij is schrijver van De plica polonica. Coppenh. 1723. Nova aestus nxarini theoria. L. B. 1734. L'art de nager, ou invention a Vaide de laquelle on peut toujours se sauver du naufrage ; et en cas de besoin, faire passer les rivieres a des armies entiires. Amst. 1741. BACO (Rooeii) was een wijsgeer in do waro boteokonis van het woord, want terwijl zijne tijdgonooton hunnen lijd door allerlei bespiegelingen verbeuzelden, oefende hij zich door in het groote bock der natuur to lozen; hij was natuurkundige, werktuigkundige, scheikundige, wiskunstenaar, astronoom en geneeskundige. Deze beroemde man, in hot jaar 1214 te Ilehestor, in het graafschap Somerset geboren, werd tot den geestelijken stand opgeleid en studeerde aan de hoogoseholen te Oxford on to Parijs; daarna keerde hij naar Oxford terug, waar hij zich in het klooster van de orde dor Franciskanen begaf en eenige jongelieden om zich ver-oenigde, ten einde hen in natuurkundige wetenschappen te onderwijzen. Baco verkreeg weldra, door zijne uitgebreide geleerdheid, den bijnaam van Doctor Mirabilis. Hij was de eerste die in do Julinansche tijdrekening, aangaande het zonnejaar, eene fout ontdekte, waaromtrent hij in het jaar 1264 aan paus Clemens IV een voorstel tot verbetering deed. Men sloeg er echter geen acht op; hij had drie eeuwen te vroeg gesproken! Baeo gaf door zijne natuur-en scheikundige kennis, en daaruit ontstaand ongeloof aan bovennatuurlijke zaken, aanleiding dat zijno kloosterbroeders hem van tooverij beschuldigden, zoodat hij onder paus Nicolaas III gedurende 10 jaren in eenon kerker smachtte; daaruit bevrijd, leefde hij nog weinige jaren in stilte te Oxford en stierf in het jaar 1292 (volgens sommigen in 1284). Ofschoon hij in vele opzigton duidelijker denkbeelden had, dan men van zijn tijdvak kan verwachten, zoo was hij echter niet verlicht genoeg om zich van de alchemis-tisehe begrippen te ontdoen. Hij verdedigde do mogelijkheid der mctaalvcrandcring met alle kracht, terwijl hij over don steen der wijzen als over iets bestaands sprak. Hoger Baco schijnt niet zoo zeer practisch de alchemie tc hebben beoefend, want in zijne geschriften komen bijna geen nieuwe bereidingswijzen voor, welke daarenboven met raadselachtige woorden worden beschreven, waarbij echter reeds eon over do bereiding van oen naar buskruid gelijkend mengsel voorkomt. Do scheikundo is hem evenwel goede denkbeelden verschuldigd, die in zijne talrijke goschriften gevonden worden, waarvan velen nog als manuseripten in Engelsche bibliotheken aanwezig -zijn en slechts voor een gedeelte over alchemie handelen; eenigen dor voornaamste werden in do XVIdquot; eeuw gedrukt, waaronder voor do gesehiedenis der scheikunde do volgende belangrijk zijn : Opus majus; Speculum alchemiae; Alche-mia major; E/ristola de secretis operibus artis et naturae et nullitate maijiae; Breve breviarium de dono Dei; Speculum Secretorum en Tractatus tritim verborum, (Verg. Histoire de la Chimie par Dr. F. Hoofer 1843.) BACON (Fkanois) Loud Vehulam , Viscount St. Albans, oen man, die door zijne uitstekende talenten , en door den on-overzienbaren rijkdom van verworvene kundigheden, voor do wetenschappen don weg heeft gebaand om haar op do tegenwoordige hoogte tc brengen, en die, zoo als geen zijner voorgangers, geleerd hoeft om dezelve aan het heil des monschdoms dienstbaar te maken. Jammer dat hot zedelijk karakter van dien anders uitstekenden man niet geheel in overeenstommingwas met de talonten van zijnen geest. Hij is den22,llquot; Januarij 1561 te Londen geboren. Zijn vader was Sir Nicholas Bacon, grootzegelbewaarder onder koningin Elizabeth, een man, die de aanzienlijke door hem beklcede plaats moor te danken had aan zijne bijzondere geschikt- |
BAC
275
|
heid, dan aan zijne vcrbindtenissen met dc moer aanzienlijken. Zijne moeder was do door haro uitstekende geleerdheid beroemde Anna Cooke. Heeds in zijne kindschhoid gaf Francis zulke in het oog loopende blijken van verstand, dat de koningin hem Imre opmerkzaamheid waardig keurde, en hem haren jongen zegelbewaarder pleegde te noemen. In zijn ISquot;1quot;-' jaar ging hij nanr de universiteit te Cambridge, die hij na een verblijf van driejaren verliet, met diepe verachting voor de scholastieke wijsbegeerte. Van daar ging hij naar Parijs, waar hij onder toezigt van den En-gelsehcn gezant Sir Amias Pmilet, zich voornamelijk niet do statistica en de diplomatie bozig hield. In 1580 kwam bij wegens don dood zijns vaders naar Engeland terug. Hier was hij inden beginne niet gelukkig. Zijn oom Lord Burleigh, eerste minister dor koningin, was hem niot genegen, en verhinderde zijne bevordering. Hij moest daarom een andere loopbaan inslaan , en was daarin alles behalve gelukkig. De graaf Essex was hom wol gun-slig, maar kon slechts, daar hij tegen den eersten minister niot was opgewassen, door woldaden den toestand van den jongen Bacon eenigermatc verbeteren. Deze weldaden zijn later door hom met schandelijken ondank vergolden. In het jaar 1595 werd by tot lid van het parlement gekozen. Hier deed hij eene poging om zich bij hot volk bemind te maken; zoodat hij zelfs tegen zynon vriend en bosehermer den graaf Essex als aanklager optrad. Hierdoor wekte hij het misnoegen van het hof tegen zich op; en dit dood hom spoedig een anderen weg inslaan. Onder Jacobus I klom hij spoedig tot de hoogste waardigheden op; dit had hij daaraan te danken, dat hij zich onbepaald schikte naar den wil van den toen moest geldenden koninglijken gunsteling Buckingham. In zijne regterlijke betrekking nam hij allerlei misbruiken in bescherming en liet zich daartoe geredelijk omkoopon. IMtging zoo ver dat in 1621 het parlement er zich mede bemoeide. Hot hof offerde gaarne de werktuigen zijner schandelijke bedoelingen op en onder deze behoorde ook Bacon. Hij werd verwezen tot gevangenis, zoo lang het den koning behaagde, tot eene boete van 40,000 pond st. en buitendien voor geheel zijn leven ongeschikt verklaard om aan het hof te verschijnen, om eenig staatsambt te bekleedon of zitting in het parlement te nomen. Dat vonnis werd echter nietten uitvoer gelogd. Integendeel gaf hom de regering een pensioen van I200 p. st. en word hij op nieuw in het parlement geroepen, waar hij echter wegens de gebreken van den ouderdom, en uit schaamte niet verscheen. Hij overleed op den eersten paaschdag van het jaar 1626. Mogt Bacon wegens zijn zedelijk karakter weinig achte ns-waardig zijn geweest, onvergelijkbaar groot was hij in de wetenschappen. In het jaar 1597 trad hij voorliet eerst als schrijver op, en sedert dien tijd is er vnn hem zeer veel, en niets dat niet hoogst belangrijk was in het licht gekomen. Het meest merkwaardige werk, dat ook de meeste lezers vond, is het Novum organon scienliarum ;en vervolgens zijn; Lie diynltate el auymentis scienliarum. In het eerstgenoemde werk bewees hij, wat men tot nog toe geheel over het hoofd had gezien, dat do oenige weg om tot stellige, bruikbare wetenschap te geraken, de waarneming der natuur is. In het laatstgenoemde poogde hij do wetenschappen naar do orde te regelen der zielsvermogens, mot welke zij in betrokking staan. Mot opzigt tot de natuur, is hij op het spoor geweest van belangrijke ontdekkingen; vnn de elasticiteit en de zwaarte der lucht, en van de zwaartekracht, had hij reeds denkbeelden die door latere ontdekkingen bevestigd zijn. In zijn boek: Syhm Sytvarum geeft hij blijken van diepe blikken in de natuurlijke geschiedenis. Ook heeft hij behartigenswaardige denkbeelden betrekkelijk de geneeskunde medegedeeld. Mot betrekking tot de wetenschap van het regt hooft hij niet alleen als regtsgeloorde, maar ook als wijsgeer en wetgever hoogst belangwekkende aphorismen medegedeeld. Voor do zedekunde zijn zijne Sermones Jideles hoogst belangrijk, wegens de diepe menschenkennis die daarin doorstraalt. Zijn Nova Atlantis getuigt van den gloed on de klaarheid zijner verbeelding; zijne Historia reyni Henriet VU Aiiylurum Regis van zijn talent als geschiedschrijver; zijn book do Sapientia veterum van zijne kennis dor oudheid. Zoo stond hij in elke wetonscliap op het toen hoogst bereikbare punt. Eenigermate schijnt de wiskunde hiervan eene uitzondering te maken; hoezeer hij haar dringend mogt hebben aanbevolen, zoo was hij blijkbaar dezelve toch minder meester. Ware dit het geval niet geweest, de man die allen overigen vooroordeolen het hoofd bood, zou zeker hot eystema van Copernicus niet bestreden hebben. |
De schriften van Bacon zijn deels in hot Latijn, deels in het Engolsch geschreven. Er bestaan van dezelve onderscheidene uitgaven. De laatste en volledigste is die, welke to Londen van het jaar 1825 tot 1834, in 16 doelen is verschonen on door Montague is bezorgd. Vergelijk over Bacon dc Essays van Macauley. BACTKIERS. Een herdersvolk,dat na Zuid-Azio rondgezworven te hebben, zich aan de Oxus nederzette. Hot bouwde aldaar bij het gebergte Paropamisus eene stad, Zmiaspa of Bactra, thans Balk genaamd. Zij dreven handel met do vruchten welke do grond voorbragt, terwijl de ligging hunner stad aan den grooten handelsweg imar het noordelijk Indië, hun genoegzame gelegenheid aanbood om dien handel uit te breiden. Nadat do Bactriers zich zeiven door do beoefening van den landbouw, door handel en nijverheid, schatten verworven hadden, verspreidden zij zich in het omliggende land en .sticluten het Bactrische rijk, hetwelk zich verscheidene eeuwen staande hield. Hunne eerodionst bestond in de aanbidding van do zon en hot vuur en was naauw verbondon met de regering. Zij word, omstreeks 900 jaren voor Christus , door Zoroaster hersteld. Volgens zijn zeggen beslaat er oen oorsprong van alle goed en een van allo kwaad. Deze loer is in dc Zendtaal, eene verwante van het Sanskritsch. geschreven, en verzameld onder don naam van Zond-avesta, d. i. levendig woord. Onzeker is hot, hoelang Bactrie een onafhankelijk rijk geweest zij; men weet echter, dat de Medische koning Deïoces hetzelve onderwierp en als een der vermogondsto landschappen, in zijn rijk inlijfde. Naderhand, toen Cyrus Medio veroverd had, gaven de Baetricrs zich vrijwillig aan homquot; over, en verkregen zij tot hunnen koning, Smerdes, den zoon van Cyrus. Nadat de valsche of Pseudo-Smerdos zich op den troon verhoven had en daarna was omgebragt, werd het land wederom aan Perzic cijnsbaar en deelde veelal deszelfs lotgevallen. Langen tijd was de geschiedenis van Bactrië alleen bekend uit de weinige berigten, die men bij de oude schrijvers aantreft; doch sedert het begin dezer eeuw is eene moor zamonhangonde geschiedenis mogelijk geworden door het aantroffen van eene menigte Griokseh-Bactriscbo munten , die met Indo-Scythische en anderen in ïopes of grafheuvelen go-vonden zijn. Zij hebbon eeno reeks van vorstennnmen opgeleverd en geven door boelden en opschriften vele aanwijzingen omtrent de politieke en beschavingsgeschiedenis der Bactriërs. Verg. omtrent deze munten: Wilson,/tnnna ««//7««, Loud. 1841; en Lassen in Indischer Alterthumskunde , 2do deel. Bonn 1849. BACZKO. (LüDwro Adolpii Fkans Joskpu von^ Deze minzame on talentvolle man, die zijn zwaar ligchamelijk lijdon niot slechts met de onderworpenheid van een wijze godragen heeft, maar het door rustolooze werkzaamheid heeft trachten te lenigen, word den 8'quot;quot; Junij 1756 te Lyk in Oost-Pruissen geboren en ontving zijne wetonschappolijko vorming aan het Collegium Fredo-rieianum te Koningsbergen, dat hij op vijftienjarigen leeftijd bezocht. Beroofd van hot gebruik van zijn rogter voet en regtor arm, loefde hij in bekrompen omstandigheden op een landgoed in Oost-Pruissen, vervolgenste Koningsbergen en verkreeg eindelijk van den Pruissisehen minister von Wollner eene jaarlijkseho ondersteuning van 200 Rijksdaalders. Liefde omtrent zijn vaderland en dankbaarheid wekten hem op, eene geschiedenis van Pruisson te schrijven, die met ongomconon bijval ontvangen werd. In 1792 trad hij in den echt en werd vader van verscheidene kindoren. In 1799 werd hij hoogloeraar in de geschiedenis aan de Artillerie-academie te Koningsbergen, doch verloor later die betrekking toen do Academie ophield te bestaan. Gedurende den bevrijdingsoorlog met de Franschen toonde hij zich een warm en opregt zoon zijns vaderlands; in weerwil zijner bekrompono omstandigheden was geen offer hem te zwaar, zelfs zond hij al zijn zonen in don oorlog. Toen alles wederom in rust was, werd hij hoogleeraar aan de Brigade-school te Koningsbergen en stierf 27 Maart 1823. Behalve zijne autobiographio {Oeschichte meines Lebens) door zijn zoon in hetlicht gegeven, Königsberg 1824, 3 dln voorafgegaan door Uebermtch selbst und meine VnglHokstjqfdhHen, die Blinden. (Loipz. 1807) gaf hij dc volgende wetenschappelijke geschriften uit: Geschichte Preuszens, 1792—1800, 6 Thle. Ilandbuch der Ge-schichteu. s.w. Preuszens, 1802—180:1, 3 Thle. Lehrbuch der Welt-undMenschengeschichte, 1803,2 Thle. Historische Unter/ialtungen, |
BAD
276
|
1812, 1826, 2d'J Aufl. Geschichte der Franz. Revolution, 1808,2 Thlo., 2dc Aufl. 1812. Baczko's romannen onderscheiden zich door gloed, kracht, rijkdom van phantasie en levendige voordragt, zoo dat zij, inzonderheid zijne historische, grooten bijval vonden. De volgende zijn do meest beroemde: Folgen einer akademischen Mddchenerziehung, Königsberg 1786. Die Akademischen Freunde, 1788. Abentheuer eines Maurers, 1788. Leben u Leiden M. B. Jonathan Fiche, 1790. Hans von Boysen, 2 Th. 1795. Der JShrentisch, 1795. Leben und Abentheuer Wilh. Walters, 1795. Mitold, 1796 , 2 Thle. Das Kloster Vallombrosa, 2 Thle. 1805. Gerhard von Malberg, 1806. Nachtviolen, Halle 1811—1814, 2 Thle. Galeazzo Visconti, Hallo 1814. Die Familie Fisenbery, HtMe 1814. Legenden, Volkssagen u, s. w, Halle, 1815—1818, 3 Bde. Geschichte des Paolo Pennaloso, Leipzig 1620. Dodo und Laura, Halle 1822. Erzdhlungen, 2 Thl. Hallo 1823. Tooneelspelen, Die Jieue , Kü-nigsb. 1780. Konrad Lezkau, 1791. Operetten, 1794. Die ilenno-niten, 1809. Poëtische Versuche, 1824. BAD, BADEN , is in den ruimsten zin genomen het oponthoud in eene middenstof welke van de gewone waarin men zich beweegt, verschilt. De baden beslaan uit gasvormige, vloeibare, halfvloeibare en vaste ligchamen. De gasvormige zijn bf eenvoudige waterdampen met of zonder verwarming der gewone lucht öf dezulke waarin het ligchaam geheel of gedeeltelijk wordt blootgesteld aan door de kunst voort-gebragte of door de natuur aangebodene gassoorten, als bijv.: koolzuur, zwavelwaterstof enz. Vloeibare baden bestaan of uit zuiver water of uit water waarin zouten of gassoorten zijn opgelost. Deze oplossing geschiedt of door de natuur in het zeewater en in de minerale wateren of dooide kunst in de verschillende badinrigtingen. Tot deze baden behooren de melk- en bouülonbaden en de afgietsels of afkooksels van dierlijke cn plantaardige voortbrengselen. Halfvloeibare baden zijn dezulken waarin bij het water zijn ge-voogd zelfstandigheden, welko in water niet opgelost kunnen worden als bijv. de slijkbadon. Vaste baden bestaan uit vaste ligchamen waarbij geene vloeistof is gemengd, bijv.de zandbaden. Het baden dient of als gewoon gezondheidsmiddel of als geneos-middel. Het baden bevordert de algemeene gezondheid in hooge mate, het reinigt en versterkt de huiden verhoogt hare veerkracht niet alleen, maar ook die van het geheele ligchaam. Als gezondheidsmiddel worden het gewone water en het zeewater als badzelfstandigheid gebruikt. Het zeebad wordt tevens als krachtig geneesmiddel in vele ziekten aangeraden. Eene meer naauw-keurige uiteenzetting van de werkingswijze dezer bai.cn en van de voorzorgen welke bij hun gebruik moeten in acht genomen worden is van het hoogste belang. Onbekendheid met het groote nut van het bad weerhoudt velen van zijn gebruik, slechte gevolgen van zijne verkeerde cn ontijdige aanwending schrikt anderen af, en toch is het vlijtig gebruik van het bad eene der krachtigste middelen om de gezondheid te behouden en de lig-ehaamskracht te verhoogen. De huid is het groote zuiveringswerktuig van ons ligchaam. Dagelijks worden door haar, zigtbaar en onzigtbaar, eene menigte voor de bewerktuiging nadeelige stoffen verwijderd. Door het baden in water van welke temperatuur ook wordt die verrigting verhoogd , en allo die zelfstandigheden , welke niet door wrijving der kleedoren in verdamping ver-ilwijnen, verwijderd. Het veronachtzamen dier huidreiniging sleept nadeelige gevolgen met zich, die zich langzamerhand openbaren, hoofdzakelijk onder den vorm van ingewands- en huidziekten. Het wassehen der huid en het baden reinigen dus de huid en bevorderen daardoor onmiddellijk do gezondheid. Middellijk doet dit hot baden door do veerkracht van de huid cn het ligchaam to verhoogen. Dit is voornamelijk het geval mot die baden wier temperatuur meerdere graden lager is dan die van het ligchaam. Do groote warmte-capaciteit van het water, berooft het ligchaam spoedig van een deel zijner warmte. Gaat die warmte-onttrekking te ver, dan werkt het bad nadeelig, blijft zy binnen do perken, dan verhoogt het de veerkracht dos ligchaams, omdat dit tegen het warmteverlies reageert en door snellere werking meerdere warmte tracht voort te brengen en aldus het geleden verlies te horstellen. |
De eerste indruk van een koud bad is onaangenaam, de huidzenuwen ontvangen en doelen hem onmiddellijk mode aan bet geheele organismus. Do huid en hare vaten trekken zich te zamen, het bloed wordt naar het middelpunt dos ligchaams gedreven. Die indruk, zoo het bad niet al te koud is, gaat echter spoedig verloren; het hart stuurt met meerdere kracht het bloed naar de periphorie; het koude gevoel vermindert, maakt plaats voor dat van warmte en komt eerst na kortoren of langoren duur terug. Do terugkomende koude bewijst, dat de algemeene warmtegraad van het ligchaam vermindert; hij zal afdalen tot die van hot bad en is die zeer laag dan kan do dood op het te lang verblijf in het bad volgen. Spoediger verkoeling grijpt plaats in loopend dan in stil water. De ligchaamsverkoeling wordt beperkt en verminderd door actieve bewoging , door zwemmen ; actieve beweging brengt meerdere warmte voort, en werkt dus do verkoeling tegen. Hetzelfde gebeurt, ofschoon in geringere mate, door den golfslag die de zamentrekking der huid, cn zoo hij hevig is, die der onderliggende spieren opwekt. Het koude bad dus wekt, zoo men er niet te lang in verblijft, do huid tot werkzaamheid op ; die verhoogde werkzaamheid brengt in de huid dezelfde gevolgen voort als in andere ligchaamsdeelen, zij maakt haar geschikter tot het volbrengen j harer verrigtingen. Bovendien versterkt het koude bad het zenuwstelsel; die afwisselende gewaarwording van warmte en koude, die gedrongene verhooging van zijne werkzaamheid gedurende het bad, welke zich tot alle zenuwtakken uitstrekt maakt het krachtiger en stolt het in staat moer weerstand te bieden aan de schadelijke invloeden der buitenwereld, vooral die van snelle tomperatuurverwissoling; voeg bij deze voordeelcn die welke uit eene meerdere reinheid der huid voortspruiten , en gij zult u een denkbeeld kunnen vormen van de kracht en gezondheid, welke hem ten deele worden, die zich dagelijks aan den invloed van het koude water blootstelt. Er zijn echter voorzorgen in aeht te nemen bij het baden wier verzuim ziekte, ja don dood kan na zich slepen. Do gevoeligheid van ieder mensch verschilt. De een ontvangt een indruk van koude, waar do ander het verschil van warmte niet eens opmerkt. Naar die gevoeligheid, niet naar den thermometer moot het baden geregeld worden. Hij die zich baden wil, vange niet aan met koude baden; de temperatuur van het bad, vooral in stilstaand water, dat actieve bewegingen belet en van golfslag beroofd is, zij in den aanvang slechts weinig beneden die des ligchaams. In zee, bij meerderen golfslag, en in rivieren zoo men zwemmen kan, mag de temperatuur reeds een vrij groot aantal graden met de ligchaamswarmte verschillen. Men ga ook niet in het bad onmiddoUijk na den maaltijd, noch wanneer men zich koud gevoeld. Het is bijv. verkeerd, in den vroegen morgen in een open rijtuig naar het zeebad te rijden en zich verkleumd door de ochtendkoudeaanhet eenigzins koude bad bloot te stellen. Liever wandelo men eenigen tijd langs het strand totdat men zich aangenaam warm gevoele. In het bad blijvo men niet langer dan dat men voor de tweede maal het gevoel van koude begint waar te nemen. Eene wandeling na het bad bevordert de terugwerking en verhoogt dus den invloed van bot bad. Het bad wordt warm genoemd wanneer het tot 25quot;' en 30» C. is verwarmd. Als reinigingsmiddel verdient het de voorkeur boven het koude bad. Het mist zijne versterkende eigenschappen. De indruk van het warme bad is aangenaam; het in de huid opgewekte warmtegevool verspreidt zich door de organen; het warme water doordringt de opperhuid en doet hare cellen zwollen; het gewigt van het ligchaam neemt toe. In een uur worden omstreeks 48 oneen water opgenomen. Door die opname van water en door de werking der matige warmte op het geheele zenuwstelsel, ontstaat hot gevoel van aangename, verkwikkende ontspanning. Hierdoor verklaart zich hot nut van het warme bad na doorgestane zware ver-moeijenissen van welken aard ook. Vandaar zijne aanwending in vele zenuwziekten. Het warme bad is een onmisbaar middel ter bewaring van de gezondheid van kleine kinderen. Het gebruik van hot warme bad is ook voor grijsaards van het hoogste nut. Als geneesmiddel wordt het veelvuldig aangewend. Het verblijf in het bad, dat bij gezonden niet langer dan een uur, bij jonge kinderen hoogstens 15 minuten mag duren, wordt dan langer, soms uren gerekt. Het bad moet dan altoos op denzelfden warmtegraad gehouden worden. Heete baden zijn die welke den warmtegraad van het ligchaam overtroffen. Als middel ter bewaring van do gezondheid zijn zij |
BAD
277
|
nooit to gebruiken. Slechts zeldzaam is hunne aanwending als geneesmiddel noodzakelijk. Het heete bad vermeerdert de ligchaamswarmte en zet daardoor alle organen in meerdere of mindere mate uit. Het vermeerdert de huiduitwaseming zoodanig dat volgens Lemonnier, door oponthoud in een bad van 45° C. gedurende 8 minuten, de ligchaamszwaarte met 20 oneen was verminderd. Het versnelt den bloedsomloop en wekt bloedsophoopingen in de peripherisehe deelen en het hoofd op. Dikwijls gebruikt, verzwakt het buitengemeen en wordt oorzaak van vele ziekten. Dampbaden, worden in drooge en vochtige onderscheiden. Drooge dampbaden bestaan uit verwarmde luchtsoorten , vochtige uit met lucht gemengde waterdampen. Op die wijze kan hot ligchaam aan een zeer grooten warmtegraad blootgesteld worden. Tillet en Duhamel maken gewag van een meisje dat 12 minuten in een tot 60° C. verwarmd droog bad zich opgehouden heeft. Vochtige dampbaden, boven 45» C. verwarmd worden moeijelijk verdragen. In het drooge dampbad kan men blijven tot in eene temperatuur van 60quot; C. Het dampbad verhoogt de eigen warmte van het ligchaam, versnelt den bloedsomloop en vermeerdert in hooge mate de huiduitwaseming. Het vochtige dampbad is in landen in gebruik, wier temperatuur geheel tegenovergesteld, maar wier athmospheer droog is; in Rusland, in Ierland, in Egypte en in Indiën. Het schijnt daar noodig te zijn tot onderhoud van de weekheid en doordringbaarheid der huid. In vochtige en koude landen daarentegen , zijn drooge dampbaden een heerlijk middel om de werkdadighcid der huid op te wekken en daardoor do nadeelen van het klimaat te bestrijden. De dampbaden zijn een krachtig geneesmiddel, welks uitwerking dikwijls nog verhoogd wordt door koude douches en regenbad. Tot het koude bad kan met eenig regt het regen- en stortbad (douche) gebragt worden. Door een bijzondere toestel wordt het water in den vorm van droppels of van eene straal op het ontbloote ligchaam gegoten. De uitwerking op het organisme verschilt van die van het koude bad. De meerdere snelheid waarmede het water langs de huid bewogen wordt, onttrekt aan haar wel meer warmtestof dan in hot bad met stilstaand water, maar dit wordt opgewogen doordien het ligchaam met eene mindere hoeveelheid water in aanraking is; in dit opzigt is het verschil tusschen deze beide dus zoo groot niet en hangt vooral af van den tijd der aanwending. De uitwerking van den val des waters op de huidzenuwen en onderliggende deelen maakt het hoofdonderscheid tusschen waterbad, regen-, en stortbad uit. Het onderscheid is te grooter naarmate de waterstraal breeder en haar val hooger is. Dit onderscheid kan bij. het stortbad zoo groot worden dat de warmte-onttrekking en hare gevolgen van een geheel ondergeschikt belang worden. Het regenbad en een matig stortbad werken hoofdzakelijk op de huidzenuwen, vermeerderen hare werkdadighcid en vervangen zoodoende de terugwerking welke het koude water reeds veroorzaakte. Zij kunnen het koud waterbad in veel opzigten vervangen. Sterke stortbaden geven een hevigen schok aan do doelen waarop zij nederstorten en breiden daardoor hare werking veel dieper uit. Zij kunnen daardoor gevaarlijk worden en zijn alleen als geneesmiddelen aan te raden. Minerale baden, worden hoofdzakelijk als geneesmiddel tegen langdurige ziekten aangewend. Hunne werking op het ligchaam is zeer zamengesteld. Te veel omstandigheden loopen te zamen dan dat op die werking zelve oene classificatie zou kunnen worden gegrond. Daarom hooft men hunne classificatie doen rusten op hunne scheikundige zamen-stelling. Ook deze is niet geheel juist te noemen, slechts weinige baden bevatten een onkel bestanddeel, de moeste zijn zeer zamengesteld. Wanneer men hot predominerende bestanddeel als grond dor classificatie aanneemt, dan kan men de minerale baden in zes grooto klassen verdoelen te weten: Zwavelhoudende, ijzerhoudende, loogzoutige, koolzuurhoudende, zeezouthoudende en jodium- en bromiumzouton bevattende. Zxvavelbronnen, worden in drie soorten verdeeld, in natuurlijke, toevallige en ontaarde. Natuurlijke zijn die welke zich op het oogonblik dat het mineraalwater gevormd wordt, met zwavelachtige bestanddcelen vermengen. Zij ontstaan in primi- ] | tieve terreinen. Zij bevatten weinig kalkzouten en de zwavel als zwavel-sodium. Bovendien houden zij in oplossing eene geleiachtige stikstofhoudende stof. Hot zijn meestal warme bronnen. Zij komen hoofdzakelijk in de Pyroneon voor. |
Toevallige zwavelbronnen hebben hun ontstaan daaraan te danken, dat er scheikundige omzettingen in bronwater plaats grijpen, wanneer het zich door verschillende terreinen beweegt. Zij zijn meestal koud en bevatten naauwelijks stikstof en ontwikkelen koolzuur en zwavelwaterstofgas. Als typen dier baden kunnen die van Aken en Enghien beschouwd worden. Ontaarde zwavelbronnen verliezen hare zwavelachtige bestand-deelou op het oogonblik dat zij uit de aarde ontspringen. De bron Bruzand te Cauterets is een voorbeeld van deze ontaarding. Ijzerhoudende bronnen zijn meestal koud. Het ijzer is er in opgelost door koolzuur, acidum erenicum en zwavelzuur. Op dit scheikundig verschil rust hare onderverdeeling. De beroemdste ijzerbronnen zijn die van Spa, Forges, Passy. De bronnen van Carsac bevatten bovendien veel manganesium. Looijzoutige bronnen. In de beroemdste bronnen van deze soort, die van Vichy, Saint-Nectaire, Vals en Ems is het jodium hoofdbestanddeel. In andore b. v. die van Contexeviilc en Pougue koolzure kalk en magnesia. Tot de koolzuurhoudende bronnen behooren die van Seltz, Saint-Alban, Chateldon, Saint-Pardoux; zij houden alle zouten in oplossing maar in eene zeer kleine hoeveelheid. Zeezouthoudende bronnen komen in zamenstclliiig zeer digt bij die van het zeewater. Do rijkste aan zeezout zijn die van Pullna en Seidlitz, de tweede in de rij zijn die van Kroutznach, Kissingen Niederbrunn. De bronnen van Wiesbaden zijn ook zeezouthoudend. Bromium en Jodium bevattende bronnen komen vooral in Zwitserland en Duitschland voor; de meest bekende is die van Heilbron. Zooals reeds gezegd is, deze verdeeling is onvoldoende, geeft geenzins rekenschap van de geneeskracht der verschillende bronnen. Algemeen beroemd zijn b. v. die van Plombiores, van Gastein, van Schlangenbad en toch is hotgehalte aan zouten zoo klein en dc hoeveelheid van de verschillende soortendie zij bevatten onderling zoo gering dat zij niet ingedeeld kunnen worden. Andere als die van Carlsbad en Uriage zijn buitengemeen rijk aan krachtige be-standdoolon maar juist daardoor is het onmogelijk te bepalen onder welke klasse zij gebragt moeten worden. Omtrent het zeebad leze men het afzonderlijke artikel Zeehad en vergelijke voorts bij het slot van dit anikel het art. Bronnen. BAD. (Scheikundig) Als men eene stof aan een verhoogden warmtegraad wil blootstellen, dan wordt daartoe gewoonlijk, zoowol in het dagelijksch leven als in scheikundige werkplaatsen, de warmte door verbranding voortgebragt, welke dan of onmiddellijk of middellijk op den verwarmingstoestel wordt aangebragt. Het eerste geval hooft plaats bij de verwarming boven eene vlam of een vuur, waarbij het voordeel van eene spoedige verwarming gepaard gaat met het nadeel van eene ongelijkmatige medodee-ling der warmte aan en voortplanting in het ligchaam, als ook met do moeijelijkheid om oen verlangdon of bepaalden warmtegraad te behouden. In zoodanige gevallen derhalve, waarin de te verwarmen stof door een te hoogon of ongelijkmatigon warmtegraad kan benadeeld worden, wordt de verwarming middellijk, dat is door baden aangewend. Deze bestaan dan gewoonlijk uit metalen , aarden of porcoleinon vaten, bakken of schalen, gevuld met eeno stof, die of de cigoiischap bezit om slechts langzamerhand en gelijkmatig een hoogen warmtegraad aan te nomen, b. v. zand en gemakkelijk smeltbare metalen of metaalmengsels (alliages) welke dan zand- of motaalbaden heeten, of do hoedanigheid heeft om slechts, zonder ontbinding of vorvlugtiging, tot een verlangden of bepaalden warmtegraad te kunnen worden verhit, zoo bijv. water of waterdamp, olie en zoutoplossingen, waarnaar zij dan ook hunne bijzondere benamingen verkrijgen, terwijl natuurlijk door de verscheidenheid van zoutoplossingen ook zeer verschillende warmtegraden kunnen verkregen worden; in deze baden nu worden do te verwarmen voorworpen of stoffen geplaatst. BAD (verw-) (Zie Verwenj.) BADAJOZ. Is de hoofdstad der provincie Estremadura, in Spanje, aan de rivier de Guadiana, in eene schoono vlakte; over de rivier ligt aldaar eene steenen brug, die 28 bogen telt, en 1874 |
HAD—HAK
|
voet lung cn 20 breed is. De Romeinen hadden hier eene stad, Tax Augustagoheoten, waarvanmen meent, datdetegenwoordige naam eene verbastering is. Hadajoz is eene grensvesting tegen Portugal, welk land van daar slechts 1 quot;a mijl afligt; de stad wordt door een kasteel en de schansen Las Pardaleras cn San Christoval verdedigd. Zij heeft ongeveer 14,500 inwoners, is de zetel van een bisdom, hoeft 5 kerken , waaronder dc Dom met heerlijk orgel en schilderijen van Mateo Cerezo en Morales, 12 kloosters, 5 hospitalen, 1 tuighuis, looijerijen, verwerijen, poreclein- cn hoedenfabrijkenj men drijft er eenen aanzienlijken handel met Portugal; de omtrek levert vele vruchten, zooals: oranje-appelen, citroenen , vijgen en olijven op. Dc afstand van Madrid bedraagt 40 mijlen. HADEN. Een Groothertogdom, het zuidwestelijksto der staten van den Duitschen Bond, ter grootte van 278 □ mijlen, wordt ten noorden en oosten door Beijeren, Wurtcmberg, Hohenzollern en Hessen-Darmstad, ten zuiden door Zwitserland begrensd en ten westen door den llhijn van Frankrijk cn dc Palts gescheiden. Vroeger was het een markgraafschap in den voormaligen Zwnb-schen kreits, hetwelk door den Rijn van den Elzas werd afgescheiden. Voorheen bestond het uit twee liniën, namelijk Badcn-Baden cn Baden-Durlach; doch in 1771 is het eerste prinsdom aan het laatste ten deel gevallen, en sedert dien tijd werd het gehcclc markgraafschap door eenen prins geregeerd, die even als het grootste gedeelte des lands de Luthersche geloofsbelijdenis was toegedaan. In den Duitschcn oorlog tegen Frankrijk geraakte de markgraaf mede in den strijd, doch sloot den 22'10quot; Augustus 1796 met de toenmalige Fransche republiek den vrede. Dit Groothertogdom, waarvan Carlsruhe de hoofdstad is, kan onder de vruchtbaarste en meest bebouwde lauden geteld worden en heeft verscheidene fabrieken van linnen, katoen, wollen stoffen, metalen cn glas; als mede kristal- cn granaatslijperijen. De scheepsbouw, mitsgaders dc handel in scheepstimmerhout, is zeer belangrijk. Ook zijn er ijzer- en kopersmederijen, vitriool- en aluinfabrieken; do houten uurwerken uit het Sehwarzwald zijn alom zeer gezocht. Het Groothertogdom bevat 1,355,950 inwoners. De grond is in bet zuidelijk gedeelte met bergruggen bedekt, waarvan de hoogste toppen zijn; de Feldberg, 4582 voet hoog, dc Balchen 4370, de Kandel 3909, de Kohlgarten 3792, de Rohrkopr3633, dcBlaauwe berg 3597 en de Stockberg, die 3358 voet boven de oppervlakte der zee verheven is. De voornaamste rivieren zijn de Donau, die bij Donaucsehingen ontspringt en de Brig en Brcge in zich opneemt; de Rhijn, die de Neckar, Enz, Murg, Elz cn andere kleinere ontvangt. BADEN of BADEN-BADEN. Eene stad van het groot-her-togdoni van dien naam, met 6500 inwoners. Zij is zeer oud; was bij dc Romeinen reeds onder den naam van Civitas Aurelia aquensis bekend, en ligt in een bekoorlijk dal, slechts 2 uren van den Rijn. Het slot levert aan alle kanten dc heerlijkste gezigten op, en bevat eene menigte van gewelven, waarin de overlevering wil dat het veemgcrigt zijne zittingen hielden die waarschijnlijk een werk der Romeinen zijn; zoo als hier ook in een afzonderlijk gebouw het museum palaeotechnicum , eene menigte Romeinsche oudheden bewaard worden, die men van lijd tot tijd in den omtrek var. Baden gevonden heeft. Eene van de grootste merkwaardigheden dezer stad zijn hare 26 minerale bronnen, waarvan de hoofdbron eene warmte van 45 graden Rkaumur heeft, en in 24 uren 7,345,444 kubiekduimen water oplevert. Dc rots, waaruit zij ontspringt, is nog gedeeltelijk met Carrarisch marmer bekleed, en was waarschijnlijk oudtijds een Romeinsch bad. (quot;Zie omtrent Baden; Schreiber, Daden-Bad3n, die Stadt, ihre Heilguellen und Vingebung, 2dc dr. Stuttg. 1843; en Heyfelder, JJie Heilquellert des (IroszlierzogtMims Baden, u. s. w. Stuttg. 1846. Behalve deze stad Baden heeft men nog twee andere van dien naam, als: in Neder-Oostenrijk en in Zwitserland, aan de Limat, welke beiden insgelijks door hunne baden beroemd zijn. BADENSCHE VREDE is het laatste der verscliillende vredesverdragen, die aan den Spaanschen successie-oorlog een einde maakten. Hij vormt als zoodanig het aanvulsel van den Utrecht-schen vrede en werd getroffen tusschen Oostenrijk cn Frankrijk, te Baden, in Zwitserland, den 7lt;1'quot;, September 1714, nadat de preliminariën reeds den 6lt;i«D Maart te Rastadt waren geteekend. BADON (Joannes), in 1706 te Lcyden geboren enin 1790 te |
Vlaardingen overleden, was een middelmatig dichter, wiens verzen tegelijk met die zijner echtgenoot Clara Ghijben, onder den naam van Mengeldichten, Dord. 1756 4» zijn in het licht gekomen. Afzonderlijk verschenen van hem Mengeldichten en Bijschriften, Leyden 1783 4». BADON GHIJBEN (quot;Jan Kaiiel), achterkleinzoon des voor-gaanden, werd 23 September 1805 te Arnhem geboren. Hij studeerde te Utrecht onder den beroemden van Heusde in de letteren, cn schreef toen hij reeds conrector te Hoorn was zijn Diatribe in Socratis ironiam, waarop hij de doctorale waardigheid verkreeg. Hij stierf den 18 Februarij 1S43 den roem nalatende van een uit-stekend onderwijzer en een voortreffelijk wiskundige geweest te zijn. Behalve eene vertaling van Ramshorns Handwoordenboek van Latijnsche sijnonijine.n, Arnhem 1839, gaf hij nog een proza stukje: De val van het kasteel van Antwerpen in het licht. Ook als dichter en componist heeft hij eenigen naam verworven. BADUHENNA. Het woud van Badnhenna lag, ten tijde van den oorlog tusschen dc Romeinen en Germanen , in Friesland en dc landstreek die tegenwoordig Zevenwolden heet. Tacitus verhaalt dat er in het jaar 36, bij den opstand der Friezen in dit woud 900 Romeinen sneuvelden. Baduhenna was waarschijnlijk de naam eener godin, aan wie dit boseh toegewijd was. BAER. (Kakt, Eknst von) Een der kundigste natuuronderzoekers van latcren tijd, werd 17 Februarij 1792 in Esthland geboren ; hij bezocht de school te Reval en de hoogeschool te Dorpat, begaf zich vervolgens naar VVnrzbnrg, waar hij zich voornamelijk in de vergelijkende ontleedkunde oefende. Toen Hurdach in 1817 te Königsberg hoogleeranr geworden was, werd von Baer aldaar zijn prosector, doch bleef het niet lang, daar hij reeds in 1819 zelf tot professor in de dierkunde werd aangesteld, met bijzonderen last een zoölogisch museum op te rigten. In 1829 werd hij naar Petersburg beroepen, waar hij sedert onder de ijverigste eu geleerdste leden der Petersburger academie behoort, en van waar hij in 1837 door den keizer afgezonden werd om de poolstreken van het Russische rijk te onderzoeken. De reis duurde slechts kort en strekte zich tot Nova Zembla uit. Von Baer, deelde zijne bevindingen in de Mémoires de l académie de St. Petersbonrg en in de Bulletins scientijiques van dat genootschap mede. Zijne voornaamste werken zijn: Kpistnla de ovi mammalinm et hominis genesi, Lcipz. 1827. Entwiclcelunggeschichte der Thieve, 2 din. Köuigsb. 1828—37 en Geschichte der Entioichelung der Fische, Lcipz. 1835. BAERLAND (Aduiaan van), in 1488 te Baerland, op het eiland Zuid-Beveland geboren, stierf omstreeks 1542, als hoogleeraar in de welsprekendheid aan de hoogeschool te Leuven. Hij heeft in zuiver Latijn, eene menigte letterkundige schriften in het licht gegeven; zijne geschiedkundige zijn door, Bernardus Gual-lerus vermeld en te Keulen in 1603 8° gedrukt. Erasmus noemde hem een man van een beschaafd verstand, cn eene aangename welsprekendheid, die het Latijn vaardig en zuiver sprak, en een imgeveinsd cn opregt vriend was. BAERLE CCaspeii van) werd op den 12^quot; Februarij 1584 te Antwerpen geboren; een jaar oud zijnde werd hij door zijne ouders, die ballingschap boven slavernij en gewetensdwang verkozen , uit de door de Spanjaarden veroverde stad en uitBelgië naar Nederland gebragt. Hij beoefende met ongemeenen lof de godgeleerdheid te Leyden, werd achtervolgens predikant aan de nieuwe Tonge op Overflakkee , onder-regent in het staten-eollegie te Leyden en in 1617 hooglecraar in de redekunde aan dehooge-school aldaar; doch door de partij, die in 1618 de bovenhand kreeg, werd hij om zijne openlijk en overal bekende Remon-strantsche gevoelens, welke hij met mond en pen verdedigd had, afgezet; daarop nam hij de geneeskunde, doch enkel zoo het schijnt tot onderhoud van aijn leven ter hand en oefende zich voornamelijk in de wijsbegeerte, waarin hij bijzonder onderwijs gaf, in welke wetensehap hem de min bekrompene cn meer gematigde bezorgers der doorluchtige school te Amsterdam in 1631 als hooglecraar beriepen. Hier begon zijne vriendschap met Hooft en Tcsselsehade Visscher, doch ook tegelijk van tijd tot tijd eene zwaarmoedigheid, die eindelijk na zijne vermogens verdoofd te hebben, den U1'''quot; January 1648 een einde aan zijn leven maakte. Van Baerle beminde de Lat\jiische dichtkunst boven al; doch wanneer de liefde of de natuur hem bezielde , vloeide ook zyne |
|
DA E Nederduitsclie dichtader rijkelijk, gelijk wij uit verscheidene bc-vnllige stukjes zien, die metal de voortbrengselen uit de school van Hooft zekere gemakkelijkheid cn liefelijkheid gemeen hebben. Inzonderheid echter heeft van Baerle, of zoo als hij in zijnen tijd steeds genoemd werd Barlaeus, zich als Latijnsch redenaar cn dichter eenen grooten naam verworven. Men leze over Barlaous de bronnen door van der Aa in het Bioyraplusch woordenboek der Nederlanden wp dat art, aangevoerd, cn onder deze de verhandeling van den Hoogleeraar Jtecs in de Fakkel d. XII. Vergcl. ook Ahjemeene kotst- en letterbode 1852 nquot; 34. BAEUSDOHP (Coiinelis van) of door anderen van Baesdorp genoemd, geneesheer van keizer Karei V. Hij stierf in 1565 te Brugge. Men heeft van hem een uitvoerig werk over de geneeskunde; Methodus universae artis medicae, Brugge, 1538 fol. BA1STICA was bij de Ouden de benaming van eene uitgestrekte landstreek in het tegenwoordige koningrijk Spanje; zij ontleende haren naam van de rivier Bactis, tegenwoordig Guadalquivir, die dat landschap doorsneed. BAFFIN (William), Engclsche storre-en zeevaartkundige, geboren in 1584, vergezelde als stuurman Hudson, Button, Bilch, Gif)bins en anderen op hunne reizen ter ontdekking van eene doorvaart ten noorden van Noord-America naar de Indische zee. Zijne waarnemingen en kaarten zijn verloren geraakt; eenigc zijner bewaard gebleven dagboeken behelzen nuttige aanmerkingen aangaande de afwijking der kompasnaald. Baffin stierf in 1622 bij de belegering van Ormuzd. BAFFINS-BAAI. De grootste noordelijkste zeeboezem van Noord-America, naar den Engelsehcn stuurman Baffin in 1616 aldus genoemd en liggende tusschen den 65° en 78° noorderbreedte. De baai wordt gevormd door het James-ciland, dat door zijne ligging aan de eene zijde StraatDavis- en aan de andere de Baffins-baai doet ontstaan. Zij stort zich door de Baffins- en Davisstraat, tusschen de kaap Chedley, aan de kusten van Labrador en de kaap Farewell, aan de kust van West-Groenland, in de Atlantische zee, en vereenigt zich aan de zuid-westelijke zijde van Davisstraat, door middel van eenige eilanden, met de walvisehrijke Hudsonsbaai. De oppervlakte der baai is 2100 vierk. mijlen. Zij is door onvruchtbare, met sneeuw cn ijs bedekte, landen omringd. BAGDAD. Turksch stadhouderschnp of pachaliek, beslaande geheel het zuidelijke deel van het oude Mesopotamië ofhet land tusschen den Eufraat cn den Tiger; het is ten noorden bepaald door het pachaliek Diarbekir en cenige Kurdisehe stammen , ten oosten deor Iran of het oude Medië en do golf van Pcrzië, ten zuidw. en westen door de Arabische en Syrische woestijnen, en het, sedert 1833 Egyptische, pachaliek Aleppo; het telt op |
-BAG ^79 ongeveer 3, 300 vierkante mijlen, volgens uitcenloopende berigten tusschen de 700 en 900,000 inwoners , welke uit Turken, Kurden en Jeziden bestaan. De krijgsmagt wordt op ruim 50,000 man geschat; de inkomsten van den pacha, die 3 paardenstaarten voort, bedroegen voor cenige jaren 7,500,200 turkscbe piasters, doch dit inkomen verschilt van jaar tot jaar. De hoofdstad van dit pachaliek heet mede Bagdad cn ligt aan den linkeroever van den Tiger, over welke rivier eene fraaije brug van 620 voet lengte gevonden wordt, op 34 schepen gebouwd. De stad heeft 4 poorten, 5 moskeen, 10 karavansera's, gelijk bijkans alle Oostersche steden smalle straten, cn meestal steenen huizen van niet meer dan eene verdieping hoogte. Zij is vrij sterk, omringd van een dikken uit baksteen gebouwden muur en wijde grachten, die door het water van den Tiger gevuld kunnen worden, doch heeft gccne buitenwerken. Tot de voornaamste gebouwen beliooren: het prachtige, wel ingerigte palcis van den pacha, het sterke kasteel, de graftombe van dc beroemde Zobeide en van Abdul Cawder, een voornaam godgeleerde uit de XIIId0 eeuw, een aantal koffijhuizen en baden, enz. Het getal der inwoners bestond, naar zeggen, ten tijde der Kalifcn, wel uit 2 millioenen, later uit 100,000 zielen; tegenwoordig bevinden er zich slechts ongeveer 65,000 waaronder 20,000 Joden en Arabieren, en 1500 Christenen, die meest Jacolnten en Ncstorianen zijn; zij vinden hun bestaan in den handel met in het Oosten zeer beroemd Bagdadsch rood en geel leder; verder in shawls, zijden, katoenen en wollen goederen, saffraan, goud , zilver en koper-waren ; in Perzische specerijen, Hindostansehc paarden, enz. Er worden naar deze stad nog vele bedevaarten gedaan door de Perzen, wier profeet Ali zich aldaar eenen geruimen tijd heeft opgehouden. Bagdad werd in 762 door deu Abbassidcn kalif Almansoer gesticht cn verrees in zeer korten tijd. In dc IX^ eeuw was zij de zetel van Ilaroen-al-Uasehid, zoo bekend uitde duizenden een Arabische nachtvertellingen, die hier een paleis bouwde. In 1253 veroverde de kleinzoon van Dschengis-kan, Hoelaku , Bagdad en maakte een einde aan het Kalifaat; doch in 1393 werd zij dc prooi van Timoer. In de XVI00 eeuw kwam Bagdad in handen van Ismaël, Sofi van Pcrzië , cn bleef nu een twistappel tusschen dc Perzen en Turken, aan welkelaatsten zij eindelijk gebleven is. Over Bagdad en omliggende plaatsen, zie men Buckingham's reis (1816,) naar Mesopotamië, waarvan in den jarc 1828 eene zeer goede Hoogduitsehe vertaling, te Berlijn, het licht zag, cn Wellsted, Travels to the city of Caliphs, Lond. 1840. BAGGAAIiT (Joiian), geboren omtrent 1657 , geneesheer te Middelburg, waar hij in 1710 overleden is. Men heeft van hem twee werkjes: De Waarheid ontward van vooroordeelen , door een tjezonde redenkaveling over de zes niet-natuurlijke dinyen enz. Met een voorreden over de Kinderpakjes, mitsgaders eenige aanmerkingen over de fermentatie en hoofdstoffen, waarin de dwaling van hel aciduin en alcali klaar werd aangewezen en wederlegt. Middelburg, bij M. vanlloekke. 1696 Squot;. De Kinderpokken en Ma-selen na haren Aard, Oorzaken, Kenteekenen, Voorteekenen, en Ge-nesinge beschreven. Wederlegginge van 't Oude gevoelen van de lijders bijnaar te doen verstikken door 't sterk uitbroeijen en heete levenswijs. Amsterdam, bij N. ten Hoorn 1710 8quot;. Hij was dus een man, die zijn tijd werkelijk vooruitgestreefd is cn die zich mot kracht tegen de dwaalbegrippen cn de vooroordeelen, die de geneeskunde in zijn tijd beheersehten, heeft verzet. BAGGEK (Kakel Chkistiaan) , een der verdienstelijkste Deensche dichters van tateren tijd, werd 10 Mei 1807 geboren en stierf 25 October 1846. Van zijne hand hebben wij een treurspel Dronning Christine og Monaldeschi, een bundel gedichten onder den titel van Smaadigle, voorts llavets Konge, een verhaal in verzen. Zijn meest gelezen werk, de Roman min 11 roders Levnet, heeft hij onder den pseudoniem van Johannes Harring uitgegeven. BAGGESEN (quot;Jfns Lmmanukl), een Deen, die het burgerregt onder dc Duitsche dichters verkregen heeft, 16 February 1764 te Korföcr op Zeeland geboren, oefende zich in de oude en nieuwe wijsbegeerte en inzonderheid in die van Kant, zonder zijn dichterlijk talent daarbij ongeoefend te laten. Twintig jaar oud schreef hij comisehe verhalen in zijne moederspraak, die van zyn bijzonderen aanleg voor het humoristische getuigen en met genoegen ontvangen werden, gelijk ook zijne Oden cn liederen. De hertog van Holstein Augustenburg trok zich het lot van den onbemiddel- |
28(1
|
clen doch voel belovcnilen jongeling aan en stelde hem in slaat eene reis naar Italië te doen, deels voor zyne verdere ontwikkeling, deels tot herstel zijner gezondheid. In 1789 en 1790 reisde hij door Duitsehland en Zwitserland, huwde met eene nicht van den grooten Ilaller en keerde met haar naar Kopenhagen terug. Op reis had hij kennis gemaakt met Vosz, Klopstock, von Gersten-berg, vonKnigge, Reinhold en anderen. In 1793 deed hij eene tweede en later eene derde reis naar Italië en Parijs. In 1800 vertrok hij met zijn gansche gezin naar Frankrijk en woonde een tijdlang op eene landhoeve bij Marly, die hem toebehoorde. In 1811 werd hij hoogleeraar in de Deensche taal en letterkunde aan de Universiteit te Kiel en ontving den titel van Justitieraad. In 1814 nam hij zijn ontslag, en keerde naar Kopenhagen terug, waar hij voor de tweedemaal in den echt trad. Te Kopenhagen geraakte hij in een hevigen strijd met Oehlenschl'ager, verliet op nieuw zijn vaderland en leefde beurtelings te Parijs en te Kopenhagen. Tot herstelling zijner gezondheid bezocht hij in 1825 de baden in Boheme en stierf den Sjen October 1826 op zijne terugreis, te Hamburg. Hij schreef: Gedichte, Hamburg, 1803, 2 Thle. Parthenais oder die Alpenreise, ein Idyll. Epos. Amsterd. 1806. N. verm. Aufl. 1812. 3 Aufl. Leipzig, 1819, 2 Thle. Heidebtumen, Amsterdam 1808 , N. A. Leipz. 1819. Der Karfunkel oder Kling-klingel-Almanack , Tübing 1810. Tasschenbuch für Liebende, Tüb. 1810. Adam und Eva, hmnor. Epos, Leipz. 1826. Jens Baggesens Brirfwechsel ««'(Reinhold und Jacobi (uitgegeven door zijne zonen) Leipz. 1831, 2 Thle. Zijne Komische Erzilhlungen zijn in zijne moedertaal geschreven, eenige vertaald in Salz, Laune und Mannich-faltijheit in Komischen Erziihlungen, Hamburg 1808. Een belangrijk werk van Baggesen, dat hij kort voor zijn dood voleindigde en dat bij treffende schoonheden, hevige personaliteiten bevat, rfer moderne Fausl is nog niet verschenen. Zijn portret vindt men voor de Heidebtumen. Z. do aangehaalde briefwisseling, Memoria de-JuHdi i. Baggesen, ed. Dr. Frecke, Hamburg 1826. Neuet Nehrolog der Deutsc/ien, — Jahrg. 4 Th. 2 s. 585. Dresdener Mor-genzeilung, 1827 , N. 11—14, N.87, 88. Enajcl. d.Deutschen National literatur, Th. 1,8. 125 ff. BAGI.IN. (Zie Begijn). BAGLIONI (Thomas), Venetiaansch boekdrukker van eenigen naam in den aanvang der XVIIJ eeuw. Van zijne pers kwam o. a. de geschiedenis der Vlaamsche oorlogen van 1559—1609, Venet. 1616 in 4U bewerkt door Lascario van Aragon. BAGLIVI (GuoitoK), oen beroemd geneesheer. Hij werd in 1668 te Uagusa geboren en stierfin 1706, als hoogleeraar in de geneeskundo te Rome. Zijne werken zijn te Antwerpen in 1715 4quot; uitgegeven. -BAGOLINO (Sehastiaas) van Alcamo in Sicilië, was schilder, dichter en muzikant en zeer bedreven in de Latijnsche, Spaansche Itallaansche en Siciliaansche talen. Men heeft van hem eene Latijnsche overzetting van de Spaansche gedichten van Orosco, bisschop van Girgcnti (Emblemata, Carolina, Epigrammata) te Palermo 1604 in 8° uitgegeven. BAGRADITEN. Het geslacht der koningen van Armenië en Georgië, dat volgens de overlevering uit Judea stamt. Den dapperen Bagrad of Bagarad, van wien de stam zijnen naam ontleent, werd door den Armenischer. koning Walarslag (149—127 v. Chr.) het regt toegekend om de opvolgende koningen van Armenië de kroon op het hoofd te zetten. Mot Derdat of Tiri-dates den Grooten gingen in 298 do Bagraditen tot het Christendom over en waren sedert dcszelfs ijverigste verdedigers togen de Parscn, die do Armeniërs in de VJo en de VIJ| eeuw meermalen met geweld tot de leer van Zoroaster bekceren wildon. De Bagradict Aschot ontving in 885 de koninklijke kroon. doch onder de verpligting van eene schatting te betalen, en van dat oogenblik dagteekent de dynastie der Bagraditen in Armenië. die tot in 1045 met veel lotwisseling stand heeft gehouden. In het jaar 758 was reeds een lid van dit geslacht, met name Wasag, koning van Georgië geworden. Do vorstelijke familie Bagration in Rusland behoort tot denzelfden stam. BAH AM A-EILANDEN, ook de Lucaïsche en Bermudische genaamd, liggen noordwaarts van de groote Antilles en strekken zich van de zuidoostelijke landpunt van Florida tot aan do noordkust van Haïti uit. Zij zijn vele in getal; doeh onder allen is Bahama het grootste, maar Providence het meest bevolkte. De |
Spanjaarden, voor welke Columbus dezelve ontdekte, hebben er zich weinig aan laten gelegen zijn. In 1719 maakten er zich de Engelsehen meester van, en bleven sedert met uitzondering van do jaren 1781 en 1782 in derzelver bezit. BAHARAL XEFDH, bijnaam van een Arabisch schrijver wiens ware naam is Abu-Othman-Ben-Amru, in hot jaar 255 der Heg. (868 n. J. C.) gestorven. Hij is schrijver van een werk over de zeden en do hoedanigheden der vorsten. BAHIA. Braziliaansch stadhouderschap, tussehen de Blo-grande do Belmonte, Rio real en San Francisco, is van het noorden naar het zuiden door de bergketen Espinhazo doorsneden. De grootte is 2580 vierkante mijlen; men telt er omstreeks 580,000 inwoners, waaronder 173,000 slaven. Het brengt voort suiker, (die hier de beste van geheel Brazilië is,) katoen, voortreffelijken tabak, de bekende kostbare houtsoorten, verder rijst, koffij, maniok en rundvee; aan de kusten is de zee rijk in vele soorten van visch. Het heeft 4 onderdeelen: Seregipe del Rey, Bahia, Ilheos en Porto Seguro, en grenst aan de Allerheiligen-baai, Bahia de todos tos Santos, in 1503 door den Portugees Christovan Jacques ontdekt. De hoofdstad, tot in 1771 mede die van geheel Brazilië, heet thans ook Bahia, doch vroeger San Salvador; zij ligt aan de gemelde Allerheiligen-baai, hoeft ruim 12,500 meestal goed gebouwde huizen en 80,000 inwoners , waaronder omstreeks 30,000 blanken, zijnde kinderen of verdere afstammelingen der Portugezen, 30,000 Mulatten en 3000 monniken; de overigen zijn Negers en Creolen. Zij heeft eene niet zeer belangrijke boekerij, eene universiteit, eene kunst-academie, een museum, eenige gasthuizen, eon vondelingenhuis, een arsenaal, een muntgebouw, en aan de baai eene haven (eene der besten van geheel Brnzilo) met het eiland Taparica, welke door de forten San Antonio, San Joao en Barbalhao beschermd wordt; bonevens eene scheepstimmerwerf, eenon bloeijenden handel en walvisehvangst naar de zuidpool. Bahia werd in 1549 op bevel van Johannes III door Thomas de Sousa gesticht, in 1624 door do Hollanders veroverd, die in 1654 de stad weder ontruimen moesten. In 1771 werd de residentie naar Rio-Janciro overgebragt. Verg. de Cerqueira e Silva: Memo-rias historicas epoliticas da Provincia da Bahia, aldaar 1835—37 in 4 doelen. BAHIËR (Jean) een zeer geacht Latljnseh dichter, in 1707 gestorven. Vooral is beroemd zijn dichtstuk getiteld: in vincidis. BAHIR beteekent inzonderheid een Joodsch boek, handelende over de diepe verborgenheden der Kabbala; (Zie dat art.) zijnde het oudste van alle Rabbijnsche boeken. BAHRDT (Carl. Fhiedhich) een talentvol, doch woelziek man, 25 Aug. 1741 te Bissehopswerda in de Lausitz, waar zyn vader Diaconus was, geboren. Hij studeerde te Leipzig in de godgeleerdheid, en werd na volbragte studio aldaar katecheet en buitengewoon hoogleeraar in do wijsbegeerte, doch moestin 1768 zijn ambt nederleggen en wegens wangedrag de stad verlaten. Hij werd vervolgens hoogleeraar in de wijsbegeerte en de Hebrecuwscho oudheden te Erfurt, werd te Erlangen doctor in de godgeleerdheid ; werd daarop hoogleeraar in dezelve te Gicsen, vervolgens hoofd van de Philantropen te Marschlins in Graauw-bmulerland, en voorts algemeen super-intendont bij den graaf van Leiningen-Daehsburg, waar hij het Heidesheimer genootschap van Philantropen oprigtte. Weigerende zijne heterodoxe (onregt-zinnige) godgeleerde gevoelens bijzonderlijk omtrent de godheid van Christus te herroepen, waartoe hij na de verschijning der tweede uitgave zijner neuesten Offenbahrungén Gottes in Briefen und Erziihlungen, Frankenthal 1777, 2 Bde, (de eerste uitgaaf verscheen te Riga 1772—1775 in 4 deden) of vertaling van het Nieuwe Testament, door den rijkshofraad op straf van uit hot Dnitsche rijk te zullen gebannen worden, verwezen was, nam hij de vlugt naar Halle waar hij eerlang zijne geloofsbelijdenis in het licht gaf. Hier was hij eenen tijdlang afzonderlijk onderwijzer; kocht buiten de stad een huis zeer aangenaam op oenen heuvel liggende, en hield daar koffijhuis en herberg. Gedurende dit beroep vervaardigde hij een hekelend blijspel, ten titel voerende das Religions Edict, waarin hij het bekende Pruissische vinnig doorstreek , met dat gevolg dat hij daarvoor een jaar in de vesting tc Maagdeburg werd opgesloten. Onder zijne schriften verdienen opmerking der Christ in der Einsamkeit, verbessert und mit neucn |
281
|
Abhandlunyen veimehrt, Leipz. 1763,2 Bdc. Predigten von einer Seele die den FriedenJesu /m^, Lcipz. 1764, Saimnlung von Kamelrcden über wichtige Wahrheilen der Religion, Leipz. 1764. Versuoh eines bibli-schen Systems der Dogmatik, Êrfurt u. Gotha 1768 2 Bd. Briefe über die systematische Theologie, ebcnd. 1768—1772,2 Bde. System der Moral Theologie ebcnd. 1768. Predigten, Frankfurt a/M. 1772. Enlwurf einer unparteiischen Kirchengeschichtc N. T. Frankfurt a/M. 1772. Hoinilelih. ibid. 1772. lihetorik fur geistliche Redner, Hallc. 1785. Kirchenund Keizer Almanack auf das Jahr 1782. System der Mora-Itschen Religion. Berlin, 1787. 2 Bd. Handbuch der Moral fur dem Burgerstiinde, ook in het Nederduitsch overgezet. Hij was oen man van ongemeene talenten, die door zijne schriften, een aanmerkelijk licht over zaken van de godsdienst poogde te verspreiden; doch die zich, door zijne al te groote vrijmoedigheid, en dikwijls onbedachtzaamheid, vele vijanden berokkende. Hij was redacteur van de Allgemeine theologische Bibliothelc, Mietau 1774-—1775 4 Bd. van het Literarisches Correspondenz- und Intelligenz-blatt, Hcides-hoim 1776; ook van het Paedagogisches Wochenblatt. Hij gaf uit: Mayazin fur Prediger. Züllichau 1782—88. 8 Bd. Ook als dichter had hij verdiensten (Gedichte. Halle, 1786) en hij vertaalde Tacitus (Halle 1780 1 Bd.) cn ■/ia'CHoi/'s (Dessau 1781), den laatsten in verzen. Baiirdt stierf te Hallo in 1792. Pott heeft een gedeelte van zijn loven , en hij zelf zijne levensbeschrijving, in 4 d. uitgegeven. Vorg. ook Berichtigungen zu B's leben van Bolland (Jenal791) on Laukhard (Hallo 179U.) BAIJONNE. Eone welgebouwde, aanzienlijke koopstad, in het Fransche departement dor Nedor-Pyrenoën, voorheen de hoofdplaats van het district van Adour in Gascogne, thans van het arrondissement Baijonne. Zij ligt ondor lquot; 24'westelijke lengte, en 43° 29' noordelijke breedte, aan de zamonkomst der Nève en Adour, (welke boido rivieren de haven der stad vormen) een uur van de golf van Biseaie; zij is do eonige stad in Frankrijk, die aan 2 rivieren ligt, welke beiden eb en vloed hebben, en bevat volgens do jongste berekening, 18,600 inwoners, waarvan 6000 in de voorsteden wonen. Do voorstad St. Esprit bevat vele Por-tugesche Joden. De zeer ruime haven is voor oorlogschepen van 30 tot 40 stukken geschut geschikt; doch haar binnenkomen is, voor hot overige eenigzins moeijelijk. Beide de rivieren dienen om timmerhout, teer en ijzer uit de Pyreneon naar Baijonne te vervoeren, en verdoelen de stad in 3 dcelon. Een kasteel, door Vauban aangelegd, bestrijkt haven en stad, welke laatste oenen aanzienlijken handel met Spanje en Frankrijk drijft, en buitenlandsche waren tegen wijn, vruchten, goud cn zilver inruilt. Do voornaamste voorwerpen van den zeehandel zijn de stokvisch- en walvischvangst, waartoe voor de omwenteling 30 tot 40 schepen, van 250 tonnen uitliepen. Masthoornen en ander schecps-timmerhout uit de Pyre-neën worden naar Brost en andere havons van Frankrijk uitgevoerd. De Baijonnor hammen zijn sedert langen tijd zeer beroemd, on wijn en chocolade worden in menigte van hier naar het noordelijk Europa verzonden. Do bajonet, die op het geweer gestoken wordt, ontleent van deze stad, waar zij in de XVII1^ eeuw word uitgevonden, haren nanm. Onder de geringe volksklassen is de oude Biscaaisohe cn Baskische taal in gebruik. BAIKAL, van Baik en Al, beteekenende Heilig meer, (gelijk Ar AI of Aral Arendsmeer) is een m'eor in Siberië, en wol in het gouvernement Irkutsk, omstreeks 104 mijlen of 500 wersten lang, on van 10 tot 15 mijlen breed, aan de meeste zijden door gebergte omringd, met buitengemeen helder water; de diepte verschilt er tot 90 vademen; do bodem wordt gezegdt ot eonige duizende voeten diepte door afgronden doorboord to wezen. Het moor ontvangt eeno groote hoeveelheid waters van de Opper Angara, do Turka en andere rivieren, terwijl do oenige zigtbare ontlasting door do Neder-Angara plaats hooft, welke naauwelijks Viq van hetgeen ontvangen wordt, schijnt te kunnen wegvoeren, waarom het genoegzaam als zeker kan aangenomen worden, dat dit meer nog onderaardsche wegen van uitloozing heeft. Hot wordt door geringe oorzaken stormachtig, on is daarenboven aan sterke inwendige beroeringen, door middel van uitbarstingen onder den grond blootgesteld. De lucht is hier zeer koud on streng, schoon hot moor (waarschijnlijk door de gedurige bewoging en hot onderaardsche vuur) niet voor December of Januarij tocvriost; in Mei komt het weder open. Bij storm on koude herfstwinden ontstaan I. 1 er door do sterke beweging dos meers togen de klippon ijszuilon, door do omwoners bokoeji genaamd, en niet zelden stapelen zich aan dc kusten ijsbergen op elkander, waardoor dan ook wel eens schipbreuken veroorzaakt worden. Het bevat onderscheidene soorten van visch, voornamelijk de omul, oone soort van kleine zalm, steuren en een aan dit meer bijzonder eigen geslacht, dooide Russen solowijanka genoemd, zware zeehonden , enz.; ook nog oene groonachtigo soort van spons, wolko de Siberische en Tataarscho goudsmeden tot polijsten gebruiken; ook vindt men aan den oever verscheidene warme mineraal-bronnen en er is somtijds naphta op de oppervlakte drijvende. In den winter maakt men over het ijs jagt op de zeehonden, waarvan or doorgaande jaarlijks niet minder dan 2000 gevangen worden. Vooral over dit meer, hetwelk de gemeenschap tusschen Irkutsk on Daurië gemakkelijk maakt, handelen de Russen met de Sinezon, bijzonder traan, uit do solomyanka gemaakt, aanvoerende. |
Alleen aan de linkerzijde ziet men een eiland, Olchon genaamd. BAILE. (Zie Bayle.) BAILLET (Adiuen), werd don 13don Junij 1649 to Neuvillc uit behoeftige ouders geboren. Do bisschop van Beauvais trok zich het lot van don jeugdigen knaap, dio reeds vroeg buitenge-wonen aanlog voor de beoefening der lottorkunde toonde, aan, plaatste hein op zijn klein , vervolgens op zijn groot seminarie. In 1672 benoemde hem de bisschop tot onderwijzer der vijfde klasse aan hetzelve. In 1676 werd hij priester, on vicaris to Lan-dières, welke plaats hij spoedig met oone andere verwisselde, waar hij gelegenheid had zich bijna geheel aan de studie te wijdon. Vervolgens werd hij bibliothecaris van den advocaat-generaal de Lamoignon. Hij vervaardigde een' beredonoerdon catalogus van de bibliotheek waarover hij gesteld was, in 35 dcelon, on plaatste er eene Latijnsche voorrede voor , die door Ménage scherp beoordeeld werd. Te gelijker tijd gaf hij de 4 eerste doelen van zijn Ju-gumens des sgavants sur les principaux ouvrages des Auteurs, 1685, die gunstig door Bayle beoordeeld worden, doch de verontwaardiging van velen o. a. van Ménage en zijne vrienden opwekten. Vader Commire schreef er oen klein stukje in Latijnsche verzon (Jst'mis in Parnasso) togen. In 1686 verschenen do volgende 5 doelen der Jugemens over de dichters, die Ménage tot het schrijven van zijn Anti-Baület bewogen en een ander {Le Tellier) tot 4 brieven (Reflexions sur les jugemens des setvans, 1691). De Anti- Raillei gaf hem aanleiding tot hot schrijven van Sa lyres per-sonnelles, Traité hislorique et critique de celles qui portent le titre ele Anti, Paris 2 vol. 12». Hierop verschonen Auteurs de'guisés, sous des noms êtrangers , empruntés, supposi's, feints it plaisir , etbregés, chiJJ'rés, renrersés , retournés, ou changes el'une langue en une autre. Tome I. Contenant le Traité préliminaire sur le changement et la supposition eles noms parmi les Auteurs, Paris 1690 12°. La vie de Descartes 2 vol. 4°. 1691 (ook verkort in 12°.) L'His-toire de la Hollande, depuis la trhve concilie entre les Sept Provinces et l'Pspagneen \609 jusqu'alapaixde Nimegue, en 1679, Paris, 1693. In 1694 volgdo zijn Traité de la devotion a la Sainte Viertje et du cultc que lui est dit, waartegen in het licht kwam Mémoire adressc a la Sorbonne touchant le livre de la dévotion èi la Sainte Viertje in 12°. Le.ttre a .1/r. Ilideux, cure! des S. S. Innocens sur son Appro ■ bation au nouveau livre de la devotion etc. in 1695. De la conduite des Ames (ondor den naam van Daret de Ia Villenouve) in 1700. Discours sur les vies des Saints , dat ook gevonden wordt voor dc Vies des Saints 3 vol. in lol. en 12 vol. 12°. en meermalen herdrukt, Paris 1701 en in 1703. Ilistoires des fêtes mobiles; les vies eles Saints de Vancien Testament; la Chronologie et la Typographit des Saints, Paris, 1 Tom. in fol. , 5 t. in 8°Les Maximes de St. Jitiennede Grammont, Paris 1704in 12° (uit het Latijn); I/istoire des Démêlés du Pape Boniface VIII avec Philippe le Bel, Paris , 1710. Hij was nog voornemens eone Dictionnaire Universcl Kccle-siastiquein 3 d. in fol. te schrijven, toen hij den 21 Januarij 1706 in don ouderdom van 56 jaren overleed. BAILLIE, (Matthew,) een beroemd Engelsch geneesheer en ontleedkundige, in 1761 te Shots, in het graafschap Lanark in Schotland geboren. Zijn vader was geestelijke aldaar en zijne moeder eone zuster van het beroemde broederpaar', William en John Hunter. Hij studeerde le Glasgow , later te Oxford en voltooide zijne studiën te Londen bij zijn oom William Hunter. In 1785 opende hij zijne anatomische lessen, die door talrijke tochoor- 36 |
BAI-BAJ
282
|
dei'8 bezocht worden. In zijne practijk genoot hij het algemconc vertrouwen en verwierf hij zich door zijne juiste onderscheiding der ziekten een grooten naam. Hij stierf in 1823. Zijn meest beroemde werk is; The morbid Anatomy of some of the most important Parts of the Human Body, Loud. 1793. Hierbij behoort A Series of Engravings to illustrate the morbid Anatomy of the Human Body, 10 stukken Lond. 1799—1812. BAILL1E (William), werd in 1736 in Ierland geborenen begaf zich in Engeischc krijgsdienst, waarin hij tot den rang van kapitein bij de ruiterij opklom. Zijne ledige oogenblikken aan do toeken- en graveerkunst bestedende, maakte hij zich als etser zoo bekend, dat do kunstliefhebbers hem aanraadden om zijn vak te verlaten en zich geheel aan do kunst te wijden. Hij gaf aan dien raad gehoor on weldra ocnigo afzonderlijke etsplaten in hot licht, welke hij naderhand in twee folio banden, eik van vijftig platen, verkrijgbaar stelde. Het eerste blad dagtookent van 1753, hot laatste van 1777; velen zijn van eigen vinding, do meeste echter naar goede meesters gevolgd. Het werk is hoogst belangrijk, zoowel wegens do goede uitvoering als om de afwisseling van voor-stollingen. Voornamelijk zijn zijne etsen naar Rembrandt om de bodriogolijke navolging beroemd en onder dezen waardeert men vooral het landschap met de drie boomen; sommigen worden zelfs door do liefhebbers oven hoog als de oorspronkelyke betaald. Baillie kwam ook in het bezit van de koperen plaat waarop Rembrandt zijne zoogenaamde honderd guldons prent geëtst had, welke plaat in 1775 door Ballie zoo kunstig opgesneden werd, dat men de afdrukken er van zeer duur betaalde, vooral omdat hij de plaat in vier stukken gesneden had en van deze afzonderlijke drukken gaf. Een goedo afdruk van de gohoele plaat, berust onder anderen in het Rijks-museum te Amsterdam. Baillie vervaardigde nogbodriegolijko kopijen naar de „grafleggingquot; en don „goudwegerquot; van Rembrandt. Ook etste hij in 17C4 naar eene schilderij van dozen meestor uit het kabinet van don graaf Bute, hetwelk een landschap mot een steenen brug voorstelt, welke prent door het bersten der plaat zeldzaam geworden is. Zulks is mode het geval met de prent naar Rubens „hot kind dat zeepbellen maakt, quot; zoo als mode de „spelende soldatenquot; naar Ge'rard onder de zeldzamon gerekend wordt. Baillie etste ooquot;k naar Raphael, G. Dou, Teniers, F. Hals en andoren; ook hoeft hij eonige platen in zwarte kunstmanier gegraveerd. BAILLON, (Zie Ballonius.) BAILLIJ (Jean Silvain) word den 15de . September 1730, te Parijs geboren. Zijne zucht voor de lettor- en sterrekunde, welke door zijnen omgang met den beroemden Lacaille niet weinig was aangekweekt, deed hom van de schilderkunst afzien, waarvoor hij door zijne ouders bestemd was. Hij leverde de eerste vrucht zijner sterrekundige oefeningen, in 1762, bij do academie dor wetenschappen, die hem h erop in January daaraanvolgende tot haar medelid verkoos, en gaf sedert dien tijd verscheidene belangrijke werken in het licht, welke hem den naam van oen beroemd sterrekundige hebben doen verdienen. Onder deze bchoo-ren: Essai sur la théorie des satellites de Jupiter, 1765; Uistoire de l'astronomie ,1771; Lettres sur 1'origine des sciences, sur l'Atlantide de Platan et sur l'ancienne histoire de l'Asie, 1777—1779; alsmede zijn grootste werk, sur l'Origine de la fable et des anciennes reli-gwiis, hetwelk in 1781 en 1782 verschoen. Ook zijne overige letterkundige opstellen, waarmede hij zich in zijne tussehenuren ter verpoozing ophield, zijn niet zonder verdiensten. Hij werd in 1784, bij de Fransche, het volgende jaar bij de academie der bijschriften cn fraaije letteren tot lid verkozen, en in 1789 door de commissie dor Parijsche burgerij, tot afgevaardigde voor de algo-moene staten alsmede tot voorzitter van den dorden of burgerstand benoemd. Toon de Communes zich, in de maand Junij van dat jaar, in eene nationale vergadering vcreenigdon, zat hij ook in die vergadering voor; terwijl zich in dien tijd, de adel on de geestelijkheid met den derden stand veroonigden. Hij leidde de Assemblee nationale naar de kaatsbaan; deed zelf aldaar den bekenden eed; werd door de Parijsche burgerij eenparig tot maire verkozen, en overhandigde kort daarna aan den koning cn de koningin op het stadhuis te Parijs do nationale kokarde. Nadat hij twee on een half jaar den post van maire bekleed had, deed hij tot aan het midden van 1793 eene reis door de moeste departementen van Frankrijk, gedurende welken tijd inzonderheid de partij van |
Orleans in do weer was, om hem allerlei misslagen aan te wrijven. Bailly verwijderde zich van Parijs, doch word te Melun gevat, voor do revolutionaire regtbank gebragt en den ladquot;1 November 1793 op het veld van Mars te Parijs geguillotineerd. BAINI (Giuseppe), pauselijk kapelmeester te Rome, werd aldaar den2l•,0quot; October 1775 geboren. Hij maakte zich spoedig bekend, zoo wel door zijne heerlijlco stem als door het compone-ron van hymnen, psalmen en missen, wier strenge ernst en hooge kunst zich voordcelig ondeischeidde van hot oppervlakkige dilot-tantismus der moderne Italiaanscho Maestri. In 1822 gewerd hem do eer dat zijn Miserere bij de Sixtijnsehe kapel onder do muziekstukken voor de heilige week werd opgenomen. Doch moor nog hooft Baini zich beroemd gemaakt door zijne Memorie Storico-cri-tiche dtlla vita e dalle opere diGiovanno Pierluigi da Palestrina, oen werk dat te Rome in 1828 in 2 doelen uitgegeven werd on waarvan eene Duitsohe vertaling to Leipzig in 1834 het licht zag. Baini overleed 10 Mei 1844. BAIRAM. Naom dor twee feesten, welke op het einde van den Ramadan of do groote vasten en tijdons het offerfeest der bedevaart naar Mekka, door de aanhangers van Mohammed gevierd moeten worden. Hot groote Bairamsfeest wordt 70 dagen voor hot kleine gevierd. Wanneer het eerste aanvangt, worden in de hoofdstad van het Turksche rijk 3 stukken geschut, bij hot Serail geplaatst, tot oen toeken van dezen aanvang gelost, terwyl men een algemeen geraas van Turksche muzijk op pauken, trompetten en andere muzijkwerktuigen aanheft. De eerste dienaars van staat begeven zich plegtig naar den grooten hoer, om dezen hunne go-lukwenschingen te brengen; men geeft elkander aanzienlijke geschenken en verzoent zich veelal bij die gelegenheid met zijne vijanden; doch do verschillende sekten der Christenen, Armeniërs zoowol als Grieken en Roomsch-Catholijken, gelijk mode do Joden, zijn bij dio gelegenheid wel eens aan de mishandelingen des dweepzieken Turkschon gemeens blootgesteld. BAIREUTH of BAYREUTH. Hoofdplaats van den Opper Mainkreits,in hetkoningrijk Boijoren, do zetel van onderschoideno regorings-collegiën, tusschen do Roode Main (over welke 2 bruggen liggen) en do Mistel- en Seldelbokon. Do stad is zoor fraai gebouwd, heeft doorgaans broede, regte en wol geplaveide straten, onder welke de Frodorikstraat bijzonder bezienswaardig is; 6 poorten; 2 Luthorscho, 1 Gereformeerde, 1 Roorasohe kerk en 1 Synagoge; een gast- en een weeshuis. Men vindt er ook een oud slot, dat niet groot doch zeer schoon is; een fraai opera-huis,oen muntgebouw, een raadhuis, oen gymnasium illustre of grootere Latijnsche school, eene kweekschool en meer inrigtingon voor lager onderwijs. Zij bevat met de voorstad on het een half uur van hier gelegene stadje St. Goorg am See, ruim 850 huizon, en telt omstreeks 14,500 inwoners. Men vindt er fabrieken voor tabak en tabaks-pijpen, katoen, hoeden, laken, porselein, aardewerk, marmer, speelkaarten en perkament, eeno potaschziedorij, aanzienlijke brouwerijen, vele brillenglazenslijpers enz.; ■7» uurs van Baireuth , ziet men het beroemde lustslot Hermitage, terwijl men ook in de nabuurschap minerale bronnen vindt. Naar deze stad voerde het vorstendom Baireuth, (vroeger Onolzbach cn Culm-bach) dat in 1807 aan Frankrijk en in 1810 aan Boijoren werd afgestaan, den naam. BAIROET of BEIROET (in de oudo aardrijkskunde Borytus). Egyptische stad in Syrië, pachalik of stadhouderschap Saïdo of Acre, de hoofdstad van het land der Drusen; hot is do zetel van eenen Griekschon aartsbisschop, en de verzamelplaats der karavanen naar het eigonlyko Egypte, vooral Cairo. Zij ligt op oen schiereiland in een aangenaam oord aan do Middollandscho zee, had voorheen eene goedo haven, die thans door zand en puin voorschepen ontoegankelijk is, zoodat deze genoodzaakt zijn op eenen afstand te ankeren. Er zijn omstreeks 8000 inwoners, bestaande uit Grieksche en Roomsche Christenen, Maronieten , Mohammedanen en Joden; er bevinden zich goede aardewerk-, katoenen-, stoffen-en tapijt-fabrieken ; er is zijde- cn katoonteelt en een aanzienlijke handel in zijde en den beroemden wijn van don berg Libanon. BAJAE, de voornaamste badplaats der Romeinen, was een stadje in de nabijheid van Napels aan de kust van Campanië, beroemd om de heerlijke ligging, de minerale bronnen cn de vruchtbaarheid van den omstreek. Julius Caesar, Piso, Pompejus, |
283
|
Mttrius, JuliaMainmaca en anderen hadden hier hunne lusthuizen, die dikwijls de schouwplaats van gewigtige gebeurtenissen, maar ook do zetel van de losbandigste weelde waren. Horatius roemt Bajae boven alle andere plaatsen der wereld. Seneca waarschuwt voor die badplaats hem, die heer zijner driften blijven wilde, en Cicero vond het noodzakelijk zich te verontschuldigen dat hij Marcus Coelius in regten verdedigde, eenen man, die meermalen Bajae bezocht had. Van Bajae's heerlijkheid is niets overgebleven dan de ruïnen van drie tempels, van Venus, Mercurius en Diana, van eenige lusthuizen en graftomben. BAJAZETHI (Ilderim), de bliksem bijgenaamd, volgde zijnen vader Amurath I in 1389 op den Turkschcn troon op. Hij was een oorlogzuchtig vorst en groot veldheer, die vooral poogde het Turksche gezag ook in Europa uit te breiden en te vestigen. Zijne veroveringen strekten zich uit over Servie, Walachyc, Albanië, Bosnië, Slavonic en over een gedeelte van den Pelopo-nesus. Hij drong ook door in Hongarije en poogde, ofschoon tevergeefs, Constantinopel te bemagtigen. Toen Sigismund, koning van Hongarije, later Duitsche keizer, aan het hoofd der Westcrsche Christenvolken zijnen zcgepralenden loop wilde stuiten , voerde dit tot den gedenkwaardigen slag van Nicopolis. Bij deze stad behaalde Bajazeth in 1396 de schitterendste overwinning op het Christelijk leger. Duizenden der laatsten sneuvelden, vele hoofden der aanzienlijkste Franschc geslachten werden gevangen genomen en daaronder de prins van Bourgondië, de graven van Artois, Coucy en Boucicault, terwijl Sigismund zich naauwelijks door de vlugt kon redden. Wel mogt de Christenheid beven op het vernemen dezer treurmare, maar gelukkig daagde er afleiding voor haar op uit het hart van Azië. De veroveringen van Timoerlenk, den Mongoolschen keizer, riepen Bajazeth naar Klein Azië terug. De beslissende slag om de heerschappij van het Oosten, tusschen deze twee Werelddwingers geleverd, viel voor te Angora in Galatiën in 1402. Timoerlenk zegepraalde, Bajazeth werd gevangen genomen en eindigde zijn leven in die gevangenschap. Men zie Hammer, Geschichte des Osmamschen lieiches, Pesth 1834, Th. I. 250, die het sprookje van de ijzeren kooi, waarin Bajazeth zoude zijn opgesloten, geheel verwerpt. BAJOCCO. Kene pauselijke koperen munt, waarvan de 10 een lulio, en 100 eene Homeinsche kroon uitmaken. Op Sicilië heet cle Napolltaansche Grano, waarvan de 100 een Ducato uitmaken, insgelijks Bajocco. BAKBOORD. De linkerzijde van een schip, (Zie art. Schip.') BAKER (Hknuij), Engelsch natuurkundige, geboren inliet begin derXVIIld® eeuw overleden in 1774, was lid der koninklijke maatschappij van wetenschappen en schrijver van het bij ons zoo bekende werk: het Microscoop gemakkelijk gemaakt, Amst. 1760 (2° druk}, waarvoor hij door die maatschappij met eene gouden medaille bekroond werd. Hij was ook lid der maatschappij van oudheidkenners. BAKKER (Geubuand), hoogleeraar in de ontleed-, heel-en verloskunde te Groningen, waar hij in 1810 gestorven is. Hij was in 1771 te Enkhuizen geboren, studeerde te Groningen en later te Leydcn. Hij promoveerde in 1795 en vestigde zich eerst in zijne geboorteplaats; van waar hij in 1806 als lector in de ontleed-, heel- en verloskunde naar Haarlem beroepen werd. Nadat hij voor twee beroepingen als hoogleeraar te Franeker en te Harderwijk had bedankt, aanvaardde hij deze betrekking in 1811 te Groningen. Zijn meest beroemde werk is Natuur- en Geschiedh. onderzoek aangaande den oorspronkelijken stam van het menschelijk geslacht, Haarlem 1810 8°. met platen. Hierin bewees hij, dat het menschelijk geslacht van één menschenpaar afstamt en niet, zooals door Voltaire, Mercati, en Doornik werd beweerd, moest beschouwd worden als oorspronkelijk aan de dieren min of meer gelijk , uit verschillende stammen, over de ganschc aarde verspreid, geboren door eene vormdrift van het bewerktuigd heelal, een organisch universum of een ander duister wezen. Zie hierover van Dr. van der Boon, Geschied, der ontdekkingen in de ontleedkunde van den mensch, gedaan in de noordelijke Nederlanden, tot aan het begin der XIX eeuw, Utrecht 1851; 8° bl. 240, en verder over Bakker, J. Baart de la Faille, Hulde aan de nagedachtenis van den hoogleeraar G. Bakker, Groningen 1828. S®. BAKKER (Mkeuwes Mkindkktszoon) , te Amsterdam geboren, was in 1619, de uitvinder van de kameelen, of schcepsligters. |
dienende om de zwaarste oorlogschepen over Pampus naar do Zuiderzee te brengen. BAKKER (P. Huizinoa). Een onzer goede Nederlandsche dichters, die in 1801 in den ouderdom van 88 jaren, zijn werkzaam leven eindigde. In 1741 gaf hij een dichtstuk uit op de geweldige watervloeden, in dat en het vorige jaar, en in 1761 eene Nederduitsche dichterlijke overzetting van den Latijnschen lentezang van E. W. Heigt. In 1773 verrijkte hij zijn vaderland met het l8t0 deel zijner gedichten, waarin dat, de Vaderland-schestroomen getiteld, als een kunstjuweel uitmunt; waarop in 1783 en 1790, het 2doen 3de deel volgden. Behalve deze bundels , bestaan er nog van hem verscheidene losse dichtstukken met en zonder zijnen naam, en zelfs nog, die door hem vervaardigd zijn in den laatsten tijd zijns levens, toen hij reeds geweldige aanvallen van beroerte geleden had; onder andere een Troostzang aan de weduwe van den verdienstelijken en vroegtijdig gestorven hoogleeraar aan Utrechts hoogcschool, S. J. van Geuns. Ook vloeide uit zijne pen het leven van den geschiedschrijver J. Wagenaar, door bloedverwant- en vriendschap aan hem verbonden, hetwelk in 1776 het licht zag. BAKOE of BAKU, eene stad in dat gedeelte van Aziatisch Rusland, provincie Chiervan, hetwelk tusschen de Zwarte en Kaspische zeeën ligt, was vroeger de hoofdstad van hetTartaarsche Chanaat van dien naam, bestaande alleen uit het schiereiland Abshera of Absharon,aan de Kaspische zee. Bakoe heeft eene goede, veilige haven aan de westzijde van die zee, van welke het bijgeleget» deel door de Perzen dikwerf het meer van Bakoe genoemd wordt. De stad is geheel van steen gebouwd, doch is niet bestraat; er zijn moskeën en karavansera's. Men telt in Bakoe ruim 8,000 inwoners, die behalve eenige Armenische huisgezinnen (welke eene kerk bezitten). Perzen, Tartaren en Joden zijn, die eenen aanzienlijken handel drijven in naphta, saffraan, katoen, zijde, zout, zwavel, opium, rijst, vollersaarde, enz.; ook heeft men hier grooto zoutketen. De voornaamste handel wordt met Astrachan gedreven, vanwaar jaarlijks 6 U 8 schepen aankomen. Bakoe's omstreken worden, uithoofde van den aanzienlijken overvloed van bloemen, het Rozen-Paradijs genoemd; ook zijner vele bronnen van zwarte en witte steen olie, (naphta) welke men zelfs in de lampen brandt, daar deze bronnen bijna onuitputtelijk zijn, leverende sommige dagelijks 1000 k 1500 pond op; doch er zijn er ook, die niet meer dan tusschen de 50 en 80 opbrengen. In sommige oorden komt onophoudelijk eene blaauwe vlam uit den grond, van welk altoosdurend vuurde inwoners zich bedienen om kalk te branden. In vele kleine, van steen gebouwde huizen, is de vloer een voet dik van eene soort van leem of klei gemaakt, om te beletten dat het ontvlambare gekooide waterstofgas er in doordringc. Alleen op die plaatsen, welke men voor den haard heeft uitgekozen, laat men eene opening in den vloer; en beeft men vuur noodig, dan behoeft men slechts een brandend stukje papier boven de opening te houden en oogenblikkclijk stijgt de vlam op. Op deze wijze heeft men vuur, zoowel voor het huishoudelijk gebruik als om zich te verwarmen; heeft men het vuur niet meer noodig, dan wordt er eene deksel op de opening gelegd en even spoedig is alles uitgedoofd. Naarmate de opening kleiner is, stijgt de vlam hooger; eene opening van twee duim middellijn geeft eene vlam van 2'At tot vier voet hoogte. Op dezelfde wijze bedienen zich de bewoners van dit gas voor licht; hadden dus reeds sedert eeuwen kosteloos vuur en licht en hebben zich eeuwen lang, voor dat men er in Europa om dacht, van gaslicht bediend. De Guebren of vuuraanbidders komen uit Hindostan in bedevaart naar dit vuur, om hetwelk zij tempels en altaren hebben, waarin sommigen hun ge-iieele leven doorbrengen. BALANEN. {7Aq Zeetulpen.) BALANS. (Zie Weegschaal.) BALANS noemt men in den koophandel de meestal jaarlijksche opsluiting der boeken, waartoe men —na iedere rekening van personen of zaken behoorlijk te hebben nagezien en gezuiverd , en na de winsten en verliezen in een afgeloopen jaar verkregen of geleden, op de rekening van winst en verlies te hebben overgc-bragt — de debet- en credit-zijde van elke rekening optelt en de saldo's, die er verkregen worden, wederom op eene debet- en credit-zijde brengt. Wanneer deze nu bij zamentrekking een gelijk |
284
|
bedrag uitmnkcn, heeft men balans, welke door sommigen in een afzonderlijk boek wordt overgebragt. De rekoningon worden vervolgens mot de saldo's afgesloten en met hot volgende jaar wederom geopend. BALASTUI. Het fijnste goudlaken, hetwelk te Venetië gemaakt woidt. BALHEK. Eene oude stad in Aziatisch Turkije, het oude He-liopolis in Coelosyrie. Zij ligt aan don borg Libanon, 15 of 16 Fransehe mijlen van Damascus, en bevat de schoonsto oudheden van het Oosten, onder welke inzonderheid opmerking verdienen hot groote palcis, en de nog prachtiger tempel der zon, waarvan Antoninus Pius als stichter wordt aangemerkt. Van do 54 hooge zuilen dezes tempels staan er slechts nog 6, die eenen omtrek van 22, en met het voetstuk en kapiteel eene hoogte van 72 voet hebben. Bovendien bevinden zich in Balbek nog meer andere tempels, naar een van welke de Pauluskerk, in Coventgarden, te Londen gebouwd is. In het midden der afgoloopene eeuw, reisden eenigo Engelschen derwaarts, die in 1757 te Londen de merkwaardige overblijfsels dor kunstgewrochten, in Balbek voorhanden , in het licht gaven. Op dien tijd bevatte die stad omtrent 5000 inwoners, onder welke zich ook Christenen en Joden bevonden, en stond zij onder eenen Aga, die zich Emir liet noemen. De groote tempel is, volgens eene plaats van Johannes van Antiochië, door keizer Antoninus Tius gesticht. Eene overlevering , bij de inwoners van Balbek gangbaar, noemt dien een werk van koning Salomo. In 1759 heeft cone aardbeving aldaar nog vele overblijfselen doen omstorten. Vergelijk: Wood en Daw-kins, The mins of Baalbec, Londen 1757. BALBI (Adriako), den 25 April 1782 te Venetic geboren en aldaar den 14lt;1''igt; Maart 1848 gestorven, is bekend door zijne geographische en statistieko werken. Hij was eerst onderwijzer aan het collegium San Michole te Murano, daarna aan het Lyceum te Eermo en werd in 1813 hoogleeraar in de statistiek te Padua, doch do politieke gebeurtenissen van dat jaar verhinderden hem dien leerstoel te aanvaarden, waarop hij te Venetië bij de belastingen aangesteld werd. Eenigen tijd later treft men hem in Portugal, en in 1816 te Parijs aan, waar hij tot 18.32 gebleven is. Van hem hebben wij: Essai statistique sur le roijaume de Portuyal et (VAlgaroe, 2 dln. Parijs, 1822. Variétés poliliques et statisti/jties de la monarchie Portugaise, aldaar 1822. Traité élémentaire de géo-graphie, 2 dl. aldaar 1830, 1831. La monarchie Franfüise comparée aux princ.ipaux élals del'Europe, aldaar 1828. Balance politique du Globe, aldaar 1828. L'empire llusse comparé aux principaux états du monde, aldaar 1829. The world compared with ihe British empire, aldaar 1830. Atlas ethnographique du Globe, aldaar 1826. Abrégé de géographie, aldaar 1838,3° druk. Essai sur les bibliothiques de Vienne, Weenen 1835. Eene verzameling zijner Scritti geograjici werd te ïnryn in 1841-1842 in 5 deden uitgegeven. BALBIS (Giovanni Battista), eender grondigste kruidkundigen van Piemont en Frankrijk, was eerst hoogleeraar te ïuryn doch bekleedde later, en wol sedert 1814, in welk jaar hij zijn vaderland tijdens de restauratie verlaten moest, dezelfde betrekking aan dc hoogeschool te Lyon. Buiten eene Flora van Pavia en Lyon , gaf hij nog het een cn ander omtrent de Flora en den Kruidtuin van Turynin het licht, en schreef daarenboven nog een werk over de geneesmiddelleer. Hij overlcedin het jaar 1831 te Turyn, werwaarts hij zich drie maanden voor zijn dood begeven liad. O. BALBUENA (Don Bkknakdo db), een der beroemdste Spaansehe dichters, werd in 1568 te Valdepenas in do provincie Mancha geboren. Nog zeer jong zijnde kwam hij in Mexico en voltooide aldaar zijne godgeleerde studiën; in 1008 keerde hij naar Spanje terug, werd kort daarna tot prior op Jamaica aangesteld en in 1620 bisschop van Portorico, waar hij zeven jaren later overleed. Van zijne werken zijn slechts drie bewaard gebleven; La grandeza Mejicana , Mexico 1609, zijnde eene dichterlijke beschrijving van die hoofdstad; El Siglo deoro, Madrid 1608, eene herdersgcschiedenis in proza cn dicht; El Bcrnando, d sea la Victoria de Ronccsvalles, een heldendicht in 24 zangen, Madrid 1624 (dc beste uitgaaf is van Madrid 1808). Wel ontbreekt aan dit laatste grootere werk eigendommclijkheid van plan cn opvatting, doch Balbuena heeft zich desniettemin daarin, door verhevenheid van uitdrukking cn levendigheid van verbeeldingskracht een waar dichter betoond. |
BALBUS (De stotteraar) is een bijnaam van ccnigo beroemde Romeinen, zoo als van Marcus Aeeius Balbus , den grootvader van keizer Augustus, gestorven 43 jaar voor Christus.— Titus Ampins Balbus, een groot vriend van Cicero cn getrouw aanhanger van Pompcjus, die na de overwinning van Cesar verbannen , doch op voorspraak van Cicero teruggeroepen werd. Lucius Cornelius Balbus, uit Gades (Cadix) geboortig, onderscheidde zich zoodanig onder Q. Mctellus en Pompcjus, in den oorlog togen Sortorius, dat Pompejus hem het bnrgerregt verleende. Dit regt werd hem later betwist, doch hij werd door Cicero als pleitbezorger bijgestaan , wiens redevoering bij die gelegenheid ons nog bewaard is. Balbus was ook de eerste vreemdeling van oorsprong die in lioinc met de waardigheid van Consul bekleed werd. Door Theophancs als zoon aangenomen en tot erfgenaam aangesteld, werd deze Balbus een der rijkste liedon van zijnen tijd. BALDE (Jacouus) werd in 1608 te Ensishoim geboren, begaf zich vroeg naar Beijeren , waar hij in een Jezuïten-collegie werd opgevoed cn zelf tot lid der orde aangenomen. Hij stierf den 9110quot; Augustus 1668 te Neurcnburg. Balde heeft eene menigte Latijnsche en Duitsche gedichten vervaardigd, te Keulen In 4» en te Munchen 1729 in 8 d. in 8quot; uitgegeven ; Joh. Coenraad Orelli gaf in 1805 te Turyn eenigeuitgolezcncgedielitcn (Carmina Selecta') met geleerde aanteekeningen van dezen dichter uit, waarvoor hij eene korte levensbeschrijving plaatste uit de woordenboeken van Bayle en Zcdler, cn uit de Terpsichore van Herder geput. Zeer ongunstig is liet oordeel van Nieolai over dc gedichten van dezen Jezuït, doch dc Jezuïten noemen hem den Duitschen Iloratius. Afzonderlijk verscheen zijne Urania Victrix, Munster 1663, waarvoor paus Alexander IV hem met eermetaal bekroonde. Hij volgde in zijn Maximilianus 1 Auslriacus redioiuus ex èclitione Hieronymi Langen-mantel, Augustae, 1679 8° de Cyropaedia van Xenophon na. Ook schroef hij een werkje de eclipsi solari anno 1055, die 12 August/ in Europa a pluribus spectata, Monachü, 1662 8°. Zijn Jephtas,tra-goedia, uit meer dan 3000 verzen bestaande werd in de scholen door dc studenten vertoond. Zie over hem behalve het voorwoord van Orellius Baur, II. B. L. Handwbrterb. s. 241, Flögcl. Geschichte d. Kom, Litt. 3, B. 422. Nieolai lieisc th. V. bl. 40, 41. BALDER of BALDUR, een godheid dor Scandinaviërs cn waarschijnlijk ook der Germanen, was de tweede zoon van Odin bij Frigga cn gemaal van Nanna. Hij is het middelpunt van eene der schoonste en geestrijkste mythen der Edda, waarin hij als oorsprong van alle goed en bijzonder als god des vredes voorkomt. Vergelijk omtrent Balder: Weinhold, die Sagen von Loki, in Haupts Zcitschr. f. D. Altberthum, bd. 7. BALDEUS (Petrus), geboren le Delft, leefde in de XVIIlllt;' eeuw. Hij was ecu man van smaak en lust tot onderzoek. Nn oenen gernimen tijd predikant op Ceylon geweest te zijn, verkoos hij het leeraarsambt in het stille Geervliet, boven de prachtige natuurtooneclen van gemeld eiland. Hij gaf in den jare 1672, te Amsterdam, in folio uit, eene aan Cornells de Witt opgedragen, voor dien tijd uitstekende, Beschrijoing der Oost-Indische kusten Malabar en Coromandel, benevens hel eiland Ceylon, Blakende van zucht voor do uitbreiding des Christendoms, had Baldens op Ceylon begrepen, daarin niet behoorlijk te zullen kunnen slagen, zoo lang bij dc ingewikkelde leer der Hindoes cn den aard hunner godsdienstige plegtigheden niet kende. Hij nam dus, volgens de voorrede van het bovengenoemde werk, een der geleerdste Braminen bij zich in huis, leerde het Sanskritiseh cn wist echte afschriften van de heilige boeken der Hindoes magtig te worden. Alzoo heeft Baldcus niet slechts eene Malabaarsche spraakkunst maar ook eene door hem, in den geest zijns tyds genoemde, Onlt;-dekking van de Afgoderij der Oostindische Heidenen, in welke men vele hunner fabelen uit de Poernna's, de Ramaijan cn dc Mahablulrat vindt, die men niet daar, d. i. in do schriften van eenen Nederlander uit dien tijd, (wiens verdiensten men veelal niet kent) maar bij vreemdelingen, bij Sonnerat, Jones, Wilkins en anderen zoude gaan zoeken. BALDI (Lazaho). Van dezen Italiaan bestaat een hoogst zeldzaam geschrift: Breve compendio della vitn diS, Lazaro Monaco, |
UAL
285
|
ePittore, descritta da Lazaro IJ aidi Pittore. In Hnmo 1631 in 16quot;. Haijn, Notizia da Libri rari p. 262. BALDING (Hans), Grim of Grien bijgenaamd, wns een der voornnamsto schilders uit de oud Duitsche school, een tijdgenoot en vriend van den grooten Albert Durer. In denjare 1470 of 1476 te Gmund in Zwaben geboren, leefde Iiij moest in Zwitserland, den Elzas of in Broisgau en stierf te Straatsburg in 1552; voornamelijk bloeide hij gedurende de jaren 1511—1534. In 1496 was hij in de abdij Lichtendal in Baden werkzaam, waar men zijne werken nog ziet; in deze abdij nam ook zijne zuster en later zijne dochter den siuijer aan, en stierf zijne weduwe. Balding Grim schilderde godsdienstige en geschiedkundige onderwerpen of portretten, die schier met de werken van Durer gelijk gesteld worden. Het meest muntte hij in de hoofden der figuren uit, die vol uitdrukking en volgens de manier van dien tijd, in den Gotlii-schen smaak, uiterst uitvoerig en zeer goed van kleur zijn; de kleuren hebben zich in al hunne frischheid bewaard en bijna geene verandering ondergaan. In het museum te Napels vindt men van hem het portret van Maximiliaan den l1'' in olievonv geschilderd, ook in het koninklijk Beijersch museum berust eene zijner schilderijen, benevens de portretten van den Paltsgraaf Philippns en den markgraaf Christoffel van Baden. De Moritz-kapel te Neu-renburg, bezit eene belangrijke studio naar de natuur, het museum tc Berlijn, vier schilderijen van dezen meester, die eenigzins naaide Neurenburgsche school trekken, en niet zoo schoon zijn als het hoofdwerk, dat hij in 1516 vervaardigde, en in den Dom te Freiburg op het hoogaltaar berust. Dit kleinood, uitmuntend bewaard gebleven en waarvan het middelstuk negen voeten hoog, de krooning van Maria voorstelt, is door H. Schreiber in das Milnster zii Freiburg uitvoerig beschreven. Al de overige werken van dezen meester zijn kouder, drooger, en wat het koloriet betreft, manier-lijker uitgevoerd, ook in de karakters overdrevener voorgesteld dan in dit kunststuk, waarin men schier alleen den meester beoor-deelen kan. De meeste zijner schilderijen zijn met het monogram H. B. G. in dooreen geslingerde letters beteekend. Even als de meeste kunstenaars van zijn tijd, was Balding ook bekwaam graveur en houtsnijder; Bartsch , beschrijft in zijn Peintre yravem 59 houtsneden en twee gravuren van hem, hoewel er volgens Brul-liot veel meer zijn. De meesten stellen, behalve eenige landschappen en paardenstudiën, tooneelen uit de gewijde geschiedenis voor; van do platen is do „stalknechtquot; de beroemdste. Inde groothertogelijke galerij te Carlsruhe, berust een studieboek van dezen meester, waarin zich behalve studiën van paarden , ook dc portretten van Maximiliaan I, Karei den V en Caspar Iledion bevinden. In het werk Uas Buch der S'ünden des Mnndes von Geiler, Strasburg 1518, zijn vijf platen van zijne hand, welke platen ook voor het werk Schimp/und Ernst, fol. zonder jaartal of plaats, gebruikt zijn. BALDUINUS (Avennisnsis), wijsgeer, geneesheer , wiskundige, dichter, dien Ghilini een kort begrip van alle wetenschappen en een rijken schat van geleerdheid noemde, is niet te Intra, gelijk Ghilini (Teatro d'Huomini Lilterati t. II. p. 44) en na hem Philippo Picinelli {Ateneo de i Lilterati Milanesi p. 85) willen, maar te Suna in 1515 geboren, en tc Milaan 12 Januarij 1600 in den ouderdom van 85 jaren overleden. Hij hoeft veel in het Italiaanseh en Latijn, in poëzy cn proza geschreven. Phil. Argelati heeft in zijne Bibliotheca scripforum Mediolanensium t. I, p. II. col. 112, eene volledige lijst zijner werken gegeven. Hot meest bekend is zijn Chronicon sire I lis tor ia genea/oyica Comitum llanoniae alionmque Principum, ante annos quadrimjentos con-scripla, primam nunc edita et notis historici') illustrata, studio Jacobi Baronis Lc Koy et S. E. I. Domini Sancti Lamberti Antwerpiae 1693 in fol. BALEAUISCUE EILANDEN. Is de oude naam der Spaan-sche eilanden Majorca, Minorca, Yvi9a , Cabrera, cn van eenige andere kleine eilanden in de Middellandsche zee, niet ver van de kust van hot Spaansebe koningrijk of de provincie Valencia gelegen. Zij ontvingen voor een aantal eeuwen , van Grieksohe schcep-vaarders dezen naam, die afkomt van het Grieksche ftdildv werpen, slingeren, uit hoofde der bedrevenheid van de inwoners in het worpen of slingeren. Zij maken thans eene afzonderlijke provincie, onder den titel van El Regno deMallorca uit, welk koningrijk vroeger zijne eigene munt had. De Balearische eilanden beslaan 83 Q mijlen en worden door 240,000 inwoners bewoond; alleen Cabrera is onvruchtbaar en eeu verbanningsoord. |
BALEN (Mattiiijs). Een Dordroehtenaar, vlijtig beoefenaar der geschiedenis zijns vaderlands en in hot bijzonder zijner geboor-teslad, zag er het levenslicht op den 1 October 1611; in denjare 1677 en dus in 66 jarigen leeftijd, gaf hij i\Q Beschrijving van Dordrecht uit, eene dor eerste stodebeschrijvingen welke wij bezitten. BALEN (Hendrik van), werd in 1560 te Antwerpen geboren; oefende zich eerst bij Adam van Oort, later in Italië, waar hij zich geruimen tijd te Rome, zoo naar de antieken als naar de beroemdste meesters vormde, en in zijn vaderland teruggekeerd, onder de bekwaamste schilders van zijn tijd gerekend werd. Van Balen onderscheidde zich door eene naauwkeurige teekening cn eene ware voorstelling van naakte figuren; zijne schilderijen zijn rijk van zamenstelling, hetzij mythologische of geschiedkundige voorstellingen, of wel met figuren gestoffeerde landschap-pen; het koloriet is frisch, doorschijnend en heeft overcen- komst met de Venetiaansche school. De landschappen en achtergronden zijn meest door den fiuweclen Breugel geschilderd. In vele museums vindt men werken van van Balen ; het Amsterdamsehe bezit er twee, het eene stelt „Diana en Bacchus met Pan, Saters en Bacchantenquot;hetandere „eene zinnebeeldige vischvangstquot; voor welke schilderij eene bijzondere bcteekeuis hoeft, en de voorkeur van hot Protestantisme boven het Roomsch Catholicismo schijnt te verbeelden, hoewel zij nog niet genoegzaam ontleed is en begrepen wordt; het museum Boijmans „het sterfbed van dc heilige Clara.quot; De galerij te Dresden bevat zijnen beroemden „maaltijd der godenquot; driemaal in verschillend formaat, ook een „Acteon die Artemis met hare nimfen in het bad verrast,quot; benevens,, Diana, met hare nimfen-onder een met klceden behangen groep booinen slapende voorgesteld, terwijl twee saters hot kleed opgeslagen hebben om do sehoonen te begluren.quot; In de galerij van den graaf Schönborn van Pommersfelden is eene triomf van Pomona; doch vooral beroemd zijn zijne schilderijen „Johannes do dooper in dc woestijn predikendequot; in dc lieve Vrouwenkerk, en „de heilige drieeenheid,quot; „de Maria boodschapquot; en eenige stukken in het graauw geschilderd in do St. Jaeobs-kerk te Antwerpen, iu welke stad men ook in de Oude kerk dor Jezuïten , van zijn werk vindt. Men roemt voorts eene voorstelling van „den zondvloed,quot; van „Mozes, water uit de steenrots doende ontspringenquot; en het „oordeel van Paris.quot; Frans Snijders en Antonio van Dijck waren leerlingen van dezen meester, die in 1632 stierf cn in zijne geboortestad in do St. Jaeobs-kerk begraven ligt, in welk gebouw men ook de door van Dijck geschilderde portretten van van Balen en zijne vrouw ziet. Dit ponret van van Balen is door P. Pontius in het koper gebrngt. Zijn zoon, Jan van Balen in 1611 te Antwerpen geboren , leerde de beginselen dor kunst van zijnen vader, doch begaf zich al spoedig naar Italië, waar hij een verdienstelijk schilder werd. Vooral muntte hij in geschiedkundige |
•286
|
oiidenvevpoti cn landschnppon uit, die hij mot naakte figuren, voornamelijk kinderen en nimfen stoffeerde. Zijne schilderden zijn goed van behandeling, vlug getoetst, do gronden geestig aange-bragt, en tevens holder, friseh en behagelijk van kleur. Do vorm zijner hoofden doet aan die van Albano denken. 15ALI, of Klein Java, is een der Sunda eilundon, door do straat van Bali van Java gescheiden; zoor volkrijk, mot 600,000 of 800,000 inwoners die blanker ou wolgemaaklor dan de Javanen zijn en veel schranderheid met moed paren; waarom men tijdens den slavenhandel, het liefst van daar zijne slaven bekwam, liet is verdeeld in 8 districten, waarvan elk op zich zeil onder oenen Uajah staat, die van do Nederlaudsch-Iadisclio regering te Batavia afhankelijk is; de voornaamste stad is Karang Assem, mot eone haven. Het eiland wordt van het oosten naar het westen door eone bergketen doorsneden, die ten oosten in do piek van Bali, tot ,1e vuurspuwondo borgen behoorendo, eindigt. Het is vruchtbaar in rijst, katoen, gember, oranje-appelen, kokosnoten, tabak, zout, en tiekhout; ook hooft men er veel rundvee , gevogelte en andere huisdieren, doch geen hout, zoodat men dit van Java moet ontbieden; de bergen leveren voornamelijk goud, koper en ijzererts op. Do inwoners ziju Maleijers cn Boeginczen; ook bevinden er zich vele Sinczcn, die handel in opium drijven; de Ilmdocscho geestdrijverij is er hoersehende, waardoor de tooneolen van weduwen, die zich met hare gestorvene eclugenooten, in de hoop van dadelijk na den dood weder mot hou vcreenigd te zullen worden, laten verbranden, er gausch niet zeldzaam zijn. Ue Europeschc schepen vervcrsclien zich gewoonlijk alhier. Sedert gerniinen ti)J hadden de Kaja's van Bali heiinelijK getracht zich aan de heerschappij der Hollanders te onttrekken, lietgeen in 1842 tot werkelijkeu opstand oversloeg. Twee expedition van Groot Java daarheen gezonden hebben in verschillende govegten gezegevierd, zoodat in 1848 na velerlei opofferingen cn verlies van onze zijde, geheel Bali weder onderworpen werd. BA LIK. Zoo noemt men in Duitschland, en ook hier te lande, een zeker gebied eener ridder-orde. De Duitscho orde hoeft olt haliön, die weder in kommanderijen verdeeld zijn. BALIST. (Zie Krijgswerktuigen der ouden.) BALIST1KK. Dc leer dor banen , welke geworpone ligchamen in de lucht besclirijven. Zij maakt een gedeelte van dc hoogore werktuigkunde uit, cn is voor hot artillerie-wezen vooral van veel belang, alwaar zij den hoek leert bepalen, dien de as van een vuurmond met den horizont moet maken om een doel, waarvan men don afstand kent tc bereiken, terwijl de afmetingen en dc gewigten der projectilen bekend zijn. Voornamelijk liebben zich met de balistiok afgegeven Newton, Robins en Eulcr. Vergelijk daaromtrent den Bombardier Prussien van den generaal Tempel-hoff, Berlijn 1781, en Obenheim, Ballislique, Straatsb. 1814. BALJUW. Genoegzaam zeker afgeleid van het oudo haul of bael d. i. hoofd of opperhoofd, waarvan ook het Fransche bailli of baillif. Hot ambt van baljuw was vroeger bijkans hetzelfde als dat van drost. De waardigheid of het overheidsambt is van ïranschon oorsprong. Toen namelijk de Franschc hertogen en graven zich, op het einde der eeuw, do oppermagt over hunne leenen aangematigd hadden, stelden zij, onder den titel van bailli, rogtors aan. De Hollandseho graven volgden dit voorbeeld en lieten de door hen benoemde baljuwen, droston, schouten, enz., in hunnen naam op bepaalde tijdon, regt sproken. Na de middeleeuwen behoorde het aansteUen van oenen baljuw tot de heerlijke regten. Dezo ambtenaar zat altijd voor in de vierschaar, waarin hij uit naam der hooge overheid rogt sprak. In iedere Hollandseho stad had men in 1795 een baljuw of hoofdschout; do officieren bij do regtbanken en de commissarissen van politie vervullen thans den baljuwspost in grootero en kleinere steden. BALK. Het draagvermogen in pondon eens balks is voor die bh* bh'1 van greinen hout = 25 y en voor die van eiken hout = 32, waarin 6 do breedte, h de hoogte en / do lengte in duimen voorstelt. BALK, ook wol, doeh zeldzamer, Bulkh. Landschap in Azië, bijkans hot oude Bactrie, ook door Alexander veroverd , bevattende. Na lang onder Macedonische heerschappij gestaan te heb-bcu, maakt het thans een deel van Bukhara uit. Hot is ten noordon bepaald door do rivier Sir (Oxus), ten oosten door Badakshan, ten zuiden door het gebergte Hindookoeh of den ouden l'aropa-misus, en ten wesfon door eone grooto woestijn, gelijk Azië er onderscheidene bevat. Do grootte is niet naauwkeurig te bepalen; men gist dat het van het oosten naar het westen 80, en van hot noordon naar hot zuiden 35 mijlen uitgestrektheid heeft. Hot is in verscheidene kleinere afdeellngon of districten verdoold. |
Do hoofdstad draagt donzolfden naam en ligt aan do uitwatoring van do Dehasch in de Bamain. Zij voert ook nog den trotschon titel van Amoo-al-Boolood, d. i. Stedenmoedor, doch bevat slechts oonige duizenden inwoners meer en is omgeven van do overblijfselen van hare vroegere grootheid. Zij hooft oen kasteel van marmer, en handel in zijden stoffen en lazuursteon, (die eone kostbare verw oplevert, en in do nabijheid gevonden wordt) mot Perzic, Hindostan en Bucharijo; vooral is in de laatste Jaren de handel met Hindostan verbazend toegenomen, daar do Engel-schon den Indus en doszolfs novonrivioren met daartoe geschikte stoombooten opvaren on alzoo op do gemakkelijkste wijze hunne koopwaren, vooral over Balk tot in het hart van Azië verspreiden, waar de Russische kooplieden thans oenen zwaren kamp mot hen uit te staan hebben. BALKAN of Emineh-Tagh, d. i. enge pas (oudtijds Mons Haemus). Aanzienlijk steil en ruw gebergte, ten noorden van Europisch Turkije, zich uitstrekkende van kaap Emineh Baroem, aan de Zwarte zee, tot kaap San Stefano, aan do Golf van Venetië of Adriatisehe zee, en wel van 36° tot 45° lengte. Het scheidt zich bij Soeloe Derbent (Porta Trajani of Trajanus poort, engte) van hot gebergte Rhodope af, is de grens tussehen Roomili ot Romanic, en Bulgarie en heeft niet weinig zijtakken, waarvan er een van hot noorden naar liet zuiden gaat, en in den borg Athos uitloopt; cene andere strekt zich uit door Griekenland , en bevat de in de Fabelleer en oudo Aardrijkskunde zoo bekende borgen Olympus, Pindus, Oota, Parnassus en Helicon. Dc voornaamste kruin is de berg Orbolos, die ongeveer 9000 voethoog is. Alexander do Groote trok dit gebergte met veel schranderheid en beleid over, terwijl de barbaren hem don weg betwistten. In den jure 1828 verkreeg do Russische generaal Diobitsch den eerenaam van Sabalkanski, of Balkan-beklimmor, in zijnen veldtogt tegen de Turken. BALLADE. Bij de Italianen, bij welke de Ballade het eerst bekend was, ontving zij den naam van hot dansen (ballo), omdat zij in een gezang bestond, hetwelk dansend gezongen werd en in dichtmaat en zangwijze mot don dans overeenkwam. Do liefde was gewoonlijk doszelfs onderworp. Do oudo Franschc ballade was een klein gedicht in drie coupletten of strophen, van 8 of 10 regels cn een vierde van 4 of 5 regels, envoi genaamd; do slotregel der strophen on van hot envoi is telkens dezelfde en het geheel heeft slechts twee rijmklanken. Bij ons wordt eenc ballade tegenwoordig met cene romance gelijk gesteld. (Zie Romance.) BALLERINI (Gebroeders). Petrus in 1698, Hieronymus in 1702 te Verona geboren, behoorden beide tot don geestelijken stand en gaven gozamentlijk verschillende werken in hot licht, die betrekking hebben tot do kerkelijke geschiedenis, het kerkelijk regt en de hierarchic, cn zeer geacht zijn. Dc beroemdste zijn Sancti Leoms Magni Romani Ponlifiets Opera, Venet. 1757, 3 vol fol. De viae ratione primatus Romanortm ponttficum, Veron. 1776 4° herdrukt. Monaster. 1844. Door Petrus alleen zijn uitgegeven II Metodo di S. Ayostino negli Studj. Veron. 1724 en De nsuris licitis et illieitis, Bonon. 1747, 2 vol., 4quot;, dio ook beide zeer geacht zijn. Hij bezorgde ook eone verbetorde uitgaaf van do Summa Theoloyica van den aartsbisschop Antonius van Florence, Veron. 1740, 4 vol. fol De kerkelijke en letterkundige geschiedenis van hunne moederstad Verona, hebben beide, door de uitgave oeniger werken van beroemde bisschoppon van die stad (Zeno en Gibortus) cn van den kardinaal Henricus Novisius zeer bevorderd. BALLET. De vortooning van menschelijke aandoeningen en hartstogten, door do danskunst, welke zich van den gewonen gezelschapsdans daardoor onderscheidt, dat het ballet niet door, maar voor oen gezelschap gedanst wordt. Men noemt het ballot ook de hoogore danskunst, in tegenstelling van den gezelschapsdans, waaraan men den naam van lagere danskunst geeft, welke alleen gezellig vermaak bedoelt; terwijl de hoogero danskunst zich toelegt, om hot gevoel voor het moest verheven sohoone op te wokken. Do dans der ouden was van ons ballet onderscheiden, en bestond evenzeer in gebaren en kluchtige hou- |
BAL
287
|
dingen, als in clans; zij was eigenlijk pantomime. Het ballet der middel-eeuwen ging met gesprek, maar mefc geene gebaren, vergezeld, en omtrent het einde der XVIIdl! en het begin der XVIII^0 eeuw, werd het ballet in Frankrijk met het toonkunstig drama, of met gezang verbonden: de dans werd naar de woorden gerigt, en zoo ontstond die soort van gezangen, welke men balletten noemt. Eindelijk beproefde Noverre , een ballet-meester, die over de balletten in Frankrijk geschreven heeft, alleen door den dans geheele handelingen voor te stellen. BALLON. Een scheikundig werktuig, uit glas vervaardigd, van eene kogelvormige gedaante, met een korten en wijden hals, dat of als ontvanger bij eene overhaling, of tot het wegen van gassoorten dient. Voor het gebruik in het eerste geval verschilt de ballon alleen door zijne meerdere grootte en korteren hals van de zoogenaamde glazen kolf; in het tweede geval echter is de korte hals tevens naauwer en van een metalen kraan en schroefdraad voorzien, om met andere toestellen in verbinding te worden ge-bragt;soms heeft een ballon meer dan een hals. BALLONIUS of BAILLON, een beroemd Franseh geneesheer, nis practicus in zijn tijd zeer gezocht, goh. te Parijs, waar hij later hoogieeraarwas en In 161G, in don ouderdom van 78 jaren overleden is. Zijn meest gezocht werk is Epidcmorium et Epheme-ridum libri II, Paris, 1640 4». I3ALNEATOK15S {Baders'), Zoo noemde men in de middeleeuwen de meesters der badstoven, die destijds zoo algemeen werden bezocht. Zij vormden een gilde. In do badstoven scheerdcn zijden baard, knipten het haar, zetten koppen, lieten ader en verbonden zweren. Buiten de badstoven was het hun niet vergund, om deze verrigtingen te doen, maar even als de scherpreg-ters waren zij overal geregtigd, om beenbreuken en ontwrichtingen te behandelen. Zij haddon leerlingen en gezellen. Als uithangbord moesten zij een doek aan do deur hangen, maar mogten geen scheerbekken uitsteken. Later weid hun op vele plaatsen de vergunning gegeven, om een of twee bekkens uit te hangen, terwijl de barbiers een grooter aantal uitstaken. Deze badmeesters en badknechten volgden de legers als barbiers en verzorgden de gekwetsten. Uit den veldtogt teruggekeerd bleven zij als barbiers werkzaam en traden ook wel als heelmeesters op. Het gild der baders werd later met dat der barbiers vereenigd, toen het gebruik der badstoven, vooral nadat het dragen van linnen hemden in zwang was gekomen, al meer en meer verviel. BALNEOGRAPIIIE, wordt dat gedeelte der geneeskunde genoemd , waarin de beschrijving en het onderzoek van de minerale wateren en geneeskrachtige bronnen, met betrekking tot hunne ehemisehe bestanddeelen en hunne werking op gezonden cn zieken wordt beschouwd. Balneologie is dat gedeelte der wetenschap dat over de baden in het algemeen handelt. Alles wat over baden en minerale wateren in hot algemeen bij de oude Grieken, Romeinen en Arabieren gevonden wordt, is in de Collectio de balneis, die te Venetië in 1553in fol. werd uitgegeven, bijeengebragt. De titel van dit zeer zeldzame werk luidt aldus : De balneis oniuia quae exlcinl apud Gtaecos, Latinoset Arahos, tam medicos quam quoscimque cete-rarum artium probatos scriptores, qui vel integris libris vel quoquo alto modo hanc mater kim tractaverunt nuper hinc inde accurate con-quisita el excerpta, atque in unum tandem hoe volumen redacta. In quo aquarum ac thermarum omnium, quae in toto fere orbe terrarum sunt, metallorum item et reliquor. mineralium naturae, vires atque tisus exquisitissime explicantur; indicib. quatuor appositis, etc. 14 et 457 pp. Verg. over de minerale wateren en geneeskrachtige bronnen; Osann, Darstellung der bekanniesten Heüquellen Europa's ■2 Aufl. 4 vol. Berlin 1832—1839 8». Sehwarze, Heilquellenlehre, TiOipz. 1839, Squot;. BALNEOLOGIE. (Zie Balneographie.') BALSAMINE (Impatiens Dalsamina L.) Deze zeer bekende, éénjarige sierplant, welke tot do Natuurlijke Familie der Balsa-mineen en de Pentandria Monogynia behoort, is uit Oost-Indic afkomstig, en wordt in tuinen, in verschillend gekleurde en min of meer dubbele verscheidenheden gekweekt. Zij bezit een knoo-pigen stengel, ongesteelde, laneetvonnige, gezaagde bladen, en op elkander gehoopte, gespoorde bloemen, welke eene zaaddoos achterlaten, die in volkomen rijpen toestand, veerkrachtig, met vijf kleppen, openspringt. Do balsaminen bloeijen meest in Julij en Augustus. O. |
BALSEMEN. Het balsemen der lijkon is eene kunst, die van de oudste tijden af aan tot op heden, zoowel door onbesehaafde volken en die op een' lagen trap van ontwikkeling stonden, als door beschaafde natiën beoefend is. De geschiedenis leert ons, dat dit gebruik voorheen bij sommige volken voor alle afgestorvenen zonder uitzondering bestond, terwijl het balsemen latei-door allo bekende natiën in enkele gevallen, ook nog in onze dagen, wordt verrigt. Het is waarschijnlijk, dat de eerste aanleiding hiertoe door de natuur is gegeven, daar men had opgemerkt, dat lijken op vele plaatsen, b. v. in de woestijnen van Africa, op do toppen der Alpen, in sommige natuurlijke grotten, niet in ontbinding overgingen, maar meer of min volkomen bewaard bleven. Dit geschiedt in de natuur op twee wijzen. De vochten worden door de hitto verdroogd en gedeeltelijk verdampt, of door een' bepaalden graad van koudo gestremd. Keeds in Genesis (Hfdst. L) lezen wij, dat het balsemen in Egypte word verrigt. Jozef gaf het lijk van Jacob aan de medi-eijninecstors, om het te balsemen. Herodotus (f 484 voor Christus geboorte) spreekt uitvoerig hierover en beschrijft het balsemen voor zoo ver het hem op zijne reizen in Egypte door de priesters werd medegedeeld (II 85—90). Onder de regering der Ptolomaei do Griekscho koningen van Egypte, schijnt dit gebruik minder algemeen geworden te zijn, ofschoon Diodorus Siculus, dio in de eerste jaren na Christus geboorte geschreven heeft, van het balsemen dor lijken gewaagt. Waarschijnlijk ging hot gebruik onder do heerschappij der Itomeinscho keizers al moer en meer verloren, maar tot in het begin der V'10 eeuw na onze jaartelling werd hef in enkele gevallen aangewend, want de kerkvader Augustinus zegt, dat men in zijn tijd nog mumion maakte. Onder de Sara-cenen was het balsemen geheel in onbruik geraakt, want bij de Arabische schrijvers vindt men er geen spoor meer van. De gebalsemde lijken werden door de Egyptenaren in holen, in de rotsen uitgehouwen bewaard, terwijl do oude koningen daartoe die reusachtige gebouwen deden oprigten, die onder den naam van Pyramiden nog na duizenden van jaren als gewrochten van dit merkwaardige volk met bewondering worden aangestaard. Maar niet alleen bij do Egyptenaars bestond het gebruik van het balsemen, daar bijna alle oude volken van westelijk Azië en noordelijk Africa hunne lijken op deze wijze bewaarden. Van de Ethiopiërs, de Perzenen Scythen vermolden de oude Griekache geschiedschrijvers dit uitdrukkelijk. Overblijfselen van mumiën heeft men in de bouwvallen van Palmyra gevonden. De gebalsemde lijken van de oorspronkelijke bewoners der Canarische eilanden, deGuanchen, zijn in vele verzamelingen aanwezig. In Mexico en Peru, zelfs op sommige eilanden der Stille Zuid-zee was het balsemen der lijken in gebruik. Garcillasso de la Vegazegt dat hij de lijken dor oude Incas nog in 1759 goed bewaard luid gezien. De berigten over de wijze, waarop het balsemen der lijken bij oude volkeren geschiedde, zijn niet naauwkeuriggenoeg, om daaruit met zekerheid te kunnen bepalen welke zelfstandigheden hiertoe werden gebruikt. De Egyptenaars hadden meer dan eene wijze. Bij de moest zorgvuldige behandeling die voor de lijken der aanzienlijken was bewaard, wordende hersenen met een krom ijzeren werktuig door den neus uitgehaald en do holte van den schedel met aromatische stoflen opgevuld. Evonzoo werden de ingewanden door eene snede in den buik uitgenomen en de holte mot welriekende harsen en asphalt opgevuld. Hot geheele ligchaam werd vervolgens in oplossingen van natrumzouten gelegd en eindelijk met aromatische windsels overal omwonden. Het gelaat en de handen werden ook wel verguld. Do nieuwste wijze van balsemen, die oorspronkelijk alleen tot tijdelijke bewaring van lijken, tot gebruik bij anatomische studiën heeft gediend en later meer volkomen is geworden is die van Dr. Gannal te Parijs. Volgens vroegere mcdcdeelingen wordt, eene oplossing van 5 tot 7 litres van azijnzure aluin van 20 graden zwaarte, of van zwavelzure aluin van 25 graden, waarbij 50 grammen, iets meer dan ivj once, arsenik gevoegd is, in de slagader van den strot, (arteria carotis) ingespoten. Het lijk wordt daarop gedroogd, in den zomer in do lucht, in den winter in een' oven of in oen verwarmd vertrek, en met doeken omwonden, waarvan die welke op het lijk zelf worden gelegd gevernist zijn. Later zag Gannal zelf in, dat de lijken die aldus bewaard waren, |
|
door scliimmel wei den aangedaan en op vochtige plaatsen zwart werden, of ook wel liij luchtstroom verdroogden. Hij vond nu oen nieuw mengsel, waardoor de ontbinding word tegengegaan, en do ligehamen een frisseher voorkomen behielden, zoodat zij op slapenden geleken. Volgens ooggetuigen heeft hij deze kunst tot een hoogen trap van volkomenheid gebragt. De middelen waarvan hij zich thans bedient, heeft hij tot nu too geheim gehouden. In het algemeen kan men zeggen, dat zelfstandigheden die dc vochten opnemen en do eiwit-houdende stoffen doen stremmen bij hot bewaren en balsemen der lijken met vrucht worden gebruikt, dus die waarin gnlnotenzuur en looistof vervat is, verder creosoot, houtazijn, sommige zouten, vooral sublimaat, arsenik en andere delfstoffen. Zij worden het best door hot geheele ligchaam verspreid, wanneer men die in de vaten inspuit. Hot gebruik van harsen en specerijen dient om een goeden reuk te verspreiden en vooral om het ongedierte af te weren. Echter geeft het gebruik van sublimaat en arsenik aanleiding tot ontwikkeling van schade-lyke dampen, zoodat do aanwending daarvan voor do gezondheid van hen, die de lijken behandelen, zeer nadoelig kan worden. Voor lijken die in kisten bewaard worden kunnen de genoemde stoffen zeer doeltreffende zijn, maar zij zijn niet voldoende om lijken te bewaren , die ten toon gesteld worden en ook niet voor lijken, die men voor anatomische studiën van langen duur wil houden, of voor praeparaton. Om lijken te bewaren, die gedurende cenigen tijd opentlijk bezigtigd moeten worden, beoogt men gewoonlijk slechts, om de ontbinding te vertragen en om den vorm zooveel mogelijk te behouden. Hiertoe kan men het lijk mot een vernis bestrijken, waardoor de lucht afgeweerd wordt; maar dit middel kan slechts voor korten tijd van dienst zijn, omdat de oorzaken der ontbinding voornamelijk in het inwendige van het ligchaam gelegen zijn. Bekend is het gebrnik van wijngeest en van sterken drank, maar bij langoren duur worden de weefsels daardoor veranderd en ontkleurd. Volgens lalere mededee-lingen van Gannal zijn kiezelzurc zouten het beste middel om dc lijken to bewaren. Of het gebruik van chroomznur, chloride van tin, zwaveligzure soda, die onlangs zijn aangeprezen, goede uitkomsten zullen geven, moet door de ondervinding worden uitgemaakt. Verg. Gannal, Histoirc des embaumements, Paris 1838. J. Magnus, das Einbalsamircn der Leichcn in alter u. ncuer Zeit. Ein Beitrag zur Gesch, der Median, Braunschw. 1839 , Squot;. BALSEMS zijn in sommige planten voorkomende mengsels, bestaande uit netherischo oliën en harsen, welke gewoonlijk bon-zoczuur of kaneelzuur bevatten. In Frankrijk is de aanwezigheid dezer zuren een bepaald kenmerk voor de balsems, zoodat zelfs dc benzoëliars onder de balsems wordt gerekend, maar in Duitseh-land verstaat men er alleen die vloeibare mengsels onder, welke de genoemde bestanddeelon bevatten. Znlke balsems zijn dik vloeibare, taaijostoffen, met een eigenaardigen, sterken reuk en brandend aromatische smaak, welke door langzame verdamping in do dampkringslucht hare aetherische oliën verliezende taai en eindelijk hard worden. Alle balsems bevattende planten groeijen in cene warme luchtstreek, terwijl die stof of van zelf of door insnijding er uitvloeit. In tegenstelling van deze natuurlijke halsoms, zijn in de geneeskunde ook knnstbalsems bekend, welke uit zeer verschillende stoffen worden zamengesteld en gewoonlijk alleen in uiterlijk ecnige overeenkomst met de eerstgenoemde hebben. Hiertoe bchooren eenige hars - en vet-zalven en oplossingen: b. v. Balsamum Arcaei, Fioraventi, opodeldoch enz. Dc voornaamste natuurlijke balsems zijn; de tolu-, Peru-, Mekka-en kopaïve balsem. (Verg. De heyinselen der materia medica en der therapie door Dr. J. Pereira, voor Nederland bewerkt door Dr. L. Fock. 1849). BALTENS (Fkans) was omstreeks 1648 boekdrukker te Dord-trecht en schrijver van zeker bij hom in dat jaar uitgegeven mystiek boekje getiteld: Samoritane ofte Spieyhel der Godtvreesent-hei/t ende Eerbaerheyt, enz. De inhoud is zoo verward cn onzinnig, zonder cenigen zamenhang of ordelijk denkbeeld, dat men twijfelen moet of de schrijver wel bij zijne zinnen was, toen hij dit zonderling mengelmoes van allerlei woorden nedorsehreef. Zijn naam wordt nog spreekwoordelijk gebezigd, om wartaal of duistere cn onjuiste denkbeelden aan te duiden. |
BALTIMORE. De hoofdstad van het graafschap van dien naam, in Noord-America, bevattende 150,000, meestal protes-tantsehe inwoners. Hare ligging aan de rivier Patapsco, die niet ver van daar in de Chesapeak-baai valt is zeer bekoorlijk, cn maakt haar, ook ten aanzien van den handel, tot eene dor belangrijkste steden der Vorecnigde Staten. Men treft er vele fraaije gebouwen aan, als de beurs, het museum, de bank van Maryland, de gevangenis, het hospitaal cn meer dan 40 kerken en godsdienstige vergaderplaatsen van alle gezindten. Onder de monumenten munt dat van Washington uit. In 1812 werd er eene universiteit geslicht. Baltimore is het middelpunt vau den Americaanschen tabakshandel; ook zijn er veel linnen- en katoonfabrieken. BALTISCIIE ZEE. (Zie Oostzee.) BALUSTRADE. Een hek met regt opstaande stijlen, welke den naam van Balusters dragen. Dikwerf worden deze hekken boven de kroonlijsten van poorten of langs de daken der gebouwen aangebragt, en de zwaarte zoowel als de gedaante der ba-lusters wordt alsdan geregeld na de orde, welke in de bovenste verdieping van het gebouw heerscht. Zoo heeft men Toseaansche Dorische, Jonische, Corinthische cn Romeiusche balustraden. BALZAC (HonouÉ db), een der boste romanschrijvers van Frankrijk, is don 20»'«quot; Mei 1799 te Tours geboren. Onder de verschillende namen van St. Aubin, de Villerglé, St. Alme , Lord H'Hoone, cn eindelijk onder zijn waren naam, schreef hij omstreeks 40 doelen met verschillende romans cn verhalen zonder opgang te maken, tot eindelijk in 1829 zijn werk:/es dermei's Chouans de la Breiagne en 1800 bijval vond. Sedert dat oogenblik veranderde hij don vorm en den stijl der geschriften, zijn naam werd bekend en zijn roem vermeerderde bij lederen nieuwen roman. Tot de boste bchooren: Physiologie du manage, Scenes dela vie privée, scènes de la vie de province, scènes de la vie Parisienne, le Médecin de campagne, Le père Goriot, La peau de chagrin. La recherche dc Vabsolu, Histoire intellectuelle de Louis Lambert en Eugenie Grandet. Voorts schreef hij in den trant van Rabelais: Contes drolaiiques, colligez ès abbaies de Touraine ei mts en luimère par le sieur de Balzac pour Vesbattement de Pantagruelistes et non atdtres, Par. 1833, 2 doelen. Ook beproefde hij voor het tooncel te werken met twee tooneelstukken Vautrin en les ressources dc Quinola , doch deze maakten gecnen opgang. Balzac bezat eene onbegrensde vooringenomenheid voor zichzelven en stelde zich met de eerste dichters en wijsgeeren van vroegeren en lateren tijd op eeue lijn. Hij overleed den 18^on Augustus 1850. BAMBARRA. Naam van een groot Negerrijk in hot hart van Africa, aan de beide oevers van de Joliha of Niger. Tombuetoe ligt ten oosten van hetzelve. Het land is over het algemeen zeer vruchtbaar en brengt onder anderen den shieboom of boterboom voort, die, eeno soort van plantaardige boter oplevert: onschoon hot zelf geene goudmijnen bezit, wordt echter door Bambarra het goud van Manding, Kong en Bamboek naar vele andere plaatsen van het vasteland verzonden. Het is zeer bevolkt; Siego, de hoofdstad, tolt 30,000 ingezetenen; Sansanding, 10 Si 11,000, en Jinnie is, volgens eene waarschijnlijke gissing, nog meer bevolkt dan deze laatste stad. Do inwoners zijn Negers en Mooren, die Mohammedanen en doorgaans zeer geslepen zijn, ten gevolge waarvan zij de nieuwsgierige bezoeken der Europeanen met leedwezen opmerken; de vorst behoort tot de eerste, doch in vele plaatsen is het bestuur in handen van Mooren. Deze laatste zijn de kundigsto en ijverigste en leggen zich ook het meest op den handel toe; doch zij zijn altijd ruw en onverdraagzaam, terwijl do negers vriendelijk en gedienstig zijn. De slaven van Bambarra worden onder allen, die het binnenland oplevert, het meest op prijs gesteld; ook zegt men dat zij de eenigste zijn, die hot niet noodig is in ketenen te houden. BAMBERG. Voormaals een hoogsticht in den Frankischen kreits tussehen Culmbach, Anspach, Wurtsburg en Coburg liggende. Men schat deszelfs uitgestrektheid op 65 vierkante mijlen, en het getal der inwoners op 180 of 190,000. Zoowel in het noordelijke, als zuidelijke deel van Bamberg is het guuren koud; doch, tnsschcn Forehheim en Bamberg is de grond zeer vruchtbaar, en do luchtstreek aangenaam. Het land rondom Bamberg behoort zelfs tot de beste en vruchtbaarste oorden van Duitsch-land; doch het schijnt, als of do landlieden er niet welvaren. Het voormalige hoogsticht viel, in 1803, onder den naam van vorstendom aan Paltz-Beijeren tot schadeloosstelling ton deel. BAMBERG. De hoofdstad van het voormalige hoogsticht. |
KAM-BAN
289
|
Hamberg, thans eene stad in don Beijersclien kreits Obcrfmnken, wordt voor liet middelpunt van Duitscliland gehouden , en bevat 20,000 inwoners. Zij had voorheen eene Roomsche hoogesehool, Aeademia Ottoniana Frcderieiana genoemd, welke echter sedert 1803 in een lyceum veranderd is, en telt onder hare merkwaar-iligheden, de nieuwe vorstelijke residentie Pctersberge, het zeldzame en kostbare kunstkabinet (voorheen aan den hoogleoraar Linder behoorende), de domkerk met de graftomben van keizer Hendrik II en Kunigunde, van pans Clemens II enz., de fraaije abdij Michelsberg, welke op eenen heuvel ligt, en oen overheerlijk uitzigt heeft, doch thans een burgerhospitaal geworden is, het voortreffelijke, door den vorigen prins-bisschop gestichte, hospitaal enz. Ook vindt men er onderscheidene fabrieken, eene geschut- en klokgieterij, goud- en zilversmeden, scheepsbouw en scheepvaart. I5AMBOCCIADEN. (Zie de. Laar.) BAMBOESBIET {Bamhusa). Dit aan soorten tamelijk rijke plantengeslacht behoort tot de natuurlijke familie der Grassen (Gramineën) en de Hexandria Monoyynia, en kan onder de gewig-tigste planten gerangschikt worden, welke de keerkringslanden voortbrengen. Van andere Grassen onderscheidt zich het Bamboesriet niet alleen door zijn reusachtigen bouw, maar ook door de hardheid zijner stengels en takken, waardoor dezen de geschiktheid erlangen om even als hout verarbeid te worden en dan ook door de inboorlingen der verzengde luchtstreek menigvuldig tot het bouwen van huizen, loodsen, afdaken, enz., gebezigd worden. De meest gewone soort van Bamboesriet, welke men in de keerkringslanden aantreft, cn die aldaar niet zelden gansehe bosschen vormt, is Bamhusa (inindinacea L., wier holle stengels dikwijls 40—50 voet hoog worden, van onder soms 2 voet middellijn hebben, cn van afstand tot afstand sterke knoopen vertoonen, welke zich naar binnen in den vorm van tusschen-schotten voortzetten, cn waaruit gausche bundels van takken ontstaan. De bladen van dit gewas zijn tweerijig, kort-gesteeld, brced-Ianeetvorniig , 'h—1 voet lang en Va—1'/gt; duim breed, in eene fijne punt uitloopende, kaal, glad, aan den rand uiterst scherp, en zeegroen van kleur. Gedurende den bloeitijd ziet men, eveneens aan de knoopen, zeer omvangrijke bloetnpluimen zich ontwikkelen, wier onbuigzame takken of takjes met aarvormig tot elkander genaderde bloemtrosjes bedekt zijn. Niet zelden worden ook de bladen van het Bambocsriet tot het een of ander doeleinde, zoo als; tot het inpakken van voorwerpen het maken van daken, enz., gebezigd, hoewel daartoe de bladen der Palmen, vooral die der kokosnotenboomen , veel meer worden aangewend. Overigens worden van de worteluitloopers, wier korte leden inwendig niet hol zijn, de zoogenaamde bamboezen wandelstokken vervaardigd, terwijl do wortelspruiten door dc iuboorlingen gegeten, en in stukken gesneden en in het zuur ingemaakt, onder den naam van Atjar Bamboe (zie aldaar), als eene toespijs naar Europa worden overgevoerd. In zeer oude stengels vindt men somtijds steenharde concrementcn, TabaschirJ (zie op dit artikel), waaraan eene zekere geneeskracht wordt toegeschreven. Deze bestaan hoofdzakelijk uit kiezelaarde, met een weinig kalk eti potasch , terwijl dan ook de hardheid der stengels en takken en de onveranderlijkheid der bladen van het Bamboesriet enkel en alleen aan de groote hoeveelheid der eerstgenoemde stof moeten toegeschreven worden, welke inde meest naar buiten gelegene cellenlugen dier deelen is opgehoopt. BAMBOOTS. (Zie de Laar.) BAN, zamengetrokken uit het Illyrische woord Bojan (Heer) of wel afgeleid van het Slavische woord Pan van dezelfde betee-kenis , is de titel van verschillende vorsten of landvoogden in Hongarije en Croatië; een landschap waarover een ban bevel voert, heet Banaat. De voornaamste Banaten waren die van Dalmatic, Croatië, Slavonië, Bosnië, Machow en Szoreny; voorts vindt men in oudere oorkonden van de Banaten van Sabaez, Zrebernik, So, Vazara, enz. gewag gemaakt. — Men spreekt ook van den ban van eene stad of heerlijkheid cn bedoelt dan met dat woord het regtsgebied, de jurisdictie. De ligting van manschappen , door den leenheer van zijne vasallen voor den oorlog gevorderd, heette oudtijds ban cn heerban (Weci'ban), en men geeft nog I. |
heden dien naam aan de ligting van manschappen voor de schutterij en den landstorm. BAN {litjks') of Rijksacht was in de middeleeuwen een vonnis, dat door den keizer en het rijk uitgesproken werd tegen degenen, die zich aan majesteits-schennis of aan het verbreken van den landvrede hadden schuldig gemaakt. Verg; C. F. Hoog, over den (jeesl en de zeden der middeleeuwen. Dikwijls trof deze ban mag-tige vorsten en heeren, zoo als in 976 den hertog Hendrik van Beijcren, in 1180 Hendrik den Leeuw, hertog van Saksen, in 1208 den Paltsgraaf Otto van Wittelsbaeh, in 1547 den keurvorst Johan Frcderik van Saksen, in 1619 den keurvorstFrederik V van de Palts met zijne bondgenooten, in 1706 de keurvorsten Maximi-liaan Emanuel van Beijeren en Joseph Clemens van Keulen. BAN {Kerkelijke) of excommunicatie was bij de Joden in twee-ledigen vorm gebruikelijk: de kleine ban sloot den verbanncncn voor eenigen tijd uit de Synagoge, dc groote ban onder zware vervloekingen voor altijd uit de gemeente, waarbij hem alle kerkelijke en burgerlijke regten ontzegd werden. Dit gebruik ging op de Christenen over, doch in de eerste lijden oefenden dc gemeenten zelve het banregt uit, en eerst later werd dc banvloek door de bisschoppen uitgesproken en kwam het banregt uitsluitend in de magt der priesters. Eerst nadat er Christen-keizers waren, werd aan den grooten banvloek ook het ontnemen van burgerlijke regten toegevoegd. Eindelijk matigden zich de Pausen het regt aan in alle landen te excommuniceren en de geëxcommuniceerde werd niet alleen geheel uit dc kerk uitgeworpen, maar verloor ook te gelijk in alle landen zijne burgerlijke regten. Ook de Protestanten hebben hunnen kleinen ban, in het weren van den toegang tot het H. Avondmaal, en den grooten ban in het ontzeggen van alle kerkelijke gemeenschap. De banvloek werd Anathema genoemd. BANAAN (J/«s«). De lianaan of Pisang is een tusscben dc keerkringen inheemsch, tot de natuurlijke familie der Musaceën behoorcml, plantengeslacht, dat om het velerhande nut, hetwelk zijne talrijke soorten den bewoner der verzengde luehtstreek in al 37 |
290
|
have doelen verschaffen, de nimdncht bijzonder waardig is. Do twee soorten die het menigvuldigst gekweekt worden zijn: Musa paradisiaca L. en Musa Sapientum Ij. Deze bezitten een knolvor-migen, met talrijke dikke wortelvezels bezetten wortelstok, een regt opstaanden , 8—15 voet hoogen, aan zijne basis dikwerf 1 voet dikken, slechts uit de lange, vast om elkander heengerolde, bladschecden gevormden, onvertakten en van boven in eeno omvangrijke bladerkroon uitloopenden stam; gesteelde, 6 12 voet lange en 1—l'/i voet breede, langwerpige, gaafrandige, later dikwerf zijdelings ingescheurde, dunne, onbehaarde en lichtgroene bladen, mot eene zoor sterk vooruitspringende lioofdnerf en zeer digt bij elkander staande, evenwijdige, enkelvoudige zijnerven, verder een uit don wortelstok ontspringenden en in de as dos zoogenaamden stams gelegenon, tussehen de bovenste bladen naar buiten komenden, en in eene overhangende, 3 4 voet lange, kolfvormige aar uitloopenden bloomstengol, waaraan van onder 12—16, door even zoovele kielvormige bloemscheeden ondorsteunde, bundels van vruchtbare, meer naar boven echter slechts onvruchtbare bloemen vastgehecht zijn. Deze laatsten hebben eene witachtig-gele en aan haar top vuil-roodc kleur. Zij laten langwerpige , half rolronde half driekante, ten opzigte van den vorm eenigzins op dunne komkommers gelijkende, vruchten na, die sikkelvormig naar den voet des bloemstengels gekromd en zeer verschillend van grootte en kieur, en in gekweekten toestand bijna nimmer van zaad voorzien zijn. De il/wsa Sapientum verschilt van de Musa paradisiaca hoofdzakelijk door een purper-rood-gestreepten stam, aan den voet hartvormig uitgesnedene bladen, stompe bloemscheeden en kleine vruchten. Door de reeds sedert eeuwen onafgebroken voortgezette cultuur der Bananen, is er zulk eene menigte verscheidenheden van dit gewas geboren geworden , dat het tegenwoordig vrij moeije-lijk mag gehecten worden, daaruit de oorspronkelijke soorten te herkennen, hoewel er toch reeds een tien- of twaalftal systematisch bestemd zijn. Genoemde verscheidenheden hebben allen dit met elkander gemeen, dat hare vruchten gewoonlijkgeene zaden bevatten, iets, hetwelk haar als voedingsmiddel eene hoogere waarde erlangen doet. Deze vruchten zijn bij de moeste verscheidenheden zoet en min of moor melig, bij anderen daarentegen zuurachtig of eenigzins wrang, en worden, nu eens half, dan weder geheel rijp, raauw of op de verschillendste wijzen toebereid (gekookt, geroost, in boter gebraden, enz.) als eene zeer alge-mecne spijze genuttigd. In vele landen is een afkooksel daarvan eene gewone drank, terwijl daaruit weder een geestrijk vocht door gisting kan verkregen worden. Op enkele plaatsen worden de vruchten gedroogd en daarna gestampt, om er, zoo doende eene soort van meel van te bereiden. De knop, die aan den top des bloemstengels gedurende langen tijd aanwezig is , wordt veel als groente gegeten; ook dienen de bladen nu eens als tafellaken of tafelbord, dan weder als zonnescherm of waaijer, en daarenboven zeer algemeen tot het inpakken van de meest verschillende eet-en koopwaren. Van de stevige en lange draden der bladscheeden wordt niet alleen een zeer duurzaam touw bereid, maar men vervaardigt er ook velerhande soorten van kleedingstukken van. Eindelijk worden de vruchten, de wortelstok en hot uit den stam vloeijende vocht niet zelden als geneesmiddel aangewend. Bij dit veelzijdige nut, 'twelk de pisang-planten den bewoners der keerkringen aanbrengen, vordert hare cultuur slechts weinige oppassing en moeite, daar men, nadat de vruchten rijp zijn, slechts den ouden stam behoeft om te houwen, om de ontwikkeling der wortelknoppen te bespoedigen, die, na driemaanden zeiven weder vruchten dragen. Gemiddeld werpt een enkele pisangstam 30—40 vruchten op eenmaal af, welk getal echter niet zelden tot 60 of 80 ff stijgt; daar nu, na het afhouwen van den ouden stam , dc wortelstok in de nog overige 9 maanden nog driemaal nieuwe bloeijende stammen voortbrengt, zoo berekent men dat eene enkele plant ieder jaar gemiddeld 100—180 f( vruchten oplevert. Andere banaansoorten , wier cultuur niet zoo algemeen is, doch zich slechts over enkelelanden of streken uitstrekt, zijn: Musa rosacea Jacq. en M. maculata Jacq. op de eilanden Mauritius en Bourbon; M. superba Uoxb. op het Oostindisch schiereiland; M. Berteroniana Colla, en M. Berterii Jpr. op Ceram, die allen zeer smakelijke vruchten voortbrengen; verder M. Balhisiana Colla op |
Amboina, wier vruchten meer gedroogd, als geneesmiddel gebruikt worden, en eindelijk M. Troylodylarum op de Moluksehe en Philippijnsche eilanden, waarvan do Abaca- of Manilla-hennep (zie aWaar) afkomstig is. (Meijen, Grundnss der Pflanzengeograpliie Berlijn 1836. Bischoff, Lehrbuch der Botanik spec. Theil; Stuttgart 1840.) O. BANAAT of BANSAG. Met dezen naam wordt in het Hon-gaarsch eeno grensprovincie genoemd, die onder het bewind van eenen ban (zie ahhmr) of landvoogd staat, doch meer bijzonder de Tomeser Banaat, die toevalliger wijze nimmer dooreenen ban bestuurd is geworden. Deze Banaat omvat de comitaten Torontal, Tomeswar on Crassowa. BANCO, een Italiaansch woord, hebbende vooreerst de botee-kenis van bank, maar ten tweede die van bankwaardo, dat is van de geldschatting, naar welke eene bank betaalt, wanneer deze van de gewone landswaarde verschillend is. In Duitschland heeft men b. v. hot Hamburger bankgeld, oene waarde die niet door muntstukken vertegenwoordigd wordt, bij welke 27s/» mark banco een Keulsch mark fijn zilver bedragen. Zoodat een mark banco —IS1/? silbergroschen of rrzSTV» kreuzer is. Deze mark wordtin 16 schellingen, de schelling in 12 penningen verdoold. Ook Zweden heeft een bijzonder bankgeld, aldaar staan 8 daalders banco gelijk met 3 daalders zilvergeld. BANCROFT (George), den 3jquot;quot; October 1800 te Worcester in Massachusett geboren, studeerde te Cambridge en op verschillende universiteiten van Duitschland, doorreisde Europa, rigtte in America de met roem bekende Roundhill-school op, werd daarop ontvanger der staatsbelastingen te Boston, later staats-secrotaris voor de marine, en in 1846 buitengewoon gezant aan hot hof van Groot Brittannië. Hij is bekend door twee uitstekende geschiodkundigo werken: The History of the United States of North-America, Boston 1834—40 in 3 dooien on The History of the Revolution in North-America, Boston 1850, waarvan do voortzetting nog gewacht wordt. BAND. (Zie ook: Wiepband) Deze term wordt bij rijs , stroo, riet, onz. gebruikt, om aan te duiden, dat de bossen dezer materialen op eene bepaalde plaats, en op de noodigo dikte vaat-gebonden worden. Als waterbouwkundig artikel raadplege men Pasteur, Handboek voor den Ingenieur. (Zutphen, 1825 I. deel bi. 62.) BANUA-EILANDEN. Gezamenlijke naam van 10 Oost Indische eilanden en wel van de zuidelijkste der Molukken, tussehen 147 en 140 L. en 4 tot 5 zuider Br. gelegen. Zij zijn: Bandu ofLontoir, Neira of Nera, Goenong-Api (vuurberg), Poelo-Api (vuuroiland) , Poelo-Rondo, Poelo-Pisang (banaan-eiland), Bosingen, Craka, Capolla en Sooangi. De aarde is er bijzonder geschikt om de muskaatnoot voort te brengen; deze vrucht is dus ook, benevens oenige kokosnoten, sago en gewone O. I. of zuidelijke vruchten, zoo als ananas, pisang, enz. het voornaamste voortbrengsel der eilanden; zeevisch is er overvloedig, doch verder moeten bijkans allo andere levensnoodwendighedon van Java en andore naburige eilanden aangebragt worden. De Engelschon maakten zich in 1810 van de zich hier bevindende Nederlandsche vestigingen moester, doch stonden die bij den vrede van 1814 weder af, waarna ze in 1816 door dc Nederl. andermaal bezet werden. De bevolking bedroeg in vroeger tijd, bij raming, wel 23,000 blanken, doch in 1796 slechts 5763, waaronder niet meerder dan 119 Europeanen; in 1814 omtrent 4000, waaronder slechts 1000 vrije. De oude inwoners, die voor wreede, onrustige en verraderlijke monsehen gehouden worden , zijn in onderscheidene oorlogen versmolten en geheel verdwenen. De muskaatnoot wordt thans op de eilanden Banda of Lontoir, Ncira, Poelo-Api en Poelo-Rondo aangekweekt in plantagiën, perken genoemd, welker bezitters perkeniers heeten. In 1796 bedroog de oogst van een halfjaar 81,618 voormalige P, noten, en 23,885 ff foelie, terwijl voor 1795 de verkoopen, door elkander, 350,000 ff noten en 100,000 ff foelie jaarlijks beliepen. De Nederl. bevelhebber der Banda eilanden woont op Neira, welk eiland eene aanzienlijke haven en 2 forten heeft, waarvan één 's lands magazijnen bevat, werwaarts al de perkeniers verpligt zijn de voortbrengselen hunner plantagiën, ten behoeve van de regering te brongen. Van de regering van Banda, zijn nog 7 andere eilanden, de Zuidwestelijke eilanden genoemd, afhankc- |
BAN
291
|
lijk, van welke het voornaamste Kissier genaamd wordt; ook de Aroe-eihindcn staan onder die regering. BANDE is een der negen gewone eervolle teekenen Chono-rables ordinaires) in de wapenkunde, bestaande uit een band; die uit den regter bovenhoek naar den linkerbenedenhoek getrokken wordt, en het derde deel van het. schild beslaan moot. Do Groothertog van Baden voert eene bande van keel op een gouden veld, gelijk wij hier-_ nevens verbeelden. De bande _ stelt den bandelier des Wapen van Baden. kvijgsmans voor. Cotice en bande beslaat niet meer dan Va van de bande, bande en divise slechts 'h. Handénoemt men oen schild geheel gevuld met bandes en divise. BANDEN, ligamenten, zijn vliezige of peesachtige deelen, die de beenderen en kraakbeenderen met elkander verbinden. Ook dragen de verdubbelingen der netvliezen, die de ingewanden vasthechten, dezen naam. De leer van do banden noemt men de Syndesmologie. De eigenlijke banden bestaan uit geelwitte, soms zilverachtig glinsterend witte vezels, die eene zekere rekbaarheid hebben. Bij eene plotselinge sterke uitzetting scheuren zij ligt, waardoor ontwrichtingen kunnen ontstaan ; zij omgeven de beide uiteinden der beenderen, die met elkander een gewricht vormen, geheel, vormen op deze wijze de gewrichtsholte en worden dan ligamenta capsularia of gewrichtsbcurzcn genoemd, of strekken zich als platte strengen van het ocne been tot het andere uit en worden dan vezelbanden of hulpbanden genoemd. De beenderen en banden vormen het natuurlijke geraamte, sce-leton nalurale, in tegenstelling van het kunstgeraamte, scelelon arlificiah, waarin de beenderen door koper- of ijzerdraad zijn verecnigd. Verg. Arnold Abbildungen der Gelenke und Sander. Stuttgart 1843. BANDIETEN zijn oorspronkelijk ballingen, doch ook gehuurde moordenaars, hoedanig men voorheen de Assassinen (sluipmoordenaars) van Italië noemde. Thans is bandiet en roo-ver in Italië bijna van gelijke beteekenis. Zij maken op zich zeiven een gild uit, zijn aan gestrenge wetten onderworpen, en loven met de maatschappij in openbaren en heimelijken oorlog. Het is nog aan geene Italiaansche regering gelukt, hot schandelijke van dit woord uit hare regtspleging uit te wissehen. De gestrenge maatregelen, door het pauselijk bestuur in 1820 tegen de helers der bandieten en roovers genomen, hebben wel hunne sluiphoeken verstoord, doch deze booswichten zijn daardoor slechts uit hunne verblijfplaatsen verdreven geworden, en zwerven nu rond. Diegenen, welke tegenwoordig de grenzen van Napels verontrusten, hebben daarentegen hun vast verblijf en zijn aldaar gezeten lieden, die zich, behalve met den landbouw, met rooven en moorden, als met een handwerk bezig houden. De doodstraf houdt er hen even weinig van terug, als de storm de matrozen van de zeo. Peter de Calabriör, in 1812 de verschrikkelijkste onder deze roovers, noemde zich „keizer der gebergten, koning der bosschen, beschermer der gedwongene soldaten, en scheidsman op den weg van Florence naar Napels.quot; Sedert zag zich zelfs het bewind van Ferdinand I genoodzaakt, om met deze Bandieten te onderhandelen, en met hen een verdrag te sluiten. |
BANDINELLI (Baccio), in het jaar 1487 te Florence geboren, behoort tot de bekwaamste beeldhouwers van zijn tijd. Zijn vader, de beroemde goudsmid Michael Angelo di Viviano, nam den naam Bandinelli aan , daar hij uit het huis Bandinelli van Sienna geloofde af te stammen. Baceio leerde de beginselen der kunst in de teokensehool der goudsmeden te Florence en beoefende soms de schilderkunst, hoewel hij beter teekenaar dan kolorist was; in de beeldhouwkunst dong hij echter met zijn tijdgenoot Flamingo en zelfs Buonarotti naar de kroon, maar hy moet na hen genoemd worden en stond zelfs onder den invloed van den laatsten. Even als die groote meester streefde hij naar het grootsche in de voorstelling, maar in veel manierlijker stijl. Tot zijne beste werken behooren de figuren bij hot koor, in den dom te Florence; minder roemt men de groote groep op het hoof'd-altaar dier kerk , die hot lijk van Christus door een engel gedragen en God den Vader in zittende houding den Zoon zegenend voorstelt. Aan den ingang van het paleis Vecchio vindt men zijn „ Hercules en Cacus en op de Piazza de S. Lorenzo te Florence zijn de bas-reliefs op hot groote pedestal, van zijne hand, welke beiden als manier-lijk bekend staan. Daarentegen roemen de kenners der kunst zijne, in de galerij te Florence berustende kopij, naar de groep van den Laocoon als een der beste die naar de antieken gemaakt zijn; ook herstelde hij in 1525 den regterarm van het oorspronkelijke beeld. Volgens Vasari zou Buecio ook het ontwerp voor het gedenkteeken van Hendrik VJII van Engeland gemaakt hebben. Men vindt, voornamelijk in Engeland, nog tee-keningen van dezen meester, die meest enkele figuren voorstellen en breed met de pen of met roodkrijt geteekend zijn. Bandinelli schijnt een man van een hartstogtelijk, eerzuchtig, en boosaardig karakter geweest te zijn, waardoor hij zich vele vijanden maakte; men beschuldigt hem zelfs als zou hij een der beroemdste cartons van Buonarotti vernield hebben. Daar hij zich op zijne kunst hoogmoedig verhief, zich beroemende de antieken overtroffen te hebben, maakte Titiaan eene satire op hem en teekende een oude en twee jeugdige apen in de houding van den Laocoon. Toch werd hij doot Clemens VII en Karei den V geacht cn geoord; de eerste schonk hem onder anderen de ridder-orde van den H. Petrus, de laatste die van S. Jacob. Bcatrizot, E. Vicus, Marc-Antonius en anderen hebben naar hem gegraveerd, ook vindt men omtrekken naar hem in het werk „ Metropolitana J^iorentina illuslrala (1820) tab: 18—28. Bandinelli stierfin zijn geboortestad in 72-jarigen ouderdom. BANDWORM. (Zie Lintworm.) BANFF is een graafschap in het noorden van Schotland, beslaande een smallen streep van het noordon naar het zuiden tus-schen de graafschappen Aberdeen, Murray, Inverness cn de zee, met 5000 inwoners op een vlakte-inhoud van G47 vierk. Engel-sehe mijlen. Het land is mot heuvels en bosschen bedekt en met riviertjes en beeken doorsneden; de grond bestaat van het strand tot 30 Eng. mijlen landwaarts in, uit zand en klei, de kust zelf is rotsachtig; het zuidelijk gedeelte meestal bergachtig, meer voor weiland, dan voor bouwland geschikt, doeh eenige zeer vruchtbare dalen insluitende. Eenigen der bergen in Banff behooren tot de hoogsten in Groot-Brittannië, zoo als de Cairngorm, die zich 4080 voet boven do zee verheft. De voornaamste stad, hoofdstad van het graafschap voert denzelfdon naam en ligt aan den mond van do rivier Deveron. BANIANEN. Aldus worden in Hindostan de kooplieden genoemd, voornamelijk de groothandelaars in do steden Bombay, Surattc cn Cambay, welke oenen uitgebreiden handel door cara-vanen met'het binnenland van Azië , tot aan do grenzen van Rusland en Sina drijven. BANIM (John) was een zocr geleerd en vruchtbaar romansclirij-ver van onzen tijd. Hij werd in het jaar 1800 geboren cn heeft zich vooral naam gemaakt door zijne O'hara-iales, Juhn Doe, Boi/ne-water, The Major of Windgap (ook in het Ned. vertaald). Ofschoon hem in 1837 een pensioen van 150 pond sterling was toegekend, stierf hij den l»'1quot;1 Augustus 1842 in armoede op zijn buitenvcrblijl Windgap-Cottage bij Kilkenny. BANJEBMASSING, bij sommigen, doch zeldzaam, Bonder-Massing genoemd, is een zeer groot rijk of koningrijk op het eiland Borneo, geregeerd door een Maleischen sultan, die in Cota-Tenja woont, en zich verbonden heeft, alleen aan de Nederlanders, dc peper tegen 15 ets. het ft te leveren; de peperopbrengst werd voorheen op 40 of 50,000 oude f? jaarlijks begroot. Men vindt er de forten Tabariano en Tartas. Het land levert goud, peper, diamanten, edele gesteenten, kamfer van de beste soort, bamboesriet, onz. op; het is mot vele rivieren doorsneden, doch de luije aard der Borneërs en do geringe bevolking doen van dit land dat voordeel niet trekken, hetwelk men daarvan zou verwachten. BANK. Zandplaat of ondiepte in zoo, vooral aan do kusten. BANK noemt men instellingen van crcdiet, in het belang van handel en nijverheid, reeds in oude tijden opgorigt, maar thans in aantal en belangrijkheid harer werkzaamheden gestadig toenemende. Men onderscheidt doorgaans de banken in Handelsbanken on dezen weder in Deposito- en Uscompto- of' |
•292
|
Circulatie-bnnken, cn in Hypotlieck-banken. Do eei'ste soort vnn Imnken ontving geld en verleende een daarmede gelijkstaand cmlict. Deze eredieten van verschillende personen werden over-gebragt, door een bewijs van afstand, dat de schuldenaar aan zijnon schuldcischcr gaf, en eene overschrijving daarvan op de registers der Bank ( Virement de parties'). Men vermeed daardoor het overbrengen van geld; maar deze Banken maakten van do in hare kas gestorte gelden geen gebruik. De Amsterdamsche Bank was aanvankelijk eene dergelijke Deposito-Bank. Intus-schen leerde do ondervinding, dat de terugbetalingen, die gelijktijdig bij eene Bank geöischt werden, doorgaans verre beneden het bedrag der gedeponeerde waarden bleven. De Bank had dikwerf kolders vol goud on zilver, dat uutlelooa jaren lang nederlag, terwijl het, doelmatig aangewend, grooto voordeden kon opleveren. Deze omstandigheid voordo tot do Circulatie-Banken. Hare inrigting gaat uit van het denkbeeld, dat men bankbiljetten kan uitgeven tot hooger bedrag dan er werkelijke waarde bij do Bank aanwezig is, daar slechts een gering gedeelte der gedeponeerde sommen van tijd tot tijd wordt opgevraagd. Men brengt derhalve biljetten (Bankbiljetten) in omloop, wier bedrag doorgaans gerekend wordt dat dor werkelijk aanwezige waardijen veilig mot '/3 te kunnen ovortreflfon. Het is echter duidelijk, dat hiervoor geen vaste regel bestaat, maar dat de aanvrage om geld bij de Bank grooter of minder groot zal zijn, naarmate handel en nijverheid, vrede en vertrouwen moer of minder bestaan. De Bankbiljetten zijn eigenlijk eenvoudige schuldbokentouissen der Bank, waarbij zij zich verpligt, de daarop uilgodrukte som aan toonder van het biljet, ten allen tijde in klinkende munt te voldoen. Is zij hierin nalatig, zoo verliest de Bank haar crediet. De eigenlijke werkzaamheden der Banken, als handolsinrig-tingon, bestaan overigens in hot algemeen in; het verloenen van voorschotten aan bijzondere personen, in gold of bankpapieren, op onderpand; het openen van eredieten tot oen zeker bedrag, hetzij op borgtogt of goede trouw; hot in bewaring nomen van der particnlieron geld, onder gehoudenheid van restitutie, en tegen al of niet betaling van interest, en onder verpligting kosteloos der deposanten betalingen elders te vorrigten. Het is duidelijk dat de genoemde werkzaamheden bij verschillende instellingen regelingen en wijzigingen kunnen ondergaan. Zoo zien wij buitenlandscho Banken, zooals in Engeland en Frankrijk, die van do regering bepaalde voordoelen genieten, b. v. uitbetaling van de rente der staatssehuldon, maar die daarvoor ook aan de regering, in tijd van nood, voorschotten doen. Zij houden dan op bloote handelsbanken to zijn. Uit don aard der werkzaamheden van Handels-banken blijkt ochter ten duidelijkste, dat zij geene voorschotten op vaste goederen doen kunnen. Deze toch zouden, wanneer de Bank op eenmaal haar gold terug moest hebben, welligt niet dadelijk verkoopbaar zijn. In vele landen, mot name in Pruissen en Polen deed zich echter de behoefte aan dergelijke voorschotten ten behoeve der landelijke nijverheid gevoelen. Dit gaf het aanzijn aan de Hypotheekbanken. De grondeigenaar namelijk, die zijne landerijen blijvend verbeteren wil moot dikwerf aanzienlijke kapitalen in don grond steken, waardoor hij wel eene verhoogde opbrengst erlangt, maar wolk kapitaal hij niet of althans eerst na verloop van zoor langen tijd terug ontvangt. Hij vervoegt zich nu tot de Bank, Deze laat zijne goederen schatten en noemt daarop bij behoorlijke acte hypotheek voor '/» of voor Va der vollo waarde; hypotheek, waarvan wel interest, maar goene terugbetaling bij termijnen gevorderd wordt. De Bank geeft hem nu, ten bodrage dier hypotheek, biljetten af, die do grondeigenaar in den handel brengt, en die, niet gelijk de biljetten der gewone Banken inwisselbaar zijn, maar een vasten interest b. v. van 4 pot. dragen. De Bank voldoet jaarlijks die rente, uit de interessen, die zij van de hypothecaire schuldeischers ontvangt. Deze laatste interest bedraagt eebtcr geene 4, maar welligt 5 pet. 011 dat meerdere wordt tegen oploopende interossen uitgezet, en vormt, na verloop van tijd, oen kapitaal, waardoor zijn schuld aan de Bank gedelgd wordt. |
Men hoeft in den laatsten tijd ook nog de dusgenaamde IIulp-bankon, wier dool is, om kleine sommen togen zeer geringe rente en onder gehoudenheid tot borgstelling voor de terugbetaling , aan den handwerksman en kleinhandelaar te verstrekken. Zij be-hooren eigenlijk moer ondor dc Instellingen van weldadigheid gerekend te worden. Het blijft nog steeds oene zeer betwiste en welligt ook eene nog niet te beantwoorden vraag, of men bij de op- en inrigting dor Banken het beginsel der vrije mededinging behoort te huldigen , bohoudons onderworpenheid der oprigters aan de bepalingen van Burgerlijk en Strafregt, of wel, dat door de regering bijzonder bovoorregto en beschermde ligchamen in dozen verkieselijker zijn. Het stelsel der vrijheid is, met zeer verschillende uitkomsten, toegepast in Schotland en Noord-America. In de meeste staten van Europa zijn de Banken intusschen regeringsinstellingen. De geschiedenis dezer inrigtingen toont dat nog betor aan. Do eerste Banken waren die van Venetië (1171), van Genua (1407), van Amsterdam (1609), van Hamburg (1619), van Neurenberg (1621), van Rotterdam (1635). De Banken van Venetië en Genua waren eigenlijk meer staatscrodiot-inrigtingen, de overige hier genoemde meor uitsluitend voor den handel. Onder do Banken, die om hun groot gewigt hier nog eenige bijzondere vermelding verdienen is in do eerste plaats te tellen de Bank van Engeland. Zij werd opgorigt bij Charter van 27 Julij 1694, met een kapitaal van 1,200,000 £. In 1708 verbood het Parlement, haar ten gevalle, het banken en uitgeven van biljetten aan alle compagniën van meer dan zes leden. Hierdoor ontstonden eene menigte kleine Banken (Private Banks), die echter weinig konden uitrigten, maar zich ten naauwste aan do Hoofdbank aansloten. In 1797 staakte de Bank van Engeland hare betalingen in numerair en hiold dit gedurende meor dan 22 jaar vol. In 1826 word hot verbod van 1708 ingetrokken en beperkt tot een afstand van 65 mijlen rond London. Sedert dien tijd zijn er overal eene menigte dusgenaamde Joint-Stock Banks ontstaan. Ook werd aan alle Banken in Engeland verboden biljetten van minder dan 5 £ uit te geven In Schotland heeft mon de Bank van Edinburg in 1695 opgorigt, mot een kapitaal van 100,000 £, in 1804 op 1500,000 £ gebragt. In 1727 werd ook nog de Royal Bank of Scotland gegrond met 2,000,000 £ kapitaal. Verder had men hier steeds het stelsel der Joint-Stock Banks, mantschappijeu in hot wezen dei-zaak overeenkomende met de naamlooze vennootschappen van koophandel. In Frankrijk heeft men la Banque de. France opgorigt hij de wet van 24 Germinal an XI met een kapitaal van 45 millioen frs. en gewijzigd bij de wet van 22 April 1806, toon haar kapitaal op 90 millioen gebragt werd, hetgeen echter in 1816 weder verminderd werd op 67,900,000 frs. Zij had in 1846 in do departementen 13 verschillende hulpkantoren. In do Veroenigde Staten is het bankwezen vrij en wordt gedreven door zoogenaamde Incorporated Companies. In deze Maatschappijen is elk deelhebber slechts verantwoordelijk tot het bedrag van zijn inbreng. Tot oprigling wordt verlof der regering voreischt, maar zeer ligt verkregen. Om eenig denkbeeld van de uitgebreidheid van het Bankwezen in America te geven, zij het genoeg te vermelden, dat het aantal Banken van 1811—1830 geklommen was van 88 op 328, en haar kapitaal van 42 mill. Dollars op 110,186,608. Jammer intusschen, dat een groot doel dier instellingen getoond heeft niet veel crediet te verdienen. — Onze Amsterdamsche Bank werd in 1609 opgerigt en was aanvankelijk eene deposito-Bank. Hare soliditeit was ten spreekwoord geworden, en zij heeft zich met roem staande gehouden tot in het laatste der vorige eeuw. ïhans is zij een gepriviligeord ligchaam, en werd zij opgerigt, voor 25 jaren , bij Octrooi van 25 Maart 1814 met oen kapitaal van ƒ5,000,000. De tijd van haren duur is later steeds verlengd en loopt thans nog tot 31 Maart 1864, terwijl in 1840 haar kapitaal op ƒ 15,000,000 gebragt is. Banken, bankwezen en erediet-instollingen vormen een onderwerp, waaraan in de handboeken der Staatshuishoudkunde eene aanzienlijke plaats toekomt. Men raadplege echter over de Nedorlandscho Bank: W. C. Mees, Proeve ee.ner Geschiedenis van het Bankwezen in Nederland, quot;Rotterdam 1838 en verder; Lomaitre Traité des Banqnes et de la Circulation, Paris 1840; Oh. Coquolin, du Crédit et des Banques, Parijs 1848; Oarcy, Credit System in France, Great Britain and the United-States, 1840; Wilson, |
BAN
|
Capital, currency and banking, London 1847. (Men zie vorder Crediet.) W. R. B. BAXK('s Konings), the, Court of Kings bench, is in Engeland het hoogsle gevegtshof in burgerlijke en criminele zaken. Het is aldus genoemd, omdat de koning zelf daarin vroeger pleegde zitting te nemen. Thans is het derhalve nog een overblijfsel van de Aula regia. Het bestaat uit een opperregter (Justice) en drie andere regters (puine justices). Het zit gewoonlijk in West-Minster, maar kan door don koning worden verplaatst. He regtsmagt van dit hof is zeer uitgebreid on omstandig vermeld, bij Blackstone. Commentaries on the laws of Kngland, III p. 41 sqq. IV. p. 265. edit. London 1783. BANKA. Er zijn twoo eilanden van dezen naam in Oost-Indië. beiden onder het opperbewindderNederlanders staande; het eono en grootste behoort tot het rijk van Palembang, en is door do straat van Banka van Sumatra gescheiden. Het heeft onderschei-dene baaijen en havens , is 30 mijlen lang en 5 breed; het is oen van die eilanden, welke, bij het verdrag van 17 Mei 1812, door den sultan van Palembang, in vollen eigendom aan de Engolschen zijn afgestaan; bij de overeenkomst van 8 Augustus 1814, te Londen tusschon do Nederlanders en Engolschen gesloten, is hot door dozen aan onze natie teruggegeven en in 1816 bezet. Het heeft omstreeks 40,000 inwoners, die uit Maleijers, Sineesche arbeiders en kooplieden en de inboorlingon beslaan; de eerste zijn steeds mot krissen of dolken gewapend. De Bandanozen zeiven zijn een vuil, zwak, klein gevormd mensehetiras , dat lui is tot in het ongeloofelijke. De grond is over het algomoen zeer hoog, met veel hout begroeid, door kleine beekjes doorsneden en bijna overal zeer vruchtbaar. De bergen zijn allen van primitive formatie en bestaan uit zeer grofkorrelige graniet. Behalve peper, kamfer, sassafras, zoogenaamd drakenbloed, was en goud, hoeft men hier de voornaamste tinmijnen van Indië, waarvan eertijds meer dan 25,000 pikols (elk van 125 S'j door den sultan van Palembang aan de O. I. C. geleverd weiden, welke men bedongen had, dat hij voor eono zekere som aan do Nederlanders zoude verkoopen, doch aan welke vorbindtenis hij in 1811, toen Java door de Engolschen was ingenomen, zich onttrok, tor-wijl hij tevens al do Europeanen in de kleine vesting op Banka deed ombrengen; deze moord word door do Javaanschc regering onder anderen met des sultans onttrooning, gestraft. In hot jaar 1821 leverde Banka slechts 19,469 pikols tin; in 1830 40,771 pikols, in 1840 60,962 pikols, in 1849 77,000. De zuiverheid van het Banka-tin zal zijne waarde altijd hooger dan die van andere, b. v. Engelsche tinsoorten doen blijven. De Nederlanders verzonden hot Banka-tin, dat vooral dienstig is tot het beleggen van spiegels, naar Europa en ook naar Sina, alwaar het tot do weinige zaken behoort, welko daar, behalve do Spaansche matten, tot inkoop der Sincsche goederen (voornamelijk de thee) worden gebezigd. Het tweede eiland Banka is een der Molukken, gelegen aan de noordelijke spits van Celebes, en tot de landvoogdij van Ternate behoorende. Do inwoners, die als een goed soort van monschen opgegeven worden, zijn bijzonder voor do krijgs-en zeedienst geschikt; velen hunner hebben de Christelijke godsdienst omhelsd. Het eiland brengt limoenen, kokosnooten, vlasboomen, Spaansch riet, en schildpaddon voort. BANKBILJET. (Zie Bank.) BANKEUT (Joost). Eender zeehelden, die eene roemvolle plaats in de Nederlandschc geschiedenis bokleedcn. Uit geringe ouders geboren en tot een ambacht bestemd, gevoelde hij gcene rust aan land en begaf zich in 's lands zeedienst. Weldra werd hij door zijnen moed , zijne vlijt en geschiktheid tot den rang van kapitein bevorderd. Kort na deze benoeming, geraakte hij mot zijn schip alléén in gevecht met 13 Duinkerker roofschopon, schoot drie derzolve in den grond en redde zich mot het zijne uit do handen dier kapers. Een andermaal streed hij met zijn conig schip tegen twee zware Spaansche schepen; hij gaf bun zoodanig de laag, dat de vijand hom het leven beloofde, indien hij zich wilde overgeven. Bnnkert, verre van dit aanbod aan te nemen , plaatste zijn oudsten zoon met ocne brandende lont bij do kruidkamer, hem op doodstraffe bevelende dadelijk den brand in hetbus-kruld tosteken, zoodra hij zulks zoude gelasten. Echter verdedigde Bankert zich zoo lang en zoo moedig, dat de vijand afdeinsdc. |
In 1636 bevond liankert zich met zijn schip in hot smaldeel van JanEvertzen, die met hetzelve den admiraal van Duinkerken, Anthony Collard, versloeg. Bankert tastte den vijandelijken vlootvoogd van voren aan en doorschoot hot schip dermate, dat het begon te zinken. Door onderscheidene heldendaden en zeotogten, waardoor hij don bijnaam van ,, Geesel der Spanjaarden cn Schrik der Portugezenquot; ontving, klom Bankert tot den rang van admiraal van Zeeland op. Zijn dood viel in 1646 voor; wanneer hij , terugkomende van oenen togt naar de West-Indische eilanden, door cene beroerte aangetast werd, welko binnen korten tijd een einde aan zijn roemvol leven maakte. Hij liet twee zonen na, waarvan de een met de Ruiter en Tromp, in 1673 bij Kijkduin de overwinning op do vereenigde Engelsch-Franscho vloot heeft bevochten , terwijl de ander zich mede een' naam in de vaderlandsche geschiedenis heeft verworven. BANKET beteckciit in de krijgskunde een aarden bank of hoogte aan do binnenzijde van den wal, waarop do soldaten staan om over do borstwering te schieten. Het moet achter don hoofdwal on de buitenwerken 125 tot 130 duim broed zijn. In de bedekte wogen maakt men hot wel eens 150 duim breed, wijl daarop gewoonlijk eene palissadering moet geplaatst worden. Het moet zich steeds 130 duim onder do kruin der borstwering bevinden en mou moet deze laatste dus bij nieuwe werken, naar mate er inklinking te verwachten is , zoo veel hooger opwerken , dat men na do voltooijing, deze afmeting behoude. BANKOK of BANGKOK, ook Bankoek of Poe, landschap en stad in het koningrijk Siam , in Achtcr-Indic. aan don mond van do Moinam. Men drijft er oenen zeer levemligcn handel niet de Sinczcn en Engelschcn, voert er ivoor, sandel en sapanhout, rijst, gom, edelgesteenten en spccerijon uit. Men schat de bevolking op 300,000 zielen, waarvan 40,000 Sinezen. Men vindt er zoor vele prachtige Buddistische tempels mot rijk versierde afgodsbeelden, sommigen van massief goud. Ook treft men er zendelingen van verschillende Christelijke genootsebappen en vele Siamesche Christenen, meest van dc R. C. kerk aan. BANKS (Sm Josei'h), Baronet, oen ijverig bevorderaar van alle onderzoek der natuur, geboren in 1743 te Revesbey-Abboy in Lincolnshire , en gestorven den 19'1'quot;'Junij 1820, stamde van eene oorspronkelijk Zweedsohe familie af, welke zich, ongeveer eene eeuw vóór zijne geboorte, in Engeland mot der woon gevestigd had. Te Eton en Oxford gevormd, deed hij in 1765 eene icize daar Newfoundland en Labrador, terwijl hij van 1768—1771 Cook op zijne omzeiling om de wereld begeleidde. Hij bragt den Broodvruchtboom naar de Amoricaansclie eilanden over, en leverde de botanische beschrijvingen voor Cook's eerste reize. In 1772 bezocht hij do westelijke Schotscho eilanden en IJsland, en dood aldaar vele natnur-historisehe voorwerpen op. In 1771 te Oxford tot doctor in de regtsgeleerdheid bevorderd zijnde, werd hij in 1777 tot president der lloyal Society verkoren en in het daarop volgende jaar door den koning tot den rang van Baronet verheven. Bijzonder verdienstelijk maakte hij zich door do stichting en leiding dor African association. Vele natuuronderzoekers, zooals Blumemhal, Hornemann, Burekhardt, enz., ondersteunde hij dikwerf en geheel belangeloos in hunne ondernemingen. Buiten eenige stukken in Tijdschriften en bijdragen tot de geschriften van geloerde genootschappen (quot;Philosophical transactions) enz., schreef hij niets dan oen enkel werk, getiteld: A short account of the causes of the diseases in corn, called the hlight, the mildew and the rust, hetwelk in 1803 voor zijne vrienden en in 1805 voor het publiek in druk verseboon. Hij liet cene rijke Bibliotheek na, waarvan zijn vriend Dryander oen voortreffclijken catalogus zamcnstcldc, en buitendien eene uitmuntende verzameling van natuurhistorische voorwerpen. Beiden vermaakte hij aan het Britsche Museum , nogthans onder dit beding, dat zijn bibliothecaris, de beroemde kruidkundige Robert Brown, daarvan alvorens levenslang het genot mogt smaken. Het plantengeslacht JJanksia werd naar hem gehecten. O. BANKS (Thomas). Een Engclsch beeldhouwer, die in het jaar 1805 stierf. Hij was een der bekwaamste Engelsche meesters zijnes tijds cn werd In 1786 tot lid der academie van kunsten tc Londen gekozen. Schoon zijne werken vele schoonheden bevatten, licbheii zij het gebrek dat den stijl der ISJquot; eeuw kenmerkt. In de abdij te West-Minster vindt men, even als in de St. Paulus- |
BAN-BAR
294
|
kerk, door hem vervaardigde monumenten, waarvan het standbeeld van den markies van Cornwallis en het marmeren gedenk-teeken voor den aan de zijde van Nelson gesneuvelden kapitein Blaydon Westcott, de beste zijn. De beelden, die naast dat van Shakespear, in de facade van de voormalige Shakespear-galerij, thans the Britisch Institution, in Pall mall, geplaatst zijn en die het treur- en het tooneelspel voorstellen, vindt men, als titel-plaat voor het werk van Boydell, en behooren met den in marmer ge-beitelilen „gevallen engelquot; in de academie te Londen, eveneens tot zijne beste werken. Het laatste is in het werk The Jine arts of the Englisch School in koper gegraveerd, geplaatst. BANTAM. Naam van een groot gedeelte des eilands Java, thans residentie genoemd, op deszclfs noordwestkust, en aan de straat Sunda gelegen, tot hetwelk zelfs mede de eilanden in die straat, en het landschap Lampong, op het eiland Sumatra, voorheen zeer bloeijend, behooren. Het werd tot in 1811 door sijne eigene vorsten, (onder den titel van sultan of koning) die de Mohammedaansche godsdienst beleden, en sedert 1683 aan do Nederlanders cijnsbaar waren bestuurd; dan toen namen de Engel-schen er bezit van, zetten den sultan Achmet, uit hoofde zijner wederspannigheid af, verleenden hem een jaargeld, stelden eenen anderen in zijne plaats, en trokken hetzelve, toen deze vrijwillig van de regering afstand deed, geheel aan zich: bij het traktaat van 1814werd het met geheel Java weder aan de Nederlanders afgestaan, en in 1816 door deze in bezit genomen. De grond is gedeeltelijk berg-en boschachtig, doch ten zuiden van Bantam bebouwd; de voornaamste rivieren zijn : de Tjikande, do Portak en do Onder Ande; hot levert gember, peper on rijst op, hoewel echter van deze laatste weinig meer dan tot eigen gebruik (deze spijs maakt, gelijk bekend is, hot hoofdvoedsel van don inlander uit) noodig is; de peper vormt het voornaamste handelsartikel. Behalve de stad Bantam, vond men er het Noderlandsohe fort Speehvijk, hetwelk de stad bestreek, doch later geslecht is, benevens de St. Nicolaashoek, do Moróksbaai, de dorpen Anjer, Tjiotingen Coram, (of Sirang, een uur van Bantam, waarde resident, de sultan en verdere aanzienlijke personen hun verblijf houden) enz.; verder de Welkomstbaai, en do Westhoek van hot eiland, welke alleen door een smal kanaal, de Behoudonis-vaart, van het Prinsen eiland gescheiden is. De zuidzijde van drt eiland is door een hoog rotsachtig strand omgeven en do kust is op vele plaatsen moeijelijk te naderen, doch voor het overige zeer visehrijk. De hoofdstad van dit rijk, die donzelfden naam draagt, ligt aan eene opene baai, welke echter door het aangroeljen dor mod-derhanken , zoo diep is geworden, dat slechts kleine schepen haar naderen kunnen, iets hetwelk den handel natuurlijk zeer benadeelt; uit hoofde van de menigvuldige moerassen, is deze plaats eene der ongezondste van het eiland geworden, waardoor zij dan ook een goed gedeelte van hare bevolking en wolvaart heeft zien verloren gaan. De bevolking der provincie wordt op ruim 125,000 geschat. BAOBAB. (Zie Apenbroodboom.) BAOCELLI (Hieron.) in 1514 te Florence geboren, begon op bevel van den groothertog Ferdinand, Homerus in het Itali-aansch over te zetten, doch mogt dien arbeid niet voleindigen. Zijn broederBaccio gaf de Odysseain 1582 te Florence in het licht. Do zes eerste boeken der Ilias zijn onuitgegeven. BAOCETTI (Niool.) uit Florence, in 1647 gestorven, was achtereenvolgende abt van verschillende kloosters der Cister-cionsor orde. Hij schroef behalve andere werken, de geschiedenis der abdij van Settimo, omtrent 80 jaren na zijn dood uitgegeven onderden titel van Septimaniae Uistoriae lib. VII, Uomae 1724, in fol. een zoor geacht werk. BAPHOMET, oen niet wel te verklaren Symbool der tompel-heoren (zie aldaar) dat men roods in de eerste tijden voor eene verandering van het woord Mohammed hield, terwijl men de leden dier ridderorde van eene overhelling tot hot Islamismus beschuldigde. Volgens Hammer in dc Fundgruben des Orients zijn deze Symbolen van steen , met twee koppen, een mannelyk een vrouwelijk, overigens eene vrouwelijke figuur van slangen, zon en maan omringd en van andere attributen en Arabische opschriften omgeven. Do naam Baphomet moet zooveel als vuurdoop of gnostische doop beteekenen. |
BAPTISTERIUM heette oorspronkelijk dat kerkelijk gebouw, waarin de doopplegtigheid verrigt word. In de eerste eeuw van hot Christendom doopte men zonder onderscheid op elke plaats. Philippus doopte op den weg naar Gaza. (Hand. VIII.) Petrus doopte, volgons getuigenis van Tertullianus (lib. de Baptism. C. IV.) in don Tiber, en later doopte men in do woningen, gevangenissen, zelfs in graven en catacomben. Eerst in do IVd'1 eeuw ving men aan voor de bediening des doops bijzondere gebouwen in te rigton, die bij de Grieken Photisteriën, bij de Latijnen Bap-tistorien genoemd worden. Deze gebouwen waren van de hoofdkerk zelve geheel afgezonderd of zoo er mede verbonden, dat men langs een overdekten gang van de eene naar do anderen kon gaan. Daar in den oudste tijden de bisschoppon zolvo don doop bedienden, werden deze Baptisteriën ook in hunne woonplaatsen gesticht, en daar de doopplegtigheid slechts op bepaalde dagen plaats had, moesten zij zeer groot zijn, ja sommigen waren zoo groot, dat er conciliën in kondon gehouden worden. Zij waren in twee doelen, voor de mannelijke en vrouwelijke doopelingen verdeeld, en in hot midden stond de doopbron piscina o(fons baptismatis bij de Latijnen, bij de Grieken. BAR is een voormalig hertogdom (/e Barrois, le Vuché de Dar, Barensis ducatus) tussohen Lotharingen en Champagne gelegen, waar nu hot departement de la Mouse is. Het behoorde in den Frankisohon tijd tot Austrasië en had later, toen het tot Lotharingen gerekend werd, afzonderlijke graven , die zich in de eerste tijdon graven van Mouijon noemden. Als de eerste wordt Frederik opgenoemd, die omstreeks 959 de hoofdstad van het land, Bar-le-Duc, gesticht zou hebben. De eerste graaf van Bar, die (1355) den hertogstitel aannam, heette Robert. Door huwelijk kwam hot hertogdom aan Lotharingen, en daarmede later aan Frankrijk. Bar-le-Duc, do voormalige hoofdstad ligt aan de Ornain en bevat 13,000 inwoners ; men treft er verschillende fabrieken aan van katoenen- en wollen stoffen, kousen, hoeden, leder en staal; ook wordt er voel handel gedreven in wijn, hout, wol en ingelegde vruchten. BARANOWSKI (Stanislaus) vervolgde de Insignia Jucinora-quepraeclara nobilitatis Polonicae van B. Baproz tot in 1635. Dit vervolg is ongedrukt gebleven. Hij was een bloedverwant van den vermaarden Poolschcn godgeleerde, Albert Baranowski, in 1615 gestorven, schrijver van Concilium provinciale regni Poloniae cele-bratum anno 1607. Craooviae, 1607; Synodus dioecesana Gue-nensis habita anno 1612, Cracoviae, 1612 en van andere werken. BARANTE (Güili,aumk|Pr08sier Buügièrk Baron),Fransch staatsman en geloerde, goh. in 1782 to Riom in Auvorgno, verwierf een grooton roem door zijn werk: de la littérature Franfaise pendant le 18« Siècle, dat te Parijs in 1809 hot eerst het licht zag en in 1841 voor de ö11® keer herdrukt werd. In 1809 werd hy profeet der Vendee on in 1815 secretaris generaal van binnen-landscho zaken, terwijl Lodewijk XVIH hem kort daarna tot staatsraad en in 1819 tot pair van Frankrijk verhief. In 1828 word hij lid der academie. Behalve verscheidene kleinere werken, waaronder verdient genoemd te worden; Des communes et de Varistocratie, Par. 1821, gaf hij den jare 1824 uit: Histoire des duet de Bourgogne de la maison de Valois, (van het jaar 1364—1477.) BARATTERIE. Allerhande soort van bedrog in don zeehandel, inzonderheid echter wordt dit woord gebruikt, wanneer een schipper de reeders of verzekeraars bedriegt, door hunno goederen te verdonkeren of met het schip door te gaan. BARBADOS. Een belangrijk eiland in West-Indië of America, aan de Engelschon toobohoorende; het is het oostelijkste dor Antilles, waarom do Engelschon het onder de Leward-eilandon rekenen. Het is door de Portugezen ontdekt, die het geheel onbewoond vonden, en er daarom geen prijs op stolden. Eerst in 1624 en volgende jaren , werd het door Engelsche volkplanters bezet en door do binnenlandsche, vooral kerkelijke onlusten in Engeland ten tijde van Karei I, nam de bevolking door verhuizing der ontevredenen aanmerkelijk toe, doch verminderde in het vervolg weder sterk. Het eiland is omtrent 6 mijlen lang en 4 breed; de luchtgesteldheid is er liefelijk; stormwinden zijn er gelukkig zeldzamer dan op do overige Antilies, hoewel Barbados daarvan soms toch wel eens do vroeselijk verwoestende gevolgen ondervindt. In het oosten hoeft hot eiland verscheidene bergen en holen of spelonken, onder welke het Coleshol hot |
BAB
295
|
voornaamste is. Do bovenste aardlaag, die bij de eerste bebouwing uitstekend vruchtbaar was, is in de lage stroken zwart, hielen daar roodachtig; op de bergen is zij zamengesteld uit kalkach-tigen mergel; aan de zee uit zandigen grond; door de bebouwing Is dezelve reeds dermate uitgeput, dat men er zelfs de suiker niet dan door overvloedig mesten, waartoe men voornamelijk het aangespoelde zeewier gebruikt, telen kan. De talrijkste en meest opleverende voortbrengselen zijn: suiker, indigo, katoen, aloë en oranjeappelen, citroenen, (die men zegt dat wel eens jaarlijks eene winst van 800,000 Nederlandsche guldens opbrengen) gember, hooge kool- en kokospalmen, rundvee, schapen, paarden, geiten, gevogelte, enz. De gezamenlijke opbrengst der voortbrengselen wordt op 1,270,800 p. sterl. gerekend, waarvan voor 772,600 naar Engeland, en voor 498,200 naar andere havens wordt uitgevoerd, of op het eiland zelve gebruikt. Het getal der inwoners bedraagt 130,000, zoo dat Barbados het meest bevolkte der Britsche eilanden in de West-Indiën uitmaakt. Men vindt op Barbados geené havens, maaralleen slechte reeden. Het geheele eiland is deels door de natuur met klippen en ondiepten, deels door opgeworpene vestingwerken en batterijen versterkt; het bestuur van hetzelve is in handen van eenen gouverneur, die door de koningin van Engeland benoemd wordt, en eenen raad van 12 personen bij zich heeft, terwijl er nog een raad van 22 planters, onder don naam van vertegenwoordigers bestaat. Daarenboven heeft elk der 5 districten, waarin het eiland verdeeld is, nog zijnen eigenen regter, die elke maand regtsdag houdt. De hoofdstad is Bridgetown, behalve welke er nog de weinig beduidende plaatsjes Charlestown, Jamestown, en klein Bristol aangetroffen worden. Verg. Schomburgh the Uislory of Barbados, London 1848. BARBARA (De heilige) werd reeds vroeg in het westen vereerd. Het ontbreekt niet aan levensgeschiedenis en levensbeschrijvingen van haar, die echter zeer van elkander afwijken. Zoo meldt de een, dat zij onder Maximinus {quot;235—239) den marteldood ondergaan heeft, de ander dat zij dien omstreeks 306 te Heliopulis in Phoenicië, onder de regering van Galerius, geleden heeft. Volgens den een was zij door Origines in het Christendom onderwezen, volgens den ander door eigen nadenken en de inwendige verlichting des Heiligen Geestes tot de kennis der waarheid gekomen. Hierin stemt men overeen dat zij door baron vader, om hare schoonheid, in een toren werd gesloten (weshalve men doorgaans een toren bij haar beeld vindt). Op bevel haars vaders werd in dezen eene badplaats met twee vensters gebouwd, doch zij liet er een derde venster in vervaardigen en den vloer met het teeken des kruises versieren. Toen haar vader haar naar de reden hiervan vroeg . maakte zij hem met het geheim der Drieeenheid bekend en beproefde het, hem tot het Christendom over te halen. De vader hier over en ook over hare weigering om een huwelijk aan te gaan vertoornd, klaagde zelve haar als Christin voor den regter-stoel van den stadhouder aan en volbragt, toen niets haar tot afval kon bewegen, zelve het doodvonnis aan haar, waarop hij ook tot straf door den bliksem gedood werd. Haar feestdag is de 4 December. Zie: Surius 4 Dec. p. 123 en Joh. Assemani Calend. univ. t. V. p. 408. BARBARELLI. (Zie Giorgione.) BARBAREN. Een naam, dien de Grieken, met eene zekere verachting, aan alle diegenen gaven, welke hunne taal niet spraken. De Romeinen volgden hen in zoover na, dat zij allen, die geene Romeinen noch Grieken waren , met gemelden naam bestempelden. Bij de hedendaagsche volken geeft men dien naam alleen aan zoodanige stammen en natiën, die van alle beschaving vervreemd zijn en menschenoffers plegen, ook wel menschen-vleesch nuttigen. |
BARBARIJE, in vroegere eeuwen Mauritanië, Numidie, Carthago, Regio Syrtiea, Cyrenaica, enz., is eene zeer uitgestrekte landstreek, langs de kust van Noord-Africa, tusschen den Atlantische!) Oceaan en de straat van Gibraltar, de Middelandsche Zee, Egypte en de Groote Woestijn of Sahara gelegen, ongeveer 800 uren lang en 200 breed, zich van 6quot; tot 45» O. L. en van 28° tot 37quot; N. B. uitstrekkende en eene oppervlakte van bijna 16,500 vierk. mijlen bevattende. Van het oosten naar het westen wordt het door het op vele punten buitengewoon hooge Atlasgebergte doorsneden, waaruit onderscheidene kustrivieren te voorschijn komen, waarvan do Shellif en de Medsherda of Ba-grada de voornaamste zijn. In de binnenste deden bevinden zich meer zoute dan zoete bronnen, zoo dat men op vele plaatsen geen ander dan regenwater heeft, en met vele kosten en grooten arbeid door waterleidingen de steden van drinkbaar water voorzien moet. De grond is vooral aan do kusten zeer vruchtbaar en levert over hot algemeen dezelfde voortbrengselen op, die men in het zuidelijk Europa vindt; ook heeft men er niet meer dan ée'nen oogst jaarlijks; de voornaamste graansoorten zijn gerst en tarwe, ook overvloed van boonen en linzen; de haver echter is er zeldzaam, en de erwten zijn er door de Europeanen overgebragt; men vindt er ook vele soorten van uitmuntende vruchten, saffraan, suikerriet, enz. Do borgen bevatten meerondeels kalksteen, welke zich in de westelijkste en hoogste ketenen onder do gedaante van marmer voordoet, (echter kan men daaromtrent nog mot geene genoegzame zekerheid sproken, dewijl zo nog niet genoeg onderzocht zijn) veel bewerkte metaalsoorten, gelijk zilver, koper, lood, ijzer, tin, spiesglas, ook zwavel, verscheidene zouten, enz., terwijl men in de vlakten onmetelijkon overvloed van zout en salpeter, benevens onderscheidene heete bronnen vindt. Men vindt in Barbarije geene vuurspuwende bergen, het land is echter soms, vooral gedurende de warmste jaargetijden, aan aardbevingen onderhevig, die evenwel minder vernielend zijn, dan in sommige deelcn van het zuiden van Europa, gelijk in Calabrië, Sicilië en Portugal. Uit het dierenrijk ziet men ossen, voortreffelijke paarden , ezels, muilezels, (welke beide laatsten tot den arbeid gebruikt worden) kameelen, schapen, waaronder met lange haren, geiten, (van welker huiden het beroemde voortreffelijke marokkaansche leder of zoogenaamd marokkijn vervaardigd wordt) antilopen, en vele roofdieren, zoo als leeuwen, panters, jakhalzen, hijena's, vele slangen, schorpioenen, welker beet in het noordelijk gedeelte niet vergiftig is, benevens eene ontzaggelijke menigte van sprinkhanen, die in gansche legers eensklaps te voorschijn komen, en de schoonste korenvelden in korten tijd geheel en al kaal afscheren. De bevolking wordt op omstreeks 10 millioen geschat, en kan tot 5 klassen gebragt worden, namelijk: Berberen, (Boreberen of Barbarijers) Arabieren, Mooren , Joden, en vooral in Algiers, Christenen. De Mooren maken het aanzienlijkste gedeelte der inwoners in al de steden uit; zij zjjn Mohammedanen , zeer stipt, in het waarnemen der godsdienstplegtigheden, zeer eenvoudig in hunm maaltijden, doch valsch en daardoor weinig te vertrouwen. De Joden zijn in al de Barbarijsche steden in grooten getale vespreirt en de voorwerpen van algemecne beschimping en verachting, doch terwijl zij door hunnen handel veel geld verzamelen, getroosten zij zich dit alles. De Arabieren bewonen de binnenlanden, en houden zich met de veeteelt bezig, wonen in dorpen of docars van tenten en zwerven heen en weder; elk dezer dorpen staat onder eenen Scheik, van welke een zeker getal aan eenen Emir of Groot-Scheik ondergeschikt zijn. De Berberen eindelijk of Kabylen, de oorspronkelijke bewoners des lands, leven in de bergstreken. Zij hebben eene hun eigene taal, wonen in vaste dorpen, en vinden hun bestaan in den landbouw. Zij zijn zeer sterk en groot van gestalte, gedeeltelijk door de Mohammedanen bekeerd en ten onder gebragt, doch staan dikwijls openlijk tegen hen op. Zij hebben onderscheidene namen als van Errifi. tusschen Algiers en Marokko; Schilha of Amazirg, in het zuiden van Marokko, Kabylen, ïoeariks, Tibboos, enz. De menigvuldige havens maken er don handel zeer gemakkelijk welke voornamelijk bestaat in koren, struisvederen, stofgoud . leder, was, tin, koraal, uitmuntende paarden, rundvee, gevogelte, enz., terwijl er voorheen de zcerooverij, vooral in Salé, Algiers en Tunis sterk gedreven werd. De Barbarijsche staten hebben eenige weinige eigene goud- en zilver-munten, welke op de Turksche wijze gestempeld zijn; behalve deze heeft men er Turksch, Spaansch en Eransch geld. Vergelijk de artikelen Marokko, Fes, Algiers, Tripoli, Tunis en Barca. BARBARUS (Hkumolaus,) een beroemd en geleerd man, te Venetië in 1454 uit een aanzienlijk geslacht geboren en in 1493, 39 jaren oud, even buiten Rome op het landgoed van den Cardi-naal Caraffa overleden. Hij is de eerste geweest, die eene Latijn- |
a a 6
|
schc overzetting van Dioscorides bewerkt liceft, die echter eerst in 1516 word uitgegeven. Zoor bekend zijn zijne Castiyationes in Plint hisloriam naiurakm, die bij vele uitgaven van Pliuius gevoegd zijn. Zij zijn hot oorst te Homo in folio in 1492 gedrukt. Later to Basel in 1534 in 8°. Er wordt ook eono uitgaaf van dat jaar te Basel in 4quot; vermeld. BAliBATO (Mauco) van Sulmona in hot koningrijk Napels, in 1362 gestorven, was kanselier van koning Robert, en wordt voor don dielitor gehouden van een bundel, die nog in ra. s. aanwezig is; doch is meer bekend door zijne vriendschap met Petrarcha, die hem vele Latijnschc brieven schroef. Petron. Barbato, in 15Ü4 gestorven, was een der eerste dichters van rijmelooze verzen (sciolti). Zijne verspreide gedichten zijn verzameld on in cén deel uitgegeven: Rimi di Petr. Barbato etc. Fo-ligno 1712 in 8». Barth. Barbato van Padua schreef het loven van Tasso, voor diens Gerusalemma liberata cn een commentario op elk boek; 11 contagio di Padova (in lG;ilJ Kovigo 1640, in fol. enz. BA1U1AULD(Anna Listitia),in 1743 teKilworthin Loicestor-shire geboren, in 1825 gestorven, heeft een cereplaats in do geschiedenis der Engelscho literatuur verworven door hare zede-kundigo schriften. Haar proza is zuiveren duidelijk, hare gedichten zijn verdienstelijk. Zij heeft ook do briefwisseling van Richardson en ecne reeks van uitgelezen romans van Clarisso tot die van haren tijd in het licht gegeven. Haar smaak was zuiver, haar oordeel juist. Walter Scott waardeerde haar hoog. BARBAY (Pibbub), hooglccraar in do wijsbegeerte aan de universiteit te Parijs, in 1665 gestorven. Hij schroef In universum Aristolelis philosophiam Comment. Paris, 1680, 6 vol. in 12; Co»i-pendium Theologiae. ibid. 1685. BARBAZ (Akiiaiiam Louis) was een schrijver van den tweedon rang, die den July 1833, in 63 jarigen ouderdom, te Amsterdam overleed. Hij vervaardigde een aantal meest kleine werkjes in het Nederduitsch en Fransch, als; Blijspelen, Treurspelen, Tooneclspclen; verder verschillende dichtstukken, waarvan cenige vooral betrekking lot Amsteidam hebben, als .4»i-sterdnm bij den nacht beschouwd; Wandeling langs den IJhant; liet feest van Thalia; Weelde en Verval, enz. Ook heeft men van hem oenigo goede vertalingen, meestal uit het Fransch, als: de Fabelen en vertelsels van Florlau (dit in genieenschap met P. G. Witsen Geysbcek); de Jaargetijden, naar Saint Lambert; de Pharsalia naar de Fransche vertaling van delaHarpe; do Uenriade van Voltaire, enz. In 1812 zag zijne Nieuwe Tooneel-poczij, 4 declen in octavo het licht en in 1825 zijne Dichterlijke ller/stvrnchten. Men kan Barbaz hier en daar geone geringe mate van geest ontzeggen. Hij was een man van opregto inborst en deugdzame grondbeginselen. BARBE (Phii.iitk) had het geluk aan den September moord 1792 te ontsnappen, en stierf eeno ma;md later te Chaumont, waar hij vroeger met goed gevolg do letterkunde onderwezen had. Men heeft van dien priester Fables nouvelles, 1762 in 12»; Fables et Con/es philosop/iiqties. 1776 in 12quot;, BAIiBEAU DE LA BRUYÈRE (Jean Louis), in 1710 te Parijs geiioron in 1781 gesiorven, een vermaard aardrijkskundige, die lange jaren met Buache gearbeid heeft. Flij vervaardigde een Mappemonde Iiistorique, waarop men mot een oogopslag de om-wentelingon van olkon staat kan zien. Hij bezorgde uitgaven dor Tablettes chronolog. van Langlet-Dufresnoy en der Geographic moderne van do La Croix. Hij schreef ook een Vie dn diacre Paris. |
BARBEEL. Oe Barbeel (Ct/primis barbus, L.) de type van het zijde-streep met zwarte lijntjes uitgoteekend cn de onderste vinnon roodachtig. Hij heeft vier baardjes aan de roodachtige onderlip; er is oen heenachtige straal in de rugvin en somwijlen ook in de aarsvin. Eeno afbeelding vindt mou bij Bloch in zijne Fisehe Itetitschlands I. p. 109 iob. 18. geslacht Barbus van Cuvier, behoorondc tot do familie der karperachtige vissollen, Pisces Ci/prinoidei, wordt gewoonlijk een voet lang, is meer gestrekt van vorm dan de karper, op den rng olijfkleurig, blanuwachtig op de zijden on wit aan den buik; do Bij ons is deze visch in de IJssel en Lek gemeen en komt overigons in bijna alle rivieren van Europa, bijzonder de snelstroo-mende mot kei-bodem voor; hij verborgt zich veel onder groote stoenon of in gaten van den oever on leeft van insecten-larven, slakken en kleinere visschon, die op de beweging zijner baardjes als op een lokaas aankomen. Hij groeit vrij spoedig en is in zijn zesde jaar reeds vijf pond zwaar; men zegt dat er in den Rhijn barbcolon van 19 g quot;evangoii zijn. Zij schieten in hun derde jaar kuit, in Mei op steenachtigen bodem, zwemmen daarbij togen den stroom en springen uit het water om sneller voort te komen, gelijk men zulks bij Sc'.iaffhausen in den Rhijn zien kan, waar zij hij duizenden gevangen worden. Des winters kruipen zij in het slijk of in den oevergrond. Marsili verhaalt dat zij zeer gretigquot; op men-schcnvleesch zijn. Toen men na de belegering van Weenon in 1683 eenc menigte lykon van Turken met doodo paarden in den Donau geworpen had, heeft men duizonde barboelen daar bij gevangen en zolfs uit do gaten der lijkon gehaald. De barbeel wordt het goheolc jaar gevangen, voornamelijk in den herfst, mot netten, doch meer met hoeken, die met koorden aan eene aalrocp vastgehecht zijn. Ook worden zij wel mot den olger of aalgeer (zie dat artikel) gestoken even als de palingen. Het vleesch is wit, gemakkelijk te verteren en zoor smakelijk. BARBERINO (Fkancesco), geboren te Barborino in Tosoane in 1264, studeerde te Florence onder Brunotto Lutini. Zes cn twintig jaar oud schreef hij het beroemde gedicht, door Fedcrico Ubaldini in 1640 met het leven van don schrijver in het licht gegeven Uocumenti di Atnore di Francesco Barberino. In Horna nella Stamperia di Vitale Mascardi 1640 met fig. 4°. Mario Equicola schrijft in zijn verlianueling della Natura d'Amove 1. 1 fol. 10 dat Boccacio er gebruik van gemaakt heeft in zijne schriften cn inzonderheid in zijne Genealogie dor Goden. BARUESIEU (Riciiakd de) meistreel van Saintongo, in de X I V'1'' eeuw, vereeuwigde in zijn Miels de Donna, de vrouw van Geoffroi de Tonai, een rijk baron uit zijn land. Millot vermeldt 14 zangen van dit dichtwerk , en Raynouard heeft er 3 uitgegeven in zijn Choix de poósies des troubadours t.3. p. 455-—458. BARBETTE (Paulüs), goneoshoor te Amsterdam in het midden dor XVIIlt;lc eeuw. Zijne werken, die eerst afzonderlijk in hot licht waren gekomen, zijn later bijeengevoegd en onder den titel Opera chirnryico-anntomica te Loyden in 1672, in 12quot; uitgegeven. Maugetus gaf ze in 1682 to Geneve in 4» met velo bijvoegsels nogmaals uit. BARBETTEN zijn in de vesting-bouwkundo, verhevene plaatsen, waarop het geschut gezet wordt, wanneer er geeno gosohut-gaten zijn. In allo saillanten der bastions, ravelijnen, contre-garden of couvrefacen brengt men gewoonlijk barbetten aan , om voor de opening dor loopgraven, het omliggende terrein eener vesting in alle rigtingen te kunnen bestrijken, en ook om zoo mogelijk, de opening der loopgraven te verlragen. Verg. Bouwk. Handwoordenboek van Pasteur, 2C druk door Kapt. ing. Noot. 1° deel p. 61. BARBEIJRAC (Johannes) werd den 15dlt;!quot; Maart 1674 te Bezières geboren, en kwam, door de opheffing van het edict van Nantes met zijne ouders naar Zwitserland. Eerst studeerde hij in de theologie, later in de regtcn. Hij was, sedert 1697 , leeraar te Berlijn ; sedert 1710 leeraar in de regten en geschiedenis te Lausanne; sedert 1717 hoogleoraar in de regten te Groningen, alwaar hij den aJoquot; Maart 1744 stierf. Hij leverde de Fransche vertaling van Puffendorf's Natuurregt. „Le droit de la nature et des yens,quot; Basic 1706, en later die van zijn werk De olficio hominis ac ci-vis. Van Grotius werk De jure belli ac pacis leverde hij eene vertaling, te Amsterdam 1724 verschenen, zoo ook van Cumberlands natuurregt. Zelf schreef hij oen Traité de la morale des peres de l'église en gaf nog een supplement op het Corps diplomatique van Dumont. BARBIÉ DU BOCAGE (Jean desis). Een beroemd aardrijks-j kundige, in 1760 te Parijs geboren. Hij genoot eerst het onder-| wijs van d'Anville, cn trad in 1785 in dienst bij het kabinet van |
BAK
|
medailles van de Koninklijk-Fransehe boekerij, maar verloor dit geringe ambt iu 1793 door het besluit, om alle ambtenaren der bibliotheek in hechtenis te nemen. In 1797 werd hij aardrijks-be-schrijver bij het ministerie van binnenlandsehe, en in 1805 bij het departement van buitcnlandsche zaken, waarin hij slechts tot 1816 arbeidde, alzoo hij in het jaar te voren deken geworden was van do afdeeling der wetenschappen bij de academie te Parijs. Hij leverde de plans en kaarten tot do reize van Choiseul Gouffier naar Griekenland; in 1788 den Atlas tot de reizen van den jongen Anacharsis, en in 1805 een gedenkstuk en eene kaart over den terugtogt der 10,000 Grieken. Hij vervaardigde ook met doSainte Croix, eene kaart der togten van Alexander den Grooten, welke de heer Kaiser te Leyden in 1828, door middel van latere ontdekkingen , ten behoeve van den Comm. Georjr. in Arnanum van P. O. van der Chijs, zeer kon verbeteren; voorts verzamelde hij , met genoemden de Sainte Croix, de historiscb-aardrijkskundige gedenkwaardigheden over het gebergte tusschen de Zwarte en Caspisebe zeeën; benevens een aantal geographische schriften en kaarten, onder anderen in 1816 eenen Atlas voorde beoefening der oude geschiedenis, welke 54 kaarten bevat. Hij stierf den assio December 1825. BAliüIER. De vereeniging van het barbiershandwerk met de uitoefening der chirurgie, die vroeger algemeen in Europa bestond enthans nog, ookinons vaderland, bieren daar wordt aan ge-troflon, had haren oorsprong in de middeleeuwen. Reeds in 1163, op de kerkvergadering te Tours, werd den monniken, die gewoonlijk als geneesheeren optraden, verboden om chirurgische kunstbewerkingen te doen. Dit verbod is later meermalen herhaald. De monniken namen nu bedienden uit de leeken en vooral uit de barbiers, die al spoedig zelfstandig als heelmeesters wetk-zaain waren. Intusschen ontbrak het niet geheel aan meer wetenschappelijk gevormde chirurgijns, die soms alleen in de landtaal onderwezen en geëxamineerd waren, chirurgi vulgares genoemd, soms ook in de Latijnseho taal, wanneer zij den naam van chirurgiphysici kregen. Deze waren meeat reizende operateurs, terwijl de barbiers op vele plaatsen de eenige personen waren, bij welke men genees- of heelkundige hulp kon verkrijgen. De naijver en wangunst van de geneesheeren tegen de wetenschappelijke chirurgijns gaf in Frankrijk aanleiding, dat de faculteit van Parijs de barbiers in hare bescherming nam, en van daalde naam Chirurgi a ions trina, Chirurgiens barbiers, terwijl de wetenschappelijke heelmeesters,, die reeds in de XIII'l» eeuw te Parijs een eigen Collége de St. Come gevormd hadden, Chirurgiens de longue robe werden genoemd. Dergelijke collegiën en broederschappen ontstonden later in Engeland en ook elders. (Zie Chirurgijn,) In tegenstelling van de balneatores of baders (zie Balneatores) mogten de barbiers ook buiten hunne winkels scheren, koppen zetten en aderlaten; daarbij beenbreuken en ontwrichtingen, ook versche wonden behandelen. Het laatste was aan de balneatores verboden. Groote operation deden zij niet, daar deze door meer wetenschappelijke heelmeesters, die als operateurs en breukmeesters, ook als stoensnijders werkzaam waren, werden verrlgt. Bij pestziekte werden de barbiers door de stedelijke regeringen aangesteld, om onder toezigt dor geneosheeron pestbuilen te openen en te behandelen. In de XVIJquot; eeuw werden de barbiers in Duitsehland mot do baders in een gild voreenigd. (Zie Bal-neatores.) BARBIER (Antonie Alexandre), geboren te Coulommiers in 1765, overleden te Parijs den 6d« December 1825, was bibliothecaris van Napoleon en later bestuurder der bijzondere boekerijen van Lodewijk XVHI; aan hem was men de bibliotheken verschuldigd, zoo van het Directoire, van de consuls, van don staatsraad, van do galerij der Louvre, als van alle koninklijke lustsloten. Zijne Nouvelle bibliotheque d'un homine de (jout; zijne Catalogue de la bibliotheque du conseil d'état; zijn Kramen critique des Dictionaires historiques les plus répandus; vn vooral zijn Dic-tionnaire des auvragei anonymes et pseudongmes, verzekeren hem een' gevestigdon en langdurigon roem; als ijverig medearbeider van den Mer cure de France, hot Magasin Jincgclopedique cn io Encyclopédie moderne alleen. zou hij reeds aanspraak op de achting der geleerde wereld hebben. BARBIER (Marie Anne), to Orleans geboren, beoefende de I. |
letterkunde en do poezij, vestigde zich te Parijs en schreef voor het toonoel Arrie et Foetus, Cornélie 1703; Tomyris, 1707; la mort de Cesar, 1709 trag. Zij zijn niet zonder verdiensten en de onderwerpen goed geko -zen; doch zij legde er zieh op toe hare sexe te verheffen en maakte zich nan overdrijving schuldig. Zij is ook de schrijfster van le Faucon eomedie; ks fêtes de. l'été opera; lejugement de Peh-is cn les plaisirs de la campagne, balletten in drie bedrijven in 1719 gespeeld. AI deze stukken zijn in één deel vereenigd en te Parijs 1755 in 12° uitgegeven. Zij stierfin 1745. BARBIER D'AUCOUR (Jean), lid der Fransehe academie, omtrent 1641 te Langres geboren, repetitor in het college van Lisieux, was bestemd voor do balie, maar toen hij in zijn eerste pleidooi was blijven steken, wijdde hij zich aan de letterkunde. Op eenentwintigjarigen leeftijd vervaardigde hij eene satire op de jezuïten (in dichtmaat). Eenige jaren later gaf hij de sentiments de Cldanthe, Parijs 1671, 1672 2 vol. en herdrukt in één deel, 1750 1760; een uitmuntende critiek op do entretiens d'Ariste et d'Eugine van Bouhours, dio er te vergeefs de uitgave van zocht te beletten. Zonder fortuin, was bij vorpligt do dochter van zijn uitgever te huwen, bij welke hij geeno kinderen had. Hij stierf in 1694. BARBIEKI (Zie Guercino da Cento). BARBIERS (Pieteu Pieïeuz.) weidden 26»'0quot; October 1748 te Amsterdam geboren, had zijn vader, den decoratie-schilder P. Barbiers, tot leermeester en werd niet alleen oen bekwaam land-schap-schilder maar een der beste meesters van zijn tijd. In zijne jeugd, toen het schilderen van behangsels in kamers of zalen in de mode was, hield hij zich daar veel mede bozig; zijne zaalsukken zijn wel door J. Louwors gestoffeerd. Zijne onderwerpen bestaan meest in boomrijke Geldersche en Drentsche landschappen, of uit de omstreken van Haarlem genomen duingezigten , die hij met een dartel penseel en groote toohniscbe vaardigheid uitvoerde. Barbiers hooft daarenboven roem verworven, als handhaver der wetenschappelijko rigting in zijn kunstvak. Op de verkoopingen van Brontano en Moynts te Amsterdam, werd ƒ405 en ƒ 360 voor zijne schilderijen besteed, terwijl zijne teekeningen met O. I. inkt of sapverwon mot ƒ 25, en hooger betaald worden. Zijn zoon Bartholoinous die zich aan de kunst wijdde, stierf in den biocides levens. Barbiers heoft vele discipelen gevormd, waaronder Jelgorhuis, Hulswit, Hansen, Kerkhof, enz. In het jaar 1822 word hij tot lid der Kon. Acad, van beeld, kunsten te Amsterdam benoemd, ook het genootschap Arti et Amicitiae aldaar, droog don hooggeachton man hot lidmaatschap van verdienste op. Toon hij in 1842 in don hoogen ouderdom van 93 jaren overleed, droegen de gewone leden van het genootschap , zijn stoffelijk overschot naar hot familiegraf van don beer baron van Slingelandt, die uit achting voor den meester hem deze rustplaats schonk. BARBO (J. B.) Twee Italiaanscbe dichters van dien naam. De eerste van Padua vertaalde in rijmloozo verzon (sciolli) hot beroemde gedicht van Sannazarius Departu Virginia, on schreef verzen in de verzamelingen van zijn tijd. De tweede van Ravenna, heeft eenigo gedichten in do Rime scelte de poeti Ravenneti nagelaten. BARBOU, do geslachtnaam van oen reeks van boekdrukkers te Lyon, Limoges en te Parijs. Jean gaf in 1539 do Oeuvres de Clement Marot, kl. 8»; zijn zoon Hugnos, te Limoges, in 1580 cone uitgaaf dor brieven van Cicero mui Attieus. Jean Joseph vestigde zich in 1704 te Parijs. Zijn brooder Joseph, drukker en boekver-koopor stierf in 1737. Zijne weduw volgde hem op. Joseph Gerard, neef van den vorigen, nam do drukkerij van zijn oom Joseph over. Hij was het, die de verzameling der Classiques-Barbou 1755—1773 en een menigte belangrijke werken het licht dood zien. Zijn neef Hugues was zijn opvolger, die in 1808 overleed. BARBU {Gebaard), zegt men in de heraldiek van den haan, wiens lellen van ander émail zijn dan hot dier; b. v. Pierre Raymond do Hautpoul, dio in 1096 tor kruisvaart toog, voerde: d'or a deux fasces de. gueules, accompagnees de six coqs de sable, la palle droite levée, crêtis et barbus de gueules et posés 3, 2 et 1. BARBUO of BARBO SONC1NO (Scipion). Men heeft van hem Sommario Delle Vite De' Duchi Di Milano, Cosi Visconti. Come Sforzeschi Raccolto da diversi Aultori da M. Scipion Barbuo Soncino Dottor Di Legge, et Gentil' huomo Padouano; col Natural Ritraito di ciascun d'esci, intaijliato in Rome, in Venetia Appresso 38 |
|
Knuicusco Zilotti MOLXXX 4 (1584) in fol. Dit hoogstzolclznmc werk is in 1574 to Venetie in fol. voor de eerste maal gedrukt. De beroemde Giralomo Porro van Padua had voor het werk al do portretten van de hertogen van Milaan, die hij magtig kon wor-ilen, gecopieerd cn in koper gesneden, en zo laten drukken met de levensbeschrijvingen van Uarbuo. l^ZIo Clement Bihl. curieuse t. 2 p. 410. BA11CA. Ongeveer hot oude Cyronaica, eono groote strook lands in narbarije, tussohon Tripoli en Egypte gelegen. Zij bevat omstreeks 4,150 vierk. mijlen, on is, oonigo mijlen aan do kust en do Oasen (Vruchtbare plokken te midden der woestijn) uitgezonderd, grootendeels zandig, woest en onvruchtbaar. De inwoners, welker aantal moeijclijk te bepalen is, kan men op 360,000 sohatton; zij zijn meestallen van Arabische afkomst, belijden «loMoliammodaansche godsdienst en zijn nomaden of zeoroovors. Van hot noordwestelijk gedeelte, dat den titel van koningrijk lioeft, is Barea de hoofstad : van hot overigo, gewoonlijk de woestijn van li ar ca genoemd , is Dorne (bij do bouwvallen van do oude praobtigc stad Cyrone) do hoofdstad; terwijl in het binnenland do tot voor weinige jaren bijna geheel onbokondo Oasen: Siwah, mot de hoofdstad van denzolfdon naam, on Augila liggen. Hot is van Tripoli afhankelijk, welks Bassa eenen Sangiak aanstelt, die te Demo zijn verblijf houdt. Vergelijk; Pacho, Relation (tun voyage dans la Marnurique, la Ci/renaique, ctc. Paris 1827 , on Barth, Wanderungen durch die Küslenlander des Miitelmeers, liorl. 1849, BAllCAHOLLHN. Zijn eono soort van gezangen van de gon-delvaardors te Venetië , welke zij veelal zelven zamenstollen. en die van oone zeer aangename melodie zijn. Daartoe behoort het bekende lied Un pescator delV onda, Aubor heeft hot eerst den vorm der Barcarolle in do opera opgenomen. BAKCEFiONA. Eene gróote, wolbovostigde stad in Spanje, do hoofdstad van Cataloniii, met 230,000 inwoners on eono vrij ruime haven, docli die voor oorlogschepen niet diep genoeg is. De stad wordt door oen oitadol en twee schanscu verdedigd. Men vindt er vele kerken, het slot dor oude graven van Barcelona, het kroonarchiof van Arragon, oen groot arsenaal en eono geschutgieterij, eono brandewijn-stokerij , oone universiteit, versohoidono openbare boekerijen, een kabinet van natuurlijke zeldzaamheden , eono artillerie-school, eene academie van wetenschappon, een vondolingsbuis,benevens eene tockenschool, door kooplieden voor 400 tookonaars opgorigt, oenen schouwburg enz. Er zijn verscheidene belangrijke fabrieken van zijden- en wollenstoflon, staal, ijzerwerken enz. en zij is eono der hoofdplaatsen voor don handel op de Middcllandsche zee, dio zeer aanzienlijk is. BARCELOS (quot;Peduo de). Don Podro van Portugal, natuurlijke zoon van Dionysius, koning van Portugal on graaf van Barcelos of Bracolos. Van hom bezitten wij hot volgende hoogst zeldzame werk: Nohiliario del Conde de Barcelos Don Pedro, Uyo del Rey Don Dionis de Portugal. Traduzido, castigado y con mtevas illu-straciones de varias notas per Mannel de Peria y Sousa, Cavallero de la Orden de Christo y de la Casa Real. En Madrid por Alonso de Paredes IftiG in fol. Deze nobiliaire, in do XlVdo eeuw geschreven, is eerst drie eeuwen later in het licht gegeven. J. B. Labanna verrijkte hot motzijno aanteokoningen en de noodigo tabellen, doch zijn dood belette hem die in het licht to geven. Don Emanuel de Moura y Costareal, markies van Gastel Rodrlgo, gezant van Phiiippus IV te Home voleindigde de taak van Labanna en gaf dit werk in 1640 te Rome in het licht met den titel Nohiliario de Don Pedro Conde. de Bracelos, hyo del Rey Don Dionis de Portugal, ordenadoy illustrado con notas y indices por Juan Ballenta Labanna) Coronista del Reino de Portugal. Emanuel Faria do Sousa bragt dat werk vervolgens in hot Castiliaansch over, voegde er do aanmerkingen van Labanna, die van don markies dc Montovolo, Don Folix Maohado de Castro y Silva, die van Alvarez Ferreira dc Vera on de zijne bij, en liet het in 1646 te Madrid (niet in 1640 gelijk Franckenau in zijn Bibliotheca Hispamca p. 348 schrijft) drukken. Deze Nobiliaire is bij de Spanjaarden in hoogo achting, gelijk blijkt uit de getuigenissen door Franokonau t. a. p. medo-godoeld. |
BARCLAY (Robhht), een dor meest boroomdo kwakers, word in 1648 te Gordonstown in hot Schotsche Graafschap Murray geboren. Met groote talonten begaafd en eono zeer geloerdo opvoeding genoten liobbende, word bij ras do krachtigste verdediger dor loorstellingon zijnor sooto. Zijn work Truth against calumnies, Aberdeon 1670, togon den Prosbytoriaanschon loeranr Mitchell gerigt, hoeft veel bijgedragen om de algemoeno meening gunstiger voor do kwakers te stommen. Doch het beste on omstandigste werk uit Barclay's pen was: an Apology for the true Christian Divinity as the same is preached and held forth by the people in scorn called quakers, dat hij aan koning Karei 11 opdroeg. Met William Penn, (zio aldaar) ondernam hij volo reizen door Engeland, Holland en Duitsohland. Hij overleed in 1690 te Wrij bij Aberdeon. BARD. Do Barden waren do zangers on dichters dor Galliërs, en andere Coltiscbo volkeren, zoo als der Britten, Kinnen, Ieren en Schotten. Gelijk de Scopon der Angolsakson en de Scaldon dor oude Scandinaviërs, bezongen zij do daden van Godon en Helden bij de godsdienstviering en bij de feesten dor vorston, onder begeleiding van harptoonen op do chrotta (in het lorsoh eruit en clarseach), stomdon do gemoederen der krijgslieden tot dapperheid , gingen het leger voor ten strijde on waren de herauten der vorston en de bemiddelaars van den vrede. Bij de Galliërs ging hot Bardonwozen spoedig te niet; maar langer bestond het in Wallis, Ierland on Schotland. De bardon vormden aldaar een gilde, dat naar de wijze van eono geestelijke orde geregeld was en grooten invloed op volk en vorsten uitoefende. De dichter was bij do Celton even als bij do Germanen het orgaan des volks en de bewaarder van allo goschiodkundigo overleveringen. In AVallis worden de privilegiën on vrijheden dor Bardon omstreeks hot jaar 940 door den koning IIowol-Dha vastgesteld on in 1078 door Grijffyth ap Conan herzien on op nieuw geregeld. Te Caorwijs , Aberfrau on Mathraval worden van tijd tot tijd groote wedstrijden in gedicht on gezang, de zoogenaamde Eisteddfods gevierd, waarbij de rogters door de vorsten aangesteld waren. Wol verloren bij de verovering van Wallis door Eduard I in 1284 dc Bardon hunne voorregten en werden zelfs vervolgd, doch zij bleven nog langen tijd daarna bestaan on Eisteddfods worden met goedkeuring der regering nog gehouden tot op Koningin Elizabeth. In don latoron tijd zijn tor wederopwekking van do oud-na-tionale Celtischo dichtwijzo, verschillende voreonigingon opgorigt, zoo als in 1770 de Gwynoddigion Socioty, in 1818 do Cambrian Society, en onlangs het Cymmoridion of do Metropolitan Cambrian Institution. Aan den ijvor dezer veroenigingen hebben wij verzamelingen van overblijfselen dor Bardenliederen te danken, waaronder die van Myrddyn ap Morfryn, van Myrddyn Emrys en Taliosin do belangrijkste zijn. Vergelijk Jones, Relics of the Welsch Bards, Lond. 1794. Owen, the Myvyrian Archeology of Wales, 3 din. Lond. 1801—-7. William, Ar barddoniath Cymraegh Dolgelly 1828. In Ierland ging hot gilde dor Bardon , dio aldaar bijzonder om hun harpspel beroemd waren, na de verovering door Hendrik II te niet en door don veldslag aan do Boyno werd hot geheel en al vernietigd. Voor don laatston lerschon bard werd gehouden Turlogb O'Carolan, geboren 1670, overleden 1737, wiens gedichten door Furlory in het Engelsch overgezet zijn. Andere Bardenliederen vertaalden Miss Brooke in hare Relics of Irish poe-try, Dubl. 1789 en Hardiinan, Irish Minstrelsy. Dubl. 1831 in 2 dln. Dc zoogenaamde Fennischo zangen , welke in do uit Gaolische navolging door Macphorson zamongovoegde vertaling, als de zangen van Ossian (zie aldaar) door geheel Europa bekend go-worden zijn, zijn oorspronkelijk uit Ulster, het Noordon van Ierland en hebben zich over Man, do Hobridon en Argyle door Schotland verspreid. Bij de Germanen was dc naam Bard geheel onbokond, ofschoon do Duitsche literatuur tot voor ongeveer tien jaren voortdurend van Barden en Bardenzangen gesproken heeft en Klopstock en zijn aanhang moor bijzonderlijk een godsdienstig en krijgszuchtig lied, oen strijdzang. Bardiet noemden. BARDILI (CintiST. Gottpu.) geboren, den 28•loll Mei 1761 tc Blaubcuron in Wurtemberg, leoraar dor philosophio aan het Gymnasium to Stuttgard, is de schrijver van oen door duistere voorstolling minder aantrekkelijk werk, dat om zijnen titel een bijzonder opzien verwekte. Hot boet: Grundrisz der er sten l.ngik, gereinigt von den Irrthumern bisheriger Logiken überhaupt, der Kantischen ins besondere; keine Kritik, sondern eine medicina mentis, brauehbar haiiptsachliehfur Deutschlands kritische Philosophie, Stuttg. 1800. Later schreef Bardili nog; Philosophische Elemen- |
UAK
|
tarlehre, 2 afl. Landsh. \602 en 6, en Beilriiye zur Beurtheilung des ge.gemvartiyen Zustandes der Vemunftlehre, Landsh. 1803. Hij overleed to Stuttgnrd in het jaar 1808. BAREGES of BARUEGES, ook Barrèges-les-Bains, badplaats en dorp in het departement der Oppor-Pyrenoën , in hot dal Bareges , aan don voet van den borg Tourmalet, mot bijna 700 inwoners , een hospitaal en beroomdo warme baden, die oenen warmtegraad van 24—36° Rr. hebben ; zij worden zoo wel in- als uitwendig gebruikt. Deze baden zijn door geheel Frankrijk en ook daarbuiten zeer beroemd. BARET of BERET (Biuktdm) is een muts met vier hoekige punten die door do geestelijken bij begrafenissen, proeessiën, onder het prediken enz. gedragen wordt. Bij do lagere geestelijken is zij zwart, bij de hoogero rood. In de vroegste tijdon waren de priesters gewoon hun hoofd met den zoogenaamdon huvicral te bedekken, die het langst in Frankrijk in gebruik bleef. Later kwam oen eenvoudige muts in gebruik, die eindelijk door de baret vervangen werd. De tijd der invoering van dezelve is niet bekend. BAREUTH. (Zie Baireuih.) BARHEBRAEUS (d. i. zoon des Joden, wijl zijn vader oen een gedoopte jood was) met zijnen eigenlijken naam Grogorius Abolfaradsch-bon-ol-Aroen, werd to Malatia in Armenië in 1226 geboren eu is als Arabisch en Syriseh schrijver beroemd. Onder de leiding zijns vaders, die geneesheer was, beoefende hij de Arabische, Syriseho en Griekschc talon, de wijsbegeerte en de geneeskunde, en verwierf zich in deze vakken zoo uitgebreide kennis, dat men hem den Phoenix der eeuw noemde. In zijn 20'1|! jaar werd hij tot bisschop van Gula geordend en in 1264 wijbisschop, welke waardigheid in de Armenische kerk dc hoogste is na die van Patriarch; deze betrekking bekleedde bij roemvol tot in 1266, het jaar van zijnon dood. Onder zijne werken in bet Syriseh en Arabisch, welke allen bewaard zijn, doch in de bibliotheken, bijzonder die van het Vaticaan, als begraven liggen, munten uit zijne mtobiographie. uitgegeven door Assemanni, eene ehronijk van Adam tot op zijnen tijd in drie dcelcn, welke door Tullberg in Upsal uitgegeven zal worden. Op het aanzoek zijner vrienden verkortte Barhebraeus deze ehronijk in het Arabisch, welke verkorting Pococke met de Latijnsehe vertaling uitgaf; Oxford in 1663. Eene Syrische spraakkunst van zijne hand is onlangs door Bertheau te Gottingen uitgegeven. Onder zijne wijsgeerige schriften wordt voornamelijk „ het bock der hoogste wijsheidquot; een stelsel van Aristotelische wijsbegeerte geroemd. BARI is eene bevestigde stad met goede haven, dc hoofdplaats van de Napelsche provincie ïerra-di-Bari, in een schoonen omstreek gelegen en bewoond door 20,000 inwoners. Zij is de zetel van een aartsbisschop en drijft ruimen handel in de voortbrengselen van het landschap, namelijk koom, olijfolie, amandelen , vijgen, agrumi, wijn, katoen en wol. Van 852—871 stond Bari onder het gezag der Saracenen, wien het door de Griekschc keizers ontnomen werd. In 1059 kwam Bari in de magt der Noormannen, later aan de vorsten van Apulië en werd eindelijk in het koninkrijk Napels ingelijfd. BARIBAL. (Zie Beer.) BARIET. (Zie Baryt.) BARILLA (Sulsola saliva A.). Aldus noemt men in Spanje do langs do kusten der Middellandsche zee groeijonde eenjarige plant, waarvan do Alicantischc soda bereid wordt. Zij behoorttotde natuurlijke familie der Chenopodiaccën en draagt korte, dikke, bijkans rolronde bladen, en onaanzienlijke, ten getale van 5—7 in de bladokscls bijeenstaandc bloemen. De naam van Barilla wordt in den handel niet zelden op de Alieantischo soda zelve toegepast. (). BARITON, ook BARDON, VIOLA oiBAROONE genoemd, is een speeltuig met zeven snaren, in gedaante gelijkende naar de viola di gamba: daarenboven bevinden zich onder den hals nog verscheidene draad-snaren, die met den duim gedrukt, terwijl de andere met den stok gestreken worden. Dit speeltuig werd in 1700 uitgevonden, en door Carl Franz te Weenen merkelijk verbeterd. Inde vocaalmuzijk noemt inen Bariton of Basse-taille die mannelijke stem, die wel niet do zwaarte en volheid van do bas heeft, maar ook niet de hoogte van den tenor bereikt. BARIUM. (Zie BuryC). |
BAR-JONA. Een der namen, waardoor de apostel Petrus werd aangewezen. (Zie het art. Veins'). BARK, do grootste soort koopvaardijschepen, die gewoonlijk in do groote vaart gebruikt worden; zij heeft zoo in grootte als in vorm do moeste overeenkomst met het fregat, voert eveneens drie masten en verschilt daarvan alleen door bet tuig van de bezaansmast, die noch mars- noch razeilen, maar een bezaan- en een gaftcltopzcil voort. Onder de oorlogschepen heeft men goene barken; brikken der Isquot;' klasse van 18 stukken, voeren echter dikwerf eene derde mast met het tuig van eene bark hoewel zo den naam van brik behouden. BARKAS, is de grootste dor sloepen die men aan boord dei oorlogs- en koopvaardijschepen vindt. Zij is bestemd tot hot uitbrengen van ankers, hot halen van water en ander zwaar werk; hare plaats op het schip is midden-scheeps, tussebon de groote en fokke-masten in de barring. Voor gewapende expoditiën wordt zij met eene carronade gewapend, welker slede, over de geheele lengte der barkas van voor naar achter doorloopt. Zij is overigens voorzien van losse davits en van eene schyf in den steven tot het ligten van stop en worp-ankers. Op dc kleinere schepen is do barkas tevens wcrkslocp. Zij wordt doorgaans mot dubbele riemen, dat is mot twee roeijors op elke doft geroeid en kan ook zeil voeren. BARLAEUS. (Zie Baerle). BARLOW (Jont,), beroemd als schrijver der Columliiade, (het eerste epos, in Noord-Amoriea vervaardigd), word ie Leading in Connecticut in 1755 geboren. Reeds vroeg vertoonde zich zijn aanleg voor de wetenschappen, inzonderheid voor de dichtkunst; doch zijn ijver plaatste hom in don Aincrieaanschen oorlog , als vrijwilliger onder de verdedigers des vaderlands; en het was eerst na don gelukkig bevochten vrede, dat hij tot de wetenschappon terugkeerde. In 1785 ondernam hij eene reizo naar Europa, om voor cenige particulieren landerijen aan de Ohio te vorkoopen, en werd met do kort daarna uitgebarsten Franscho omwenteling zoozeer ingenomen, dat do constitutionele veroeniging te Londen hem naar Parijs afvaardigde, om de nationale conventie geluk te wenschen. Hij werd door haar mot de uitbundigste goedkeuring ontvangen, en kreeg de oor van het Fransche burgerregt. Minder vriendelijk was hot onthaal van Pitt, toen hij in Engeland torngkoerde; deze hield hem voor oenen agent der Engelsche Jaeo-bijnon, en nam schoon vruchteloos tegen hem geweldige maatregelen. In 1795 verliet Barlow Engeland, om op last van den grooten Washington, mot do Barbarijsche mogendheden over de vrijkooping der to Tunis , Tripoli en Algiers gevangen Ameri-canou te handelen, waarin bij zoo gelukkig slaagde, dat hem de regering van zijn vaderland openlijken dank betuigde. Na zijne terugkomst in Parijs gaf hij zijne brieven aan zijne medeburgers uit, waarin zoor gezonde denkbeoldon omtrent regering en wetgeving, alsmede van staatkundige en burgerlijke vrijheid vervat waren. Later koorde hij naar zijn vaderland terug; kocht in dc nabijheid van Washington oen landgoed, en arbeidde sedert aan een plan voor eene groote universiteit, of Polytoohnisehc school; doch dit ontwerp vond geonon genoegzamon bijval. Hij besloot dus, zijne laatste dagen, in een stil landleven , aan de bearbeiding eener geschiedenis van de Amoricaansche omwenteling en hare gevolgen too te wijden, toen hij in 1811, als gezant der Noord-Americaanscbe vrijstaten naar Parijs vertrok. In 18)2 volgde hij don Franschen keizer naar Rusland; doch stierfin hetzelfde jaar den 22'lc December te Zarnawicz bij Cracau. Zijne hierboven genoemde Columbiado, welke in 1807 te Philadelphia, in oenen prachtigen druk vorsohenon is, wordt wegens hare rijke, overheerlijke toonoclen en voortreffelijke denkbeelden, niettegenstaande verscheidene gebroken , voor een der keurigste dichtwerken gehouden. T/ie Columhiad is eigenlijk slechts eene uitgewerkte behandeling van een vroeger door Barlowo uitgegeven Vision of Columbus, zijnde een droom of verschijning. die Columbus in zijne gevangenis te Valladolid zoude gehad bobben. Buitendien heeft Barlowe zich grooten roem verworven door zijn komisch heldendicht Hasty pudding en door een ander gedicht The conspiracy of kings. BARLOWE. (N.) Een der beroemdste Engelsche horologie-raakors van de XVIIdo eeuw. Hij vond in 1676 de repetitie-pendules uit en 15 jaren later de horologiën van gelijke soort. |
BAtt
-SU O
|
Hij had in dczolfilc kunst eon bekwaam mededinger, Qunrc go-heeten, wiens horologicn boven de zijne de voorkeur verwierven; doch Barlowe behield altijd den room der uitvinding. BARNABAS. Ook genaamd Joses of Joseph, een Leviet, geboortig uit Cyprus. Keeds vroeg toonde hij zijne belangstelling in de zaak des Christendoms, door den koopprijs van zijne goederen in de handen der Apostelen te stellen in het algemeen belang der Joruzalomsche Christenen. Wolk een invloed hij door zijnen ijver, wijsheid en braafheid bij de Apostelen verkreeg, ziet men daarin, dat zijne begeleiding on aanbeveling toereikende was, om al het bodonkelijke, dat men er in vond, om Paulus, vroeger den hevig vorvolgomlon Saulus, in hunno tegenwoordigheid toe te laten, weg te nemen. Later werd hij naar Antioehië gezonden om do leor der zaligheid te verkondigen. Hij begreep teregt hierin do hulp van Paulus niet te kunnen missen, wien hij te Tarsus opzooht en mede nam naar Antioehië, alwaar zij gezamenlijk een jaar lang bleven. Daarna keerde hij mot Paulus naar Jeruzalem terug, belast mot do overbrenging dor liefdegiften door de Christenen van Antioehië, ton dienste hunner broederen in Judea, togen den hongersnood door Agabus voorspeld. Na dezen last volbragt te bobben, keerde hij met Paulus terug naar Antioehië, en ontving den last om met Paulus zich naar Cyprus en het zuidelijk doel van Azië to begeven en hot woord der zaligheid te prediken. Op deze ganscho reizo deelde hij volkomen in al het werk en do gevaren van Paulus, hetwelk dan ook do inwoners van Lystre, waarheen zij na do vervolgingen der Joden van Antioehië in Pisidië (wel te onderscheiden van Antioehië in Syrië) en van die van loonië, gevlugt waren, in hot denkbeeld bragt, dat Barnabas do Jupiter, Paulus do Mercurius der Heidonsche goden was, die uit don hemel op aarde waren nedergedaald. Van hier begaven zich Barnabas en Paulus, wederom ton gevolge der vervolgingen van do Joden, in do steden van Pisidië en Pamphylië, en keerde hij nogmaals naar Syrisch Antioehië terug. ïen gevolge van het verschil onder de Christenen, veroorzaakt door de komst van eonige Jeruzalemsche goloovigon, over do vraag, of de besnijdenis naar de Mozaïsche wet al dan niet noodzakelijk ware voor de Christenen uit de Heidenen, worden Paulus en Barnabas, benevens eonige anderen, naar Jeruzalem gezonden, om do beslissing van dit vraagstuk den Apostelen voor te leggen. Over Phenieië en Samarië kwamen zij to Jeruzalem en ontvingen den last, om overal de ontkennende beantwoording der Apostelen, met betrekking tot de voorgestelde vraag en de bepaling in de verga-doring daarbij gevoegd mede te doelen, en vooral zich wederom met hot antwoord naar Antioehië te begeven. Na eenig vertoeven wilde Paulus met Barnabas al de steden, waar zij gemeenten gevestigd haddon, op nieuw bezoeken. Een verschil, ontstaan over het al of niet medenemen van Marcus, don neef van Barnabas, op die reizo, waarin het ongelijk aan do zijde van Barnabas was, scheidde deze twee vrienden. Barnabas begaf zich nu met Marcus naar Cyprus. De geschiedschrijver Lucas volgt hem niet verder. BARNAUL. Stad in Siberië in het gouvernement Tomsk, aan do kleine rivier van donzolfden naam gelogen. Zij is de zetel van een zoogenaamd opperbergambt (verzameling van een groot aantal mijnwerken). Er bevinden zich 3 Griekscho kerken en omstreeks 6000 inwoners. In deze stad wonen vele Duitsehe kooplieden, die mot de bergwerkers hunno landgenooten, hier eenc Lutherscho kerk en eenc afzonderlijke school hebben. Verder zijn de voornaamste gebouwen do kanselarij, do woning van den bevelhebber, de magazijnen, de kazernen van de bezetting, hot koophuis en de van steen gebouwde apotheek: daarenboven vindt men er eene klokkengieterij en oene glasblazerij. In de stnelte-rijen , ten getale van 40, wordt onder anderen ook het zilver, dat uit hot gebergte van den Ural komt gesmolten; van het eerstgenoemde metaal verkreeg men voor eenige jaren ongeveer 1000, en van het tweede 25 pond; waarschijnlijk thans, door meerdere uitbreiding der mijnwerkzaamheden, wel meer. De omtrek, die reeds van het hooge Altaïsoh gebergte verwijderd is, brengt goede tuinvruchten voort, doch het water heeft er goenen aangonumen smaak. |
BARNAVE (Antoine Pieure Joseph Marie) werd in 1761 te Grenoble van Protestantsche ouders geboren. In 1789 kwam hij als afgevaardigde van don dorden stand uit Dauphiné in de nationale vergadering. Hij staat bekend als een schitterend redenaar ou groot voorstander dor volkspartij. Later echter veranderde hij zeer van zienswijze. Nadat hij mot Pethion en Latour Mau-bourg do koninklijke familie , op hare vlugt te Varennes aangehouden, had teruggehaald, werd hij do verdediger der koninklijke onschendbaarheid. Na opheffing der Constituante begaf hij zich naar Grenoble, waar hij in den echt trad. Naar aanleiding echter van brieven der koninklijke familie, in de Tuilloriën gevonden, werd hij gevangen genomen, en door toedoen der Conventie te Parijs veroordeeld, alwaar hij den October 1793 op hot schavot, in 32 jarigen ouderdom het leven verloor. BARNKVELD. (Zie Oldenbarnevdd). BARNSTEEN, BARNSTEENZUUR. De barnsteen is eene fossile stof, waarvan do organische oorsprong niet moor betwijfeld wordt. Hij komt voornamelijk voor in bruinkoollagon op Groenland, in Oost-Pruissen, Frankrijk, Zwitserland, in kiezel-lagen in do nabijheid van Londen, in oene leemlaag bij Parijs en verder op eonige plaatsen in Italië, Spanje en Noord-America; de grootste hoevoelboid wordt cohter verzameld op de kusten der Oost-zee tusschen Koningsbergen en Memel. Volgens Ie Praneq van Berkhey werd vroeger ook barnsteen gevonden op hetstrand van Urk, op Schokland , aan het zeestrand ten zuidwesten bij do Vimol in het Vimelingo-kwartier, aan den Dollart en bij Sehe-veningen. In het algemeen houdt men don barnsteen voor eene harsachtige stof, welke afkomstig is van eenige niet meer bestaande soorten van kcgcldragondo gewassen (coniferae) vooral naar aanleiding van do daaraan gehechte plantendoelon. Voor zijne vroegere weekheid pleit voornamelijk do aanwezigheid van eenige ingesloten en dikwijls ongesohonden ongewervelde diersoorten, welke overeenkomst hebben met thans nog levende geslachten, b. v. spinnen, mieren, vliegen enz. Sommigen meenen echter dat de barnsteen ontstaan is uit eene met was of vet overeenkomende stof, omdat men door een scheikundig procos met vetstoffen barnsteenzuur kan bereiden. De barnsteen is eene harde , brooze zelfstandigheid, welke op de breuk selielpvormig, glinsterend en glad van oppervlakte is; hij komt in stukken van zeer ongelijke grootte voor en hooft eene licht tot donkergele , geelbruine of brninroode kleur, is soms kleurloos , overigens melkachtig troebel, half of geheel doorschijnend, smaakloos, heeft een soortelijk gewigt van 1,065 tot 1,070 en bij de gewone temperatuur geen reuk. Deze stof wordt door wrijving mot wol negatief electrisch , welke eigenschap den Grieken reeds bekend was, die haar naar de gele kleur tjXty.tnnv noemden, waarvan later het woord oleetriciteit werd afgeleid. Bij eene warmtegraad van 280—290 C. smelt hij onder verspreiding van oen eigendomme-lijke, aromatische, aangename geur, waarbij tevens barnsteonolie, barnsteenzuur, water, azijnzuur, brandige olie en andere over-halingsproduotcn ontstaan, zoodat eindelijk eene bruinachtige, doorschijnende, harsaehtige stof overblijft, barnsteenhars, cofo-phonitim succini, ook wel Engelsche asphalt, genaamd, waarvan men met terpentijn- en lijnolie de zoogenaamde barnsteenvernis bereidt. Do barnsteen bestaat volgens Berzelius, uit: eene vlugtigo olie, twee in wijngeest en aether oplosbare harsen, barnsteenzuur en eene geheel onoplosbare stof. Tot verkrijging van do barnstoonhars, barnsteonolie en barnsteenzuur, wordt de barnsteen in hot groot aan oene drooge overhaling onderworpen, waarbij de barnsteenolio als eene donkerbruine, groenachtige, onaangenaam riekende vloeistof overgaat, welke mot houtskolen nogmaals overgehaald, blookgoel, helder en gemakkelijk vloeibaar wordt, als dan een doordringende reuk en scherpen , brandigon , aetherischen smaak bezit, en aan den dampkring blootgesteld wederom dik en bruin van kleur wordt. De gezuiverde barnsteenolie wordt gebezigd tot de bereiding van kunst-muskus, door 1 deel daarvan met 3 d. tamelijk geconcentreerd salpeterzuur te behandelen , waardoor eene oranjegele, harsaehtige stof ontstaat; zij maakt ook een bestanddeel uit van het eau de Luee, oen naar melk gelijkend mengsel, van 1 dool barnsteenolie, 24 d. wijngeest en 96 d. vloeibare ammoniak. Het barnsteenzuur dat gelijktijdig, als hydraat, bij de drooge overhaling en door daarop volgende zuivering verkregen wordt, vormt regelmatige, grooto, ruitvormige kristal-tafels, welke oohter soms door afkanting oenen andoren kristalvorm aannemen , of ook wel eene onregelmatige gedaante behouden; het is oplosbaar in 3 d. koud en in 25 d. kokend water, moeijelijk in kouden, maar gemakkelijk. |
BAR
301
|
reeds in l1/* d., kokenden alkohol. Als het barnsteonzuur-hydraat gedurende eenigen tijd aan eene warmtegraad van 130—140 C. wordt blootgesteld, dan verliest het de helft van zijn water, en sublimeert tot volkomen witte, zaehte, zijdeachtige naalden; bij een warmtegraad van 235 C. echter sublimeert het onveranderd. Het barnsteenzuur is een van de bestendigste en sterkste orga-nische-zuren, en vormt met bases in water oplosbare en onoplosbare zouten. De barnsteen draagt ook de benamingen van succmum, electrum, ylaesum, lyncurium, amhra en carabe , de laatste is eene Perzische, naar zijn eigenschap om gewreven zijnde ligte voorwerpen, b. v. stukjes stroo, aan te trekken, en van daar strootrekker; hij was reeds aan Thales van Miletus bekend, en werd door de volkeren der oude wereld hooggeschat, en vooral tot vervaardiging van sieraden gebezigd. Tegenwoordig wordt de barnsteen somtijds nog tot bereiding van geneesmiddelen, voornamelijk echter voor vernis, en tot vervaardiging van voorwerpen, van smaak en weelde aangewend. (Verg. Real-Lexikon der medi-cimsch-pharmaceut. Naturgeschichte u. Rohwaarenkunde von Dr. E. Winkler, 1840—1842; Chemie der organ. Verhindunyen voti Dr. C. Löwig, 1847 j Beginselen der materia medica en der therapie door Dr. J. Peroira, voor Nederland bewerkt door Dr. L. Fock, 1849). BAROCCIO (Fedeuioo). Deze historieschilder in 1528 te Urbino geboren en in 1612 gestorven, was een leerling van Batista Franco van Venetië, die destijds te Urbino werkzaam was, en vormde zich na diens vertrek verder naar Titiaan en andere meesters die hij te Posara in de galerij van den hertog copiëerde, tot hij in zijn twintigste jaar naar Kome ging , waar hij met de leerlingen van Kapbael wedijverde om den roem der Komeinsehe school te handhaven. Hij vervaardigde portretten en historische onderwerpen, doch verre de mecsten zijner schilderijen, zijn bij-belsche of godsdienstige voorstellingen. Naauwkeurigheid in tee-kening zoowel als zinrijkheid en gevoel in de zamenstelling zijn de grootste sieraden zijns werks, waarin hij zich Raphael en Correggio ten voorbeeld stelde. Hoewel hij dezen in zuiveren omtrek, wat kinder- en vrouwenhoofden betreft, nabij kwam, is toch zijne teekening niet zoo breed en los, als de hunne. Vooral roemt men de waarheid die hij in de houding der figuren en de uitdrukking, die hij aan het gelaat wist te geven. Zoo naauwgezet was Baroccio op de teekening, dat hij gewoon was zijne zamen-stellingen eerst zuiver op een Carton, tor grootte van de schilderij die hij vervaardigen wilde, te teekenen en daarna op het doek door te trekken; op een kleiner doek schilderde hij vervolgens de verdeeling van het licht en bruin en de schakeringen der kleuren en begon eerst, na al die voorbereidselen, de schilderij te vervaardigen, waarbij hij zich immer, zelfs tot voor de kleinste strik of plooi toe, van het model bediende. In het colo-riet volgde hij Correggio en Parmegiano en, schoon hij den eerste het meest ton leidsman nam, is hij niet zoo waar en edel van kleur en kan zelfs niet van manierlijkheid vrij gesproken worden. In de schaduw zijn de kleuren meestal groen geworden, hetwelk door sommigen aan het gebruik van te veel olie wordt toegeschreven. Over dezen kunstenaar is zeer veel geschreven, over niemand is het oordeel misschien uitoonloopender. Zeker is het dat zijn werk met gretigheid gezocht, meest hoog betaald en in de meeste museums en belangrijke kabinetten gevonden wordt. Voor zijne geboortestad schilderde hij eeno II. Cecilia, een II. Se-basttaan en meer andere, waaronder de Vergiffenis, waaraan hij zeven jaren arbeidde en hetwelk hij daarna zelf in koper bragt. Te Rome bevindt zich zijn „ verrukte Michelina op de schedelplaats ,quot; hetwelk door Cantarini als zijn meesterstuk beschouwd werd on in het Vaticaan de hem door Clemens X bestelde, „instelling van het Sacrament.quot; In den dom to Genua is „eene kruisiging, met Maria, den H. Johannes en don H. Sobastiaan, quot; in dien te Perugia „ eene afneming van het kruis,quot; waarin men vooral de uitdrukking der in onmagt vallende Maria, het lijk van den Christus en den knecht die het lijk omklemd houdt, als waar aan houding, het geheel als grootsch van vinding roemt en als een zijner beste stukken beschouwt, hetwelk door do Franschen in der tijd naar het museum Napoleon vervoord word. De dom to Formo bevat zijn „Evangelist Johannesquot;; te Sinigaglia is eene „grafleggingquot;; te Pesaro do „besnijdenisquot;; te Lorotto en te Gubbiseene „Maria boodschapquot;, welke laatste onafgemaakt is, van zijne hand; even als to Ravenna „de marteling van den H. Vitalisquot; on in do galerij to Florence „de barmhartigheid.quot; In het koninklijk museum te Napels is zijne beroemde „H. Familie,quot; uit de verzameling Aldobrandini; in do pinakothoek te Munchen „ de verschijning van Christus aan de H. Magdalena in den hofquot; en de H. Maria van Egypte, hot avondmaal ontvangendequot;; de galerij to Dresden hoeft drie schilderijen van dezen meester, van welke de „ Hagar in de woestijn haron zoon Ismaël to drinken gevendequot; do beste is, en waarvan oone lithographic, in het werk van Hanfstangel. „ Uit vorzüglichsle Gemalde der kon. Gal. zu Dresdenquot; voorkomt. In de national Gallery te Londen, is zijuo beroemde „MaJo7ma del gattoquot; welke minder manierlijk van kleur en zeer fijn en smeltend van pensoelsbehandeling is; deze uit do galerij van Orleans afkomstig, was bij den verkoop van dat beroemde kabinet in het jaar 1792 op 400 guinjes go-schat en bragt de helft op. In do Douvre bevinden zich twee schilderijen van Baroccio, „oeno op de wolken troonendo Maria, mot het kind op den schoot, dat de aan zijne voeten nederge-knielde II. Lucia oen palmtak aanbiedt, enz.quot; uit zijn vroegoron en de „II. Catharinaquot;uit zijn lateren tijd, welk laatste bijzonder helder van kleur en gaaf afgewerkt is. Van zijne kabinetstukken, meest Madonna's of Eeco Homo's voorstellende , vindt men er veel in Engelscho verzamelingen. Het aantal groote werken, die deze meester voortbragt, is te meer verbazend, daar hij zoo zwak van gezondheid was, dat hij slechts twee a drie uren daags werken kon. Daarenboven vindt men oeno zeer groote menigte toeke-ningen van hem, waarvan er twee bij den verkoop der verzameling van wijlen koning Willem II, voor/270 on ƒ 225 verkocht worden, en etste hij zeer sierlijk, volgons Bartsch vier, volgons anderen vijf en zoo als Heinecke meent een dozijn bladen. Hot monogram van Baroccio is F BV; ook FB V J; ofFB VF; ook wel eens verkeerd hetwelk FredericusBaroccius Urbinas fecit |
beteekent. Allessandro Vitali, Antonio Viviani, Felippo Bellini, Fraiicesco Vanni volgden hem na, doch vooral zijn neef on leerling Francesco Baldclli, die in 1850 bloeide. BAROK. Een kunstterm, afkomstig van het Italiaanscho woord Barocco, beteekent onnatuurlijk, grillig, zonderling. BAROMETER (Van hot Gr. jiuQOg zwaarte, en fiSTQOv meter). Is oen toestel door Torricelli in 1643 uitgedacht, om de grootte van den dampkringsdruk to meten. Do dampkring oefent even als alle luchtsoorten naar allo zijdon eene drukking uit (Zie lucht en Dampkring), koert men dus eene met kwik gevulde en bij a geslo-tene buis ab, fig. 1, om, in een bakje met kwik dd, zoo zal het kwik in de buis dalen, tot zoover, dat de druk door de kolom kwik cb op het oppervlak ef uitgeoefend, in evenwigt is met den druk van den dampkring op datzelfde oppervlak. De gemiddelde hoogte dor kolom cb zal gewoonlijk ongeveer 76 ned. duimen bedragen. Boven hot kwik in ac is dus oone luchtledige ruimte, even als bij de bekende proef van Torricelli, (zie omtrent oen en ander nader bij Hydrostatica en Lucht) cu hot geheel stelt de hoofdinrigting daar van don 6a/gt;barometer. In plaats van do buis in een bakje om te koeren, kan men haar eene hovelvormige gedaante geven, afgebeeld in fig. 2; de buis abf met kwik gevuld, on in den stand van de figuur geplaatst zijnde, zal het kwik weder dalen, totdat de kolom cb in het gesloten been in evenwigt is met den dampkringsdruk op het kwikoppervlak ef, in het openo been. In ac is dus weder eene luchtledige ruimte; zulk een toestel draagt don naam van /iciW-baro-moter. Beschouwen wij beide toestellen oenigzins nader.— De buis moet zijn van helder, zuiver glas, en eene inwendige middellijn hebben van minstens 3,5 millim.; wijder dau 6,5 millim. behoeft een barometer in den regel niet te zijn. Bij te naauwe buizen beweegt het kwik mooijolijk, en wordt do barometer bij gevolg ongevoelig, terwijl de invloed der capillariteit (zie dat woonl), te groot wordt. Bij zeer wijde barometers wordt het gewigt to groot en vermeerdert hot gevaar, dat er lucht in de luchtledige ruimte ac dringo, daar de schommelingen van het kwik, bij zulke wijde buizen, vrij hevig worden. Voor zoogenaamde standaard-baromoters, die tot vergelijking van anderen of tot zeer naauwkourige waarnemingen dienen, en niot verplaatst behoeven te worden, zijn om redenen, die straks blijken zullen, zeer wijde buizen verkieslijk. Zoo vervaardigde Bohnenberger zulk oen barometer van 3,5 ned. d. middellijn. |
BAR
|
Uc buizen moeten verder zooveel mogelijk overal dezelfde middellijn hebben, vooral ter plaatse waar de kwik-oppervlakken bewegen; want ofschoon de luchtdruk onveranderlijk gemeten wordt, door do verticale hoogte van de kwikkolom, gerekend van c tot ef, figg. 1 en 2, hoe de buis ook eene onregelmatige, ge-bogene, scheve of bogtige gedaante moge hebben ; zoo zullen wij ecliter bij do beschouwing van den invloed der capillariteit, het voordeel inzien van zuiver cylindrische buizen. Het kwik moet zuiver zijn. Onzuiver kwik hecht zich aan do wanden; deze worden dof, en was het kwik zoor verontreinigd, dan zonde hot soortelijk gewigt veranderen, en ile aanwijzingen van verschillende barometers niet meer onderling vergelijkbaar zijn. Do zuiverheid van het kwik kan men, behalve door scheikundig onderzoek, al zoor naauwkourig booordcelen, door do zilverwitte, spiegelende oppervlakte, die men bij zuiver kwik waarneemt, en aan de bolvormige gedaante en levendige beweging dor kwikdroppeltjes, die men over wit papier, over zuiver porcelein of over glas laat bewegen. Dit is zelfs oen uiterst gevoelig kenmerk, want men zal bevinden, dat bij de minste aanraking met tin, lood, koper of goud, het kwik oene aschgraauwe doffe kleur aanneemt; er vormen zich vliezen,de bolletjes worden traag, en laten bij het rollen over papier enz., traanvormigo staartjes achter. Bij het vullen der buizen moot men vooral zorgen, datorgeene luchtbelletjes in de buis achterblijven , want zoo lang deze bolletjes aan hot glas blijven hechten, oefenon zij wel geenen nadooligen invloed uit, zij vornaauwen dan slechts de buis, waar binnen hot kwik beweegt op enkele plaatsen, en zoo als wij reeds aanmerkten, is do gedaante van deze strikt genomen onverschillig; doch zoo de luchtbelletjes, door het gedurig voorbijschuren van het kwik, eindelijk losraakten, zouden zij in het luchtledig gedeelte ac komen, en do kwikkolom daardoor iets naar beneden worden gedrukt, Daar nu kwik gewoonlijk lucht bevat, en deze zich sterk vasthecht aan hot glas, zoo kan men de lucht slechts verwijderen, door het kwik in de buis zelve te koken; dit is echter eene bewerking waaraan nog al moeijolijkheden verbonden zijn, want bij het koken slaat het kwik zoo geweldig heen en weder, dat de buis ligt verbroken wordt; daarom vergenoegt men zich bij barometers die niet den uitersten graad van naauwkeurighoid vereischon, om het kwik in oen ijzeren vat sterk te verhitten, de buis insgelijks goed te verwarmen en dan het kwik zoor langzaam in de buis te gieten, door middel van een fijn trechtertje, dat tot geheel onder in de buis kan reiken. Blijven er dan nog luchtbellen over, zoo tracht men die door voorzigtig op en neder schuddon, of door ligte schokjes los te maken en te laten ontsnappen, of wol laat men eene grootore luchtbel in de buis, die dan gemakkelijk door het kwik beweegt en do kleinere medevoert. Bij al deze verrigtin-gen zorgo men vooral met goene ijzerdraadjes in de buis te komen; hot ijzer heeft wet geene werking op het kwik; doch zoor dikwijls is dan een op het oog onmerkbaar krasje oorzaak, dat do buis, somtijds eerst na verloop van oenigo dagen, in stukken springt. Wil men echter het kwik in de buis koken, zoo als noodig is voor barometers, dio bij zeer naauwkeurige wetenschappelijkB onderzoekingen moeten dienen, dan heeft men daartoe in Uiteren tijd, de volgende wijze als tie doelmatigste en gemakkelijkste loeren kennen. De buis wordt gewarmd, met verwarmde kwik gevuld, en daarna opgehangen door een mot vilt of wol omwoeld ijzerdraadje , aan een veerkrachtig latje 6, fig. 3. Onder de buis plaatst men een bak mot water w, en bedient zich tot hot uitkoken van eene lamp l m d. Deze lamp, die van boven gezien, afzonderlijk ter zijde der figuur is voorgesteld, bestaat uit oen hollen, ijzeren, met voorloop gevulden ring, van vier of meer pitten d en van een handvat l voorzien. De binnenholte m van den ring is met vilt gevoerd. Nu steekt men de huis door den ring, en beweegt dezon snel op en nodor, om de buis gelijkmatig te verwarmen; daarna begint het eigenlijke uitkoken, waarmede men langzaam en bij gedeelten van onderen af aanvangende voortgaat, totdat de buis over de geheelo lengte is uitgekookt. Een helper slaat aanhoudend mot een hamer op hot latje, de buis komt daardoor in trillende beweging, zoodat hot kwik zich niet bij groote gedeol-ton kan opligten, en in de buis kan blijven hangen, om later op eens nederslaaude de buis te verbroken ; bij eenige oefening zal w Fig, 2 Fig. 1 |
Fig. 3. een behendig gebruik van do lamp, in overeenstemming met den helper, hot gevaar van breken op deze wijze hot beste kunnen voorkomen, en mogt dit al plaats hebben, dan valt hot kwik in het vat bij w en is dan niet verloren; tevens loopt mon daarbij geen gevaar van zich aan hot kokende kwik to branden. De kwikdampen die bij het opene eind der buis ontsnappen, kan men opvangen en condenseren, door middel van een inééngodraaid propje papier of katoen, dat men eenigzins bevochtigt, naar beneden ombuigt en in een bakje met water laat afhangen. Bij buizen voor hovelbaromotcrs handelt men op eene overeenkomstige wijze. Wil men nu een bakbaromoter vervaardigen, zoo wordt de buis van boven gesloten gehouden en in den bak omgekeerd, die insgelijks met heete kwik gevuld is, waarna men de buis onder het kwikoppervlak in don bak opent; wat de hoofdzaak betreft, is de barometer dan gereed. Hovelbarometers behoeft men na het uitkoken slechts om te koeren. Bij sterk uitkoken blijft het kwik wel eens in de buis hangen, zoodat er eenige stootjes noodig zijn, om het kwik vrij te maken van don binnenwand der buis. Bij zuiver kwik in eene zuivere glazen buis , is het bovenvlak van het kwik nimmer plat, maar bolrond; zulks ontstaat door de bekende werking der capillariteit (zie dat woord,). Lang heeft men gemeend, dat dit verschijnsel niet plaats vond bij volmaakt zuiver kwik, en dus ook niet bij goed uitgekookte barometer-buizen, daar werkelijk bij sterk uitkoken de kwik-oppervlakken wol eens plat zijn. Later echter hoeft men bevonden, dat deze afplatting juist door oen te sterk uitkoken ontstond; want, bij zulk te sterk verhitten ontstaat er een weinig kwikoxyde, en dit oxyde heeft geheel andere capillaire eigenschappen dan zuiver kwik: hot hecht zich aan do wanden, het kwik-oppervlak plat zich af, en kan zelfs eenigzins hol gaan staan. Beter is het dus, ton einde de waarnemingen met verschillende barometers gedaan, onderling vergelijkbaar te maken, dat men het kwik eenige malen matig uitkookt, dan wel op eens hevig. Van hot goed uitgekookt zijn der barometers kan men zich overtuigen, door de buis over de geheele lengte met zorg na te gaan , en te onderzoeken of er ook ergens kleine' luchtbellotjes aan de binnenwanden gehecht zijn; dikwijls vindt men er eene menigte bijéén, die zich dan als eene doffe plok voordoen. Een ander kenmerk hoeft men door hot langzaam in een schuinen stand brengen van do buis, zoodat het kwik hot geheele luchtledige gedeelte opvult; blijft er dan aan den top een luehtbel-jetjo over, zoo is dit een bewijs, dat er eenige lucht boven het kwik was; naarmate dat bolletje echter kleiner en het luchtledige gedeelte grooter is, zal de nadoolige invloed geringer zijn, daar dit weinigje lucht, naarmate het zich in eene grootero ruimte zal |
BAR
|
kunnen uitbruiilun, des to minder drukking zal uitoefenen. Men heeft daarom wel eens buizen vervaardigd , boven het kwik volgens een verwijd beloop eindigende ; bij het uitkoken van zulke buizen loopt men dan echter altijd moer gevaar van springen. Nog een ander middel eindelijk om de luchtledigheid te onderzoeken, heeft men in het metaalaehtig, helder geluid, dat men waarneemt, als men , door don barometer schuins te houden, hot kwik togen den bovenkant der buis laat aanslaan. Is er lucht boven hot kwik aanwezig, dan wordt de slag hierdoor gebroken en is hot geluid doffer. Wat den bak van don barometer betreft, hiervoor bestaan zoo vele verschillende vormen, dat wij ons tot de beschrijving van zoor weinigen zullen moeten bepalen. Do bakken zijn meestal van ijzer, hout of glas. Do houten bakken zijn dikwijls geheel gesloten, de buis wordt or met lak in bevestigd, de poriën van het hout stellen dan genoegzame gemeensehap met do buitenlucht daar, om den druk binnen en buiten don bak gelijk te maken. Do bak is van binnen cylindrisch. Bij ijzeren of glazen bakken, moet men voor eene genoegzame gemeenschap zorgen, dikwijls maakt men daartoe eono opening, die bij vervoor toegesehroefd kan worden. Onderstellen wij nu eens dat do luchtdruk tooneemt, zoodat de kwikkolom cd fig. 1, b. v. een duim langer moot worden ; dan zal er een weinig kwik uit den bak in do buis worden gedrukt, tot dat do hoogte cd één duim moor bedraagt; maar hot oppervlak ef van het kwik in den bak, van waar die hoogte c d moet gerekend worden, zal gedaald zijn, door do hoeveelheid kwik, die uit den bak in do buis word gedrukt. Do goheelo kolom cd zal dus, gerekend van het kwik in den bak, wol oen duim langer geworden zijn, maar de verplaatsing van hot kwik bij c zal geen geheelen duim bodragen, daar ook te gelijker tijd het kwik in den bak daalde. Had do bak b. v. 10 maal moer inhoud in doorsnede, dan de buis, dan zal het kwik bij e, slechts zooveel rijzen, dat de 10 maal kleinoro daling van ef daarbij gerekend, do goheelo kolom cd oen duim langer is geworden. Het kwik in den bak beweegt dus 10 maal minder op en neder dan dat bij c. Bij zoor wijde bakken en betrekkelijk naauwe buizen , zal die beweging dus bijna niet bespeurbaar zijn. Gewoonlijk echter zijn de bakken niet zeer wijd, daar de barometer door de groote hoeveelheid kwik zeer zwaar wordt, en de schommelingen gevaarlijker worden, bij do minste beweging van don toestel. Bevestigt men dus eene vaste schaal aan do buis, om daarop de lengte af te lezen, dan zoudo het begin- of nulpunt daarvan, altijd met het kwikvlak in den bak moeten overeenkomen, en de schaal dus verplaatsbaar moeten zijn. Om de bezwaren eener beweeglijke schaal, bij bak-baromoters te vermijden, geeft men dus de voorkeur aan oone vaste schaal, doch verplaatst men het kwik-oppervlak ef, zoodat het altijd gelijk komt met het punt, waarvan men de verdeelingen der schaal onderstelt gerekend te zijn. Bij vele barometers, zooals bij de moeste zeebarometers , laat men do fout echter bestaan, en wordt het nulpunt der schaal gerekend, van den gemiddelden stand van het kwik inden bak. Bij naauwkeuriger barometers, heeft men in den bovenwand van den bak, een los ivoren pinnetje geplaatst, waarvan de onderste punt gelijk komt mot het nulpunt dor schaal, do bak hooft vorder oen lederen bodem, die door eeno schroef op en neder kan bewogen worden; alvorens don barometer af te lezen, schroeft men nu het kwik zoo hoog op of af, dat men het pinnetje even ziet bewegen, of dat een daarop gestold merkje mot een ander, ergens daarbuiten gestold, overeenkomt. Bij glazen bakken kan men het pinnetje somtijds van buiten af zien , en schroeft men dan het kwik zoo hoog, dat men de punt van het pinnetje juist zijn beeld in het spiegelend kwikopporvlak ziet aanraken. Zoo ook nog heeft men barometers waarbij de verhouding der inhouden van den bak en van de buis naauwkeurig bepaald is, waaruit men dan, door eene kleine berekening, waarvoor men zich eeno tabel kan vervaardigen, de ware kwikhoogte vinden kan. De buis en de bak moeten hier echter overal dezelfde doorsnede behouden. Verliest men door vervoer of verontreiniging oen weinig kwik, dan verandert hierdoor de gevorderde correctie, want het punt c waar hot kwik in de buis .staat, als het oppervlak e/Juist gelijk komt met hot nulpunt dor schaal, zal daardoor dalen. Dit punt noemt men het neutraal-punt. De gewone huisbarometers, hobhen dikwijls eene hevelvormigo gedaante; het opone boon hoeft dan oen zoor wijd peervormig gedeelte, het kwikopporvlak beweegt zich hierin dus slechts zeer weinig op en neder, zoodat men de hoogte van don gemiddelden stand afrekenende, do veranderingen van de kwikkolom alleen, in het geslotene boon gadeslaat. |
Bij hovolbaromotors fig. 2 zijn er twee wijzen, om de schaal aan te brengen; eeno vasto schaal, of oone schaal waarvan hot nulpunt ergens tussehen de kwik-oppervlakken c en e/is ondersteld. Van dat punt zijn do vordeelingon naar boven en naar beneden uitgezet; als men dus den afstand van c boven, en van c/bone-den dat punt, afleest, behoeft men beide afstanden slechts bij elkander te tollen, om do goheelo hoogte der k«ikkolom to verkrijgen, waarmede do dampkringsdiuk in evenwigt is. Of wel, men heeft eeno beweeglijke schaal, die door oen of ander middel, op en neder kan gosehoven worden, zoodat haar nulpunt gelijk komt mot het kwikoppervlak ef, waarna men de hoogte naar boven tot bij c afleest. De barometer-schalen zijn meestal van geel koper, en in doelen en onderdooien van den meter, of naar verkiezing in Engelsche, Rijnl. Parijscho voeten enz. verdeeld. De schaal en de buis worden even als bij den bakbaromoter, gewoonlijk op een houten gestel, en somtijds achter glas geplaatst. Do schaal is bovendien voorzien van schuifjes, vizieren, mikjes of noniusson, en bij wetenschappelijkingerigte barometers, van inikroskoopjes, met kruisdraden, om den stand van het kwik naauwkeurig op de schaal te kunnen aflezen. Deze inrigtingen zijn bij hot aanschouwen ligt te begrijpen; de beschrijving daarvan zonde ons te ver voeren. Opdat de schaal de juiste verticale hoogte dor kwikkolom zal aangeven, moet zij zelve verticaal zijn; hiervan kan men zich bij sommige barometers door middel van een sehiet-loodje, of luchtbolbuisje overtuigen, ofschoon eono kleine afwijking blijkbaar weinig invloed moot hebben. Alvorens oen' barometer af te lozen, moet men vooral bij naauwe buizen, zacht tegen het instrument tikken , ton einde het kwik zich van de wanden vrij make; bij naauwe buizen blijven de buitenste kwikdeoltjes somtijds onbeweeglijk, terwijl de binnenste reeds dalen of rijzon; hierdoor worden de kwikoppervlakkcn dan platter of boller , naar gelang zij geneigd zijn, om te dalen of te rijzen; na behoorlijk aantikken moeten dio oppervlakken echter altijd op dezelfde wijze gevormd zijn. Do eigenlijke hoogte der kwikkolom, rekent men altijd van het bovenste punt der kromming die het kwik oppervlak aanneemt. Bij bak-baromoters neemt men steeds het kwik waar in hot luchtledige gedeelte, waar kwik en glas zuiver zijn; maar bij hevelbarometers, moet men ook hot kwik in het opone boen waarnemen, en daar do dampkringslucht hier niet afgesloten is, wordt het glas daar tor plaatse moestal vuil en dof; zoodat het juist aflezen weldra bezwaarlijk wordt. Om hot indringen van stof enz. voor te komen, moot men daarom hot open boon met een droog stopje, van papier, kurk of iets dergelijks afsluiten, echter niet luchtdigt; men gebruikt daartoe ook wel stopjes met oone zijdelingsche opening. Niettegenstaande al deze voorzorgen, wordt het glas, na verloop van oonigon tijd, toch altijd dof; het beste raiddel om zulks te voorkomen, schijnt nog daarin te bestaan, dat men den barometer in een schuinen stand ophange: de doflo plek komt dan lager in het opone boon, en wanneer men dan véór de waarneming, den toestel weder verticaal hangt, kotnt het kwik-oppervlak ter plaatse waar het glas heldor is. Bij vele barometers is in het opone boen oen baleintje mot oen kurken stopjo, om het invallen van stof te beletten; tevens kan men dit dan gebruiken om het dof geworden glas of onrein geworden kwik te zuiveren, dit moet echter altijd droog gesehiodon. Bij zeer nanuwkourige wetenschappelijke haromoters moet men nog lotton op den invloed der warmte en der eapillariteit. Dooide warmte namelijk, zet do schaal uit, zoodat de kolom door de verdeelingen dier schaal aangewezen, inderdaad langer is, dan de afgolozene lengte; ten andoren zot het kwik uit, zijn soortelijk gewigt vermindert daardoor, en eeno even hooge kwikkolom weegt minder, dan zij bij lagere temporatuur zoude doen. Om een en ander behoorlijk in rekening te brengen en de waarnemingen onafhankelijk van de toevallige temperatuur van het vertrek te inakon, waarin de barometer hangt, is men ovoroengekomen om allo eenigzins naauwkeurige waarnomingen te herleiden tot de hoogte die do barometer zoude hebben aangegeven, zoo hij bij 0° |
304
|
dat is op het vriespunt was wanrgenomen. Do barometers zijn daarom met thermometers voorzien, die op de doelmatigste wijze worden ingerigt om do juiste temperatuur van het kwik en van de schaal aan te kunnen wijzen. Door middel van daarvoor bestaande tabellen, kan men dan de waarneming, tot 0 ' herleiden. Bij bak-barometers met neutraalpunt, is dit punt daarom voor eene bepaalde temperatuur en kwikhoogte vastgesteld, en wordt dit op den barometer gegraveerd. De capillariteit eindelijk , drukt het kwik in de buis neder; plaatst men bijv. een aan beide einden geopend buisje in een kwikbakjo, dan zal het kwik binnen do buis lager staan, dan het kwik daar buiten; iets dat volgens de wetten der Hydrostratica het geval niet moest wezen, en dat bij genoegzaam wijde buizen dan ook werkelijk niet plaats heeft. liohnenberger bevond bij de zeer wijde buizen waarvan wij vroeger spraken, dat de eapillariteit bij eene wijdte van 14 millim. geen invloed meer uitoefent; bij 1 dm. middellijn behoeft men reeds niet meer aan te tikken. De eapiliaire nederdrukking afhangende van de middellijn der buis, zal het nu duidelijk zijn, waarom die middellijn overal gelijk moet zijn. Bak-barometers staan dus altijd iets te laag , zoodat men er de eapiliaire nederdrukking bij op moot tellen. De grootte dezer correctie wordt insgelijks ergens op den barometer aangegeven. Bij hevelbarometers wordt het kwik in beide beenen nederge-drukt, zoodat deze in vloed zich alzoo in beide beenen wederkeerig opheft, en niot in rekening zoude behoeven te worden gebragt; indien namelijk, ook hier de beide beenen even wijd waren. Doch het kwik in het opene been is in aanraking met de lucht, en met glas, dat dan eens vochtiger en dan eens doffer is dan op andere oogenblikken ; het kwik-oppervlak zelf, is niet altijd even zuiver enz., zoo.ii1.! de capillariteit hierdoor niet altijd op dezelfde wijze werkt, terwijl het kwik in het geslotene been daarentegen altijd onder dezelfde omstandigheden blijft. Ten gevolge hiervan weegt de capillaire werking in het éenc been niet altijd op togen die in het andere, en is het verschil zelfs niet standvastig; het kon dus hier niet geregeld in rekening worden gebragt. Gewoonlijk is het kwik in het opene been meer afgerond en nedergedrukt dun in het geslotene, het wordt in dit laatste dus iets te hoog opgedrukt, en van daar dat de hevelbarometers meesttijds iets hooger staan dan de bak-barometers; daar dit verschil echter slechts onderdee-len van den millimeter bedraagt, wordt het zelden in aanmerking genomen. Tegen dit nadeel der hevelbarometers, staat het voordeel tegenover, dat men den stand van het kwik in beide beenen, met eene naauwkcurigheid kan bepalen, die moeijelijk te bereiken is bij het kwik in den bak van bak-barometers. De barometers kunnen binnen 's kamers worden waargenomen, daar deze nimmer luchtdigt zijn afgesloten. en do luchtdruk dus binnen en buiten altijd volkomen dezelfde is, — Naarmate de barometer hooger opgehangen wordt, vermindert de druk van den dampkring (zie Damplcrintj), zoo dat men dus altijd bij naauw-keurige barometer-waarnemingen moet opgeven. hoe hoog het nulpunt der schaal of het kwik in het opene been, boven het oppervlak der zee , of boven Al' gesteld is. Moet een barometer op korten afstand vervoerd worden, zoo houdt men hem in zulk een schuinen stand dat het geslotene been vol loopt; op die wij/,e voorkomt men dan schommelingen, die de buis zoude kunnen verbreken, of waarbij lucht in do buis zoude kunnen dringen. Voor vervoer op groote afstanden laat men de buis insgelijks vol loopen, doch sluit het kwik in het opene been af, door middel van een goed sluitend droog stopje; die afsluiting moot echter eenigzins veerkrachtig zijn , om toe te kunnen geven, als liet kwik door do warmte uitzet, daar de buis zonder die voorzorg zoude moeten springen. Bij bak-barometers laat men insgelijks de buis vol loopen, en sluit dan den bak goed af; de bakken met lederen bodems, hierboven beschreven, zijn daartoe bijzonder geschikt. In de wijzen waarop men barometers ingerigt heeft voor gebruik op reizen, in de gedaante der buizen, in de inrigtingen om de lucht af te sluiten, in die om het indringen van luchtbellen te voorkomen enz., bestaat zulk eene verscheidenheid, dat wij die hier niet kunnen behandelen. In het algemeen slechts merken wij op, dat het kwik bij buizen, wier gedaante niet zeer regelmatig is, bezwaarlijk in de buis kan uitgekookt worden, daar zij ligt springen; dat barometers die bij het gebruik omgekeerd moeten worden , spoedig lucht in het kwik opnemen; dat hier en daar vernaauwdc buizen de gemakkelijke beweging van het kwik verhinderen, en dus ongevoelig zijn; somtijds echter, zoo ala bij zee-barometers, is dit laatste nadeel onvermijdelijk. Gewoonlijk zijn de zee-barometers, bak-barometers; ter hoogte waar het kwik-oppervlak zich beweegt, hebben de buizen de gewone wijdte , doch lager tot in den bak zijn zij zeer naauw, de inwendige middellijn is dan hoogstens 1 millimeter, zoodat de schommelingen van het'schip weinig of geen invloed hebben; deze barometers worden in een toestel van Cardanus (zio Ophanywijze van Car damt s) opgehangen, om steeds verticaal te blijven. Men kan aan boord van schepen wel zeer gevoelige barometers medenemen, doch bij eenigzins onstuimige zee moeten zij dan als voor vervoer afgesloten worden. |
Zoo als bekend is, bedraagt de gemiddelde barometer-hoogte hier te lande bij het oppervlak der zee 76 duim , de dagehjksche veranderingen bedragen meestal slechts millimeters; dikwijls hebben er dus veranderingen in luchtdruk plaats, die op het oog onmerkbaar zijn; van daar dat men allerlei middelen heeft uitgedacht om kleine veranderingen vergroot voor te stellen. Zoo heeft men b. v. beproefd om barometers met water te vullen, in plaats van kwik; het water Hmaal ligter zijnde dan kwik, zullen de veranderingen der barometerhoogten ook 14maal grooter worden ; doch de gehoelo vochtkolom en dus ook de barometer, moet dan ook 14 maal langer zijn, dan een kwik-barometer; zoodat de buis over do 10 el lengte zoude moeten hebben , waardoor de toestel zeer onhandelbaar wordt; vooral echter heeft men hierbij het nadeel, dat het water 's winters bevriest en de buis daardoor springt, alsmede dat er boven het water, in bet luchtledige gedeelte waterdampen gevormd worden, die de kolom nederdrukken. Vruchteloos heeft men getracht hierin te voorzien, door het opgieten van een laagje olie of door andere middelen. Zoo ook heeft men barometerbuizen vervaardigd in den vorm van fig. 4; de opene buis zeer verwijd zijnde, zullen de bewegingen van het kwik voornamelijk in de buis DA bc plaats hebben, en door den schuinen stand van dit been zullen de veranderingen in verticale hoogte, AB,BC,veel grootore afstanden A6, bc in het schuine gedeelte geven. Deze uitvinding is van Joh. Bernouilli, zoo ook die in fig. 5 voorgesteld, en waarvan het doel genoegzaam blijkt. Het horizontale gedeelte dor buis DB moet hierbij echter zeer naauw zijn. Voor ruwe waarnemingen mogen dergelijke toestellen ecnige waarde hebben; voor wetenschappelijke zijn zij geheel onbruikbaar. Prony bevestigde een barometer aan den evenaar eener j^jir ^ weegschaal tig. 6; naarmate het kwik in het eene of andere been rijst, zal do evenaar naar de oenc of andere zijde overhellen , en de wijzer W zal deze beweging vergroot voorstellen. — Veelvuldig zijn nog dc rad-barometers in gebruik, door Hook uitgedacht, zie fig. t. Ditzijn gewone hevelbarometers, boven het open been is een zeer ligt beweegbaar schijfje s, hierover loopt een dun koordje, met twee gewigtjes ;; en ?; het eerste hangt vrij, het tweede is iets zwaarder en volgt dus altijd do beweging van het kwik in het opene been waar het opdrijft; door de beweging der gewigtjes wordt dus het schijfje s rondgedraaid, zoomede een daaraan bevestigde wijzer, die buiten de kast waarin do barometer besloten is, op een wijzerplaat den barometerstand aanwijst. Voor scheepsgebruik en voor eenig zins naauw-keurige waar-nemingen is zulk een radbarometer onbruikbaar 'D C Fig. 5. Op de sehalen van vele barometers staan de woorden : Bestendig wedert Veranderlijk, Storm enz., deze aanduidingen zijn echter zonder eonige wetenschappelijke waarde; alleen door den baro- |
BAR
305
Fig. 6.
barometer nimmer oenige verandering in don luchtdruk , nmar hij toont slechts bestaande veranderingen aan, die wij zonder dien toestel nog niet zouden hebben kunnen bespeuren.
Voor den natuurkundige is de barometer een onschatbaar hulpmiddel: door hetn kan hij al de groote ademhalingen des danipkrings gadeslaan; voor den meteoroloog is de barometer onmisbaar; hij zelf registrerende
barometers, die onafgebroken hunnen stand opteekenen; zie deswegens : Description de l'observatoire méteorolof/ique et magnétique d'Utrecht, par F. W. C. Krecke. Do zeeman wordt door den barometer omtrent de aannadering van stormen, onweders en geweldige lucht-verstoringen gewaarschuwd, ofwel geeft hij hem hoop op gunstige winden. — De luchtreiziger voor wien de aarde als verdwenen is, en wien dus alle vaste kenmerken en vergelijkingspunten ontbreken , wordt alleen nog door den barometer verwittigd, of hij met ade-laars-vlugt omhoog stijgt, dan wel of hij met eene verpletterende snelheid nedervalt; immers naarmate hij rijst of daalt vermindert of vermeerdert de druk der luchtlagen, die boven hem zijn.
Ook om diezelfde reden is dus de barometer een allernuttigst werktuig, om de hoogten tc meten waarop men zich in den dampkring bevindt, en derhalve om do hoogte van bergen te bepalen (zie Hoogtemettmf). Doch niet slechts voor den zee- en luchtreiziger, maar ook voor den mijnwerker is de barometer een allerbelangrijkst werktuig, want met het verminderen , vooral met het plotseling verminderen van den luchtdruk in de mijn, vermeerdert het gevaar dat de sehadelijke gassen zich in groote hoeveelheid uit de spleten ontwikkelen; ook hier maant dus de barometer tot voorzigtigheid aan.
Zie over barometer de meeste natuurk. werken. — Gehler P/n/sik.
IVörterb.; De Geodesische Cursus der Kon. Atcademie te Breda;_
maar vooral eene allerbelangrijkste en volledige verhandeling in Osw. Marbach's Physikalisches Lexicon, Leipzig 1849. Zie verder het art.: Controleur.
BAR O MET Vj II (ANEROIDE;. Een onlangs uitgevonden werktuig in^ flg. 1 op de helft der ware grootte voorgesteld, waar- |
mcterstand in verband te beschouwen met de windrigting en met andere verschijnselen, kan men met eenige waarschijnlijkheid over ophanden weersveranderingen oordeelen; zoo als zulks ter gelegener plaatse zal aangetoond worden. Bovendien voorspelt de
mede men den dampkringsdruk kan meten, even als met den baromoter, doch dat op eene geheel andere wijze, dan deze is ingerigt.
De verdere inrigting heeft hoodzakclijk ten doel, om do zeer kleine bewegingen van het deksel, vergroot voor te stellen. Daar toe dient eene ijzeren plaat PP, die als een hefboom, los op twee steunpunten SS rust. De korte arm A dier plaat, wordt door eene spiraal-veer V opwaarts gedrukt, tegen een dwarspinnotje n van do stift M, die op het midden van het deksel is bevestigd. Niettegenstaande men het deksel en den bodem van ringvormige plooijon hoeft voorzien, ten einde beiden gemakkelijker en regelmatiger in en uit zouden kunnen gedrukt worden, zoo blijven die bewogingen en dus ook dio van do stift M en van don arm A. te gering, om op het oog te kunnen worden waargenomen, doch worden zij aan het uiteinde U der plaat PP, reeds zoo veelmaal vergroot, als dut uitoindo verder dan A van do lijn SS dor steunpunten verwijderd is. Een verticaal stangetje UT , vrij bewegende om spilletjes bij U on T doorgestoken, brengt do beweging van U onveranderd bij ï over; doch hier wordt zij andermaal vergroot door den tuimelaar of gebroken hefboom TLR, op wiens korten arm ï, dit stangetje UT, bij T werkt. Deze tuimelaar TLR in fig. 3 afzonderlijk voorgesteld, draait om eene horizontale as 00; de lango arm R zal dus hij ]i de beweging van U weder zooveel maal vergrooten, als do arm B langer is dan de korte. Hot uiteinde U werkt eene horologie-ketting op de spil BB, die don wijzer WW draagt. Een zeer ligt
39
30G
|
spiraalveertjo drukt deze spil tegen de ketting in, opdat deze altijd gespannen blijve. De sehroeijes CC dienen om do verhouding tussehen den korten en langen arm van den tuimelaar TLB, zóó te regelen, dat de wijzer , voor b. v. 1 duim meerdere barometerhoogte, ook werkelijk eenen afstand doorloopt, die op de rand-verdeeling der wijzerplaat, voor 1 dm. is aangenomen. Deze wijzerplaat tussehen de plaat PP en den wijzer aange-bragt, is in fig. 2, duidelijkheidshalve weggelaten. De spanning der veer V kan door eene schroef, op de buitenzijde der doos uitkomende, geregeld worden. Fig. 3. In do doos is eenige verdunde lucht gelaten, opdat, zoo het deksel en de veer V door verhooging van temperatuur iets gemakkelijker toegeven, de meerdere spanning dier lucht, door uitzetting veroorzaakt, den wederstand van het deksel even zoo veel ver-meerdere. De meeste Aneroïden echter, geven nog bij hoogeren warmtegraad, een iets te grooten druk aan. Door vergelijking met een naauwkeurigen standaard-barometer kan men dus vooral dien invloed bij verschillende drukhopgten en temperaturen bepalen, en daardoor de aanwijzingen verbeteren. Deze correctie hangt vrij regelmatig van de temperatuur af. Bijna alle Aneroïden hebben het gebrek dat de wijzer niet in het zwaartepunt door de spil ondersteund zijnde, zijn gewigt daardoor invloed op de aanwijzing heeft. Wel is waar, is dit gewigt gering; doch daar het aan de lange hefbooms-armen van den toestel werkt, is de invloed toch merkbaar. Dit gebrek kan men evenwel ligtelijk verhelpen door het te ligte gedeelte met een weinig lak te verzwaren, zoodat het zwaartepunt met de spil zamenvalt. Een ander bezwaar Is daarin gelegen, dat het gewigt der plaat PP bij verticale ophanging van de Aneroïde, weinig of niet op het deksel werkt, maar in schuine en horizontale standen daar onregelmatig op drukt. Men behoeft de Aneroïden slechts om te kee-ren met de wijzerplaat naar beneden, om het daardoor veroorzaakte verschil in aanwijzing, dadelijk te kunnen bespeuren. Het is daarom verkieslijk den toestel steeds in nagenoeg-horizontalen stand waar te nemen. De inwendige deelen mogen hoegenaamd niet met olio gesmeerd worden, dewijl de bewegingen hierdoor, na eenigen tijd traag of met schokken plaats hebben, en de aanwijzingen minder vergelijkbaar worden. Ook moet men even als bij den barometer alvorens do aneroïde waar te nemen even aantikken om de kleine wrijvingen enz. te overwinnen. Deze voorzorgen in acht nemende schijnt ons de Aneroïde een zoor nuttig werktuig, waarmede men met vrucht den barometer overal zal kunnen vervangen, waar het niet op die uiterste naauw-keurighcid aankomt, welke men slechts bij veel kostbaarder wetenschappelijk ingerigte barometers, door middel van microscopen en nonins-verdeelingcn kan verkrijgen. De Aneroïde is veel gemakkelijker te vervoeren, neemt veel minder plaats in, wordt niet benadeeld door schommelingen en kleine schokken, zelfs niet door de ontbranding van digt bij geplaatst geschut, en blijft dus waarschijnlijk voel langer met zich zelve vergelijkbaar cn in goeden staat dan de barometer, die toch altijd na verloop van eénige jaren, een weinig lucht opneemt. Voor uitgebreide weerkundige waarnemingen is de Aneroïde zeer geschikt, door hot gemakkelijk vervoer en do mogelijkheid om daardoor de op verschillende plaatsen gebezigde instrumenten onderling te kunnen vergelijken. Vooral aan boord van schepen schijnt de Aneroïde verre te verkiezen boven den gewonen zeebarometer, daar de schommelingen van het schip de aanwijzing van gevoelige barometers hoogst onzeker maakt. Ofschoon het eerste denkbeeld dezer inrigting reeds van veel vroeger dagtcekent, en Fonteinemoreau in 1847 en Conté in 1798 reeds soortgelijke toestellen hebben vervaardigd, zoo is de tegenwoordige inrigting en de compensatie voor de temperatuur, door Vidi in Engeland het eerste daargesteld in 1848. |
Men zie verder over dit onderwerp: Literary Ga'Mt, n0 1C62, 1848; Dingler's Jahrb. CXI. 1848, pag. 107. Ch. Frodsham On the Aneroid Barometer, Londen 1849. En voor de uitkomsten van vergelijkende waarnemingen: Tijdschrift vaar U'i.s- en Natuurk. Wetensch. IE d. 1848 , pag. 146. Tijdschrift voor het Zeewezen, 1848, pag. 340, 1849, pag. 73. 1850 2quot; Reeks, lOquot; Deel, 6» stuk. Blcekroode, Jaarboekje, 1848, 1849, pag. 405. Tindal en Swart Verhandelingen en berigten betrekkelijk hetzeewezen December 1852. De Aneroïden kosten van ongeveer ƒ30 tot/50 naar gelang zij al of niet met thermometers voorzien. en uiterlijk meer of min fraaijer bewerkt zijn. BAROMETER (METAAL) heeft eenige overeenkomst met de aneroïde-, eene holle platte metalen buis is geheel gesloten en bevat een weinig lucht; naarmate het verschil verandert tussehen den in-en uitwendlgen luchtdruk, verandert ook de gedaante der veerkrachtige buis; deze veranderingen worden vergroot overge-bragt op een wijzer. (Zie Manometer van Bourdon.) BABO-THERMOMETER (Zie Hoogtemeting.) BABON. Met deze benaming, die van onzekeren oorsprong is, werd in het leenstelsel der middeleeuwen in het algemeen do bezitter van een allodiaal of leenroerig goed bestempeld, meer bijzonder hij,die zitting had in eene wereldlijke edelen-regtbank, of die een zeker getal manschappen onder zijne banier in het veld kon brengen. In de Nederlanden volgden zij in rang op de graven; in Duitschland waren de Baronnen alleen aan den keizer leenpllgtig en Vrijheeren des Boomschcn Rijks. In Engeland was baron oudtijds gelijkstaande met Peer; tegenwoordig is de baron een adelijke, die den laatstcn rang heeft in de Peerage. Ook gaf men aldaar den titel van Baron aan personen die niet van adel zijn, b. v. aan de leden van sommige regtbanken en aan de parlementsleden, die de cinque /jorts vertegenwoordigen. BABON (michael), eigenlijk BOYBON, geboren in 1653. Deze beroemde tooneelspeler, de zoon van eenen koopman te Issoudun, behoorde eerst tot het tooneelgezelschap van la Raisin, doch ging naderhand tot dat van Molifcre over. Hij was de eerste, die bij oen natuurlijk gebarenspel den waren toon der declamatie trof. Hij verliet in 1691 het tooneel, met behoud eener jaarwedde van 1800 guldens, doch betrad hetzelve op nieuw als een grijsaard van 68 jaren in 1720 en verwierf de vorige goedkeuring. Hij had een hoog denkbeeld van zijnen stand, en bezat niet minder trotschheid: volgens hem ziet de wereld iedere eeuw eenen Cesar, maar er zijn duizend jaren noodig, om eenen Baron te voorschijn te brengen. Zoo dikwijls hij de talenten en verdiensten van uitstekende mannen wilde roemen, koos hij eene der schoonste plaatsen uit het schouwspel, waarin hij optrad, en zag hen daarbij in het gezigt. Hij stierf in 1729 in den ouderdom van 77 jaren, en in 17 GO verschenen 3 deelen mot tooneelstukken, onder zijnen naam, in het licht. BARONET. Is in Engeland eene soort van erfelijke, lage adel, in 1612 onder Jacobus I ingevoerd, welke verordende dat een ieder die drie jaren lang tor bescherming van het koningrijk Ierland, 30 man op eigene kosten leverde cn onderhield. Baronet zijn zoude. De Baronets hebben den voorrang boven de Gentry, doch deelen niet in de voorregten der Nobility; zij voeren den titel Sir voor den doopnaam en Baronet (verkort Bart) achter den geslachtsnaam. BARONIUS (Caesar), te Sora in het Napolitaansche den 30»ton Oct. 15-38 geboren, een leerling en opvolger van den II. Philippus van Neri, biechtvader van den Paus, Apostolische pro-tonotarius en cardinaal, eindelijk bibliothecaris van het Vaticaan, was oen der geleerdste beoefenaars der kerkelijke geschiedenis in Italië. Bijzonder beroemd zijn zijne Annales ecclesiastici a Chri.ito natoad annum 1198, waaraan hij van 1558 tot aan zijnen dood (30 Mei 1607) gearbeid heeft. Zij werden te Rome van 1588 tot 1607 in 12 deelen uitgegeven cn zijn later meermalen, met uitlatingen en ook met bijvoegselen herdrukt. Aan de schoone Antwerpsche uitgaaf van 1589 — 1603, in 10 deelen, ontbreekt het hoofdstuk, de Monarchia Siciliae, dat in Parijs 1609 afzonderlijk het licht zag. De beste uitgaaf is die van Mcnts in 12 deelen 1601-—1605. Rai-mundus Albericins heeft eene zeer uitvoerige levensbeschrijving van Baronius voor de uitgave van zijne Kpistolae, Rome 1759, gevoegd. Voorts bezitten wij van Baronius nog een Martyrologium A'oinanum en eenige andere werken. BAROZZI (Zie Vignola), |
307
|
BAKQUISIMETO, eeno stad in Venezuela, die 15,000 imvo-tiers telde, toen zij den 26sten Maart 1812 dooi- eone aardbeving geheel verwoest werd. Zij is geheel wederom opgebouwd, meest van de overblijfselen der vernielde huizen en telt reeds weder 12,000 inwoners. Zij is de hoofdstad eener provincie van denzelfden naam, en ligt 1746 voet boven do oppervlakte der zee op eene zeer vruehtbare en welbebouwde hoogvlakte, tusschen de beide rivieren Turbeo en Claro. BARRE of CONTREBANDE, een teeken in de wapenkunde, verschilt van de handt en divise (zie Bande) alleen daarin, dat zij uit don linker bovenhoek naar den regter benedenhoek getrokken wordt, en is als de haion een teeken van bastaardij. BARRELIEB (Jacques), een Dominicaner monnik, geboren te Parijs in 1606 en overleden in 1673, doorreisde Frankrijk, Spanje en Italië, en ontdekte zeer vele nog onbekende planten. Bij zijn overlijden liet hij eene groote menigte afbeeldingen van gewassen na, welke een geruimen tijd later door Antoine de Jus-sieu, onder den titel van „ Jacobi Barrelieri, Plantae per Callium. Uispaniam el Italiam observatae. Opus post/iumum, Cllrante Ant. de Jussière. Parisiis 1714quot; in het licht gegeven werden. BABKEVOETERS. Ten gevolge eener verkeerde uitlegging van Matth. X; 10, meenden sommige geestelijke orden, dat het hun door Christus verboden was schoenen te dragen en namen den regel aan geheel blootvoets te gaan of wel de voeten slechts met sandalen te bekleeden. Er bestaat geene bijzondere orde van barrevoeters. Doch men treft barrevoeter monniken en nonnen aan onder do Carmeliten, Franciscanen, Augustijnen, Capucij-nen, Alcantarinen en anderen. Zij worden in het Latijn discalceati genoemd. De nonnen van onze lieve Vrouw van Calvarië gaan barrevoets van den l'quot;»1 Mei tot Kruisverheffing. B ARR1ÈBE-T RAC TA AT. Toen de republiek der Vereenigde Nederlanden den 7'^l;,^ September 1701 met Engeland en den Keizer de groote alliantie tegen Frankrijk sloot, was het hoofddoel daarvan, het verkrijgen eener Barrière, eener beveiliging en bescherming van de grenzen der Spaansehe Nederlanden tegen Frankrijk. De republiek sloot daartoe met Groot-Brittanië, te 'sHageden 29««'quot; October 1709 een Barrière-tractaat, 't welk den ag'111quot; Januari) 1713 in dien geest gewijzigd werd, dat keizer Karei VI aan de republiek het regt van bezetting in sommige vestingen der Spaansehe Nederlanden zoude toestaan; terwijl Groot-Brittannië deze barrière zoude garanderen. Het eigenlijke Barrière-tractaat kwam daarop tusschen Oostenrijk en de republiek, onder bemiddeling van Engeland, tot stand te Antwerpen, den ISJquot; November 1715. Zijne hoofdbepalingen waren; 1. afstand dcrSpaansche Nederlanden aan den keizer, die daarvan nooiteeniggedeelte zoude afstaan; 2. uitsluitend regt van ■bezetting der republiek in Namen, Doornik, Meenen, Warneton en Yperen en het fort Knocke, en gezamenlijk met den keizerin Roermond. Het tractaat bleek echter in de uitvoering en naleving, een steen des aanstoots te zijn tot 1781. In dit jaar werd het door keizer Joseph II eigenmagtig opgezegd en werden de Barrière-vestingen gesloopt. (Koch, Histoire des traités depaix, I. II. p. 208. Ueeren Statensystem, I, 302). BARROS (Joao de) werd in 1490 of 96 te Viseo, uit een oud geslacht geboren. Hij kwam als paadje aan het hof van koning Emanuel den Groote, en werd de speelmakker van diens zoon, later koning Joao HI. In 1522 werd hij gouverneur van St. George de la Mina op de Africaansche kust. Na een verblijf van drie jaren van daar terug geroepen, bekwam hij de betrekking van schaibe-waardcr van Indië, welke hij gedurende 38 jaren met roem vervulde. Hij stierf den aO''0quot; October 1570. Barros is vooral beroemd als geleerde en uitstekend geschiedschrijver. Zijn taal, stijl, voorstellingswijzei en waarheidsliefde worden gelijkelijk geroemd. Zijne voornaamste werken waren eenePor-tugesche spraakleer Grammatica da lingua Portuyueza, Olissiponac 1549, een geschiedkundige roman Cronica de emperador Clarimundo. Coimbra 1520, maar vooral zijne geschiedenis van de vestiging der Portugezen in Indië. Dit uitstekende werk verscheen onder den titel van; Asia: dosfeitos, que os Portuguezesjizeram no disco'iri-menlo e conquista dos mares e terras do Oriente, depois do Anno de 1412 até o de 1526. Primeira decada, Lisboa, 1552. Seyund. Dec. ibid 1553. Terceira Dec, ibid 1563. De Decada quarda is groolen(\ee\s door Barros bewerkt en slechts ten einde gebragt door Lavanha , en te Madrid in 1615 in het licht verschenen. Verder is het werk voortgezet door Diego de Conto, die do 5lt;l« tot lO'1® Dec. uitgaf te Lissabon, in 1602, 1612, 1614, 1616 en 1637. De 5 eerste boeken der 121° .üec. zijn van Em. Fernandez de Villareal en verschenen te Parijs 1645. De ll'le en 13^' Dec. bestaan vermoedelijk in manuscript van de hand van Ant. Bocearro. Er bestaat eene zeer zeldzame Italiaansche vertaling van dit werk, door Alphonso Ulloa , Venetië 1562. De laatste Portugesche uitgave is te Lissabon van 1778. (Men zie ook Albuquerque). |
BARROW (Isaac), in 1630 te Londen geboren, een beroemd wiskundige en godgeleerde, die Holland, Frankrijk, Italië en Constantinopel bezocht heeft, was de leermeester van Newton, wien hij zijne betrekking als leeraar der wiskunde te Cambridge afstond. Hij werd later Kapellaan bij koning Karei II, in 1675 kanselier van Cambridge en stierf te Londen in 1677. Zijne meest beroemde mathematische werken zijn : Lectiont's (jeainelriace, I.oiul. 1669 en Lectiones opticae, Camb. 1674. Zijne godgeleerde werken zyn in 1683 in 3 deelen door Tiilotson te Londen in het licht gegeven. BARROW (Sir John) , Engelsch reiziger en schrijver , werd den 19duii Junij 1764 te Drayleybeck in Lancashire geboren. Nadat hij in eene ijzergieterij te Liverpool werkzaam geweest was, en op een walvisehvaardcr eenen togt naar Groenland gedaan had, werd hij secretaris van lord Macartney op diens gezantschap naai' China. Zijne onderzoekingen omtrent dat land openbaarde hij deels in opstellen in de Quarterly Review , deels in zijne Travels io China. (Lond. 1804, ook in het Hollandseh vertaald.) Hij volgde lord Macartney, toen deze gouverneur van de Kaap de Goede Hoop werd , aldaar en beschreef zijne reizen in het binnenland onder den titel; Travels in the Interior of southern Africa, 2 vol. Lond. 1801- 1803. In 1S03 naar loonden teruggekeerd, werd hij aldaar door lord Melville tot secretaris der admiraliteit benoemd, welke betrekking hij tot in 1845 bekleedde. Hij overleed te Londen den 23»ien Nov. 1849. De Geographical Society, waarvan hij tot zijnen dood vice-president was, is hare oprigting aan hem verschuldigd. Behalve de opgenoemde werken schreef Barrow nog: A voyage to Cochinchina in the years 1792 and 1793, Lond. 1806. The life of Macartney, 2 vol. Lond. 1807. A chronological History of voyages into the arctic regions, Lond. 1818. de levensgeschiedenissen van /Jowe, Lond. 1817; Drake, Lond. 1843-, Sidney Smith. Lond. 1848; — Memoirs of naval Worthies of Queen l^lizahetJis lieign, Lond. 1845; autobiographical memoir, Lond. 1847 en Sketches of the Royal Society, Lond. 1849. Parry gaf in 1819 Barrow's naam aan eene zeeëngte in de noordelijkste wateren van Noord-America, tusschen Northdevon , Cock-burn en North Somerset. BARRY (Gravin du), de beruchte minnares van LodewijkXV, koning van Frankrijk, was de dochter van eenen commies bij het kantoor van belastingen te Vaucouleurs, Gombart de Vaubernier geheeten. Zij werd in 1744 geboren; al vroeg na den dood baars vaders werd zij modekraamster, en naderhand bijzit van den graaf du Barry. Zij konden zich echter niet lang met elkander verdragen, zoodat de graaf, om van haar ontslagen te worden in 176S haar in eigen persoon bij den koning in kennis bragt. Al spoedig de plaats der markiezin van Pompadour bekleedende, moest zij aanstonds huwen, en het was de graaf du Barry, broeder des evengenoemden, wien het geluk van hare hand ten deel viel. — Haar broeder onderrigtte haar, hoe zij zich in haren nieuwen post gedragen moest, en het leed niet lang, of zij regeerde geheel Frankrijk. Zij berokkende den val van den hertog van Choiseul, wiens trots voor haar niet buigen wilde, verhief den hertog van Aiguillon, en ondersteunde hem in de uitoefening zijner wraak tegen het parlement van Parijs, (hetwelk hem , wegens zijne gepleegde afschuwelijkheden, als bevelhebber in Bretagne, de uitoefening der regten eens pairs van Frankrijk ontzegd had), waarin zij zoo ver ging, dat het parlement in den zomer van 1771 uit Parijs naar elders verwezen, en eindelijk geheel vernietigd werd. (Zie Lodewijk X VI.) Ondertusschen zoude men haar te veel eer aandoen, indien men dit alles aan hare eigene werkzaamheid, en niet veel meer aan kuiperij van andere hovelingen, die door haar werkten, wilde toeschrijven; want zij was meer eene vrouw van vermaak, dan dat zij schrander was. Na don dood des konings ont- |
;)08
|
ving zij ecnskhips bevel om zich in hechtenis te begeven, en werd in een klooster opgesloten; doch naderhand werd haar vergund op haar fraai landgoed te Louveciennes, omstreeks Marly te wonen. Zij hield zich, gedurende de omwenteling, tot op de regering van Kobespierre stil; maar hare rijkdommen, gevoegd bij hare aankleving aan de partij van Brissot, veroorzaakten dat zij voor schuldig aan verraad gehouden en den 9^11 Dec. 1793 geguiliot-tineerd werd. UAHTELS (JobanHeinuioii), doctor in do regten, assessor der Kon. Maatschappij van Wetenschappen te Göttiugen, lid der Academievan volkenkunde te Vcllctri, burgemeesterteHamburg, een in vele opzigton verdienstelijk man, werd in 1760 te Hamburg geboren , studeerde te Göttingen en deed een hoogst belangrijke reis door Duitschland en Italië, die onder den titel van Briefe iibc.r K'ihi-bricn und Sicilien, in 3 d., te Göttingen 1787-—1789 en 1791 is uitgegeven, en ook in hot Nederd. vertaald. Dr. Wolff heeft er oen uittreksel van gegeven in zijne Enajdopiidtn der deutschen National-literatur. B. I. s. 14rgt; ff. BARTH (ioiiann august). Een Sakser van geboorte, boekdrukker in Breslau, waar hij in het jaar 1818 , het 55'to sjjjns levens , stierf. De dichterlijke welkomstgroet op de van Frankfort naar Breslau verlegde universiteit, door hem in 20 talen en mot onderscheidene letters, gedeeltelijk op het door hem uitgevonden, onverbrandbaar Amiantpapier gedrukt, behoort tot de zeldzaamheden der Boekdrukkunst. Nog merkwaardiger is zijn Honu-mentumpacis, op liet sluiten dor vredesverdagen der jaren 1814 en 1815, 80 bladz. in folio, met 64 gekleurde platen in steendruk, hetwelk in 1818 in Breslau verscheen en 12 dukaten kost. Dit stuk, hetwelk den vrede der wereld in meer dan 60 talen en sehrift-tafels (in 17 Gormaansche en Noordscho, 9 Grieksche, 12 Slavonische, 14 Aziatische, 7 Indische, 8 Africaansche talen enz.) bezingt, overtreft alles van dien aard, zelfs het Onze Vader, dat Marcel in Parijs, mede in velerlei talen , bezorgd heeft. Te gelijk is hetzelve door zinnebeeldige sieraden een prachtwerk, hetgeen zelfs in zijnen vorm beteekenis heeft; bijvoorb. het Koptisch gedicht schijnt op eene pyramide, het Laplandsche op een vel van een rendier, het Indische op cenen palmboom enz. geschreven. — Barth verbond met zijne stads- en universiteit-drukkerij eene lettergieterij , noten- en steendrukkerij, alsmede eenen aanzienlijken boekwinkel, die nog in 1822 werd voortgezet. BAUTHELEMIJ (St.) of St. BAUTHOLOMEUS, een eiland van Noord-America, tot de Antilles behoorende enten zuiden van het Nederlandsche St. Martin gelegen, is 5 mijlen lang en 6 breed. De Franschen stichtten hier in 1648 eene volkplanting, en stonden bet in 1784 aan Zweden af, waaraan het nog behoort. Dc kusten zijn gevaarlijk, doch er is eene schoone haven. Do belangrijkste voortbrengselen zijn; aloë, ijzer, hout, kalksteen, suiker, katoen, tabak, cassave en velerhande soorten van vogels. Do inwoners stammen meest van Iloomsche Ieren af. Hun getal met dat der negers bedraagt 10,000 hoofden. |
BARTHELEMIJ (jkan jacques) werd den 20»ion January 1716 te Cassis, omstreeks Aubaigne, in het voormalige Provence, geboren, ontving eene goede opvoeding en werd gedurende eenigen tijd naar Marseille gezonden, om door do Jezuïten tot den geestelijken stand te worden voorbereid. Hij had echter zoo weinig neiging hiertoe dat hij naderhand alle voorslagen tot geestelijke posten van de hand wees, en alleen den titel van abbé aannam. Van zijne jeugd af had hij veel op met dc beoefening der oude talen, zelfs met de Oostcrsche en de oudheden over het algemeen; terwijl hij het, door zijne onvermoeide vlijt, in bet nasporen van alle voorwerpen dor moeijelijkste en meest afgetrokkene onderzoekingen, weldra zoo ver bragt, dat hij den geleerden in dit vak eerlang geheel nieuwe ontdekkingen mededeelde, waaronder het Palmyrisch alphabet, hetwelk hij uitgaf, eene voorname plaals bekleedt. In 1747 werd hij lid van do Parijsche academie der bijschriften, nadat hij in 1744 bij zijne komst in Parijs, den opziener vnn het Kon. kabinet van medailles, als helper was toegevoegd. Hij geraakte eerlang bekend met den minister Choiseul, die juist op het punt stond om als gezant naar Rome te reizen en Barthelemij ultnoodigde, om hem te vergezellen. Deze, thans de eerste opziener van het kabinet van medailles, nam zijn aanbod aan en vertrok in 1755 naar Rome; verzamelde nieuwe schatten voor de oudheidkunde, en hield zich, na zijne terugkomst, met het vervaardigen van geleerde schriften, en do inrigting van het aan hem toevertrouwde kabinet bezig, hetwelk hij met een aantal kostbare en zeldzame medailles verrijkte. Onder zijne eigen werken munt er geen zoo zeer in geleerdheid en sierlijke voordragt uit als dc Reize van den jongen Anacharsis naar Griekenland, waaraan hij reeds in 1757 begon to arbeiden, en die eerst 30 jaren daarna voltooid werd. Barthelemij was bescheiden genoeg, om dit werk eene ongelukkige compilatie (triste compilation) te noemen ; terwijl alle verstandige mannen, zoowel binnen als buiten's lands, het met de meeste goedkeuring ontvingen en de gelukkige voordragt des schrijvers niet genoeg bewonderen konden, die de meest ongelijkaardige deelen der Grieksche oudheid , uit verschillende tijdvakken, tot een zoo schoon geheel gebragt, en met zooveel geleerdheid en smaak bearbeid had (zie Anacharsis). Barthelemij, die nog in zijnen ouderdom, een volledig bcrigt van hot koninglijk kabinet van medailles vervaardigen wilde, doch daarin door do in 1788 ontstane onlusten verhinderd werd, liet zijnen letterarbeid steken. Wel is waar , dat hij door de omwenteling een gedeelte zijner inkomsten verloor , doch hij verdroeg dit verlies met eene gewillige onderwerping. Den 20st™ Augustus 1793 werd hij door de bedienden bij de nationale boekerij van aristocratie beschuldigd en den 2^™ September gevat; doch nog denzelfden dag, op voorspraak zijner vrienden, inzonderheid der weduwe Choiseul, weder in vrijheid gesteld. Ondertusschen had dit geval op zijne reeds verzwakte gezondheid de nadeeligste gevolgen. Toen do opper-boekbewaarder der nationale boekerij , de beruchtte Carra, in 1793 was geguiliottinecrd, werd hem wel dien post opgedragen; doch hij weigerde denzelven, ten einde zijne overige dagen in rust te kunnen doorbrengen. Hij stierf den 30»icn April 1795, den roem eens regtschapen mans nalatende. BARTIIEZ (Paul Joseph), een van de geleerdste genceshee-ren van Frankrijk, geb. te Montpellier in 1734. Reeds in zijne eerste jeugd gaf hij vele bewijzen van eenen grooten aanleg. Hij studeerde te Narbonno en te Toulouse, en zette zich als geneesheer in zijne geboortestad neder, maar ging reeds in 1754 naar Parijs, waar hij al spoedig eene groote vermaardheid kreeg. In 1756 begaf hij zich in de krijgsdienst, maar keerde reeds in 1757 naar Parijs terug. Hier was hij een van de medewerkers aan het Journal des Savans en de Dictionnaire enajclopédique. In 1761 als hooglecraar naar Montpellier beroepen, stichtte hij aldaar eene school, die in geheel Europa met achting werd begroet. Onder zijne leerlingen aldaar was Pinel, die later eenen zoo grooten roem heeft verworven. Zijn werk Nouveau élément de la science de Vhomme, Montp. 1778, cd. II Paris 1806, 8quot;., waarin hij zijn stelsel dat op een dynamischen grondslag berustte, ontvouwd heeft, werd in de meeste Europesehe talen overgezet. Bij zijne geneeskundige studie voegde hij die der rcgtsgeleerdheid, en werd in 1780 als doctor in deze wetenschap gepromoveerd. In 1784 keerde hij naar Parijs terug en werd door den koning als consulterend geneesheer en door den hertog van Orleans als lijfarts benoemd. Uit alle oorden der beschaafde wereld vroeg men hom in bijzondere gevallen om raad. Door de omwenteling verloor hij zijne bediening en het grootste gedeelte van zijn vermogen, leefde nu op verscheidene plaatsen als geneesheer en schreef daarbü onderscheidene werken. Napoleon wist hem te waarderen en overlaadde hem in zijnen ouderdom met eer en bedieningen. In 1805 stierf hij te Parijs, nadat hij aldaar van den steen was gesneden , waaraan hij zeer veel geleden had. Onder zijne schriften noemen wij : Nouvelle mécanique des mouvements de Vhomme et des animaux, Car-eassone 1798, 4quot;. Traité des maladies gouttetises. Paris 1802, 2 vol 8°. nieuwe uitg. 1819. Consultations de médecine. Paris 1810, 2 vol. 80. Vergcl. Lordat, Exposition de la doctrine médicale de B, et mémoires sur la vie de ce médecin, Paris 1818, S». BARTHOLINUS (Casi-er), geboren te Malmoe, op hot eiland Schonen, in 1585, studeerde te Rostok en Wittenberg. Hij promoveerde in 1610 in de geneeskunde te Basel, en werd in 1613 als hooglecraar in dc Grieksche taal en in de geneeskunde naar Kopenhagen beroepen, waar hij in 1623 ook als hooglecraar in de godgeleerdheid aangesteld werd. Hij werd in 1626 ook alsTheo-log. Dr, te Kopenhagen gepromoveerd, en stierfin 1629, toen hij zich op reis bevond, te Sora. Op last van Christiaan IV schreef hij Compendia en Systemala van onderscheidene wetenschappen, die op dc scbolcn werden ingevoerd. Zijn meest bekende werk zijn dc |
;iOi)
|
Insliiuliones analomkae, Wittcnb. 1611 8quot;., die lator meorraalon zijn uitgegeven. Zij zijn in vele talon overgezet, en dienden in do IS*10 eeuw aan velo hoogescholen tot handboek. Al zijno zonen zijn in do geleerde wereld beroemd geworden, maar onder dezo vooral Thomas Bartholiuus, gob. to Kopenhagen in 1616, die als philoloog, als natuuronderzoeker en als geuoosheor grooto verdiensten had. Hij studeerde to Loydon, Parijs, Montpeliior, Padua Napels en Mossina, promoveerde te Basel in 1645. In 1647 werd hy te Kopenhagen tot hoogloeraar in do wiskunde aangesteld, ou kort daarna ook in do ontleed- en geneeskunde. Hij wordt als ontdekker van dea ductus thorackus in hot menschelijk ligchaam genoemd. Ook ontdekte hij de watervaten, terwijl de uitlozings-buis der tongklier naar hom ductus Bartholinianus wordt genoemd. Hij was tevens eon van de ijverigste verdedigers van Harvoy's onsterfelijke ontdekking van den omloop des bloods. In 1661 logde hij zijn professoraat neder, en woonde eenigo jaren ambteloos op zijn landgoed Hagostad. Toon bij dit met zijn uitgebreide bibliotheek en volo handschriften in 1670 door brand had verloren, word hij door koning Christiaan V tot lijfarts geroepen, en tevens tot assessor in hot hoog geregtshof bonoomd. Daarbij word hot bestuur over do academische boekerij gevoegd. Hij overleed in dezo betrekking te Kopenhagen in 1680, in den ouderdom van 64 jaren. Hij heoft vole werken geschreven. Ook hoeft hij de Insliiuliones anatomical zeer vermoordord en verbeterd, op nieuw uitgegeven. Men vindt zijne schriften opgegeven in Lindcnius renovatus, p. 1003 seqq. Zijn oudste broeder Jakob was als orientalist on uitgever van Kabbalistische schriften beroemd (1623—1653). Zijn jongste brooder Erasmus Bartholinus, geboren te Roskild in 1625, reisde van 1646—57) door do Nederlanden, Engeland, Frankrijk, Italic en Duitschland , promoveerde in 1654 te Padua, en word in 1657 te Kopenhagen als hoogleeraar in do wis- en geneeskunde bonoomd. Zijn sterfjaar vonden w'y niet opgegeven; hij leefde nog in 1699. Zijne schriften zijn vermeld bij Lindcnius renovatus, p. 261. Twee zonen van Thomas, Caspor cn Thomas Bartholinus , hebben zich als schrijvers bekend gemaakt. Caspor Cgeb. 1654, overl. 1704) was eon ervaren ontleedkundige. Thomas (geb. 1659, overl. 1690) is do sehrijvor van het beroemde werk: Antiquitates danicae de aansis contentae a Danis adhuc gentilibus mortis, Kopenhagen 1689. BARTHOLOMAEUS, do Apostel, do zoon vanTolmai, is waarschijnlijk dezelfde persoon als Nathanael, van wion hot Evangelie van Johannes melding maakt. Volgens Eusebius zou hij het Christendom in Indië (waarschijnlijk hot zuidelijk Arabic) verbreid en hot Evangelie van Mattheus in het Hebreouwsch vertaald hebben. Volgons Chrysostomus predikte hij het Christendom in Armenië en Klein-Azië on onderging don marteldood te Alba-nki-pyla, hot togonwoordigo Derbent, in Armenisch Rusland. De R. C. kerk viert zijne godachtenis don 24quot;1quot;1 Augustus,'de Griok-sche den 1 ld,n Junij. BARTHOLOMAEUS naar zijno geboortestad do Pisis genoemd, lijfarts bij Paus Leo X, schrijver van een Epitome medicinae thc-oricae et prncticae, te Florence in 4° zonder bijgevoegd jaartal, gedrukt. Nog hooft men van hem Apologia contra Hieronymum de Eugubio, Romae 1519. 4°. BARTHOLOMAEUS-NACHT of PARIJSCHE BLOEDBRUILOFT, heet de gruwel in Frankrijk onder de regering van Karei IX gepleegd, door het vermoorden van 30,000 Hugenoten, waarmede in den nacht van 24 Augustus 1572 oen begin gemaakt word. Bij den vrede van 8 Augustus 1570 te St. Germain en Layo, was aan de Hugenoten vrije godsdienstoefening toegestaan, en Catharina de Medicis betoonde hun een vrodolievendon geest; doch dit alles was bedrog cn huichelarij. Bij gelegenheid van het huwelijk van den jongen Hendrik van Bearn (lator Hendrik IV, die toon met den grijzen admiraaal de Coligny aan het hoofd der Hugenoten stond) waren de voornaamsten dier partij naar Parijs gelokt en werd hun ondergang besloten. Coligny, die twee dagen vroeger gewond was, werd het oorst vermoord en terstond daarop gaf oenc klok in den toren van het koninklijk slot het toeken tot algemeenon verraderlijken aanval. Do koning Karei IX hoeft, zoo men zegt, zelf uit de venstors van zijn paleis op do voorbijvluchtenden gescbotcn. Dergelijk moordbevel was in alle provinciën gezonden en 30 dagen duurde het bloedbad door geheel Frankrijk. De Paus liet ter core van dozen gruwel een Te Deuin zingen en schroef oen jubeljaar uit. Verg. Audin; Ilistoire de la St. Bartlió-lemy (Tapres les Chroniques et les Manuscnts du XVIquot; Siècle. Par. 1829; on Waehler, Die Pariser Bluthochzeil, Leipz. 1826 , 2° druk 1828. |
BARTHOLOMEERS. Een genootschap van wereldlijke geestelijken in Boijoren, door den priester Bartholomous Holzhauser, te Ingolstad in 1640 opgerigt. Zij houden zich onledig met de opvoeding van jonge lieden, die zij ook in do kost nemen. Onvor-mogendo kinderen on jongelieden worden om niet opgevoed en tot do studie opgeleid, waarvoor zij aan dezo hunne weldoenors niets dan erkentenis schuldig zijn, wanneer zij in gunstiger omstandigheden geraken. BARTOLI (Petro Sancti), I'evugino bijgenaamd, was schilder en graveur. Zoo als velo kuntenaars, is hij het meest onder don naam zijner geboorteplaats, Bartoli of liever Bractoli, bekend. Ook toekende hij zich alzoo. Zijn bijnaam Porugino, heoft bij misschien vorkrogon, omdat sommigen meenden, dat hij te Perugia geboren was. Dezo kunstenaar, in 1635 geboren en in 1700 te Rome gestorven, was do leerling van N. Poussin. Hij hoeft weinig oorspronkelijke schilderijen gemaakt, de moeste zijn copijon, waaronder velo naar zijn meestor zoo bedriegolijk, dat zij do originelen nabij komen. Grooten room verkreeg hij als teekenaar , doch don grootsten als graveur. Eenigo zijnor gravuren zijn naar schilderijen van Albani, J. Romano, Raphael, enz. enkele zoo als zijn „H. Stofanus met den martelaars-kroon ovaal in 4quot; van eigen vinding. Het meest is hij echter bekend door gravuren naar de antieken, te moer te waardeeren, daar hij in een tijd loefdo, dat het schoonc in de natuur den kunstenaars onbekend scheen en het manierlijke hen zoo verblind had, dat hot terugkoeren tot do ware bron der kunst onmogelijk scheen. Bartoli hooft daarom aan zijn tijd eene grooto dienst bewezen , daar hij de eerste was die door de studie naar de antieken don overgang vormde tor eene betererigting. Geen wonder dat een Winkelmann hem hoogschatte en de jeugdige kunstenaars aanraadde, Bartoli's werken te bestuderen, om hen smaak voor do antieken te doen verkrijgen. Do gravuren naar do antieken zijn zeer talrijk, in doelen uitgegeven, en bevatten voorstellingen zoo dor beste basreliëfs, als dor grootsche bouwwerken van het oude Rome, benevens de, uit den grond opgedolven antieken die thans in bijzondere verzamelingen berusten. Onder deze bchooron zijne „Admiranda Itoma-narum Anliqutlatum ac veteris sculplurae vestigia a P. S. Bartoli delin. et incis., no lis Bellori illust. Romae, do Rubcis Fol. 81 bladen (eene andere uitgaaf van dit werk van 1695, bevat meer bladen) zijne Columna Antoniana in 75 bladen in Fol. „Ze Pittun antiche delle grotte di Itoma et del sepulcro de Nasoni, Rome 1706. 74 bladen in fol. van welke uitgaaf slechts 36 exemplaren afgedrukt werden: andore uitgaven van dit werk zijn in 1738, 1750 en 1791 te Rome verschonen. In de koninklijke bibliotheek te Parijs bewaart men eenigo zijner in waterverwen uitgevoerde teokeningen naar antieke schilderijen, die, in 1757 gegraveerd, zoor zeldzaam zijn, daar er slechts 30 exemplaren van gedrukt worden; in 1783—1787 verscheen een tweede vermeerderde uitgaaf van dit werk. Zijno manier is zeer geroemd, de arsoringon met smaak aangebragt, het geheel vol effcct, schoon hij van het maniorlijke zijns tijds niet vrij te pleiten is. Bartoli vond navolgers, zoowel in zijne kunstrigting als in zijno manier. Zijn zoon Francesco, was hom in het graveren van Bellori's Pitture antiche behulpzaam. Hij vervaardigde insgelijks vele schoone gravuren en is de maker van den catafalk , die tot aandenken van den Poolschen koning Johan Sobieski opgerigt word. BARTOLO (Taddeo di), geboren to Sienna in 1363 cn aldaar in 1422 gestorven, was volgens eenigen de zoon van den schilder Bartolo di Fredi, volgens latere berigten, de zoon van oen barbier, en zeker een der boste meesters van zijn' tijd, uit do Floron-tijnsche school. De uitdrukking in z'Jno schilderijen getuigt van een diepon godsdienstigen zin en gemoedelijke opvatting. Hij huldigde den tijdgeest niet, die slechts hier en daar in zijn werk doorstraalt, maar volgde moer don geest van Giotto, dien hij zich ton voorbeeld gekozen had. Eenigo zijner schilderstukken bevinden zich te Perugia, waar hij langen tijd moet gewerkt hebben. Onder deze onderscheidt men, hot in de academie dier stad berustende altaarstuk, met het jaartal 1403, hetwelk eene „ Madonna met het kind en twee engelen waarbij de 11. Bernardus staat. |
lAK
1)
310
|
voorstelt, — in welke schilderij men vooral het schoone gezigt cicr madonna, de edele gestalten en den schoonen stijl der dra-periiin prijst; de aldaar geplaatste twee altaartafelen, waarop heiligen verbeeld zijn, zijn insgelijks schoon, maar niet zoo uitstekend. In de kerk S. Agostino te Perugia vindt men eene schoone schilderij van dezen meester „do uitstorting van den Heiligen Geest voorstellendequot; in den stijl zijner beste werken. De „Maria Ijoodschapquot; inde Academie te Sienna is niet zoo gelukkig. De Fresco's die Taddeo in de kapel van het paleis te Sienna omstreeks 1407 vervaardigde, zijn belangrijker. Zij stellen eenige tooneelen uit het leven der H. Maagd voor, waarin zich voornamelijk een diep gevoel, iets weemoedigs, met grootsche denkbeelden gepaard, kenmerkt; het is te bejammeren dat zij dooide in de kapel heerschende duisternis zoo slecht te zien zijn. In het jaar 1414 beschilderde hij de voorzaal dier kapel, met eene rij afbeeldingen van beroemde redenaars , staatsmannen en krijgshelden der oudheid , die, hoewel zij goed bewaard zijn, geringere waarde bezitten dan zijne overige werken en bovendien niet zoo in den geest van den kunstenaar ingrijpen. Boven deze voorzaal vindt men het opschrift; „Thadeus Bartoli de Sienna pinxit istam Capellam 1407 , eum figura S. X. phori(Christophori) et cum aliis figuris 1414.quot; Na het vervaardigen dezer werken beriep men hem naar Padua om er even als te Volterra en te Pisa de openbare plaatsen te versieren. In het Campo Santo aldaar vindt men zijne „Krooning van Maria,,, die echter veel geleden hoeft. Koning Lodewijk van Beijeren bezit van dezen meester in zijne rijke verzameling eene „Madonna die door engelen omringd ten hemel vaart.quot; Men vindt van zijne werken in de museums te Koning-bergen en te Berlijn. In de Louvre is een uit drie stukken in eene lijst vervat altaarblad, dat in tempera op een vergulden grond geschilderd is, doch minder waarde heeft. Zijn neef en leerling Dominieo Bartolo, wordt door den een hooger, door den ander minder geschat dan Taddeo. Sommigen vinden zijne teekening minder droog en kennen hem meer kennis der doorzigtkunde toe dan zijnen meester. In het groote hospitaal della scala te Sienna vindt men zijne fresco's, die in 1440 vervaardigd zijn en de „werken van barmhartigheidquot; voorstellen. Ook in het hospitaal della scala te Rome, benevens in de kerken S. Giuliano te Perugia, Sta Tri-nita en del Carmine te Florence, vindt men even als in het museum te Berlijn, van zijne werken. Eene zeer groote, in tempera op goudgrond geschilderde „de hemelvaart van Maria quot;voorstellende schilderij vindt men aldaar, welke om de trotsche ordonnantie en de heerlijke gestalte van Maria hoog geprezen wordt, schoon eenigen de manier al te ruw vinden en meenen dat zoowel de dra-pericn als de engelen-koppen, te veel aan de 15Je eeuw herinneren. De werken van Taddeo Bartolo zijn te Perugia en elders veel nagevolgd. BARTOLOMEO. (Zie Bacdo della Porie.) BARTOLOZZI (fkancisoo) , was de zoon eens goudsmids te Florence, en werd aldaar in 1730 geboren. Hij leerde het teekenen bij Hugfort, Ferretti en andere kunstenaars, doch de graveerkunst waarin hij later uitmuntte, te Venetië bij Joseph Wagner. In het jaar 1764 nam Richard Dalton, bibliothecaris van George III, hem mede naar Londen, waar hij de teekeningen, die de hertog van Yot k voor zijnen koninklijken broeder in Italië verzameld had, in plaat bragt. In deze etsen vindt men den geest der origineelen getrouw weder. Bartolozzi was een meester in het gebruik der etsnaald en bezigde de graveer-naald alleen om het werk af te maken. Het is te bejammeren, dat de verdienstelijke kunstenaal»aan den in Engeland heerschenden smaak toegaf, zijne breede tegen de wekelijke pointen-manicr verwisselde en daardoor aan deze zulk een overwigt gaf, dat de breedere bijna geheel verdrongen werd. Zijn toegeven aan de mode bezorgde hom echter tijdelijken bijval en eer, en hoe gevoelig hij voor beide was, blijkt hieruit, dat hij in 77 jarigen ouderdom Engeland verliet, om te Lissabon den post van directeur der academie van schilder- en graveerkunst te aanvaarden, tegen een jaarlijksch inkomen van ƒ6000 en vrije woning in een koninklijk verblijf. Ook schonk men hem de orde van Christus in brillanten. Hij leefde daar nog zes jaren, en stierf in 1813. Behalve de genoemde etsen naar teekeningen van Guercino, die in 1764 te Londen in 81 bladen uitkwamen, waarvan Bartolozzi er 25 etste, is zijn volmaaktste werk, behalve ,,de besnijdenisquot; naar Guercino, de twee gravuren naar A. Carracci. |
„Clytiaquot; en „do echtbreekster voor Christus.quot; Ook „de dood van Lord Chathamquot; naar Copley is voortreffelijk; en onder die in pointen-manicr, munt do „Jupiter met loquot; naar Correggio uit. „Do kindermoordquot; naar Guido, graveerde hij in zijn82»quot;' jaar. Men bewondert do vruchtbaarheid van het talent des kunstenaars als men nagaat, dat hij behalve de begrafenis-, visiten-, entree-kaarten enz. waartoe hij zich uit geldzucht vernederde, over de 2000 platen gegraveerd heeft. BARTSCH (jacob). Ijverig sterrekundige, geboren in 1600 te Lauban in de Lausnitz. Hij leverde eene beschrijving van een hemelsplein en van globen , berekende sterrekundige jaarboeken en tafelen. De pest rukte hem, op don 26quot;°quot; Deo. 1633, uit zijn kortstondig leven. BARTSCH. (Johann Adam beunh. von) Deze graveur, de zoon van een gering beambte werd te Weenen den 17d611 Aug. 1757 geboren en overleed aldaar den 21quot;°quot; Aug. 1821. Hij ontving het eerste onderwijs van Domanock, kwam vervolgens in de graveer-school onder toezigt van professor Schmutzer en werd reeds op 16 jarigen leeftijd, door zijne voor de aarts-hertogin Maria-Anna vervaardigde teekeningen naar de onder Maria ïheresia geslagene gouden en zilveren gedenkpenningen, gunstig bekend. Hierdoor verwierf hij de gunst van het keizerlijk hof en werd als Scriptor bij do keizerlijke bibliotheek aangesteld. Hoewel reeds toen bestemd tot opzigter over do verzameling van gravuren, brak eerst in 1781, toonde vrijheer von Swieten tot bibliothecaris aangesteld werd, een nieuw leven voor hem aan. Deze benoemde ISartsch uilsluitend tot opzigter over hot platen-kabinet en zond hem in 1783 met een zijner ambtgenooten naar Parijs, om, bij de verkooping van de verzameling des Hertogs de Lavaletto, voor hot keizerlijk kabinet aankoopen te doen. In het volgende jaar reisde Bartseh van Parijs door België naar Holland, waar hij de voornaamste verzamelingen bezocht en vele kostbare etsen aankocht. In zijn vaderland teruggekeerd, regelde hij de verzameling van handteekeningen en etsen des hertogs Albert van Saksen Teschen, die tegenwoordig in de verzameling van den aarts-hertog Karei berust, en werd als kenner door iederoon geraadpleegd. Zijne kennis in de verschillende vakken dor graveerkunst was inderdaad verbazend. Ook is hij aan te merken als degene, die hot eerst een geschiedkundig en kritisch overzigt van dit vak gaf, waarmede hij zich van 1791—1820, onledig hield Zijne werken verschonen achtereenvolgens onder de titels : Ze triomphe de l'emperenr Maximilien 1 en une suite de 135 planches etc., Vienne 1767 fol.; Catalogue raisonnédes dessins originaux des plus grands maitres anciens et modernes, qui faisnient par tie du cabinet du prince Ch. de Liyue, 1794.; Anton Waterloo's Kupferstiche ausf 'uhrlich heschriehen, 1795.; Cat. rata, des estampes grav. a l'euu forte par Guido lieni et ceux de ses disciples S. Cantarini, Jean André, Elizabeth Sirani et Laurent Luli, Vienne 1795.; Cat. rais. des Est. qui foment l'oeuvre de Rembrandt et ceux de ses principaux imilaleurs, compose par Gersaint, Helle, Glomy, P. Yver. Nouv. Ed. cor. et augm. 2 p. Vienne 1797.; Cat. rais. de toutes les estampes qui for ment 1'oeuvre de Liicas deLeyde, 1798; Tableaux des principaux évenemens de la vie et du regne de l'einp. Max. I etc, Vienne 1798, fol.; Images des saints et saintes de lafam. de l'emp. Max. I etc. Vienne 1799, fol.; Are triomphal de l'emp. Max. I. etc. Vienne 1809, Royal fol.; Cat. rais. de l'oeuvre d'estampes de Martin de Moli-tor, Nuremberg 1813; enLe peintre graveur, 21 vol, avccplanches et 2 Cahiers, Copies d'après des estampes tres rares: zijn beroemdste werk, waarvan doel 1—5 de Vlaamsehe en Ital. school; 6—II de Duitscho; 12 en 13 de Italiaansehe school; het 14 en 15 deel de werken van Marc-Anton en zijne leerlingen, en van 16—21 de voortzetting der Italiaansehe school bevat. Zie Anleitung zur Kupferstichkunde, 1821. Niet minder beroemd maakte Bartseh zich als kunstenaar. Van den jare 1782—1815 gaf hij niet minder dan 105 etsen uit, die zoo naar schilderijon als naar origineele teekeningen van anderen en van zichzelven vervaardigd zijn. Hij voerde met vastheid en smaak1 zoowel de ets-als de gravoor-naald, en bezat in hooge mate het talent, om den geest van het oorspronkelijke werk getrouw weder te geven, dat vooral in do 16 kopijen naar de zeldzaamste etsen van Hollandsehe meesters in zijn Peintre graveur, het geval is. M. Molitor was hem soms in het maken der achtergronden behulpzuam. |
311
|
Is het to verwonderen dat de kundige meester met blijken van achting en van eer overladen werd ? In het jaar 1812 ontving hij het kruis der Leopolds-orde en werd in den ridderstand opgenomen, waarop in 1816 zijne benoeming tot hofraad cn eerste Custos aan de k. k. hofbibliotheek volgde. Bartsch teekende zijno werken met de verschillende monogrammen A B f; A Bsc; A Bh. sc; A Bsch, fecit; A Btsch f: enz. Zijn zoon, Priedrich von Bartsch, heeft een zorgvuldig bewerkt ovei'zigt zijner werken gegeven, dat in 1818 te Wecnen onder den titel van Cal. des eataiupes de Jean Adam de Bartsch verscheen. BAHUCII, de zoon van Nerejn , was de leerling, schrijver en getrouwe vriend van den profeet Jeremia, wiens ballingschap hij ook schijnt gedoold te hebben. De overlevering wil dat hij in Egypte zou gestorven zijn. Onder zijnen naam is ons een apo-cryph boek in de Grioksche taal bewaard gebleven, het boek liaruck, behelzende oene vertroosting aan do verbannen Joden, en de belofte van do herstelling van Jeruzalem. BAHY (henduik) was eon bekwaam graveur, die in 1625 te Antwerpen hot licht zag, van wien men weet dat hij in 1650 nog loefde, maar niet wanneer of waar hij overleden is. Zyne werken ondei schoiden zich door groote zuiverheid van het burin, en hebben voel overeenkomst met die zijns meesters Comelis Visscber. Hij graveerde naar F. van Mieris, A. van Dijck, F. Bol , Mieroveld, van der Helst en andoren; ook muntte hij vooral in portretten uit. Eenige historische ondorwerpeu schijnen naar zijno eigene ontwerpen vervaardigd te zijn. Soms plaatste hij zijn naam op de gravuren, soms zijn monogram: W IB fee H B, foe H B. BARY (jamus), schilder cn graveur, werd in hot jaar 1740 te Cork in Ierland geboren en is te Londen in 1806 gestorven, Deze kunstenaar bijna in elk opzigt zonderling, bad geen leermeester, vormde zichzelven, en gaf reeds op nogention-jari-gen leeftijd oeno zeer grootsche zamonstelling op de Tentoonstelling te Dublin; zij stelde den H. Patricius, patroon van Ierland voor, die don koning van Castell in het bijzijn eenor groote menigte doopt. Deze schilderij vond algemeen en bijval, doch dc onbekende kunstenaiir kon hot publiek alleen door do tusschenkomst van oenen zijner vrienden overtuigen, dat het inderdaad zijn werk was. Nu ontving hij oene belooning van twintig pond sterling en men kocht zijne schilderij voor het lerscho parlomcntshuis, doch zij ging bij don brand van dat huis verloren. Bary vestigde zich vervolgens te Londen, maakte daar kennis met don beroemden Eduard 15urke en reisde op diens kosten naar Italië om er zijne studie voort te zotten. Na een verblijf van vijfjaren teruggekomen, stelde hij twee schilderijen tou toon, die om do vele fouten zoo in do teeTcening als in het koloriet verbazing wekten. Desniettegenstaande benoemde men hom tot lid der Academie en tevens tot een dor Leeraren dezer instelling. In 1777 vervaardigde hij, voor de maatschappij tot opbeuring van deu handel, hol fa-brick-wozen en dor kunsten, zes sehilderijen van aanmerkelijke grootte, die hoewel er dezelfde gebreken in aanwezig zijn, voor zijn beste werk gehouden worden. Intusschen was hij als schrijver opgetreden. In 1775 verschoon zijn „Onderzoek over de werkelijke en ingebeelde hinderpalen voor den vooruitgang der kunsten in Engeland!' woderlegde daarin met vrucht de stellingen van du Bos, Montesquieu en Winkelmann over den invloed van het klimaat, en wees op de zedelijke oorzaken die den vooruitgang in don weg stonden. Toon hij echter de ongunst, waarin hij bij het publiek stond, toeschreef aan zamenzweringon en kabalon om hem te onderdrukken, maakte hij zich door zijne geschriften nog meer vijanden, werd bij den koning als Jacobijn aangeklaagd en van zijn post ontzet. Van toen af begon hij oen ellendig leven te lijden, vertoonde zich als de armste en ellendigste onder do veriatenen, zóó zelfs, dat de graaf von Buehan eene intoekening ten zijnen behoeve liet rond gaan die ongeveer/ 12,000 opbragt. Voor hij echter hiervan genieten kon stierf hij, en men vond in zijn armoedig huis oene som van 30,000 pond sterling. Zonderling is het dat Bary, die zoo weinig donkbeeld van kleur had, onder anderen zes voorlezingen over de schilderkunst schreef en uitgaf, die met helderheid en kracht, vooral wat do leer der kleuren betreft voorgesteld zijn. Niettegenstaande al zijne gebreken, wordt hij voor een genie gehouden, dat echter, excentriek mensch als hij was, nimmer een hoogen trap in de kunst bereiken kon, omdat hij nimmer naar de natuur studeeren, zolfs geen portret maken wilde. Als graveur heeft hij verscheidene uitnemende platen in aqua tinta gegeven. |
BARYT , BARYTAARDE. De baryt komt in de natuur het meest voor in verbinding met zwavelzuur, als zoogenaamde zwaarspaath, of mot koolzuu'', welke laatste verbinding onder de benaming van witherit in de mineralogie bekend is. Zuivere wa-torvrijo barytaardo kan men vorkrijgen door salpeterzure baryt in eene porceleinon retort of in oenen goed gedokten porceleinen kroes sterk te gloeijen. De alzoo verkregen barytaardo is eene graauwwitte massa , welke bij besprenkeling met water, warmte ontwikkelt en tot een wit poeder overgaat, door vorming van barythydraat; overigens heeft zij duidelijk alkalische eigenschappen en werkt bijtend; in cenen stroom van zuurstofgas, in eene porceleinen buis verhit, vereenigt zij zich met dat gas en vormt dan een suporoxyde, hot barium-superoxydo. Hot baryt-hydraat is in water gemakkelijk oplosbaar, en sclioidtuit eeno doorkokend water bereide oplossing in kristallen af. Deze kristallen kunnen in 3 dooien kokend en in 20 d. water van -J- 15° C worden opgelost, welke oplossing, even eens als do kristallen zelve, gaarne koolzuurgas uit den dampkring aantrekt, daarmede koolzure baryt vormende; door sterke verhitting smelten zij en laten een groot gedeelte van het hydraatwater varen. Het overblijvende hydraat smelt bij de roodgloeihitte tot eene naar olie gelijkende vloeistof, welke bij bekoeling tot oeno kristallijne massa overgaat, dan slechts zeer langzaam koolzuurgas uit den dampkring aantrekt en daarom do boste toestand is waarin barythydraat kan worden bewaard. De waterige oplossing is bijtend, wordt baryt-water genoemd en is in dc scheikunde, oven als de oplossingen van do salpeterzure baryt en van het chloorbarium, van veel aanwending. Do baryt en al hare oplosbare zouten zijn vergiften ; zij werd in 1774 door Scheelo ontdekt en door do scheikundigen van ' dat tijdvak, om haar groot soortelijk gewigt, zwaaraarde , terra ponderosa genoemd, van waar de latere benaming, afgeleid van fiawg zwaar, haren oorsprong nam. In het jaar 1808 werd deze stof het eerst door middel van oeno voltascho kolom, tot hare bestanddeelen ontbonden, waaruit bleek dat zij bestaat uiteen metaal, barium of baryum genaamd, en zuurstof, cn alzoo ba-riumoxydo is. Hot barium is oen van die metalen, welke moeije-lijk uit hunne oxyden kunnen worden afgescheiden en dan nog geheel buiten den invloed van de zuurstof moeten worden gehouden, aangezien zij zich terstond daarmede veroenigen; het beeft uitwendig veel overeenkomst met zilver, is zwaarder dan gecon-centroerd zwavelzuur en oenigzins smeedbaar, smolt bij oene warmtegraad benedon de gloeihitte, en gaat met water in aanraking gebragt tot oxydo of barytaardo over, doorliet te ontbinden en zich van do zuurstof moester te maken. (Verg. Cours élémentaire de chimie par V. Regnault, 2 edit. 1849.). BAS. In de zang en toonkunst is de bas de laagste stem of toon , die in eene bepaalde verhouding tot den hoofdtoon ot' de melodie stuat; alle overige toonon moeten met deze beiden een accoord vormen. In elk meerstemmig muziekstuk is de bas dus eene hoofdpartij, waaraan de overige ondergeschikt zijn. Generale bas is de kennis van de grondregels waarnaar men de volkomcne harmonie voor elke melodie en don overgang van de eene in de andere toonorde vinden kan. Zij maakt daarom de grondslag der muziek uit. Wanneer de baspanij door een geheel muziekstuk gelijkmatig voortgaat, do solopartijen begeleidt en de melodie niet verlaat, wordt dezelve Basso continuo genoemd, in tegenstelling met de ripier bas, die slechts do ritournollo of het tutti versterkt. Do bastoonen der monschelljke stem omvatten gewoonlijk do toonruimte van groot F tot een gestreken d of e. Zij hebben dus eenige toonon met de tenor-stem gemeen , doch onderscheiden zich daarvan door krachtiger en voller toon. Van talrijke muziekinstrumenten die tot de baspartijen worden gebruikt, willen wij hier alleen de thans moest in gebruik zijnde vermelden. Onder do strijkinstrumenten komt vooreerst de violoncel in aanmerking, welke cenen omvang heeft van groot C tot een gestreken goib. De contrabas versterkt veelal de violoncel doch eene octaaflager; doszelfs toon-omvang is van contra E tot klein e of g. Onderdoblaas-instrumenten staatde fagot mot de violoncel gelijk, terwijl do contra-fagot, die eene octaaf lager dan do gewo- |
312
uc fagot staat, aan den contrabas beantwoordt. Onder do dusgc-noerade blik-instrumentcn staat de tenorbaznin met de violoncel gedeeltelijk gelijk; do toonomvang van dit instrument is van kleine tot oon gostroken y. Do basbazuin staat lager dan do vorige, en omvat de toonen vangroot C tot een gestreken e. Behalve deze moet nog de dusgenoemde serpent tot de basinstrumenten worden gerekend; hetiseene slangvormiggebogono buis van i'Ji of 2 meters lengte, die uit koper of hout is vervaardigd en mot leder overtrokken. Hot wordt door oen dusgenoemde bocaal met een kogelvormig mondstuk geblazen en heeft G gaten, terwijl deszolfs toonomvang van contra b tot d is.
Onder de orgelstemmen zijn hot do 8, 16 of 32 voet registeïs, die tot de baspartijen worden gebruikt. De eerste zijn gewoonlijk in het manuaal, do andere veelal in het pedaal geplaatst en ofpijp-of tongwerken.
Voor hot orgel on de instrumenten, waar de speler tegelijk meerdere toonen aanslaat, die tot hot basaccoord behooren, worden dezo in het muziekschrift of boven elkander geplaatst, of met de intervallen tusschen don grondtoon en de overige van hot accoord door cijfers aangewezen, waarbij men van don grondtoon, als den eersten , aftelt. Zoodanig een wordt dan een becijferde bas genoemd. Deze cijfers en daarop betrekking hebbende verhoogingon of verlagingen of hertellingen ^
worden signaturen gcheeten.
BAS (Jacques Philippe i.e). Dezo bekwame plaatsnijder word in 1708 to Parijs geboren, waar hij in 1782 overleed. Hij was leerling van Herisset en N. Tardieu. Lo Bas muntte voornamelijk uit door hot fijn gevoel en den smaak, waarmede hij naar de meesters uit de Hollandsche school graveerde. Zijne behandeling is geestig. Eerst etste hij zijno platen en bewerkte ze later met de graveer-naald. Hij was do eerste, die na Rembrandt met de droogo naald werkte, welke manier van bewerking zoo geschikt is om de dampige toonen van hot verschiet en de heldorheid der lucht na te bootsen. Zijn werk bedraagt omtrent 500 stuks, die Haijot de Longpré in zijn catalogus vermeldt. Eenigen dezer zijn naar eigen ontwerpen, do moesten echter naar schilderijen van Claude Lorrain, Ruijsdaal, Teniers en vele meesters uit de Hollandsche school bewerkt, vooral munton zijne platen naar Berghcm en Wouworman uit. Naar laatstgenoemden maakte hij een tiental voortreffelijke gravures. Zijn voornaamste werk rekent men de zestien zeehavens te zijn, die hij naar de schilderijen van den zeeschilder J. Vernet graveerde, welke op do verkooping van Monars 500 francs golden.
BASALT. Zuilvormige afzonderingen van Plutonische en Vul-canischo gesteenten noemt men basalten. Zij bestaan uit een van het zwarte in het graauwo, blaauwe of groonaclitige overgaanden steen, van vorschillende hardheid en specifieke zwaarte, ook vor-schillond van gehalte, bevatten gewoonlijk een of meer soorten van andere delfstoffen in zich en werken somtijds sterk op de magneet. Dezo zuilvormige afzonderingen zijn geene kristallen, hoewel zij oenen schijnbaar regelmatigen bouw vertoonon; de scheiding in zuilen is oen gevolg van het zamentrekken der gloeijend gesmolteno massa's; wanneer zulke massa's nog niet volkomen gestold, maar wel tot een zekeren graad afgekoeld waren on mot lucht, water of met koude ligchamen van andoren aard in aanraking kwamen, werden zij door spleten en scheuren naar verschillende vigtingen gedoeld, waardoor de zui-longedaanten ontstonden. Voor de vorming van zoodanige structuur, op eene Neptunisehe wijze, vindt men geene bewijzen; het verschijnsel wijkt geheel af van datgene, wat plaats heeft bij het uitdroogen van vochtigo massa s.
De basalt komt op vele plaatsen van onzen aardbol voor; do meest beroemde van die formation ziet men aan don lieuzendam (the Giants causeivny) aan de noordelijke spits van het graafschap Antrim in Ierland en in do Fingalsgrot op het Schotsche eiland Staffa. Do eerstgenoemde heeft eene lengte-uitgestrektheid van meer dan 600 voet en op het breedst bedraagt de hoofddam ongeveer 40 voet. De zuilen, moest vijfzijdig en van 15 tot 20 duim middellijn, hebben alleen hier cn daar gelijke of ten naasten bij gelijke hoogten, zoodat men over derzolver boveneinden heen kan gaan. De Fingalsgrot op Staffa bleef langen tijd zoo goed als
onbekend; met allen grond kan mon Sir Joseph Banks voor den ontdekker van dezelve houden. Bij gelegenheid eoner reis naar het noordon van Europa in 1772 bozoeht hij Staffa. Men gaat tot de grot over kleine voorgebergten van basalt. Do aanblik is allerprachtigst ; naar do zijde dor zee ziet men een open, trotsch gewelt in don vorm van een Gothisohon boog, welke aan den ingang eene hoogte heeft van 117 voet; de breedte bedraagt 50 voet. De wanden tor wederzijde en de achtergrond worden door digt aan elkander sluitende zoor regelmatige basaltkolommen gevormd.
Niet ver van Matavao op Taïti of Otaheito, een dor Gezel-schapsoilanden in do groote Zuidzee, bevinden zioh loodrogtstaandc basaltznilen van ongemeeno schoonheid. Op vele plaatsen in Auvergne treft men ook basalt aan, en insgelijks aan den regtoroe-ver vandenRhijn bij het stadje Linz, 5 uren boven Bonn. De basalt wordt voornamelijk voor hot aanleggen van hoofden en kaden en ook voor mijlpalen gebruikt.
BASAN (piekke f«AN90is), graveur en kunsthandelaar te Parijs, werd aldaar in 1723 geboren en stierf er in 1797. Hij was leerling van Fossard cn Daulle', werd zeer bekwaam in het etsen en graveren, vervaardigde vele goede gravuren voor de Dresdener galerij en die van den graaf Brühl on eene menigte platen, zoo naar Poelonburg, Teniers, A. Both, Terburg, A. Schouman als naar P. Veronese, Carlo Dolce on anderen. Onder do etsen zijn zijno kopijen naar Rembrandt, vooral naar diens „burgemeester Sixquot; beroemd. Dat hij doorzijn kunsthandel endebokendschap met Mariette eene buitengewone kennis van ets- en gravoor-werken verkreeg, bewijst zijn „Dictionnaire des graveurs anciens, depuis Vorigine de la gravure,,, waarvan de eerste uitgaaf van 1707 in zijn tijd het beste werk van dien aard was. De tweede uitgaaf gaf hij in 1789 mot zijn zoon H. L. Basan; do daarbijgovoegde artikelen zijn echter oppervlakkiger dan die der eerste uitgaaf. Zijn Catalogue raisonné van het kabinet Mariette, heeft nog grooter waarde. Het aantal zijnor gravuren bedraagt 450 stuks in vier folio-banden. Zij zijn meest Basan enz. goteekend; die met chez Basan zijn onder zijn opzigt door onderscheiden jonge kunstenaars bewerkt.
BASCHILOW (Semen), een geleerde Rus in 1770 geboren, secretaris van den Senaat te Petersburg, gaf conigo boeken der Annalen van Nicow, 1767, 1768, van het Sudehnielc van Czar hoan Wasiliewitz on andere stukken, de geschiedenis van zijn land betreffende , in het licht.
BASCHKIREN of BASKOERT. Tartaarsche stam in het Russisch gouvernement Orenburg, in het zuiden van het Ural-ge-bergte, tusschen de rivieren Kama, Wolga en Ural; waarschijnlijk zijn zij Nogajers van afkomst, welke Bulgaren onder zich hebben opgenomen; zij worden gerekend op 30,000 bogen of dienstbare manschappen, en zijn gedeeltelijk in Russische dienst (daai-door zag men hen in 1813 en 14 ook in Nederland;, en gewoonlijk mot pijl en boog en lansen gewapend, doch sommi^ó hebben ook schietgeweren en andere wapens. Zij belijden do Mohammcdaan-sche godsdienst; daarbij hebben ze nog vele heidensehe gewoonten. Hunne voornaamste bezigheden zijn de jagt, vee-en bijenteelt. Hun lievelingsdrank, koemuus genoemd, wordt uit paarden- en kameelen-molk bereid. Zij staan onder hunne eigen gekozene harschinen, sotniks en atamans of hetmans, zwerven rond, en wonen des winters dorpsgewijze in huizen.
BASCULE. (Zie Brug-balans.)
BASEDOW. (Joiian Bkrnakd) Deze was oen zeer verstandig man. die onvermoeid werkzaam was, en aanmerkelijk voel tot verlichting van Duitschland bijdroeg. Inzonderheid droog hij door zijno pogingen voel tot de verbeterde opvoeding bij, op welk belangrijk stuk hij het eerste zijne aandacht vestigde; schoon zijn brandende ijver en te verregaande eigenliefde, hem moer geschikt voor oenen uitvinder van nieuwe ontwerpen, dan wel voor eenen uitvoerder daarvan maakten. Hij word in 1723 te Hamburg geboren , waar hij zich aan de strenge tucht zijns vaders, die een paruikenmaker was, onttrok cn vervolgens in dienst van een Ilolstcinsoh land-natuurkundige begaf. Zijn vader haalde hem echter op de Johannes-sehool terug, on nu bezocht hij hierop het gymnasium te Hamburg (waar men wil, dat hij zeer ongebonden loofde); ging vervolgens naar Leipzig; werd hofmeester in het Holstoinsche, in 1753 hoogleeraar in de zedokunde cn fraaije wetenschappen tc Soroe, cn in 1761 door het Deensche hof aan het gymnasium te Altona beroepen. In 1669 kreeg hij, waarschijnlijk
BAS
313
|
iloor de Emile van Rousseau, aanleiding om zich aan het vak van opvoeding toe te wijden en bragt een voorschot van 1G,000 daalders tot drukken van een elementaarboek bij een, waarvan hij in 1770 het eerste deel uitgaf. In 1771 riep hem de prins van Dessau ter verbetering zijner scholen derwaarts, waar hij in 1773 zijne beroemde school das Philantropin oprigtte. Bij mangel aan genoegzame ondersteuning, stond hij dezelve aan Campe af: doch moest ze naderhund weder overnemen , totdat hij in 1778 er op nieuw afstand van deedj zonder dat hij ophield hare belangen te behartigen. Sedert was zijn oogmerk om in Dessau stil te leven, waarin hij echter, door oneonighedeu met Woike, en andere onaangename omstandigheden, dikwijls verhinderd werd. Hij heeft vele wijsgeerige en godgeleerde werken, liencvens opvoedings-schriften, uitgegeven. Lehrbuch der prosaischen und poehsclicn Wohlradenhdt, Kopcnha^e 1756; Philaletie oder neue Aussichten, in die Wakrhdt und Religion der Vemunft,Altona 1764,2 Th.; Melho-dtscher Unterricht in der natarlichen und Christlichen Reliyiou, Altona 1764, 2 Th.; l'heoretisches System der (jesunden Vernunfl, Altona 1765; Vorstelling an Menschenfremde u.s. w. über Schule, Studiën u. s. w. mil einetn plane eines Elemenlarbuclies, 1768; Elementarbuch 3 Th. Altona und Leipzig 1770; Elementariverk (omwerking van het vorige) Dessau 1771; Aijatkokrator, Dessau 1771; Methodenbueh für Vat er und Mutter, 3 A, Dessau 1773; Politische und Moralische Reden, Kopcnhag. und Leipzig 1771; I)as in Dessau erridueie, Philantropin, Leipzig 1774; Vermachtnisz für die Gewissen, Dessau 1774; Practische P/iilosophie/ür alle Stiinde, Dessau 1777, 2 Th.; Pddagoyisehe Uuterhaltungen (met Campa), 12 St., Dessau 1777—1779; Allgemeines Christliches Gesangbuch, Uiga 1781. Hij stierfin 1790 te Maagdenburg. Zie II. llathmann, Deilrdge zurLebensgeschichte Basedow's, Magdeburg 1791; Meijer's Charakter und Schriften U's, 2 Th., Hamburg 1791 en 92; Gothe, A«s meinem Leben, Th. 3 s.415 fgde; Sehlichtegroll's Nekro-log vorn Jahr 1790. BASEL. Sedert 1501 het elfde kanton van Zwitserland, begrensd door Frankrijk en Baden en door de Kantons Aargau, Solothurn en Bern. Het bevat tussehen de 46 en 47,000 inwoners, en heeft belangrijke zijde-, katoen- en papier-fabrieken. De landbouw wordt hier met veel zorg gedreven. BASEL. De hoofdstad van het genoemde kanton, de rijkste stad van Zwitserland, welke eene hoogeschool, een gymnasium, verscheidene boekerijen, kunstverzamelingen enz. bezit, en eenen aanzienlijken handel drijft. Zij is eene der oudste steden van Zwitserland. Zij heeft nu eene bevolking van 27,270 inwoners, doch was in de middeleeuwen toen zij 41 torens binnen hare muren telde veel sterker bevolkt, bijzonder voor de XI Vd0 eeuw, toen daar de pest of de zwarte dood met groote hevigheid woedde. In of omtrent het jaar 800 werd hier reeds do bisschoppelijke zetel gevestigd. De Khijn, die er doorloopt, deelt haar in de groote en kleine stad, die beiden sedert het jaar 1226 door eene merkwaardige steenen brug van 715 voet lengte vereenigd werden. De oude onberoemde academie aldaar is, in het jaar 1459, door paus Pius II gesticht; zij was in de tijden dor hervorming het middelpunt van wetenschappelijke werkzaamheid, telde vele groote mannen onder hare hoogleeraren en studenten en bezit eene bibliotheek van 50 of 60,000 bandon, en een groot aantal handschriften ; tegenwoordig evenwel is zij de minst bezochte dor Zwitsersche academiën. Onder de merkwaardigheden dezer stad telde men eertijds de „Doodendausquot;, een beroemd schilderstuk (zie dit Art.); doch dit bestaat sedert do vorige eeuw niet meer. Men vindt hier de graftombe van den beroemden Desiderius Erasmus van llotterdani, van de gemalin van Rudolf van Habsburg, Oecolampadius en anderen , allen in den dom, van 1010—1019 door Keizer Hendrik 11 gesticht. In Basel werd van 1431 tot 1444 het bekende concilie gehouden , (verg. Concdie) en in 1795 over don vrede, tusschen den koning van Pruissen en do toenmaligeFransche republiek door den koninklijken Pruissisehen generaal von Golz, en na diens dood door den staatsminister, den vrijheer von Harden berg, en den Eranschen gezant bij het Zwitsersche bondgenootschap, Francois Barthelemy gehandeld, en deze op den April 1795 gesloten. BASEMENT, voetstuk b. v. van een standbeeld, ook het onderste gedeelte eener kolom, of ook van het pedestal. (Verg, Kolom en Pedestal.). |
BASILE (J. B.), graaf van Torona, Napolitnansch dichter, voor 1637 gestorven , is schrijver van verschillende werken, waarvan de voornaamste zijn : Opera poetiche Mantua 1613 in 12°; Lo Cunto de li Cunti, etc. Napels 1678 12°, eene verzameling van novellen in het Napolitaansch geschreven, in het Italiaansch vertaald en meermalen herdrukt; Tie niuse napohtane ib. 1678, eene verzameling van herderszangen. Daarenboven heeft hij verschillende dichters mot Italiannsche noten en commentaricn in het licht gegeven. Zijne zuster Adriana beoefende ook de dichtkunst en de muzijk. Marini en Toppi vermelden hare Composizioni in verso. Zij gaf in 1637 in 4° een gedicht van haar broeder, Theagenes, aan de Aetliiopica van Heliodorus ontleend, in het licht. BASILICA, het wetboek van het Grieksche keizerrijk, bestaande uit 60 boeken , eene omwerking van de Justiniaanschc wetboeken naar oen ander plan en met inachtneming van do veranderingen,die in den loop dor tijden hadden plaatsgehad. Hot werd aangevangen onder den keizer Basilius Macedo, die in het jaar 886 stierf en door zijnen zoon Leo den wijze opgevolgd word, onder wiens regering het wetboek ten einde werd gebragt. De zoon van Leo, keizer Constantinus Porphyrogeneta liet het nogmaals herzien en verbeteren. Do Basilica zijn van grooto waarde voor de verklaring van het Corpus Juris en het is te betreuren dat wij ze niet dan verminkt bezitten. De boste uitgaven zijn die van Fabrot te Parijs, 1647 in 7 din. en van Hcitnbach te Leipzig 1833, welke nog niet voltooid is. Tot rogt verstand dier wetten is hot werk van Haubold: Manuale Basilicarutn, Leipzig 1819, bijzonder dienstig. BASILICA {Koningshof) was bij do Grieken de zetel van de vierschaar des Archou Bastleus. De Romeinen namen vorm en naam dezer gebouwen voor openbare toregtzittingen over. Eene Basilica bestond uit eene langwerpige bedekte ruimte, welke aan hare beide langere zijden, bedekte galerijen had en aan de zijde, die tegenover den ingang was eeno halfcirkelvormige ruimte, apsis, do zitplaats voor het gerogtshof. Hot is evenwel nog niet uitgemaakt, of niet vole dezer Basilicae eene ellipsvormige figuur tot grondslag haddon. Ja, zelfs Zesterman heeft in eene door do Brussolsche academic in 1847 bekroonde prijsverhandeling de meening voorgestaan dat allo basiliken langworpig-rondo bedekte zuilen-gaanderijen waren zonder apsis, en wier ingang in eene dier langere zijden te vindon was. De eerste Christen-kerken zijn naar de mooning van velen naar den grondvorm dezer Basiliken gebouwd ; inwendig waren deze door twee of drie rijen kolommen in drie of vijf ongelijk breede afdeelingen verdeeld. Later werden de regtlijnige archilraven tot bogen hervormd; boven de zijgangen werd ook wel eens eene galerij aangebragt, waarboven do vensters waren, die het inwendige moesten verlichten. Het altaar, als eene herinnering aan het H. graf, was meestal oen vierhoekige marmeren sarcophaag, met de attributen van hot Christendom , de A en , liet labarum . het kruis, en do palmtak daar op ingebeiteld. Op de zijde dezer Basiliken, somwijlen ook wol daar binnen werd een klein gebouw voor den doop ingcrigt, dat den naam van Baptisterium voerde (zie dat artikel.). Do oudste Christelijke Basilica binnen Rome was de door Constantinus gebouwde kerk van den H. Johannes in het Lateraan ; zij had inwendig vier rijen kolommen, doch van deze is niets meer to zien, daar in de XVHIlt;lc eeuw Borromini deze schoone Jonische pilaren in muren inmetselde. De kerk der Dominicanen San Clemente aldaar heeft daarentegen nog volkomen hare oorspronkelijke inrigting van de IVdlt;! eeuw behouden. Tot de schoonste en grootste in den vorm der Basiliken gebouwde kerken rekent men wijders met regt de buiten Rome op den weg naar Ostia staande Basilica di Paolo, de in 324 op bevel van Constantinus gebouwde (doch in de XVIdo eeuw afgebroken) Petrus-kerk, die op den circus van Nero stond, op de zelfde plaats waar men nu de nieuwere Petruskerk bewondert. In nieuwcren tijd heeft men meermalen den Basiliken-siijl voor het bouwen van kerken aangewend, b. v. bij do kerk des II. Bonifaeius in Mnnchen. op last van koning Lodewijk van Boijeren door Ziebland gesticht. BASILICO (CiitiAOc), Napolitaansch schrijver uit de XVli'1»1 eeuw, vertaalde in Italiaanscho verzon het Satyricon van Petronius. eu in rijmlooze verzen een der gedichten aan Virgilius toegeschreven. Deze tweo overzettingen zijn in 1678 te Napels in 12» uitgekomen. |
40
314
|
BASILICUM. {Ocymum Basilicum L.) Eono tot de natuurlijke familie der Lipbloemen of Labiaton behoorende, eenjarige, in het ztüilen van Azie inheemselie, doch in alle werelddeelen gekweekte plant, welke, ten gevolge van een vlugtig en zeer aangenaam riekend beginsel, dat door al hare doelen verspreid is, in haar vaderland als geneesmiddel, doch bij ons slechts als toe-kruid gebezigd wordt. Zij maakt hef hoofdbestanddeel uit van de kruiden, waarvan de zoogenaamde kniiden-azijn getrokken wordt. Het Basilicum hooft een rogtopstaandeu, '/»—1 voet hoogen, vertakten en fluweelaehtig-behaarden stengel; lang-gesteelde, eironde of langwerpige, spits toeloopomle, gladde, zwak gezaagde bladen , en witte, van buiten Hmveelachtig-bohaardc lipbloemen , welke tot eindelingsche, van afstand tot afstand door schutblaadjes afgebrokene trossen vereenigd zijn. Hot bloeit in de maanden Julij en Augustus, cn wordt door uitzaaijing vermenigvuldigd. O- BASILISCUS. Onder dezen naam zijn de dierkundigen gewoon Uasiliscus. een hagedisachtig diergeslacht te verstaan, hetwelk met den Leguaan of Iguaan overeenkomt, maar een opgerigten, vlic/.igen kam midden op den rug draagt. Laurenti, dio in 1768 het eerst dien naam voor dit geslacht bezigde {Specimen medicum, exhibens Synopsin Reptilium, Viennae 8quot;), bragt hiertoe alleen eene cnkolc soort, welke in Zuid-Amerika te huis behoort (Snriuamo, Wost-Indië). Bij Linnaeus wordt ileze soort Laccr/a Basih'scus genoemd; zij is afgebeeld in Seba Thesaurus, tom. 1, tab. 100 fig. 4, welke afbeelding overgenomen is in het bekende werk van Houttuyn, Natuurlijke Historie volgens het zamenslel van Linnaeus, deel I, Gquot; stuk, pl. 52. In hetzelfde jaar 1768 maakte Schlosscr eene, in den eersten opslag met die Zuid-Amorikaanseiie Hagedis overeenkomstige soort van Amboina en Celebes bekend [Epistola ad F. Dcjoan. Amstelodami 4°). Deze soort, Lacerta Amboinensis Gmol., word door latere schrijvers, Daudin, Merrem en anderen mede tot hot geslacht Basiliscus gebragt. Ondortusschen heeft Cuvier do groote Amboinsche Hagedis van Schlosscr als een afzonderlijk geslacht beschouwd, aan 't wolk hij den naam van Isliurus (of beter Ilis-tiurus) gegeven hoeft, terwijl hij den naam van Basiliscus alleen tot de eerst vermelde soort van Seba beperkte. De nieuwste schrijvers volgen hier algemeen het voorbeeld van Cuvier. Om van andere, min gewigtige kenmerken niet te gewagen, vergenoegen wij ons met de vermelding, dat bij al de Amerikaansche hagedisachtige dieren, en ook bij don Basiliscus van West-Indië, de tanden aan de binnenzijde der kaken bevestigd zijn. Bij de hagedis van Amboina staan de tanden op den scherpen rand der kaken, en zijn daarmede vergroeid. Ook heeft deze laatste soort geone tanden in het gehemelte, die daarentegen bij den Basiliscus aanwezig zijn. — Men kent dus tot nog too slechts eéne soort van Basiliscus, dezelfde, aan welke Laurenti het eerst den rang van een afzonderlijk geslacht toekende. In een werk als dit woordenboek, opgesteld ter verspreiding van kennis cn bevordering der beschaving onder alle standen. |
kan men onmogelijk verwachten, dat de natuurlijke geschiedenis in baron uitgebreiden omvang opgenomen worde; zoo ons artikel over hot woord Basiliscus gevolgelijk hier eindigde, zou men misschien vragen, met welk regt dat woord in ons werk was geplaatst. Maar ook bij de oude schrijvers komt een basilisk voor. Dat dit dier geen hagedis van West-Indië kan zijn, behoeft geen betoog. Ook wordt die basilisk voor zeer vergiftig gehouden, en van do giftige eigenschappen der hagedis van West-Indië is niets bekend. Onder do levendige trokken, met welke de Profeet Josaja eenen gelukstaat voorspelt die ons aan do gouden eeuw der dich-teren doet denkon, lozen wij volgens onze overzetting ook „ dat do zuigeling spelen zal bij een adderen-hol on het pas gespeende kind zijne hand steken in don kuil des basilisken.,. (Hoofdst. XI vs. 8). De bijeenvoeging van adderen en van den basilisk zou een opmerkzaam lezer al ligt op de gedachte brengen, dat do basilisk eono soort van slang was, en hij zou zich daarin ook niet vergissen. Althans de ouden verstonden onder basiliscus eene soort van slang, gelijk onder anderen blijken kan uit Plinins Hist. Nat. Lib. VIII cap. 21. De naam/Ï£lt;(TiA«'(TX05 beteckent een koningje. De door Plinius bedoelde slang droeg, zegt hij, eene witto vlek op don kop, even als eene koninklijke hoofdwrong of diadeem; zij was niet langer dan 12 duim, cn kwam in de Cyrenaische gewesten voor, dat is in de oostelijke gedeelten van het tegenwoordig Tripoli, aan de kusten van Afrika tegen over Candia. Dit is alles wat Plinius ons over zijnen basilisk borigt, behalve eenige fabelachtige vertellingen, waaronder ook behoort dat het wezeltje (»ifwlt;e?a) door den reuk zijner uitwaseming don basilisk doodt. (Vergelijk de emendatie van Sillig op deze corrupte plaats van Plinius). De beer Schlogel meent (Essaisur la phjsionomie des Serpens, La Haye 1837 p. 111), dat deze slang van Plinius do Vipera echis zou geweest zijn, eene soort die men ook Echis arenicola. Vipera pyramidum enz. genoemd heeft, en die in Noord-Afrika (Egypte, Abyssinië enz.) en ook in sommige streken van Azië voorkomt. Hot zou geheel willekeurig zijn, zoo men meende, dat hot ook juistdozesoort was, welke inde aangehaalde plaats der Profcciën van Jesaja door het woord bedoeld was,'t geen de onzen door basilisk hebben vertaald. Een dienstvaardig en in deze zaken zeer bedreven geleerde borigt mij, dat in het Hobreeuwseh gelezen wordt Zêfa, of het daarvan afgeleide het eerste komt voor Jesaja XIV: 29, het laatste Jesaja XI vs. 8, LIX vs. 5 Joremia: VIII; 17, Spreuken XXIII vs. 32, Bij Jesaja XXX vs. G staat ef'éh 't geen de Statenvertaling elders door adder vertaald heeft, maar waar voor zij aldaar basilisk gebruikt. Do zeventigen gebruiken in hunne vertaling nu eens ufiTiiQ. dan weder puaih'ay.og , cn in de aangehaalde plaats der Spreuken (XXIII vs. 32) vertalen zij Zifoni door Cerastes. De meeste uitleggers mconcn, dat, door Zcfa' en Zifoni de cerastes bedoeld wordt; de Coluber cerastes L., eene giftige slang met twee hoorntjes boven do oogon , die in Egypte en elders in Noordelijk Afrika voorkomt, en van welke de ongewijde schrijvers dikwerf gewag maken. Deze slang is afgebeeld in Bruce, Voyage en Nubie et Abijssinie V. Pl. 20, en in hot bekende werk van Lacepcdo, Ilist. nat. des Qua-drupides ovipares et des Serpens II Pl. 1 fig. 2. De afleiding van hot Hobreeuwseh Zéfa geeft hier weinig of geen licht; en er zijn geene beschrijvingen van deze slang of eenige aanwijzingen van bijzonderheden op de aangehaalde plaatsen , die ons aan do eene of andere soort bij voorkeur zouden doen denken. Veilig mogen wij echter hier alleen aan eene giftige slang in hot algemeen donken. Overigens gaven de Grieken zoo het schijnt den naam van punihay.og ook aan eene soort van zccvisch en aan een klein vogeltje, misschien hetzelfde dat bij ons wintorkoningje genoemd wordt. J. V. D. H. BASILIUS de groote, in 329 te Cacsarea in Cappadocie geboren, word eerst door zijn vader, die het leeraarsambt in do rheto-rica on philosophic bekleedde, onderwezen, terwijl zijne moeder, eene dochter van do H. Maerina, eene leerlinge van Grcgorins |
315
|
Tlmuniaiurgus, voor zijno godsdienstige vorming zorgde. In rijperen leeftijd zond hem zijn vader naar Constantinopel, waar hij het onderrigt van den beroemden redenaar Lebanius ontving. Van daar ging hij mot zijn vriend Gregorius Nazianzenus naar Athene, waar hij de lessen der leeraren in de rhetoriea, phiiosophie en mathesis bijwoonde. In 355 te Caesarea wedergekeerd, werd hij tot leetor aangesteld en ondernam hij epne reis door Egypte en Lybië om zich met het monnikenleven in die streken bekend te maken. Ingenomen met de levenswijs der monniken, volgde hij die met eenige zijner vrienden, onder welke de genoemde Gregorius, te Pontus, en kon naauwelijks besluiten do eenzaamheid te verlaten, toen bisschop Eusebius hem naar Caesarea riep, waar hij hem tot presbyter wijdde. ïe Caesarea trad hij het eerst als evangelie-prediker op, verwierf een ongehoorden bijval, doch wekte daardoor de ijverzucht zijns bissehops, dat hem deed besluiten naar Pontus terug te kecren. In 370 werd hij zelf bisschop van Caeserea, en als zoodanig wist hij (374) keizer Valens, die der partij van Arius was toegedaan , en hem door beloften en bedreigingen tot het houden van kerkelijke gemeenschap met de Arianen zocht te bewegen, in eene zachtere stemming jegens de Catholijken te brengen. Hij wijdde niet slechts zijne zorgen aan zijne kerkelijke onderdanen, maar poogde, geholpen door den wijsgeer Athana-sius, dien hij vader plag te noemen , vrede en eensgezindheid in de kerk te bevorderen. Hij stierf in 379, niet alleen door zijne geloofsgenooten, maar ook door Joden en Heidenen betreurd, üe nakomelingschap heeft hem voor zijne verdiensten jegens de Kerk dm groolm genoemd. De R. C. kerk viert niet, gelijk de Grieksche, den dag van zijn dood (1 Jan.), maar die zijner priesterwijding (14 JunijJ. Hoogstbelangrijk zijn zijne brieven, 350 in getal. Zij zijn vooral voor de kerkelijke geschiedenis van groote waarde. Voorts prijst men zijn wederlegging van Eunomins ( yli'UTOinTr/.Dg xov uno-/.oy/jir/.nt' tov dvna([]ovg Evi'OfitOv) in vijf boeken waarvan echter de Benedictijn Garnier, de twee laatste, na grondig onderzoek, voor onecht heeft verklaard; het beroemde geschrift over den H. Geest aan Amphilochius nif)i tov ayiov nviv/xavog, en zijne homiliën, waaronder die men betwijfelt, of ze van hom zijn. De beste uitgaaf zijner werken is die van den genoemden Garnier (Parijs 1721 en 1839 , 3 dl. folio.) Zie over hem J. E. Feisser, de vila Basilii, Groningen 1828; Klosc, JSasihus der Grosze, Stral-sund 1835. BASILIUS, bisschop van Seleucia inlsaurië, in het midden der V'10 eeuw, verwierp op het concilie te Constantinopel in 448 het Eutychianisme, nam het op dat van Ephese in 449 aan, verwierp liet wederom twee jaren later te Chalcedon. Er bestaat nog een brief van hem aan keizer Leo, waarin hij hem verzoekt de beslui-tèn van het Chalcedonisehe concilie te handhaven. Behalve dezen brief zijn er nog 40 homiliën van hem in het Grieksch overig (Paris 1622 en Combcfis Auctiiar. I, Paris 1648 en achter de opera St. Gregorii Thaumaturgi.) Men betwijfelt of het leven der H. Tecla, dat hem toegeschreven wordt, van hem is. BASILIUS VALENTINUS. De meeste schrijvers meenen het tijdvak, waarin Basilius Valentinus leefde, te moeten bepalen tot het begin der XV'10 eeuw, daarbij verzekerende dat hij als monnik in het St. Petrusklooster, van de orde der Benedictijnen, te Erfurth zich ophield. Er bestaan echter zeer geldende redenen om aan te nemen, niet alleen dat er geen monnik onder dien naam geleefd heeft, maar ook dat de schrijver onder die benaming, op zijn vroegst genomen, in het einde der XViio eeuw, zoo niet later, geschreven heeft. De naam van Basilius Valentinus is nergens in de Benedictijner orde kunnen worden opgespoord, hetgeen wel voor de eerste bewering pleit, terwijl tegen het aannemen vaneen tijdvak in het begin derXVdo eeuw twee gewigtige bezwaren bestaan, want; 1° vindt men in een der voornaamste geschriften van dezen pseudonymus, in den „ Currus triumphalts antimoniiquot;, een voorschrift opgegeven voor de vervaardiging van drukletters uit een alliage met antimonium, en 2quot; geeft hij de syphilis de benaming van „neue Krankheit der Kriegsleutenquot;, daar bij den raad voegende om haar door aanwending der zouten van kwikzilver, antimonium en lood te genezen. Behalve het genoemde geschrift zijn nog als belangrijk van dezen schrijver bekend; „De magno lapide antiquorum Sapientium,quot; „ Apocahjpsis chemica,quot; ,, en Testamentum ultimumquot;, waarin men vele dingen beschreven vindt, die men in lateren tijd als nieuwe ontdekkingen heeft bekendgemaakt. (Verg. 11 istoire de la c/u'mie par Dr. F. Iloefer, 1842—1843; G es chic!de. der Chemie von Dr. JI. Kopp. 1843—1847). |
BASIS. Grondslag, grondlijn, grondvlak, voetstuk. Dit woord wordt in zeer vele beteekenissen gebruikt. In de meetkunst wordt gewoonlijk eene der zijden van eenen driehoek als basis beschouwd en bij eenen gelijkbeenigen driehoek altijd de derde zijde; evenzoo wordt een der beide cirkels of ellipsen, waardoor een cilinder begrensd is, als basis aangenomen, terwijl een der beide drie- of veelhoeken, waardoor een prisma begrensd is, de basis wordt geheeten. Ook de cirkel of de veelhoek, die tegenover den top van eenen kegel of pyramide ligt, noemt men de basis. In de geodesie en landmeetkunst wordt de lijn waarvan men uitgaat de basis genoemd. Het getal 10 is do basis van ons talstelsel, en tevens dat van de Briggiaansche logarithmen. Het veertigmillioenste gedeelte van den omtrok der aarde is do basis van ons stelsel van maten en gewigten. BASIS {Scheikundig). Deze benaming wordt in het algemeen gebezigd voor eene stof, welke de eigenschap bezit om zich met eene andere, meer electro-negative, te verconigen on eene nieuwe verbinding te vormen. In deze meer algemeene beteekenis, noemt men de eerste of meer electro-positive stof ook wol het radicaal, zoo zijn b. v. in de potasch (kali) hot kalium, in het kooloxyde de koolstof, in het zwavelzuur de zwavel, in het water de waterstof, de bases of radicalen. In do meer bijzondere beteekenis ver-stMat men door het woord basis, eene stof welke met oen zuur of met eene andore moer electro-nogativo grondstof (clement) eene verbinding vormen kan, mot geheel andere eigenschappen begaafd; zulke verbindingen noemt men zouten, waarom de meer olectro-positievo stof ook wel zoutbasis genoemd wordt. Bij do zwavelzure-potasch b. v. is do potasch (kali), in het keukenzout het sodium (natrium) de basis. Niet altijd gaan bij die verbinding al do hoedanigheden van de basis verloren, zoodat zij dan daarom basisch genoemd worden, zoo b.v. zegt men basische zouten. Men onderscheidt anorganische en organische bases; de eersten behooren tot hot onbewerktuigde rijk, de anderen tot hot bewerktuigde en zijn ook als alkaloïden bekend. BASKEN ofVASCONEN. F«sco«lt;/arfos, dat is bergbewoners o{ JCscualdunae, zoo als zij zich zeiven noemen. DeoudoCanta-briërs, oen volk ton noordon en zuiden der Pyrenoën en op dezelve wonende; zij behooren zoowel tot Spanje, als tot de Fransehe departementen Oppor- en Nedor-Pyrenoën, Arriège en Opper-Garonne. Men vindt bij ben eene eigene taal, klecding, spelen en dansen; zij zijn welgemaakt, behendig ou goedaardig, In Frankrijk wonen ongeveer 130,000 Basken op eene oppervlakte van 91 vierkante mijlen. Naar hen hebben de Baskischo provinciën in Spanje den naam, welke het vierde hoofddeel des rijks,uit do provinciën Biscaye, Guipuscoa en Alava bestaande, vormen, en op ruim 147 vierkante mijlen, 370,000 inwoners bevatten, Sedert de XIII'io en XIV11quot; eeuw zijn zij met Castilië vereenigd en hebben eerst in 1832 hunne vrijheden en regten verloren; zij hebben een kapitein generaal, die te St. Sebastiaan zijn verblijf houdt. De Basken zijn goede zeelieden, die bet eerst de wal-vischvangst beoefend bobben, waarmede zij zich echter thans niot meer bezig houden. De taal der Basken, door hen zolven Escuara genoemd, is eigenlijk de oude taal dor vroeger Iberische bewoners van Spanje en Aquitanië (Verg. W. von Humboldt, ünler-suehungen ühe.r die Urbewohner Hispaniens, Berl. 1821. BASKERVILLE (John), te Walverley, in het graafschap Worchester, in 1706 geboren, was een dor beroemdste boekdrukkers, die, naar men zegt, zijne werken insgelijks gesneden en gegoten hooft. De uitgaven van verscheidene klassieke schrijvers bij hem gedrukt, namelijk van Virgilius, Aristoteies, Milton, Ariosto en anderen, worden voor moostorstukken der boekdrukkunst gehouden. Hij stierf' in 1775 te Birmingham, in het graafschap Warwick. Beaumarchais kocht na zijnen dood, zijne letters voor 3700 pond sterling, en drukte daarmede te Kehl de prachtige uitgave van Voltaire's werken. BASNAGE (Samuel) van Flottemanville, in 1638 te Bayeux geboren en in 1721 als predikant te Zutphen, waarheen hij na de opheffing van het edict van Nantes gevlugt was , gestorven, onderscheidde zich als een geleerd en oordeelkundig schrijver, vooral |
BAS
|
iloor zijne Aimales politico- eeclesiaslici amorum DCXIV a Cae-sare Auyusto ad Phocam usque, Rotterdam 1700 3 vol. fol, en zijn De rebus ecclesiasticis excercitationes historico-criticae, Traj. 1692, 1717 4», die beide tegen IJaronius gerigt zijn. BASNAGE (Jacquüs) de Beauval, lieev van Franquenai cn predikant bij de Waalsche gemeente te 's Hage, werd den 6 Aug. 1053 te Kouaan geboren. Zijn vader Henri Basnage, advocaat voor hot parlement van Normandië, spaarde noeli kosten noch moeite aan zijne opvoeding. Te Sanmur was liij de geliefde leerling van den vermaarden Tanaquillius Faber, te Genève bezoeiit hij de scholen van Chouet, Mestrezat, Turetin en ïronchin; (1676) en te Sedan die van Jurieuen van le Blancde Beaulieu. Telionaan wedergekeerd, werd hij schoon nog geen 23 jaren oud, do opvolger in het leeraarsambt van den geleerden Le Moine, die tot hoogleeraar in do godgeleerdheid te Leyden beroepen was, en in 1684 huwde hij Susanne du Moulin, dochter van Cyrus, neet van Charles du Moulin, den Franschen Papinianns. Toen in 1684 do kerk te Quivclly, waarin de Hervormden van Rouaan hunne godsdienst ver-rigten, gesloten werd, verzocht en verkreeg hij niet zonder moeite van den koning verlof naar Holland te gaan, waar hij in 1691 tot predikant bij de Waalsche gemeente te Rotterdam beroepen werd. Hier geraakte hij in twist met zijn zwager cn ambgonoot Pierre Jurieu, die in 1703 tot een aanmerkelijke hoogte klom, toen hij weigerde, zonder last van de overheid voor hen, die zich in de Cevennes hadden gewapend, te bidden. Dit maakte zijn verblijf to Rotterdam onaangenaam en deed hem hot beroep naar 's Hage in 1704 volvaardig aannemen. Hij was zoo wol in de staatkunde algt; in de godgeleerdheid ervaren. De raadpensionaris lleinsius stelde veel vertrouwen in hem, hij achtte zijne bekwaamheden zoo hoog, dat hij hem mot den Franschen Ambassadeur d'Uxelles naar het congres te Utrecht, ter behandeling van zaken van het grootste belangzond. De kardinaal Bouillon, als vlugtclingin Holland gekomen, vertrouwde hem al zijne belangen, en de hertog van Orleans beval den abt Guillcaume Dubois, later kardinaal, in 1716 zijn buitengewoon gezant te 's Hage, zieh bij Basnage te vervoegen en van zijn raad gebruikte maken. Breed is de lijst zijner werken. Als godgeleerde en kerkelijk geschiedschrijver onderscheidde hij zich onder zijne tijdgenooten. In 1684 verscheen van hom te Keulen in 12° Examen des mél/iodes proposées par Messieurs de Vassemblee du elercje de Franceen Vannée 1682 (zonder zijn naam); twee jaren later (1686) iaquot; volgde te Rotterdam: Considerations sur Vétat de ceux qui sant tombés, ou Lettres a l'iglise de*** sur sa chute. Voorts Rcponse al'Eoêque dc Meaux, sur sa lettre pastorale, Cologne, 1686 11112quot;. üivi Chrysostimi epistola ad Caesarium Monachum etc. cui ndjunctae sunt tres epistolicae dissertationes, Rotterdam 1087 f0 herdrukt met den titel DissertationesUistorieo-theoloyicae, ibid. 1694 8°. La communion sainte, ou traité sur la nécessité et les moyens de communier diynement, Rotterdam 1688 Squot;, waarvan tien uitgaven zijn. Histoire dc la religion des églises re for méés, Rotterdam 1690. 1699,2 vol. in fol. 1721 5 vol. in8». Traité de la conscience, Amst. 1696 2 vol. in 8». Lettres pastorales sur le renouvellement de la per-séeution 1698. (Van dit werkje zijn veertien uitgaven) L'histoire de l'église de J. C. jusqu'ii présent, Rotterd. 1699 2 vol. in fol. Traité despréjugés faux e^tó/tómes, Delft 1701 3 vol. in 8°. Défense du traité despréjugés faux etc. Delft 1703 in 8°. Dissertation histo-rique sur l'usage de la bénédiction nuptiale. Vhistoire des ouvrages des savans, 1703. Défense du canon du N. T. contre les objections de Mr. Toland. Histoire de 1'ancien et nouveau testament représenlée en tailles donees, fakes et dessinées par Romein de 1 looijhe Amst. 1705 in fol. Histoire des Jttifs pour servir de supplément dl'histoire de Joseph, Rotterd. 1706 5 vol. in 12°, la Hayo 1716 15vol. in 12° (angmentee) in hetEngelsch vertaald door Taylor, in hetNederd. door W. Sewel cn anderen, die door Chauffepic in zijn N. Diet. op. h. w. Basnage vermeld zijn. Als kanselredenaar verwierf hij grooten roem. Tot proeven verstrekken zijne Sermons sur divers sujets de morale, de théologie et de l'histoire sainte, Rott. 1709 2 vol. in 8°. Basnage overleed den 22quot;on Dec. 1723. Zijne afbeelding is sierlijk inliet koper gebragt door Pieter van Gunst. Z. LeVier, Elogehis-toriquede Mr. Basnage vóór hettwede deel der Annales des Provin-ces Unies; Niceron, Mémoires des hommes illustres t. IV, en do biographische woordenboeken van Chauffepie, Glasius en van der Aa. |
BAS-RE LIEF, (Zie Relief) BASS-STRAAT is gelegen tusschen van-Diemenslanden Nieuw-Holland, 26'/i mijl breed en 36 lang en bevattende verscheidene eilanden, waarvan Kents-eiiand, Fourneaux-eiland en Water-house-eiland de voornaamste zijn. Zij ontving haren naam van den Engelschen zeeofficier Bass, die haar in 1798 ontdekte; men heeft door dezelve een' kortoren weg, dan om van Diemensland heen gevonden; Krnsonstern echter meende, dat de laatste weg verkieslijker ware, omdat men op grootere breedte meer verzekerd is van westelijke winden, en de hevige stroomen het inloopen in do Bass-straat doorgaans mocijelijk maken. BASSAE. (tegenwoordig PAOLITZA) een vlek in Arcadië, aan dc grenzen van Messene, beroemd wegens de overblijfselen van den tempel van Apollo Epicurius, die door bouwkunstige harmonie van vorm en afmetingen zoowel al» door de schoonheid van het marmer, onder alle tempelen van Griekenland uitmuntte. Hij werd gebouwd naar het plan van Ictinus, die ook de bouwmeester was van hot Parthenon. De lengte des tempels bedroeg 125, de breedte 48 voet; het dak werd door 30 kolommen gedragen, inwendig stelde de kranslijst in bas-relief een gevecht tusschen Amazonen en Centauren voor. Verg. Stuart and Reveth Antiquities of Athens cn Expédition seientifique de laMorée, 2° deel. BASSANI. (Jac. Akt.) Italiaansch jezuït in 1686 geb. was hoogl. in de fraaije letteren en een der beste predikers van zijn tijd. Hij stierf in 1747 te Padua. Zijne leerredenen zijn te Venetië 1753 in 4» gedrukt. BASSANO. Koopstad in het Lombardijsch-Venetiaansch koningrijk, legatie of distrikt Vicenza, aan de Brenta, met omstreeks 12,000 inwoners cn zeer ruime voorsteden; er bevinden zich zijden-, wol-, en stroohoeden-fabrieken, on handel in zijde, laken, leder, wijn, die in den omtrek weelig groeit, olijven enz.; in dc 30 kerken ziet men zeer schoone schilderstukken. De lucht is er gezond, en des winters niet zeer koud; do stad hoeft door ecne brug van 182 voet gemeenschap met hot vlok Vicantino; op den 8»ll!l1 Sopt. 1796 versloeg Bonaparte hier de Oostenrijkers. In 1811 verhief Napoleon zijnon Staats-secrctaris Maret tot hertog van Bassano. BASSANO. Onder do kunstonaars-familiën die ecne school gevormd hebben, is die van Da Ponte eene der merkwaardigsten. Het hoofd daarvan, Francisco da Ponte, te Vicenza geboren, zotte zich als schilder te Bassano (zie het vorig artikel) neder, nam den bijnaam da Bassano aan, welke op zijne nakomelingen overging, en waaronder zij algemeen bekend zijn. Naar het schijnt vormde hij zich te Venetië in de school of naar het voorbeeld van Bollini. Lanzi roomt zijne zamenstellingon, vooral de uitdrukking der karakters. Zijn H.Bartholomeus in don dom te Bassano is in eene droogere manier geschilderd dan die van lateren tijd in do Johannes kerk. In de, in Engeland verkochte, galerij Orleans waren vijl' schilderijen van dezen meester, die in bijzondere verzamelingen aldaar zijn overgegaan, waaronder „ zijn arko Noaohs quot; in die van den hortogvan Sutherland. Hij stierfin 1530. — Zijn zoonjaeopo, in 1510 geboren, was de voornaamste dor Bassano's. Na hot eerste onderwijs van zijn vader genoten te hebben, begaf hij zich naar Venetië, omzioh verderinde school van Bonifacio te oefenen; hij studeerde zoowel naar dezen als naarTitiaan.dat aan de„vlugt naar Egypte quot;in dc Girolamokerk te Bassanozigtbaar is. Weldra echter veranderde hij die zorgvuldige uilvooring om oenelevendigere, stoutere aan te nemen. Naar zijne geboorteplaats teruggekeerd, nam hij de omgevingen dier plaats ten voorbeeld en verliet den grooten stijl, om zich op hot landschapschildcren toe te loggen. Hij stoffeerde zijne stukkon mot figuren uit de lagere volksklasse, met allerlei dieren, waarin hij een bijzonder behagen schiep, of soms voegde hij er oen tooneel in, aan de heilige geschiedenis of de fabelleer ontleend. Die onderwerpen munten niet door vindingrijkheid uit; ook volgde hij voor de figuren veelal hetzelfde model, of het eene boerin, ecne Magdalena of wel eene Koningin van Seba moest voorstellen. Het reeds door P. Veronese ontwikkelde Vonetiaan-sche beginsel, trouwe studie naar dc natuur, legde hij daarbij ton grondslag; zocht naar schitterende licht-cfibcten, groepeerde geestig, stelde het landschap rijk, dikwijls phantastisch voor, en muntte vooral door koloriet en verdeeling van licht en bruin uit. Aan do kleuren, vooral aan het groen, wist hij eene bijzondere |
BAS
•I 17
|
scliittorin^ to geven; het licht met stoutheid en vastheid to schil-deren. Zijn geestig penseel komt met dat van Rembrandt het meest overeen, ook moet zijn werk even als dat van dezen moester op oen zekeren afstand gezien worden en heeft dan eerst al het betooverende van het effect on van het koloriet. De stukkon zijn moest van geringe grootte en worden in bijna elke Italiaan-scho kunstverzameling gevonden, dat niet te verwonderen is, daar Jacopo schier oene fabriek van schilderijen had on daarbij door zijne vier zonen geholpen word. Niet al zijne voortbrengselen waren echter in dit genro; hij schilderde ook portretten en altaarstukken, meest mot minder dan levensgroote beelden, en veelal met dieren gestoffeerd. Onder zijne voornaamste werken telt men „de geboorte van Christusquot; in de San Giuseppo te Bassano, hetwelk zoo in kracht als in licht en bruin een meesterstuk is. Even beroemd is zijne „begrafenis van Christusquot; in hot Seminarium te Padua, hetwelk mevrouw Patin onder de schilderijen van de beroemdste meestors liet graveren, daar bijna geen schilderstuk zulk een' diepen indruk op haar gemaakt had. Titiaan bewonderde zoozeer dat, hetwelk in de Maria Maggioro te Venetië berustende, „het offer van Noach, mot eeno menigte dieren gestoffeerdquot; voorstelt, dat hij voor zijne studie er oene kopij van wilde laten maken. 2ijne „geboorte van den Hoerquot; in de Ambrosiana te Milaan, wordt als een bewijs opgegeven, hoezeer Bassano rijkheid in zijne zamonstollingen wist te brengen; in zijne „koningin van Sebaquot; to Brescia, roerat men hot edele der gelaatstrekkenen zijn „H. Petrusquot; in do kerk deil- Umilita te Venetic, de schoone teekoning. üio eigenschappen vindt men echter niet in al zijne werken, zelfs vergonoegdo hij zich moest mot alleen door koloriet en licht en bruin zijn doel te bereiken. Hoewel er dikwerf gebreken in zijne schildorljon voorkomen, werd hij door zijne tijdgenootenalgemeen bewonderd; nietallcen ontving hij bestellingen van verschillende hoven, en wilde do keizer hem in zijne dienst nemen, maar oen Titiaan, een A. Carrachi schonken hem hunne goedkeuring; Tintoretto trachtte hem natevolgen en wenschte zijn koloriette bezitten; P. Veronese gaf hem zijn' zoon Caiietto tot leerling. Behalve in Italië vindt men zijn werk in do meeste galerijen en museums. Dat te Madrid bezit oven als de Louvro tien schilderijen, van dezen meestor. In do laatste verzameling munt zijn „voorbereiding tot de begrafenis van Christus „ door adel in vorm, karakter en uitdrukking, evenzeer als door zorgvuldige uitvoering en de werking van het licht, uit; „de bruiloft te Cana„ komt in gloed en helderheid, het werk van oen Titiaan nabij; in dat hetwelk „hot trekken der dieren in de ark„ voorstelt, ziet men den meester in al zijne kracht, de dieren zijn uitmuntend, het geheel, in oen bolderen warmen toon uitgevoerd. Hot portret van den beroemden beeldhouwer J. da Bologna is daarentegen \Vat te zwart in de schaduw, maar de grijsaard in hot museum te Berlijn en de rijkgckleede matrone in de Studj te Napels zouden oen Tintoretto oor aandoen. In de Drosdensche galerij vindt men schilderijen van Jacopo, waaronder zijn portret doorhem zolven geschilderd ; in die te Woonon zoowel als in de Lichtenstoinsche verzameling en in de Pinacotheek te Munohen zijn vele zijner werken, in de laatste galerij munt zijn „nachtelijk stuk met levensgroote figuren,, uit. In de Ermitage te St. Petersburg bevinden zich ouder anderen „eene graflegging,, die vroeger in de galerij te Houghtonhall was en „ de ongoloovigheid van Thomas,, dat onder zijne boste stukkon geteld wordt. In Engeland vindt men schier in elke groote verzameling een of meer zijner werken, waaronder die In het bezit van den Hertog von Devonshire, doch vooral dat in de galerij op Stafford-house uitmunt, hetwelk „ Christus in den tempel bij fakkellicht,, voorstelt en in effect en gloed een Hom-brandt gelijk is. Ook hot landschap, hetwelk Sir Thomas Baring van hom bezit, is een Titiaan waardig. Zie over deze schilderijen: Dr. G. F. Waagen, Künstwerke und Kunstier in Enyeland und Paris. Deze beroemde kunstenaar stierfin 1592, in 82-jarigen ouderdom. Onderscheidene der beroemdste graveurs, waaronder een Hollar, Sadeler, C. Visschcr, L. Vorstorman en vele anderen hebben naar zijne werken gegraveerd. |
Eraneesco, Giam-battista, Leandro en Girolamo daPonte, allen Bassano bijgenaamd, waren de zonen van Jacopo, die hem be-hulpzaam waren; doch tevens veel eigendommolijks bezaten on oorspronkelijke werken vervaardigden. De eerste in 1548 geboren, was zwaarmoedig van aard, zoo zelfs dat hij zich in eeno vlaag dier ziekte uit een venster wierp en aan de gevolgen van den val in zijn 43quot;° jaar stierf. Na eenigen tijd bij zijn' vader, wiens stijl hij volgde, gewerkt te hebben begaf hij zich naar Venetië, waar hij met Veronese on Tintoretto in hot paleis van don Doge werkzaam was en zich tegenover hen staande hield. Hij schilderde er veel onderwerpen uit de heilige geschiedenis. Zijne schilderij in het paleis van don Doge (scala di Scrutino) hetwelk „ de inneming van Padua bij nacht „ voorstelt, wordt voor een zijner beste werken gehouden. Zijn vader, die zijn' vindingrijken geest waardeerde, meende dat hij het meest den naam van Bassano in eer zou houden, en reisde zelfs naar Venetië om hem, onder zijn opzigt, de laatste hand aan zijne schilderijen te laten leggen. Francesco was niet van overdrevenheid in do schaduwpartijen vrij te pleiten. Men bewondert zijn II. Apolonius in de Afra-kerk te Brescia en zijne twee schilderijen in het museum te Berlijn, door Dr. F. Kiigler in zijne beschrijving dor A'. Gallerie in Berlin p. 824, beschreven. Do galerij te Dresden hoeft drie, de Louvre eeno schilderij van dozen meester, naar wiens werken veel gegraveerd is — Leandro, in 1558 te Bassano geboren, en in 1623 te Venetië gestorven, word door zijnen vaderen leermeester, voor den besten portret-schilder onder zijne kinderen gehouden. Lanzi meent dat hij in do koppen moer kracht bragt dan zijn vader en in diens eersten stijl werkte, hoewel hij iets van het manierlijke, dat zijn tijd begon te kenmerken, aannam. Hij schilderde vele portretten voor vorsten en bijzondere personen, te Woonon op verzoek van den Keizer, te Praag aau het hof van Rudolph II, die hem te vergeefs tot hofschilder wenschte. Ook in Salzburg en andere plaatsen in Dultschland vindt men zijn werk, meer echter te Venetië, waar hij don langston tijd van zijn leven doorbragt, en de Doge Grimani hem tot Ridder verhief. Hij maakte de onafgewerkt gebleven schilderijen van zijn oudsten broeder in het hertogelijk paleis aldaar af en vervaardigde voor de H. Giovanni en Paolokerken „do drieëenheidquot;, en „do Krooning van Mariaquot; voor doFranoisco-kork zijner geboorteplaats. Zijne „opwekking,, en „ opstanding van Lazarus „ in do Carita te Venetië , worden zeer geroomd, do laatste word door Napoleon naar Parijs gevoerd, doch in 1815 teruggegeven. In do Sophia-kerk te Venetië vindt men zijne schoone schilderij „de geboorte van Maria,, voorstellende en moor anderen. Die welke uit de galerij Orleans afkomstig, „het laatste oordeel,, voorstelt, werd door den hertog van Bridgewator voor 100 pond sterling gekocht en berust thans in do verzameling van Lord F. Egorton. Naar verscheidene zijner sehilderijon zijn gravuren vervaardigd.—Giovanni-Battista, te Bassano in 1553 geboren en in 1013 gestorven en Girolamo aldaar in 1560geboronen in 1622 overleden, zijn de minst bekwamen der Bassano's. Zij waren het, die hunnen vader het meest behulpzaam waren on daar hun work voor hot zijne doorging en verkocht werd, noemde men hen weinig. Lanzi kende slechts eéne schilderij met don naam van Giovanni, welko in stijl mot hot werk van Leandro het meeste overeenkomst had. Van Girolamo vindt men daarentegen onderscheidene schilderijen in en om Bassano, die door Lanzi als bevallig van kleur en van uitdrukking geroemd worden. Hun neef Jacopo Apollonio , was de leerlingen getrouwe navolger dor Bassano's, evenals Antonio Seajario, de schoonzoon van Giovanni, die zich Antonio da Ponte of Antonio Bassano toekende. Ginlio en Luca Martinelli waren aanhangers dor Bassano's even als Jacopo Guadagnini, die, als de laatste dergeen genoemd wordt, die den stijl en de school van Jacopo volgden. G. A. Lazzari hooft later veel werken van Jacopo Bassano getrouw gekopieerd. BASSE (quot;Bonavisnt. de la) eapucijn geb. in Artois, gestorven in Henegouwen 1650, meerbekend onder den naam van Louis le Pipre is schrijver van Parochianus obediens, Douai 1633 in hei Fr. overgezet door F. de la Tombe, pastoor te Doornik 1634 in 12' — Theophiltisparochiali.Ho Antwerpen 1635. Parijs 1679 in 12° in het Fr. door Bern. Buys. {TheopUle parroissial Lyon. 1649 in 120_). BASSET. Engelsch geschiedschrijver der XVlt;lc eeuw, uit oen edel geslacht, edelman van koning Hendrik V, dien hij in zijne oorlogen volgde. Hij schreef de geschiedenis van dezen monarch onder den titel van the Acts of King Henry V. Zie over hem Ba-laeus, Illustr. script. Major. Britam. Cent VII p. 568, Pitsaeus dc lil. Angliae script, n. 795 Nicholson in Bihliolheque Histor. d'An-yleterre p. 217. |
|
BASSE-TAILLE. (Zio Banton). j BASSETHOORN. Dit speeltuig is het zachtste en omvangrijkste onder alle blaas-instruraenten. Hetzelve wordt ook wel, uit hoofde van deszelfs kromme bogt, Kromhoorn genoemd, en is in Passau uitgevonden. Deze hoorn hooft drie volle octaven, na- [ melijkvan de gi-oote tot de tweede gestreken ƒ, die met de kleine e beginnen, en zoo vervolgens naar de hoogte loopen. Zij is van hout heeft do gedaante van eene halve maan, is voorzien van zeven gaten en even zoo vele kleppen, wordt als de clarinet ge-blazen, en heeft ook een gelijk mondstuk als deze. TheodorLotz, te Petersburg en Springer hebben dit speeltuig verbeterd. HASSI (Lauua Makia Cathakina). Deze geleerde vrouw werd den 31 October 1711 te Bologna geboren, en stierf den 20 February 1778. Nadat zij de waardigheid van doctor in de wijsbegeerte ontvangen bad, werd haar door den raad van Bologna eene hoogleeraarsplaats in dat vak, met eene aanzienlijke jaarwedde opgedragen. Zij werd door verscheidene academiën tot medelid verkozen, leerde openlijk de proefondervindelijke natuurkunde, en was in alle deelen der wijsbegeerte en niet minder in de sehoone wetenschappen, in de dichtkunst, in de Grieksche taal en in de wiskunde ervaren. Daarenboven was zij eene brave huismoeder en eene aangename gezellin. Haar echtgenoot was Johannes Joseph Beratti, hoogleeraar in de geneeskunde. BASSIANA, ook wel BASSIANIA. Landschap op de Cauca-sische landengte, tusschen Circassië en Georgië , in het hoogste gedeelte van het gebergte, aan de bronnen van de Koeban, Baksan en Tschcgen. Men vindt hier de Elborus , den hoogsten en met nimmer smeltend ijs en sneeuw bedekten berg van den Caucasus. Dit land brengt salpeteraarde , steenkolen, ijzer, pottenbakkers-aarde en nog eenige handelsartikelen van minder belang voort, en hoeft verscheidene warme bronnen. De inwoners, Bassans genoemd, zijn meest van Tartaarsche afkomst, met Bulgareu, Grieken,Kalmukken en Nogajers vermengd, en in drie stammen, de Tscheehen, Balkeren en Karetsehai verdeeld; zij wonen op vruchtbaren grond, dien zij vlijtig met gierst en haver bebouwen; ook winnen zij honig, drijven eenen aanzienlijken veeteelt, en bewerken het ijzer, dat in hunne bergen gevonden wordt. BASSORA, BASORA of BASRAH. Hoofdstad van het pa-schalik diens naams, in Aziatisch Turkije, ongeveer 7,;«mijl van den mond van den Sehat-al-Arab, in de golf van Perzië, met welke rivier zij door kanalen gemeenschap heeft, en op welke schepen van 500 ton de stad kunnen naderen. De stad heeft met het kasteel Minavi, en eenige landerijen en tuinen, 5 uren in den omtrek, terwijl het getal der inwoners, die uit Turken, Arabieren, Banianen, Armeniërs, Joden, Perzen en eenige weinige Europeanen bestaan, op tusschen de 50 en 60,000 begroot wordt. De straten zijn naauwen morsig, de huizen grootendeels van leem en palmhout, want zelfs vele uren, ja dagen in den omtrek, vindt men gecne steenen. Zij is eene voorname stapelplaats van Turksche, Hin-dostansebe, Perzische en Arabische koopwaren, bestaande in zijde, neteldoek, linnen, gouden en zilveren stofiën, onderscheidene metalen, sandelhout, indigo, enz. uit Hindostan; paarlen van de Bahrein-eilanden, koffij van Mocha; schawls (doorgaans 80,000, elk door elkander a 1000 roebels het stuk), vruchten en edele metalen uit Perzië; specerijen van Java, enz. Dit alles nu vindt men in de prachtige Bazars uitgestald. Bassora werd in 630 door den Calif Omar gesticht eu spoedig eene der beroemdste Oostersche steden, om wier bezit Perzen en Turken eeuwen gestreden hebben. In het jaar 1832 kwam zij in handen van Mehemed-Ali, die haar evenwel in 1840 met zijne overige wingewesten weder aan don Sultan moest afstaan. Bassora is de geboorte- of woonplaats geweest van verscheidene Arabische dichters. BASSORINE. (Zie Gom.). BASSUS (Julids ofTüLuus). Een der eerste Romeinen die over de geneeskunde geschreven hoeft. Hij was een leerling van Asclepiades, Plinius en Galenus halen zijne werken aan, die in het Grieksch geschreven waren, maar verloren zijn gegaan. BASSVILLE (N. J. Hugou de) oen der redacteurs van den Mer cure, national in 1789 en secretaris van legatie te Napels voor de conventie, was in 1793 te Rome, en ontving bij den bekenden volksoploop eene snede met een scheermes, waaraan hij stierf. Deze gebeurtenis was het onderwerp tot een gedicht van Salvi, Milaan 1798, en tot een ander van Monti. |
Bassville was lid van verschillende academiën en heeft nagelaten : EUments de. mytholoyie 1789; Précis de la vie de Lefort, Minis-tre de Pierre le Grand, 1786; Mémoires histor. critiques el politiques de la révolution de France, 1790 2 vol. 8 . BAST. In do kruidkunde verstaat men onder den naam van Bast die laag, welke, bij tweezaadlobbige boomaehtige gewassen, de schors van het hout scheidt, en uit vezels bestaat, welke eene groote buigzaamheid aan duurzaamheid paren. Deze vezels nu vormen met elkander geen afgebroken geheel, geen overal gesloten cilinder; integendeel — zij vereenigen zich slechts tot dikkere of dunnere bundels, welke of loodregt, of onder een aantal krommingen naar beneden loopen, en in dit laatste geval vooral, niet anders dan op bepaalde afstanden zamenkomen, zooveel ruimte tusschen zich latende, dat do van het merg naar den omtrek loopende planten-oolweefsel- of mergstralen, zonder hinderpalen te ontmoeten, zich met de schors vereenigen kunnen. De dikte nu van voornoemde bastlaag is niet altijd dezelfde, doch neemt met den ouderdom der planten toe (in de vooronderstelling namelijk, dat daarvan niet jaarlijks, zoo als bij den wijnstok, een gedeelte wordt afgestooten), daar uit de zoogenaamde vormlaag, welke tusschen den bast en het hout gelegen is, jaarlijks een nieuw aantal bastvezels zich ontwikkelen. Bij sommige gewassen is het dan ook mogelijk, den bost, wanneer hij een zekeren ouderdom bereikt heeft, in een aantal lagen te splitsen, van welke bijzonderheid do Latijnsche naam van dit orgaan, Liber,'twolk eigenlijk Boek beteekent, zoude afgeleid zijn. Bij eenjarige tweezaadlobbige en bij éënzaadiobbige planten, wier vaatbundels niet zoo digt bij elkander staan, dat zij ineenvloeijen, blijven ook do bastbundels moer van elkander afgezonderd, als wanneer zij, op eene dwarse doorsnede des stengels, aau het naar buiten gekeerde gedeelte van den omtrek des eersten gevonden worden. Door bare buigzaamheid en duurzaamheid is de bastvezel bij uitnemendheid geschikt, om als bindtouw of gareu te dienen, of tot zakken, balen, matten, lijnwaad, enz. verarbeid te worden (wij herinneren hier slechts aan den hennep, den lindebast, het vlas, enz.). Blijven bij het splitsen van den bast de tusschenruim-ten tusschen de verschillende bundels met celweefsel aangevuld, dan doet iedere laag zich als een vlies voor, zoo als o. a. het geval is bij den papier-moerbeiboom (Broussonetia papyri/era L'Hér.), welks bast de Chinezen reeds sedert overoude tijden als schrijf- en tookenpapier bezigen. Van sommige planten, zoo als van den Kina-, Eiken-, IJpen-boom, het Peperboompje, enz., vindt men den bast onder de geneesmiddelen, van anderen, zoo als van den Kaneelboom , onder de specerijen opgegeven, hoewel het twijfelachtig goheeten mag worden, of het werkzame bestanddeel, waardoor zoodanige baston zich onderscheiden, niet veeleer in de cellen gezeteld is, welke de bastbundels met elkander vereenigen, dan in deze laatsten zeiven. Althans schijnt zulks uit de waarnemingen van Neesvon Esonbeck voor de kaneel en van Weddell voor de kina te blijken. O. BAST (Fiieii. Jac.) secretaris van legatie van Hessen-Darm-stadt bij het congres van Rastadt, correspondent van het instituut, gestorven in 1811 heeft in het Hoogduitsch een critische commentarie op het gastmaal van Plato geschreven en in het Fransch: Lettre. critique a M. Boissomade sur Anton. Libéralis, Parthenius et Anstenete, 1805 in 8quot;. BAST. (Martin Jean de) een beroemd letter- en oudheidkundige, kanunnik van St. Baaf te Gend, verscheidene jaren lang lid der maatschappij van Nederlandsche letterkunde te Leyden, overleed op den 11 April 1825, in den ouderdom van 72 jaren. De door hem uitgegeven werken voeren tot titel: Ilecueil d'Anti-quités Uomaines et Gauloises, trouvées dans la Flandre; Recherches historiques et littéraires de la langue celtique, yauloise et tudesque; Institution des communes dans la Belyique, pendant les 12° el 13e siecles; L'ancienneté de la ville de Gand, élablie par des charles; Mé-ditations sur la vie et la mort de Jésus-Christ. Bovendien heeft hij een aanmerkelijk aantal leerredenen en opwekkingen in het Vlaamsch in handschrift nagelaten, zoo als ook Annotationes in tractatum de jure etjustüia. De Bast was den 27,llt;;quot; October 1753 te Gend geboren. De Gendsche maatschappij heeft eene uitvoerige |
BAS
|
beschrijving van zijn leven, karakter en geleerde werkzaamlieden in het licht gegeven. BASTAAKD noemt men oen kind buiten huwelijk geboren. In physiologische beteekenis is bastaard de vrucht der vermenging van twee verschillendo soorten van dieren, zoo als do muilezel. Het schijnt dat slechts de vermenging van twee zeer aan elkander verwante soorten vruchtbaar is, zoo als die van paard en ezel, hond en wolf of vos, leeuw en tijger. De bastaard deelt dan meestal in de kenmerken der beide soorten, doch moer in die dor moeder dan in die van den vader. In den regel zijn de bastaarden onvruchtbaar. 15 AST AARDPLANTEN of HYBRIDEN noemt men in do Plantenkunde zoodanige gewassen, welke hun ontstaan aan de bestuiving eener zekere plantsoort, niet door haar eigen stuifmeel maar door dat eener aanverwante soort te danken hebben , ten gevolge waaraan zij dan ook de eigenscbappen der beide ouders zoodanig in zich vereenigen, dat zij , als het ware, tusseben beiden in staan. In de vrije natuur zijn Bastaardplanten betrekkelijk zeldzaam, daar slechts zeer na aan elkander verwante soorten, en daaronder weder zeer bepaalde, zoo als de distelplanten (Cirsium sp.), de Wilgen, de Toortsen (Verbascum sp.), de Du zendknoo-pen, (Polygonum sp.), aan zich zeiven overgelaten, zulke kruisingen doen zien. Daarentegen behoort het kunstmatige voortbrengen der bastaarden tot de moest geschatte kunstgrepen van den tuinbouwer, omdat het hem daardoor mogelijk wordt, een onnoemelijk aantal verscheidenheden uit een zeer beperkt aantal soorten te doen ontstaan. Opmerkelijk is het, dat deze hybride vormen meest altijd door do grootte en schoonheid barer bloemen uitmunten, maar nog opmerkelijker mogen wij bier noemen dat zij doorgaans onvruchtbaar zijn, en dan alleen kiembare zaden voortbrengen, wanneer zij met het stuifmeel van eono der soorten, waarvan zij afstammen, bevrucht worden. Hierdoor is er, zoo als van zelf spreekt, aan de vermenging en het langzamerhand verdwijnen dei-soortgelijke grondvormen een gewigtige hinderpaal in den weg gesteld en daarvoor gezorgd, dat hunne kenmerkende eigenschappen, niettegenstaande de mogelijkheid van een aanzienlijk aantal kruisingen, toch, over het algemeen, steeds zuiveren onveranderd bewaard blijven. (Zie Wiegman. Vcber die Bastarderzeuyumj im Pjianzenreiche Eine gekrönte Preissehrift, Braunschweig 1828). O. BASTARD (Thomas), beroemd dichter en kanselredenaar in het begin der XVIIdo eeuw, werd te Blindford in de provincie Dorset geboren. Hij begon zijne studiën in de school van Wyke-ham te Winchester, en voleindigde ze aan de academie van Oxford. Eerst werd hij kapelaan bij Thomas graaf van Suffolk, groot schatmeester van Engelnnd, en verkreeg door diens gunst de pustory van Beer-regis en het rectoraat van Amom of Hamer in Dorset. Hij stierf, ten gevolge van gemaakte schulden in de gevangenis, te Dorchester in April 11318. Wood meldt (Athen. Oxon. vol. leol. 432) dat Bastard veel heeft iu het licht gegeven. Bekend zijn zijne Epigrammata Londen 1C18; Magna Britannia in 3 boeken, aankoning Jacobus opgedragen, Londen 1G05 4°.; Vijf leerredenen, Londen IBOSin 4lt;,| Twaalf learredenm, Londen 1615 4Ü. In eene verzameling van hekeldichten, door eenige studenten van Oxford, ten tijde van koningin Elizabeth vervaardigd, vindt men er twee van hem. BASTER (Jou) werd den 2doquot; April 1711 te Zierikzce geboren, verloor vroeg zijnen vader en werd te Rotterdam opgevoed. In 1727 werd hij student te Leyden en promoveerde aldaar in de geneeskunde, in Mei 1731, met de verdediging van eene dissertatie de Osleogenia, welke sedert tweemaal herdrukt is. Daarop bezocht hij Parijs en Londen en knoopte in beide steden vriendschappelijke betrekkingen aan met de voornaamste beoefenaars der geneeskunde, ontleedkunde en natuurlijke geschiedenis. In 1732 zette hij zich te Zierikzce neder en beoefende aldaar de geneeskunde met ongemeen goed gevolg, zoodat de roem zijner bekwaamheden zich alom verspreidde. Te gelijk deed hij met bijzon-deren ijver en groote nanuwkcurigheid onderzoekingen in het vak der natuurlijke historie, voornamelijk omtrent het leven cn uitwendig maaksel van zeedieren, waartoe hem het wonen in Zierikzce eene ongezochte gelegenheid aanbood. Verschillende verhandelingen dienaangaande werden door hem opgezonden aan de koninklijke Engelsche Societeit te Londen, aan de keizerlijke |
Academie van Natuuronderzoekers en aan de Hollandscbc Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem, van welke genootschappen hij medelid was. Afzonderlijk werden doorhem uitgegeven: Opiiscula subseciva de anfmalibus et plantis, 1752, hetgeen ook in het Hollandseh uitkwam onder den titel; Natuurkundige uitspanningen 17G2—-1765; voorts eene verhandeling over de voortteling der dieren en planten, dienende lol verklaring van het stelsel van Linnaeus, 1768. Hij overleed den Maart 1775 in den ouderdom van bijna 64 jaren te Zierikzce en is aldaar in het hooge koor der groote kerk begraven. BASTERDMUUR (Anagallis). Een tot de natuurlijke familie der sleutelbloemen (Primulaclien) behoorend plantengeslacht, waarvan drie soorten (A. arvensis L., A. coerulea Sehreb. en A. lenella L.) in den Prodromus Florae Batavae 1850 voorkomen, en benevens eenige anderen (A. Monelli L., A.frulicosa L.), dikwerf als sierplanten worden aangetroffen. Allen onderscheiden zich door een tengeren bouw cn zeer teere, roode of blaauwe bloempjes. Zij bloeijen in de maanden Junij, Julij en Augustus. O. BASTERDWEDERIK. {Epilobium). Een tot de natuurlijke familie der Onagraneën behoorend plantengeslacht, waarvan acht verschillende soorten in den Prodromus Florae Batavae 185Ü voorkomen en enkelen, zoo als K, angustif'ohuin L. en A'. hirsu-lumL., om hare schoone, purperroode of witte, tot.rijke eindc-lingsche aren vereenigde , bloemen als sierplanten gekweekt worden. Zij bloeijen in de maanden Junij, Julij en Augustus. O. BASTIA, voormalige hoofdstad van hot Fransche eiland Corsica , tegenwoordig hoofdplaats van oen arrondissement van dien naam, zetel van den militairen bevelhebber en van het hooge geregtshof, met een in 1843 gesticht collége, bevat tegenwoordig 12,500 inwoners. De stad, die in het noordoostelijke gedeelte van het eiland op de helling van een berg gebouwd is, heeft naauwe en bogtigo straten, eene slechts voor kleine schepen geschikte haven, die door eene sterke citadel en eenige in den laatsten tijd op dc omringende heuvelen aangelegde forten verdedigd wordt. De inwoners drijven aanzienlijken handel in huiden, wijn, olij, vijgen en peulvruchten; de aldaar vervaardigde dolken worden door de Italianen zeer gezocht. Bastia werd in 1380 door den Genuees Loonei Lomellino gesticht; in 1745 namen haar dc Engelsehon, die haar evenwel in het volgende jaar aan de Gonue-zen teruggeven moesten. Vergeefs belegerden haar in 1748 Oostenrijkers en Piemontezen. Na do vorceniging van het eiland met Frankrijk, werd in 1768 Bastia weder door de Engelsehen ingenomen ; doch zij konden haar slechts korten lijd behouden. Bij de departementale verdoeling van Frankrijk in 1791 werd Bastia dc hoofdstad van het departement Corsica, doch moest later deze eer aan Ajaeeio (zie aldaar) afstaan. BASTIAT (FiteDERic), een uitstekend Staatshuishoudkundige, werd te Baijonno, den 25,,011 Junij 1801, geboren. Vroegtijdig verloor hij zijne ouders cn studeerde daarop aan het Collége de Sorroze, dat door geestelijken werd bestuurd. Op zijn twintigste jaar verliet hij dit en associeerde zich met ecu oom, die als koopman te Baijonno gevestigd was. Spoedig echter verdroot hom oen werkkring, die aan zijn natuurlijken aanleg tot studie en dieper nadenken vreemd was. Hij begaf zich naar een klein familicgoed in het Departement der Landos gelegen, waar hij zijn tijd tusschen letteroefeningen en landelijke werkzaamheden verdoelde. Hij hield hier naauwkeurigo rekening voor elk stuk land van de kosten en verbeteringen door hem aangewend, en trachtte den landbouw goed te drijven, waarin hij echter als zoovele landheeren, weinig slaagde. Zijn geest was ook te rusteloos voor het stille landleven. Hij begaf zich met allen ernst aan taalstudiën en maakte zich het Italiaansch, Spaansch, als ook het Baskisch dialect eigen, tevens beoefende hij de wijsbegeerte en do geschiedenis. Eerst later word hij door de werken van Say, Charles Comte on Dunoijer tot de économische studiën gevoerd. Zoo vergaderde hij in stilte konnis, en ontwikkelde meer en meer die scherpzinnigheid en oorspronkelijkheid , die hem later zoo zeer onderscheidden. Zijn eerste gosehrift dagteekent van November 1830. Het was een politiek vlugsclirift, ten behoeve dor candidatuur van den Hr. Faurie, waarin hij roods zijne rijpe vrijzinnige denkbeelden in eigenaardige taal uitdrukte. Twee jaren later poogde do generaal Lamarque, die in zijne nabijheid woonde, hem als Candidaat aan de kiezers der Landes aantebevelon. Deze candidatuur mislukte |
BAS
320
|
echter, ofschoon Bastint kort daarop tot Lid van den Conseil yéncral (les Landes benoemd werd. In den aanvang van 1844 deed hij cene reis naar Spanje on Portugal, waar hij gcruimen tijd te Madrid, Sevilla, Cadix en Lissabon doorbragt. Hij begaf zich van hier mot de pakot naar Southhampton en bezocht F.ngpland. Hier maakte hij kennis met do hoofden der toen in volle kracht werkzame Anti Corn Law lengiie, en die kennis maakte hem geheel economist en vrijhandelaar. Het eerste bewijs dat hij hiervan, bij zijne terugkomst in Frankrijk gaf, was het schrijven van een artikel de l'in/lueiicc des Tarifs Anglais et Francais pour l'avenir des deux peuples. Aan het bekende tijdschrift Journal des éconoimstes ingezonden, werd het als van oen geheel onbekende, veronachtzaamd. De heer Dus-sard zag het toevallig in en merkte er terstond een meesterstuk in op. Het werd geplaatst in het October N0 van 1844 , en van dat oogenblik af verschijnt Bastint als economisch schrijver voor het publiek, nevens een Horace Say, Michel Chevalier en anderen. Een moer omvattende arbeid werd door Bastiat geleverd, in de geschiedenis van het ontstaan en de werkzaamheid der Engel-scho League waarin de redevoeringen der voornaamste voorstanders , Cobden, Bright, Fox en Thompson gevoegd waren. Dit werk verscheen in 1845 onder den titel van Colden el la Ligue, bij Guiilaumin te Parijs. Gelijktijdig bragt hij aan het beschermende stelsel door de uitgave zijner Sophismes een nog zwaarder slag toe. De eerste Serie verscheen te Parijs bij Guiilaumin in 1846, de tweede Serie in 1848. In deze werkjes wordt het beschermend stelsel met eene scherpzinnigheid van redenering, met eene juistheid van opvatting, en met eeue geestigheid en losheid in vorm en stijl aangetast, die wel geschikt schijnen om aan den blindsten protectionist de oogen te openen, zooverre hij ze slechts openen wil. De Sophismes zijn Bastiat's Chef d'oeuvres, waardoor hij zich als staatshuishoudkundige de onsterfelijkheid heeft verzekerd. Verschillende Fransche uitgaven, overbrenging in allo Europesche talen, inliet Italiaansch, Spaansch, Engelsch , Duitsch en Hollandseh (de laatste te Utrecht bij van der Post Jr. onder den titel van Staatshuishoudkundige Drogredenen 1847 en 1848) , getuigden van den nigemcenen bijval, aan dezen arbeid geschonken. Bastiat ging echter verder, en werd in zekeren zin de stichter eencr Fransclie League voor de vrijheid des handels. Eeue eerste vereeniging had plaats te Bordeaux, den 23»icu February 1846, waarin de Bordcauxsclie vereeniging voor het vrije handelsverkeer tot stand kwam. Die beweging strekte zich spoedig ook naar Parijs, Lyon, Marseille en Havre uit. Om do goede zaak te beter voor te staan, begaf Bastiat zich thans naar Parijs, waar hij de ziel der vereeniging werd, en waar bijna geen blad van naam niet weldra de bewijzen verkreeg van zijne onvermoeide werkzaamheid. DeParijsche vereeniging voor den vrijen handel, onder voorzitterschap van den hertog de Harcourt, verkoos hem weldra tot algemcenen secretaris, in welke betrekking hij ook als hoofdredacteur van het Weekblad Le lib re échange optrad. In 1847 gaf hij een cursus over staatshuishoudkunde in de zaal Taranne te Parijs, die door vele jongelieden werd bijgewoond. Aan al de schoone vooruitzigten, door een en ander bij velen opgewekt, kwam echter de Februarij-revolutie een noodlottig einde maken. De taak van den économist kon nu niet langer zijn, het voorbereiden van eene betere toekomst, de dringende werkelijkheid riep hem, om het bestaande te verdedigen, om de maatschappij van den ondergang te redden, haar door socialisme en communisme bereid. Bastiat vereenigde thans al zijne wetenschappelijke krachten tegen deze vijanden; tegen een' Louis Blanc en Proudhon met hunne volgelingen. De Libre échange viel; maar eene reeks van artikelen, vooral in het Journal des Ddbats, later tot kleine stukjes vereenigd, getuigden van Bastiat's onvermoeiden ijver tegen den nieuwen vijand, of van zijne pogingen om helderder licht te verspreiden in den nacht van dwaling en ongerijmdheid, waarin men in Frankrijk rondtastte. Wij noemen onder die geschriften : l'Elat, Mau-dit argent, Capital el rente, waar hij over geld en interest betere denkbeelden ontwikkelt, en vooral de wettigheid van de interest tegen Proudhon staande houdt; Baccalaurial el socialisme, waarin hij de verkeerde rigting van het onderwijs op do lyeecn in Frankrijk aantoont; Paix al liberlê ou le Budget Républicain, waarin hij op bezuiniging en vereenvoudiging in de staatsuitgaven aandringt; Spoliation et Loi en Propriété et Spoliation, waar hij heiligheid des eigeudoms en vrijheid van arbeid tegen het communisme staande houdt; Protectionisme et communisme, waarin hij tegen den bekenden Thiers zegevierend de stelling verdedigt, dat beide beginsels op hetzelfde neerkomen, daar beide de heiligheid des eigendoms miskennen. |
Nog meer werd door hem in die dagen geschreven, te veel om hier te vermelden, en zijne werkzaamheid treft te meer, wanneer men in hot oog houdt, dat hij in April 1848, door de kiezers der Landes, als afgevaardigde naar de nationale vergadering was gezonden , waar hij in het comité des finances niet minder onvermoeid was. Hij verdedigde het beginsel, dat geene ministers uit den boezem der vergadering zouden gekozen worden, zoowel in de vergadering, als in een geschrift getiteld Incompalibilités par-lemenlaires. Herkozen, nam Bastiat in de wetgevende vergadering plaats, en volgde ook hiersteeds zijne eigene beginselen, zonder zich aan eenige partij dienstbaar te maken. Eenigen tijd later, op het einde van 1849, verscheen het lgt;te deel van een' moer uitgebroiden arbeid van Bastiat. Het waren zijne dusgenaamde Harmonies cco-twmiques, waarin hij, onder het motto Digitus Dei est hie, poogde aan te toonen , hoe do groote sociale en economische verschijnselen , niet het werk van toeval of menschelijke willekeur zijn, maar hoe zij voor hoogcre wetten pleiten, en aantoonen, hoe de vrijheid der menschelijke handelingen , onder een hooger wereldbestuur, langs vaste en zekere wogen tot bloei en welstand van volken en staten voert. Aan dit eerste deel, bevattende alzoo cene ontwikkeling van de heilzame uitwerkselen der economische wetten, wilde de schrijver later een tweede gedeelte toevoegen, waarin hij de nadoelen wilde schetsen, die menschelijke willekeur en niet opvolging dier wetten, had te weeg gebragt. Het was hem echter niet gegund dien arbeid ten einde te brengen. Eene zwakke gezondheid, die alleen door het stille landleven zich had staande gehouden, moest bezwijken onder de bijna koortsachtige inspanning van een zesjarig publick leven, zoo als dit door Bastiat doorleefd werd. Hij zelf zag daarbij het einde sneller te gemoet, zonder daarom echter een oogenblik zijne inspanningen te staken. Een maand slechts voor zijn dood, gaf hij zijn laatste en voorzeker een zijner uitmuntendste kleine geschriften uit: Ce qn'on voit el ce qgt;i on ne voil pas. Het was eene laatste schitterende straal van de fakkel, die weldra voor altijd werd uitgebluscht. Door zijne vrienden overgehaald, begaf hij zich in September 1850 naar Pisa en vervolgens naar Rome. Zuidelijker lucht zoude hem, meende men, herstelling schenken. Hij vond die niet, maar te Rome trouwe hulp bij zijnen vriendPaillottet en een' zijner neven, den abt de Monclar, in wier armen hij den 24slcii December 1850 den geest gaf. De bij zijn leven hoogst nederige en eenvoudige man, genoot cene plegtige en aanzienlijke uitvaart, daar do Fransche ambassadeur , de generaal Gemeau en andere opperbevelhebbers der Fransche krijgsmagt te Rome, daarbij tegenwoordig waren. Zijne werken, waarvan wij de voornaamsten opnoemden dragen allen het kenmerk van oorspronkelijkheid, vernuft en eigenaardige zeggenskracht. Zij zijn allen, zelfs de Harmonies in onze taal overgebragt. Van de Sophismes, Maudil argent, en Capital et rente werd do vertaling bewerkt door den Hr. Boer te Utrecht. Van de overigen is door anderen eene vertaling geleverd. Het is zeker, dat onder Bastiat's geschriften de Sophismes den grootsten lof verdienen. Vele zijner kleinere stukken zijn van meer plaatselijk belang voor Frankrijk. Niet allen bezitten ook dezelfde wetonschappelijke waarde, ja, in zijnen grooten arbeid , Ao Harmonies, hoeveel schoons zij ook bevatten mogen, komen vele belangrijke dwalingen voor. Het ware te wenschen geweest, dat do vertalers hierop opmerkzaam hadden gemaakt. W. R. B. BASTIDE (Jean Fkanc. du), een zeer vruchtbare schrijver, geboren te Marseille in 1724, gestorven te Milaan in 1798. Behalve een menigte romans en zedekundige werken, schreef hij le Nouveau Specfateur 1758; VElixir littéraire 1766; Ze Pcnseur 1706. Hij begon in 1757 de Choix des anciens Mer cures en was vele jaren redacteur dor Bihliotheque uniuerselle des Romans. BASTIDE (Louis), theologant, schrijver der Panégyriqnes, |
321
|
door yiéchier geprezen, en van een antwoord op het werk van Jurieu, De l'accomplissement desprophóties, 1706, 2 vol. BASTIEN (Jkan Fuan?.), in 1747 te Parijs geboren, legde zich op don boekhandel toe, en vervaardigde cone nieuwe overzetting öf liever herziening der Lettres d'Heloïse et d'Abaillard 1782 vol. 11 in 8°. en in 12quot;; La nouvelle maison rustique, 1798, 3 vol. in 4°.; Nouveau Manuel du Jardinier, 1807, 2 vol. in 12». Ook gaf hij vrij naauwkeurige uitgaven van Apulejus, Montaigne, Charron, Boileau, Rollin, Eabelais, La Bruyère, Buffon, Sterne, Scarron, d'Alcmbert, Plutarquo (vert van Amyot) Lucianus (vert, van Belin de Balla) enz. Hij stierf in 1824. BASTILLE. Dit eertijds zoo beruchte oude kasteel te Parijs, werd van 1370—83 door Karei V gebouwd ter verdediging der : \ | stad en het was Hugucs Aubriot, prevoost der kooplieden, die er den 22s'en April den eersten steen voor legde. De eerste aanleg der Bastille bestond slechts uit twee op zich zelf staande torens; doch Karei VI liet er in 1383 nog zes bijvoegen, en alle door middel van eenen muur verccnigen; omringende het geheel met eene gracht van 25 voet diep. Dit kasteel, van bolwerken, pleinen en bruggen voorzien, 'diende onder anderen tot eene staatsgevangenis, en zijne geschiedenis is die der mishandelde en onderdrukte onsehuid. De gevangenen waren geheel aan de wereld onttrokken, en verzonken somtijds door langdurige gevangenschap zoodanig in vergetelheid, dat men van sommigen noch den duur, noch de reden hunner inkerkering kon nagaan. Na Lodcwijk XIII waren dc aldaar opgeslotenen meestal offers van politiek despotismus, van kerkelijk absolutismus en zelfs van familie-dwingelandij (verg. het artikel Lettres de Cachet). Onder Lodcwijk XIV en XV waren «omtijds 80 gevangenen in de Bastille gekerkerd. De Fransche natie verhief reeds sedert lang eenen luiden kreet tegen de onregt-vaardigheden en wreedheden, tot welker uitoefening de dwingelandij van dit hol der duisternis gebruik maakte, totdat eindelijk de Bastille, op den 14lt;i™ Julij 1789 , als een gevolg der omwenteling twee dagen vroeger te Parijs voorgevallen , door het volk en de gewapende burgers vermecsterd werd. De laatste gouverneur de Launay werd op de Grève onthoofd; de gevangenen ten getale van zeven werden ontslagen, en het kasteel nog in hetzelfde jaar tot den grond toe geslecht. Na de Julij-omwenteling van 1830 werd een gedenkteeken op het plein, waar de Bastille gestaan had, opgerigt. Verg. Linguet, Mémoires sur la Bastille, Londen 1783; Remarques historiques el anecdotes sur le Chateau de la Bastille, Par. 1789; en La Bastille dévoilée, Par. 1789. BASTINGIUS (Jeiiemias) , of Bastynck, werd in 1554 te Calais geboren, en legde zich, na te Embden en te Bremen de oude talen geleerd te hebben , te Geneve en te Heidelberg op de godgeleerdheid toe, waarin hij den rang van doctor verwierf. Omstreeks 1576 was hij predikant te Antwerpen en nam , nadat die stad in 1585 aan Parma was overgegaan, de wijk naar Zeeland, van waar hij te Dordrecht als predikant beroepen werd. In 1593 benoemden curatoren der Leydsche hoogeschool hem tot regent van het eollegie van Bursalen en vervolgens tot gewoon hoog-leeraar in de godgeleerdheid. Hij stierf den Oct. 1595. Bnstingius was een der uitstekendste godgeleerden van zijn tijd, onderscheidde zich door gematigdheid en bezadigdheid, en was zeer bevriend met Oldenbarneveld, Uitenboogaerd en Joh. a Kerck-I. |
hove. Hij vertaalde den uitmuntenden Sendbrief der Nederlandschc predikanten aan den Instelleren van het Concordie-hoek door Pierre rOyscleur of Oyseler, heer van Villiers en Westhouen, in 1580 bij Gilles van don Raede te Antwerpen gedrukt, en schreef Exe-i/eniata sive commentani in Catechesin religionis Christianae, quae in Ecclesiis et scholis turn Palatinatus turn Belyii Iraditur, eerst in 1588, vervolgeus in 1590 (tidi/iu recognita et aucta') uitgegeven. Deze oudste verklaring van den Heidelbergschon eathechismus, door van den Cornput in het Nederduitseh overgebragt, liet hij door een langen doch belangrijken Zendbrief aan de verstrooide Antwerpsche gemeente voorafgaan. Men achtte deze verklaring van den Catechismus eene dervolledigsten,noemde haar een over-kostelijk Schatboek. F. Fabricius zotte haar in hot Hoogd. over (Neustad an der Handt dutch M. Hanisch 1596 12quot;). Zie Schotel Kerkelijk Dordrecht, d. I, bl. 216 volgg. Historisch Tijdschrift van Prof. Visscher, 1842 bl. 67 volgg. Chronijk van het historisch Gezelschap, 1847 p. 379 volgg. BASTION, of BOLWERK. De wal of borstwering waar achter men zich verdedigt, loopt nimmer in eene regte lijn voort, want op eene plaats vermoesterd zijnde, zoude het overige gedeelte niets meer tot de verdediging kunnen bijbrengen. Men tracht daarom zulk een gebroken beloop aan do omwalling te geven, dat hare verschillende doelen elkander onderling verdedigen, ondersteunen, en de vijand alzoo nergens ongehinderd de sterkte kan naderen, öS:-- Dit wordt onder anderen verkregen door het daarstellen van bastions. Zij de veelhoekige lijn in nevensgaande figuur een gedeelte van eene omwalling, bestemd om dc daarachter gelegene ruimte O te verdedigen, dan noemt men die gedeelten waaraan men eene gedaante gegeven heeft, in hoofdtrekken overeenkomende met BCDEF en GHIKL, bastions of bolwerken. Het is duidelijk, zoo men zich voorstelt, dat achter dien wal schutters of kanonnen staan, die regt voor zich uit, dat is loodregt op het beloop der borstwering vuren, dat er alsdan geene plaats vöor het werk is aan te wijzen, waar niet het vuur uit verschillende deelen des wals kan gebragt worden. Do gedeelten BC, EP, GH, KL noemt men de^onien; het vuur uit de flanken bestrijkt het terrein voor dc/ace« DE, Hl enz. Het vuur dor facen, kruist zich midden voor de ruimte tus-schen de twee bastions. De hoeken bij C, E, H en K noemt mon de schouderhoeken, de meest vooruitstekende doelen D en I vormen de Saillanten of geflankeerde hoeken, EFG en HGFzijn deflank-of courtine hoeken, de openingen BF en GL de keelen der bastions. Het gedeelte FG van den wal tusschen twee bastions gelegen heet courtine, oudtijds gordijn. De afstand Dl neemt men gewoonlijk van 150 tot 250 ellen, op het midden van Dl rigt men eene loodlijn NP op, en maakt die'/• van Dl; vervolgens trekt men de defensie-lijnen DP en PI, en neemt daarop voor de facen, destukken DE en IH, gelijk aan 'k van Dl. Uit E en H loodlijnen EF HU op de defensie-lijnen ncdcrlatende, verkrijgt men de flanken, die nu loodregt op de defensie-lijn zullen staan. Vóör de bastions en de courtine maakt men eene gracht, waaruit de aarde voorkomt tot het opwerpen der bastions benoodigd. De gedaante der bastions kan naar omstandigheden, afhankelijk van het terrein en van andere oorzaken, aanzienlijke wijzigingen ondergaan, zoodat zij op verre na niet altijd een' zoo regelmatigen -tl |
322
|
vorm als in de figuur verkrijgen. De hoeken in do snillnnton moeten editor altijd minstens GO graden zijn. Is de binnenruimte V van een bastion, geheel met grond opgevuld, zoo noemt men het eon vol bastion; h\j ledige bastions is da binnenruimto W gelijk met den beganen grond bij O. Do bastions sebijnen het eerste daargesteld to zijn, door don bouwmeester Miehaelis in 1527 bij Verona, waarschijnlijk zijn zij hunnen oorsprong vorsohuldigd aan het opvolgend verbetoren en uitbroidon dor oude torons, waarmede men do wallen in vroegere tijden van afstand tot afstand voorzag, ton einde daaruit de voorzijde van den wal, volgens do lengte te kunnen bewaken en verdedigen. Zoowol bij blijvende vestingwerken, als bij tijdelijk opgeworpeno sterkten, treft men bastions aan. Zie hierover de meeste werken ovor ïortifleatio , on vooral die van den kapitein Ingenieur G. A. van Kerkwijk, bohoorende tot de krijgskundige leercursus dor Kon. Milit. Akadomie. BASTON {Baton), in de wapeukundo oen toeken van bastaardij, is ecu stok op dezelfde wijze gestold als do Barre. (Zie op dat artikel.) BASTON (Kobeiit), gelauwerd dichter en openbaar redenaar te Oxford, gob. in de XIIId0 eeuw in het graafschap York, was prior der Carmelieton te Scarborough. Eduard nam hem in 1304 mot zich in zijn krijgstogt ^pgen Schotland; hij werd gevangen genomen en genoodzaakt den lof der overwinnaars te bezingen. Hij stierf omstreeks 1310. Behalve oenigc theologische schriften en blij- en treurspelen in hot Engelsch, vermeldt men van hom De Scotiae yuerris variis, BASTWICK (Joiin), Engelsch geneesheer in het graafschap Essex, schroef omstreeks lfi24 te Leydon Elenchus religionis papis-licae en FlatjaUum pontiücis; oen werk dat do hooge geostolijkhoid in Kngeland zoo tegen hom innam, dat zij hem tot oeno boete en harde gevangenis dood voroordeolen. Hij verzwaarde zijne schuld in het oog der geestelijkheid door zijn Apologeticus ad praesides anglicanos 1636—8 en zijne nieuwe Litanie; een werk waarvoor hij veroordeeld werd omzijn ooren te verliezen en tot oone eeuwige gevangenis. Dat vonnis wekte algemoone verontwaardiging. Ily werd te Londen teruggeroepen en trad als in zegepraal, onder oenen blocmen-regen do stad binnen. Zijne werken zijn zuiver van stijl; doch vergeten. BATAAFSCHE KEPÜBLIEK. CZio Nederlanden, Geschiedenis der) BATALHA is oen dorp, 12 mijlen van Lissabon gologen, beroemd om zijn klooster der Dominicanen, genoemd Santa Maria da Vittoria, dat onder de prachtigste gebouwen van Europa gerekend wordt. Het is door den Ier Hacket in Gothisehen stijl gebouwd, op last van koning Johannes I van Portugal, die daarmede zijne overwinning op Johannes I van Castiliö, den 14»quot; Aug. 1385 te Albujarrota behaald, vereeuwigen wilde. Verg. S. Luiz, Memo/-ia sobre as obras do mosterio de S. Muria-da- Vittoria, Lisboa, 1827. BATALLIKR (Jean), Dominicaan te Lyon, herzag mot E. Julion do Fr. overzetting der Legenda aurea, 1746 in fol. on voegde or bij Légende des saints nouv. qui ont (Ié pris el colligés de l'histo-rial dc Vincent de Beauvais, 1747 in foL BATATEN, of zoete aardappelen, noemt mende knollen van ocnigo tussehen do keerkringen inhoomsoho en tot do natuurlijke familie dor Winden of Convolvulacoon, bohoorende soorten van het gcslaclit Convolvulus, zoo als: C. Batatas L, tubcrosus Spr., C. platanifolius Vahl., C. Catesbaei Spr., 6'. Batalilla Kth., C. edulis Tliunb. Do eerstgenoemde soort, welke van tropisch-America afkomstig is, doch zich van daar ovor alle keerkringslanden verspreid beeft, en voor dc algemeenst gekweekte gelden mag, bezit een kruipenden, 4—8' langen, kan-tigen stengel; gestoeldo, hartvormige, bijkans spiosvormige bladen; veolbloeraige bloemstelen, en dlgt op elkander staande, grootc, klokvormige , van binnen purperrood en van buiten witgekleurde bloemen. |
Do Bataten zijn nu eens moor rond of ovaal, dan weder meer rolrond van vorm, en vorschillon zoor in grootte; somtijds bereiken zij don omvang van 3 of 4 vuisten. Onder een warm en droog klimaat zijn zij zeer aangenaam van smaak, min of moor zoetachtig en zeer rijk aan zetmeel, en verdienen dan ook, volgens sommige schrijvers (Moijon), do voorkeur boven onze aardappelen ; terwijl zij daarentegen in wanne doch vochtige streken, zoo als Oost-Indic en hot zuiden van Sina, waar de regentijd weken lang aanhoudt, door het kookon i^oone woekè on papachtige, kwalijk smakende massa voranderon. Gewoonlijk worden zij in de aseh gebraden; nogthans bereidt men er ook dikwijls eone soort van stijfsel van, waaruit weder, door gisting, een geestrijk vocht kan gewonnen worden, (Moijen, Grundriss der IJlanzengeographie, Berlin 1836 ; Bischoff, Le.hrbuch der Botanik. Spec. Theil. Stuttg. 1840). BATAVIA.De hoofdstad der Nodorlandsohe Oost-indiscbe bezittingen, nog in do vorige oouw beroemd als eone der schoonste steden van Azië, en aldaar de koningin van het Oosten genoemd, is op do noordkust van het eiland Java, aan do Tjiliwon of grootc rivier, die haar doorsnijdt, gebouwd; zij was vroeger de woonplaats van den gouverneur-generaal en van don hoogou raad van Indië, het middelpunt zoo wel van do regering als van don koophandel dor Nederlanders in deze gewesten. Batavia werd in 1619, na oeno overwinning op de Engolschcn, verbonden mot den koning van Jacatra, tocnmaligen eigenaar van dit dool van Java, door den Nederl. gouverneur-generaal J. P. Koen gebouwd, en naderhand moor en moer verfraaid, (in 1657 word de laatste poort gebouwd) terwijl zij onafgebroken tot do verovering in 1811 hot eigendom der Nederlanders bleef, die haar in Aug. 1816 weder in bezit namen. Do geschiedenis van deze stad is om hare verschillende lotgevallen zeer belangrijk; moer dan eens was zij in gevaar door En-gelsclien of inlanders belegerd, ingenomen en verwoest to worden; zamenzwering on verraad dreigden haar in 1722 on 1740 den ondergang, doch door hot beleid en don moed onzer vaderen werden deze onheilen telkens gelukkig afgeweerd. Van 1730 tot op het einde der XVIIIquot;111 oeuw had Batavia geheel het voorkomen van oeno blooijondo Hollandsche stad. Zij hoeft, vooral onder Daendels, onderscheidono treffende veranderingen ondergaan, door wion gohecle straten vernield, ongezonde grachten gedempt, onderscheidono fraaije gebouwen afgebroken en do vestingwerken geslecht zijn, zoodat van hare vorige pracht weinig moor overig is; daarenboven heeft de verregaande en onverbeterlijke ongezondheid barer ligging, die hoofdzakelijk veroorzaakt wordt dooide talrijke moerassen, welke do stad van do noordzijde omringen, en waardoor er van 1714 tot 1790 alleen in het hospitaal 87,000 soldaten stierven, de meest vermogende inwoners aangespoord, om zich buiten de stad langs don grooten weg van Jacatra en Molenvliet, woningen te laten bouwen, dewijl het daar voel gezonder is. Do oude stad Batavia heeft oenon omtrok van 2 Duitsche mijlen, is mot een' steenen muur onigoven,en had vóór bare jongste veranderingen, 20 lijnrogto straten on 1093 gebouwen: waaronder men rekent het kasteel, voorheen de woning van den gouverneur, het stadhuis, in 1652 deels van gehouwen steen gebouwd en in 1710 herbouwd, alwaar Diopo Negoro na zijne gevangenneming eenigon tijd heeft doorgobragt; eone beurs, gebouwd in 1818, oeno factorij der Nedorlandsche handelmaatschappij; oen stads verband- of gasthuis, waar allen, die door ecnig toeval verwond zijn, de eerste verpleging ontvangen; de west- en oostzijdsoho pakhuizen, nog tijdens de Oost-indischo Compagnie gebouwd. Van do fraaije kerken, in de XVIIlt;gt;f eeuw gesticht, bestaat niets meer, en ook dc Lutherseho kerk, in 1747 gebouwd, is voor eenigo jaren afgebroken. Met den aanvang dezer eeuw is zelfs het kasteel gesloopt, toen men meende op oeno andere wijze voor do veiligheid der stad te moeten zorgen. Hoewel steeds de hoofdstad, is Batavia echter in bevolking thans slechts de 4do stad van Java, daar zij, die voorhoen op 160 ïi 170,000 zielen begroot word, omstreeks 1819 tot 47,217 versmolten was. Volgens borigten van dien tijd rokende men er toon 543 Europeanen, 318 Arabieren, 119 inboorlingen van Hindostan, 3155 Maleijors, 3331 Javanen, 4115 inboorlingen van Celebes, 7720 Balinezen, 232 inboorlingen van Sumbawa, 82 Molukken, 24 inboorlingen van Timor en Butan , 11,854 Sinezcn en atstam-meiingen van dezelve , benevens 14,239 slaven. Het aantal dezer laatsten is zeer verminderd, doch de gcheelc bevolking is in de laatste jaren weder toegenomen. Men berekent toch dezelve thans op 60,000. De roede van Batavia is schoon en veilig en door verscheidene eilanden beschut, maar niet minder ongezond dan dc stad |
BAT
323
|
zolvo. Dc ruimo hnai met don hock van Outong-Java fen westen en don hoek van Krawang ten oosten, wordt in do binnen- en bui-tonreode verdeeld. De eerste, binnen do eilandjes Kuiper, Onrust, Purmerond, Enkhuizun en Leiden, dient gewoonlijk tot ligplaats voor de kleine koopvaardijscliepon; op de biiitonroode liggen voornamelijk de grooto koopvaardij- en oorlogsoliepen; ook doze is door vele eilandjes gedekt, doch wordt voor gezonder ge-liouden dan de binnenreedo. — Het eiland Onrust, waar voormaals een fort, cenekerk, houtzaagmolens, scheepstimmerwerven, dok, enz. waren, werd in 1800 door de Engelschen in een puinhoop veranderd; doch heeft thans weder werven en lijnbanen en de schepen, dio zware reparatie behoeven, vindon er de noodige her-stolling. Do zuidwestzijde der stad even buiten Batavia, wordt voornamelijk door Sinezen bewoond cn dit kwartier, dat zeer uitgestrekt, wel bewaterd, en minder ongezond dan de stad is , wordt do Sinescho kamp of kampong genoemd. Hier wonen de bijkans 12,000 sterke Sinezen met hun opperhoofd, den zooge-naamdon Kapitoin-Sinoes bij elkander. Do kamp werd don 28s,,quot;n Maart 1823 door een zwaron brand geteisterd, waarbij 300 huizen vernield zijn. Aan do zuidzijde vindt men do voorstad, dio naar Molenvliet leidt, alwaar de lucht veel boter is; hier staan vele fraaijo huizon, die door Europeanen bewoond worden. Aan de oostzijde buiten de stad, alwaar oenige inlandseho Christenen on vooral Portugezen wonen, is hot minder gezond; doch langs do oostzijde dor grooto rivier of Tjiliwon vindt men do prachtige woningen en buitenplaatsen der voornaamste inwoners langs don sehoonenweg van Jacatra, die door zware boomen overschaduwd eene zoor aangename wandel- en rijplaats is. Moor ton zuidwesten heeft men Molenvliet en Rijswijk, bij Woltevreden oen kanaal, uit do grooto rivier afgeleid, en waardoor onderseheidone zaag-, koren-en kruidmolons in beweging gebragt worden, en langs hetwelk zich mode vele gegoede ingezetenen hebben nedergezet; daar deze streek, bijzonder het zuidor-gedeelte, voor nog gezonder dan Jacatra zelve gehouden wordt. Minder gezond is hot langs do Amanut-gracht, een kanaal ton westen van do stad, on langs hot kanaal van Antjal ten oosten, waar, om deze roden, do meeste landgoederen verlaten zijn geworden. Omstreeks '/t nnr van do stad, bij het landgoed Woltevredon, is, opeen' verheven grond, onder eeno gezonde lucht, een kamp voor do krijgslieden, door welbebouwde landerijen omgeven; en niet ver van hier vindt men een uitgestrekt oofeningsveld, benovens een zoor groot en wel ingerigt hospitaal. Prins Hendrik dor Nederlanden heeft den 31st1-'1' Attg. 1837 den eersten steen gfllegd van do citadel Prins Frederik, te Weltevreden. Hot fortje Moester Kornolis was voorheen moteon gedoolte der bezetting van Batavia voorzien; naderhand werd er een goretrancheord kamp opgerigt, quot;dat vermaard is geworden door do hardnekkige verdediging der Nederlanders, onder den gouverneur-generaal Janssens, in Aug. 1811, welke echter het verlies dor kolonie niet kon verhoeden. Batavia hooft, behalve eonige goede lagere scholen voor de beido seksen, oen in 1778 opgerigt, en gedurende on na de En-gclscho regering op nieuw in werkdadigheid toegenomen genootschap der wetenschappen, hetwelk reeds 13 of 14 boekdoelen (waarvan onderseheidone reeds herdrukt zijn moeten worden) mot ontdekkingen, vooral de aardrijkskunde en natuurlijke historie van Java, en van andere Oostorsche eilanden betreffende, hooft uitgegeven; vorder vindt men er het Nedorl. Indische bijbelgenootschap , hetwelk met dat van Nederland gemeenschap heeft; ook boekdrukkerijen, katoenspinnerijen, looijerijen, suiker-raf-finadorijen, arakstokerijen , pottenbakkerijen en verdere fabrieken en trafieken, die moestal door Sinezen bewerkt worden; terwijl in den omtrok suiker-plantagiën en rijstvelden, benevens moestuinen on boomgaarden, do onderscheidene landgoederen afwisselen. |
BATAVIEREN waren van herkomst Gonnanen. Hun naam schijnt Batten geweest te zijn; doch naderhand werd dit volk naar de landerijen of auwe.n, dio het in bezit nam, Batauwon en Batavieren genoemd. Een gerezen twist tusschon hen cn de Katten, mode oen Gormaansch volk, dood deze met hunne naburen , de Scrbston cn Monduren, besluiten om de Batavieren het land uit drijven, die op voorslag van hunne priesters, het eiland van don Rijn, een groot gedeelte van liet tegenwoordige Gelderland, Utrecht cn Holland uitmakende, vermeesterden. Do tijd, waarop zij hot in bezit namen, bepaalt men gewoonlijk tnssohen do GO en 100 jaren voor de gomeone tijdrokoning dor Christenen. Weldra werden zij door do Romeinen beoorloogd en na dapperen tegenstand min of meer onderworpen, zoodat zij onder den titel van vrienden en bondgenooton, schatting in manschap cn ossonhuidon moesten opbrengen. Langzamerhand onderdrukten hendoRomoin-sche landvoogden, 't geen ten gevolge had, dat Claudius Civilis, oen aanzienlijk Batavier zijne landgenooton tot opstand aanmoo-digde, langen tijd oorlog tegen do onderdrukkers voerde en hen tot oenen eervollon vrede dwong (verg. hot art. Claudius Civilis). Trajanus on Hadrianus bragten hen later weder tot onderwerping. Do ruiterij dor Batavieren word zeer geroemd. In do IlI'!»oou\v is hun imam uit de geschiedenis verdwenen. Verg. Kok, Vadert, woordenboeh V'1 deel. BATAVIEREN(LAND DER), Batavia of Bat-auwe (naar men zegt, Boter-land) was een eiland tusschon twee armen van don Rijn gelogen , welks lengte, volgons Roraoinsche berekening, op 80,000 sohreden of 27 uren gaans, en do breedte op 22,000 schreden of ruim 7 uren gaans begroot werd; van deze beide armen stortte de noordelijkste arm bij Katwijk, en de zuidelijkste, na de Maas ontvangen te hebben, oven als nu, in do Noordzee. Reeds vroeg werd het eiland, dat zoor moerassig was , naar hot schijnt door Gormaansehe volken bewoond, wier naam niet duidelijk genoog bekend is. Dan toon deze hot verlaten hadden, word liet door de Batavieren, een ander Duitsch volk (niet naar hot schijnt door woeligen geest van verhuizing, maar tor zake van inlandseho geschillen, van woonplaats veranderende) bezet, naar welken het toon met den naam van het zeer edel of zeer vermaard eiland der Batavieren bestempeld word, en de tegenwoordige Betuwe, een deel van Utroolit, en Zuid-Holland bevatte. Zij vonden het eiland woest en onbewoond , uit hoofde van de gedurige herfst- en win-teroverstroomingen, waaraan het onderhevig was, en waartegen men zich tot in do IVdo eeuw nog slechts zeer gebrekkig door torpen bescliermde. BATE (Giooiïge), beroemd geneesheer uit do XVII'ie eeuw, zoon van John Bate van Burton in het graafschap Buckingham, werd in 1608 to Maids-Morton geboren, studeerde te Oxford, werd in 1637 doctor, was eerste geneeshoor van Karei I en latei-van Cromwell. Na do omwenteling werd hij eerste geneesheer van Karei II en lid der koninklijke maatschappij. Hij stierf te Hatton-Gardon bij Holbourn den HIJquot;» April 1669 en is begraven te Kingston in Surrey. Zijn hoofdwerk is Klenchus motuum nuperorwn in Any-lia,simulac Juris reyni ac parleme.ntarii brevis enarratio, Parijs 1649; Francfort ii M. 1650 in 4quot;. Hot 2'10 deel, waartoe hom de papieren van den ridder Eduard Hyde , groot kanselier van Engeland, ton dienste waren, verschoon to London 1661, en 1662 to Amsterdam in 8°, en werd met het eerste deolin 1663 te Londen In 8« herdrukt. Joan Dunoll prijst in zijn Ecclesiae Anglicanae Vindiciae p. 332, dit werk; doch andoren beschuldigen Bate van de puriteinen te zoor begunstigd te hebben. Minder gelukkig is het 3lt;i'! dool na zijn dood door Dr. Thomas Skinner to Oxford uitgogovon, on in 1676 mot do twee eerste te Londen gedrukt. A. Lovol, meester in de vrije kunsten te Cambridge gaf van het goheelo werk eene Engol-sehe overzetting, Londen 1685. Hij schreef ook met zijn ambtgo-nooten Francis Glisson en Assuorus Rogemorter Lgt;e liachitide, sivc morho pue.rili quivulgo „the Ricketsquot; dicitur, London 1650 in 8quot;. Na zijn dood versoheen P/iai-nmco/joea Bateana, in qua ocloyinta circiter pharmaca, pleraque omnia e praxi Georyii Balei, reyi Carolo II Protn-medici etc. excerpta, London 1688 en 1691 8quot;. Dr. William Salmon hooft dit werk in het Engelsch overgezet onder den titel van Pharmacopoea Hateana, or Bate's dispensatory) waarvan men een uittreksel vindt in de Philos. transactions, 1693 n» 206. BATELLE (ook Batailli) wordt in do waponkundo gezegd van eene klok, hebbende een' klepel van een ander email; b. v. «ne cloche d'aryenl, batellce d'or. Batail is hot oud-Fransche woord voor klepel. BATEMAN (Thomas) , beroemd Engelsch geneesheer geb. in 1778 en overleden in 1821, in den ouderdom van 43 jaren. Hij heeft vele werken geschreven, onder welke die over de huidziekten de voornaamste zijn: A practical synopsis of cutaneous diseases, London 1808, 181 1, 1814, 1817 8°. Delineation of cutaneous diseases, exhibiting the characteristic appearances of the principal genera and species, Sor. 7 , London 1815—17 4°. |
324
|
BATENBURG. Heerlijkheid in de provincie Gelderland, arrondissement Nijmegen, tusschen Maas en Waal, de oudste en vermaardste der geheele provincie. Eertijds was het een stadje, dat door sommigen, met eenige waarschijnlijkheid, voor de oude stad der Batavieren, (Batavodurum of Battenburg) wordt gehouden, schoon Nijmegen en ook Wijk bij Duurstede haar deze eer betwisten. Voorheen was er een oud kasteel of slot, welks bouwing de fabel aan Bato, een Celtisch prins, wilde toeschrijven, en dat zeer prachtig moet geweest zijn; van hem zoude hetzelve ook den naam ontleend hebben; van het slot ziet men thans slechts eenige bouwvallen meer. De gemeente Batenburg, die het stadje bevat met de buurschap Liende en de gehuchten Hoef, Ham en Laak, beslaat 736 bunders, telt 104 huizen en 700 inwoners, die meest in landbouw en katoenweven hun bestaan vinden. BATENBURG. Even als David Joris, stichtte hij een aanhang na den ondergang van het rijk der wederdoopers te Munster in 1536. Zijne volgelingen werden wegens hunne hevigheid de Zwaard geesten genoemd. Gelukkig was het bestaan dezer secte van korten duur. BATES (William), Presbyteriaansch godgeleerde, in 1699 te Londen gestorven, alom wegens zijne verdraagzaamheid geacht. Behalve een folio-bundel met preken gaf hij uit: Vitae selectorum aliquot virorum, qui doctrina en dignitate aut pietate inclaruere, Londen 1081 in 4». BATH. Beroemde stad in Engeland, op de N. O. grenzen van het graafschap Somerset aan de bevaarbare Avon gelegen, de zetel eens bisschops der heersehende kerk en eene der meest bezochte plaatsen van verlustiging in geheel Groot-Britannië. De warme bronnen, aan welke de stad haren naam en vermaardheid te danken heeft, waren waarschijnlijk reeds voor de aankomst der Bomein-sche legioenen, in het jaar 44 bekend; ja zelfs wordt derzelver ontdekking, in de verhalen der monniken, gebragt tot 870 jaren vóór de geboorte van Christus; zoo veel echter is zeker, dat de Romeinen die het eerst tot dit gebruik ingerigt hebben, waarvan de menigvuldige overblijfselen van prachtige badhuizen en verdere oude merkwaardigheden, opschriften enz. voor een aantal jaren ontdekt, getuigen. Nog ziet men er zorgvuldig bewaarde stukken van kolommen eens prachtigen, aan Minerva gewijden tempels, welks voormalige oppervlakte nu tot cene groote, 85 voet lange en 46 voet breede badkamer dient. De Romeinen noemilen Hath: Aquae Solis, ook Fonles calidi, de Brittanniërs, Caer Badun en de Saksen Hat-Balhun of ook de stad der zieken. Men vindt hier 5 openbare baden, die eenen warmtegraad van 27 tot 38 gr. bezitten. De stad is zeer fraai, heeft uitmuntend aangelegde straten, zeer fraaije marmeren huizen en gebouwen, waaronder de schoone, in 1805 geopende schouwburg, de hoofdkerk, welke een der regelmatigste, naar de Gothische orde inge-rigte gebouwen in Engeland is, uitmunten. Men vindt er ruim 5000 huizon, en 45,000 ingezetenen. Men kan hier, het geheele jaar door, voor eenen matigen prijs, alle soorten van openbare verlustigingen smaken ; terwijl de aangename omstreken en de heilzame lucht de vreemdelingen naar deze stad uitnoodi-gen, aan welke het dan ook te Bath nimmer ontbreekt. BATH-KOL. Aldus noemen de Joden een van huune orakels, waarvan dikwijls in hunne schriften, en inzonderheid in den Talmud wordt gewag gemaakt. De Joodsche schrijvers geven dien naam aan de openbaring van den goddelijken wil aan zijn uitverkoren volk, sedert de mondeUnge voorzeggingen in Israël hadden opgehouden, dat is, na den dood van Haggai, Zacharia en Maleachi. Zij gronden de meeste hunner overleveringen en gewoonten op het gezag van deze openbaringen, aan hunne voorouders door de Bath-kol gedaan ; zijnde eene geheime ingeving, die van tijd tot tijd , volgens hun zeggen, door eene duidelijke stem of op eenige andere wijze werd medegedeeld. BATHOMETER. Diepte-meter. Een instrument bestemd om de diepte der zee te meten, zonder de gewone peilingen met het dieplood. Voor de inrigting van hetzelve zijn menigvuldige voorslagen gedaan, doch het schijnt dat geen derzelveaan devereischtcn, die het instrument moet bezitten, heeft beantwoord. Althans geen zoodanig instrument is in gebruik gekomen en de jongste onderzoekingen aangaande de diepte der zee zijn met het gewone dieplood bewerkstelligd. K. |
BATIISEBA. De gemalin van David, vroeger do huisvrouw van Uria, de moeder van koning Salomo. BATHYLLUS. Onder dozen naam zijn bekend: 1° Anaereons lieveling, die zoor schoon moot geweest zijn , en 2quot; oen beroemd pantomimen-speler, naast Zozimus, de uitvinder der pantomime, die onder de regering van Augustus naar Rome ging en een vrijgelatene van Maecenas werd. BATON (Zie Baston.) BATRACHOMYOMACHIA, dat is muis- en kikvorsch-krüg; eene parodie der Ilias, oen komisch heldendicht, dat zonderlinger wijze aan Homerus zelvon toegeschreven is. Waarschijnlijk is de dichter daarvan zekere Pigres uit Carië, waarvan niets verder bekend is. Jae. Grimm en Weleker hielden hot voor eene dierenfabel. De Batrachomyomachia is meermalen uitgegeven, achter de werken van Homerus, doch ook afzonderlijk door A. Matthiae te Leipzig in 1805. Bekend is de meesterlijke Nodor-duitsche vertaling van W. Bilderdijk. BATTAGLINI (Marc.), bisschop van Nocera, vervolgens van Cesena, in 1717 gestorven, is vooral beroemd door zijn l.ttoria universale di tutt ii concilji. te Venetië 1714 en zijn Annali del Sa-cerdozio te Ancona 1742, 2 vol. in fol. uitgekomen. BATTERIJ. Dit woord wordt in verschillende beteekenis gebruikt, voor de plaats alwaar geschut tot werkelijk gebruik opgesteld is; voor de aardon of somtijds steenon dokking, de borstwering (zie aldaar), waar achter men geschut plaatst, om dit zooveel mogelijk aan het vijandelijk vuur te onttrokken. Vuurt het geschut over de borstwering eener batterij hoen, dan geeft men daaraan den naam van speel-, bank-, of 6a«ic(-battorij, het geschut staat dan meesttijds op eene verhooging, banket, (zie aldaar) en kan alzoo naar alle zijden vrij heen vuren. De bedienings manschappon zijn dan echter niet zoo goed gedekt, als bij vuurmonden die door openingen, sc/üefyatoi of ernbrasHrtn vuren , die in do borstwering worden uitgesneden, en van achteren naauw, naar voren wijd uitloopen, zoodat het geschut nog een genoegzaam uitgestrekt veld kan bestrijken. De gedeelten der borstwering tusschen twee schietgaten in gelegen, heeten kasten of merlons. Do binnenzijde of binnendocering dor borstwering, wordt met schanskorven, fascinon, horden of zoden bekleed, en kan daardoor vrij steil aangelegd worden; de stukken reiken daardoor verder in de schietgaten, hunne ontbranding beschadigt deze minder, terwijl de bediening beter gedekt staat. Zulke batterijen worden voornamelijk in en voor de vestingen gebruikt, en hoeten daarnaar vesting- of 6e/eymn^s-batterijen, ter verdediging van kusten aangelegd zijnde, /;Hslt;-batterijen. FcW-batterijen zijn veroenigingen van 6 ii 8 bespannen stukken, die gezamenlijk met de overige troepen van een leger, als taktisch bestanddeel medewerken. Slechts bij uitzondering worden zulko batterijen achter bedekkingen opgesteld, maar bij hare aanwending in het vrije veld maakt men zooveel mogelijk gebruik van de natuurlijke terrein-omstandigheden, om bij het vorkrijgen eener gunstige uitwerking, tevens de batterij aan het vijandelijk vuur te onttrekken. Naar de soort van geschut waaruit zulke batterijen zijn zamengesteld, worden zij onderscheiden in: 12 (7 er, 6 ffi' er enz. of houxoitzer batterijen. Is de geheele bediening bereden, zoo heeten zij rijdende batterijen; is de bediening slechts gedeeltelijk bereden of geheel te voet: veld- of ook wel i;oe(-batterijen. Ook de vaste batterijen, waarbij hot geschut achter borstweringen staat, worden naar de soort dor vuurmonden in kanon-houwitser- of moriicr-batterijen onderscheidon. Horizontale batterijen zijn die, wier borstwering geheel boven den beganen grond wordt opgeworpen. Ingezonkene zoo een gedeelte van den natuurlijken grond tot borstwering dient; verhoogde komen zelden voor. Wordt de batterij ook van boven tegen het vuur beschut, zoo is de batterij geblindeerd of gekazematteerd. Naar het doel der batterijen , worden zij onderscheiden in; ricochet-, demonteer-, bies- en confre-batterijen. (Zie Belegering.) De batterijen dragen nog vele andere benamingen, die echter geene verdere omschrijving behoeven, zoo heeft men enfileer- en ï-Hfy-battorijen; gemaskeerde, drijvende enz. Bij de belegering- en vesting-batterijen, behooren nog overdekte magazijntjes aangelegd te worden voor de berging der munitie. Bijkust-batterijen worden bovendien kogelglooi-ovens gebouwd. |
BAT— li AU
325
|
Op de schepen onderscheidt men de batterijen, naar de plaatsing, in boven- of op/wre/eAis-batterijen, kuil-, titsschendeks-biMcvijcn enz. Zie over batterijen: de Krijgskundige Leercursus dor Kon. Akademie; Stieltjes, Batterij-bouw; Lamy, Traité des batteries; Calten, Zee artillerie, enz. BATTEUX (Charles), abt. Kanunnik Honorarius, lid der Fransche academie, in 1713 te Rheims geboren, onderwees er op twintigjarigen leeftijd de rhetorica en bekleedde later met veel toejuiching de betrekking van hoogleeraar in de Gr. en Lat. wijsbegeerte aan het coliegie van Frankrijk {college de France) en stierf in 1780. Zijne werken zijn: Cours de belles lettres, 1774 5 vol. 1211 eene Fr. overzetting derwerken van Horatius, 1803 2 vol. in 12». Les quatre poétiques cTAristote, dHorace, de Vida et de Boileau, 1771 2 vol. in 8°. Cours élémentaire a l'usage de l'école militaire, 45 vol. in 12». Histoire des causes premieres 1778 in 8». Parallèle de la Henriade et du Lutrin 1746 in 12quot;. Mémoires sur Vhistoire des Chinois, 1776—1789 15 vol. in 4° en meer andere geschriften, waarvan een, getiteld Traité de V arrangement des mots, naar het Grieksch van Dionysius van Halicarnassus, wordt gevolgd door eene verhandeling, waarin de overzetter de meerdere geschiktheid der Fr. boven do Lat. en Gr. taal tot het stellen van opschriften aantoont. Hij gaf ook overzettingen .van Ocellus, Lucanus, Timaeus , Aristoteles {sur le systeme du monde avec des notes), Paris 1768 3 vol. in 8». BATTIFERIU (Xaura), dichteres uit de XVIlt;1,' eeuw, echtgenoot van Barth. Ammanati, werd door alle fraaije vernuften van haren tijd geprezen. Zij behoorde tot de academie der Intro-nati van Sienna en stierf in 1589 te Florence. Men heeft van haar : II primo libro delle opere Toscane in 4quot;; dit boek, het eenige dat het licht zag, is in 1690 in 12» te Napels herdrukt; Isette Salmipeni-tenziali trad. in ling. Toscana. BATTISTA. (Ion), omstreeks 1543 hoogleeraar in de fraaije letteren te Venetië, schreef: Historia imperatorum Romanorum , waarvan de voornaamste uitgaven zijn die van Florence en Venetië 1510 in 8», de Origine Turcarum en andere geleerde werken over Ovidius, Cicero en Suetonius. BATTISTA (J os.), een der geleerdste letterkundigen derX VIN0 eeuw, geboren in het koningrijk Napels. Eerst legde hij zich op de godgeleerdheid toe, trad vervolgens in naauwe betrekking mot den hertog van Avellino en den Markies de Villa, en wijdde zich geheel aan de letterkunde. Zijn Epigrammatum centuriae in 1659 te Venetië, zijne leerdichten (in het Italiaansch) ib. 1686, zijn poetice, 1676 in 12», waren zeer geacht. Hij schreef ook een treurspel ^ls-salone te Venetië 1667 , een bundel kleine geschriften en brieven, in 1678 te Bologna in het licht verschenen. Hij stierf te Napels in 1675. |
■BATTONI of BATONI (Pompejo, Girolamo), to Lucca in 1708 geboren en te Rome in 1787 gestorven, wordt als de laatste meester der geheel teniet gaande Italiaansehe, en als do beste kunstenaar uit de Eomcinsche school van zijnen tijd beschouwd. Zijn vader, een goudsmid, leidde hem tegen zijn zin in dat vak op , hetwelk hem echter de gelegenheid gaf om zich in de teekenkunst te oefenen. Een gouden kelk, tot een geschenk aan Benedictus VIII bestemd, door hem gedreven gaf een bewijs van zijn talent in die kunst, en bezorgde hem vele invloedrijke vrienden, op wier kosten hij zich nu op de schilderkunst toelegde. Igt;e destijds beroemde schilders S. Conca en A. Masucci waren zijne meesters, maar hij stelde zich liever Raphael ten voorbeeld. Zijn vroegtijdig huwelijk veroorzaakte dat zijn genie zich niet verder ontwikkelde, want zijne vrienden verlieten hem, en hij werd genoodzaakt om voor zijn bestaan portretten en kopijen te schilderen. De laatsten bezorgden hem echter den naam van een goed teekenaar, hij kreeg bestellingen, en nu schiep hij eene menigte schilderijen voor kerken en kapellen, in welke hij, schoon het meestal reeds dikwerf voorgestelde onderwerpen waren, nieuwe denkbeelden ontwikkelde en zich door een waar koloriet en door bevalligheid in de figuren onderscheidde. Voor de Petrus-kerk werd hem de thans in de Karthuizer-kerk berustende. „ Simon de Toovenaarquot; besteld, hetwelk in mozaïk zou nagemaakt worden, doch niet tot stand kwam; voor particulieren vervaardigde hij eene menigte heilige familicn. Madonna's enz. waaronder de II. familie, die de grootvorst Paul voor 1000 pistolen kocht, uitmuntte. Voor keizerin Catharina schilderde hij twee stukken de eene „de onthouding van Seipio quot; de andere „Thetisquot; voorstellende „Achilles van den centaur Chiron terughoudendequot; die, benevens eene Magdalena, in de Ermitage te St. Potersburg geplaatst zijn. Voor den koning van Polen schilderde hij twee tooneelen uit de geschiedenis van Diana; voor den koning van Pruissen „de familie van Darius, zich voor de voeten van Alexander werpendequot; waarin bijzonder de uitdrukking geroemd wordt. De galerij te Dresden bezit zijne „boetvaardige Magdalenaquot; waarin men do bevallige trekken en heerlijke vormen roemt. Tot zijn voortreffelijkste werk behoort de groote Altaartafel in 1780 door de koningin van Portugal besteld voor de kerk die zij oprigtte. Ook in de galerij Colonna cn de Villa Borghese te Rome, in Bohcme en in Moravië , vindt men zijne schilderijen. In het Berlijnsch museum is zijn „ Hymen , die Ainor met Psyche huwt,quot; in de Louvre, do „H. Maagd, de oogen nedor-geslagen, de handen kruiselings op de borst houdende.quot; Hoogst merkwaardig is het oordeel van Winkelmann over eene zijner schilderijen, in eenen brief aan Meizei Stosch, Rome 3 Jan. 1761. Battoni heeft ook eene ongeloofclijke menigte portretten geschilderd, waaronder, behalve die van de pausen „Benedictus XIV,quot; „Clemens XIIIquot; en „Pius VI,quot; bijna al de voorstelijke personen, die gedurende zijn tijd, Rome bezochten. Van Joseph II en de keizerin Maria Theresia ontving hij rijke geschenken. Eerstgenoemde verhief hem in den adelstand, de paus gaf hem zijne ridderorde, en gedurende 40 jaren behield hij de eerste plaats onder de kunstenaars te Rome, die Mengs hem alleen betwistte. H. Meijer zegt van hem; Battoni bezat levendigheid en warmte in het koloriet, maar was minder gelukkig in de harmonie der kleuren; men moet eenige voortreftelijke en met de uiterste zorgvuldigheid uitgevoerde partijen in zijn werk bewonderen, zooals men het zijne geestige koppen doen moet, die krachtig en waar uitgedrukt zijn. De Magdalena die zich in de galerij to Dresden bevindt, is door Bause in 1780 in plaat gebragt en komt ook in het lithographische werk van Hanfst'angel voor. BATTUS. Een herder van Pylos, volgens de fabelleer in oenen steen veranderd, omdat hij bij het ontvangen eener boloo-ning beloofd had, eenen diefstal van Mercurius te zullen verzwijgen, en dien kort daarna aan Mercurius zclven, die ccne andere gedaante had aangenomen, verklapte. BATTUS (Corneus), geb. te Veere in Zeeland, was in het laatst der XVda eeuw, stads geneesheer in zijne geboortestad. Even als zijn vader Jacobus stond hij in briefwisseling met Erasmus. Onder zijne geschriften wordt eene Wereldbeschrijving genoemd, gedrukt in 1512, waarin hij vele bijzonderheden omtrent do Zocuwsehe eilanden heeft medegedeeld, waarvan Reygcrsbergh in zijne chronijk gebruik gemaakt heeft. Reeds ten tijde van Box-horn was dit boek zeer zeldzaam geworden. BATTUS (Carolus), was van 1593—93 stads geneesheer te Dordrecht. Hij heeft zeer vele boeken , vooral geneeskundige uit het Fransch en Hoogduitsch in het Nederduitsch vertaald. (Zie de lijst zijner werken bij Paquot v. II p. 671, fol. nitg.) BATTüS(Leuinos), beroemd geneesheer, geb. te Gend in 1545. Hij promoveerde te Venetië cn werd tot hoogleeraar in de geneeskunde te Rostock beroepen, worwaarts hij als kind zijn vader Bartel gevolgd was, die aldaar om de godsdienst zich had nedergezet. Hij heeft het genoemde professoraat 25 jaren waargenomen, cn overleed in 1591. Zie de Chalmot Biogr. [Voordenb. der Nederl. II. bl. 430,431 en de plaatsen uit Adam en Paquot aldaar aangehaald. BATUMI. Eene stad mot eene voortreifelijko haven aan de Zwarte zee gelegen, in het Turksche gewest Trapozunt in Klein-Azië, niet verre van de grenzen van Russisch Transcaucasië cn den mond der rivier Tsorock. Zij heeft tegenwoordig eene bevolking van 30,000 inwoners cn is, om de groote uitbreiding van haren handel in den laatsten tijd, de zetel van eenige consulaten geworden. De uitvoer bestaat uit huidon, was, honig en vooral in eiken scheepstimmerhout, dat de woudon van die landstreek in grooton overvloed opleveren. In de omstreken dor stad zijn vele overblijfselen van kerken en andere gebouwen uit de middeleeuwen. BAUDELOCQUE (Jean Loüis), geb. te Heilly in het voormalige Pieardië, dep. do ia Somme in 1746, een der beroemdsto verloskundigen. Hij was een leerling van Solayre's, die hem de voortzetting zijner lessen opdroeg, welke deze door zijne |
BAU
326
|
ziekte niet verder kon voortzetten. Na den dood van Solayrés, die in 1772 in den bloei zijner jaren aan eene longtering overleed, trad Baudelocqne als zelfstandig leeraarop, ofschoon hij eerst in 1776 in het College de chirurgie opgenomen werd. Later werd Baiulelocquo met Leroy als leoraar in do verloskunde aan de Beole do Santé aangesteld, en toen als chirurgijn en chef et accoucheur aan do Maternité benoemd, die toen in 1798 op nieuw was hersteld. Als practicus genoot hij hot algemeene vertrouwen en werd nog in zijne laatste levensdagen door Napoleon tot eersten accoucheur zijner gemalin benoemd, welker bevalling hij echter niet mogt beleven. Na lang lijden , dat hem cehtci* niet had belet, met ijver zijne lessen in de Maternito voort te zetten, stierf bij in 1810. Zijne beide hoofdwerken zijn: Principes sur l'art des accouchement par demaudes et riponses en faveur des sages-femmes de la campagne, par J. L. Baudeloeque, Paiijs 1775 8U. Latermeer-malen uitgegeven, cd. 5, precédée de l'(loge de Vauteur et enrichie de 30 Jig. en taille-douce. Paris 1821 8°. L'art des accouchemens par M. Baudeloeque, 2 Tom. Paris 1781, ed. 6, rev. corrigée. et augm. précédée de Véloye de 1'auteur par Leroux et d'une notice sur la vie de l'auteur par Chaussier, Paris 1822 8». Nederd. overzett. van A.Soek, Utrecht 1790 —1791 8». Zie over hom E. C.J. von Siebold, Versuch einer Gesch. der Geburtshillfe bd. II. 1845, s. 535 548. Zijn neef A. Baudeloeque is de uitvinder van een nieuw werktuig bij moeijelijke verlossingen, Ag céphalotnbe. Dit werktuig is het eerst door hem beschreven in l'lnstitut, verg. Revue m(d. Aoüt 1829 8° p. 321, verder Sept. 1832. p. 438, Mars 1834, p. 444, Juin p. 445. Later in een afzonderlijk werk: Ve la Céphalotripsie par Baudelocqne (neveu) Paris 1836 8quot;. BAUDIUS (Dominicub), of BAUD , word op den 8gt;lt;«n April 1561 te Rijssel geboren. Na het aanleoren der Grieksche en La-tijnsclie talen, begaf hij zich naar de kortelings opgerigte Leydsehe lioogescliool, onder welker eerste studenten hij behoorde en aan welke bij in 1585 tot doctor in de regten bevorderd werd. Hij was een man van een levendig en bevallig vernuft en bijzonder bedreven in do Grieksche en Latijnsche letterkunde, zoowel als in de geschiedenis en regten. Na eerst, zoo in Nederland als elders, bijzonder in Frankrijk, waar hij zich na zijne bevordering nog 10 jaren ophield, pogingen ter bekoming van een voldoend bestaan te hebben aangewend, werd hij in 1603 tot buitengewoon hooglooraarin de welsprekendheid, aan de Leydsehe hoogescbool aangesteld. Vijfjaren later word hem, onder gelijken titel, het onderwijs in de geschiedenis en regten opgedragen. In 1611 werd hij tot gewoon hooglecraar inde geschiedenis aangesteld, dnar hem het onderwijs in do regten ontnomen was. Hij gaf een La-tijnseh geschrift in 3 boeken uit, over het in den jare 1609 gesloten bestand. De losheid intusscben van zijnen aard, en de ongeregeldheid van zijn gedrag, welke hem steeds vele onaangenaamheden berokkend en den luister zijner groote bekwaamheden niet weinig verduisterd hadden, deden hem eerlang zooveel stoffe van openbare ergernis geven, dat de curatoren der hoogescbool zich verpligt vonden, hem eenigen tijd in zijn ambt te schorsen en hemden toegang tot den academisehen senaat te ontzeggen. Hij overleed den 22«quot;'''Aug. 1613. Zeer belangrijk zijn zijne Epistolarum cenluriae tres, die in oen' bevalligen en onderhoudenden trant geschreven, schatbare bijdragen voor de geschiedenis van zijnen leeftijd aanbieden. De beste uitgaaf zijner Latijnsche gedichten is die van 1638 in 12», te Amsterdam verschenen. BAUDOUIN (Antoisb Puancjoi») is te Dixmuidon in 1640 geboren en te Parijs in 1700 gestorven. Deze bekwame graveur was leerling van Van der Menlen, naar wicn hij veel gegraveerd heeft. Zijne gravuren, in eene goede, vrije manier uitgevoerd, zijn goed van effect. Hij gaf verseheidene scricn landschappen met figuren en gebouwen, ook gezigten van de stad Besan^on, of kasteden in Frankrijk, meest in qu. of gr. fol. uit. |
BAUGART (Ma akten van dun). Deze beroemde beeldhouwer, in Frankrijk onder den naam van Desjardins bekend, werd in 1640 te Breda geboren. Zijn vader was Jacques van den Baugart, zijne moeder Adriana Montens. Van zijne jeugd schijnt niets bekciul te zijn, ofschoon hij reeds veel talent bezat, toen hij zich naar Frankrijk begaf, om er te vinden wat zijn vaderland hem niet aanbood: werk en eer. Lodewijk XIV die de kunst en hare beoefenaars op prijs stelde en wist te belooncn, lokte velen hunner naar Frankrijk, en van den Bangart behoorde onder degenen die er een werkkring vonden en een grooten naam maakten. Reeds den 28'l«quot; Maart 1671, werd hij bij de koninklijke academie van schilder en beeldhouwkunst te Parijs aangesteld; den lllri1 October 1672 tot adjunct-professor; den 28,1CD Julij 1675 tot professor ; den 21'10quot; December 1681 tot adjunct-rector; den 27il0quot; Julij 1686 tot reetor bij die academie benoemd. Hij stierf den 2l10quot; Mei 1694 in zijn aangenomen vaderland, en werd in de kerk St. Ger-main-l'Auxerrois te Parijs begraven. Van den Baugart woonde in de Louvre, waar hij tevens zijne werkplaats had en er eene school vormde. Zijne meeste werken vindt men te Parijs; in de kerk La Sorbonno is zijne marmer-groep „ de H. Maagd met het kind Jezus quot; voorstellende; in do Capucijner, op hot praalgraf van den markies do Louvois , zijn bronzen standbeeld „ de waakzaamheid.quot; Do Jacobijnen-kork bezit zijne marmeren buste van den schilder Pierre Mignard op diens praalgraf; in de Franciscaner-kerk zijn zijne vier hoofddeugden. In het frontispice der kerk van het collegio Mazarin, vervaardigde hij zes groepen die de vier evangelisten , de vier Latijnsche en de vier Grieksche kerkvaders voorstellen; in den voorgevel der H. Catharine do laCoulture, zijn standbeeld dier heilige door zes engelen omringd, die de werktuigen barer marteling dragen. In een der zalen der academie, vindt men twee door hem vervaardigde marmeren busten, die den marquis de Villacerf en Pierre Mignard voorstellen. Te Versailles zijn vijf standbeelden van zijne hand, welke „Juno, Narcissus , Thetis, Galatea en Echo voorstellen.quot; In het park aldaar is zijn beroemd beeld, hetwelk den avond voorstelt in do gedaante van de jagtgodin Diana; een standbeeld van Artemisia, koningin vanCarië; een bronzen groep, den jeugdigen god dos oorlogs voorstellende, die op een leeuw gezeten, een wolf ter neder velt; en oen standbeeld te voet van Lodewijk XIV. Te Parijs op de Place des Victoires, werd zijn voornaamste werk, het schoone verguld bronzen monument geplaatst, hetwelk de hertog de Ia Feuillade ter cere van Lodewijk XIV liet oprigton. Nimmer te voren was zulk een kolossaal work gegoten, waarvoor 30,000 ponden metaal gebruikt werden; het stelde dien grooten vorst voor, met de hand op den veldheers-staf geleund, met den voet den Cerberus vertrappende; achter hem spreidt de overwinning hare vleugels uit, met de eene hand een laurier-krans boven het hoofd van den vorst, in de andere palm- en olijftakken houdende, terwijl hare voet op eon wereldbol rust. Op de hoeken van het wit marmeren voetstuk, stonden bronzen beelden van 12 voeten hoog, gevangenen verbeeldende; terwijl op do zijden in verscheidene bas-reliëfs de roemrijke feiten uit het leven van den vorst voorgesteld waren. Te midden van de Place-royalo te Lyon werd zijn ruiter-standbeeld van Lodewijk XIV opgerigt, waarvan het voetstuk met twee groote, door de broeders Coustou vervaardigde standbeelden prijkte, die de Rhone en de SaOne voorstellen. Beide monumenten werden gedurende de revolutie vernield. In Nederland schijnt geen werk van den beroemden beeldhouwer te bestaan. Zijne standbeelden te Versailles, zijn door S. Thomassin, hot standbeeld van den avond, benevens bet ruiter-standbeeld van Lodewijk den XIV1'quot;1 en het portret van van den Baugart, door G. Edelinek in plaat gebragt. Zijn zoon heeft, als beeldhouwer en als schilder, eenigen naam gemaakt. BAUHINlfS (Johannes), een vermaard kruidkundige, werd in 1541 te Bazel geboren, en was een leerling van Fnchs eu Gessner. Hij doorreisde Zwitserland, het Schwarzwald,den Elzas, Bourgondië, het zuiden van Frankrijk en Italië, en arbeidde bijkans, gedurende eene halve eeuw aan zijn zoo omvangrijk werk r J. Bauhini Plantarum hstoria universalis nova et absolutissima, cum auctorum concensu et dissensu eiVca cas, Ebrod. 1650, waarin hij de toen reeds bekende en buitendien vele nieuwe planten, beter dan tot nog toe gedaan was, onder aanvoering der juiste synonimen, rangschikte en beschreef. Dit werk kwam echter eerst 37 jaar na zijn dood, onder het opzigt van Dominique Chabrein het licht. Hij overleed in 1613, als lijfarts van den hertog van Wurtemberg te Mumpelgard. O. BAUIIINUS (Kaspak), geboren in 1560, was een nog verdienstelijker kruidkundige dan zijn broeder Johannes. Evenals deze doorreisde hij Zwitserland, Duitschland, Frankrijk en Italië, en bragt uit deze verschillende landen eene rijke plantenverza-meling bijeen. Hij onderscheidde zich niet alleen door zijne vlijt en |
BAU
327
|
gelccnlhcid, maar ook door do verdienste, zelf teekenaar te zijn. Met do meeste geleerden van zijn tijd, stond hij in vriendschappelijke betrekking, zoodat hem bijna alle Herbaria van Europa ten dienste stonden. Hierdoor werd het hom mogelijk zijn theatri botanici, etc. 1623quot; het licht te doen zien, een werk, dat nog heden ton dage als een onontbeerlijke en zekero leiddraad mag beschouwd worden bij do studio van alle kruidkundige go-sehriften , welke gedurende de 200 jaar voor zijn tijd werden uitgegeven. Meer dan eono eeuw lang bleven de door K. Bauhinus ontworpene plantennamen in gebruik , terwijl zelfs Linnaeus niet weinigen daarvan behield. Hij stierf als hoogleeraar te Bazel in 1624. BAUMANSHOL. Eeno spelonk, of grot, welke uit verscheidene afdcelingen bestaat en als eene van de voornaamste merkwaardigheden van don Harts beschouwd wordt. Zij ligt in het vorstendom Blankenburg, aan den linkeroever van de rivier Bodo,in een kalkgebergte, en bestaat belialve uit kleinere, uit zes grootere afdeelingen, die overal met druipsteen, puimsteen, of stalactlet overtrokken zijn, welks kalkachtige bestauddeelen het overal doordringende water mot zich voert, en als kalkachtige steen aan do wanden vasthecht. Al do zes holen, te zamen, hebben eene lengte van 758 Brunswijksehe voeten; zijnde de ingang 136 voet boven de oppervlakte van het Bode-dal verheven. Het eerste hol, van 31 voet hoog, is hot grootste. Overal vindt men figuren van druipsteen, inzonderhoid in het derde hol, waaronder er een, welke men „de klinkende zuilquot; noemt, omdat zij , wanneer men haaraanraakt, een sterk geluid geeft. Dit Baumans-hol draagt zijnen naam naar den bergwerker Bauman, dio deze grot, in het jaar 1672, toon hij er erts in zocht, het eerst ontdekte; maar, toen hij terug wilde koeren, den ingang niet, dan na twee dagen, kondo wedervinden. Hij stierf echter kort daarop. De grot ligt twee uren van Blankenburg, en een half uur van Elbingerode. (Verg. het artikel Druipsteen). BAUME (Antoinu), een beroemd apotheker en scheikundige, die, in 1728 to Senlis geboren, bij St. F. Geotfroy als leerling werd opgeleid en zich spoedig zeer ontwikkelde, zoodat hij , in 1752 in het collége de pharmacie te Parijs opgenomen, weldra daarbij ccne leerstoel als hoogleeraar der sehcikunde verkreeg. In deze betrekking maakte hij zich eene wijze van mededecling eigen, welke door hare helderheid zich kenschetste en in al zijne geschriften doorstraalde. Zijne eerste wetonschappclijko werken waren verhandelingen over de kristallisatie der zouten en over de gisting, waarmede hij zooveel opgang maakte, dat hij tot lid van de academie dor wetenschappen werd benoemd' Bij zijn hoogleeraars-ambt had hij zijne apotheek aangehouden, welke hij echter in 1780 verkocht, om geheel voor zijne studiën te kunnen leven, hij zag zich echter later genoodzaakt dat beroep weder te aanvaarden, daar de revolutie ook voor hem noodlottig was. Hij stierf te Parijs in 1804, terwijl hij voor zijne leerlingen voortleefde, in zijne: Chimic expérimentale et raisonnt'e cn Elements de pharmacie. BAUMGARTEN. (Sieomund jACon) Een zeer kundig godgeleerde, geschied- en letterkundige der XVHId'1 eeuw, die met onvermoeide vlijt en eene grondige kennis, al do deelen der godgeleerdheid bearbeidde, dc uitgave van verscheidene belangrijke geschied- en letterkundige werken bezorgde, cn tevens, door zijne letterkundige verzamelingen, niet weinig roem verwierf. Hij werd in 1706 geboren, was sedert 1754 hoogleeraar in de godgeleerdheid te Halle, en stierf in 1757. Zijne levensgeschiedenis is door Semmlcr naauwkcurig beschreven. BAUMGARTEN (Alex. Gottlieb), broeder des vorigen, was oen zelfstandig en scherpzinnig wijsgeer uit dc school van Wolf, Hij werd den I7lt;l0n Julij 1714 te Berlijn geboren, studeerde te Halle en werd in 1740 professor der wijsbegeerte te Frankfort a. d. Oder, waar hij den 26st|n Mei 1762 overleed. Hij heeft do aestethica (zie aldaar) het eerst als eene stelselmatige wetenschap van het sehoone behandeld, ofschoon zij voor hem altijd nog slechts ecu deel bleef uitmaken van de theorie dor zinnelijkheid. Het denkbeeld eener dergelijke wetenschap legde hij het eerst bloot in de verhandeling de nonnullis ad poema pertinentibus, Halle 1735. Zijne dictaten gaven aanleiding tot Meier's werk: Anfamjsgnmde aller schonen Wissenschaften, 3 doelen Hallo 1748 , waarop hij zelf zijne Aesthetica, 2 deelen Frankf. 1750 en 1758 volgen liet, wier voleindiging hem evenwel door don dood belet word. Zijne geschriften over andere onderdeclen der wijsbegeerte munten door duidelijkheid cn juistheid van uitdrukking uit; zoo is onder anderen zijne Metaphjjsica, Halle 1739, Tquot;1quot; uitg. 1779 nog tegenwoordig oen dor meest bruikbare hulpmiddelen voor do kennis der motaphy-sica volgens de Wolfsche school. |
BAUR (Niooi.aas) werd in 1767 te Harlingon geboren cn door zijn' vader J. A Baur in de schilderkunst onderwezen. Eerst wijdde hij zich aan hot portret-schilderen, doch bepaalde zich woldra tot landschappon en stads-gezigton, waarin hij niet ongelukkig slaagde. Hij schilderde vervolgons zoo in Vriesland als in Ilollandverscheidene behangsels, doch toon do mode ze niet meer begeerde, legde hij zich op hot zee-schilderen toe, waarvoor zijne woonplaats hem zooveel studie opleverde. Zijne stukken werden gunstig door do liefhebbers ontvangen. De koning van Holland, die de kunst zoo mild ondersteunde, kocht in het jaar 1807 twee zijner schilderijen die „ Een gezigt op Amsterdam van het IJ te zienquot; on „Een gezigt op Rotterdam van don Maasstroom genomenquot; voorstellen, welke op het museum te Amsterdam berusten. Op do tentoonstelling, die in het volgende jaar te Amsterdam gehouden werd, gaf men ƒ3000 voor een zijner schilderijen, welke som, als premie van het gouvernement voor het beste beeldhouwwerk uitgeloofd , niet had kunnen toegekend worden, daar er niet naar gedongen was. In het paviljoen to Haarlem vindt men van zijne hand vier tooneolon, uit het bombardement van Algiers in het jaar 1816; in het museum Boymans „Een woelend water mot verschillende schepen.quot; Tot- bewijs dat zijn werk in dor tijd gewild was, kan strekken dat men op de verkooping van do lioer, voor zijn „gezigt op de Merwode voor Dordrecht, door P.G. van Os met beeldjes cn vee gestoffeerdquot; ƒ 355 betaalde. Sedert wordt zijn werk minder gezocht, dat, hoo verdienstelijk ook voor den tijd waarin hij leefde cn bij de herleving der kunst, echter niet van oppervlakkigheid vrij te spreken is. In 1808 werd Baur tot correspondent van de 4lic klasse van het Instituut benoemd, en was honorair lid van dc Kon. Maatschappij tot aanmoediging der sehoone kunsten te Brussel. Hij overleed den 28 Maart 1820 in zijne geboorteplaats. BAUSE (Joiiann Fuiedkicii) behoort onder de beste Dnltschc graveurs; hij werd in 1738 te Hallo geboren cn stierf in 1814 te Weimar. De ontwikkeling van zijn talent had hij meest aan eigen vlijt te danken; niet tevreden met steeds voor de boekhandelaars te moeten werken, begaf hij zich in 1759 naar Augsburg, om er de beroemdste werken van graveerkunst te bestuderen. Nu nam hij zich den beroemden Wille ten voorbeeld, knoopte met dien moester briefwisseling aan en volgde diens raadgevingen, daardoor verbeterde hij zijnen smaak, gaf meer vastheid aan de naald en bragtiets meer schilderachtigs in zijne manier. Te Leipzig, waar hij zich in het jaar 1787 vestigde, vond hij een grooten werkkring. Er zijn weinig geschiedkundige platen van zijne hand, maar des tc meer portretten van beroemde mannen, die hij meest naar schilderijen van A. Graft graveerde. Weinig plaatsnijders zijn in het wedergeven van het oorspronkelijke zoo getrouw geweest als Bauso, die, hoc vrij en vast van manier het voorbeeld ook was, het in zijne platen wedergaf. Even waar als hij do kleeding in hare verschillende stoffen graveerde, wist hij ook hetvleesch in al zijne nuances uit tc drukken. Bause behandelde niet alleen de graveernaald , maar was ook een goed etser, dat hij in zijne „drie staande apostelenquot; naar Caravaggio bewezen heeft. Ook graveerde hij in aqua-tinta, zwarte kunst en poin-tcer-manier. In het jaar 1786, verscheen eene gedrukte lijst zijner werken; het volledigst vindt mama'xnMenzel's Teutschan Kunstier-lexicon. Het aantal bedraagt over de 200 sluks. Zijne dochter Juliana Wilhclmina etste, onder meer anderen, acht landschappen naar Kobell, Bach, Both enz., die in 1791 uitgegeven werden. BAUTZEN. (In het Boheemsch Budissin.) Dc hoofdstad van het Saksische gewest Opper-Lausitz, aan de rivier de Spree, dio beneden in het dal voorbij dezelve stroomt. Zij ligt in eene cenig-zins bergachtige landstreek, is tamelijk groot en volkrijk, (wordende hare inwoners op 9000 geschat), mitsgaders de zetel van den landvoogd en den landhoofdman van het opperambt, en het hofgerigt van den Budissinischen kreits. Men vindt er een catho-lick stift, en do hoofdkerk behoort holf aan de Roomschen , en |
128
|
huif aan de Protestanten. Do stad heeft behalve een sterk slot, uitmuntende gebouwen, als; het raadhuis, het gymnasium, de beide landhuizen der stenden, het wees-, het tuchthuis, benevens goede waterwerken en fraaije wandelwegen. Do voornaamste handel bestaat in linnen, waarvan inzonderheid aan zeildoek jaarlijks voor meer dan 100,000 daalders naar Holland, Spanje, Portugal enz. verzonden wordt. Ook de kousenhandel, schoon minder sterk dan voorheen, is echter nog tegenwoordig, gelijk ook de laken-, hoeden- en papierfabrieken, hier zeer aanmerkelijk. Voor het overige is de goheole omliggende landstreek Wendisch; gelijk dan ook te Bautzen een Wendisoho boekwinkel, eu voor do ge-heelc Wendische natie eene boekdrukkerij, do eonige in Duitsch-land gevonden wordt. Do landdagen van Lausitz worden In deze stad gehouden. Den 20sto» en Mei 1813 word in den om trek dezer stad een belangrijke veldslag geleverd tusschen Napoleon en de voreonigdc Pruissisehe en Russische legers, in welke 33,000 man sneuvelden. BAVIAAN (Zie Aap.) BAYARD (PiEiiiiK nu Tkuiiail, Shignkuii de) was het toonbeeld van alle ridderlijke deugden eu werd reeds door zijne tijd-genooten bijgenaamd: le chevalier sans peur el sans reprodie. Hij was in 1476 op het kasteel Bayard bij Grenoble geboren. Hij diende Karei VIII en Lodewijk XII in Italië en bewerkte voornamelijk de verovering van het Milanosehe. Eenmaal verdedigde hij geheel alleen de brug van den Garigliano tegen do Spanjaarden en redde het Franscho leger door het ophouden van den vijand. In den slag van Marignano streed hij aan de zijde vau koning Frans I, die daarop verlangde door Bayard tot ridder te worden geslagen. In don slag bij Romagno werd hij door een kogel getroffen en sneuvelde, don 30«lt;«quot; April 1524. Verg. Gayardde I3er-viile: Histoire de Pierre Terrail, dit le Chevalier sans peur et sans reproche, nieuwe uitgaaf. Parijs 1824. BAYEN Y SU15IUS (Fhancisco) Deze historieschilder werd in 1734 te Saragossa in Spanje geboren, leerde de kunst bij Suxan en toonde spoedig zooveel bekwaamheid, dat hij den prijs won, dien de academie uitgeloofd had, waarop hi) in de gelegenheid gesteld werd om zijne studiën bij Don Gonzalez Velasquez te Madrid voort te zetten. Naar zijne geboorteplaats teruggekeerd, werd hij op verzoek van Mengs, door den koning naar de hoofdstad geroepen , om voor het paleis eonige schilderstukken uit te voeren. Hij bragt nu vele moester-stukken voort, die zoo toegejuicht werden, dat hij in 1765 tot lid der academie en in 1788 door den Spaanschon koning tot hofschilder, en daarna tot opperbestuurder der academie benoemd werd, in welke betrekking hij in 1795 overleed. Bayen heeft met Mengs don grootsten invloed op de rigting dor nieuwere Spaanscho school uitgeoefend. Fiorillo roomt zijne juiste tookening, de uitdrukking, bonevens de schoone vormen der figuren, dc harmonie van kleur, het effect en het geheel in zijne werken. Zijne beste stukken vindt men in het nieuwe paleis te Madrid, zoo als: „ De verovering van Grenada,quot; „ de val der reuzenquot;, „do apotheose van Herculesquot; enz. Voorden koning de koningin, den infant Don Gabriel, en zijne gemalin, Dona Maria Josefa, vervaardigde hij verscheidene altaar-stukken; benevens fresco's zoo in dc kerk del Inearnacion als in andere kerken en kapellen; voorts schilderde hij voor de Karthuiser-kerk dc la Conception 22 tooneelen uit het leven van den H. Bruno. Bayen was tevens een bekwaam graveur. BAYER (Johannes) van Augsburg. Hij heeft aan dc sterre-kunde eene groote dienst bewezen door de uitgave van een werk, dat ondor den titel van Uranomelria eene bosohryving en af-teekening der sterrebcolden bevat. Het werd in 1603 te Augsburg en in 1639 te Ulm uitgegeven en bestaat uit 51 kaarten en oenen Catalogus, waarin de lengte en breedte van 1/06 sterren is opgegeven. In dit werk heeft hij het eerst de sterren van verschillende grootte, door Grioksche en Romeinsche letters en cijfers onderscheidon; eene handelwijze waarin hij door alle sterrekundigon is gevolgd en die veel tot vereenvoudiging en uitbreiding der as-trognosie beeft bijgedragen. Tot dien tijd was men namelijk gewoon om de sterren afzonderlijke Arabische of Grioksche namen te geven; hierdoor werd het hoogst mocijelijk om wegens de menigte van namen de sterren te loeren kennen en onderscheiden. Ofschoon de Uranometria van Bayer uit de waarnemingen van anderen is opgemaakt, heeft zijn arbeid naderhand het middel |
opgeleverd om do onderscheidene veranderingon in do sohgnbare plaats der sterren te loeren kennen. K BAYLE (Pieruk). Een der seherpzinnigsto denkers, werd don ISilen Nov. 1647 to Carlat in Foix, waar zijn vader predikant was, geboren en studeerde to Toulouse in de wijsbegeerte bij de Jo-zuïten, die hem aan de rogtzinnighoid der hervormde leer deden twijfelen, zoodat hij tot de R. O. kerk overging. Zijne familie stelde alles in het werk om hem tot hare kerk terug te brongen, hetgeen haar na 17 maanden ook gelukte. Nu trok Bayle naar Geneve en van daar naar Coppet, waar hij de Cartesisehe wijsbegeerte bestudeerde. Eonige jaren later begaf hij zich naar Parijs, waar hij in 1675 tot hooglooraar to Sedan werd aangesteld ; toon deze academie werd opgeheven, word Bayle tot dezelfde waardigheid te Rotterdam beroepen met de sobere bezoldiging van 500 gulden. Opgewekt door de gesprekken over het verschijnen van een staartster in 1680, dioalgomoenen schrik verspreid had, gaf hij in 1682 uit; Pensees diverses sur la Comité, waarin hij over verschillende punten van zedeloer, metaphysica, geschiedenis en politiek handelt. Hierop volgde do Critique générale de Vhistoire du Calvinisme de Maimbourg, in 1684; Nouvelles de la république des lettres en Commentaire philosophique sur ces paroles de VEnangile; „Conlrains les d'enirerquot; , wolk laatste go-schrift cone krachtige verdediging van hot stelsol der verdraagzaamheid bevat. Bayle genoot de achting en vriendschap van alle voorname ingezetenen van Rotterdam, maar geraakte in twist met den hooghartigen en kittoloorigon Jurieu, die homais het hoofd uitmaakte conor van Frankrijk uitgaande partij tegen de Staten en de Hervormde kerk; ofschoon Bayle zich met waardigheid en scherpzinnigheid verdedigde , gelukte het zijnen vijand echter hom zijne betrekking en bezoldiging in 1693 te doen ontnemen. Bayle schonk nu zijnen tijd aan oen werk, dat alleen zijnen naam onsterfelijk zoude maken: le Dictionnaire historique el critique, dat het eerst te Rott. in 1696 in 2 dln. verscheen. Latere uitgaven zijn van Rott. 1702; van Desmaiseaux(do naauw-keurigste) in 4 din. Amst. on Leyden 1740; te Parijs in 1820 in 16 dln. Ook ora dit werk werd hij door zijne vijanden en tegenstanders op de bitterste wijze aangevallen, welke twisten zijn ligchamelijk lijdon (hij was sedert lang ziek en wilde geene geneeskundige hulp inroepen) zoodanig vermeerderden, dat hij daaraan den 28'«quot;' Deo. 1706 overleed. Bayle is het hoofd dor nieuwere Dialectici en Sceptici. Gewoon iedere vraag uit alle oogpunten te betrachten, verviel hij tot twijfelingen over godsdienstige stellingen, welke tegenstrijdig zijn moesten met de godaehtoloozo rust van het diepgewortelde Dogmatismus zijner eeuw. Voornamelijk was het zijn stroven aan te toonen, dat zedelijke overtuiging onafhankelijk is van goloofs-mooningen, welke stelling hij met groote wolsprekendheid verdedigde. Zijn stijl is overigens natuurlijk en duidelijk, doch wel eens overhellende tot geroktheid. Vele artikels in zijn woordenboek schijnen alleen om de noten opgenomeli, waarin hij al zijne geleerdheid en belezenheid ten toon spreidt. Bayle was een man van een beminnelijk karakter, zacht, vredelievend, bescheiden, onbaatzuchtig, en tegelijk moedig en vrijzinnig. Zijne Oeuvres diverses zijn in den Hang van 1725—31 in 4 doelen uitgegeven. Vergelijk P. Desmaiseaux: Vie de Bayle, 1732, 2 vol in 12, en Fcurbach; Bayle nach seinen far die Geschichle der Philosophie und Menschheit interessantesten Momenten dargestellt, Augsb. 1738. BAYLE (Fkan90is), beroemd Fransch gonocsheer te Toulouse, waar hij in 1709, 87 jaren oud, overleden is. Zijne werken, die eerst afzonderlijk waren uitgegeven, zijn later bijeen verzameld in 4 doelen, in 4»., to Toulouse in 1701, onder den titel van Franc. Bayle Opuscula. BAYLE (Gaspahd LiAUuent), een beroemd Fransch geneesheer, in 1774 geboren to Vernet in Proveneo. Hij studeerde eerst in de region, en werd gedurende de Franscho revolutie, op negentienjarigon leeftijd tot soerotavis van het besluxir van het district Doyno benoemd. De bezorgdheid zijner ouders dood hem deze betrekking verlaten. Hij vertrok naar Montpellier, waar hij in de geneeskunde studeerde. In 1798 vertrok hij naar Parijs, waar bij in 1801 gepromoveerd is. Hij word zes jaren later tot geneesheer aan do Charité benoemd en, bij den terugkeer der Bourbons, door Lodewijk XVIII als lijfarts aangesteld. Hij was medearbeider in het Dictionnaire des sciences médicales. Ook heeft |
BAZ—BEA
329
|
men van hem Considerations sur la nosologie, la médecine d'ohser-valion el la midecine pratique, Paris 1802, 8°.; Histoire de la pus-tule maligne, Paris 1802, 8°.; Recherches sur la phthisie pulmonaire Paris 1810, 8quot;. Hij ovorleed aan do longtering te Parijs in 1816. BAZEL. (Zie Basel.) BAZUIN. Een muziekinstrument dat dikwijls in do gewijde schriften wordt vermeld en bij de Israëliten in gebruik was. Deszelfs inrigting kennen wij niet jnist: waarschijnlijk stond het tusschen do trompet on den waldhoorn in. Thans verstaat men onder den naam van bazuin gewoonlijk de koperen blaasinstrumenten, die door schuivende eenmaal gebogen buizen kunnen verlengd en verkort worden, om aldus verschillende to onen voort te brengen. In het Italiaansch en Fransch wordt deze trombone genoemd on in alt- tenor- en bas-bazuinen onderscheidon. De eerste komt in toonhoogte met de altviool overeen en heeft denzelfden sleutel; de tweede komt gedeeltelijk en do derde geheel met de violoncel in toonhoogte on omvang overeen. In de orgelwerken komt een register voor dat denzelfdon naam draagt en wel gewoonlijk in hot pedaal; het is een 8, 16 of 32 voets toon en een der krachtigste tongwerken; in maaksel komt het vrij nabij met het trompet-register overeen. K BDELLOMETER. Naam van instrumentjes door Sarlandière uitgevonden, die de plaats van bloedzuigers moeten vervangen. Zoowel in Engeland, als in Frankrijk en Duitsehland heeft mon meermalen getracht, iels uit to vinden, wat men tot dit oogmerk kon gebruiken, maar tot heden toe niets gevonden, dat geheel aan do verwachting beantwoord heeft. BEARN. Naam van een deel van het voormalige Gaseogne, in Frankrijk; het droeg voorheen den titel van vorstendom, thans maakt het een deel uit van het departement der Noder-Pyreneën; hot levert niet veel koren, maar dos te meer vlas , hout, goeden wijn, en kleine sterke paarden op. Do inwoners komen in zeden en gewoonten bijzonder met de Basken in Spanje overeen, met weikon zij ook tot oenen stam behooron. Pau is de voornaamste stad. In 1620 word Beam door Lodewijk XIII met Frankrijk ver-eenigd. Hendrik IV en do koning van Zweden , Karei XIV Jan (Bernadotte) zijn in dit landschap geboren. BEATRICIUS. Van dezen beroemden graveur, die vroeger met N. Beatrizet en Julius Bonasone verward werd, kont men alloon de werken, waarvan de eerste proeven het jaartal 1532 of 1533 dragon. Zijn ware naam is evenmin als het jaar zijnor geboorte of dat zijns doods bekend. Zijn monogram is eene op een dobbelsteen staande B; daarom noemt men hem „den Meister mit dem Würfel, le maitre au dé of maestro del dada. Eene eenvoudige maar geregelde manier kenmerkt zijne gravuren, welke die van Marc Anton het meest nabij komen, hoewel zij niet zoo .bevallig zijn. Bijna allen zijn naar de werken van Raphael of naar hen, die in dien stijl werkten, uitgevoerd. Bartsch beschrijft in zijn Peintre graveur, D. XV. bladz. 184—233, 85 platen van dezen meester, BEATRIZET (Nicolas), of Beautrizet. Van dezen graveur, te Thionville in Lotharingen geboren, die in het midden der XVI'!c eeuw leefde, weet men noch het jaar zijner geboorte, noch dat van zijn dood. Volgens Bartsch zou hij een leerling van Mare Anton geweest zijn, wiens manier hij volgde. Zijne platen munten door do onderwerpen, die moest naar beroemde meesters zijn gevolgd uit en worden daarom in de meeste grooto verzamelingen bewaard, maar voldoen weinig, door zwakheid van bewerking en teekening. Bartsch beschrijft in zijn Peintre graveur, D. XV. bladz. 243—272, 108 platen van dezen meester, die niet met Noël Bonifacio moet verward worden met wien hij dezelfde naamcijfers voert. Beatrizet heeft ook platen van andere meesters opgesneden en werkte veel voor den kunsthandelaar Lafrère te Rome. BEATTIE (James), als wijsgeerig schrijver en dichter niet ongunstig bekend, word in 1735 te Lawroncokirk in het graafschap Kincardine in Schotland geboren. Hij werd eerst hoog-loeraar in de zedelijke wijsbegeerte aan de universiteit te Edinburg en vervolgens to Aberdeen, alwaar hij in 1803 stierf.Hij was een warm verdediger der waarheid, wanneer die werd aangevallen; zoo als hij dan ook met Thomas Reid en Oswald, to gelijker tijd, tegen het Seepticismus van zijnon landgenoot Humo optrad. Zijne wijsgoerige schriften bestaan in de volgende: Essay on the nature and immutability of truth , Edimb. 1770, Lond. 1848; Elements of I. |
moral Science, Lond. 1790; Theory of the Language, 1788, en eindelijk Dissertations moral and critical, Lond. 1783, waarin vole nuttige beschouwingen over taal, natuur, kunst, schoonheid en verhevenheid worden gevonden. Onder zijne dichterlijke werken, waaronder inzonderheid vele elogiën, behoort voornamelijk the Minstrel ot the progress of Genius, 1774, oen beschrijvend gedicht in 2 boeken, alsmede zijn allegorisch, didactisch dichtstuk: The judgment 0f Paris, 1765 uitgegeven. Zijno dichtstukken zijn in zijne Original Poems, 1760, en inde Poems on several subjects, London 1766, bij eon verzameld. Zijne wijsgoerige schriften zijn mede gedeeltelijk in het Nederduitsch uitgegeven. BEAUCAIRE. Naam ooner kleine stad in het departement du Gard (Nedor-Languedoc) in Frankrijk, gelegen aan de Rhone, die jnist tot aan deze plaats door tamelijk grooto schepen bevaren kan worden, zich 7 uren ten zuiden der stad in de Middollandsche zee stort, en over welke een schipbrug ligt, die het daar tegenover liggend Taraseon met Beaucaire verbindt, waarmede het ook door eenon onderaardschen gang, welke onder de rivier heen loopt, gemeenschap hooft. Er is eene goede haven; het getal dor inwoners bedraagt bijna 10,000. Zeer beroemd was in vroogcron tijd de jaarmarkt of kermis van Beaucaire, in 1217 door Raimond II, graaf van Toulouse gesticht, welke, toen de verkoop van alle artikelen aldaar van alle inkomende regten en belastingen vrij was, door kooplieden uit Europa, A/rica, de Levant, Armenië en Perzië bezocht werd. Zij begint den 21,ltii July en duurt 7 dagen. In 1817 kwamen er nog 80,000 monschen bij elkander. De handel geschiedt voornamelijk in wijn, olie, amandelen, zijden en wollenstoffen. Do kooplieden, die in de stad niet kunnen worden onder dak gebragt, worden buiten dezelve in een groot dal in tonton en hutten gehuisvest. BEAUCHAMP (Joseph de). Doze zoo bekwame als ijverige sterrokundigo, en waardige leerling van de Ia Lande word den 29-'™ Junij 1752 te Vesoul in Frankrijk geboren. Zijn oom in 1774 tot bisschop van Babyion benoemd zijnde en hem in zijne betrekking willende gebruiken, liet zijnon neef tot dat einde te Parijs het Arabisch, de godgeleerdheid en penningkunde beoefenen. De jonge Beauchamp vond smaak in de wetenschappen en nam zijnen tijd zeerwel waar, terwijl do la Lande zijnon lust voor do sterrekunde niet weinig aankweekte. Hij vertrok eindelijk naar Azië, en kwam in 1781 to Babyion (zijnde zijn oom to Aleppo gebleven), om aldaar de bischoppelijke vorrigtingen over te nemen. Hij kreeg, door toedoen van do Ia Lande, van de admiraliteit de noodige werktuigen, waarvan hij een voortreffelijk gebruik maakte. In 1784 reisde hij van Bagdad naar Bassora, en ontwierp eene kaart van den loop dos Tigers en Euphraats, van Diarbekir tot aan de golf van Perzië , dat is tor lengte van 300 mijlen , die hij aan de la Lande zond. Gedurende zijn verblijf te Babyion ontwierp hij eene kaart van dio strook , en verzamelde voor den abt Barthelomij aftoekeningen van gedenkstukkon, bijschriften en medailles, alsmede Arabische handschriften, die hij in hot voormalige Babyion gevonden had. In 1787 begaf hij zich op aanraden van de la Lande, naar de Caspisehe zee, om hare ligging bonevens dat gedeelte van Perzië te bepalen, waaromtrent mon ongeveer 5 ii 6 graden in hot onzekere was, deelde do uitkomst dezer onderneming aan de Fronsehe academie mede, vervaardigde eene kaart van dezen togt, nam don SOquot;™ Junij eene merkwaardige maans-verduistering waar, en kwam van deze Perzische reis in 1787 terug. Ondertusschen noodzaakte hem de intrekking zijner jaarwedde, om naar Parijs terug te koeren , waar het zijnen vriend de la Lande, eerst 5 jaren daarna in 1795 gelukte, bij do nationale conventie eene schadeloosstelling voor hem te verwerven. Hij werd tot consul te Mascate in Arabië aangesteld, vertrok derwaarts, en kwam eerst na het doorworstelen van vele zwarigheden in November 1797 te Constantinopel, van waar hij in hot volgende jaar de belangrijke reis naar Taraboson aannam. Op dezelve verbetorde bij de kaart van de Zwarte zoo, waarin de grofste feilen plaats hadden, begaf zich in 1798 naar Egypte, waar hij zich bij Bonaparte aanbood, om met voorslagen van vrede naar het Turksche hof te gaan ; doch de Engelschen slaagdon er in hom, met de overige Fransehen in hechtenis te nemen. Drie jaren zuchtte hij in deze gevangenis, tot hij bij den vrede zijne vrijheid 42 |
330
|
herkreeg. Nog ziek zijnde vertrok hij naar Constantinopel, en overleed kort na zyne komst to Nizza, don 19 November 1801, als een offer van zijnen ijver. — Beauehamp bezat allerhande verdiosten en kundigheden, ook vervulde hij de pligten van do godsdienst mot zoo veel noauwgezotheid, dat de Propaganda te Rome haar genoegen over zijnon ijver in do apostolische verrigtingen betuigde. Een groot gedeelte zijner werken is in het Journal des Savants opgenomen; Lalando geeft er cene lijst van in zijne Bibliographie astro-nomique. BEAUIIARNA1S (Fanny Mouohaud, comtesse de) werd in het midden der XVIIIquot;18 eeuw te Parijs geboren. Haar vader, ontvanger-generaal van Financiën, gaf haar een schitterende opvoeding. Fanny was reeds op haar tiende jaar dichteres, en in weinige jaren werd zij als zoodanig zoo beroemd, dat men niet alleen in allo kringen van haar sprak , maar vele letterkundige aeademicn en genootschappen er eene eer in stelden haren naam op de rollen harer leden te mogen schrijven. Zij huwde den graaf de Beauhar-nais; dit huwelijk was niet gelukkig. Weinige jaren later scheidden zij, en nu gaf zij zich weder met geestdrift aan do studie over. Zij nam haren intrek in het klooster der Visitandines van de straat du Bae, waar Mably, Bitaubé, Bailly, d'Arnaud, Mercier, Dorat, Cubiferes-Palmezeaux, Rétif de laBretonne, haar bezochten. Zij verliet Parijs en bezocht Italië, werwaarts haar roem haar vooruitging. Te Parijs wedergekeerd, leefde zij geheel voor de letteren, en hare soirécs werden beroemd. Al do vernuften van haar tijd bezochten die. Hare talrijke werken behooren door hun soort en stijl tot de school van Dorat, Marivaux, en Demoustier. Sommigen onderscheiden zich door verhevenheid van gedachten en diepe kennis der zeden en staatkunde van haren tijd. Men hoeft van haar Oeuvres de Madame la Comtesse de Beanharnais, 2 vol. in 8°, Amst. 1772—1776; A tons les penseurs salut, een apologie der vrouwen en een geestig en vrolijk pleidooi tegen de onregtvaardige eisehen der mannen; Lettres de Stdphanie, hist, roman 1778, 3 vol. in 12° L'Abaillard stipposé ou le sentiment a l'épreuve, en eonige andere romans. Zij stierf in 1812. BEAUIIAKNAIS (Alexandre, vicomte do,) was, even als zijne echtgenoot, Josephine Taschor do la Pagerio, namaals keizerin van Frankrijk, op Martinique geboren. Kort na het huwelijk begaven zij zich naar Frankrijk, waar alles voor de omwenteling rijpte, en het huis van Beanharnais weldra do verzamelplaats werd van hetgeen, dat men de ton ploegde te noemen. Eer nog de revolutie plaats had, werd Boauharnais door den adel van Blois, tot afgevaardigde der staten-generaal verkozen, bij welke gelegenheid hij zieh hevig tegen den koning uitliet; en, toen die zelfde vergadering «tóonnai was geworden, benoemde men hem in 1791 tot voorzitter dorzelvc. In 1793 werd hij opvolger van Custine, als bevelhebber over het leger aan den Rijn; doch kort daarna opgeligt, en in het volgende jaar tot de guillotine veroordeeld. Hij stierf den 23,'llt;m Juli], vijf dagen voor don dood van Robespierre. Josephine stond ook reeds op de lijst der veroordeelden; doch de 28,l'! Julg redde haar van den dood. |
BEAUMARCHAIS (Pieiire Augustin Cauon de) was do zoon van don horologiemaker Caron, en werd te Parijs den 24»lcl1 Januarij 1732 geboren. Nadat hij, tot in zijn dertigste jaar horo-logiemakers-knecht geweest was, wist hij zich de gunst van den heer Franquet en zijne echtgenoot te verwerven en won hot vertrouwen des eersten en de liefde der laatste. In 1756 reisde hij des nachts naar het landgoed van den heer Franquet, om hem te bezoeken, en men vond dien heer den volgenden morgen dood; Caron huwde nu mot de weduwe en nam van een landgoed, hetwelk hij door haar verkreeg, den naam van Beaumarehais aan. Zij leefde met hem zeer ongelukkig, en stierf, een jaar na de voltrekking des huwelijks, aan een zwaar kolijk. Hij huwde nu aan eene tweede en vervolgens aan eene dorde vrouw, die beide rijk waren, maar even zoo spoedig als de eerste stierven. In 176-t maakte hij zieh op eene edeler wyze beroemd, door eene reis naar Madrid, ten einde den Spanjaard Clavigo te noodzaken, om aan zijne zuster, die hij onteerd had, voldoening te geven; bij welke gelegenheid hij veel moeds en tegenwoordigheid van geest aan den dag legde, zonder echter zijn oogmerk te bereiken. Hij streefde daarop naar letterkundige vermaardheid. Hij liet tweo tooneelstukken vortoonen: Eugünie en Les deux amis, doch met geringon bijval. Zijn eigendommelijk talent ontwikkelde hij in een proces tegen Lablaehe en Goetzmann. Do twisten van het ministerie en de geregtshoven verdeelden toen alle meeningen, of liever, iedereen was tegen het toenmalige parlement Maupeou gestemd, waarvan Goetzmann lid was. Deze omstandigheid wist Beaumarehais te gebruiken en schreef tegen hem zijne beroemde Mémoires, Par. 1774, die met scherpzinnige redenering de bitterste bespotting vereenigden en Beaumarehais eenen letterkundigen roem deden inoogsten, die zelfs Voltaire naijverig maakte. Nog grootere vermaardheid verwierf zich Beaumarehais door zijne tooneelstukken le Barbier de Séville, 1775 en le Manage de Figaro, 1785. Kort voor de omwenteling werd hij in het proces van den bankier Kornman gewikkeld en trof daarbij in Bergasse eenen krachtigen tegenstander aan. Hij verloor daarbij een groot deel van de publieke achting, die hem als schrijver toegedragen werd en welke hem zijne opera Tarare in 1787 niet terugschonk. Van zijne latere werken verdient alleen genoemd te worden een geschrift; Mes six époques getiteld, dat hij aan Lecointre van Versailles toewijdde. Ofschoon hij meesterlijk de kunst om zieh te verrijken beoefend had, moest hij in ongelukkige speculation een groot gedeelte van zijn vermogen weder verliezen; zoo verloor hij bijna eene millloen franken, met de uitgave van Voltaire's werken. Men weet dat de regering hem in onderscheidene geheime onderhandelingen gebruikt heeft. Schoon hij met de hoofden der onderscheidene partijen op oenen vrij goeden voet stond, werd hij echter, onder zeer vele beschuldigingen, naar de abdij gebragt; doch, twee dagen voor don versehrikkelijken 2llcn September bevrijd. Men bragt wol nieuwe klagten tegen hem in, en besloot tot zijnen gevangeneming; doch hij vlugtte naar Engeland, waar hij, bij zijne aankomst in Londen, wegens sehuldon gevat, doch spoedig op vrije voeten gesteld werd. Na velerlei lotgevallen kwam hij eindelijk, als vlugteling, op de lijst der uitgewekenen, te Hamburg, waar hij gedurende een jaar stil leefde, totdat hij ten laatste in 1797 van die lijst geschrapt werd. Hij keerde nu naar Parijs terug, doch stierf aldaar den 19J«quot;i Mei 1799, plotseling en zonder ziek te zijn geweest. Men heeft in 1802 in 12 ' eene Vie de Beaumarehais uitgegeven en in IS09 al zijne werken in 7 deelen in 8°. Verg. ook over hem de Revue des deux mondes voor 1852. BEAUMELLE (Laurent Anomviei, de la) , geleerd letterkundige en scherpzinnig oordeelkundige, geboren to Vallerangue, eene stad van noder-Languedoc,don28 Jan. 1727, en gestorven te Parijs, 17 Nov. 1773, werd, toen hij 24 jaren oud was, tot hoog-locraar in de Fransehe literatuur in Denemarken benoemd. Daar schreef hij zijn eerste werk Mespensées, waarin blz. 38 een belangrijke plaats voorkomt, betreffende de wijze waarop Voltaire en andere letterkundigen door Frederik den grooten ontvangen werden. Na Denemarken verlaten te hebben, ging hij naar Berlijn, waar hij zich aan Voltaire liet voorstellen. Bij die gelegenheid had hij de dwaasheid zijn werk aan Voltaire aan te bieden, hetgeen aanleiding gaf tot een bitteren twist, die tot zijn dood toe geduurd heeft. In Mei 1752 kwam hij te Parijs en gaf hij het volgende jaar zijne Notes sur le siècle de Louis XIV in het licht, die oorzaak waren dat hij 23 April 1753 in do Bastille werd gezet. Zes maanden later werd hij ontslagen en schreef vervolgens zijne Mémoires de Mainteno». Hij huwde in zijne jeugd te Toulouse de zuster van den jongen Lavaisse, die in de ongelukkige zaak van Galas gemengd werd. Een oogenblik vergat hij zijne vete met Voltaire om zich die zaak aan te trekken, die door zijn vijand later zoo krachtig verdedigd werd. BEAUMONT (Francis) vervaardigde gemeenschappelijk met John Fletcher een groot aantal tooneelstukken geheel in den smaak van Shakespear, (Zie aldaar) die lang op de Engelsche schouwburgen met veel toejuiching vertoond werden. De geschiedenis van hun leven en zamenwerking is bijna tot een spreekwoord geworden. Beaumont was in 1585 op het stamgoed zijner familie Grace-Dieu in het graafschap Leicester geboren, studeerde eerst te Oxford, daarna te Londen in de regten eu stierfin 1616. Fletcher, de zoon des bisschops van Londen, werd in 1576 geboren, leefde eenigen tijd zonder beroep to Cambridge en overleed in 1625. Hunne tijdgenooton gaven aan hunne tooneelstukken den voorkeur boven die van Shakespear, doch de nakomelingschap heeft |
BEA
331
|
anders gooordoold. Hunne werken zijn meermalen uitgegeven; door Theobald, Sewart en Sympson in 10 deelen te Londen 1758, door Weber in 14 dln. te Edlmb. 1812, door Darnley in 2 dln. te Lond. 1839, door Dyee in 13 dln. te Londen 1841—48. BEAUMONT (Sm Albanio). Deze teekenaar, etser en landschapschilder leefde in Engeland in het laatst der XVIIIdo en in het begin der XIXi10 eeuw. Waarschijnlijk was hij een Piemon-tees van geboorte en zoon van den onder den naam van den ridder Beaumont bekenden historie-schilder. Hij ondernam vele reizen, beschreef die en gaf ze met platen versierd uit, die getrouw naar de natuur geteekend en goed geëtst zijn. Later legde hy zich met ijver op de schilderkunst toe en gaf in het jaar 1806 op de tentoonstelling „een storm op zee,, en „een gezigt op het meer van Albano,, die met groote waarheid voorgesteld waren. In het jaar 1808 was deze verdienstelijke kunstenaar te Parijs en gaf er aan den keizer eenige zijner landschappen ten geschenke, welke gunstig aangenomen worden. Zijne plaatwerken verschenen onder de titels van Voyage pittoresque aux Alpes Pennines. Geneve 1787. Travels from France to Italy through the Lepantine Alps, or an itinerary of the road from Lyon to Turin, London 1800 Fol. Travels through the maritime Alps from Italy to Lyon, across the col de Tende London 1795. Travels through the Rhetian Alps in the year 1786, from Italy to Germany through Tyrol, London 1792 fol. Select views of the antiquities and harbours of the South of France 1794 fol. Description des Alpes gresques ou colliennes etc. 1802 gr. 4quot; met een atlas in 4 dcelen in fol. Verscheidene dezer werken werden herdrukt. BEAUMONT (Simon van), in 1574 te Dordrecht geb. werd in 1606 pensionaris van Middelburg en in 1625 wegens Zeeland gecommitteerd in do vergadering der Staton-Goneraal. In 1627 werd hij toegevoegd aan het gezantschap naar het Noorden, ter bemiddeling van den vrede tussehon Zweden en Polen; in 1629 werd hij mede gecommitteerd door de Staten-Goneraal, om prins Frederlk Hendrik naar hot beleg van 's Hertogenbosch te vergezellen. Later werd hij tot andere gowigtige zondingen gebruikt en van 1634 tot 1649 was hij pensionaris van Rotterdam. In allo betrokkingen die hij bekleedde, verwierf hij den room van groote bekwaamheid en ervarenis, vooral in do regtsgoleordhoid. Hij was tevens oen groot kenner der Latijnsche taal, in welke hij, evon als in de Franscho enNederduitsche, gedichten vervaardigd heeft die niet zonder verdiensten zijn. Behalve eenige stukjesin den Zeeuwschen Nachtegaal hack men van hem Ilorae successivae, Tijdsnipperingen, rijmen en versen, 'sHage 1638 4°, Rotterdam 1640 4°. De Latijnsche gedichten die men in don laatsten bundel vindt, zijn nog eenmaal door C. Boyers, onder den titol van S. Bellimontii Ilorae successivae, HagaeComit. 1644 in 8° in het licht gegeven. In 1843 gaf de hoor J. Tideman eeno nieuwe uitgaaf dor gedichten van Beaumont met eeno belangrijke inleiding en aantcekoningen. BEAUMONT (Jeannk i.k i-rinoe de), zuster van den schilder Jean le Prince, werd te Rouaan in 1711 geboren; te Luneville gehuwd, liet zij haar huwelijk kort nadat het voltrokken was voor nul verklaren, onder voorwendsel van een gebrek in don vorm, maar inderdaad gelijk zij aan haren advocaat schreef, om geen moeder van kinderen te worden, die zij door het wangedrag van haren man, niet zou kunnen opvoeden. Sedert wijdde zij zich toe aan de opvoeding der jeugd, en schreef verschillende werken. In 1748 verscheen haar eerste werk Ze triomphe de la vérité. De schrijfster bood zelve het den koning van Polen aan. Vervolgons zette zij zich in Engeland neder, waar zij onderden titel van Magasins een volledig zamenstel van opvoeding ten dienste der jeugd in het licht gaf. Wel liet haar stijl nu en dan te wen-schen over, doch men kan niet genoog prijzen de zuiverheid van beginselen, de kracht van overtuiging en den godsdienstigen toon, die ze van de meeste geschriften van dien tijd onderscheiden. Behalve de Magasins des Enfants, des Adolescents, des Pauvres etc. die te Londen werden uitgegeven, schreef zij nog een menigte andere werken. Zij trouwde met een harer landgenootcn en werd moeder van zes kinderen. Daar de luchtgesteldheid in Engeland nadeelig voor hare gezondheid was, keerde zij in den ouderdom vnn 51 jaar naar Frankrijk terug, waar zij bij Anneci een klein landgoed kocht la petite terre Chavanod, waar zij van 1768 tot 1780 woonde. In dat jaar stierf zij, in den ouderdom van 70 jaren. Zij was een toonbeeld van braafheid en weldadigheid. |
BEAUNE, eone eertijds versterkte, thans opene stad, in hot voormalig Bourgondië , tegenwoordig de hoofdplaats van een district in het departement der Goto d'Or, ligt tusschen Dijon en Chalons, aan den regter-oever der Bourgeoise. Een schoon hospitaal, door den kanselier Bollin in 1443 gesticht, een kasteel en nette kerken zijn de voornaamste gebouwen. Van de 11,000 inwoners vinden de moesten hun bestaan in den Bourgogne- en Champagne-wijnhandel. BEAURAIN (Jean de,), een beroemd aardrijkskundige in 1696 in Artois geboren, studeerde onder Samson en volgde hem, vijfentwintigjaren oud, op als „geographe du roi.quot; Hij heeft voel geschreven, doch zijne meest beroemde werken zijn : Calendrierper-pêtxiel, Paris 1724; Histoire militaire de la campagne de Flttndre, par le marichal de Luxembourg, ibid. 1756, Potsdam 1783 — 1787, augmentée. Zijnen zoon is men Contes pour la campagne du grand Condé en Flandre, Paris 1774; pour les quatre dernières campagnes de Turenne, ibid. 1782, verschuldigd. BEAUSOBRE (Isaac), Protest, godgeleerde, geb. te Niort in 1659. Hij vlugtto uit Frankrijk naar Holland, vertrok van daar naar Berlijn waar hij hofprediker van don koning van Pruisson werd. Hij stierf in 1731, na verschillende werken in hot licht gegeven te hebben o. a. Histoire du Manichdisine, Amst. 1734—1739 2 vol. in 4° on Sermons in 4 vol. in 8° te Genève uitgegeven. Zijn zoon Ch. Louis de Beausobre, in 1690 te Dessau geb. werd predikant te Berlijn , waar hij in 1753 stierf. Onder andere werken liet hij na Discours sur le nouveau Testament, zijnde een vervolg op die van Saurin; ook legde hij do laatste hand aan hot werk van zijn' vader Histoire de la reformation. Een andere zoon van Isaac, uit een tweede huwelijk, Louis de Beausobre, werd in 1730 te Berlijn geb. en door Froderik den Grooton, toen kroonprins , geadopteerd. Deze gaf hem oene jaarwedde van 1500 fr. en zond hem eerst naar Frankfort om zich op de letteren toe te leggen en vervolgens naar Parijs, om met do uitstekendste mannen van dien tijd in kennis te geraken. To Berlijn teruggekeerd werd hij geheimraad van den koning van Pruisson en lid der academie. Hij stierf in 1784. Men heeft van hem Dissertations philosophiques sur la nature du feu, Berlin 1754 in 12»; Des songes d'Épicure, 1756 in 12»; Introduction générale a l'étude de la politique des finances et du commerce, ib. 1771 3 vol. in 12» en andore wijsgcerige staatshuishoudkundige en letterk. werken. BEAUVAIS. Hoofdplaats van het departement Oise in Frankrijk, aandeïhorain of Terrain, mot eenige voorsteden, 7 kerken , 2 hospitalen, eeno maatschappij voor den landbouw, een klein kabinet van naturaliën en ruim 12,800 inwoners; men vindt er fabrieken van keurig gewerkte tapijten, leder, laken en wollen stoffen, en in do nabijheid weverijen voor linnen, wollen en katoenen kousen, enz. Ook zyn er in den omtrek twee koude mineraalbronnen. Boauvais is een zeer oude stad. Zij bestond reeds ten tijde der Romeinen, die haar Caesaromagus en later Bellovacum noemden. In de jaren 845 en 1115 werd hier concilie gehouden. De stad werd in 850, en later nogmaals, door de Noormannen ingenomen; in 1358 barstte in de omstreken do boeren-oorlog, bekend onder don naam van la Jacquerie, uit. Twee malen is Boauvais te vergeefs belegerd; de eerste maal in 1443 door de Engelschen, de tweede in 1472 door Karei den Stouten met een leger van 80,000, toen de vrouwen onder aanvoering van Jeanne Hachette den storm hielpen afslaan. Beauvais is de geboorteplaats van den geleerden Dominicaan Vincentius Bellovacensis. BEAUVAIS (j. b. oh. m. de), bisschop van Senez, in 1731 te Cherbourg geb. wijdde zich van zijne jeugd af aan de dienst dei-kerk, legde zich inzonderheid op de gewijde welsprekendheid toe en verwierf binnen kort zulk een grooton roem als redenaar, dat hij aan het hof geroepen werd. In weerwil zijnor hoogst ernstige leerredenen, waarin hij niemand ontzag, gaf men hem het bisdom van Senez, waarvan hij in 1783 afstand deed. Hij stierf in 1790. De abt Gallard heeft zijne Sermonspanégyriques et Oraisonsfunèbres, Paris 1807 4 vol. in 12quot; uitgegeven, voorafgegaan door het leven van den schrijver. Eenvoudigheid en wegslependheid zijn de voornaamste kenmerken der welsprekendheid van dezen prelaat, wiens Oraisonsfunèbres, in de kracht van zijn leven opgesteld, voortreffelijker zijn dan zijne Sermons. BEAUVAIS (Guil.), oudheidkundige, geb. in 1698, gestorven in 1773 te Orleans. Hij was inzonderheid ervaren in de penning- |
332
|
kunde , en heeft cenige werken in dit vak nagcliUen. Het voornaamste is: Hist, abrégée des Empereurs liomains par les médailles, Paris 1767, 3 vol. in 12». BEAUVAIS (Cu. Nicolas), geb. te Orleans in 1745, kwam in 1786 te Parijs werd tot vrederegter, vervolgens tot gedeputeerde naar de wetgevende vergadering cn da conventie benoemd. Naar Toulon gezonden, ten tijde dat die stad in de magt der Engelsehen kwam, werd hij in een hol geworpen, waarin hij bleef, totdat zij hernomen was. Hij stierf in 1794 te Montpcllier aan de gevolgen der te Toulon ondergane mishandeling. Hij gaf uit de Jissais his-toriques sur Orleans van Polluche en sehreef Description lopo(iraphi-que du mont Olivet, 1783 in 8°, vertaalde Amnions Surdus loquens, gedrukt achter de Cours d'education des sourds-muets van Deschamps, 1779 in 12quot;. Zijn zoon Louis Bcauvais nam doel aan don krijgs-togt in Syrië, bleef door de Turken gevangen genomen, achtien maanden in de gevangenis , en koorde in 1803 naar Frankrijk terug. Hij nam deel aan den oorlog in Spanje, aan den voldtogt van 1813 aan don Rijn en maakte zich meester van Nouss. Hij was toen baron en brigade-generaal. Gedurende de honderd dagen vertrouwde men hem hot bovel over Baijonne toe. Sedert do restauratie word hij de hoofdredacteur van het belangrijk werk Victoires et conquêtes des armies fran$aises, door den boekhandelaar Pan-Koueke uitgegeven. Hij werkte ook aan het Journal militaire en aan de Biographic universelle van Weiss. De generaal Bcauvais stierf in 1830. BEAUVAIS. (Zie Palisot de Beauvais.) BEAUVARLET (Jacques Fiumin) is to Abbeville in 1733 geboren cn to Parijs in 1797 gestorven. Hij kwam in jeugdigen leeflijd in de hoofdstad, loerde de kunst bij Ch. Dupuis en L. Cars cn werd een beroemd graveur, die er veel aan toebragt, om den bedorven smaak zijns tijds te verbeteren. Zijne manier was brood en schilderachtig cn in lateren tijd verwierf hij zich , door groote uitvoerigheid, onvordeoldon bijval. Do gravuren uit dezen tijd zijn nog gezocht: „la lecturequot; en „la conversation Espagnolequot; beiden naar van Loo in fol. werden op verschillende vorkoopingen te Parijs mot 80 tot 273 francs betaald. Even gezocht zijn do zevon gravuren in dw. fol. naar de schilderijen van de Troy, die „ de geschiedenis van Estherquot; voorstellen. Behalve naar de werken zijner land- cn tijdgenooton, hoeft hij ook naar die van G. Dou, Teniors, L.Giordano en anderen gegraveerd, waarbij hom zijne beide vrouwen, Francisca Deschamps en C. Riolct, behulpzaam waren. BEAUVAU (Rbne Fiianijois de), gesproton uit oen' jongeren tak van liet geslacht Boauvau in Poitou gevestigd, werd in 1664geboren enstierfin 1739. Hij was achtereenvolgondo bisschop van Baijonne, Doornik, en aartsMsschop van Toulouso. on gedurende twintig jaren president dor Staten van Languedoe. Het is aan zijne zorg, dat men dc Description du Languedoe in 5 vol. in fol. door do Benedictijnen van St. Muur, de Description géogra-phiqne el l'IIisloire naturelle du Languedoe door de Socictó Acad. van Montpcllier to danken hoeft. BEAUZÉE (Nicolas), lid der Fransche academic cn van vor-schillondo geloerde maatschappijen, wordin 1717te Verdun geboren. Hij had een bijzonderon smaak voor en geschiktheid tot het aan-leercn van oude en nieuwere talen, en legde zich inzonderheid op de grammatica toe. Hij volgde den geleerden Dumarsais op in het stollen van grammaticale artikelen voor do Encyclopédie. Dumarsais had slechts de art. A. B. C opgesteld, toen hij stierf (1756). Boauzéo poogde zooveel mogelijk in den geest van zijn voorganger te arbeiden. Het voornaamste voortbrengsel van zijne pen is: Gramma ire, générale ou exposition raisonnée des éléments nécessaires du langage (Paris 1767 2 vol. in 8°), een werk dat do abt Barthclcmy zeer heeft geprezen, waarvoor Maria Therosia keizerin van Oostenrijk hem een gouden medaille schonk, cn dat hom waarschijnlijk de betrekking van hoogleeraar in dc taalkunde aan do koninklijk-militaire academie te Parijs bezorgde. De Synonymes van den abt Giraud werden vermeerderd, met die van Ducios, Diderot, d'Alembert en van Beauzéc. Do artikelen van dezen laatste overtroffen die van Giraud in juistheid en naauw-keurigheid, maar niet in stijl. In zijne vertaling dor werken van Sallustius, Parijs 1770 in 12'', offerde hij alles op, om de gedachten van den geschiedschrijver zoo naauwkeurig mogelijk weder te geven. Zij is onleesbaar, ook om de zonderlinge spelling die hij in do Fransche taal wenschteintc voeren. Voorts heeft men van hemt L'IIistoire d'Alexandre le Grand, traduile de Quinte-Curce, Parijs 1789 2 vol. in 12o; L'exposition abrégée des preuves historiques de la religion; L'Imitation de J. C. etc. Fredorik de Groote poogde hom te vergeefs naar Borl ijn te lokken; liever leefde hij stil cn rustig in dou schoot vauzijn gezin. Hij stierf den 25squot;'u Jan. 1789, in den ouderdom van 72 jaren. |
BEBBER (Izaak), geboren te Dordrecht in 1636, promoveerde op den leeftijd van 20 jaren te Utreolit in do geneeskunde. Hij practisoorde in zijne geboortestad, cn overleed aldaar in 1668. Men heeft van hem Ware en vaste gronden van de Ileelkonst, Dordr. 1668,12o. Zie do Chalmot. Biogr., Woordenb. d. II, blz. 186 en de aangehaalde plaats van Paquot. BECANUS. (Zie Goropius.) BECCAFÜMI (Dorainico) , anders Macarino of Mieharino , was de zoon eens arbeiders, Pace Mieharino genaamd; volgens Vasari werd hij in 1484 to Sienna geboren en stierf aldaar in 1549, doch naar de moening van Zani is het jaar 1470 dat zijner geboorte en loofde hij nog in 1551. Zijn weldoener Lorenzo Beeca-fumi zag hom als herdersknaap iets op een steen teekenen, en voud er zooveel geest in, dat hij hem mot zich nam en bij Capanna liet onderwijzen. Uit dankbaarheid nam hij naderhand den naam Beccafumi aan, waaronder hij algenocm bekend is. Toen hij naauwelijks 16 jaren oud was kwam Pietro Perugino te Sienna, die hein tot leerling nam, hetwelk zooveel invloed op don jeugdigen kunstenaar uitoefende, dat hij niet alleen diens stijl aannam, maar dien naderhand nooit geheel aflegde. Na met zorg het werk van zijnen meester gekopieerd te hebben, ging hij naar Rome, oefende zich zoo naar Raphael on Michel Angelo als naar do antieken en koorde na oen tweejarig verblijf terug, om zich met zorg op do ontleedkunde toe te leggen. Nu schilderde hij een aantal werken voor kerken, paleizen en voor particulieren, in olicvcrw, in fresco en a tempera. Zoo vervaardigde hij voor de San BoiiedeUo, de beschcnn-heiligen dier kerk en onderscheidene voorvallen uit hun leven, in een zaohten vloeijenden stijl, van welke stukken men voornamelijk do schoone koppen roemt. Later nam hij den kernaohtigen stijl van Buonarotti aan, doch verviel tevens in de gebreken van zwaarmoedigheid in de houding on in hot veronachtzamon der hoofden, handen en voeten der figuren. Zijn koloriet is niet zeer zwaar, hoewel do roodachtige gloed, dien hij aan zijne schilderijen gaf, somtijds conehetoove-rende uitwerking doet. Het moost schilderde hij al fresco, en in zulk oene zuivere manier, dat zijne werken nog uitmuntend bewaard zijn. In de zaïnenstollingon dier fresco's, die moest mot grotesken versierd zijn, roemt men het levendige der voorstelling don rijkdom van denkbeelden, de uitdrukking en bijzonder de verkortingen in de tookoning. Die, welke hij in 1530 in do zaal van hot consistorie te Sienna vervaardigde, bohooron onder de beste en te regt roemt men Beccafumi als oen dor voornaamste schilders der Sionnascho school, daar hij oen edeler vorm, meer liefelijkheid cn eenvoudigheid invoerde. De vorst Doria ontbood hom naar Genua om zijn paleis te versieren, doch hij vertoefde er slechts kort, om het in zijn vaderland afgebroken werk te hervatten. Ook to Pisa was hij in de Dom- cn te Floronee in de San Franoisco-kerk werkzaam, maar het meest in zijn geboorteplaats, waar zijno beroemde fresco's in do San Bernardino gevonden worden. Evenzeer roomt mon zijno H, familie in don stijl van Raphael, het eigendom van koning Lodou ijk van Beijercn, als het naakt vrouwenbeeld in de galerij Borghese te Rome, wogons schoonheid cn edelen vorm. Het museum te Berlijn bezit oene „Mariaquot; dat van de Louvre. „Jezus op den Olijf-bergquot; van zijne hand. Vasari geeft van oene zijner schilderijen „hot boold der gc-rogtighoidquot; voorstellende, eeno naauwkcurigo beschrijving; zij is op den grond aan do voeten van het beeld zeer donker gehouden maar het licht gaat langzamerhand naar boven on eindigt met zulk oen glans, dat het boold iets betooverends hebben moet. Volgens sommigen hoeft Beccafumi ook dc hout-snijkunst beoefend : anderen meenen dat de bedoelde platen onder zijn opzigt en naar zijno schotsen, in zijno laatste levensjaren vervaardigd zijn. Deze groote kunstenaar was tevens bekwaam beeldhouwer, die niet alleen do beelden die hij modelleerde in brons goot, maar ook de werken in mozaïk, welke Duccio op den vloer in hot koor der hoofdkerk te Sienna begonnen was voortzette, de manier van be- |
BEC
333
|
werking verbeterde, en groote zamenstellingen te voorschijn bragt in mozaïken van verschillende kleuren van marmer. BECCARI (Auoüstinub), dichter te Ferrara, de uitvinder van het herderdicht in Italië, voerde de eerste maal in 1554 in het paleis van Hercules II, hertog van Ferrara, ten tooneele II Sacrificio, waarvan Alphonso dalla Viola do muziek vervaardigd heeft. BECCAKIA (Cesaiie Bonbsano de) werd in 1735 of 38 te Milaan, uit een oud en aanzienlijk geslacht geboren en stierf aldaar den 29 November 1794. — Hij behoorde tot die Italianen, die de leerstellingen en schriften der Franschephilosophie met ijver beoefenden en die, diep doordrongen van de gebreken, die in de toenmalige maatschappelijke inrigtingen aanwezig waren, met ijver naar verbetering streefden. De geregtelijke moord in Frankrijk aan Calas gepleegd, gevoegd bij de willekeur en barbaarsch-heid, die alom in de strafwetgeving heerschten, deden hem denkbeelden van verbetering daaromtrent opvatten. Een en ander gaf aanleiding tot zijn merkwaardig geschrift: Dei delilti e dellepene, dat, zonder zijne naam, te Monaco in 1764 voor het eerst het licht zag. Hij werd daarmede de prediker van meer menschelijke begrippen en leeringen over hot strafregt, en gevolgelij k de verbeteraar der strafwetgeving. Afschaffing van doodstraf en pijnbank en bestrijding van andere misbruiken werden door hem op krachtvolle en wegslepende wijze behandeld. Zijn werk maakte grooten indruk en verkreeg spoedig algemecne bekendheid, daar het in vele talen werd overgebragt; in sommige met commentariën verrijkt. — In 1768 werd te Milaan eene leerstoel voor de staatswetenschappen opgerigt en Beeearia als leeraar daaraan geplaatst. Na zijn dood kwamen ook de voorlezingen door hem aldaar gehouden in het licht, waar uit menige plaats 'smans scherpzinnigheid, ook op het gebied der staatshuishoudkunde, blijkt. Bulten deze geschriften bezitten wij ook nog van hem eene philosophische spraakkunst en theorie van den stijl, onder den titel van Ricerche intomo fill a nalura dello sillo, te Milaan in 1770 verschenen. BECCABIA (Giovanni Bai'tista). Een geleerde, den Oct. 1716 te Mondivo geboren, die zich in het vak van natuurkunde, inzonderheid ten aanzien van de eleetriciteit, zeer verdienstelijk gemaakt heeft, en den 27quot;c,1 Mei 1781, als hoogleeraar in do natuurkunde, te Turijn gestorven is. Hij schreef verscheidene werken, waarvan het belangrijkste in 1772 verscheen onder don titel: dell' Electricismo ariijiziale, hetwelk alles bevat, wat er tot dien tijd van de eleetriciteit bekend was, en dat door Franklin in het Engelsch is overgezet. BECERUA (Gaspar). Deze schilder, tevens beeldhonwer en bouwmeester, werd in 1520 te Baeza in het koningrijk Spanje geboren. Hij bezocht reeds in jeugdigen leeftijd Italië, was Michel Angelo, jaren lang, zoo in de St. Pieterskerk als in do villa Bel-vjedere van Julius II, even als Vasari in de zalen van de kanselarij behulpzaam en bestudeerde de manier van Daniele da Volterra, welke hij zich geheel eigen maakte. Zijne kennis der anatomie was zeer groot. Voor het in 1554 te Kome uitgegeven werk van Dr. Valverda teekendo hij de platen , een werk dat langen tijd in Spanje, zoo door kunstenaars als heelkundigen , tot leerboek gebruikt werd. Na te Rome gehuwd te zijn, keerde hij in 1556 naar Saragossa terug, verrijkte zijn vaderland met merkwaardige sehil-der- en beeldhouwwerken, werd door koning Philips II tot koninklijk beeldhouwer en later tot koninklijk schilder aangesteld, en stierf in 1570. Daardoor vindt men zijn voornaamste werk in de Spaansche paleizen. In het kabinet van den vorst schilderde hij met Bergamaseo in fresco voorstellingen uit de fabelleer, welke meesterstukken in 1735 door den brand vernield werden. In het Prado te Madrid berust nog zijne Medusa, zijn Perseus en Andromeda. Het altaar der hoofdkerk te Astorga en dat der kloosterkerk van de barrevoeter-nonnen te Madrid, waarvan hij do bouwmeester was, versierde hij tevens mot werken van schilder- en beeldhouwkunst. Onder zijne plastische werken roemt men een bas-reliëf in albast, hetwelk eene kapel der Bernhard kerk te Saragossa versiert; het beeld van den gekruisten Christus in het klooster San Geromino to Zamora, en een skelet in dat van S. Francisco aldaar. Zijn beroemdste werk van dien aard is echter het beeld van onze lieve Vrouw van la Soledad, waarvan eerst het derde door hem gebijtelde, aan de bestelster, koningin Isabella van Valois, beviel, en waarvan door den monnik Antonio de Arcos eene beschrijving gegeven werd, die in 1640 in druk verscheen. Becerra is daarenboven als de hersteller van den goeden smaak in zijn vaderland aan te merken. Van al zijne werken maakte hij cartons, die vervolgens den Spaanschen schilders ten voorbeeld strekten. Men meent zelfs dat in de vorige eeuw het verval in de toekenkunst aan het verwaarloozen dier studiën te wijten is. Zijne met rood en zwart krijt zorgvuldig uitgevoerde teekeningen worden hoog geschat en zijn zeldzaam, hetwelk ook met zijne overige werken het geval is. |
BECERRII, (Ai.onso) was een beroemd Spaanseh zilverdrij-ver. In de hoofdkerk te Cuenza ziet men vele kostbare reliquiën, kruisen on candelabres, ook een prachtig toonvat van zijne hand. Voor het laatste in gothischen smaak bewerkte stuk, ontving hij eene belooning van 16,755'/, dukaten; het weegt 1600 mark en wordt wegens do talrijke, vlijtig bewerkte beeldjes en reliëfs bewonderd. Becerril was eendergonen, diode bouwkunst tot de eenvoudige grondbeginselen der ouden terugbragt. Zijn broeder Francisco, die in 1573, en diens zoon Cristobal die in 1584 stierf, werkten in hetzelfde vak. De laatste was zijn vader behulpzaam in het vervaardigen der sieraden voor de hoofdkerk te Cuenza en werkte in 1575 voor de parochie-kerk S. Juan in de stad Alarcon. BLCHER (Joiiann Joachim) was de zoon van oenen pro-testanschen leeraar te Spiers en werd aldaar in het jaar 1635 geboren. Zijne ouders geraakten door den dertigjarigen oorlog tot armoede en zijn vader overleed toen Johann naauwelijks den Icof-tijp van 13 jaren bereikt had, zoodat hij toen reeds voor zijne moeder en voor het overige huisgezin het levensonderhoud moest verdienen, door lessen te geven in het lezen en schrijven. Niettegenstaande deze rampspoeden, ontwikkelde zich bij hem een groote aanleg tot do beoefening van wetenschappen, zoodat hij zich op vele vakken toeleggende daarin groote vorderingen maakte; deze ongunstige omstandigheden werkten echter zoodanig op zijn' inborst, dat hij altijd ontevreden en scherp , later in beter dagen trotsch en aanmatigend was. In 1666 werd hij benoemd tot hoogleeraar in de geneeskunde aan do hoogesehool te Mainz, welke leerstoel hij echter verwisselde voor de betrokking van lijfarts van den keurvorst van Beijeren, waarbij tevens het scheikundig laboratorium te Munehon, volgens zijne beschrijving het grootste van Europa, aan zijn beheer werd opgedragen. Aldaar zich door zijne inborst gehaat gemaakt hebbende, verliet hij Beijeren en ging naar VVeoncn, waar hij weldra de gunsteling word van den graaf Zinzendorf, die hem tot raad van de kamer van koophandel deed benoemen. Hier ging het hem echter niet beter dan te Munehen, want weldra was hij door zijnen begunstiger evenzeer gehaat als vroeger geacht, waarom hij do Oostenrijksche staten verliet, zich naar Holland begaf en in 1678 te Haarlem met der woon vestigde. Nu bood hij aan de regering van deze stad en aan do Staten-generaal verschillende ontwerpen aan, strekkende om de staatsinkomsten van Holland te vermeerderen, waaronder een was om uit het zand der duinen goud af te zonderen. Ook Holland scheen hem niet te bevredigen, zoodat hij in 1680 naar Engeland vertrok, waar hij de mijnen van Cornwall en die in Schotland bezocht en trachtte te verbeteren. Maar zijne ontevredenheid liet hom ook hier geene rust, want hij nam eene uit-noodiging voor eene betrekking in Mecklenburg aan, doch stierf aldaar kort na zijne aankomst, in het jaar 1682. — Bechcr heeft vooral door zijne theoriën over de zamenstelling der ligchamen invloed uitgeoefend op de ontwikkeling der scheikunde, waarvan in zijne geschriften de bewijzen zijn overgebleven. Do voornaamste daarvan zijn; Acta laboratorii chymici Monacensis sen Physica subte.rranea (1660), waarin de grondslag voor de theoriën over het phlogiston is neergelegd; drie supplementen daarop vormen het Experimentum chymicum nooion (1671), waarin de voortbrenging van ijzer wordt aangewezen, terwijl zijn Experimentum novum de minera arenaria perpetua (1680) op het boven vermelde ontwerp tot goudafzondering berust; zijne theorie over de zamenstelling der ligchamen beschreef hij in het Alphaheiuin mineralt, seii viginti quatuor theses chymicae (1682) ; zijn Laboratorium por-tabile (1680) eindelijk bevatte eenigo verbeteringen aan werktuigen. BECHEREB (Fkiedkicii) werd in 1747 te Spandau geboren , beoefende dc bouwkunst onder de leiding van Karei von Gontard, von Biiring, Hildebrand en Manger te Potsdam; bouwde aldaar en te Berlijn onderscheidene openbare en bijzondere gebouwen , |
BEC
335
|
geboren, studeerde te Jena in do godgeleerdheid, werd na voleindigde studie huisonderwijzer bij den president van Baeheröden te Erfurt; werd in 1782 leeraar bij de pbiianthropische school te Dessau. In 1788 keerde hij naar Erfurt terug, en vertrok nog in hetzelfde jaar naar Gotha, waar hij zijn verblijf als privaatgeleerde koos en een boekhandel stichtte. In 1786 werd hij Schwarzburg-rudolstadsche raad, in 1802 hofraad. Onafgebroken hield hij zich bezig met het schrijven van populaire geschriften, waardoor hij veel nut stichtte, en smaakte do vreugde zijn Noth-und HülJ's-büchleinfur Bauersleute (Gotha 1788 2 ïhle, 1798 enz.) gedurende een tijdruimte van 25 jaren in eenige millioenen exemplaren verspreid te zien. In 1791 begon hij den Algemeinen Reichsanzeiger, een tijdschrift dat nog heden (sedert 1806 met den titel Allye-meiner lieichsanzeiger derDeutscheii) bestaat, uit te geven. Eonigc artikelen daarin verwekten hem vervolgingen van de Fransche regering. Den 30Btcn November 1806 werd hij plotseling gevangen genomen en naar devesting Maagdeburg gebragt, waar hij 17 maanden bleef en eindelijk door tusschenkomst van den hertog van Gotha ontslagen werd. Hij stierf den 281'''» Maart 1822 te Gotha. Hij heeft de volgende schriften nagelaten: Beanlwortung der Fraja: Kann irgend eine Art von Tauschung dem Volke zutraglich se.yn 1 Eine. von der K. Akad. der Wissenschaften zu Berlin gekrönte /VeesscAr^/i, Leipzig 1781. Die Künst, Leute zu schröpfen, die noch nicht geboren sind u. s, w. Gotha 1786. Fragebuchfur Lehrer üher das Noth-u. Hül/sbüchlein Gotha 1799. Das Friedensfest u. s. w. Gotha 1801. Das Eigenlhumsrecht an Geisteswerken, Gotha 1789. Mildheimisches Liederbuch, Gotha 1799 enz. Vorlesungen iiber PjUchten und Rechte der Menschen 1791—1792 2 Thle. Ueber Biir-jerschnlen 1794. Leiden und Freuden in 17 monatlicher Gefangen' schaft, Gotha 1814. Das deutsche Feierkleid, Gotha \81b. Mild-heimsches Evangeliënbuch, Gotha 1816. Met anderen schreef hij: DeutscheZeitung fur die Jugendund ihre Freunde,Qot\\si 1784—1795; National Zeitung der Deutschen sedert \Tib-, Allgemeiner {Reichs) Anzeiger, sedert 1791 (voortgezet door J. G. Hennlcke) ; Gemein-nützige Aufsiitze vennischten Inhalts, 2 Samml. Gotha 1797—1798; Flugschrif ten, bet? effende die neuesten Vermche Religions verf olgungen in Deutschland zu erregen; Sammlung Holzschnitte alter deutscher Metster, m den Originalplatten gesammelt von H. A. von Deschau u. s. w. fol. BECKER (Karei. Friedrich) werd in 1777 te Berlijn geboren , bezocht het Frederik-Wilhelms Gymnasium aldaar en vervolgens de universiteit te Halle, waar hij zich vooral op geschiedenis en wijsbegeerte toelegde. Na voleindigde studie, aanvaarde hij de betrekking van hulponderwijzer te Cottbus, en werd van 1789— 1800 medelid van het seminarium voorgeleerde scholen te Berlijn. Zijn wankelende gezondheid dwong hem die betrekking neder te leggen. Aan eene ongeneeslijke kwaal lijdende, leefde hij nog zes lange jaren, met onbegrijpelijk geduld zijne krankheid dragende. Hij stierf als doctor der philosophie en privaatonderwijzer den ISdoii Maart 1806 in zijne vaderstad. Hij schreef; Erzdhlungen aus der alten Welt fur die Jugend Halle 1802—1803, 3 Thle; Die Dichtkunst aus dem Gesichtspunkt des IJistorikers, Berlin 1803; Die Weltgeschichte fur Kinder und Kinderlehrer, Berl. 1801—5, 9 thle. J. G. Woltmann heeft er een 10e deel bijgevoegd en het geheele werk overzien. R. A. Menzel voegde bij deze 10 deelen de geschiedenis der omwenteling in de laatste tijden in 2 d. Eene nieuwe editie, met de vervolgen van Woltmann en Menzel, werd in 1828 en volg. te Berlijn in 14 dln. dobr den hoogl. J. W. Loebell bezorgd. Men is in het algemeen eens, dat er geen voortreffelijker algemeene geschiedenis bestaat dan die van Becker, eene uitspraak door alle periodieke werken van eenig gezag, waarin dit werk beoordeeld werd, bevestigd. Zij is het resultaat van een gunstig onderzoek en staat geheel op de hoogte der historische wetenschap. De geleerde Doijer bragt dit werk in het Nederd. over en thans verschijnt er te Haarlem eene nieuwe herziene uitgaaf van, door Dr. Schotel bezorgd. |
BECKER (Gotthele Wilhelm Rupert) werd den 20lll'n April 1759 te Dresden geboren, op de Vorsten-school te Meissen opgevoed en studeerde te Leipzig in de regten. In 1780 werd hij registrator te Dresden, 1795 secretaris der toenmalige geheime krljgs-kanselarij, in 1800 tweede, en in 1808 eerste krijgs-com-missaris, in 1815 geheime krijgs-kamerraad. Hij stierf den S11»quot; Febr. 1823 in zijne geboorteplaats. Men heeft van hem: Schau-spiele nach spajiischeii Phine, Dresden 1783, Ueber Frauenzimmer und AVifi, Leipzig 1783. Der Lantagsritter, Gera 1785' Degebenheiten aus dem gesellschaftlichen Leben, Berlin 1786. Geschichte der Regie-rung Ferdinand des katholischen 2 Thle. Pragund Leipzig 1790—91. Karl der Kiihne ibid. 1792. Spiine aus der Werkstatt Meister Sachses, Leipzig 1793. Romantische Chroniken, Leipzig 1794—95 2 Till. Kayserbarts Leben u Schicksale, Leipzig 1796. Gedichten en bijdragen in Cantlersen Meiszner's Quartalschrft eu deberlinerEp/ie-meriden der Literatur und des Theaters enz. Becker was niet zonder verdiensten, doch het ontbrak hem aan smaak ; zijne vrolijke verhalen en romancen zijn zijn beste werk, doch moeten voor die van andere dichters b. v. Pfeffel, Nicolai, Langbein enz. onderdoen. BECKET (Tiiosias a), Squot;*quot; aartsbisschop van Canterbury en kanselier van Engeland, een ijverig verdediger der kerkelijke regten tegen Hendrik II van Engeland. Hij werd in 1U7 of 1119 te Londen geboren. Zijn vader was Gilbert Beeket, een burger van Londen, uit een Normandisch riddergeslacht gesproten, zijne moeder eene Saraceensche vorsten-dochter, die Gilbert op eene bedevaart naar Jeruzalem had leeren kennen, en die uit liefde tot hem Christin was geworden. Thomas ontving zijne opvoeding aan de hoogescholen te Oxford, Parijs en lïologne. In Engelnud wedergekeerd werd hij in het 37»'quot; jaar van zijn leven aartsdiaken bij de aartsbisschoppelijke kerk te Canterbury. Zijne uitstekende talenten en bekwaamheid , die bij ook in eene diplomatische zending naar Rome bewees, bezorgden hem de gunst van Theobald , aartsbisschop van Canterbury en van koning Hendrik II, die hom tot zijn kanselier en vertrouwden vriend verkoos (1157). Na Theobald's dood volgde hij hem ids aartsbisschop van Canterbury op. Hij onderscheidde zich in deze en zijne vroegere betrekkingen evenzeer door bovenmatige pracht, als naderhand door verge-drevene strengheid van levenswandel. Maar was hij reeds als kanselier, te midden der weelde die hem omgaf, matig en ingetogen gebleven, thans dreef hij de verloochening van alle behoeften tot walgelijke slordigheid. Hij droeg op het naakte lijf een smerig kleed van de grofste stoffe, geeselde zich schier onophoudelijk en waschte eiken dag, op zijne knieën liggende, dertien bedelaars de voeten. Dat Beeket met dit een en ander te gelijk ten oogmerk had, zich den invloed en de achting te verwerven, die hij meende noodig te hebben, om als hoofd der Engelscho kerk met des te meer nadruk tegen den koning te kunnen optreden, bleef niet lang verborgen. Hij vorderde de landerijen terug, welke gedurende de vorige regering aan den aartsbisschoppelijken stoel van Canterbury waren onttrokken en toonde reeds hierdoor, hoe weinig hij de wereldlijke magt dacht te verschooncn. Daarentegen klaagde Hendrik over de grootemisbruiken bij de geestelijke geregtshoven, terwijl gedurende de tien sedert zijne troonsbeklimming verloopen jaren, moer dan honderd moorden door geestelijken geploegd, zonder voldoende straf gebleven waren. Hij verlangde dus dat alle priesters, die zich aan eene misdaad van eenig belang hadden schuldig gemaakt, na hunne geestelijke waardigheid verloren te hebben, aan de wereldlijke regtbanken tot verdere bestraffing zouden overgeleverd worden, en dat de geestelijken zich in alle zaken naar het oude gebruik zouden voegen, gelijk het in 't bijzonder sedert den tijd van zijn grootvader Hendrik I ingevoerd was. Om dit door bepaalde wetten vast te stellen, beschreef hij tenjare 1164 eene algemeene vergadering van geestelijke- en wereldlijke standen te Clarendon, aan welke hij 16 artikelen voorlei, die op de bedoelde oude gebruiken gegrond waren. Door de baronnen verschrikt, die in geval van weigering met geweld dreigden, besloten de bisschoppen het hun voorgelegde te onderteekenen, en Beeket zelf moest van den nood eene deugd maken. Naauwelijks had echter Alexander III de meeste dezer artikelen geweigerd te bekrachtigen, of Beeket verklaarde, dat hij door den hem afgedwongen stap eene groote schuld op zich geladen had, en zich als onbevoegd tot alle priesterlijke verrigtingen beschouwde, zoolang de paus hem niet zou hebben vrijgesproken. Hij vlugtte naar Frankrijk, waar Lodewijk VII, die slechts op eene gelegenheid wachtte, om Hendrik te kunnen aangrijpen, hem gaarne in zijn bescherming nam. De paus liet hem natuurlijk ook niet vallen; maar dewijl hij vreesde, als toon juist door keizer Fredcrik I zeer in het naauw gebragt, dat de koning van Engeland, wanneer hij hem te veel tergde, misschien tot hot begunstigen van den tegenpaus zou kunnen worden overgehaald, zocht hij verzoening |
BEC—BED
336
|
tussclien den aanbisschop ou den koning te bewerken. Dit gelukte wel, zoodat Becket ook weder naar Engeland terugkeerde , doch hier toonde hij zich op nieuw zoo onhandelbaar en weerspannig, Jat don koning op zekeren dag do woorden ontvielen, „heb ik dan enkel lafliartige dienaars om mij heen, dat niemand het hart hooft mij van oen oproerigon priester to bevrijden?quot; Vier ridders, die dit gehoord hadden, snelden dadelijk naar Canterbury, en bragten den aartsbisschop, dio te hooghartig was om zich door de vlugtte redden, op de trappen van het altaar om hot loven (1170). De paus verklaarde don vermoorden twee jaren na zijn dood als een martelaar heilig. Do vier oude levensbeschrijvingen van Th. Beckot, die Herbert van Boscham, Alanus van Droche, Johannes Salisburiensis en Wilhelmus Cantuarensis vervaardigd hebben, nevens de brieven van den aartsbisschop, van paus Alexander III, koning Hendrik II, Lodowijk VII enz. heeft de Augustijner monnik Christ. Lupus in het werk Quadriloguas. Histo-ria quadripavtitae vitae S, Thomae Cantuar, Bruxellis 1682 2 vol. 4° uitgegeven. Guil. Willi. Stophanidae Histor. Thomae Cant, is in Spark, Scriptor, rer. Anglicar. Londen 1723 T 1 afgedrukt. Verg. II. Reuter, Geschichte Alexanders IIIund der Kirche seiner Zeit. B d. I. Berlin 1845. J. A. Giles hoeft hot leven en de werken van Beckot uitgegeven : Vita Thomae Cantuar. Archtep. et martyns, ab auctoribns contemporaneis sciipta, Oxon 1845 t. I, II, III en IV. De abt Mignot schreef 1756 in 12» Ilist. du démêlé de llenri 11, avec l'arc/ievèque de Cantorhery. BECKINGHAM CCu.), Engolsch dichter, in 1699 te Londen geboren, in 1730 gestorven, heeft tweo treurspelen (quot;Hendrik IV en Scipio de Africaan) geschreven, die veel bijval vonden. BÉCLAED (Pieure Auoijstin), geboren te Angers in 1785. Een beroemd fransch chirurgijn en ontleedkundige. Hij maakte zijne eerste geneeskundige studiën aan hot hospitaal te Angers, dio hij latorte Parijs, worwaartshij zich in 1808 begaf, voortgezet heeft. In 1811 als prosector benoemd, verkreeg hij kort daarna do plaats van chef des travaux anatomiques a la faculti de médecine de Paris, bij concours. In 1813 word hij gepromoveerd, en twee jaren later als chirurgijn in dePicté aangesteld. In 1818 tot hoogleeraar in dc ontleedkunde te Parijs benoemd, verwierf hij zich een grooton roem, zoo door de grondige geleerdheid on kennis die hij in zijne lessen ontvouwde, als door zijne welsprekendheid. Hij stierf in den bloei zijner jaren in 1825. Hij was lid van de Academie royale de Médecine, lid van den Conseil do salubrité publique dude'partoment de la Seine, en president van de Jury des départements. Hij is vooral beroemd door zijne Elements d'anatomie générale, Paris 1823 8quot;. Hij was een der voornaamste medearbeiders in het Nouveau dictionaire de médicine, vertaalde met J. Cloquet hot werk van Lawrence over do breuken uit het Engolsch,(Paris 1818) on mot Olivier (d'Angers) hot werk van Scarpa over hetzelfde onderworp uit hot Italiaansch (Paris 1823). Vele verhandelingen van Bóclard vindt men in het Nouveau journal de médecine, oen tijdschrift dat thans opgehouden heeft te bestaan, en in do Archives générales de médecine voortgezet is. Ook in do Memoires de la société medicale (Té-mulation, wier modelid hij was. Men heeft van hem eene nieuwe uitgaaf van de anatomie générale van Bichat, waarop hij in 1821 een deel „Additionsquot; heeft laten uitgeven. Zijne begrafenis werd door twee duizend studenten gevolgd. BECIJFERING. Wanneer de harmonische inhoud van oen toonstuk, nadat het in aceoorden verdeeld is, ten behoeve van den speler van den generalen bas, of van dengenen, die op oen klavier een volslemmig inuzijk vergezelt, door getallen of andere teekens boven de noten van do grondstem (bas) wordt aangewezen , dan noemt men dit do becijfering' BEDA (bijgenaamd venerabilis), was een Engolsch monnik en schrijver, on werd in 673 te Woremouth in het bisdom Durham geboren. Onder zijne werken, die allen in hot Latijn geschreven zijn, is het nuttigste eene Engelsche kerkelijke geschiedenis, loo-pende van de landing van Cesar tot den koning van Northumberland Ceolulf. Zijn Chronicon, een jaarboek der wereld-geschiedenis , is merkwaardig, door dat hij daarin hot eerst de Aera Christiana of Christelijke jaartelling, volgens do bepaling van den Romeinschen abt Dionysius Exiguus, ten grondslage gelegd heeft, waardoor deze jaartelling in het westen werd ingevoerd. Men is ook Beda de beschrijving van den verloren Diony-siaansehen Cyclus verschuldigd. Beda overleed in 735; zijne |
werken zijn in 1612 in 4 doelen in fol. te Keulen uitgegeven. BEDDING. Is de houten vloer waarop hot zwaar geschut go-plaatst wordt, bij belegorings- en vosting-battorijen, ten einde het eene vasie stelling te geven, en het inzakken en omwoelen van den grond voor te komen. De beddingen voor kanons op belegorings-afTuiton, bestaan meestal uit drie evenwijdige balkeu of onderliggers, waarvan er twee volgens de lengte onder de raders worden geplaatst en do derde onder de staart. Dwars over deze onderliggers, dus evenwijdig met de borstwering, komen zware planken te liggen. Aan do voorzijde der bedding wordt nog een stootbalk geplaatst, die do raden tegenhoudt en belet dat zij tegen de borstwering aanloopen en die beschadigen. Het geheel wordt door in don grond geslagen piketpalen vastgehouden. Opdat het stuk bij het afvuren niet verder terugloopt, dan noodig is om het op nieuw te kunnen laden, maakt men de bedding eenigzins naar achteren oploopende. Beddingen voor geschut dat met zwakke ladingen vuurt, maakt men horizontaal, zoo ook die waarop het geschut naar alle zijden moet kunnen vuren, zoo als b. v. op speolbatte-rijen. De houwitsers worden altijd op de horizontale beddingen geplaatst. Do beddingen voor mortieren zijn insgelijks waterpas, en bestaan uit aan één geplaatste balken; voor zware mortieren en ook in wooke gronden worden twee of moor lagen balken krnisoling boven elkander gelogd; de balken der bovenste laag liggen altijd (quot;behalve bij don proef mortier, zie dat woord) evenwijdig met do borstwering. Het geheel wordt insgelijks mot piketpalen vastgehouden. Ten einde hout te besparen, bezigt men ook wel noodbeddingen, waarbij alleen planken volgens de lengte ouder de raders en den staart worden gelegd. Allo beddingen komen iets boven den boganen grond, om het afloopen van het water te bevorderen. De wal- en vostingaffuiten, zoo mede alle op ramen geplaatste affuiten, behoeven geene eigeulijke beddingen; maar de ramen rusten op dwarsbalken. De spil waar het raam om beweegt, is op een ingegraven kussen bevestigd, en de rollen bewogen over op den grond geplaatste eirkolstukken. Zie over een en ander: de Art. Cursus der Kon. Akadeinte. BEDDOES (Thomas) , een der meest geacht Engelsche schrijvers in den volkstoon over geneeskundige onderworpen, geboren iu 1754 te Shiffhall en in 1808 te Bristol overleden. Hij studeerde te Oxford en Edinburg en onderscheidde zich reeds toen door zijne bekendheid met de oude classieke literatuur en door eene zeldzame geoefendheid in de nieuwe talen. In 1786 als hoogleeraar in de scheikunde te Oxford benoemd, loofde hij hier gedurende eonige jaren geheel voor deze wetenschap en gaf vele verhandelingen over onderworpen uit deze studio genomen in het licht. Hij legde zijn hoogloeraarsambt in 1796 neder en begaf zich op hot land, om buiten vaste bezigheden te leven. Hier schroefhij,bohalve een groot werk over het wezen dor wiskunde en oenige politieke vlugschriften, zijn meest beroemde werk „History of Isaac Jenkins,quot; dat ten doel had, om aan de arbeidende klasse, oen levensregel en zodeleer in een bevallig gewaad gehuld te geven, van welk boek in korten tijd meer dan 40,000 exemplaren verkocht worden. Sints 1794 had hy het plan gevormd, om sommige gassoorten tot genezing van ziekten, bepaaldelijk in de tering aan te wenden. Reeds vroeger had hij verscheidene wenken over het nut van sommige chemische middelen gegeven, vooral over hot uit- en inwendig gebruik van acidum nitricum in de syphilis. Door Wedgwood (zie Wedgwood) ondersteund, gelukte het hem in 1798 eene inrigting daartoe te openen, in welke een jongeling, Humphrey Davy genoemd, die later zoo beroemd is geworden, aan Beddoes als opzigter ter zijde stond. Het oogmerk werd niet bereikt. Beddoes verflaauwde in zijn ijver, zelfs zoo zeer, dat hij zich een jaar vóór zijn dood teruggetrokken heeft.Onderde werken van Beddoes noemen wij : A letter to Erasmus Darwin on a new method of treating pulmonary consumption, Lond. 1798 8». Essay on the causes, early signs and prevention of pulmonary consumption, JjOnd. 1799 8°. Considerations on the medtcinal use of factitious airs, and on the manner of obtaiinng them in large quantities, published in association with James Watt P. 1—3 Bristol 1794, 1796 8°. Notice of some observations made at the medical pneumatic institutions Lond. 1779 8°. Contributions to physical and |
BED—BHE
337
|
medical knowledge Loncl. 1744 8». A guide for selj-preservation and parental affection, Lond. 1795 8°. BEDEGUAR. Aldus noomt meu do, met op mos gelijkende draden overtogene. uitwassen aan de takken der wilde rozen, veroorzaakt door dq steken van een insect, Cynips Jiosae L., geheeten. Vroeger werden deze uitwassen tegen velerhande ziekten aangeprezen. (Zie verder het art. Galwespen.) O. BEDEKKING VAN STEUREN. Wanneer de maan, de zon of oene planeet zich in de regtelijn bevindt, die van ons naar eene ster kan gedacht worden, dan zal deze laatste voor ons onzigtbaar zijn en dus schijnen bedekt to wordeu. De bedekkingen van sterren en planeten door de maan vallen vrij dikwijls voor, dewijl de maan, om hare nabijheid tot de aarde en hare grootte, altijd een klein gedeelte des hemels voor ons bedekt en zich tevens in haren omloop om de aarde vrij snel verplaatst. Voor verschillende plaatsen der aarde heeft de bedekking eener ster door de maan niet op hetzelfde oogenblik plaats. Daar de maan zich namelijk, met betrekking tot de sterren , van het westen naar het oosten beweegt, zal eene ster op oene westelijk gelegene plaats reeds door de maan bedekt zijn, terwijl een veel meer oostelijk van die plaats gelegen waarnemer de maan nog ten westen van de ster ziet staan en de bedekking dan nog moet plaats hebben. Hierdoor kunnen de sterrebedekkingen door de maan dienen tot het bepalen van het lengte-verschil van plaatsen. Ook heeft de geographische breedte der plaatsen veel invloed op de wijze waarop men eene bedekking van eene ster door de maan ziet. Wordt eene ster, bijvoorbeeld voor eene plaats die niet te ver van den evenaar ligt, zoodanig bedekt , dat het middelpunt der maan voorbij haar heengaat, dan zal dit voor plaatsen die ten noorden of ten zuiden van de eerstgemelde liggen, niet het geval zijn, maar de ster zal achter de maanschijf eene koorde schijnen te doorloopen die des te kleiner is , naarmate de plaats verder van eevstgenoemde afligt, in eene noordelijke of zuidelijke rigting. Voor nog verder verwijderde plaatsen heeft er dan gecne bedekking plaats. Hierdoor kunnen do sterrebedekkingen door de maan tevens dienen om do maansparallaxis te bepalen. (Zie Parallaxis) Even als door de maan, zoo worden de sterren ook door de zon en de planeten bedekt. Do eerste kunnen, uithoofde van de sterkte van het zonnelicht, niet worden waargenomen; de laatste zijn vrij zeldzaam dewijl de planeten slechts kleine ruimten van den hemel beslaan. De eene planeet kan somtijds ook door de andere bedekt worden; b. v. Venus door Mercurius;evenzoo,ofschoon zeldzaam, worden er nu en dan vaste sterren door de satellieten van Jupiter en Saturnus enz. bedekt. Ook is eene zonsverduistering eigenlijk eene bedekking der zon door de maan. BEDEKTE WEG. (Zie Versterkingskunst en Vestingbouw). • BEDELAARS KOLONIËN. (Zie Armoede). BEDEVAART beteekent eigenlijk eene verre reis, inzonderheid te voet; doch tevens eene reis, die naar eene heilige plaats, met een godsdienstig oogmerk wordt ondernomen. Zij geschiedt of vrijwillig, of ter vervulling eener gelofte, of eindelijk uithoofde eener opgelegde boete. Haar voornaamste oorsprong, dien men zelfs in den bijbel waant te vinden, moet in de tijden der kruistogten gezocht worden (zie dit woord); doch waren de bedevaarten bij do Turken naar het graf van Mohammed (Zie Mohammed) buiten tegenspraak, veel vroeger in gebruik, en kunnen zelfs de reistogten naar de orakels (zie dit artikel,) als eene soort van bedevaarten beschouwd worden. De meest beroemde bedevaartplaats der Christenen, inzonderheid in de middeleeuwen, was het heilige graf te Jeruzalem, waarvan zelfs een burgemeester te Görlitz, met name Emmerich, tot een aandenken van zijnen togt, dien hij in 1480 derwaarts ondernam, een klein model liet vervaardigen. In Europa zijn do beroemdste bedevaartplaatsen: in Spanje, San Jugo di Oompostella, waar volgens do overlevering zioh in do hoofdkerk het lijk van den heiligen Jacobus bevindt; in Italië, Loretto (zie dit woord); ook waren eertijds de bedevaarten naar Rome zeer menigvuldig, zoowel ten tijde van de vasten, alsmede inzonderheid in het groote jubeljaar, hetwelk volgens verordening van paus Sixtus IV (1484), alle 25 jaren gevierd, en bij welke gelegenheid een volkomene aflaat verleend, en de heilige poort van de St. Toterskerk in het Vaticaan geopend werd. BEDFORD. Graafschap in Engeland , gelegen tusschcn Cam-I. |
bridge, Northampton, Huntingdon en Hertford. Het bevat eene oppervlakte van 22 vierkante mijlen, bestaat doorgaans uit elkander afwisselende kleine heuvels en dalen, met eenigo uitgestrekte vlakten; heeft voorts eenen zeer hoogen keten van kalkheuvels, en in het oosten en westen meestal zandgrond. Het wordt gerekend voor 3/i. gedeelten uit aangespoelden grond te bestaan; men vindt er geene andere delfstoffen dan kalksteen, grof marmer, onvolkomen steenkool, eenige versteeningen, schelpen, enz.; minerale wateren treft men op verscheidene plaatsen aan, waarvan eenige zouten, andere ijzer bevatten; er zijn in dit deel van Engeland ook, en wel toevallig, eenige Romeinsche oudheden ontdekt. Do grond, die door 4 kleine riviertjes besproeid wordt, is voor helgrootste gedeelte bebouwd en levert hout, koren, moeskruiden, weiland, enz. op; ook wordt er veel boter gemaakt. Men vindt er ook talrijke fabrieken van matten en kanten, benevens scholen, waarin men hot maken dier voorwerpen onderwijst. Bedford wordt verdeeld in 9 kantons (hunreds) en bevat 6 dekenschappen, 123 kerspelen, 9marktsteden, en bijkans 110,000 inwoners. De hoofdstad van het graafschap is de oude stad Bedford, waarvan de geschiedenis reeds in het jaar 571 melding maakt. Zij ligt aan de Ouse, heeft 10,000 inwoners, vele kantfabriokon en wollonweve-rijen en drijft levendigen handel. BEDIJKING. Is de omsluiting van een gedeelte land door eenen dijk, die dan wel eens, vooral bij droogmakerijen, ringdijk genoemd wordt. BEDLAM, verkorte uitspraak van Betlebem-hospitaal, een krankzinnigen-gesticht in Londen. Het woord is later spreekwoordelijk gelijkluidend met dolhuis geworden. BEDUINEN of BEDEWI (d. i. kinderen of bewoners der woestijn) zijn Arabieren, die niet alleen in de woeste doelen van Arabië zelve, maar ook in do omliggende landen, als Syrië, Egypte en Barbarije rondzwerven, en, of in familiën verdeeld onder Scheiks, of bij gansche stammen onder Emirs leven. Het is waarschijnlijk, dat zij denzelfden oorsprong hebben als de Arabieren , die in vaste woonplaatsen gevestigd zijn. Zij zelvon leiden hunne afkomst af van Ismaël, den zoon Abrahams. Zij wonen meestal in tenten en hutten, ook wel eens in holen; houden zich met de veeteelt bezig, en verkoopen of verruilen hun overtollig vee tegen andere behoeften. Allen zijn zij goede miters; sommigen hunner leven van de jagt, doch de meesten van roof, zoo zelfs, dat zij (de Egyptische echter minder) niet alleen van alle reizigers geschenken en goed gebiedend afvorderen, maar hen ook dikwerf vermoorden, waarom het gevaarlijk is zonder genoegzame magt of een veiliglieidsbewijs van een hunner opperhoofden, de streken, waarin zij rondtrekken te doorreizen. Gastvrijheid echter is, gelijk bij alle zwervende volken, ook bij hen een heilige pligt. Diegenen , welke in do nabijheid van Turk-sche steden wonen, leven in bestendige oorlogen met do naburige pacha's, aan wien zij de gevraagde schatting niet willen betalen. Allen, die niet tot hunne stam-of bondgenooten behooren , beschouwen zij als hunne vijanden; doch hunne vijandelijke aanvallen , of liever rooverijen (dikwijls met moord gepaard) zijn altijd tegen zulke landstreken en karavanen gerigt, waar zij weten de sterkste partij te zullen zijn; anders nemen zij spoedig de vlugt. Somtijds vereenigen zich ook verscheidene stammen, en veroveren groote landstreken. Zij belijden de Mohammedaansche godsdienst, stellen hoogen prijs op hunne lange baarden en kennen geeno grootere schande dan die af te scheren; zij stellen minder prijs op de afkomst van hunne onderseheidene geslachten, dan op die hunner paarden, welke, benevens de kameelen, hunne grootste bezitting uitmaken. Over het algemeen zijn de Beduinen arm , waardoor zij dan ook veelal ieder slechts éene vrouw hebben, onwetend, ruw, wild en stout; doeh hunne levenswijze is voorvaderlijk en eenvoudig. De voornaamste stammen zijn do Auosch en de Scharorot. BEEFAAL. (Zie Sidderaal.) BEEFROG. (Zie Trilrog.) BEEKMAN (Izaak), omtrent 1570 naar allo waarschijnlijkheid in don omtrek van Dordrecht geboren, was een der geleerdste wiskundigen van zijn tijd, die onder do vermaarde mannen geteld werd, bij wien reizende vreemdelingen een bezoek gingen brengen. Hij was rector dor Latijnsche school te Dordrecht, waar hij latei-tevens tot hoogleeraar in de redekunde werd benoemd. Hij 43 |
BEE
338
|
ovcrloed in 1037. Hij stond in nanuwo vriondschapsbetrokking mot Cnrtcsiua. Men heeft eon work van Bookman, Mathemelico-Physicarum Meditationum Cenlm ia, ïrajecti ad. Rh. 1644 4°. Zie do Clmlmot Biojr. Woordenboek d. II. biz. 203—205 en do schrij-vors aldaar aiingehaald. BEELDEMAKER (Johannes) werd in 1630 to 'a Hngo go-boron. sohildorde moest jagt-stukken , bijzonder jagton op herten on wildo zwijnen, waarin de nnar de natuur goteekondo honden bijzonder uitmunten, welke stukken hij met een vlug en kloek penseel daarstelde. Ondor zijne leerlingen behoorden twoo zijnor zoons, van wolko Francis inzonderheid uitmuntte. Deze kunstenaar in 1669 geboren, verliet de school zijns vaders om oen hoogor gedeelte der kunst te beoefenen, waartoe hij zich ondor de leiding van den histoiic-schildor Willem Doudijns begaf. Hij bezocht Rome, werd in do bent aldaar, om de hooge gedachte, die hij van zichzelven koesterde „do aapquot; bijgenaamd, doch vormde zijn smaak en studeerde naar de beste meestors. In zijne geboorteplaats teruggekeerd, vond zijn werk veel bijval; in aanzienlijke huizen schilderde hij zolderstukken, kamerbehangsols en andore kunst-sieraden, werd lid der Haagsehe teeken-academie en vestigde zich in 1717 buiten Rotterdam, waar hij stierf. BEELDENDE KUNSTEN zijn de kunsten, die door hot zintuig des gozigts op het ingeschapen schoonheids-gevoel werken, namelijk de schilderkunst, beeldhouwkunst, bouwkunst, met hare nevonvakken, b. v. toeken- graveer- boetseer-kunst, enz. In on-geren zin sluit men wel eens de bouwkunst buiten den kring der beeldende kunsten; ook bepalen sommigen de beeldende kunsten alleen tot do verschillende ondordeelen der beeldhouwkunst. BEELDENSTORMERS, noemt men in de geschiedenis vooral die keizers van hot Oosterscho of liyzuntijnsclio rijk, welke in de VIIIquot;0 eeuw do toenemende voreering van beelden in de kerken wilden vorhindoron en met geweld afschaffen. Die beeldendienst had zich langzamorband in de kerk ingedrongen en meer en meer uitgebreid, toen Leo II, nnar zijn geboorteland do Isanriër bijgenaamd, in 717 oeno dynastie vestigde , die zich tot in botvierde geslaoht op den troon wist te handhaven. Leo en de vorsten van zijn geslacht hebben zich door de vervolging der voorstanders van heelden, don haat dor latere Roomscho schrijvers, de lofspraken van hunne tegenstanders verworven. Beiden welligt ten onregte; daar de beeldendienst geweerd en vernietigd moet worden door helderder inzigteu dor vereerders, niet door het geweld van andersdenkenden. Loo II (717,), Constanlijn V (741), Leo III (775,) en Constantijn VI Porphyrogenetus (780) hadden,door hunne maatregelen , zoowel in Constantinopel als in de provinciën des rijks mot gestadige opstanden en beroeringon te worstelen; terwijl Italic, onder den meer onmiddellijkon invloed der geestelijkheid en van pausen als Grcgorius II en III voor goed zich van het Oosten losrukte. Met den dood van Porphyrogenetus, die, na burgeroorlogen , ton slotte op bevel zijner moeder Irene werd omgebragt, (796) hield die vervolging op en werd de beeldendienst, die door Irene reeds vroeger was voorgestaan, weder in vorigen luister hersteld. De Beeldenstormers en hunne vol- y gclingen hebben echter den grond gelegd tot de blijvende yf kerkelijke scheuring tussehen hot Westen en Oosten, tus- ê schon do Roomsch Catholieke en Grieksche kerken, daar f k in do laatste, gelijk bekend is, de eigenlijke beelden niet [/,H geduld worden. Men raadplege over deze zaak : Schlosscr. 1 H üesc/iichte der bilderstürmenden Kaiser des osl-römischen K 1 Reich es, vut einer Uebersicht der Gesdnchte der friiheren V lier/enten desselben. Francfort aM. 1812, en Gibbon, History of the Decline ami Fall of tie Roman Empire, Oxford 1827, \ vol. VI. Men noemt ook Beeldenstorm on Beeldstormenj do bekende volksbeweging in 1567 in ons vaderland, Vlaan- A 1JzC1, deren , Artois en aangrenzende landen, waarbij honderde Roomscho kerken geplunderd, en hare sieradicn en beelden verbrijzeld werden i oene beweging, die door Spaansehe magt hier gestuit werd en ten onregte bij uitsluiting aan de Protestanten en hunne opruijingeu is toegeschreven. |
BliELDHOUWKUNST. De kunst om uit allerlei stoffen, b. v. leem, steen, metaal, was, enz. de voorwerpen der organische natuur, zooals zij zich in de werkelijkheid voordoen, of wel veranderd door de monsehclijke verbeelding zoodanig daartestellen, dat men dio door hot zintuig dos gevoels kan waarnomen, noemen wij beeldhouwkunst. In ongeron zin verstaat men onder dit woord, de kunst om allo voorworpen, inzonderheid beelden, door middel van den beitel uit harde stoffen te houwen. Deze stoffen zijn marmer, steen en hout. Gewoonlijk gebruikt men slechts twee of drie soorten van marmer; hot statuariseh, het bas-statnairo en het blanc-clair. De tegenwoordig veel gebruikt wordende steen-soorten zijn: pierre d'IIordiune, de Rocbefort en de Bromor-steen; tor-wijl men van de eiken, linden en groenen hout-soorten, het moest van het eerste gebruik maakt. Vroeger word er veel in ivoor, ook in albast gebeiteld. Tot het bewerken van het marmer, bezigt men verschillende stalen beitels, raspen en ijzeren hamers, als-mode oeno boor mot verschillende boor-ijzers.. Voor steen en hout daarentegen de algemeen bekende beitels, gudsen en houten hamers. Voor dat de kunstenaar de harde stoffen bewerkt, maakt hij zich een model van klei, die gewoonlijk uit zuivere, tamelijk vette pot-aarde bestaat, terwijl men meestal nog te voren, eenc kleinere schets van het onderwerp boetseert. Daar de kloi niet gelijk (namelijk de ligtste dooien het eerst, de zwaarste het laatst) opdroogt, giet men het model, na het uit klei gevormd te hebben, in gips, somtijds in was. Om het model van een beold te vormen. bedient men zich van een hoetseer-stoel (selle, zie fig. 1 ; zijnde eene soort van tafel, waarvan bot blad gemakkelijk draait en soms op en neder kan gelaten worden. Gewoonlijk rust het blad op vier, en wanneer er zeergroote voorworpen op moeten geplaatst worden, op moer pooten; het blad loopt op metalen rollen A A, dio men noar de zwaarte van hot voorwerp, dat het dragen moet, vermeerdert. Soms is bet met duizende kilo's beladen en, daar het eene eerste veroischte is om den boelseer-stocl gemakkelijk te kunnen rond- zijden te kunnen bezien , moot het met zorg bewerkt zijn. Op het blad worden de ijzers bevestigd die hot beeld dragen moeten, welke men mot veel oordeel dient aan te brengen, om goed de zwaarte der daarop te brengen klei te vordeelen, en om bij de bewerking niet door de ijzers gehinderd te worden. Nadat het ijzeren geraamte (zie fig. 10) gereed is, brengt men er dc klei op, door middel van een eikenhouten werktuig, masse (zie fig. 5) genaamd, hetwelk dient om de klei goed in elkander te slaan. Verder gebruikt men boetseerstok- |
BEE
33!)
|
sulien, daarna met eene sterke oplossing van groene zeep in water besmeerd, en is nu gereed om de gips te ontvangen, welke de plaats der klei vervangen moet. Als het beeld in brons moet gegoten worden, houdt hiermede het werk van den beeldhouwer op, terwijl dut vim den gieter aanvangt. De vorm er afgehaald zijnde, is het model in gips overgebragt. Alzoo gevormd, dient het model om er het beeld naar te beitelen. Te dien einde plaatst men het blok marmer of steen insgelijks op een boetseerstoel, en begint met over het model, even als over het blok, gelijkvormige vierkante lijnen te halen, ten einde zich zoo min mo |
bulp te komen. Hierbij moet men, om niet in eens te veel weg te beitelen, met de grootste voorzigtigbeid te werk gaan, daar zulks niet meer kan verholpen worden. liet beeld wordt nu met den beitel of de boor bewerkt, do stof eerst hoekig weggeslagen, daarna langzamerhand afgerond of geveild, terwijl de dieper gelegen doelen, onder de armen, tussclien do vingors of toenen, de neusgaten enz. uitgeboord worden. Nadat de zuivere vorm aangegeven is, beitelt men de fijnere nuances, waarna het beeld mot fijne zandsteen afgeslepen wordt. Op het marmer brengt men glans door middel van puimsteen, een vochtig gemaakten doek of tin-nsch. Daar do lijnen op de to bewerken stof zoo dikwijls moeten vernieuwd worden , heeft de Fransche academie te Rome , bij het namaken der antieken, het eerst een ander middel bedacht. Men hangt namelijk zoowol boven het model, als boven de te bewerken stof eene zekero, uit oen vierkant raam bestaande maat, van hetwelk men, loodlijnen in gelijke verdeelingen, naar benedon laat hangen. Door dit middel ziet men de lijnen en do verdiepingen gemakkelijker, ook bevestigt men horizontale aan de verticale draden, om het oog nog moer te hulp te komen. Vasari beschrijlt de manier, die Michael Angelo bezigde, om de juiste verhouding dor figuren to bepalen. Het snijden van Cameen en edelgesteenten, kan men even als de kunst om zilver en goud te drijven, als novenvakken dor beeldhouwkunst beschouwen. In het laatste hebben zich groote beeldhouwers, onder anderen Benvenuto Collini beroemd gemaakt. Hot behoeft geen betoog, dat onder de voorbereidende studiën voor den beeldhouwer, bolialvo de kennis dor anatomie, die der toekenkunst een eerste veroischte is, waarin hij, vooral wat het monsclibeold betreft, nog meer dan de schilder dient ervaren te zijn, zooals hij zich dekennis der goschiedenis, der godenleer, der attributen en andere onderdoelen dor geschiedkunde moet eigen maken. Men verdoelt de werken dor beeldhouwkunde in rondo {ronde bosse) en halfronde (iosse) ; onder de eerste verstaat men zoowol goheelo boelden , als koppen, busten, vazen en afzonderlijke stukken, terwijl met do andere, die voorwerpen bedoeld worden, welke slechts gedeeltelijk op oen vlak te voorschijn treden. (Zie Reliëf-) BEELDHOUWKUNST. (GESCHIEDENIS DEK) De geschiedenis der beeldhouwkunst staat met die der bouwkunst in het naauwste verband, daar do eerste in vroegere tijdon hoofdzakelijk tot aanvulling en versiering dor tweede aangewend word. Gelijk alle kunsten, was ook de beeldhouwkunst in hare kindsehheid zeer onvolmaakt en do voorwerpen, die in do kolossale steengroeven van het noordelijk gedoelte van Europa gevonden worden, zoo als urnen en geroodschappon, zijn eenvoudig van vorm en behandeling. Hoe veel duisters er nog over den toestand der kunsten in dat gedeelte der wereld vóór Christus geboorte en vóór de veroveringen der Romeinen verspreid zij, toch weet men, dat ook (laaide behoefte gevoeld is om den goden een' monsehelijken vorm te geven en ze op die wijze aanschouwelijk voor te stellen. Het is bekend, dat in den met snijwerk versierden hoofdtempel te Stettin, de figuren met sterke kleuren opgesmukt waren, de godenbeelden van oen of moor houtsoorten vervaardigd een rousaehtigen vorm hadden en men er kleinere godonbeelden van metaal vond. Dat zich eene dergelijke ontwikkeling bij schier alle volken voordoet, bewijzen de geheeldhouwdo goden-boelden op de Sandwiehs-eilandon, de grafheuvels in de Veroonigdo Staten van Noord-Amorica, de zoo in Bolivia als op het eiland Titieaca en in Peru gevondene monumenten on vooral die in Mexico, welke met figuren versierd zijn en van oorspronkelijke denkbeelden over kunst, zonder inmenging van vreemden invloed getuigen. Zie C. Nebel, Voyage piltoresque et archéologique dans la par tie la plus in/r-ressante du Mexir/ue', J. D. von Braunschweig Ueber die alt-ameri-Icanischen Denkmaler, Berlin 1840; v. Humboldt, Vues des Cordil-lères, en anderen. Bij de oude Aziatische en Africaansche volken, was do kunst reeds vroeger veel meer ontwikkeld. Do Egyptenaars bereikten in die kunst, reeds 1500 jaren voor Christus, eenen grooten trap van bloei en bezaten reeds voel vroeger eigendommelijke denkbeelden dionnangaando. Hunne gedonkteekenon uit tempels, paleizen en begraafplaatsen bestaande, maken een geheel uit met hunne beeldhouwwerken, die van den vroegsten tot den laatsten tijd sohior in donzolfden stijl vervaardigd zijn en do geschreven boeken hunner geschiedenis moeten genoemd worden. Hoe somber en ernstig ook, verbergen zij oenen diepen zin en zijn aan de geschiedenis en de verdichting verwant, even als hunne mumion aan het geloof der onsterfelijkheid. Sedert de Fransche expeditie en vooral sedert de jongste ontdekkingen , heeft men oen hoog denkbeeld van den bloei dor kunsten in dat land verkregen. In de ruïnen |
BEK
340
|
van Thotio en in die te Medinat Aboe, is een onmetelijke sehat vau beeldwerken en gebouwen aan het licht cjebragt en men staat verbaasd over de menigte reuzen-beelden , deels in bun geheel, deels verbrokkeld gevonden. De werken van beeldhouwkunst bij dat volk, bestonden uit standbeelden of uit zeer vlakke reliëfs. De eersten waren incest uit steen gehouwen. Metalen beelden vindt men er zeldzaam, ook zijn zo veel kleiner en van lateren tijd. De reliëfs zijn zeer vlak gehouden op de wanden uitgeholde omtrekken. Soms met bonte verwen overdekt, hebben do voorwerpen eene natuurlijke kleur, of eene symbolische, bij goden of genius-beelden. Zij stellen het priesterlijk leven met al zijne pleg-tighoden, de daden der vorsten eu helden of wol het huiselijk en burgerlijk leven voor, waardoor men een juist denkbeeld van het leven en bedrijf van dit oude volk verkrijgt, hetwelk zonder voorbeeld in de geschiedenis dor kunst is. Overigens is er leven noch poczij in deze voorstellingen. Het zijn menschelijke vormen zonder uitdrukking , die echter met do uiterste naauwkeurigheid alle karakteristieke bijzonderheden, vooral in de kleeding aangeven, waarbij zelfs opmerkelijk is, dat de portretten hunner koningen, gelijkenis met het oorspronkelijke moeten gehad hebben. Hunne goden en genien stelden zij in een gemengden vorm van mensehen en dieren voor; b. v. den zonnegod met een sperwers-kop; Tliot, met dien van ccn Ibis; Anubis met dien van een hond. Tot deze cathegorio behooren ook de zonderlinge sphynxen, meest leeuwen met menschenhoofilen, en andere vermengingen van men-schen- en dieren-vormen, waaronder veel van symbolischen aard voorkomt. Begrip van de doorzigtkunde hadden de Egyptenaars niet. Hunne figuren, zelfs geen der ledematen zijn ooitin verkorting voorgesteld; het gezigt is steeds van ter zijde, de borst daarentegen in hare volle breedte van voren, de beonen zijn wederom voorgesteld als worden zij van ter zijde gezien. Do boven elkander gerangschikte groepen en rijen, zijn allen even groot en uitvoerig. De koningen steken meestal als reuzen boven het volk uit. Hunne standbeelden, vooral de zittende, zijn veelal stijf, zonder uitdrukking met beweginglooze armen, regtuit ziende hoofdenen aan elkander gesloten beenen. De kleeding is zonder eenige vrije beweging, strak om het ligchaam gesloten; in hare voorstelling ligt zelfs een zekere bouwkundige grondslag. In de voorstelling van dieren, vooral van paarden, ziet men dikwerf smaakvolle opvattingen van de natuur, alsmede in de uit planten bestaande sieraden aan de kapiteclen der zuilen van lateien tijd cn in de aan het dagclijksch leven ontleende voorwerpen, zoo op hunne reliëfs, als aan die, welke in de graven gevonden worden. De uitvoering is bewonderenswaardig en men staat verbaasd, hoe men de hardste stof met die naauwkeurigheid en sierlijkheid heeft kunnen bewerken. Ontwikkeling is in hunnen arbeid niet op te merken. Plato berigt zelfs, dat het den Egyptischcn beeldhouwers en schilders verboden was eenige verandering of verbetering in de kunst in te voeren. Gedurende de overheersching der Vtolemaccn, bespeurt men alleen in de bijzonderheden den invloed der Grieksche kunstenaars, zoo als het, in het tijdvak derRomcin-scbe overheersching, bijzonder ten tijde van keizer Hadrianus, te bemerken is, dat de kunstenaars op een hooger standpunt staande, zich met moeite aan de voorbeelden der oudere kunst gehouden hebben. De beeldhouwkunst bij do oude volken van westelijk Azië, is slechts gedeeltelijk bekend, zij schijnt overal uit dezelfde beginselen ontsproten te zijn en onderscheidt zich door pracht, zoo in de stof als in de verwon waarmede de werken versierd zijn, dat vooral aan de reliëfs van den ouden koningsburg te Babel valt op te merken. Weinigen dor kolossale goden-standbeelden bestonden uit steen , de meesten waren uit edele motalen bewerkt. De jongste ontdekkingen van Layard en Botta, in de ruïnen van het oude Ninivoh hebben een groot licht verspreid. Ook daar zijn de monumenten gcscbiedrollen, waarvan de reliëfs, meer verheven dan die der Egyptenaars bewerkt zijn. Zie Narrative oj a residence in Koordintan and on the site of ancient Nineveh, by A. J. Rich, London 1836 2 vol. De brieven van Botta in het Journal Asiatique 1843—1844. Monument de Ninioé décomert et dccrif par P. E. Botta dessiné par E. Flandin. Vergelijk IIeeren's Ideen iiher die Politik den Verkehr tind den Handel der voor-nehmsten Viilker der alten Welt; K. O. Müller's llandbuch der Archaologie, de schriften van Chanipollion Ie jeune, de reizen |
van Denon, Caillaud, Jomard, het werk van Layard enz. Men kan hetzelfde omtrent do beeldhouwwerken der Assyriërs zeggen. De gestalte hunner figuren is, vooral wat de kleeding betreft, minder juist dan bij de Egyptenaars; bet naakt is somtijds beter, do karakters zijn in grooter verscheidenheid uitgedrukt. Ook van de Assyrische kunst kent men de historische ontwikkeling nog niet, ofschoon het bekend is, dat zij onder de regering van Semiramis zeer biocide cn er ter eere dier vorstin een standbeeld opgerigt werd, dat haar met loshangende haren voorstelde, zoo als zij zich, bij een door haar gestild oproer, aan het volk vertoonde. Ook van do kunst der Phoeniciërs is weinig bekend, hoewel zij reeds in oude tijden beroemd was. Hunne bceldhouwwer-keu schijnen met die der Babyloniërs, zoo in pracht als in phan-tasie, de meeste overeenkomst te hebben. Uit den bijbel weet men, dat de Phoeniciërs bij het bouwen van den tempel van Salomo gebruikt werden. Van de Israëliten weet men dat hunne beeldhouwwerken in pracht uitmuntten, vooral die, welke men in voornoemden tempel voor de godsdienstplegtighedcn gebruikte. Men maakt zulks verder op uit de beschrijving van het gouden kalf, den troon van Salomo, die uit goud vervaardigd met leeuwen-gestalten versierd was, enz. Dat de Israëliten reeds in de vroegste tijden de beeldhouwkunst beoefenden, leert men eveneens in den bijbel, waar van de huisgoden van Laban, in de geschiedenis van Jacob gewag gemaakt wordt, die in het Hebrceuwsch Theraphim genoeind werden. Daar dit volk gecne gesnedene beelden mogt aanbidden, zal do beeldhouwkunst zich bij hen meest tot hot vervaardigen van sieraden bepaald hebben, waartoe zij, zoo als wij zagen, zelfs vreemde hulp noodig hadden. Bij de Mediërs en Perzen biocide de beeldhouwkunst reeds vroeg; dc ruïnen van Persepolis getuigen dat de hoogte, die hot laatste volk in die kunst bereikte, niet dan met den tijd kan verkregen zijn. Ook bij dit volk zijn de paleizen en do graven hunne geschiedboeken geweest. In reliëf bewerkt, stollen zij de voornaamste daden hunner koningen voor, hunne magt en wijsheid benevens den glans van hun hof. In stijl zijn zij van de Assyrische cn Egyptische, in dc wijs van voorstelling ook van laatstgenoemden zeer onderscheiden. In do figuren zijn rust en waardigheid met gevoel uitgedrukt, de vormen vrijer opgevat, de doorzigtkunde reeds meer waargenomen, hoewel ook hun het regte begrip van den men-schelijken vorm ontbrak. In de wijs van behandeling is meer overeenkomst niet die der oude Grieken te bespeuren; vooral in de voorstelling van dieren is een levendige zin voor de natuur merkbaar. Vergelijk Hecren's Ideen I Th. 1; Kor Porter, Travels in Georgia, Persia enz.; Flandin et Coste, Voyage en Perse. Ook bij do volken in Klein-Azië zijn, behalve do in de rotsen uitgehouwene beeldhouwwerken, overal de sporen te vinden dat er die kunst beoefend werd, welke met den stijl der Perzische on Assyrische monumenten het meest overeenkomstig is. Zie Texier, Description de l'Asie mineure, Paris;Steuart, Ancient monuments in Lydia and Phrygia, London 1842 fol.; Oh. Fellows, A journal written during an excursion in Asia-Minor, London 1839; van denzelfden An account of discoveries in Lycia, London 1841, enz. Onder dc oude volken in het oostelijk gedeelte van Azië , zijn hot de Indianen, van welke men in den laatsten tijd meer kennis aangaande den toestand der kunst verkregen heeft, waaruit blijkt dat zij bij hen in de vroegste tijden bloeide. Zulks getuigen de talrijke gedenktoekenen, die in omvang cn pracht, slechts met die dor Egyptenaren kunnen vergeleken worden. Het is opmerkelijk dat het eigendommelijke in die kunst ook bij do Indianen allo eeuwen door schier hetzelfde gebleven is, zonder van veel vordering te getuigen, iets dat tevens bij de Sinezen, zoowel als bij do overige volken van oostelijk Azië het geval is. De oudste beeldhouwwerken in Indië, vindt men in de grotten of tempelholen nabij dc stad Bombay, de vesting Nassuk en in dc nabijheid van Daulatabad. De onderwerpen behooren meest tot het gebied hunner godenleer cn bestaan in met eene rijke verbeeldingskracht bewerkte zinnebeeldige voorstellingen hunner goden, geniën en helden, die niet zoo als bij de Egyptenaars met de monumenten een geheel vormen, maar afzonderlijk in nissen, tusschen dc pilasters, geplaatst zijn. Behalve deze, uit steen, metalen of andere stoffen bewerkte beelden vindt men er haut-reliëfs, die do sporen dragen van met verwen versierd te zijn geweest. De beelden zijn meest naakt voorgesteld, hebben een |
BEE
341
|
weekelijken vorm, hoofden van dieren of meer dan écn hoofd op ée'ne horst, meestal meer dan twee armen. Het geheel is zoo phan-tastisch als barok, en geeft een zeer verwarden indruk. Tot heden is er nog weinig zekers omtrent de geschiedenis hunner kunstbekend. Vergelijk Ileeren's [deen I d. Ill; Langlfes, Monuments anciens el modernes Je VHindoustan; Daniell, The excavations of Ellora; Fergusson, On the rock-cut temples of India in het journal of the royal Asiatic-society, London 1846; Transactions of the royal Asiatic society of great Britain, d. II, enz. Op de eilanden, vooral op Ceylon en Java vindt men rijke, uit steen of metaal gehouwen beeldwerken. Die op het laatste eiland onderscheiden zich door groote uitvoerigheid en zuiverheid van lijnen, waarvan do voorstellingen, oven als bij do Indianen, op do godsdienstleer van Brahma of die van Buddha betrekking hebben, deels uit eigondommolijke zinnobooldige vormen bestaan. Verg. Ghiipmau, Remarks on the ancient city of Annrajapnra etc. in the transactions of the roy. As. soc. of gr. Britt. Ill; Raffles, the History of Java ; Crawford, on the ruins of Boro Sudor in Java, Transactions of the litt. soc. of Bombay II. enz. De booldhouwworken in Nepal zijn oven als die in Sina van Indischen oorsprong, do laatston hebben echter iets zeer eigen-dommelijks en zijn uit steen, metalen of ivoor vervaardigd, waarvan de onderwerpen tot hot gebied hunner godenleer of tot hot gewone levon behooren. Het handwerk is meestal uitmuntend, doch zonder sehoonhoidsgevoel. Zie Hodgson, Sketch of Buddhism. Transac. of the roy. As. soc. of great Brit. II d. De reis van Macartney naar China enz. |
Uit deze losse trekken merkt men op, dat schieralle volken der oudheid min of meer, naarmate hunner ontwikkeling, do kunsten booofendon, waaronder de beeldhouwkunst alsoonodor oudste tere-kenon is, en dat vele groote natiën zich oen eigen stijl in die kunst vormden. Hierbij is op tc merken, dat oorlogen of de verovering van hot een of ander rijk, op den stijl invloed uitoefenden en ze hier en daar wijzigden. Zóó ontleenden de Egyptonaars van de Indianen, en van de Grieken, deze van do Fhoonicicrs onz. zoodat er overal toch oen overgang van den eonen stijl inden anderen te ontdokken valt. Bij de Grieken merkt men op , hoeveel invloed de fijnere beschaving, op de beoefening der kunsten uitoefent en hoe hunne godsdienst medewerkte om de beeldhouwkunst bevorderlijk te zijn, die bij hen eeno hoogte bereikte, welke nog niet geëvenaard is. In het begin waren hunne godenbeelden slechts symbolische toekens, die ter nadere aanduiding de godheid met hoofden van karakteristieken vorm of armen die de attributen droegen versierd werden. Do Hermcsboolden waren langen tijd de eenigo beeldhouwwerken in steen. In hout beitelde men daarentegen gansche beelden, die dikwerf met attributen overladen, geverwd, en met een tal van sieraden omhangen, een zonderling voorkomen hadden en nog in lateren tijd als de heiligste beschouwd werden. De oude Grieken vervaardigden ook vele sieraden van metalen zoo als drievoeten, schilden, enz. of ontboden die van andere landen; zoo hadden zij rijk versierde troonen enkasten in de tempels, waaronder de uit cederhout vervaardigde, met goud en ivoor opgelegde van Cypselus te Olympia en de troon van Amyclae, ten tijde van Solon beroemd waren. MetDedalus begint een nieuw tijdperk in de kunst; men beschouwde hem als den uitvinder der kunsten en als iemand, die door zijn goddelijk genie, de beelden beweging, spraak en gezigt gaf. Van de SO'i» tot de 80«lc Olympiade (580—460 v. Chr.) werd de grondslag van den Grieksehen stijl gelegd , men begon reeds ideale karakters voor te stellen, goden en helden plastisch te verbeelden, waartoe handelsrijkdom, het verkeer met andere volken, benevens het streven der tyrannen om het volk met groote werken bezig te houden, veel aan toebragtcn. Dipoenns en Seyliis van Creta bragten meer volkomenheid in de bearbeiding des marmers. Te Argos en Si-eyon, maar vooral op het eiland iEgina (zie artikel) bloeiden de kunstenen maakte men standbeelden van goden, helden of athleten van gegoten metaal en, ofschoon de TEginetisehe beelden in houding en vorm iets stijfs en gedwongens behielden, vooral in het hoofd, de kleederen en het haar, vindt men bij hen reeds eene meergetrouwe navolging dor natuur. Onder Pisistratus nam de bloei dor kunsten toe, doch zij bereikte haar hoogste toppunt onder Perieles, of wel van do 80,llt;! tot de lilquot;quot; Olympiade (460—336 v. Chr.) De oorlog met do Perzen had aan Griekenland hot tot hiertoe sluimerende bewustzijn van nationale kracht geschonken. Athene was hot middelpunt der Grioksoho beschaving geworden. Perieles spaarde moeite noch kosten om die stad te verfraaijen, hij wilde dat do kunsten daar hare vreedzame heerschappij zouden vestigen. De voornaamste meestors worden gebruikt om die schitterende kunstgewrochten daar te stollen, die nog immer hunnen roem staande houden en ton voorbeeld genomen worden. Calamis en Pythagoras muntten door de uitdrukking, die zij aan hunne standbeelden gaven, de grondige kennis der proportion , de zuivere tee-kening uit. Vooral was het do onsterfelijke Phidias, die niet alleen het opzigt over hot ontworpen en volvoeren der pronkstukken had, maar tevens de schepper was van do uitmuntende standbeelden van goud en ivoor, waarin het ideale schoon bewonderd wordt. Het karakter dier beelden was eene rustige waardigheid en zielskalmtc, vrij van hartstogt; waarheid in do navolging dei-natuur met don hoogsten adel, de reinste schoonheid veroenigd. Natuurlijkheid en eene gemakkelijke en bevallige behandeling dor kleoding waren de voornaamste eigenschappen der school van Phidias, die zich, daar de kunst overal in hoogen bloei stond, over geheel Griekonland verspreidde. Een Polycletus vnn Sieyon, Myron van Elouthora, Pythagoras van Rhegium , na Phidias de voortrefl'elijksto meesters van don verheven stijl, vormden scholen. De eerste bedacht de gymnastische en athletisoho gestalten en schiep tweedorlei idealen van jongelingen; don zachtzinnige in zijn Diadumenos, die ziohzolven den krans der overwinning om hef hoofd windt en don strijdlustige in zijn Doryphoros, die stout de lans voor zieh hoen werpt; terwijl zijn canon, of regel der kunst, tot model voor de evenredigheid der verschillende doelen des mensoholijkon ligchaams bestemd en daarna steeds beschouwd en beoefend is. De werken dezer meesters waren meest in brons of metaal. Myron schiep het beeld van Hercules, ook is zijn Dilsco-bolus beroemd; maar het gelukkigst was deze meestor in voorstellingen van dieren , welker eigenaardig karakter hij mot vorwon-derlijko'getrouwhoid, waarheid en levendigheid wist weder te geven. Onder dezen muntte zijne metalen koe uit, welke in eene menigte epigrammen bezongen werd. Bonovens de genoemden, bloeiden onder meer anderen Callimachus en Demetrius in eeno afwijkende rigting. De Peloponnesisoho oorlog werkte nadeelig, en verbrak den keten, die do kunsten in Griekenland aaneenschakelde; zinnelijkheid en hartstogt werkten met de sopbistische vorming dos vorstands, om even als in het openbaar levon, zoo ook in do kunsten de zucht naar genot en het verlangen naar heviger gemoedsbeweging te bevredigen. Omtrent eeno eeuw na Phidias had dan ook bij do Athoners de overgang van den verheven tot den sehoo-non en bcvalligen stijl plaats. Twee uitmuntende meesters, Scopas en Praxiteles openden dit tijdperk en bragten de bewerking van hot marmer tot do hoogste volkomenheid. Zij schiepen de beelden Dionysus en Aphrodite, bonevens doBaeehautcn, waarbij de liefelijkste vormen met de zinnelijkste dartelheid gepaard gingen. Het standbeeld van Venus to Cnidos door Praxiteles gebeiteld was zóó beroemd, dat men verre reizen ondernam om hot te bewonderen. Om het te bezitten bood de koning Nicomedos te vergeefs aan, al de schulden dor Cnidiërs tc betalen. Scopos beitelde vele standbeelden, die zoo in Oud-Griekenland als in Jonië en Carie geplaatst werden, vervaardigde de boeldon van iEsculapius en Minerva. Praxiteles is do meestor der jongere, zoo als Phidias die der oudere Attische school te noemen. In zijne rigting en in die van Scopas werkten een groot aantal beeldhouwers, die gedurende de IVdo eeuw v. Chr,; deu room der Attische school uitmaken. De tweede bloei dier school eindigt met Lysippus (368—324 v. Chr.), die, de school van Polycletus vervolgende, zieh op do voorstelling van monsehe-lijke schoonheid en athlotisohe kracht toelegde. Hij maakte oehter het ligchaam slanker, de hoofden kleiner en bewerkte het haar met buitengewone zorgvuldigheid. Vooral muntto hij in hot vervaardigen der afbeeldingen zijner tijdgenooton uit. Hij was de eenigo, aan wien het vergund was, do buste van Alexander den Groote te mogen beitelen. De schoone en bevallige stijl ging nu in den sierlijken over. Men streefde moer naar efl'ect, ook begon mon de beeldtenissen van vorsten en veldoversten tot idealen te verheffen, en do smaak voor hot kolossale grooter tc worden. Eene talrijke school zotte de rigting van Lysippus voort, voornamelijk op het eiland Rhodus, waar zij tot in do laatste eeuw voor Chr, bloeide en onder anderen den beroemden groep van den Laocoon |
342
|
voortbrngt. Ook te Epliose on tc Pcrgamus waren bloeijende scholen voor de beeldhouwkunst, die sedert Alexander den Groote in het eigenlijke Griekenland merkbaar in verval geraakten. Te Athene verhief zij zich echter weder. Een Cleomenes bragt de Mediceische Venus voort, en nog langen tijd versierden de Grieksche kunstenaars met groote bekwaamheid de steden, waar gevoel voor kunst bestond. De smaak voor het kolossale en voor overlading werd nu hoe langer hoe grootcr en bereidde verder bet verval der Grieksche kunst. Ongeveer twee eeuwen voor Chr. begonnen do Romeinen het veroverde Griekenland van een groot aantal harer kunstschatten te berooven, on dio naar hunne hoofdstad over te hrongon. Eerst roofden de voldheeren ter versiering hunner intogten, naderhand voor zichzelven. Paulus üimi-lius versierde zijnon driedaagschen triomftogt met ontzettend vele Grieksche kunstwerken. Twaalf duizend standbeelden stonden op het kapitool en wanneer men het Forum Bomanum met tapijten behing cn tot een theater inrigtte, worden er drie duizend standbeoldon tor versiering aangebragt. De Grieksche kunstenaars verlieten hun vaderland en zetten zich te Rome neder. Zij vonden daar niet wat Griekenland hun aanbood. De kunst vond haren zotol bij de Romeinen niet en toch bestond er nimmer eone plaats, waar zoovele kunstschatten bijeen waren. Zie K. O. Muller, Archüologte der Kunst; A. Hirt, Geschichte der bildenden Künste heiden Allen; H. Meijer, Geschichle der bildenden Künslebei den Griechen; F. Thiersch, über die Epochen der bildenden Künste unler den Griechen. Do Hotruriërs, oen volk van erkenden aanleg voor kunst, voldeden aan do kunstbehoeften dor Eomeinen, totdat deze den smaak voor Grieksche kunst tot zich overbragtcn. Hoewol vindingrijk en vatbaar voor ontwikkeling, stegen de Hotruriërs echter nimmer tot een' hoogen trap, en, ofschoon zij in oene oigendom-molijko rigting werkten, konden zij nimmer het hoogero, het ideale, en bleef do kunst steeds bij ben een handwerk. K. O. Miil-lor, die Etrusker. Aboken, Mittel-1 taliën vor den Zeiten römischer Herrschaft 1843. De Eomeinen zelve waren zonder aanleg, zij hielden zich ook te veel mot krijgskundige ondernemingen bezig, om zich op do kunst te kunnen toeleggen. Numa Pompilius verbood de stand-boeldon dor goden in do tempels te plaatsen, en dledorBomeinscho koningen, werden door Hetrurisohe kunstenaars vervaardigd en waren van weinig belang. In do laatste eeuw vóór Chr. kwamen vele Grieksche kunstenaars naar Bomo, en Pasitoles, later Arce-silaus, Menelaus, Deoius, Praxiteles en andoren, versierden die hoofdstad met beelden van gegoten en andere motalen. De zucht van verzamelen, wasten tijde van Sylla, dio te Athene zoovele kunststukken vernielde, tot eeno ware woede gestegen en hoewel er onder Augustus eeu zekere bloei merkbaar on er nog een Diogenes, zoo als onder Nero een Zenodorus , werkzaam was, verviel do kunst hoe langer hoe moer. Ten tijde van Hadrianus (117 — 138 na Chr.j merkt men de laatste vonk van haren bloei op. Daarna zonk zij hoe langer zoo sneller. In het begin dor III116 eeuw is zij reeds ontaard, in do IVdc ruwen gebrekkig geworden. Toch heeft do Romoinsche booldhouwkunst iets eigenaardigs, dat haar van do Grieksche onderscheidt, hoe na verwant zo overigens zijn mogen. Er wordt oen streven naar natuurwaarheid, zonder idealisering in opgemerkt, gepaard met grootheid, ernst en oene mannelijke waardigheid. De Apollo van Belvedere, vermoedelijk ten tijde van Nero bewerkt, de standbeoldon van Antinous, van Adonis en Me-leagor van hetVaticaan, uit den tijd van Hadrianus en zoovele andoren bewijzen meer dan woorden , hoe hoog die kunst nog stond, dio eeno voortzetting der Grieksche beeldhouwkunst te noemen is. Ook de beoldtonisson uit don tijd van Hadrianus zijn van oene schoone, hoogst zuivere bewerking, terwijl de reliefs aan de triomfbogen van Titus en Trajanus, als de karakteristiekste proeven van Bomoinscho beeldhouwkunst aan te merken zijn. Vergelijk, K. O. Müllor, Archaokyie der Kunst; Dr. Franz Kugler, Handbuch der Kunstgeschic/ite enz. benevens in dit woordenboek de artikelen Apollo, Antinous, /Jacchus enz. |
Do invoering der Christelijke godsdienst moest noodwendig oene andere rigting aan de kunst geven. Zoo als de Grieken naar de uitdrukking van uiterlijke schoonheid streefden, trachtten de Christenen eeno innerlijke gemoedsbeweging door hunne beelden voor te stellen. Daar zulks moor in hot bereik der schilderkunst lag, werkte het evonnadeelig op de beeldhouwkunst, als de vrees voor de heidensohe beeldendienst; ook werd zij al spoedig tot het decorative vernederd. Deze nieuwe kunst wordt de Romantische genoemd. Zij begint mot de erkenning des Christendoms onder Constantijn den Groote en eindigt met de hervatte studie naar de antieken togen hot einde der middel-eeuwen voor do beschaafde Europesche natiën, terwijl zij bij do overige volken nog grooten-dools voortduurt. De eerste Christenen behielden nog lang do oude kunstvormen, naar nieuwere denkwijs gewijzigd; zoo als overal was ook hier oene langzame overgang merkbaar, tot het dadelijk aannemen van een' geheel nieuwen stijl waren de Romeinen te ontaard, de noordsche volken te onbeschaafd. Eerst na da IVltf' eeuw wordt de oud-Christelijke kunst eigendommelijk. De eerste proeven van beeldhouwkunst vindt men in de Romeinsoho Catacomben. Zwaar vervolgd, vonden de Christenen daar oene schuilplaats en versierden die onderaardsche kapellen benevens de Sarcophagon, welke de overblijfsels der martelaars en heiligen bevatten, met schilder- en beeldhouwwerken van symbolisohon aard. Die zinnebeelden waren de grondslag der oud-Christelijke kunst, waarbij men hoe langer hoe minder het naakt voorstelde en zulks alleen tot hot hoofd, de bandon en de voeten beperkte. Mot een eenvoudig doch statig geplooid gewaad bekleed, vertoonon do beelden waardigheid in gebaren en bewoging. In het gebruik der stof vindt men voorliefde voor pracht; de wanden werden met mosaïken bekleed, waarop de beelden tegen een gouden grond uitkomen; in goud en zilver gedreven werken werden meer en moor ingevoerd en voor de kerkdienst gebruikt. Vooral muntte men in snijwerk in ivoor uit. Vergelijk d'Agincourt, L'art par les monuments, Parrot Home souterraine, Kugler Kunst-gesch. enz. De kunst verviel te Rome van eeuw tot eeuw, waartoe de invallen en veroveringen van zoovele volken medewerkten, die do metalen beelden smolten, de sehatten van het capitool zelfs naar Africa voorden. In de IXquot;1» eeuw was zij reeds tot een zuiver bar-baarschen vorm ontaard. Door de verdeeling van het Bomoinsehe rijk in oen oostersch en westersoh, werd de zetel der kunsten naar Constantinopel overgeplaatst en in de VI eeuw de Byzantijnsehc kunstvorm de hoorschondo. Zij bleef zulks voor de oostersche volken, tot do verovering des rijks door do Turken in 1453 en voor de belijders dor Grieksche kerk tot heden. Intusschen waren de Grieksohe kunstenaars, door de Bomoinscho keizers ondersteund, in Constantinopel zoor werkzaam, tot do beeldenstormers (Iconoclasten) hen vandaar verdreven. Karei de Groote beijverde zich niet alleen om het Christendom uit te breiden, maar tevens om bet tot verlichting en beschaving van Europa te doen strekken. Hij wendde pogingen aan tot opbeuring dor zoo zeer vorvalleno kunst, liet beeldhouwers uit het Oosten komen en nam do van daar verdrevenen in besoherming, die zich in Frankrijk en Duitsch-land nederzetten en loerlingon vormden, welke de kerken overal met beeldhouwwerken versierden. De Xdo eeuw ontwikkelde volken en Staten, bragt een nieuw leven in de kunst en dood den Bo-maanschon stijl ontstaan. Deze, eeno voortzetting des Bomanti-schen, nam geene nieuwe vormen aan , maar de oud-Christelijke werd weder met frissche krachten opgevat, vrij ontwikkeld en met uitdrukkingen gevoel verlevendigd. Hoewel zij zich nog niet geheel van hot oude losrukte , verhief de kunst zich tegen het laatst der XIde en in de XIIdl! eeuw tot zelfstandigheid en ging zelfs roods in doXIIId'! eenigermate tot klassieke vormen over. In dobeeldhouw-kunst waren de Byzantijnsohe kunstenaars schier alleen ervaren, en eerst in de XIII116 eeuw maakte men zieh van hunnen stijl geheel onafhankelijk. In Duitschland is vooral een hooge ernst cn waardigheid met gevoel gepaard, een streven naar verbetering dei-vormen op te merken. Onder de voortreffelijkste der zoo zeldzame boeldhouwwerkon van dien tijdbehooren de in steen gehouwen beelden in de kerk van Wester-Gröningon bij Halberstadt, die Christus en de Apostelen voorstellen en tot het begin der XIIdo oeuwbohooren; de reliëf-figuren in de Liove-Vrouwokerk te Halberstadt, do Michaelis-kerk te Hildosheim, en in den dom to Bamberg, terwijl de volmaaksto proeven in de kerk van Wochsel-burg en aan do deuren van den dom te Freiberg in hot Erzge-bergte, alles door onbekende meesters vervaardigd, te noemen zijn. Opmerkelijk zijn tevens de zegels van dien tijd; de in rijkdom en pracht alles overtreffende kerksieraden; de bronzen aan de |
343
|
deuren dor domkorkon to Hildosheim en Augsburg en de graftombe van Rudolf van Soliwaben in die te Mcrsoburg. Italic roemt op do werken van Nicola Pisano. Do meeste bas-rcliefs zijn er aan den liyzantijnscbcn, de baut-reliëfs aan don Lombardischen stijl verwant, hetwelk zijne verklaring vindt in do opmerking dat do kerksieraden van de XIII^ tot do XVI10 eeuw te Constantinopel vervaardigd werden. Zie, J. M. iiratz,. Der Dom zu Nildeshem; Miiller, Beitrage zur deutschen Kunst u. Geschichtskunde •, l)r. Frans Kuglor's Kuuslgeschichte en zijne Nottzeu in der lieschreibung und Gesc/i. der Schlosskapelle zu Quedlinbury enz. Na de dertiende eeuw verheft do kunst zich in eene nieuwe rigting, tot den Germaanschon of zoogeuaamden Gotbischon stijl, waaraan men zoovele met eigenaardige beeldhouwwerken versierde prachtige gebouwen te danken heeft. Deze volgde den Komaausehen onmidellijk op, ontwikkelde zich eerst in Frankrijk en Engeland, vervolgons in Duitschiand, de Nederlanden on Italic en hield zich tot in do XVIquot;10 eeuw staande, hoewel zich roods in het begin der XVdquot; in Italië eene afwijkende rigting voordood, die het begin van den modernen stijl uitmaakt. Wij noemden hotGormaansohe beeldhouwwerk eigenaardig. Zeker is hot dat de Christelijke kerk daarop nimmer meerderen invloed uitoefende. De bouwmeesters waren tevens beeldhouwers; meest leken van vromo broeder- of geestelijke genootschappen. Geen wonder dus dat zij de ontwikkeling van het verstand en van het geestelijk leven, boven die van het ligchamolijko en zinnelijke stelden. Het kenmerkende der beelden is een slanke vorm, en eene zedige weinig bewegelijke houding, die do aandacht geheel op het gelaat doet vestigen, dat moestal nederwaarts gebogen, eene zachte vroomheid uitdrukt. De proportiën zijn veronachtzaamd, de tee-kening, even als de draperiën stijf, do laatsten zijn natuurlijk en zonder opschik geplooid. In het geheel heerseht ongekunstelde bevalligheid zonder gemaaktheid. Ook het gebied der Christelijke beeldbeschrijving breidde zich uit, men stelde de geschiedenis van het oude en nieuwe Testament, en die der heiligen voor; deugd en ondeugd, hoop, geloof en liefde werden benevens kracht, voor-zigtigheid en vrijheid overal in beelden voorgesteld. Belangrijk is het aantal praalgraven van de XlVde tot de eerste helft der XVIdu eeuw, die in Engeland gevonden worden. Zij geven geen hoog denkbeeld van den bloei der beeldhouwkunst in dien tijd. De toekoning is stijf en zonder geest. Allen zijn in den Germaanschon stijl bewerkt. Alleen merkt men in het midden der XV1'1' eeuw aan enkelen den invloed der school van van Eyck op. Door eenvoudigheid ondorschiedt zich het praalgraf der ridders Longswood in de hoofdkerk te Salisbury, door belangrijkheid dat van Sir Henry do Bath to Oxford. Belangrijker zijn do boeld-houwworken aan den dom van Wells, (1242J, het zijn deels haut-reliëfs, deels grooto standbeelden in nissen, van heilige of gesohiedkundige personen, met eenvoudigheid bewerkt. Bevalli-ger stijl hebben do boelden van verguld brons op het graf van Hendrik HI en zijne gemalin (1216—72) in do Westminster te Londen. De beeldhouwwerken aan den dom te York hebben voel bevalligheid. Men roerat ook het bronzen standbeeld van don Zwarten Prins (1376) in don dom te Canterbury, en dat van lli-chard Beauehamp (1439) te Warwick. Zie Ch. Boutell, The monumental brasses of England, 1849 ; Flaxman. Lectures on Sculpture; F. Kuglers Kunstgeschichte. Hoo zeer in Frankrijk de beeldhouwkunst bloeide, bewijzen de duizende beelden, waarmede do hoofdkerken van Chartres, llheims. Parijs en zoovele anderen prijken. De voorgevels en portalen dor kerken zijn meest raet standbeelden van vorstelijke personen versierd, voornamelijk die van Chartres. Dat van den graaf Eudes II aldaar schijnt later bewerkt te zijn, oven als de beeldhouwwerken aan het portaal der kapel st. Plat die onder de sierlijkste en smaakvolste voortbrengselen des Gormaansehen stijls te noemen zijn. De haut-reliëfs aan de Notre Dame van Parijs, van edele za-menstolling en behandeling, behooren tot de boste werken uit den eersten tijd diens stijls; in den dom to Amiens is de madonna aan het zuidelijk portaal, in die te Rhoiras het Christusbeeld aan een der noordelijke zij-portalen, het belangrijkste. Bijzonder rijk aan beeldhouwwerken in steen is Bretagno, waar, behalven in de kerken, de steenen kruisen aan de wogen en straten met talrijke beelden prijken. Zio Willerain, Monuments Francais inédits-, Taylor, Nodier on do Cailloux, Voyages dans l'ancienne France. |
In Duitschiand vindt men veol in reliëf bewerkte graftomben van dien tijd; uit do XIII lu eeuw in de Elisabeths-kerk te Marburg, in de hoofdkerken te Mainz en te Breslau, uit de XIV^'quot; zoo in don dom te Mainz als in de Lieve-Vrouwo kerk te Frankfort a. d. M. enz. Uit don laatsten tijd van den Germaanschon stijl zijn behalve hot praalgraf van hertog Hendrik IV te Breslau, de beeldhouwwerken aan de wanden van het hoogaltaar in den Keulschen dom on die aan de Sarcophaag van den aartsbisschop Engolbort III, aldaar, enz. Van moor belang zijn de beeldhouwwerkoii, die in onmiddellijk verband mot de gebouwen in dien stijl zijn uitgevoerd, zoo als van de XlIIJe eeuw, die aan het portaal dor Lieve-Vrouwo kerk te Trier, de standbeelden van heiligen in den dom te Keulen, to Bamberg en te Naumburg, de beeldhouwwerken aan dien te Straatsburg van Erwin van Stoinbaeh. Van de XIV1'quot; eeuw vindt men standbeelden in do domkerken to Freiburg in Brclsgau en te Keulen, welke laatsten den Heiland, Maria en de Apostelen voorstellen. In de laatste helft der XIVJl! eeuw bloeide te Neu-romborg do beroemde beeldhouwer Sebald Schönhofcr, die de standbeelden aan het portaal der L. V. kerk aldaar vervaardigde. Van do standbeelden op markten en pleinen is dat van Otto te Maagdeburg (eerste helft der XIIIdc eeuw), het ruiterbeeld van St. Joris te Praag, in 1373 door Martin en Goorg Von Clusson-bach in brons gegoten, merkwaardig. Vooral zijn het ook, behalve de kerksieraden en snijwerken in ivoor, die in eikenhout van don Gormaansehen stijl, waarvan men roods op den inventaris der kunstschatten van Karei den V11quot;1, koning van Frankrijk van 1379 (zoo standbeelden als schilderijen), vindt gewag gemaakt. Zie F. II. Muller, Beitrüge zur deutschen Kunst' «. Gcschichts-kunde. A. Miehiels, Etudes sur l'Allemagne. F. Kuglor's Hand-buch der Kunstgeschichte} enz. Later bleef de beeldhouwkunst aldaar nog in eene zekere afhankelijkheid van de bouwkunst, hoewel zij zich van den Gormaansehen stijl, die de laatste nog eigen was, had vrijgemaakt en de rigting der eeuw volgde. Belangrijk zijn de door Andreas Grabnor en Poter von Nürnberg in 1430 vervaardigde bceldhou-werken aan don predikstoel in de Stophanus-kerk to Weenen. Do voornaamste meesters waren echter te Neurenberg voreenigd en volgden hot karakteristieke streven naar waarheid van do daar be-staande school, die een middelpunt van kunst-vereoniging voor geheel Duitschiand was. Onder hen ondorsebeidde zich Adam Kraft, in 1507 gestorven. In Wurzburg bloeide Tilman Kiomon-schnoidor on Loyon Hering, in Augsburg was Adolph Dowher werkzaam, te Wconon de beeldhouwer Niclas Loreh 1467—1513, later meester Heinrich en Conrad Vianen; in Zwaben in het laatst dor XVJo eeuw do bekwame Jorg Sijrlin de oude en de jongere, te Constans Simon Baider. Al dezo moestors beitelden in steen of in hout. Ook in de Bijnstreken zijn in do kerken belangrijke beeldhouwwerken in steen aanwezig uit do XV110 en XVIdo eeuw. Do snijwerken in hout van die eeuwen zijn evenzeer hoogst belangrijk. Zij staan mot do schilderkunst van dien tijd in onmiddellijk verband en zijn er aan ondorgosebikt. Zoo vervaardigde men niet alleen beelden van grooton omvang uit blokken eikenhout, maar ook de kerksieraden en de meubelen van dien tijd munten door mot verwonderlijke kunstvaardigheid gesnedene beelden, vorsiorsolon en arabesken uit. Onder do belangrijkste beeldhouwwerken in hout, noemt men de in 1431 door Lucas Mozor te Tiefonbronn vervaardigde , alsmede do afneming van het kruis, aldaar in 1468 doorSchiihlein. en dein 1507 door Adam Kraft te Bamborg vervaardigde altaar-bladen. Men roemt ook do altaren door Michacl Wohlgemuth onVeit Stoss (1477 — 1542) van Neurenberg , bonovons do door Hans Bruggomans in 1521 te Sleeswijk gesnedene altaarbladen. Behalve in Duitschiand, Frankrijk en Engeland was het vooral in de NederlaHden, dat deze kunst beoefond werd , welke snijwerken niet alleen bewonderd, maar gretig verzameld worden en zelfs in den jongsten tijd oen' grooton invloed op den smaak, vooral der meubelen uitoefenden. Ook de bronzen van de familie Vissehor en hunne leerlingen te Neurenberg zijn allerbelangrijkst. Te Innsprnck waren het Ste-phan en Molehior Godl (1529) en Hans Londenstrauch (1570) die de bronzen standbeelden goten welke de hofkerk aldaar versieren. Kleinere snijwerken in hout, speksteen en fijne marmersoorten werden in het begin der XVIquot;10 eeuw in Duitschiand veel vervaardigd, welke kunstvakken ook vooral in Neurenberg , door een |
|
Johan Tosohler, Peter Flötncr en zelfs door Albert Durer uitgeoefend werden, en zich door sierlijke behandeling en geestige opvatting onderscheidden; vooral muntte Hans Schwartz van Augsburg daarin uit. In Italië vond de Germaansche stijl eveneens ingang. Margi-tone bewerkte het praalgraf van Gregorius X, in den dom te Arezzoj Giovanni (1296—1303,) verscheidene dergelijke in de kerken te Rome; Arnolfo di Cambio de beeldhouwwerken aan den voorgevel van den dom te Orvieto, benevens de tabernakel van het hoog-altaar in de S. Paolo bij Home; Giovanni Pisano (1240—1320) bewerkte veel, ook de gebroeders Agostino en Angelo van Sienna zoo te Arczzo als te Florence en Pisa; maar vooral was het Giotto (1276—1330) die de talrijke beeldhouwwerken in dien stijl, zoo aan den klokkentoren als aan den voorgevel van den dom te Florence vervaardigde of door den beroemden Andrea Pisano (1280—1345) naar zijne ontwerpen beitelen liet. Behalve diens zoon Nino, werkten Cinello, (bloeide 1337) Alberto di Arnoldo (bloeide 1360) en anderen vooral Andrea di Cione (1329—1389) in dien stijl, wiens rijk met beeldwerken versierde tabernakel in S. Miehele te Florence in edelen en bevalligen stijl bewerkt, tevens een streven naar het natuurlijke vertoont, dat in het begin der XVl1' eeuw moer en meer veld won. In Lom-bardije bewerkte Giovanni di JBalduccio, omstr. 1339, het praalgraf van den U. Petrus in de H. Eustorgio te Milaan, terwijl zijn leerling Bonino da Campione in 1375, het rijke praalgraf in do della Scala te Verona, benevens dat van den H. Augustiuus in den dom te Pavia beitelde. Tc Venetië was het de bouwmeester Filippo Galendario in dc helft der XIVdl! eeuw, die het paleis van den Doge in dien stijl met beelden verrijkte. ïe Imola en Bologna was Lanfrani, en te Napels de Massueci, allen om dien tijd werkzaam. Ook in het vak der goudsmederij werden, vooral te Florence in de XIVao en XVdo eeuw, belangrijke werken in den Germaan-schen stijl vervaardigd. Vergelijk de werken van d'Agincourt en Cicognara, Storia della scultura. Dorstor, Beitraye zur tieuen Kunstgeschichte. Kugler's Handb. der K. enz. In de Nederlanden heeft do beeldstormerij veel vernield, wat er van beeldhouwwerken aan de vele kerken en kloosters in den Germaanschen stijl prijkte. In Doornik worden in de verzameling van den Hr. Dumortier, verscheidene uitbot S. Franciscnsklooster afkomstige zei'ken en reliëfs van 1341—1403, eveneens dergelijke in den dom te Doornik gevonden. Men markt aan de beeldhouwwerken iets eigendommelijks op, cene meer natuurlijke rigting dan elders en noemt ze als voorbeelden voor de school der van Eyek's. Het oudste der overgeblevene monumenten is het reliëf op het graf van Golard du Seclin van 1341. Als uitmuntend bewerkt noemt men het praalgrafvan Jean du Bos, 1438, verder dergelijke in de Magdalena kerk te Doornik, eenige beeldhouwwerken te Bergen in de kerk St. Waudru en anderen. Zie Waagcn, üeber eine alle Bildhauerschule zu Tour nay, K. Dlatt 1847. In Noord-Nederland waar zeker de kerken en kloosters uit den Germaanschen stijl niet minder mot beeldhouwwerken versierd waren, hebbende beeldstormerij en hot protestantisme, ze daaruit verwijderd. Belangrijke gedeiiktce'kenen uit dien tijd vindt men er niet. In de zuidelijke Nederlanden werd in de XVd'; eeuw do beeldhouwkunst beoefend door Jacques de Germos, die in 1455 het prachtige praalgraf van Lodewijk III te Rijssel vervaardigde; en Claux de Verne, die op bevel van Philips den Goede , het praalgraf van Philips den Stoute in de karthuiserkerk bjj Dyon vervaardigde, waarvan de bas-reliëfs, in albast bewerkt, de stoute bevalligheid uitdrukken die de schoonheid der beeldhouwwerken in den Germaanschen stijl uitmaakt. Jcan della Vuerta, oen Spanjaard, was langen tijd in de Z. Ncderl. werkzaam. In bovengenoemde kerk is het praalgraf van Jan Zonder Vrees (gest. 1419) waarvan de zijden met 40 albasten beelden prijken, doorhem gebeiteld. Over de beeldhouwkunst in de Nederlanden in de XV'lquot; eeuw, vergelijk de Mémoires sur les sculpleurs et architecies des Pays-Bas par Ph. Baert, Brux. 1848; De levens en werken der IIoll.cn VI. kunstenaars, 2 din door J. Immerzeel Jr. Was in do XIVdo eeuw reeds eene afwijking van den Germaanschen stijl te bespeuren, in dc XV11quot; eeuw ontwikkelde zich in de maatschappij , zoo ook in de kunsten een nieuw leven. |
De geestelijke genootschappen, waarvan do bouwmeesters en beeldhouwers leden waren, werden ontbonden. Deze volgden nu. meer hunne eigene ingevingen. Aan hunne werken bespeurt men dat kenmerk van eenvoudig Christelijk geloof niet meer: er wordt integendeel, vooral in Frankrijk en Duitsehland, een streven bespeurd, om, zoo niet de godsdienst, althans do priesters of liever de verschillende geestelijke orden in een bespottelijk licht te stollen. Men hield zich ook , wat de attributen betreft, niet moer zoo aan do oude overleveringen. Een ieder begon ze naar eigen denkbeelden voortestollen. Het was echter vooral in het zoo bloeijende Italië, waar de kunsten overal aanmoediging vonden, waar te Florence, reeds in hot midden der XIVd'' eeuw, do academie van St. Lucas opgerigt was, dat met het ontwaken van een meer wetonschappelijken zin en streven, ook een nieuw leven voor de kunst oprees , dat men het begin der moderne kunst noemen kan. Door do studie naar de antieken, bereikte ze in do eerste helft der XVIdo eeuw vooral in Italië, een hoog standpunt, verspreidde zich gedurende de laatste helft overal, bloeide in de XVIId0 vooral in Italië, de Nederlanden en Spanje, nam tegen het laatst dier eeuw in manierlijkhcid toe, waarin Frankrijk den toon gaf, dat overal gevolgd, tot aan het eind der XVIIId» eeuw aanhield. In het laatst dier eeuw tot een groot verval geraakt, ontstond er na den algemeonen vrede in de XIXtii: eeuw een nieuw leven in do kunst, die eene schoone toekomst belooft. Het was vooral do Toscaansehe school die zich in de XVlt;lu eeuw naar de antieken vormende, naar volmaakter schoonheid in den menschelijken vorm streefde, van waar die smaak zich over Italië verspreidde. Jacopo della Querela (gest. 1424) was de beeldhouwer, die er het meest aan toebragt. Zijne behandeling doet nog aan de oudere meesters denken, maar de zin voor het natuurlijke ontwaakte bij hem, en werd door zijne leerlingen Nicolo dell' Arca(omst. 1460) en Lorenzo di Piotro (1424—1482) nagevolgd. Een tweede hoofdleider dier school was Lorenzo Ghiberti (1378—1455,), die nog moer dan Guercia, niet alleen in den vorm maar ook in de zamenstolling, naar vrije ontwikkeling en beweging streefde. Hoewel ook bij hem de oudere stijl nog merkbaar is, gaf hij op het laatst reeds eene schilderachtige uitwerking aan zijne reliëfs, zoo merkbaar aan de beroemde gego-tene deuren aan de kerk van den II. Johannes den Dooper te Florence. Na dezen onderscheidde zich Luca della Eobbia (1400—1480), do uitvinder der Terra-cotten , in liefelijkheid van uitdrukking en een edel gevoel. De derde beeldhouwer, die de moderne kunst grondvestte, was Donatello (1383—1466). Bij dezen is niets moer van den ouden stijl merkbaar. Zijne rigting, eene krachtige levendige natuurlijkheid en uitdrukking van harts-togten, opende cene nieuwe baan voor de kunst. Hij was de eerste die zich zonder terughouding aan de studie der antieken overgaf, waarvan zijne talrijke werken, meest in Florence,getuigen. Eene menigte leerlingen on navolgers volgden zijn slijl, of werkten zo op eene oigendommelijke wijs om. Onder deze onderscheidden zich Filippi) Brunelleschi (1375—1444), Antonio Fila-reto, Jacopo Vellano, Nanni d'Antonio di Banco (gest. 1430), maar vooral Andrea Verrochio (1432—1488). Deze nam ook het eerst gips-afdrukken op het loven, waaruit de portretten in was ontstonden, welke men in de kerken ten toon stolde, waarin Orsino bijzonder uitmuntte. Antonio Pollajuolo (gest. 1498) werkte in eene meer geaffecteerde manier; Mino da Fiesolo (gest. 1486) streefde naar ligtor en beweeglijker vormen, Benedetto da Majano (1444—1498) naar onbegrensde natuurlijkheid. Do Toscaansehe school breidde zich naar Opper-Italië, Napels en Venetië uit. Hier was de schilderachtige rigting in do beeldhouwkunst grooter dan elders; en, hoewel zij te veel verdieping inde reliëfs bragten, geven de zuivere behandeling en dc levendige voorstelling iets eigenaardigs aan do werken van Antonio Ilizzo, Antonio Dcntonc, Lorenzo, Antonio en Paulo Bregno en hunne omstreeks 1500 bloeijende school. In de school der Lombard!, hoe levendig hunne beelden ook zijn, is reeds eene te grooto sierlijkheid aan de klceding op to merken. In Lombardije ziet men tegen het einde dor XV11quot; eeuw eene talrijke school werkzaam, dooreen Antonio Amadeo, Andrea Fusina en Guido Manzoni opgeluisterd , wier beelden even liefelijk en bevallig als die der Lombardische schilderschool zijn. In Napels waren, behalve Andrea |
BEE
345
|
Cicoiono , zijne tijdKenooten Antonio Bamboccio en Ginglielmo Monaco in do XV110 eeuw werkzaam, terwijl de voortreffelijkste hunner, Angela Aniello, omstreeks 1500 Napels met heerlijke werken versierde. Was de beeldhouwkunst in Italië in de XVdoeeuw met reuzenschreden vooruitgegaan, in de XVIde bereikte zij het toppunt harer ontwikkeling. Men was het practisehe meester, had den smaak door de studie naar de antieken verfijnd en ontwikkeld; de ijver voor de kunst was meer en meer toegenomen; magtige pausen, als Julius II en Leo X, wedijverden met edelen en burgers, om de kunstenaars aan te moedigen en te vereeren, die overal scholen oprigtten en een roem en glans om zich verspreidden, die alle natiën noodzaakten bij hen ter schole te komen. Ook nu gaf Florence weder den toon. Baccio da Montelupo, Benedetto da Rovezzano, vooral Giovanni Francisco Kustici en Andrea Con-tucci muntten uit door liefelijkheid, die zich met waardigheid paarde. Boven allen stond echter Michaël Angelo Buonarotti (1474—1563), welke de beeldhouwkunst op eene hoogte bragt, die de antieken op zijde streeft. Somtijds, vooral op het laatst van zijn' rijken loopbaan, offerde hij de waarheid op, door te veel naar effect te streven, welke rigting door zijne leerlingen gevolgd, eenen nadeeligen invloed had. Baccio Bandinelli C1487—1559), zijn medestrever doch tevens zijn navolger, was, hoe trotsch zijn stijl ook ware, reeds manierlijker. Giov. Ang. Poggibonzo en Raphael da Montelupo, leerlingen van den grooten meester, volgden zijn stijl even als Benvenuto Cellini (1500—1572). Niccolo Perieoli (1500—1565) week er eenigzins van af en volgde meer della Querela, in een stijl vol bevalligheid en waardigheid. Ook in Venetië ontwikkelde de beeldhouwkunst zich meer en meer. Andreo Riccio (1480—1532), de Lombardi Alessandro Leopardi en anderen vormden zich naar de antieken en namen een breeder stijl aan dan hunne voorgangers, hoewel hunne reliëfs niet vrij bleven van overlading. Terwijl Giuglielmo Bergamasco door bevalligheid uitmuntte, bragt Jacopo Tatti (1479—1570,) de rigting van Buonarotti van Florence naar Venetië over. Diens leerlingen en volgers , een Danese Cataneo, Girolamo Campagna, Alessandro Vittoria en anderen volgden dien stijl, doch in den manierlijken vorm. De beeldhouwers in Lombardije, waaronder Antonio Begarelli (1498—1565_), doen aan den stijl van Correggio denken. Zij trachtten de plastiek en de schilderkunst te vereenigen. Agostino Busti muntte in phan-tastische versieringen uit en werd door den manierlijken Francesco Brambilla gevolgd. Met dozen werkte Marco Agrate aan het versieren der Karthuizerkerk te Padua, met in zeer llefelyken stijl bewerkte, talrijke beeldhouwwerken. Te Napels bloeiden Giovanni da Nola (1478—1559) en zijn leerling Domenico d'Auria, ■die door edele eenvoudigheid uitmuntte; voornamelijk echter Girolamo di Santa Croce (1502—1537^), wiens werken zich evenzeer door oorspronkelijkheid als door hooge en reine schoonheid onderscheiden. Behalve in het verhevene gedeelte der beeldhouwkunst muntten de Italianen ook in de nevenvakken, het stempel-, eameën-en steenen-snijden en het goudsmeden, zóó uit, dat hunne werken schier niet van de antieken te onderscheiden zijn. In de beide eerstgenoemden was, onder velen, Alessandro Cesati, in het laatste ook Benvenuto Cellini de beroemdste. In de laatste helft der XVIdo eeuw bleef do stgl van Buonarotti den grootsten invloed uitoefenen, dien men geheel of met afwijkingen volgde. Giuglielmo della Porta 1577, Vicenzio Danti (1530—1567), Bartolommeo Ammanati (1511—1592), Giovanni Bandini en Leone Leoni volgden dien, min of meer door sierlijkheid gewijzigd, Jean deBologne daarentegen in zijne edelste rigting en deze versierde Florence met heerlijke wei-ken. Ook in de nevenvakken waren bekwame kunstenaars werkzaam, waaronder de reeds genoemde Leoni, de broeders Poggini en vooral Frederico Bonzagna uitmuntten. |
In de XVHdo eeuw spande men in Italië nieuwe krachten in, om zich boven het middelmatige te verheffen. Men studeerde weder naar tie groote meesters van het begin derXVI11quot; eeuw, waarin Stefano Maderno (1571—1636,) en Pietro Bernini (1562—1629) gelukkig slaagden. De zoon van den laatsten, Lorenzo Bernini (1598—1680), was de beroemdste beeldhouwer zijns tijds. Er is beweging, zelfs iets opgewondens in zijne talrijke beelden, die, bij te veel affectatie, in de bijzonderheden ook veel natuurlijks en veel gevoel uitdrukken. Hij oefende een' grooten invloed op zijne tijdgenooten en leerlingen uit. Onder hen muntte Alessandro Al-gardi (1598—1654) uit, die den vorm der antieken zocht na te bootsen, maar toch niet minder affectatie in zijne beelden bragt, echter met uitzondering zijner kinderbeeldjes. Met hem biociden Francesco Mocchi,gest. 1646; AndreaBolgi, gest. 1C5G; en onder het groote aantal navolgers van Bernini, Ereolo Ferrata en Antonio Raggi. De invloed van den meester strekte zich nog tot in de XVIIldo eeuw op de beeldhouwkunst uit, hoewel men weder langzamerhand tot oen' rustiger stijl wederkeerde. Do werken van Corradini, Queirolo en Sammartino te Napels, hebben iets kleingeestigs; die van den laatsten toch voor dien tijd veel gevoel. Te Rome werkten Camillo Rusconi in den stijl van Bernini, doch met edeler smaak; Pietro Bracci, geheel manierlijk. Vergelijk de reeds genoemde werken en levensbeschrijvingen. In Frankrijk was het koning Frans I, die de moderne kunst invoerde en ze zoo zeer aanmoedigde, dat de kunst onder zijne regering eene eigene rigting nam, die de stijl der Renaissance genoemd wordt. Hij en zijne opvolgers lieten vreemde, vooral Ita-liaansehe en Belgische beeldhouwers aan hunne hoven komen, die met behulp der Fransche kunstenaars, de talrijke groote werken , in Parijs en de omstreken, vooral te Fontainebleau, te voorschijn bragtcn. De beeldhouwkunst bereikte er in het midden en op het laatst der XVI1'quot; eeuw haren hoogsten bloei en is als do school van Fontainebleau bekend. De eerste opzigter over die werken, de Florentijnsche bouwmeester Rosso de' Rossi, voorde er in 1530 het eerst den stijl van Michaël Angelo in. In 1541 door Primaticcio vervangen, werd deze door den koning naar Rome gezonden om er antieken aan te koopen, en bragt 125 standbeelden en eene menigte borstbeelden terug, gevolgd door Vignola, die, op last des konings, afgietsels van de beroemdste Antieken te Rome genomen had, die hij te Parijs in brons goot. Angelo Montorsoli, Agostino della Robbia, Matteo del Nassaro waren met Benvenuto Cellini de voornaamste beeldhouwers, die ook onder Hendrik II werkzaam bleven. Tegelijk met dezen, vormden zich do beroemde Fransche beeldhouwers Germains Pilon (gest. 1590) en JeanGoujon (gest. 1572), die onder Primaticcio werkzaam waren, zich door edele zamenstelling, liefelijke en verstandige bewerking, doch tevens door iets manierlijks onderscheidden. Jean Pometart, Marie Lemoine, Francis Paillaut en Leonard Giroux volgden hen na. Geen der Fransche beeldhouwers maakte echter zooveel naam als Jacques d'Angoulême, wiens H. Petrus, boven het standbeeld van dien heiligen, door Buonarotti gebeiteld, gesteld werd. Verder onderscheidden zich Jean Cousin, gest. 1589, en Barthélemy Prieur. Onder Hendrik IV, biocide voornamelijk de Zuid-Nederlander Pierre Francheville (1548-1612). In de XVIIdo eeuw volgden de Fransche beeldhouwers den stijl der school van Fontainebleau, met die van Bernini vereenigd, in meesterlijke kunstvaardigheid en op eene eigendommelijke wijze. Vooral bloeide de beeldhouwkunst ten tijde van Lodewijk XIV, die geene kosten ter versiering van Parijs en Versailles ontzag, en zoowel Fransche als vreemde kunstenaars daarvoor gebruikte. Pierre Puget (1622—1694) maakte zich door zijn marmer-groep, Milovan Crotone, en andere werken beroemd, en volgde het meest de natuur. Frantjois Anguier(1612—1686) is manierlijker. Hot best kenmerkt zich echter de school in de talrijke werken van oen Frantjois Girardon (1630—1715) en AntoineCoysevox(1640-1720,); en zijne leerlingen Nicolas (1683—1733J en Guillaume Coustou (1678—1746), die allen , met de later te noemen Zuid-Ncderlandsche kunstenaars. Parijs en Versailles met hunne belangrijke werken versierden. Onder de leerlingen van Coustou onderscheidden zich Edmin Bouehardon (1698—1762) en Claude Francois. In de XVIIldo eeuw de beroemde Jcan BaptistePigallo (1714—1785); Jcan Baptiste, (1704—1778j zoon en leerling van Jean Louis Lemoyne, een kunstenaar vol geest en leven, die echter de gebreken van Coustou reeds overdreef en de weelderige zeden zijns tijds volgde. Verder onderscheidden zich Lambert Sigisbert Adam (1700—1759), beroemd door zijne bas-reliëfs, E. M. Falconnct (1716—1791), Alle'grain (gest. 1795), Houdon (1741 —1828), Caffieri (omst. 1760) en andoren. In de Zuidelijke Nederlanden bereikte de beeldhouwkunst haren hoogsten bloei in deXVI'1quot; en XVIIdoeeuw. De academie van Antwerpen was do voedster van zeer vele verdienstelijke mannen, die niet alleen hun vaderland met beeldwerken versierden, maar zich 44 |
BEE
348
|
overal heen verspreidden. Onder do laatsten, mag België bogen op den beroemden Francois Dnquesnoi, den gelukkigen medeatrever van Bernini (i594—1642), die,in Brussel geboren, zich vooral te Home naar de antieken en de natuur oefende, er vele werken in edelen stijl beitelde en er bleef tot. hij door den invloed van zijn vriend Poussin, als eerste beeldhouwer van Lodewijk XIII beroepen, op zijne reis naar Frankrijk stierf. Voorts op Gerard van Opstal (1595—1668) van Antwerpen, die zich in Parijs vestigde en vooral beroemd is om zijne bas-reliëfs in marmer en ivoor. Met hem vonden veleZuid-Nedcrlandschekunstenaarsaan hetFranschc hof bezigheid en onderscheiding, zoo als Philippe Buy ster (1595—1688), die Parijs en Versailles met zijne beelden versierde, even als Bal-thasar (1620—1674) en Gaspard de Marsy (1625 — 1681), die beiden tevens tot professoren aan do academie te Parijs aangesteld wei den. Nog bloeide daar Bartholomeus de Melo omstreeks 1670, Anselme Flamen (1647—1717) met zijn zoon Anselme en Simon Hurtel, insgelijks professoren aan die academie, Dominique le Fèvre (1670), benevens Sebastiaan Slodts en zijne 3 zonen (1655 — 1726). Jerome du Quesnoi, (1604—1654) broeder van den beroemden Francois en met hem eerst te Rome werkzaam, werd door Philippus IV koning van Spanje, tot zijn beeldhouwer benoemd. In Engeland bloeiden Lodewijk Willemssens (1635-1702), de beeldhouwer van Willem III; Grinlin Gibbons (gest. 1721) van Antwerpen, die het ruiter-standbeeld van Jacobus II, en het standbeeld van Karei II vervaardigde; Pieter Scheemaec-kers de jonge (1691—1779), die eerst 4 jaren te Koppenhagen, daarna 50 jaren te Londen werkzaam was en zoovele praalgraven van beroemde Engelschen in de West-minster aldaar vervaardigde; Michiel Rijsbraek (1692—1770), de vervaardiger van de standbeelden van George lenll op de Londonsche beurs. Vooral maakte zich Artus Quellinus (1609—1668) van Antwerpen beroemd door zijne, in zulk een edelen stijl gebeitelde, beeldhouwwerken aan en in het stadhuis te Amsterdam; llombout Verhulst van Mechelen (gest. 1633), de vervaardiger der praalgraven van Nederlands zeehelden, de Kuyter te Amsterdam, M. H. Tromp te Delft, en de Evertsen te Middelburg; Arnoldus Quellinus do jonge, die na zijn1 oom aan het stadhuis behulpzaam te zijn geweest, zich te Rome, Florence, Venetië ophield en in 1700 te Amsterdam stierf; Jean Baptiste Xavery van Antwerpen (1697— 1742), die zich insgelijks in de Noordelijke Nederl. gevestigd had, er de beeldwerken aan het orgel te Haarlem , in de oranjezaal en aan het stadhuis te 's Hage vervaardigde en in laatsgenoemde stad stierf. In Zweden bloeide Jan Millich van Antwerpen omstreeks 1660, en was beeldhouwer van de kon. weduwe Hedwige Eleonora; te Venetië Justus de Gort, die er in 1679 stierf; te Rome Laurent Delvaux (1695 — 1778), die vervolgens beeldhouwer van keizer Karei VI en van den hertog van Lotharingen werd, de opvolger bij dien keizer van Gabriel de Grupello (1644—1730}, nadat deze die waardigheid eerst bij den keurvorst Johan Willem bekleed had; te Mannheim Pieter Antonie Verschaffeit (1710—1796), na eerst lang te Rome werkzaam geweest te zijn. Nog bloeide in Duitschland, Pierre Francis le jeune (geb. 1721) eerste beeldhouwer van den hertog van Wurtemberg. Onder degenen die zich in hun vaderland gevestigd hadden en daar de kerken versierden zijn te noemen; Robert de Nole (gest. 1636), de vervaardiger van het hoog altaar in de hoofdkerk te Antwerpen; zijn broeder Andreas do Nolo (gest. 1639), Jan van Mildert (gest. 1638) en Hubert van den Eynde (bloeide 1661), de vervaardiger van de H. Petrus en Paulus in .le S. Gudule te Brussel; Pieter Schleiff en Eombout Pauwels (geb. 1625), die hunne geboortesteden Valenciennes en Gend versierden; de vermaarde Pieter Vorbruggen (gest. 1686) en diens zoon (1655—1724), benevens Jan Dclcour (1640—1707) van Antwerpen en Lucas Fay d'Horbc van Mechelen (1617—1694), de gunsteling van Rubens, die allen, behalve in hunne geboorte-steden, in België vele beeldhouwwerken hebben nagelaten. In het beitelen in ivoor waren vooral Mattheus van Boveren (bloeide 1670), en Francois van Bossuit (1635—1692) beroemd, welke laatste te Amsterdam stierf. Pieter Schcemaeckers de oude (1640—1714) van Antwerpen en Jan Voorspoel van Mechelen (bloeide 1660), waarvan do eerste het marmeren praalgraf van Charles de Lalaing te Hoogstraten , de laatste, dat van Ernst graaf van Isenbourg in de H. Gudule te Brussel vervaardigde; Marcus de Vos van Brussel (gest. 1717), de vervaardiger van het ruiterstandbeeld van Maximiliaan Emanuel on Willem Ignatius Herricx (1657—1710), die diens buste vervaardigde. Jan en HendrikMatthijs(gest. 1720en 1752)van Gend; Hendrik Fran-ciscus Verbruggen (1660—1724); Michiel Vervoort (1667—1737) enPierro Denis Plumior (1688—1721) van Antwerpen; Jacques Berger (1693—1758) van Brussel en Thoodorus Verhagen (1701-1759) van Mechelen, hebben allen hun vaderland mot min of meer belangrijke beeldhouwwerken versierd, waarin een veel natuurlijker rigting dan die van do overige beeldhouwers in Europa op te merken is. |
In Noord-Nederland is die kunst ver in waarde en belangrij kheid beneden die dtir zuidelijke naburon beoefend, waartoe het protestantisme en do weinige aanmoediging die er de beeldhouwers vonden veel bijgedragen heeft. De beroemde Martinus van den Bogaard (1G40_1694) van Breda schonk zijne bekwaamheden aan Frankrijk, enB.Eggers van Amsterdam, die in het midden der XVIIde eeuw bloeide en do sehoone graftombe van den admiraal WassonaerOb-dam te 'sHagovorvaardigde, beitelde voor den keurvorst van Brandenburg in de rigting van Bernini, en vestigde zich te Berlijn. Onder do weinige Noord-Nederlanders, die de kunst in de XVIdü eeuw beoefenden, leest men van O. Bloemaart van Dordrecht en A. van Duren. Hendrik de Keysor( 1565—1621) maakte zich door hot praalgraf van prins Willem I te Delft een naam, welk kunststuk, boe rijk en doelmatig van zamenstelling ook, niet van overlading en sommige beelden van plompheid vrij te pleiten is; eenvoudig en waardig is zijn metalen standbeeld van Erasmus te Rotterdam; zijn zoon Pieter is de vervaardiger der fraaije graftombe van graaf Willem Lodewijk van Nassau te Leeuwarden, zoo als hij de marmeren sieraden aan die van den admiraal Tromp te Delft beitelde. Jan ïerwen (1511—1589), van Dordrecht, is de vervaardiger van de sehoone bas-reliëfs, aan het houten koorgestoelte in de groote kerk aldaar; en Willem Danielz Tetrode van Delft, de beeldhouwer, die in het midden der XVI^eeuw hethoog-altaar in do Oude kerk zijner geboorteplaats met marmeren beelden versierde, die door prins Willem I togen vernieling beschut, en met zijn 12 Apostelen in marmer gebeiteld, naar den graaf van Swartsenburg gezonden werden, die ze te Straatsburg in eeno kerk plaatste. Adriaan de Vries van 's Gravonhage (geb. 1593), leerling van Joan de Boulogne, bloeide te Praag en was beeldhouwer van keizer Rudolf II. In dc XVIIdo eeuw leest men van een Hendrik Noteman 1656, te Dordrecht geboren, die wapenborden in de kerken aldaar beitelde; van den Haagschen beeldhouwer Jacobus Romans, omtrent 1690, wiens leerling Frank Pieterse Verheijden met andoren gebezigd werd om de beelden en busten der prinsen van Oranje Nassau te vervaardigen. B. Rijck beitelde na 1658 het praalgraf ter core van den zeeheld Witte Cornclis de With, in de groote kerk te Rotterdam. Paulus en zijn broeder Adam van Vianen, zijn zoor bekend als vervaardigers van kunstig drijfwerk in goud en zilver, in het begin der XVIId,! eeuw. In het midden dier eeuw leefde Albert Vinkenbrink, de beeld- en loofwerksnijder, die de preekstoelen in de groote kerk to Zwolle, de Nieuwe kerk te Amsterdam en te Bolsward vervaardigde, in welk vak ook W. H. van der Wall (1716 te Utrecht geboren) bedreven was, die hot beeldwerk in do Roomseh Catholieke kerken inzijne geboorteplaats beitelde. Ch.Welmeer (geb. 1742) te Amsterdam, was daar stadsboeldhouwerenmaaktedosieradenaan dekaserneOranjc Nassau. In de XVIIIde eeuw leefden Johannes Camhout (quot;geb. 1738), die in zijne geboorteplaats. Middelburg, het frontespies en de tropbeën aan het nieuwe gedeelte van het stadhuis, bonevens gedenktookenon in de kerken te Vlissingen en te Veere, beitelde; J. M. Cressant (1732—1794), zoon van den beeldhouwer Jacob Cressant, die den fraaijen predikstoel in dc Roomseh Cath. kerk. te Overveon, het steenen beeldwerk aan dc Delftsche poort te Rotterdam enz., vervaardigde. J. Eijekmans (1749—1815), van Breda, leverde uitvoerige beeldwerken in ivoor; G. en T. van der Haven, in delaatstehelft der XVIIM0 eeuw, de beelden aan het orgel in de groote kerk te Leeuwarden ; G. van Heerstal in 1722, hot standbeeld van Laurens Jansz. Koster te Haarlem; Jan Swart ^1753_1793), die in Teijlers museum te Haarlem hot gedenktoe- ken voor den stichter vervaardigde, terwijl nog van don in 1669 te Rotterdam geboren Engel Versnel en van den Hanoveraan A Ziosenis gewaagd wordt, die, in jeugdigen leeftijd te Amsterdam gekomen, er veel beeldhouwwerken vervaardigde, als het gedenk- |
|
teoken voor den Sellout bij nacht Bentinck, het frontespios van het werkhuis, dat van hot maagdenhuis, de groep boven het oude mannen- en vrouwenhuis op den Kloveniers-burgwal enz. die hem eer aandoen. Hij overleed in 1801. Als stempelsnijders hebben zich onder andereu C. Adolfz, J. van Dieshooke, J. Pool Roskam, Lageman, Looff, J. en M. Smeltzing, W. van Swinderen en J. de Vos een naam gemaakt. Uit het genoemde kan men genoegzaam opmaken, op welk een lagen trap die kunst, in vergelijking met andere landen, in ons vaderland gestaan heeft. Ook in Duitschland kwam de Italiaansche moderne stijl in de XVI'1'' eeuw in zwang. Bij de beeldhouwwerken in steen, paarde men aan sierlijkheid eene schilderachtige opvatting en fiksche behandeling. In die manier zijn de beide gevels aan het slot tc Heidelberg en eene menigte praalgraven vervaardigd, zoo als die van do aartsbisschoppen Adolf en Anton van Schaucnburg (1561) in den Keulschen dom, het schoone praalgraf van Johann van Neuburg, de waarschijnlijk door Johann von Trar-bach in do hoofdkerk te Simmcrn gebeitelde praalgraven van do loden uit het Paltsgrafelijke huis. Georg Sehrotor van Torgau vervaardigde in 1571 het groote praalgraf in do kerk te Wittenberg, waaraan het knielende beeld stijf, do reliëfs sierlijk, het geheel prachtig maar barok is. Van Elias Gottfro ofGodefroij uit Emmerik (1568) zijn drie belangrijke Iiaut-rclicfs, in hot museum te Cassol in don Italiaansch-modernon stijl. In do domkerken te Maints en to Wurtsburg zijn daarentegen veel monumenten, die moor door eono decoratieve werking, dan door zuiveren stijl en een hooger natuurgevoel uitraunton. Wolf Hilger van Freiburg, Giov. Maria Nosseni, Pietro Bosolli, Bonedict Wurzelbauer, Johann Reichel, Hans Kreuzer en de Nederlanders Hubert Gerhard on Adriaan do Vries versierden Duitschland in de laatste helft der XVIlt;1« eeuw met bronzen standbeelden. Ook dcmodaillours volgden even als de boeldhouwers nog de vorige goede voorbeelden, hoewol do zuivere stijl en do goede uitvoering meer en meer verloren gingen. In dien tijd bloeiden ook in Duitschland bekwame gouddrijvers,zoo als Wenzel Jamnitzcr (1508—1585), Jonas Silberen anderen. In het begin dor XVirie eeuw is de beeldhouwkunst in Duitschland even als in Frankrijk van weinig boteckonis on nam zij er later ook zulk een hooge vlagt niet als daar. Joh. T. W. Lentz (1685) maakte eene gunstige uitzondering. Van zijne hand is het liefelijk sluimerend marmer-beeld ophot graf van do H. Ursula in de kerk van dien naam te Keulen , het treffelijk uitgevoerde, doch niet plastisch gedachte monument van don generaal Lamberg in denMaintzordomon moor andero praalgraven en altaren. Ook het werk van Georg Schwoigger is niot zonder waarde. Hoewel do beeldhouwkunst ook aldaar in deXVIIId,, couw bijna verloren geraakte, maakte Andreas Schlüter (1662—1714) eene belangrijke uitzondering. Deze, die in de rigting van den Nederlander Arthur Quellinus, door den invloed van Bernini en do Fransche boeldhouwers van dien tijd gewijzigd, werkzaam was, verrijkte Berlijn en Potsdam met zijne fijn gevoelde, waardige beelden. Hij stond echter schier alleen, on van zijne navolgors is niemand meldenswaardig. In gouddrijvers-werk isdoXVIIde eeuw nogtamelijk rijk. Voel is daarvan in don Keulschen dom aanwezig, waaronder de werken van Conrad Duisbergh, omstreeks 1635, uitmunten. Ook als medailleurs muntten Hanz Pezold, (gestorven 1633) en vooral Carl Hedlingor van Schwijz (1691—1771) door edele opvatting en zorgvuldige uitvoering uit. Van de noordelijke landen van Europa (in Engeland zag men reeds hoevelo vreemdelingen er werkzaam waren) is nog minder dan van Spanje bekend, waar vele belangrijke, zoo mot beeldwerken als reliëfs prijkende, altaren uit dien tijd gevonden worden. De schoonste zijn in don dom to Toledo, waar men ook onder vele oude praalgraven, het in 1491 door Bias Ortiz vervaardigde monument van Alvaro de Luna en zijne gemalin vindt. Uitmuntend on onder don blijkbaren invloed der antieken is het door Gil Siloe egen het einde der XV('r eeuw vervaardigde monument van Johannes II in do Karthuizerkerk to Mirafloros, waar zich van denzelfden moester hot prachtige monument van den infant Alonzo bevindt; aan allen is oene natuurlijke opvatting en een Vlaamscbe invloed kennelijk. Aan do Spaanscho beeldhouwwerken dor XVIdc eeuw, die moest in praalgraven bestaan, zijn do versierselen in don stijl dor renaissance bewerkt, zoo als die in den dom to Toledo. Van Alonso Berrugucto is in de kerk van St. Johannes den |
347 Dooper bij Toledo, do Sarcophaag van den aartsbisschop Tavora in een goeden, Buonarottischon stijl bewerkt. Uit do XVIIquot;1» en XVIIIquot;- eeuw is van do beeldhouwkunst in dat land weinig to zoggen. — In hot midden der XVIIId« eeuw begon wederom in Italië do studie naar de antieken, vooral ook door do geschriften van Winekelmann en andoren daartoe opgewekt, te herleven, en een nieuw tijdvak brak in allo landen aan, die wy in het artikel nieuwere kunst zullen behandelen. BEEL-ZEBUL was bij do Joden in Jezus tijd de naam van den overste dor duivelen. Verschillend is de spelling van en hot oordeel dor geleerden over de betookonis van dit woord. Velen moonen dat de Joden don Philistijnschon afgod Baiil-Zebub spottenderwijze Boël-zobul d. i. drekgod hebben genoemd en dat dit do naam is geworden van hot hoofd der booze geesten. Lightfoot bewijst, uit plaatsen in den Talmud, dat do latere Joden in hunnen gloeijendon haat togen alle afgoderij, de godsdienstige plogtighoden der Heidenen, met allerlei leelijke namen plegen to noemen en bepaaldelijk met het woord Zebul d. i. drek. Beël-Zebul zou dus volgens deze verklaring, die do waarschijnlijkste is. Heer der afgoderij kunnen boteekonen. Zie liijhe.hch Woorden-hoek voor hat Christelijk gezin op dit woord. BEEMDGRAS (Poa). Aldus noemt men een tot de natuurlijke familie dor Grassen (Graminoën) behoorond plantengeslacht, mot twee- of moorbloemige, zijdelings zaamgedrukte en ongewapende, tot pluimen voroenigde bloerapakjes, waarvan talrijke soorten (do Prodromus Florae Balavae 1850 noemt er 7) tot onze algomeonsto inlandscho grassen behooren, en enkelen, vooral Port pratensis L., J3oa trivialis L. en Poa annua L, uitmuntende voedergrassen zijn en ook bijkans op geen weiland gemist worden. q BEEMER. (Zie Pestvogel). BEEMSTER, drooggemaakte polder of landstreek in do provincie Noord-Holland, was oudtijds o'én dor Waterlandsche meren. In do staatstukken der middeleeuwen wordt zij 'Barmestra genoemd. Reeds in 1570 wilde men haar bedijken, doch de oorlog deed dit voornomen staken; eindelijk word het werk in het begin der XVIId» eeuw begonnen, en niettegenstaande aanmerkelijken tegen • spoed in den aanvang, werd do Beemster in Julij I6I2door40 molens droog gemalen, en de onderneming ton einde gebragt. Heerlijkowegenloopen thans door dozen polder, meestal met fraaije hoogo hoornen beplant, terwijl zij eene oppervlakte van 7214 bunders beslaat. Zij is verdeeld in 5 doelen, als: Middel-, Noord-, Oost-, West- en Zuid-Beomster; in Middel-Beemsterstaat de kork. In do gehoolc Beemster telt men 442 huizen, waaronder 267 fraaije boerderijen, en 3200 inwoners, die meest allen in hes kaasmaken en don landbouw hun bestaan vindon ; do Beemster kaas en Beemster wol zijn zoor gezocht. Deze landstreek is door de Nederlandsche dichteres Wolf, gob. Bokker, bezongen. BEENAARDE (Zie Beenzwart'), BEENBREUK, fkaotuka, (Zie Breuk). BEENDEREN, zijn na de tanden de meest vaste doelen van hot ligehaam van den mensch en de dieren. Zij zijn overal door de zachte doelen bedekt en de spieren, die tot de beweging dienen, zijn daarop vastgehecht. Zoowel door de onderlinge ver-eoniging als door den gebogen vorm van sommige beenderen vormen zij holten, waarin de voornaamste organen vastgehecht of besloten zijn. Met elkander vormen zij het geraamte, dat, zoo als de naam ook aanduidt, do grondslag van den vorm van het ligehaam is. Beenderen vindt men bij alle gewervelde dieren, met uitzondering van sommige vissollen, zoo als roggen en haaijen, waarbij de doelen die hot geraamte vormen, de hardheid der beenderen missen en van kraakboonige zamonstelling zijn. Bij deze dieren behoudt het geraamte dus gedurende het geheeleleven do zamonstelling, die bij den mensch en de overige gewervelde dieren wel in hot eerste tijdperk van hun bestaan wordt gevonden, maar die later in do boenige overgaan zal. Bij de ongewervelde dieren, ziet men oen zoodanig inwendig geraamte niet. Er is in deze onmetelijke afdeelingvan dieren maar eene klasse , die der koppootigo weekdieren, Mollusca Cephalopoda, waarbij men de sporen er van aantreft. (Zie verder hot art. Geraamte , waar de doelen, die bij de overige dieren min of moor do plaats van beenderen vervullen, beschreven worden.) BEE |
348
|
De voornaamste eigenschappen der beenderen zijn hardheid, vastheid, geringe buigzaamheid, ondoorschijnendheid en geel witte kleur. Het spec, gewigt bedraagt 1,87. Zij bieden zeer lang wederstand aan de verrotting, zoodat de beenderen van tallooze dieren uit de voorwereld, als overblijfselen van vroegere scheppingen , nog in zeer groote hoeveelheden bewaard zijn gebleven. De chemische bestanddeelen dor beenderen, zijn organische en anorganische. De laatste, die door de ontbinding niet worden ge-troffen, bedragen bij een' volwassene ongeveer Va, volgens anderen V», en bij een' grijsaard omtrent '/o, volgens anderen quot;la. van het geheele gewigt. Wanneer de verhouding tusschen beide bestanddeelen verbroken is, ontstaan daardoor velerlei ziekten en zoo ziet men dat bij engclsche ziekte (rhachitis) en bij vcrweeking der beenderen (osteomalacia) de anorganische zelfstandigheden in ongenoegzame hoeveelheid worden afgescheiden, waardoor zwelling en verkrommingen worden veroorzaakt, terwijl een grooter overwigt van de anorganische bestanddeelen alle buigzaamheid wegneemt en de oorzaak wordt van vele beenbreuken, zelfs in die beenderen, waarin zij anders zeldzamer voorkomen. De organische zelfstandigheden bestaan voornamelijk uit lijm en uit eene eigenaardige stof, die in water onoplosbaar is; de anorganische uit phosphorzuren en koolzuren kalk, met een klein gedeelte koolzure en phosphorzure magnesia en fluorealcium. Het inwendig maaksel der beenderen is plaatvormig. Beenplaatjes concentrisch aan elkander gelegd, laten tusschen elkander kleine openingen, die fijne kanaaltjes vormen, waarin vet en vaten bevat zijn. Deze hebben met elkander gemeenschap en vormen op deze wijze een netwerk waarvan de fijne openingen zich aan de buitenzijde van het been vertoonen. In de beenplaatjes en daartusschen ziet men harde, holle, ondoorschijnende ligchaampjes, die met holle takjes bezet zijn, die gedurende hot loven mot het voedende vocht (plasma san-guinis) zijn gevuld. Vele van de genoemde takjes openen zich in de boven beschreven kanaaltjes. Zie Gerlach Uandb. der allg. u. spec. Gewebelchre, Mainz 1850 8U s. 125 flg. Alle beenderen, met uitzondering van de gowrichts-oppcrvlakte en van de gedeelten , die door naden of door kraakbeen met elkander verbonden zijn , worden door een vlies, hot beenvlies, periosteum genaamd, omkleed. Het bestaat uit beenwecfsel en is rijk aan vaten, daar alle vaten die zich naar hot been begeven, zich op hot vlies vertakken. Dit vlies is dus volstrekt noodzakelijk voor het leven van het been en wanneer hot been daarvan ontdaan is, houdt de voeding op en het been sterft weg. Het zoogenaamde merg der beenderen bestaat voornamelijk uit vet, dat in kernlooze cellen bevat is. Deze cellen liggen in oen vormloos bindweefsel, dat groote mazen vormt en waarin vele vaten zijn. Het geheele merg ligt binnen de groote holten, die in do pijpbeendoron , of beenderen der ledematen zijn, en in de zoogenaamde morgcellen en in do grootere mergkanaaltjos. Door hot microscoop hebben Pappenheim en prof. Halbertsma van Lcydon het aanwezig-zijn van zenuwen in het beenvlies aangetoond. Het aantal beenderen in het mensoholijk ligchaam is zeer groot, maar niet altijd even naauwkeurig bepaald , daar sommige beenderen bij volwassenen zoo innig met elkander vereenigd zijn, dat zij één stuk vormen. De meeste ontleedkundigon nemen deze beenderen als van elkander af te scheiden aan: vier en twintig beweegbare wervels, vijf vaste bekkenwervelen, die met elkander het heiligbeen vormen, drie of vier staartwervels, die het stuitbeen tezamen stellen, twaalf ribben aan iedere zijde, een borstbeen dat uit drie stukken bestaat, een achterhoofdsbeen, een zeefvormig been, een wigvormig-, een voorhoofdsbeen, twee wand-beenderen, twee slaapbeenderen, in ieder van welke drie gehoor-boentjes, of volgens anderen vier, een kouior, twee boven kaakbeenderen, twee beenderen van het gehemelte, twee wangbeen-doren, twee ncusbeenderen, twee traan- of nagelbeontjes, twee schelpvormige beentjes, en een onderkaaksbeen, een tongbeen, dat uit drie of vijf stukken gevormd wordt. De beenderen dor ledematen zijn alle gepaard. Zij zijn: het schouderblad, het sleutelbeen, het opperarmbeen, het spaakbeen, het elleboogsbeen, de acht beentjes van den handwortel, do vijf beentjes van de voorhand, de twee kootjes van den duim, de drie van de vier andere vingers en vijf sesambeentjes (zie Sesamhecnljes) Het heupbeen , de dij, het scheenbeen en do knieschijf, het kuitbeen, zeven beentjes van den grooten teen, drie voor ieder der andere teenen en drie sesambeentjes. |
Men onderscheidt de beenderen naar hunnen vorm in platte, zoo als die van den schedel, in lange of pijpboenderen, zoo als die der ledematen en in ronde, die nu eens kogelvormig zijn, dan weder eene veelhoekige gedaante hebben, zoo als die van den hand- en voetwortel. De vlakten, hoeken, randen, verhevenheden, indruksels en uitholingen, uitsteeksels, openingen , spleten, groeven der beenderen worden in een afzonderlijk gedeelte der ontleedkunde, osteologie of osteographie genoemd, beschreven. Zoo als wij boven reeds gezegd hebben zijn de beenderen bij de vrucht kraakboenig, en do verbeoning gaat van enkele punten uit. Bij pasgeborenen zijn nog verscheiden onverboende kraakbeendoren en plaatsen, waar het boenweefsol ontbreekt. Langzamerhand worden zij moor volkomen; op den mannelijken leeftijd zijn zij geheel gevormd. Met den ouderdom worden zij broozer en dunner, de voeding vermindert, er is minder merg in de beenderen, de voedings-gaatjes worden kleiner, de naden vorgrooijon, en sommige deelen, welke kraakbeenig moesten blijven, verbeenen soms geheel. Over de vereeniging der beenderen, die door verbinding zonder beweging (Synarthrosis) en door geleding (Diarthrosis) geschiedt, zie op Geraamte. Verg. ook Banden. Zio Hyrtl, jCeAï'6. der Anatomie des Menschen 10 t. Ausg. Wien 1850 8°. Hollandsche vertaling bij geb. Campagne te Tiol. In den gezonden toestand zijn do beenderen gevoelloos. BEENEN, naam van de ledematen, die tot gaan, loopenen springen dienen, en dus bij de dieren van de vier ledematen, waarvoor onze taal echter een eigen woord, pooten, heeft. Bij den monsoh zijn de boenen do onderste ledematen, in tegenoverstelling van do armen. Het onderste lidmaat bestaat uit de dij, het been, ook wol ondorschenkelgenaamd en den voet. De dij hoeft een enkel boon, het dijbeen, welks kop in de kom van het heupbeen bevestigd is en welks onderste gedeelte met den onderschenkel de knie vormt, waarbij nog een afzonderlijk been, de knieschijf, komt- De onderschenkel heeft twee beenderen, het scheen- en kuitbeen, diet zoodanig aan elkander gehecht zijn, dat er geene beweging tusschen beide plaats hebben kan. Tusschen beide boendoron ligt de tus-schenbeensband, waarin vele gaten zijn voor den doortogt van bloedvaten. Beide beendoren zijn met de beentjes van den voet vereenigd. Do voet bestaat uit zeven beentjes van don voetwortel, vijf die den voorvoet vormen, twee kootjes voor den grooten teen on drie voor ieder dor andere teenen , waarbij drie sesambeentjes komen. (Zie Sesambeentjes). De onderste ledematen van den mensch hebben zeer sterke en krachtige spieren en het geheele maaksel der beonen toont aan, dat de mensch door zijnon Schepper tot een regtopgaanden gang op de twee onderste ledematen gevormd is, zoodat de meening, vroeger door Moscati, hoogleeraar te Pavia, Dr. Doornik van Amsterdam en eenige anderen verdedigd, als of de oorspronkelijke gang van den mensch, die op vier voeten zou geweest zijn, op ontleedkundige gronden als volkomen ongerijmd aangetoond worden kan. Prof. Bakker van Groningen heeft in zijn werk; „iVo(. en geschiedkundig onderz. aangaande den oorspronkelijken stam van het menschehjk geslachtquot; Haarlem, 1810 8», een monschelijk geraamte op vier voeten voorgesteld en een blik op deze plaat kan iedereen overtuigen, dat do mensch in dezen stand ten eenenmalo hulpeloos zou wezen en zich naauwelijks zou kunnen bewegen. Kinderen kruipen niet op vier voeten , maar op de handen en op de geheele lengte der onderschonkels, zoodat het betoog dat men hieruit genomen heeft, niet in de minste aanmerking kan komen. BEENETER, eene ziekte der beenderen gewoonlijk van cacheetischen oorsprong, (scrofulosis of syphilis.) Na de ontsteking van hot been vormt zich vorettering en verzwering, die zich naaide zachte deelen uitbreidt, met verharding in het celweefsel, vor-^ ming van fistels en verzakking van den etter. Dit ettergezwel breekt | naar buiten open, om zich te ontlasten; hot boenweefsol wordt 1 daarbij gedeeltelijk in don vorm van fijne poederaohtigc stukjes, ook 1 wel in grootere gedeelten, afgestoten. Bij de behandeling moet men 1 de oorzaak bestrijden en de algomeene gezondheid ondersteunen, den etter eene vrije uitvloeijing bezorgen on ook wol door plaatselijke middelen op de weefsels werken. Somtijds moet men tot bepaaldekunstbewerkingen overgaan en bij beeneter in de gewrichten is het afzetten van het deel dikwijls onvermijdelijk. |
BEE
3411
|
BEEN WEEK {Callus), do stof die nit hot uitgestorte bloed van de vaten van het beenvlies bij beleediging der beenderen , vooral bij beenbreuken, gevormd wordt, waardoor het verlies wordt aangevuld en de beeneinden weder met elkander worden vereenigd. Zij is eerst week en geleiachtig, maar wordt later vast doorverbeening en verkrijgteenehardheid, die gewoonlijkgrooter is dan die van het overige been. De heelkundigen onderscheiden de been weer in den zoogenaamden voorloopigen beenweer, die het afgebroken stuk in de eerste dagen als met een ring omvat en in den blijvenden beenweer, die later do vergroeijing en genezing der beenbreuk aanbrengt. BEENZWAET (Beenderkool). De beenderen bestaan voor een gedeelte uit bewerktuigde stoffen, lijmgevend weefsel en bloedvaten, en voor een ander gedeelte uit onbewerktuigde zelfstandigheden, voornamelijk phosphorzure en koolzure kalkaarde (bcenaardoj, terwijl men in het algemeen kan aannemen dat de eerste gemiddeld slechts een derde gedeelte uitmaken. Als de beenderen, bij afsluiting van de dampkringslucht, aan eene hooge warmtegraad worden blootgesteld, dan worden de bewerktuigde bestanddeelen ontleed: de waterstof, zuurstof en stikstof vormen vlugtige verbindingen met een gedeelte van de koolstof en het overige gedeelte van de laatstgenoemde blijft met de onbewerktuigde stoffen, in den vorm der beenderen, als beenderkool terug; hierop berust de bereiding van het beenzwart. De in den handel voorkomende beenderen worden, nadat zij somtijds door opkooking in water van vet bevrijd zijn, gegloeid, hetzij in gesloten ijzeren cylinders, welke van gaspijpen zijn voorzien om de nog bruikbare empyreumatisehe produkten te kunnen verzamelen, hetzij in op elkaar omgekeerde, digtgesmeerde ijzeren kroezen, geplaatst in vlamovens, waarbij de onaangenaam riekende gassen door verbranding worden ontleed en verloren gaan; de beenderen leveren bij deze bewerkingen gewoonlijk 50—60 0/o beenderkool, waarvan 100 deelen gedroogd, 10 deelen kool en 90 deelen beenaarde bevatten. De aldus verkoolde beenderen worden nu, naar hunne bestemming, of tot poeder, of tot grootere en kleinere stukjes verdeeld; het eerste geschiedt door middel van molens en steenen, de tweede bewerking heeft plaats met gegleufde ijzeren cylinders of walzen. De beenderkool heeft, eveneens als alle andere koolsoorten, de belangrijke eigenschap om gassen op te slurpen en te verdigten, en vele vaste en vloeibare stoffen uit hunne waterachtige oplossingen aftezonderen en te binden. Om deze eigenschap wordt zij zeorveel gebezigd, hetzij tot ontkleuring van vloeistoffen, hetzij tot wegneming van onaangenaam riekende gassen, maar voornamelijk tot zuivering der suikeroplossingen in de suiker-raffineerderijen. Zij heeft vooral de benaming van beenzwart verkregen omdat zij in den poedervorm ook als verwstof gebezigd wordt; zij heet ook wel ivoorzwart en is dan door gloeijing van elpenbeen of ivoor bereid. (Verg. Lehrb d. Chemischen Technologie von Dr. F. Knapp, Bd. II. Liefr. 4. 1849; Vollst. Taschenbuch d. Chemischen Technologie von Dr. J. Gottlieb, 1852.) BEER (De) (Ursus) behoort onder de zoogdieren tot de orde der verscheurende dieren (Ferae), de familie der vleeschvretende (Carmvora) en daaronder tot de zooltredende (Plantigrada). Deze onderscheiden zich van de andere dieren derzclfde orde, doordien zij niet alleen de teenen, maar den geheelen voet tot aan de hiel bij het gaan nederzetten; het onderste der voeten is bij hen kaal; en het is door dezen vorm, dat zij gemakkelijker dan de overige roofdieren op de achterpooten kunnen staan, en eenige soorten tot dansen afgerigt worden. Zij leven van plantaardig, zoowel als van dierlijk voedsel; het getal der maaltanden is verschillend volgens den ouderdom; altijd zijn er echter-^—groote maaltanden aanwezig, die van een kleinen, aehter de hoektanden volgenden maaltand, door eene ledige ruimte zijn afgescheiden. Zij verscheuren het vleesch meest met de snijtanden. Zij zijn alle zeer langzaam, en de meeste, die in koude landen wonen, brengen den winter slapende door, en zonder voedsel tot zich te nemen. Tot de eigenlijke beeren behooren de volgende: de gewone bruine Europesche beer (Ursus arctos L.J, die op de hooge bergen en in do bosschen van Europa en een groot gedeelte van Azië gevonden wordt. Hij heeft een rond voorhoofd, en min of meer wollige, glanzige, bruine haren, die somtijds meer grijsachtig zijn, korte pooten en een zeer korten staart. De jongen hebben doorgaans oen' witten kring om den hals. Dezo soort koppelt in Juni], en in Januarij werpen zij do jongen, terwijl zij in hunne winterverblijven verscholen zijn, die men dikwijls zeer hoog in holle hoornen vindt. De jonge beeren zijn goed om te eten, en ook de pooten der ouden zijn zeer geliefd. Zij loven meest van vruchten, honig en ook mieren, doch zelden werpen zij zich op levende dieren, om die te verscheuren; dikwijls worden zij zeer oud. Verg. Schreber, Sduglh. III 502. Tab. 139, 140; Buffon, VIII, 248 t. 31,33—35; Oken, Alhj. Naturgesch. VII, p. 1668; Ménag. du Mus. I p. 177— 196. |
Do woeste beer van Noord-America met graauwe vacht en witte ooren (Ursushoribilis, Rich.), die het eerst door Lewis en Clarke onderscheiden is. Hij leeft moer van vleesch, dan van wortelen en vruchten en bewoont het Rotsgebergte, Rocky Mountains, tot in Mexico. Verg. Richardson, Fauna Amer. I. N0 10, tab. I. De ijsbeer (Ursus maritimus L.), die geelachtig wit is, met een langwerpigen kop, de neus zwart en niet behaard. Hij heeft kortere ooren en langere voetzolen dan de bruine beer, vervolgt de zeehonden en andere waterdieren, en laat ook niet na, zoo dikwijls hij in de gelegenheid is, don mensch aan te randen. Evenwel zijn vele verhalen, betrekkelijk zijne gulzigheid, zeor overdreven. Hij leeft meer op hot ijs dan op hot land, en wordt niet buiten den Noorder-Pooleirkel aangetroffen. Verg. Pallas, Spicil. Zool. XIV 1780. p. 1—24 tab. 1; Schrober, Saüyht. Tab. 141. Ménag. du Mus. I. p. 55—68; Oken, Allg. Naturgesch. VII. p. 1660 fllg. De Baribal (Ursus Ameiicanus Pall.) kleiner dan de gewone, zwart gladharig, glinsterend, met een plat voorhoofd en bruine vlokken aan den snuit. Deze beer leeft in geheel Noord-America en is sedert langoren tijd bekend. Hij is vreesachtig en eet alleen vogels en zoogdieren bij gebrek aan wortels, vruchten, visch of eijoron. Verg. Schreber, III tab. 141 B. Ménag. du Mus. II. p. 144—155. De langsnuitigo of lipponbeor (Ursus labiatus, BI. hngirostris Tied.) heeft den snuit, de pooten en do koel wit en de onderlip langer dan de bovenlip en zeor beweegbaar. Hij leeft in Bongalon, in Decan en Nepaul. Daar de snijtanden bij dezo soort vroeg uitvallen en men zoodanige voorworpen het eerst hoeft waargenomen, werd dit dier vroeger tot het geslacht liradypus gobragt. Verg. Blainvillo, Buil. philom. 1817; Tiedemann, Abhandl. iiber dass vermeintliche barenartige Faulthier, Heidolb. 1820. 4°. De Maleisehe boor (Ursus Malayanus) vindt men op Sumatra en in Pegu; hij heeft eene maanvormige witte vlek op de borst, en een buitengewoon lange tong. Op Borneo looft een dergelijke (Ursus euryspilus). Ook hooft men in holen van kalkgobergten in Hongarije, den Harts en elders beenderen aangetroffen van beorsoorton, die tot eene vroegere schepping behoord bobben en voorlang uitgestorven zijn. De meest voorkomende is do C/csus .f/je/aeKs, wiens grootte die van den grootsten ijsbeer overtrof. BEER, meststof, (Zie Bemesting). BEER (Zie Meijerbeer). BEER (Michael) , broeder van don beroemden componist Meyerbeer, uit eene aanzienlijke en achtingswaardige Joodsehe familie te Berlijn gesproten, werd aldaar den l'J^»quot; Junij 1800 geboren. Hij verkreeg zijne wetenschappelijke opleiding in zijne geboortestad, reisde vervolgens door Italië en zette zich te Mun-chen neêr, waar hij aan de zijnon en aan de dramatische poëzij, 22 Maart 1833, door don dood ontrukt werd. Hij is als dramadichter beroemd; van hom zien het licht: Oin Brdute van Arragonien, Traursp. Berlijn, 1823. Khjtemnestra, Traursp. ibd. 1823. Dei-Paria, Traursp. eerst in de Urania voor 1826, vervolgens to Stuttgart, 1829. Struensee, Traursp. ibd. 1829. BEERENDRUIF (Arctostaphylos officinalis W. et G.). Een klein tot de natuurlijke familie der Heiden (Erieacoën) be-hoorend en zeorveel op de roode Boschbessenstruik gelijkend, altijd groen heestertje, dat op heigrond en in zanderige pijnbossehen, hoewel ook op kalkbergen in noord- en midden-Europa voorkomt, en welks bladen als een zamentrekkend geneesmiddel in gebruik zijn. Deze laatstenzijn omgokeerd-eirond, kort-gesteeld, gaafran-dig, leerachtig en glinsterend, en aan beide zijden duidelijk geaderd. Do bloomen zijn eirond, wit of vlecschklourig, tot overhangende oindelingsche trossen vereenigd, en laten ronde, gladde, schoon roode bessen na, van de grootte eener erwt. |
BEE
|
Mcissner vond (1827) in de Maden dor beerondruif, op de 163 deolen: Galnotenzuur 1. 2, looizuur met eenig galnotenzuur verontreinigd 36. 4, hars 4. 4, geoxideerde extraotiefstof met een weinig citroenzure kalk 0. 8, gom met zure appelzure kalk en soda benevens sporen van looizuur en keukenzout 3. 3, bladgroen 6. 3, door potaschuitgetrokkene gom 15. 7.door potasch uitgetrokkene extractiefstof 17. 6, plantenvezcl 9. 6, en water 6. 0, (overschot 1.3). (Gmelin. Ilandbuch der Chemie, II. 1294j. O. BEEREKKLAAUW (Ileracleum). Een tot do natuurlijke familie der Schermdragenden of Umbelliferen bohoorend plantengeslacht, waarvan slechts eene enkele soort, Heracleum Sphon-(tilium L., als inlandsch wordt aangetroffen. — Deze draagt oen 2-4 voet hoogen stengel; gevinde, ruw-behaardo bladen, en witte onoogelijke bloemen. —■ Eenige andere uitlandsche soorten van Heracieum, welke zich door een reusaehtigen groei onderscheiden, treft men niet zeidon in tuinen aan, waar zij dan gewoonlijk dienen om het eentoonige van opene grasperken weg te nomen. Hiertoe behooren o. a. //. asperum M. B. met con 7 8' hoogen stengel en 2—3' groote bladen, en //. gigantetim met een 8—12'hoogen stengel. O. BEERESTRAATEN (Johannes, volgens A. van Immerzeel), is een bekwaam Hollandsch zeeschilder geweest, wiens levonsgeschie-denis tot heden onbekend is. Men geeft het jaar 1687 als dat zijns doods op. Beorestraaten schilderde gezigten van steden en stadswallen, die hij veelal bij winter voorstelde; vooral echter zijn zijne strandgezigten, zeehavens en zeegevechten bekend, die met een fiksch penseel, zedig koloriet onjuiste teekening voorgesteld, ook aan do wat hard omgetrokken beeldjes kenbaar zijn. Er bestaan Italiaansche zeehavens van dozen meester, waardoor men vermoedt, dat hij Italië bezocht heeft. Zijne schilderijen komen niet veel voor. Hot museum te Dresden bezit er tweo, waarvan do eene „eene schipbreuk bij hovigen stormquot;, de andere „een zeogezigtquot; voorstelt, dat mot steile rotsoevers, waarop gebouwen staan, aan do eene zijde verder met vaartuigen, zoo op den voorgrond als in het verschiet, gestoffeerd is. In de pinacotheek te Munchon en in het museum te Amsterdam vindt men een zooslag van Beovo-straaton. De laatste stolt een toonecl uit deu beroemden vier-daagschcn zeeslag van het jaar 1666 voor, tijdens op den tweeden dag des gevechts , de groote steng van het schip des opperbevelhebbers, den luitenant admiraal de Ruyter, werd afgeschoten. Dit hoogst verdienstelijk stuk, is op do verkooping van H. G.van der Pot te Rotterdam, in 1808, voor ƒ 540 aangekocht. De beide andere schilderijen die dat museum van dozen meester bezit, stellen „Een wintergezigt aan den IJkant te Amsterdam ' on v de ruïne van het oude Amsterdamsche stadhuis * voor , na den brand van 7 Julij 1652. De heer Lobrun kocht tc Parijs oen zijner stukken voor 1600 livres; op do verkooping van Gildonieoster, in 1800, gold oen besneeuwd wintergezigt ƒ 295. De toekoningen van Beorestraaten zijn geestig met potlood of zwart krijt, meest naar de natuur goteckend, mot 0. inkt opgowasschen. Zij worden zeer gezocht. BEERRUPSEN. Zoo noemt men in het algemeen alle zwarte on bruine rupsen, wier huid met zoor lange en digt opeenstaande baren bedekt is. Moor bijzonder wordt Beerrups genoemd de rups der Arclia Caja, L., een nachtvlinder, die overvloedig in ons Vaderland aangetroffen wordt. Zij heeft bruine bovenvleugels met melkwitte, een grof net vormende stropen, roode ondervlcugels met blaauwzwarte ronde vlakken. De rups heeft op don rug zwarte, in de zijde stoenroode haren en leeft van allerlei planton, voornamelijk van weegbree, zuring en brandnetelen. BEERSCHE MAAS. Dit water is oen gedeelte van den linkeroever van de Noord-Brabandsche Maas, bonedon Cuyk, dat op twee plaatsen onbedijkt gelaten is: vooreerst tusschen Cuyk on Katwijk ter lengte van 800 el; ten tweede een vak ter lengte van 2500 el, van do kade aan het boveneinde van de Lak, tegenover Groot-Linden tot even beneden de Esscharcnscho sluis; dit onbe-dijkte gedeelte vormt den bovenmond van de Bcerschc Maas Aangaande don oorsprong van dezen overlaat heeft men geenc stellige berigton; het is alleen volgens overleveringen bekend, dat deze onbodijkte gedeelten moesten beginnen te overstroomen, wanneer de Maas tot op 16'/» voet rijnlands aan de peilschaal te Grave, dat is 10,03 el boven A.P. gerezen is. Door do ophooging van landen en kaden begint echter de Bcerschc Maas eerst to |
werken bij oenen waterstand van 17 voet aan het Graafsche peil, dat is 10,19 el A. P., ofwel wanneer hot water op 11 el boven A. P. te Cuyk gerezen is. Door het werken van de Beorsoho Maas, worden eerst overstroomd do broekgrondon van Cuyk, Lijidon en Gassel, van waar hot water vervolgons tusschen don dijk van Gassel en de hooge gronden van Beers moot hoen stroomen, om zich op het broek, genaamd het Boord, te verspreiden; verder ontlast het zich tusschen den polder den Vogelshoek, en oen beplant terrein van het buitengoed de Tongelaar; van daar langs den dijk van Esscharcn, het riviertje do Raam, en de wallen van Grave; wordende aan de linkerzijde beperkt door den zomerdijk van Velp. — Het vloeit voorts langs de linkerzijde der Maasdijken tot Overlangel; terwijl het aan do andere zijden bopaald wordt door de rijzende gronden van Reek en Schaïk. — Alverder wordt dit water aan de eene zijde beperkt door do zomerdijken van Huisseling, Doursen en Denne-burg, en aan do andere zijde, door die van Horpen, door de binnenzijde der Maasdijken, en door de hoogo gronden en zomerdijken van Bcrehom, Oseh, Geffon, Nuland en Rosmalen. Het loost zich wijders, door do sluizen van do polders van Empel on van den Eigen, in do Dieze. Het vervult nu gezamenlijk mot bet opgestuwde water van do Dieze, de lage volden van 's Hertogonbosch, en het ontlast zich, gedeeltelijk door den Baardwijkschcn overlaat naar het Oude Maasje, en gedeeltelijk op de Maas beneden Crevecoeur. BEETHOVEN. (Loowia van) Een dor grootste componisten die Duitschland heeft opgeleverd. Hij werd den 17 December 1770 te Bonn geboren. Zijn vader was aldaar zanger bij de kapel van don keurvorst en loofde in bekrompen omsiandigheden; hij was bovendien zoor knorrig en hardvochtig; zijne moeder integendeel was zeer weekhartig en toegevend. Toon Beethoven vijt jaren oud was begon zijn vader hem onderwijs in do muziek te geven en sloot hem gewoonlijk zoolang op een zolderkamertje op totdat hij zijne opgogeven oefening had geloord. Overigens werd hij van de gewone kinderspelen en don omgang met knapen van zijnen leeftijd terug gehouden. Daardoor bleef hij wol onschuldig on eenvoudig, maar tevens eigenzinnig en ongezellig. Na don dood zijns vaders werd hij door zijne moeder verpleegd en leefde onbezorgd alleen voorde muziek, maarwerd daardoor echter schieron-geschikt voor het verkeer in de maatschappij. Toen hij aeht jaren oud was, verbaasde hij reeds ieder door zijn vioolspel on op zijn elfde jaar droeg hij zes sonaten van zijne compositie aan den toenmaligen keurvorst van Keulen op. Op dien leeftijd spoelde hij ook reeds Bach's „wohltemperirtes Klavier.quot; De gemelde keurvorst zond hem toen hij 16 jaren oud was, op zijne kosten naar Weenon om aldaar door den beroemden Haydn verder te worden gevormd. Toen Haydn, in 1795 naar Londen ging, droeg hij het onderwijs van Beethoven aan Albrechtsberger op. In dien tijd vormde Beethoven zich tevens tot oen buitengewoon goed piano- |
BEE
|
speler, doch in weerwil van al zijne bekwaamheden was hij tot zijn 1S110 jaar geheel ongeschikt om met mensehen om te gaan. Gedurende zijn verblijf in Weenen had hij wel eenige van zijne composition in het licht gegeven, doch later wilde hij deze niet meer erkennen, want de drie klavier-trios in 1800 uitgegeven, noemde hij zijn eerste werk. In 1801 stierf de keurvorst van Keulen, Beot-hovens beschermer, te Weenen, doch deze bleef aldaar wonen. Onbemiddeld en ongeschikt om met zijne talenten zijn voordeel te doen, leefde hij 8 jaren zeer eenvoudig, doch in 1809 werd zijn lot weder verbeterd, daar hem door den aartshertog Rudolph, later bisschop van Olmutz, een jaarlgksch inkomen werd geschonken. Over de staatkundige aangelegenheden liet Beethoven zich vaak zeer onvoorzigtig uit, doch de politie liet hem begaan, wel wetende dat men zijne gezegden zoo ernstig niet kon opnemen. Door eene verkoudheid, die hij zich bij het componeren in de open lucht op den hals had gehaald, verloor hij do scherpte des gehoors en later werd hij doof. Hij ging desniettemin voort met het componeren der heerlijkste muziekstukken, ofschoon hij dezelve niet kon hooren uitvoeren. Beethoven bragt den meesten tijd eenzaam te Mödling, een dorp bij Weenen, door. Slechts in zijne werken liet hij den vleugelslag zijner phantasie vernemen. De doofheid was in de vijftien laatste jaren van zijn leven, zijn grootste lijden en verdriet. De daaruit ontstaande kwade luim mengde zich ook in zijne muzikale denkbeelden, terwijl ook de zorg voor den ouden dag hem kwelde, want hij was toen zonder ambt of vaste bezoldiging. Eindelijk openbaarde zich eene leverziekte, waaraan hij den 27»'°quot; Maart 1827 overleed. Hij werd met eene bijna vorstelijke pracht door kunstbroeders en vereerders dor toonkunst begraven. Het door hem gecomponeerde Miserere, voor mannenstemmen met bazuinen, werd bij zijne ter-aarde-bestclling uitgevoerd, en een steenen gedenkteeken op zijn graf geplaatst. Beethoven is nooit gehuwd geweest. De werken van Beethoven, kunnen zoowel wat den vorm als den inhoud betreft in drie afdee-lingen worden verdeeld. Die der eerste doen overal den invloed van Haydn en nog meer die van den door Beethoven nog hooger gewaardcerden Mozart kennen. De 16 eerste werken kunnen hiertoe worden gerekend. Zij vertoonen den hoogsten trap van ontwikkeling derWeener school van dien tijd, zoowel in vormen als beginselen. De tweede afdeeling, van zijn iequot;1quot; tot zijn SO'iquot; werk is do rijkste en glansrijkste. Deze werken voldoen allen aan de strengste eischen, die men van eenige compositie kan vorderen. In do derde levens- en kunst-periode van v. Beethoven, overschrijdt hij verre de gewone ruimte der muziek, zoodat enkele daartoe behoorende stukken, zelfs thans nog naauwelijks worden begrepen en verstaan. Er zijn vele levensbeschrijvingen van Beethoven uitgegeven, als door Schlosser (Praag 1828), •Uies, Wegeler, Schindler en Moscheles. Bovendien is er een „Beet-hovens-albumquot; in 1846 te Stuttgart gevormd, ter herinnering aan de feestelijke onthulling van het standbeeld (den 12 Augustus 1845) te Bonn. BEEÏJUANAS (Boeshoeanas) , de meest verwijderde der door de Europeanen tot dusverre ontdekte Kaffers, in het binnenland van Zuidelijk Africa. Zij zijn geheel door woestijnen omgeven, wonen ten noorden van de Boschjesmannen en Hottentotten, tus-schen 41 en 84 E. en 20—25 Z. B,, en hebben, volgens sommige berigten, onderscheidene belangrijke steden. Zij leven van den landbouw, de veeteelt en de jagt, en worden in 9 stammen verdeeld, welke elk hun eigen erfelijk opperhoofd hebben, en waarvan de Macquini, zijnde de noordelijkste stam, welke aan Monomotapa grenst, de magtigste moet zijn. Zij verstaan do bewerking van ijzer, koper en ivoor. Het is eerst sedert 1801 dat men dit volk kent. Verg. Lichtenstein, Reiseim Südlichen Africa, 2 din Berl. 1812; Shaw, Memorials of South Africa, New-York 1841; Napier, Excursions in Southern Africa, Lond. 1849. |
BEETWORTEL. {Beta vulgaris koch). Eene tot do natuurlijke familie der Chenopodieën of Ganzevoeten behoorende en overbekende plantsoort, met eene of meer, uit een enkel-voudigen wortel opschietende, regtopstaande of min of meer neerliggende, hoekige, van boven vertakte stengels; gladde, gegolfde of blaasachtig-gezwollene, aan den rand bogtig uitgesne-dene bladen, waarvan de ondersten groot, lang gesteeld, eirond, stomp, aan hun voet min of meer hartvormig uitgesneden; de hoogeren kort-gesteeld of zittende, ruitvormig-eirond, spits; en de allerhoogsten eirond of langwerpig-lancetvormig zijn en langzamerhand in de kleine, lijn-lancetvormige, schutblaadjes overgaan. Do bloemen zijn ongesteeld , staan bij paren of vier aan vier bij elkander, en vormen aan den top des stengels slanke, hier en daar afgebrokene, bebladerde aren, welke te zamen eene groote pluim daarstellen. — De bloemdek-slippen zijn langwerpig, stomp, aan den rand vliezig, en dragen eene sterk vooruitspringende middelnerf. — De met de verharde bloemdekbuis vergroeide vrucht is kraakbeenachtig, houtig of hard, en omsluit een enkel, zwartachtig-bruin, glinsterend, en half gestippeld half gerimpeld zaad. — Deze plant groeit langs de kusten der Middellandschc Zee en deels ook langs die des Atlantischen Occaans (in het zuidwesten van Europa en Engeland) in hot wild, en wordt in het grootste gedeelte van Europa gekweekt. Zij bloeit van Julij tot September, en is een- of meerjarig. De gewone Biet {Beta vulgaris Koch) doet zich onder drie verscheidenheden voor. — Do eerste, B. vulgaris a. marilima Koch, wordt door velen als de stamvorm beschouwd , en komt langs zeekusten, o. a. langs den zeedijk bij Amsterdam en aan den zeekant bij Hellovoetsluis, in het wild voor. — Zij heeft een dunnen, takkigen wortel, en lage, aan hun voet neerliggende, stengels. •— De tweede. Beta vulgaris ft Cicla Koch., komt in vclo opzigten met den stamvorm overeen, doch is in al hare deelen grooter en dikker; men kan haar weder in 3 vormen: a. een smal-geribden, b. een breed-geribden en e. een kroesbladigen splitsen, welko allen dit bijzondere vertoonen, dat hunne bladstelen en bladnerven onder drie verschillende kleuren zich kunnen voordoen: de witte, gele en roode. — De derde verscheidenheid, Beta vulgaris. y. rapacea Koch., is de eigenlijke tuinbiet. — Deze draagt een regtopstaanden stengel, en een dikken raapvormigen wortel, welken nu eens wit, dan eens geel, dan weder rood gekleurd is , en, in dit laatste geval, op do dwarse doorsnede niet zelden elkander afwisselende roode en witte kringen doet zien. — Van do tweede verscheidenheid worden op vele plaatsen de bladstelen als groente gegeten, terwijl hare bladen, even als die der derde, tot voeder voor het vee dienen kunnen. De roode wortel der laatste verscheidenheid is eene bij ons door velen geliefkoosde spijze, terwijl de witte en gele meer als veevoeder gekweekt worden. ■— Bekend is het, dat vooral de gele wortels zich door een ruim gehalte aan rietsuiker onderscheiden, en in verschillende landen dan ook in het groot verbouwd worden met het doel om dit produkt daaruit fabriekmatig te winnen. O. BEETWORTELSUIKER. Het was Marggraf, die in 1747 het eerst suiker uit Beetwortels (Zie het vorig art.) bereidde, F. C. Achard (Zie aldaar), die het eerst in 1796 dezen tak van nijverheid in het groot opvatte. De bereiding verspreidde zich spoedig uit Frankrijk, in Duitschland, Hongarije en Rusland en bereikte eenen hoogen bloei ten gevolge der invoerwerende wetten van Napoleon. Toen later dit verbod met den dwingeland verdween en er zelfs in het belang van don rietsuiker-handel accijns van den beetwortelsuiker geheven werd, dreigde deze tak van nijverheid zijnen ondergang nabij te komen, doch de volhardende pogingen van eenige Franschen en Duitschors om do fabricatic te verbeteren, hebben dien niet alleen doen herleven maar op veel hoogero schaal dan voorheen opgevoerd. In Frankrijk is sedert eenige jaren de productie der beetwortelsuiker snel toegenomen, in weerwil eener graduele vermindering der bescherming, welke zij tegenover de koloniale en vreemde suiker genoot, totdat zij eene hoeveelheid van 60,000 ton of ruim de helft der gehcele consumtie heeft bereikt. Afgescheiden van de geraffineerde suiker, welke weder wordt uitgevoerd, kan de consumtie van Frankrijk nu op 120,000 ton worden aangenomen, waarvan 60,000 ton beetwortel-suiker, 50,000 ton Fransche koloniale en hoogstens 10,000 ton vreemde suiker. Wat betreftde regten, zijn do beetwortel- en Fransche koloniale suiker nu op denzelfden voet geplaatst en sedert I Januarij 1852 is de beetwortel-suiker zelfs aan oen hooger regt onderworpen, dan Fransche koloniale suiker. Niettemin erkent men, dat de bereiding van beetwortel-suiker zeer winstgevend is en snel toeneemt, zoodat het schijnt, alsof de vreemde suiker, binnen kort, van de consumtie in Frankrijk geheel zal uitgesloten worden. In België neemt de productie van beetwortel-suiker insgelijks schielijk too; in 1851 werd de goheele consumtie op 14,000 ton |
352
|
geschat, waarvan 7000 ton beetwortel- en 7000 ton vreemde rietsuiker. Een aantal van 22 beetwortel-suiker fabrieken leverde die hoeveelheid, maar dit aantal is reeds in dit jaar tot 40 geklommen. Van 1848—49 bedroeg do productie van beetwortel-suiker nog slechts 4500 ton. In Duitschland is de bereiding van beetwortel-suiker zeer snel toegenomen. In 1848 bedroeg dezelve slechts 26,000 ton en voor het tegenwoordige jaar wordt dezelve op minstens 43,000 ton geraamd. Doch bijna in dezelfde verhouding als de consumtie van beetwortel-suiker is toegenomen, is die van vreemde rietsuiker afgenomen. De volgende tabel bevat de meest juiste opgave der suiker-consumtic, in het Tolverbond, Hauover en de Hanze steden, van 1848—1851. Vreemde rietsuiker. Beetwortel. Totaal, ton. ton. ton. 1848 60,500 26,000 86,500 1849 54,000 34,000 88,000 1850 48,000 40,000 88.000 1851 45,000 43,000 88,000 Derhalve is in dat land alleen do rletsuiker-consumtie in die vier jaren met niet minder dan 15,000 ton afgenomen, en die reductie zal stellig nog grooter worden, dewijl de beetwortel-suiker fabrieken thans aldaar nog veel in aantal en omvang toenemen. In Rusland bedroeg de suiker-consumtic, volgens de laatste raming, 85,000 ton, waarvan 35,000 ton beetwortel- en 50,000 ton vreemde rietsuiker. Men meldt, dat daar do productie van beetwortel-suiker ook op ruime schaal toeneemt, en dat berigt schijnt ten volle te worden bevestigd door de mindere vraag naar Havana-suiker op die markt, en de groote vermindering van haren prijs. In Oostenr\jk bedroeg de suiker-consumtio, in 1848, 40,000 ton, waarvan 8000 ton beetwortel- en 32,000 ton vreemde rietsuiker. Doch de productie van de beetwortelsuiker is zoozeer toegenomen, dat dezelve op 15,000 ton geschat wordt, terwijl er over het geheel geene vermeerdering in do consumtie heeft plaats gegrepen. Het schijnt dat zelfs gedurende het korte tijdstip, sedert 1848 verloopen, de geringste raming van de hoeveelheid rietsuiker, door beetwortelsuiker in de voornaamste landen van Europa vervangen, ongeveer 45,000 ton jaarlijks bedraagt, met de zekerheid dat de consumtie van jaar tot jaar zich meer tot de laatste bepaalt en de eerste meer uitgesloten zal worden, tenzij er eene groote verandering plaats hebbe in de betrekkelijke volkomenheid en goedkoopheid dor bereiding van de twee verschillende soorten van productie. BEG, of BEI. Zoo noemt men eenen Turksehen ambtenaar, van welken er verscheidene onder eenen Beijlerberj (een vorst of heer der heeren beteekenendc), staan. Deze laatste is als stadhouder en pacha van drie paardenstaarten, over een groot landschap gesteld, en hoeft verscheidene mindere ambtenaren onder zich. BEGA (Corselis) werd omstreeks 1620 te Haarlem geboren, waar hij in 1664 aan eene pestziekte overleed. Bega was de beste leerling van den beroemden A. van Ostade,en werkte in eene hem eigene manier in diens stijl, zonder evenwel de hoogte des meesters ta bereiken. Tot onderwerp nam hij meest tooneelen uit het boeren-leven of alchimisten in hunne werkplaats. Zijne zamen-stellingen zijn boersch, doeh tevens behagelijk en geestig. Bij een aangenaam koloriet en natuurlijkheid paarde hij juiste teekening, eene vlugge en voor de onderwerpen misschien te uitvoerige manier. Zijne schilderijen worden op prijs gesteld. Op de verkoo-ping van Van der Pot gold „Een studeerkamer van een Astroloogquot; / 605; op die van H. van derNoot een klein stukje ƒ 512. Het museum te Berlijn bezit drie stukken van dezen meester, welke tooneelen uit het burger- en boeren-leven voorstellen. De pinakotheek te Munchen „een rook- en drinkgezelschap.quot; In de Louvre is van Bega „een boeren binnenhuisquot; in oen koelen har-monischcn toon, vol waarheid. Het stedelijk museum teKonigsberg bezit eene, het Amsterdamsche twee schilderijen van hem. Er bestaan ook ets-prenten van dezen kunstenaar, waarvan Bartsch er 35 beschrijft; zij zijn meestal krachtig getoetst, doch niet allen afgewerkt en stellen boeren-gezelschappen, drinkers , rookers of waardinnen enz. voor. Zijn monogram is B |
BEGAKELLI (Asionio), te Modena in 1498 geboren en in 1565 gestorven, leerde de kunst bij Guido Mazzoni en werd een beroemd beeldhouwer, die marmeren beelden beitelde, doeh meestal in terra cotta werkte. Hij oefende eenen grooten invloed op de schilder-school zijner geboortestad, en vooral op den grooten Correggio uit, wiens leermeester hij in do beeldhouwkunst was. Men schrijft de ronding, de juistheid en de kunst der verkortingen waarin die school uitmuntte, aan hem toe. Dc bewonderenswaardige „afneming van het kruisquot; in de H. Margaretha kerk met levensgroote beelden, waarvan Michel Angclo zeide: „ wee do Antieken, als deze beelden tot marmer worden!quot; is door hem vervaardigd ; drie der beelden schrijft men echter aan Correggio toe. Het is te bejammeren, dat zijne moeste werken door den tijd vernield zijn. De Studi te Modena en het museum te Berlijn bezitten nog meesterwerken van zijne hand. De laatsten zijn in 1842 door Dr. Waagen op zijne reis in Italië aangekocht en stellen in levensgroote beelden in gebakken klei, Christus aan het kruis voor, om wien twee engelen zweven, terwijl twee anderen voor Hem neder-knielen. In deze beelden heerscht eene bevalligheid van vorm, eene vrijheid in de beweging, eene liefelijkheid van uitdrukking, met eene zekerheid van uitvoering vereenigd, die ten bewijs strekken, dat hij inderdaad op Correggio invloed uitgeoefend heeft. Zijne teekeningen zijn even zeldzaam; men weet alleen dat Peter Resta eene meesterlijke van hem bezat. Zijn neef en leerling Luigi Begarclli arbeidde zóó in zijne manier, dat zijne werken moeijelijk van die zijns meesters te onderscheiden zijn. Luigi stierf in 1540. BEGER (Laurens), een geleerd oudheidkundige en bibliothecaris vnn den keurvorst van Brandenburg, in 1653 te Heidelberg geboren en in 1705 te Berlijn gestorven Hy heeft uitgegeven Spe-cilegium antiquitatis Heidelb. 1692 in fol. Thesaurus ex thes. Palat, selectus ib. 1685, in fol. Numismata reg. et imper. roman etc. in fol. 1700. De Nummis Cretensium sei-penttferis, 1702, in fol. Numismata Pontif. Roman, 1703 in fol. Bellum et excid. Trojan., 1699 in 4quot;. Hercules ethicorum, 1705 in fol. Zie over hem Clement. £ibl. Cur, t. III p. 41. BEGIJN. Men noemt Begijnen of Bagijnen vrouwen, meest weduwen of ongehuwden, die zonder eonige kloostergeloften afteleggen gemeenschappelijk als goestolijke zusters op een begijnhof bij elkander loven. Volgens eene overlevering in België, van waar de Begijnen haren oorsprong hebben, zoude de eerste Begijnen-vereeniging gesticht zijn door de heilige Begga, dochter van Pepijn van Landen en moeder van Pepijn van Herstal, omstreeks 696; doeh deze overlevering heeft geen geschiedkundigen grond en men kan met meerdere waarschijnlijkheid aannemen, dat de naam Begijnen afkomt van zekeren Priester Lambertus le Bègue of le Bèghe, die in 1173 nabij Luik het eerste begijnhof gesticht zou hebben en naar zijnen naam genoemd. Een groot gedeelte dezer Begijnen vestigde zich teNivelles in 1207 en van daar verspreidden zij zich spoedig door Vlaanderen en Braband, later in Holland, Frankrijk en Duitschland. — Ook treft men in de geschiedenis der XlIIta en XIVie eeuw mannen-vereenigingen aan, geheel naar dezelfde regelen ingerigt en bekend onder den naam Begharden of Begulni. Zie omtrent deze en da Begijnen: Mosheim, de Beghardis en Beguinabus, Leipz. 1790. BEGIJN (Abhaham) was een begaafd landschapschilder, die aan groote bekendheid met de regelen der bouw- en doorzigtkunde eene grondige studie naar de natuur paarde. In den stijl van Berchem schilderende, was ook diens smaak, om de landschappen met veel beeldjes en dieren te stofferen, hem eigen. Hij teekende juist en bezat een goed koloriet. In 1690 tot hofschilder van den keurvorst van Brandenburg benoemd , teekende hij vele koninklijke paleizen en schilderachtige landstreken naar de natuur, en schilderde ze daarna op eene groote schaal voor dien vorst, die er zijne galerijen en zalen mede versierde. Deze groote werken lieten hem weinig tijds om kleine schilderijen te maken. Het museum te Berlijn bezit een landschap van dezen meester, dat, warm door de avondzon verlicht, en met een herdersjongen gestoffeerd Is, die eene rustende kudde bewaakt. Het museum Boij-mans telt drlcdergeiyke onderwerpen van kleinen omvang. Ook in zijne geboorteplaats den Haag en elders heeft hij kunstige zaal- en kabinet-stukken vervaardigd. Begijn stierf in 1697 in 47-jarigcn leeftijd, te midden van eene benijdenswaardige loopbaan. Ten |
BEG
353
|
bewijze wat zijne werken gelden, strekt, dat zijne lamUcimppen op de verkoopingen van J. Roelofs /150, van A. Me'ynts (een Italiaansch en een Bentheimsch te zamen) /283 opbragten. Ook zijne teekeningen zijn gezocht; twee stuks met o. inkt, werden op de verkooping van de Vos met /100 en /120 betaald. Een zeer zeldzaam door hem geëtst prentje „een herder bij eenig vee quot; voorstellende, dat Bartseh niet schijnt gekend te hebben, gold op de verkooping van den graaf von Fries/40. Zijn monogram is (3 BEGONIA. Dit plantengeslacht, 't welk eene afzonderlijke familie (die der Begoniaceën) vormt, is der vermelding waardig om het groote aantal daartoe behoorende soorten, welke onder de siergewassen eene eerste plaats innemen. Inderdaad vindt men tegenwoordig niet eelden op bloemen-tentoonstellingen een prijs aan de schoonste of uitgebreidste verzameling Begonia's toegekend. Hot geslacht Begonia behoort geheel onder de keerkringen te huis, en wordt in America (Brazilië, Mexico) veel rijker dan in Azië vertegenwoordigd, terwijl hot op het vaste land van Africa geheel ontbreekt. De Begonia's zijn zeer saprijke , kruid- of heosterachtige gewassen , en bezitten een knoopigen stengel, die aan de Duizendknoo-pen denken doet, en afwisselende, enkelvoudige, handvormige, onverdeelde, of handvormig-ingesnodene, meestal getande ol gezaagde en aan hun voet doorgaans ongelijk-hartvormige bladen, welke, tijdens hunne jeugd, door vroeg afvallende steunblaadjes omgeven worden. Hare bloemen zijn wit, vleesehkleurig of rood, eenhuizig, en vormen okselstandige, gestoelde, gafl'elvormig-vortakte bloemtuilen; de mannelijke bloemen, die in het midden geplaatst zijn, bestaan uit een vierbladig bloemachtig bloemdek, waarvan de twee buitenste blaadjes grooter, de twee binnensten kleiner zijn, en een groot aantal meeldraden; terwijl do vrouwelijken een 4-9-deelig bloemdek bezitten, waarvan do buis mot het drio-vleugelige vruchtbeginsel vergroeid is, en de zoom drie korte, dikke, tweospletige stijlen omsluit. De vrucht is eene driehoekige zaaddoos. Tot de soorten dio het moest gezocht worden, bohooren onder andere Begonia incarnata, manicata, sanguinea, argyrostigma, fuchsioides, enz. enz. Eene der algemeensten is B. discolor Sm., uit Sina afkomstig, welke zich niet alleen door hare van boven schoon-groon en van onder purperrood gekleurde bladen en hare schoone rozenroode bloemen, maar ook door het ontwikkelen van kleine bolletjes in de bladoksols onderscheidt. Deze soort, welke dos winters tot aan den grond toe afsterft, hetgeen andere Begonia's niet doen, kan men ook door genoemde bolletjes gemakkelijk vermenigvuldigen. Even als de zuring, bevatten de Begonia's eene groote hoeveelheid zuringzuur, 't welk dan ook do roden is, dat de bladen van B. cucullata W, spathulata W, hirlella L. K., enz., in plaats van eerstgenoemde plant, in haar vaderland als groente genuttigd, of als geneesmiddel aangewend worden. O. |
BEGRIP. In don algomeensten zin wordt onder dat woord eene gedaohte verstaan, van eenigo werkelijk aanwezige of slechts gedachte zaak, voor zooverre die als bekend aangenomen en beschouwd wordt. Hetiswezentlijk onderscheiden van de gewaarwording, die de aandoening is van oenig voorwerp op do zinnen, van de aanschouwing, die als het ware de terugkaatsing is van het voorwerp, dat de gewaarwording opwekt; en van de voorstelling, die als hot ware het blijvend afdruksel is van het beschouwde voorwerp in het gemoed. Het is datgeon, wat hoe dan ook ontstaan, met bewustheid als bepaald in het gemoed is opgenomen. In eene engere beteekenis is begrip echter hot gedachte alleen met betrekking tot hetgeen daarvan den eigenlijken inhoud uitmaakt; want do begrippen, zoo als die in het menschelijke verstand gevonden worden, hebben meestal inmengsels van voorstellingen, dio niet regtstreeks tot dezelve behooren, zoodat de opmerkzaamheid niet bij uitsluiting op don eigenlijken inhond van het gedachte kan gerigt blijven, en deze moeten eerst verwijderd worden, voordat men van hot begrip in don eigenlijken zin dos woords spreken kan. Hoe men begrippen, ontdaan van allo tot dezelve niet behoorende inmengsels van voorstellingen, verkrijgen kan , wordt in de logica (zie aldaar) geleord; en hetgeen op deze wijze gevonden wordt, noemt men logische begrippen. Een logisch begrip is het in de bewustheid tot eenheid ge-bragte zamonstel dor gemeenschappelijke kenmerken, die men aan do onderscheidene voorstollingon heeft waargenomen, en daarvan in do gedachte heeft afgescheiden, of zoo als men zegt, daarvan heeft geabstraheerd. liet heeft dus in onderscheiding van eene voorstelling of aanschouwing, die altijd sleehts tot oen voorwerp betrekking heeft, eene veelheid van onderworpen, die er toe behooren. Men onderscheidt in een begrip inhoud en omvang. Onder don inhoud verstaat men de ondorsoheidene kenmerken, die men in hot begrip als vereonigd denkt; onder den omvang de menigte van begrippen, die als kenmerken in hetzelve begrepen zijn. Zoo b. v. ligt hot begrip van figuur, evenzeer als dat van door drie elkander snijdende regte lijnen te zijn ingesloten, in den inhoud van het begrip driehoek : maar omgekeerd ligt het begrip van driehoek in den omvang van het begrip figuur. Naarmate de inhoud van een begrip , d. i. het aantal kenmerken toeneemt, wordt do omvang kleiner en omgekeerd. Begrippen, waarin andere als derzclvor kenmerken bevat zijn, zijn do meer algomoeno. Deze laatste zijn daaraan ondergeschikt, of als het heet gesubordineerd. Begrippon die onder een zelfde als hot hoogero staan , hoeten met betrekking tot dit on tot elkander gecoördineerd. Hot klassificeren dor begrippen, naar gelang van dorzelver ondergeschiktheid aan elkander, leidt tot het denkbeeld van gcslaehtensoorten en ondersoorten. Men vormt begrippen, of liever men beperkt dezelve, door het toevoegen van moordore kenmerken, of zoo als het heet, door synthesis. ■ Hot tegengestelde daarvan is de analysis, waaronder hot ontleden van ecu begrip in doszelfs kenmerken wordt verstaan. Door deze ontlecding wordt een begrip duidelijk. Men kan de begrippen ondorsehoiden in dezulke die uit de ervaring worden opgemaakt; in rede-begrippen die het oorspronkelijk eigendom dor rede zijn; en in de dusgonoemde kunstbegrippen, die met een willekeurig dool worden zamengesteld. Door hot woord denkbeeld wordt niet zelden hetzelfde als door het woord begrip verstaan. BEGRAAFPLAATSEN. Togen hot begraven dor dooden staat het verbranden der lijken over. De Joden, Mohammedanen en Christenen, evenzeer als de Egyptonaron, Perzen en de oorspronkelijke bewoners van America en Africa begraven hunne afgestorvenen. De Romeinen hadden, van de vroegste tijden af, afzonderlijke begraafplaatsen; doch later, toon do republiek in vollen bloei was, verbrandden zij de lijken, en begroeven zij alleen de aseh, welke zij daartoe in urnen verzamelden. De oude Duitschers begroeven hunne afgestorvenen in gewijde bosschen , en eerst met de invoering van de Christelijke godsdienst onder hen, verkozen zij daartoe gemeenschappelijke gewijde plaatsen. Deze begraafplaatsen hebben , in verschillende landstroeken en gemeenten, ook onderscheidono namen, b. v., kerkhof, godsakker, gods-tuin. Roods was het bij de Romeinen in gebruik, hunne graven van oenen steen te voorzien, waarop do naam van den overledene, en de wenseh: sit illi terra le.vis (hij ruste zacht, de aarde zij hem ligt), geplaatst werd ; welk gebruik de Christenen behielden, en dattotde Germaanscho volken oversloeg. Ook het begraven in de kerken heeft in de oudheid zijnen oorsprong, waartoe de algemeene neiging van alle tijden en volken, om geliefde afgestorvenen nog na hunnen dood te vereeron, mogelijk wel hot meest heeft bijgedragen. Van hier dat do Egyptonaron , Grieken en Romeinen, boven do graven van aanzienlijke of merkwaardige personen, gebouwen, piramiden, graftomben of tempels plaatsten, zoo als ook in do Christen-tijdon kleine kerken, die men kapellen noemde. In de eerste tijden van het Christendom begroef men de martelaars in holen van rotsen, dio men van tijd tot tijd tot ruime onderaardsche gewelven uitbreidde en slaapkamers noemde. Sedert do vervolgingen togen de Christenen ophielden, bouwden zij kerken, en naderhand, toen do Christelijke godsdienst de heerschendo werd, zag men zelfs de tempels in Christelijke bedehuizen veranderen. Reeds in de IV1'1'eeuw bouwde men, boven de graven der martelaars, kerken en daar men meende, dat de plaats door hunne aseh geheiligd word, zoo zoeht men, bij hot stiehton van nieuwe kerkgebouwen, zeer zorgvuldig de overblijfsels dor martelaren op en begroef dezelve onder het altaar, ten einde de nieuwe kerk daardoor te heiligen. Het gevoelen, dat hot een geluk ware in do nabijheid van eenen heiligen begraven te worden, won onder do Christenen meer en moorveld, en het begraven in do kerken word daardoor algemooner. Theo-dosius en Justinianus poogden dit wel te beletten, doch vruchio- 45 |
35-1
|
loos. Omlcrtusschen is het nadeel voor do gezondheid der levenden, wanneer zij eenen geruimen tijd in hot gezelschap van dooden, in kerkgebouwen rustende, moeten vertoeven, door bewijzen genoeg gestaafd, ora het begraven in kerken af te keuren; en het behoort tot den omvang der algcineene gezondheids-maatregelen , dat de staat er zorg voor draagt dat de kerkhoven niet in, noch aan do muron van eene stad blijven bestaan , dat zij zoo veel mogelijk van woningen en buurtschappen verwijderd zijn en dat zij niet te spoedig wegens gebrek aan ruimte weder opgegraven worden. Ook is in het algemeen zand- of kalkgrond boven veen of klei te verkiezen. Zie voorts het artikel Schijndood. BEHAIM (Marten), gesproten uitlietBoheemsche geslacht van Schwarzbach, werd omstreeks 1430 te Neurenberg geboren. Hij wijdde zich aan den koophandel en in het belang van denzelven deed hij zijne eerste reizen, vervolgens liet hij zich in 1480 te Lissabon medeslepen door de algetnecne geestdrift tot het doen van ont-dekkings-reizen Hij vergezelde Diego Cano, en dood vele ontdekkingen, o. a. de Azorische eilanden. Bij zijn' terugkomst weid hij door Joao II tot ridder geslagen, en bezocht vervolgens zijne geboortestad. Men toont nog te Neurenberg de globe, die hij op verzoek eeniger vrienden vervaardigde; het is een gedenkteeken der onwetendheid dier dagen omtrent de gedaante der aarde. Na oenige andere reizen gedaan te hebben, stierf hij in 1506 te Lissabon. Mij zou do eerste geweest zijn, bij wien de gedachte aan het bestaan van America was opgekomen, die hij aan zijn vriend Columbus mededeelde. BEHAIM (Matthias von), een Saksisch monnik te Halle, zette in 1343 de Bijbel naar de Vulgata over. Van deze overzetting is een handschrift, de vier Evangeliën en de Psalmen bevattende, benevens een Magnificat en het Athanasiaansche symbolum op de bibliotheek der hoogcschool te Leipzig. L. Feller,,Ca/a/. Msctorum Bibliolh. Paulinae, Leipz. p. 79. Unschuldige Nachrichten von allen und neuen theoloyisc/ien Sachen, Leipz. 1717, s. 908, 1718, s. 18 fgd. Tot eene proeve van overzetting diene; Matth. VI; 4. „Uf daz die Almusen sin in d'vorborgenheit, vun din Vatir d'iz en d' v'rborgenheit sith. d' gebet dir' cz wider.quot; BEIIAM (Baütiiei,), ook Böheim, Baehm, Beheim genoemd, in 1490 , volgens anderen in 1502, te Neurenberg geboren, was de zoon eens weinig beroemden schilders, de oom van den beroemden Hans Sebald Beham; de leerling van den grooten A. Durer. Hertog Albrecht IV van Beijeren merkte zijnen aanleg op en stelde hem in de gelegenheid om Italië te bezoeken, waar hij langen tijd, zoo te Home als te Bologne, werkzaam was. Op last van Hertog Lodewijk bezocht hij Italië ten tweeden maal, doch keerde niet naar zijn vaderland terug, daar hij in 1540 te Bome overleed. Leerling van den beroemden Italiaanschen graveur, Marc Anton , wist hij diens manier zoo gelukkig natebootsen, dat deze menige gravure van Beham voor do zijne liet doorgaan. Zijn stijl is bevallig, zijne teekening naauwkeurig, zijne manier uiterst uitvoerig. Naar Duitschland wederkeerende, bragt hij er den Italiaanschen stijl van graveren over, dat zelfs invloed op Üurer had. Bink en velen zijner tijdgenooten hebben tallooze kopijen naar zijne gravuren gemaakt. Zijn monogram BB, BP,ofBsB vindt men op zeer weinige zijner werken, hetwelk veel verwarring on der de kunstkenners gebragt heeft. Bartsch beschrijft 64 zijner gravuren, waaronder de beroemde portretten der keizers Karei V on Ferdinand I. Brulliot kent daarenboven nog eene plaat, den heiligen Severinus voorstellende, die aan Bartsch onbekend was. Men roemt vooral zijn ,.Triton en de Nereïden quot; •— Beham was niet alleen beroemd graveur, maar ook beroemd schilder. De kenmerken zijner schilderijen zijn eenvoudigheid en toch veel karakter en vuur in de uitdrukking, juiste teekening, natuurlijk koloriet, vlugge doch wat drooge behandeling. In de verzameling van den koning van Beijeren, zijn behalve de portretten van hertog Albert IV on die der keizers Karei den Groote en Willem V, nog drie schilderijen van zijne hand , waaronder „de heilige Helena, het H. kruis wedervindendequot; uitmunt. De galerij te Weenen bezit „eene afneming van het kruisquot;; het museum te Berlijn, twee historie-stnkken; de Moritz-kapel te Neurenberg eene kruisdraging van hem, welke vodr zijne reizen naar Italië vervaardigd, den leerling van Durer aanduidt en in een' warmen toon en goed in de vtnv geschilderd is. |
BEHAM (Hans Sebald), do neef van Barthol en eerst diens leerling, oefende zich met dezen onder do leiding van A. Durer. Hij was in 1500 te Neurenberg geboren en stierf in 1550 to Frankfort a. M. Even als zijn oom, was hij schilder en graveur, doch beoefende het eerste vak slechts weinig. Er is althans slechts ééne schilderij met zekerheid van hom bekend, welke hot jaartal 1534 draagt, en in het museum van de Louvre berust. Hot is een altaarstuk, waarop vier tooneelen uit het leven van David verbeeld zijn, welke als do schoonste der oud-Duitsche schilderijen, die dat museum bevat, goacht worden. Men kent hom als uitmuntend miniatuur-schilder uit het gebeden-boek van do bibliotheek te Asschaffcnburg. Dit in 1531 vervaardigd kostbaar bock, bevat, onder anderen, zes met het monogram van Hans Sebald beteekende miniaturen, die zoo van zijn smaak als van zijne fijne opvatting der natuur getuigen, on in de Frauscho manier bewerkt zijn. Als graveur muntte eehter deze meester het meeste uit, daar hij tot die leerlingen van Durer behoort, dio de Duitsche en Italiaanscho manier vereenigden. Het is onzeker of hij Italië bezocht, of dat hij de voorbeelden van Marc Anton door zijnen oom ontving. Zijne manier heeft de meeste overeenkomst met die van Penz, hoewel zij bevalliger en vaster is. In het teekenen van het menschbeeld, onderscheidt hij zich van Durer, door meer gevoel voor het schoono; ook was hij even gelukkig in do opvatting van do edele als van de gemeeno natuur. Men bewondert vooral zijne vier platen, welke do geschiedenis van den „verloren zoonquot; voorstellen. Bartsch beschrijft 259 gravuren en etsen van dezen meester; Brulliot daarenboven nog drie, die aan genen onbekend waren. Zijne te Neurenberg van 1519—30 vervaardigde werken, dragen het monogram P., dio te Frankfort, van 1531—49, eene B. Beham hoeft ook houtsnedon naar eigene ontwerpen gemaakt, die even voortreffelijk als zijne gravuren zijn. Na zijn' dood maakte de graveerkunst een tijd lang goene vorderingen eu schijnt veeleer achteruit te zijn gegaan. BEHANDELING (De), is bij de schoone kunsten het middel om de stof een vorm te geven. Men kan ze in eene worktuigelijko en aesthetische verdoelen. Do behandeling van don beitel, hot penseel, de teekenpen of graveernaald, is de eerste, daar zij de werktuigen zijn, waarmede men de verschillende stoffen bewerkt: de acsthetische daarentegen heeft haren grond in don geest, waarmede de werktuigen bestuurd worden, zoodat de meerdere oi mindere volmaaktheid der behandeling of der manier geheel van hot individuele genio, verstand of van den individuëlen smaak afhangt. Hieruit volgt dat elk kunstenaar, naar de mate zijner ontwikkeling, eene verschillende manier hooft om zich uit te drukken. De kunsttermen die men bezigt, om een donkbeeld van do manier te geven, waarmede een kunstwerk behandeld is, zijn zoor verscheiden. Zoo spreekt men van eeno geninlo manier, als er eene oorspronkelijke behandeling mede bedoeld wordt, van eene stoute, als de kunstenaar door fiksohe trekken zijne gedachte weet uittedrukken; van eene vloeijonde, bij een' smeltenden overgang van tinten en vormen; van eene gelikte, eene stijve, eeno krachtige, eene strooperige enz , al welke termen, min of moer duidelijk de verschillende manieren of behandeling uitdrukken, zonder dat er tot heden bepaalde omschrijvingen gegeven zijn, om dit kunste-naars-patois te verstaan. Hierdoor ontstaat dikwerf cone groote verwarring, bij de beoordeeling van een kunststuk, daar deze eene geniale manier, stout of krachtig, eene smeltende go-likt of strooperig noemt, hetwelk bij de beoordeeling, door kunstenaars gegeven, ook al van hunne eigene manier afhankelijk is. In allen geval is de behandeling slechts oen ondergeschikt deel, bij het voortbrengen eens kunstwerks. Men heeft vooral in den jongstcn tijd wel eens te veel aan manier gehecht, en daarin alleen do waarde van een kunstwerk gezocht, hetwelk vooral bij beperkte beoordeelaars, of bij degenen, die hunne eigene manier wilden doen waarderen , het geval was. Nog zijn er in don jongstcn tijd allerlei kunstenarijon gebezigd, om, vooral in do schilderkunst, zoo doorliet uitslijpen, weder glaceren en nog eens slijpen, van enkele gedeelten dor schilderij iets voort te brengen, dat raadselachtig schijnt op welk eene wijs het gewrocht is, en wordt daar eene waarde aan gehecht, alsof het alleen meosterstukkon waren, die op deze wijs werden voortgebragt; terwijl men vergeet, dat do geschiedenis der kunst leert, dat elk tijdvak van kunstenarijon, een tijdvak van achteruitgang geweest is. |
|
Do voornaamste scliildorscholcn hebben hunne eigene manier of bohanduling gehad. De Hollandsche heeft zich steeds door een keurig en smeltend penseel onderscheiden. BEHEM (Michael) of Beham uit Sul/.bach, in de heerlijkheid Weinsberg, werd 29 September 1421 geboren, en loefde als iiieeater-r.unger aan de hoven van keurvorst Lodewijk van de Palts, keizer Frcderik, koning Ladislaus van Bohomen, en eindelijk van Erederik I van de Palts, in wiens dienst hij trad, en wiens geschiedenis hij in verzen beschreef. Hij begon den arbeid, waarvan het handschrift met den titel: Vita el res gestae Fiiderici Elect. Palat. Itheni in het Vaticaan is, in 1469. Daarenboven vervaardigde hij oen gedicht over de twoedragt tussehen keizer Frederik en zijn broeder, hertog Albrccht, waarvan hot handschrift in de bibliotheek te Gotha bewaard wordt, en een menigte liederen, die zoowel in hot Vaticaansche als ineenm.s. te Neuronburg gevonden worden. Zie C. J. Kremer, Geschichte des Kurj. Friederich Ivon der l'falz, Mannheim 1766, 2 Thl. 4; Von der Hagen und Büsehing, Litera-rischer (irundrisz zur Geschichte der Deutsche» Poësie, Berlin 1812, s. 517 fgdc. BEHÜÏTE (Adriaan), godgeleerde en aartsdiaken te Rouaan, in 1633 gest. heeft verschillende werken over het canonieke regt en eene verhandeling over de vrijheden der Gallicaansche kerk geschreven. Bijzondere vermelding verdient: Adriani Behotti, Apo-phoretorum libri lil, in quibus auctores prisci illustrantur, emendan-tur, notanlur. Ad auyustissimum Praesidem Ja cob nvt Augustum Thuanum, Luteciae 1602 in 8quot;. Herdrukt met de confecturen van Jean Passerat onder den volgenden titel; Jani Passeratii Conjec-turarum libri III, Parisiis 1612 in 8f'. Volgens Niceron zou hot boek van I'asserat slechts do aanvang zijn van oen werk, dat hij wilde zaïnensteilon; Mem. t. II p. 331. BEHOUJlï (Jean), regent van het collegie van Kouaan in 1597, heeft 3 treurspelen geschreven. (Jisaü, I'oh/xine, Hypsicratie), die minder geacht worden dan zijn gramtnatica, in Frankrijk op de scholen i» gebruik en bekend onder den naam van petit Behourt. BEtlKING(Veit) , in Jutland geboren, word door Peter den Grooten tot kapitein hij de Kussische zoomagt aangesteld en onderscheidde zich in den oorlog tegen de Zweden. Later ontving hij het bevel over oenige schepen, die eene ontdekkingsreize in de zee van Kamschatka zouden doen, en onderzocht in 1728 de noordkusten van Siberië tot 67° 18'N. B. Het doel der reize werd evenwel hierbij niet bereikt, waarom hij in 1741 nogmaals met twee schepen naar het noorden stevende en nu de noordwestkust vau America bezocht tot op 69° N. B. Stormen en ziekte beletten hem zijne voornemens te vervullen, en naar het eiland Awatscha afgedreven zijnde, overleed hij aldaar den 8■l•,'Doe. 1741. Het eiland werd naar hem Bohrings-eiland genoemd. BEUKINGS-ÖÏBAAT, door de Engolschen Cooksstraat genoemd, is de zoo-engte tussehen dewestkustvanNoord-America en do Oostkust van Azië. De Jut Veit Behring (zie het vorig artikel) bezocht haar in 1728; later kapitein Cook in 1778. Op het smalste punt onder 66° N. B. is zij niet meer dan 10 mijlen broed. BEIDAWY (Abdallah-Ben-Omak) . een geleerd Muselman geb.te Beda in Faraistan,in de VII,le eeuw der Hegyra (XHIdl! na J. C.) is schrijver van een beroemden Commentaar op den Koran, die in m. s. in de voornaamste bibliotheken van Europa gevonden wordt, en van een tijdrekenkundig werk, waarvan het m. s. in de Bibliothijque royale te Parijs berust. |
BEIJEREN, sedert 1805 een koningrijk, bestaat uit twee ongelijke, van elkander afgescheidene gedeelten; het grootste wordt ten zuiden en oosten door Tyrol, Oostenrijk en Bohomen, ten noorden door Saksenon Keurbossen,ten westen door Hessen, Baden en Wurtemberg begrensd. Het andere gedeelte, de Palts ofRhijn-kreits, ligt aan don linker Khijnoever, tussehen Frankrijk, Pruis-sen en het Groothertogdom Hessen. Hot geheele koningrijk is verdeeld in acht kreitsen. Voormaals was het een hertogdom, in Opper- en Noder-Beljoren verdeeld wordende. Het heet oorspronkelijk Bojaria, en werd door do Boeijers, een volk omstreeks het oude Gallië wonende, het Boeijerland genoemd. Onder de opper-heersehnppij der Frankische vorsten staande, verzetten zij zich van tijd tot tijd daartegen, totdat eindelijk Karei do Groote hen bedwong, en hun land onder vorschillende graven verdeelde, die het in zijnen naam bestuurden. In 920 werd Arnulf, waarschijnlijk uit het geslacht van genoemden vorst, en stamvader van de heeren van Scheuern, die naderhand den naam van Wittelsbach annna-men, door den Duitschen koning Hendrik I tot hertog van Beije-ron benoemd, hetwelk naderhand met de Palts aan den Bhljn, hetwelk door keizer Frederik II er bijgevoegd was, verdeeld werd, waardoor in het hertogdom Beijeren drie afzonderlijke liniën ontstonden. In het jaar 1550 werd eindelijk, bij onderlinge schikking allo verdere verdeeling voorkomen, en het Wittelsbachsche erf-regt voortaan alleen tussehen het Paltsische huis, dat do kcur-waardigheid bezat, en den hertog van Beijeren verdeeld. De hertog Maximiliaan, een der uitmuntendste vorsten zijner eeuw, verwierf door zijne bewezen diensten aan het huis van Oostenrijk in den dertigjarigen oorlog do keurwaardigheid, welke het Paltsische huis verloor, benevens de Oper-Palts; doch bij den Westphaalschen vrede werd de Palts in zijn keurregt weder hersteld. Sedert regeerden beido stamhuizen in de Palts en in Beijeren als keurvorsten, tot dat in 1777 de Beijerscho linie uitstierf en hare landen ingevolge gemaakt verdrag aan het Paltsische huis vervielen, waarvan Karei ïheodoor het hoofd was. Deze nam nu den titel van keurvorst van Beijeren aan en werd in 1799 toen hij zonder wettige nakomelingen stierf, door den naasten erfgenaam Maximiliaan Joseph, hertog van Tweebruggon, opgevolgd. Belangrijk zijn de gebeurtenissen waarin Beijeren sinds zijn bestuur betrokken was. Bij den oorlog met Oostenrijk in 1805 werden zijne Staten door de troepen dezer mogendheid bezet, en moest do keurvorst zelf de wijk naar Wurtzburg nemen; doch hij verkreeg in een tijdstip, waarin alles verloren scheen, door medewerking van den Fransehen keizer, wien hij om bescherming verzocht had, niet alleen al zijne staten terug, maar verwierf nog bovendien door het aandeel, hetwelk zijne troepen van nu af aan de daden en overwinningen dor Fransehen namen en zijne toetreding tot het Rijn-verbond, de aanzienlijkste voordooien. Maximiliaan Joseph werd niet alleen bij den vrede van Presburg tot de koninklijke waardigheid verheven, maar zag zijne staten aanmerkelijk vorgrooten. Bij een bijzonder verdrag met Oostenrijk, stond die vorst in 1814 Tyrol, bij den vrede van Presburg vorkregen, wederom aan hetzelve af, doch ontving Wurtzburg, bij denzelven afgestaan, benevens het prinsdom Asschaffenburg in de plaats. Na al deze aanwinsten on uitleggingen bevat Beijeren 1394 vierkante mijlen en 4,505,000 inwoners. De lucht is er , over het algemeen, gezond. Men vindt er veel ijzer, zout, koren en wijn, die inzonderheid Wurtzburg levert; voorts lood, koper, hop, vlas, hennep en vruchten; als-mode fraai marmer en steenkolen, en, in hot Passausche, eene uitmuntende porselein- en do zwarte togelaarde. De veeteelt is er in verscheidene streken zeer aanmerkelijk. De nlwoners zijn veelal Catholijk; doch in het noordelijk gedeelte van Beijeren, vindt men vele Protestanten, die eon generaal consistorie hebben. De Staatsschulden worden op 141 millioen geschat. De hoofdstad is Mun-chon (zie aldaar), de overige voorname steden zijn Passau, Augsburg, Regonsburg, Bairouth, Anspach, Wurtzburg, Speir en Erlangen. (Zie elk van die artikelen afzonderlijk.) BEIJEUINCK. Onder do verschillende waterbouwkundigen van dezen naam, welke zich, vooral bij de bovenrivieren, eenigenroem verworven hebben, onderscheidt men den inspecteur van den waterstaat Willem Beijerinck, die. door zijne uitgebreide prac-tische kennis, gedurende zijn werkzaam leven, in zijn vak zeer vele diensten aan bet vaderland bewezen heeft. Hij werd den 2 Aug. 1756 te Nijmegen geboren en ontving de eerste opleiding in de waterbouwkunde van zijnen vader M. Beijerinck, die als geadmitteerd en beëedigd landmeter in de provincie Gelderland daarin met vrucht werkzaam was geweest. Hij kwam weldra in de gelegenheid, om zich bij de uitvoering van versehillendo werken langs de rivieren bekwaam te maken, zoodat zijne diensten vrij algemeen begeerd werden. De beroemde Bnjnings schatte hem hoog, en de gewigtige verbeteringen, die volgens de ontwerpen van dien grooten waterbouwkundige, in 1771 en volgende jaren en voornamelijk in 1781 en 1782, door eene verbeterde waterverdeeling, aan de rivieren zijn toegebragt, werden voor het grootste gedeelte door Beijerinck uitgevoerd; terwijl men kan stellen, dat hij voor de ontwerpen zelve veelal met zijnen raad gediend en in vele derzelve een voornaam aandeel gehad heeft. Bij den inval der Fransehen in 1794, leverde hij verscheidene ontwerpen in, om door middel van kunstmatige overstroomingen |
BEI-BEK
|
van de Maas, don vijand to koeron, wclko echter niet ton uitvoer worden gobragt. Bij al do omkeeringon van zaken hier te lande, bleef hij, als onmisbaar persoon bij do rivieren, zijne dienst met onvermoeide werkzaamheid steeds daaraan wijden, terwijl hij in het laatst van zijn leven, zich nog bijzonder bekend maakte doorzijn groot ontwerp tot het sluiten van don Boneden-Rhijn, hetwelk hij op bij zonderen last van koning Lodewijk , die voel vertrouwen in hom stelde, opmaakte, een ontwerp, waarmede do koning zeer was ingenomen en hetwelk in den kundigen generaal Kraijonhofl'een' grooten voorstander gevonden hooft, dio daarvan in 1821 een volledig plan heeft uitgegeven onder den titel van: Proeve van een ontwerp tot sluiting van de rivier de Nedei-Rhiju en Leek, en het storten van derzelver water op den TJssel. Beijorinck heeft niets in druk uitgegeven; doch do menigte Me-moriën, dio hij aan 's lands regering hooft ingezonden, en zijne veelvuldige adviezen, getuigen van zijne groote werkzaamheid ten dienste van den lande. Hij overleed op don Cd''quot; Deo. 1808. BEIJEKLAND {Oud), is cone gemeente en heerlijkheid in Znid-Holland, arrondissement Dordrecht, mot 3690 inwoners. liet dorp is het fraaiste en verreweg het grootste der geheele provincie, met eene zeer goede haven, een raadhuis, marktplein , eene Herv. en cone R. C. kerk, enz. Do inwoners generen zich voornamelijk van den landbouw, bijzonder van do vlasteelt, üo Beijerlandsche krieken zijn zeer beroemd; men zegt dat deze zwarte krieken haren geur verliezen ou eindelijk geheel verbasteren, wanneer zij uit Oud-Beijerland worden verplant of door enting op andere gronden overgebragt. BEIL (Joiiann David), in 1754 te Chemnitz uit burgerlijke ouders geboren, werd, na de scholen zijner vaderstad bezocht to hebben , door ondersteuning van eenigo monsehonvrienden, die den grooten aanleg van don knaap opmerkten, in do gelegenheid gesteld to Leipzig in de rogtou te studeren. Hij ging met do beste voornemens derwaarts, doch ligtzinnig als hij was, liet hij de studie varen on word acteur bij een rondreizende troep tooneel-spelers en speelde met veel talent te Querfurt, Sangorhausen, MUhlhauson en Erfurt. Karl von Dalberg maakte don hertog van Gotha op hem opmerkzaam, die hom in 1777 aan zijn hoftheater verbond. Toen dit in 1779 opgeheven word, nam hij een uitnoodi-ging aan om zich aan het keurvorstelijk tooneel to Mannheim te verbinden. Hij stierf den 13 Augustus 1794. Als tooneeldichter onderscheidde hij zich door rijkdom van vinding, vooral in het blijspel, en gemakkelijkheid in de zamenspraken, doch, men beschuldigt hem van^oppcrvlakkigheid. Hij schreef: Die Spieier, Mannheim 1783. Die Schauspiderschnle, Mtmuheim 178G. Dietrich von Huh en ibid. 1786. Armuth und Ilolfart, Berlin 1789. Curd von Spartau, Mannheim 1790. Die Eindde ibid. 1791. Die Familie Spaden, Zurich und Leipzig 1794. waar in dat zelfde jaar in twee doelen, zijne Sümmtliche Schauspielen in het licht kwamen. In 1797 verscheen aldaar r,\jn Dettel.itoh, Ook zijn zoon, Karl Thoodor Beil, schreef voor het tooneel, Raphael von Aquilles, Trag. Mannh. 1S19; Alexander von Macedonien, Schausp. ibid, 1821, n. A. 1826; Ver-geltung. Drama ibid. 1826, alle in dichtmaat. Hij gaf ook in 1810 te Mannheim een bundel godiohton uit. BEIRA. Eene provincie van Portugal, die in Opper- en Neder-Bcira verdeeld is, tussehen de rivieren Duro en Taag, en do provincie Estromadura ligt en op 405 Q] mijlen oppervlakte eene bevolking van 922,000 bewoners tolt. liet noordelijke en oostelijke gedeelte is woest en bergachtig; dc Malhao-de-Serra bereikt aldaar eene hoogte van 8000 voot; daarentegen daalt hot westelijke gedeelte glooijend af en vormt oenen broeden, deels zandigon, deels moerassigen kustonrand, doorsneden door do beide rivieren Douga en Mondego. De hoogere streken blijven lang mot sneeuw bedekt, doch de hellingen der bergen zijn met goede weidon bekleed, waaide veeteelt, bijzonder de schapenfokkerij, gedreven wordt, terwijl do zware eiken- en kastanje-wouden de zwijncntcelt bijzonder begunstigen; ook zijn de Lissabonsche hammen, die eigenlijk uit Beira komen, bijzonder beroemd. Do berg-terrassen worden voor de cultuur van olijven, oranje-appelen, ooft en druiven gebruikt. In de lagere, vochtig warme stroken tiert voornamelijk de maïs, en do eenigzins hoogere brengen weit, gerst on rogge voort. Dc mijnwerken zijn er van weinig betoekenis en hot vroeger winstgevende goudwasschen is bijna te niet geraakt. De bewoners zijn arm, maar nijver, eerlijk en van opgoruimden inborst; zij leven van landbouw, veeteelt, visscherij en handel in olie, vruchton, kaas, ham, wol, honig, was, zout en molensteenen. Eabrieken zijn er niet. Do voornaamste stad is Coimbra. (Zio aldaar.) |
BEIRAM, Baiham. Zoo noemt men, bij de Turken, het groote feest, dat onmiddellijk op de Ramadan volgt, (zio dat art.) en waarop do geringon aan do moor aanzienlijken geschenkon brongen: een gebruik, hetwelk zich voorheen ook tot de Europoërs uitstrekte, die aan do grooten dor Porto, zoo als do Bassa's en Cadi's, soortgelijke geschenken geven moesten. Dit feest begint op den eersten dag dor maand Schewwal en duurt drie dagen. De kleine Beiram, ook Kurban-Beiram, dat is offerfeest genoemd, vangt 70 dagen later, den tienden der maand Silhidsch, aan en duurt vier dagen. Men slagt dan schapen en geiten , die aan minvermogenden worden uitgedeeld. BEIZA was eene zekere maat, oudtijds bij dc Joden in gebruik; alsmede eene Perziaanscho gouden munt, wegende 40 drachmen. BEKA (Johannes de), of Jan van der Beke, een kanunnik te Utrecht, volgens sommigen te's Hertogenboseh geboren, is de schrijver van dc beroemde kronijk der Utroohtsche bisschoppon (Chronicon Episcoporum Trajectensinm), die met do vroegste en fabelachtige tijdon aanvangt en loopt tot den jare 1393. Hij bearbeidde haar echter slechts tot 1350. Hetgeen er van 1350 tot 1393 is bijgevoegd is dus van een lateren en geheel onbekenden aan vuiler. Deze kronijk is corstdoor Furmerius {Franeqnerae 1611 4»), maar daarna voel beter te Utrecht (1643 fol.) met uitmuntende aantoe-keningen van Buchclius uitgegeven. Prof. Matthous gaf in zijne Analecta t. Ill p. 1—407 een oude Hollandscho vertaling dezer kronijk in hot licht. Zie do Wind, Bibliotheek der Nederl.geschiedschrijvers, d.I.bl.51 volgg. bl. 512, en overdeHss. en drukken van dezelve, Dodt van Flensburg in Vriend des Vaderlands, d. VIII nquot; 5 bl. 402 en volg. BEKADEN. Met eene kade omringen, zoo als veelal bij uiterwaarden , of buitendijks gelegene landen het geval is. BEKERHOUTEN. Ronde, onbeslagono en ongeschilde houten, komende onder het ruighout uit de Oostzee, lang omtrent 2 el, zwaar 10 a 12 duim overkruis, noemt men bekerhouten. Zij worden moest door de draaijers gebruikt. BEKJEN (Pikter), oen schuitcvoerdcr te Amsterdam, die soms met zijne doopsgezinde goloofsgenooten heimelijke oefeningen in zijn vaartuig hield, waarvan een schoonc schilderij bestaat, vervaardigd door onze landgenooton C. J. L. Portman en P. J. Schotel. Bekjen word gegrepen en in 1569 verbrand. BEKKEN (Pelvis) is in do ontleedkunde de naam van de holte, die door onderscheidene beenderen onder aan den romp wordt gevormd. Zij is van boven en van onder geopend, en heeft de gedaante van oen omgekeorden, afgeknotten kegel, die van voren naar achteren te zamengeperst is. De basis die dc heupen vormt ligt naar boven. Zij bestaat uit vier hoenderen, die door kraakbeenderen cn banden met elkander vereenigd zijn, uit de beide heupbeenderen, het heiligbeen en het stuitbeen. Ieder van de houp-beondoron wordt in drie doelen onderscheiden: het bovenste go-doclte noemt men het darmbeen, het onderste het zitboen, en het voorste het schaambcen. De kom, die den kop van het dijbeen opneemt, ligt in de buitenste zijde van het bekken en wordt dooide verocniging van de drie stukken gevormd; de bovenste rand van bet heupbeen wordt do kam van het darmbeen genoemd. Op het zitboon rust hot ligchaamgodurende het zitten, en do onderste ovaalvlakten van dit been worden do zitboonskiiobbels genoemd. Do verocniging van beide schaainbeondcren vormt den boog dcr boido schaambeenderen; deze beendoreu zijn door eene vaste, vezelige zelfstandigheid zoodanig aan elkander verbonden , dat zij^ zich niet kunnen bewogen {symphysiss. synchondrosis ossium pubis). Eene lijn binnen het bekken getrokken, van den vooruitstaandon rand (promontorium) van do inwendige oppervlakten van het heiligbeen, langs do zijden van het heiligbeen, van de dannbeenderen langs den dwarsen arm der schaambcenderon, die aan weerszijde bij do voreeniging der schaambeendoi-cn eindigt, noemt men de boogsgewijze lijn (linea arcuata). Door deze wordt het bekken in twee doelen gosehciden, het bovenste of het grootoen het beno-deusto, hot kleine of eigenlijke hekken genoemd. De bovenste |
bei.
357
|
opening noemt men den ingang, de onderste don uitgang. Het bekken is van buiten mot spieren bedekt, die zich ook aan de binnenzijde bevinden. Het bevat een gedeelte der dunne darmen en de» endeldarm, de urionblaas, vaten en zenuwen, bij den man de zaadblaasjes en bij do vrouw de baarmoeder en do oijerstok-ken. Het is bij vrouwen daarom ook grooter dan bij mannen, en van daar dat, terwijl de man de vrouw in breedte der schouders overtreft, de vrouw dus breeder in heupen is. Bij de vrouw is de breedto 11 duimen, bij den man 9. Eene naauwkeurige kennis van het vrouwelijke bekken, van zijne assen on afmetingen is voor den verloskundige van het grootste gewigt en men heeft daarom ook afzonderlijke werktuigen, pelvimeters, bekkenmeters uitgevonden, om de middellijn of conju-gaten te bepalen. Misvormingen in de beenderen van het bokken die vooral door Engelscho ziekte veroorzaakt worden, geven dikwijls aanleiding tot oene zeer mooijelijke verlossing, die hierdoor zelfs langs den natuurlijkon weg onmogelijk worden kan. Verg. Nageli, Das Weibliche Becken betrachtet in Beziehung auf seine Stellung unci die Richtung seiner Höhle, nebst Beitrdge zur Geschichte der Lehre von den Beckenaxen, mit 3 Tab. Carlsruhe 1825, 4quot; maj. L. F. von Froriep über die Lage der Ëingeweide int Becken, nebst einer Dar-stellung desselben, mit 1 kpf, Weimar 1815, 4° maj. Over Pelvi-meters, Madame Boudin, Recherches sur una des causes les plus fréquentes etlesmoinsconnnes dcl'avortement, suivie d'un mémoiresur l'intro pe/vimètre, Paris 1828 8° (avec fig.) ; Desberger, Biargruna, worin der Pelvimeter planiformis als nenc.ste Krfind. e. Instrumenten fur Entbindungskunde u. als Beitrag zu diesen Theile d. Nachkom-merschaft-Heilkunde abgebildet und beschrieben ist, 4 Tab. Berlin 1824 fol.; Wellenbergh , Proeve over den doelmatigsten pelvimeter, Rotterdam 1831, met 4 platen 8°. BEKKER (Balthazar). Een uitstekend godgeleerde, in 1634 te Metslawier in Friesland geboren. Hij studeerde tc Groningen en Franeker, en bekleedde vervolgens in onderscheidene gemeenten het predikambt, doch werd, uit hoofde zijner gevoelens omtrent sommige leerstellingen, voor oenen neoloog en Cartesiaan gehouden. In 1679 begaf hij zich naar Amsterdam, waar hij eerlang door zijne schriften groot opzien baarde. Hij beweerde in 1683 in een werkje over de kometen, dat zij noch voortccke-nen, noch voorboden van rampen of onheilen waren, en bestreed in 1691 in zijne Betooverde wereld het bijgeloovige gevoelen omtrent de magt en den invloed van booze geesten op de men-schen enz. Zulk eene bewering met bijbelplaatsen gestaafd, bragt veler pennen in beweging. Hij drong er op aan, dat zijn werk door do synode zoude onderzocht worden; doch deze verwierp de daarin vervatte gevoelens , on ontzette hem van het predikambt. Hij stierfin 1698, zonder dat hfj den leerstoel weer mogt beklimmen; wegens zijne geleerdheid en braafheid was hij nogtans zeer hoog in achting gebleven. Onlangs zijn twee hoogstbelangrijke werken over hem in het licht gegeven. (Dr .Diest Lorgion, Baltha-sar Bekker te Franeker en te Amsterdam, een portret uit de XVIIdtl eeuw, Gron. 1848—1851 3d.) Zijn Betooverde Wereld is in verschillende talen, o.a. in het Fransch en Dnitseh, vertaald. Behalve die op do medailles, te zijner ecre geslagen, bestaan er 13 of 14 verschillende afbeeldingen van hem, die zoo loelijk was, dat hij, volgens het gezegde van een zijner tijdgonooten, niet vervaard voor den duivel behoefde te zijn, daar hij dezen alleen door zijn gezigt op de vlugt kon jagen. La Monnoye maakte hot volgend bijtend bijschrift op hem: Oui, par toi, de Satan la puissance est bridec, Mais tu n'as eependantpas encore assez fait: Pour nous 6ter du dlable entièrement l'idce, Bekker, supprime ton portrait. Zie Kist en Roijaards, Ned. Archief d. IX bl. 224; Collin do Planey, Diet, infernal o. h. w. Bekker; Schwager, Beitrag zur Geschichte der Infoleranz oder Leben Bekkers, Leipzig 1700 8°; (quot;in IietFr. Vie, aventures et opinions de B. Bekker); Walch, Einl. in die Religionst. auzer die luth. Kirche Th. III. S. 930—953; Ni-ctron. Mem. des hommes illustres, t. XX p 55—71. Levens van Ned. Mannen en Vrouwen, 3quot; dl. |
BEKLINKING of INKLINKING, ook VERZINKING van gronden, is bij de uitvoering van aardewerken dat verschijnsel, waarbij do uitgogravcno en aan do dijken of andere aardewerken aangobragto aardspeeiën oenen minderen inhoud opleveren , dan die in de uitgegravene putten wordt opgemeten; dit komt voort van do uitdrooging der aan do lucht blootgestelde vochtige specie. De beklinking is verschillende naar den aard der specie; en het is van belang om bij het maken van berekeningen daarop bedacht te zijn, dewijl dit bij grootc werken oen aanzienlijk verschil kan geven. — Bij vele grondsoorten kan deze beklinking van '/» tot 'A; bij veen- of moor-gronden op 'A; bij kleiachtige gronden van Vs tot quot;0; cn bij goedo kleigrcnden soms nog minder gerekend worden, terwijl bij drooge zandgronden weinige of gecne inklinking plaats heeft. Om de beklinking van de eene of andere specie vooraf te onderzoekon, kan men hiertoe gebruiken een koperen of ijzeren cylinder van ongeveer 0,15 el middellijn on omtrent 0,3 hoogte, bij wijze van eene grondboor gemaakt; deze steekt men in den grond en geheel vol specie uitgehaald zijnde, laat men dezelve droogen, waarna men met deze gedroogde aardo den cylinder wederom vult, wanneer men, naar den minderen inhoud die de specie alsdan inneemt, bevinden zal, hoeveel dezelve beklonken is. BEKRAMMEN, is de gronden van eenen dijk mot stroowerk bedekken tegen het uitslaan der gronden, hetwelk ook bcmatten genoemd wordt. Bekrammen wordt ook wel eens gebruikt in een' algemcenen zin, wanneer het beduidt de glooijng eens dijks door oen of ander middel te beveiligen tegen den slag dos waters. Men zio over de verschillende dijksbeklcedingen, rijs - en paalwerken, bekrammingon enz., do verhand, van den Inspect.-Gcner. Gou-driaan, over den aanleg van paal- en rijswerken, in de Nieuwe uerh. van hel Bataafsch genootschap tc Rotterdam. BEL (Matthias), een der voornaamste Hongaarsche geschiedschrijvers eu de vader dor Hongaarsche statistiek werd in 1684 te Oesovageboren. Hij promoveerde te Hallo, word leeraaren directeur aan het Seminarium tc Neusohl, later aan hot Lyccum te Prosburg, waar hij in 1749 overleed. Zijne kennis was even uitgebreid als zijne vlijt onafmatbaar en zijn goheele leven aan hot onderzoek der vroegero en latere geschiedenis van Hongarije gewijd. Zijn Ilungariae antiquae et novae prodromus, Neurenb. 1723, bevat namelijk zoor grondige en belangrijke onderzoekingen over de eerste tijden der Hongaarsche geschiedenis. Van de Adparatus ad historiam Hungariae, Presb. 1735—46, waarin alle uitgogeven en onuitgegeven bronnen tot do geschiedenis van Hongarije zouden vermeld worden, verscheen slechts hot begin , welks rijkdom ons het staken van het werk diep doet betreuren. Bél's voornaamste werk echter is do Notitia Hungariae novae historico-geographica, etc. Weonon 1735—42, hetwelk over de afzonderlijke comitatcn do rijkste geschiedkundige en statistische punten vermeldt. In handschrift was hot werk voltooid; doch in do gedrukte vier doelen zijn slechts do comitatcn Presburg, Sohl, Turocz, Liptau , Pesth, Nograd, Bars, Neutra, Ilont en Wiesol-burg beschreven. Het overige gedeelte van het handschrift is bij cone vaart op den Donau grootondeols door hot water beschadigd cn onleesbaar geworden. BELASTING noemt men dat gedeelte onzer inkomsten, 't welk voldaan wordt ter voorziening in de behoeften van het algemeen. Daaronder is derhalve evenzeer te verstaan alles, wat wij ten behoeve van den staat, als van eenig bijzonder gedeelte des staats, van eene provincie, district, of gemeente opbrengen. De opbrengst der belastingen strekt in elk land , om de regering in staat te stellen, die uitgaven in het algemeen belang to doen, die door gecne bijzondere personen of vereenigingen zonden kunnen geschieden. Belastingen zijn derhalve nuttig en noodzakelijk, mits zij vooral niet hooger worden opgevoerd, dan volstrekt noodig is voor het bedoelde oogmerk. De regeringen en vele bijzondere personen denken hierover dikwerf anders , omdat zij van de valsche stelling uitgaan, dat alles, wat door de ingezetenen wordt opgebragt, door de regering weder wordt uitgegeven, en alzoo ten slotte weder aan het publiek wordt terug betaald. De regering heft belastingen en vermindert daarmede het vermogen of inkomen van allen, zonder daarvoor iets in plaats te geven. Zij geeft die sommen vervolgens uit in tractementen aan ambtenaren, krijgslieden, enz. die daarvoor hunne diensten aan den staat bewijzen. Do Regering neemt van den eenen, wat zij aan den anderen geeft. Zij verplaatst derhalve slechts den rijkdom, |
BEL
-i5 8
|
cenc taak, die haar, buiten volstrekte noodzakelijkheid, niet voegt. Daarenboven zullen op deze wijze, de sommen, die van het zuiver inkomen voldaan worden, (waarvan in den regel de belastingen betaald wordenj, niet tot kapitaal kunnen worden opgelegd en het veld der voortbrenging van rijkdom vergrooten, maar onvoortbrengend door ambtenaren, enz. verteerd worden. Bij de onmisbaarheid van algemeene uitgaven en de behoefte, om daarin te voorzien, vindt men reeds van de vroegste maatschappelijke toestanden af belastingen vermeld. De verschillende tijden deden daaraan verschillende immen geven. Zoo vinden wij , heffingen, subsidiën, onderstanden, beden, omslagen , enz. In de oudste tijden, en in minder beschaafde maatschappijen ook nog thans i worden de staatslasten ook wel in natura, of in het verrig-ten van persoonlijke diensten voldaan. Later gingen zij over in geklclijke heffingen, die somtijds door het hoogste gezag naar willekeur geschiedden, later, bij meerderen bloei on onafhankelijkheid der steden, bij wijze van subsidiën en beden door de vorsten moesten verworven worden, en waarvoor zij niet zelden vrijheden en privilegiën schonken. Dit was reeds eenigermate het beginsel van het constitutioneel stelsel, thans in de moeste beschaafde staten toegepast, volgens hetwelk alle staatsbehoeften en de middelen tot dekking daarvan, inde wetgevende volksvergaderingen of kamera moeten onderzocht, besproken en goedgekeurd worden. Het volk kan hierdoor niet hooger belast worden, dan door zijn eigen afgevaardigden wordt gebillijkt. De zucht echter der regeringen om groote uitgaven te doen, om vele afhangelingen te hebben, om groeten staat te voeren, om haren werkkring verre buiten de natuurlijke grenzen uit te breiden, heeft steeds de belastingen hoog doen opvoeren. Kaadplegen wij de staten der oudheid, vooral Griekenland en Kome, wij vinden er bijna alle mogelijke zaken belast, en de fiscaliteit tot eene hoogte gestegen, grooter dan in onze hedendaagsche maatschappijen. Er was daar en in die tijden ook weinig of geen stelsel en alles wat belastingen betrof berustte op willekeur en beginselloosheid. Toen en nog tot veel latere tijden meende men, dat hot weinig uitmaakte , hoe men belastte, daar het hierbij, voor de regeringen alleen aankwam, om de grootst mogelijke sommen te verkrijgen, bij den belastingschuldige, op betalen. Eerst toen men de staatshuishoudkunde als wetenschap begon te beoefenen, toen Adam Smith haar in het laatst der vorige eeuw, tot do wetenschap van de volkswelvaart verhief, ontstond ook over het stuk der belastingen helderder inzigt. Smith gaf vier hoofddenkbeelden aan, die bij alle belastingen ten grondslag moeten liggen, en die zich zoo zeer door regtvaardigheid en juistheid aanbevelen, dat zij door bijna alle schrijvers over dit onderwerp worden overgenomen, en men in de praktijk alom meer naar derzelver verwezenlijking begint te trachten. Deze beginselen zijn 1quot;, dat de onderdanen van eiken staat verpligt zijn tot ondersteuning der regering zooveel mogelijk in evenredigheid tot hun vermogen, dat is, in evenredigheid van de inkomsten, welke ieder hunner onder bescherming van den staat geniet, bij te dragen: 2» dat de belasting welke ieder verpligt is te betalen, vast bepaald en niet willekeurig zijn moet; 3° dat iedere belasting moet geheven worden op de wijze, welke voor den belastingschuldige liet meest geschikt schijnt te zijn om daaraan te voldoen; 4quot; dat iedere belasting zoo behoort te worden ingerigt, dat zij zoo weinig mogelijk aan de kassen der ingezetenen ontneme, boven hetgeen daarvan in do schatkist vloeit.quot; Deze beginselen zijn voor ons thans zoo eenvoudig, dat wij ons bijna niet kunnen voorstellen, datzij nog in Smith's dagen zoo algemeen miskend werden. En toch dit was zoo! Wat bekommerde men zich om het regtvaardigheidsbeginsel in de eerste stelling vervat? Men bezwaarde ja den rijke hot moest, omdat van hem het meest te verkrijgen viel; maar men had geenerlei hulpmiddelen om vermogen of inkomsten te berekenen en bekommerde zich hierover weinig. Het tweede beginsel was mede onbekend. Vorsten en hunne ondergeschikten zondigden daartegen op schromelijke wijze. Ook de toepassing van don 3d'quot;' en regel werd zoozeer veronachtzaamd, dat in Frankrijk, voor dat Sully aan het bestuur der geldmiddelen kwam, van de jaarlijksche opbrengst van 150,000,000 frs. slechts 30,000,000 frs. in do schatkist kwamen, terwijl het overige aan do administratie en de pachters verloren ging- |
Ofschoon het er nu verre af is, dat do gestelde beginselen ook thans overal eene zuivere toepassing zouden vinden, zoo mag men echter zeggen, dat men daar meer en meer naar streeft. Daarenboven is dit niet zoo gomakkelyk en ryzen uit de gestolde regelen weder andere vragen en moeijelijkheden op. Vooral uit het eerste ontspruit do zwarigheid, om tot de eenigzins juiste kennis van het vermogen of inkomen te geraken en de belastingen hiernaar te wijzigen. De statistiek heeft hier reeds voel gedaan, maar nog veel meer blijft haar te verrigten overig. Het vermogen of inkomen moot in den regel door den belastingwetgever naar verschillende uitwendige omstandigheden beoordeeld worden, als daar zijn; grooter of kleiner grondbezit; het leven in hooger of lager stand, kenbaar aan het huis, dat men bewoont, aan het getal dienstbaren, 't welk men houdt, aan de meerdere weelde, die men zich veroorlooft. Geheele bevolkingen kunnen daarenboven getroffen worden door belastingen op sommige algemeene artikelen van nooddruft, door belastingen op het invoeren van sommige waren en artikelen en vele dergelijken. Men kan die verschillende belastingen gevoegelijk tot twee hoofdsoorten brengen, tot de directe en indirecte belastingen. Tot de eersten behooren die, welke onmiddellijk gevraagd worden van en betaald door den persoon , die de belasting voldoet; tot de tweeden die, welke gevraagd worden van hen, die de belasting slechts voorschieten, maar later aan anderen in rekening brengen. De grondeigenaar b. v. betaalt zelf de belasting van den grond, welke hem toebehoort; de koopman daarentegen, die eenig anikel invoert, en daarvoor bij het binnenkomende belasting voldoet, verhoogt met het bedrag den prijs der waren, en laat derhalve de belasting door den kooper teruggeven, en deze betaalt haar. Er is, vooral in de laatste tijden, veel getwist, welke van de beide genoemde belastingwijzen voor de beste te houden zij, eene vraag, die voor geene volstrekte beantwoording vatbaar schijnt. Elk dier stelsels heeft zijne eigenaardige goede en kwade zijden. Het hangt daarenboven veel af van de geschiedkundige ontwikkeling, en van den tegenwoordigen toestand van bloei en welvaart eens volks, om te bepalen welke belastingwijze de overhand moet hebben. Het is eene daadzaak , dat, naarmate do staten minder beschaald, minder bloeijend door handel en nijverheid zijn, do directe belastingen het meest aangewend worden , terwijl indirecte belastingen, vooral die op levensnoodwendigheden, doorgaans de begeleiders zijn van hoogere omwikkeling en toenemende rijkdommen. In de meeste landen gaan de beide stelsels gepaard, en moeten zulks, daar het, naar onze overtuiging, niet mogelijk zoude zijn, in eenigermate uitgestrekte staatsbehoeften te voorzien, bij het heffen eenor enkele soort van belastingen. Wij behoeven alzoonaauwelijks te zeggen, dat het denkbeeld eener eenige progressive belasting {l'impüt unique et progressif), waarmede in de laatste tijden C1848) door velen zoo gedweept werd, door ons voor eene hersenschim wordt gehouden. Eene eenigzins sterke progressie zoude de belasting spoedig de aanzienlijkste inkomsten geheel doen verzwelgen , of althans zoo sterk aantasten, dat de vermogenden zich uit het land zouden verwijderen. Eene minder sterker progressie zoude langzamer, maar even zeker tot vermindering van het kapitaal strekken. Daarenboven gaan de voorstanders van dit absoluut stelsel van het valsche denkbeeld uit, dat de armere bevolkingen geheel van het dragen in staatslasten moeten ontheven, en deze door de meer gegoeden voldaan worden, omdat do eersten bij de instandhouding van den staat weinig of geen belang, de laatste daarentegen het hoogste belang hebben. Do waarheid is dat alle klassen, bij do instandhouding des staats, gelijk belang hebben en derhalve allen, naar vermogen, daaraan het hunne moeten bijdragen. De lagere klassen schijnen dit echter moeijelijk anders dan op indirecte wijze te kunnen doen. Wij zeiden, dat in de moeste staten, de beide heffingswijzen, ofschoon in verschillende verhoudingen, gepaard gaan. Wij kunnen hiertoe de belastingstelsels der verschillende staten niot nagaan, maar willen ons vergenoegen met dat van ons eigen vaderland een weinig nader te beschouwen. Het is bekend hoe, ten tijde onzer republiek, elke provincie zijne eigene belastingen had en alleen in de algemeene lasten,doormiddel der quota's bijdroeg. Toen die oude republiek door de omwenteling, tegen het einde der vorige eeuw, voor de céne ondeelbare republiek plaats maakte, was ver-eeniging onder één zelfde stelsel van belastingen noodzakelijk. Weinig kwam echter van alle plannen tot Terbetering of verande- |
3 SU
|
ring. Eerst door toedoen van den raadpensionaris Schimmelpen-ninck weid een plan van algeraeene belastingen bij besluit hunner Hoog Mogenden, dd. 12 Julij 1805 vastgesteld. Die regeling werd in 1806, onder het opgevolgd bestuur van koning Lodcwijk, door diens minister van financiën Gogel voortgezet en uitgebreid. Hieraan werd echter een einde gemaakt en een geheel nieuw stelsel aangenomen, gedurende do inlijving bij het Fransche keizerrijk. Door de omwenteling van 1813 en de daarop gehuldigde beginselen der grondwet van 1814, kwamen wederom grooto wijzigingen in het Erausche stelsel. Wij sleurden alzoo mot een gedeeltelijk inlandsch, gedeeltelijk Fransch stelsel, wat de indirecte belastingen betreft geregeld bij wet van 15 September 1816 (Staatsblad n0 35) voort, tot een nieuw stelsel van rijksbelastingen bij do wet van 12 Julij 1821 (Staatsblad n0 9J en daarbij behoorende speciale wetten word gearresteerd en met 1 Januari) 1823 in werking werd gebragt. In sommige deelen van dat stelsel zijn in den loop des tijds wel eenige wijzigingen gebragt, in do hoofdzaak echter is hot tot nu toe in stand gebleven. Wij hebben onder dit stelsel directe belastingen en indirecte belastingen. Tot de eersten behooren 1quot; de zoogenaamde grondbelasting, zijnde eene belasting op de gebouwde en ongebouwde eigendommen; 2quot; de belasting op het personeel, geheven volgens do zes grondslagen, van huurwaarde, deuren en vensters, haardsteden, mobilair, dienstboden en paarden; 3quot;. de patenten. Tot de tweede soort bohooren: 1quot;. de registratie-, zegel-,grifüe-en hypotheek-regten; 2quot;. regt op de successie; 3». de accijnsen, zijnde belastingen op het verbruik van«ow(, van graan, door het gemaal, van vleesch door hotgeslagt, van wijn, van binnen- en buitenlandsch gedistilleerd, van binnenlandsch bier en azijn, van suiker en op de brandstoffen, van steenkolen en turf; 4quot;. het collectief zegel; 5». het regt op gouden en zilveren werken; 6». regten op den in-, uit- en doorvoer cn de zoogenaamde scheepvaart-regten, vuui-, ton- en bakengelden. Over die verschillende belastingen mogen hier nog deze bijzonderheden plaats vinden. De grondbelasting is hier, even als elders, in beginsel welligt eene der oudste belastingen. Zij gaatuit van het denkbeeld, dat do bodem, in den aanvang, eigendom der regering was. Eenmaal ingevoerd is zij voor opvolgende grondeigenaren niet bezwarend; daar men bij het koopen van den grond in den regel zooveel minder betaalt, dan het bedrag der belasting uitmaakt. Hieruit volgt tevens, dat plotselinge vermeerdering of vermindering der grondbelasting voor de eigenaars een onregtvaardig verlies of onregtmatigo winst vormt. Grondbelasting moet zooveel mogelijk onveranderlijk blijven. Met de grondbelasting hangt in de meeste landen de instelling van het zoogenaamde kadaster te zamen, zijnde eene omschrijving en aanwijzing van ligging en aard der •verschillende landerijen , gebouwen, enz. Onze belasting op het personeel, is, door hare verschillende grondslagen, eene weelde-belasting. Ofschoon nu, in het algemeen belastingen op de weelde niet bijzonder aanbevelenswaardig zijn, en moestal voel geringer uitkomsten opleveren, dan men daarvan verwacht, zoo is eene belasting op vermeerdering van levensgenot, zooals bij onze personeele belasting geschiedt, aan te bevelen. Alle grondslagen zijn echter niet even doelmatig. Die van het aantal deuren en vensters bij voorbeeld kan tot gebrek aan licht en lucht aanleiding geven, en werkt dan nadeelig op de gezondheid, vooral der lagere volksklassen. Het patent wordt doorgaans als eene zeer verkeerde belasting beschouwd. Zij drukt op den nijvere en belast hem, naarmate zijner door vlijt en oppassendheid hoogcr geklommen verdiensten. Zij is bij ons daarenboven zeer willekeurig en moet dit, uit den aard der zake, bijna altijd wezen. Registratie-, zegel- engrtfjie-regten zijn belastingen op het regten verdienen eigenlijk geene aanbeveling. Doelmatiger zijn belastingen op de successie. Men bezwaart daarmede overgang van bezittingen bij sterfgeval, in do zijdliniën, en wel hooger, naarmate de vermaagsehapping in verdere graden plaats vindt. Suceessie-regten in de regte lijn heeft men, voor zooverre ons bekend is, wel meermalen in het buitenland ter sprake, maar nooit nog in werking gebragt. Eene belasting op de successie is eigenlijk eene belasting op het vermogen, op het kapitaal, en als zoodanig af te keuren, daar alle belastingen eigenlijk slechts op hetinkomenmoeten drukken. Strijdt zij alzoo eenigermate tegen den eersten hoofdregel van |
Smith, zij voegt echter zooveel to beter in zijn derden regel. De accijnsen, belastingen op het verbruik, zijn eigenlijk diegenen, welke hier en elders de grootste sommen in de schatkist brengen. Het zijn namelijk do lasten, waarin allo staatsburgers dragen moeten, waaraan zij zich nooit geheel onttrekken kunnen. Van hot aanzienlijkste tot het geringste huisgezin wordt zout, brood, vleesch, azijn gebruikt. De groote klagt tegen de accijnsen is dan ook, dat zij den arme meer drukken dan den rijke. Wij ge-looven, dat dit in den regel waarheid is, maar kunnen daarom nog niet toegeven, dat alle verhouding in het dragen der staatslasten tusschen min gegoeden en rijken daarmede verbroken is. Die verhouding toch moet bepaald worden, wanneer men alle kiste,n in rekening brengt, waaraan de meer gegoede onderworpen wordt en waarvan velen door den arme, uit den aard der zaak, nooit voldaan worden. Wij keuren accijnsbelastingen niet af, maar gelooven, dat, waar zij eerste levensnoodwendigheden treffen, zij zeer laag moeten zijn, en vooral, in de toepassing zoodanig, dat zij aan de voortbrenging geene moeijelijkhoden inden weg leggen. Beide deze punten zijn bij ons accijnsstelsel uit het oog verloren. Reeds Hogondorp klaagde hevig over de moeijelijk-heden, die sommige takken van nijverheid, met name branderijen en brouwerijen door beheer en controle der ambtenaren ondervonden. Wat de te hooge opvoering der accijnsen betreft ligt de schuld vooral in onze gemeentelijke financiën. Het stelsel der gemeentelijke opcenten op rijksaccijnsen, zoo gemakkelijk en ongemerkt toegepast, deed de oorspronkelijk welligt niet overmatige belasting, tot eene hoogte klimmen, die verbetering volstrekt noodzakelijk maakt. Wij willen die verbetering van de beginselen verwachten, in onze gemeentaoel ten grondslag voor plaatselijke geldmiddelen aangenomen. Het regt op gouden en zilveren werken hangt zamen met onze wet op de waarborg, en is als belasting niet veel beteekenend. Van moer gewigt zijn de regten op in-, uit- en doorvoer en de zoogenaamde scheepvaart-regten, waaronder de ton-, vuur- en bakengelden. Dat dergelijke regten geheven worden is geenszins onbillijk of schadelijk, maar de wetgever moet, vooral in een handeldrij-venden staat, zorgen, dat die belastingen laag blijven, dat zij geen middel in de handen der regering worden, om do schatkist te vullen; vooral ook, dat de in- en uitgaande regten niet, hun fiscaal karakter verliezende, dienstbaar worden aan een stelsel van bescherming. Bij de Wet van 19 Junij 1845 (Staatsbladnquot;. 28) hebben wij een geheel gewijzigd tarief gekregen, waarnaar de regten van in-, uit- en doorvoer berekend worden. Het is in zeer vrijgevi-gen zin ingerigt, terwijl daarenboven de Wet van 1852 voor den graanhandel nog verder het stelsel der vrijheid, door lage vaste regten hoeft gehuldigd. In sommige landen intusschen zijn do tarieven zeer hoog opgevoerd, of is het in- of uitvoeren van vele waren cn grondstoffen verboden, 't geen dan echter onder den titel van bescherming plaats heeft. Onder de heffingen die hier en elders ook nog voorkomen, bohooren de gelden door de posterijen in de schatkist gestort. Voor zooverre b. v. bot brievenvervoer meer oplevert, dan de onkosten daarvan bedragen , vormt het eene bijdrage van de ingezetenen aan de schatkist. Intusschen wordt meer en meer de overtuiging levendig, die ook ten grondslag der gewijzigde postwet-geving in Engeland en Nederland is gelegd, dat dergelijke takken van publieke dienst, slechts het noodige ter bestrijding der onkosten moeten afwerpen, en er daarbij aan geene eigenlijke belasting moet gedacht worden. De opbrengst onzer voornaamste belastingen, in rondo sommen, was over het jaar 1850 , als volgt; de directe belastingen, grondbelasting , personeel, patent ƒ 18,680,000; de accijnsen f20,400,000. De overige indirecte belastingen/9,250,000; in- uitgaande enscheep-vaartregten ƒ5,000,000, de waarborg ƒ166,000; de posterijen ƒ1,300,000. Er worden derhalve door de ingezetenen van Nederlandjaarlijks ongeveer 55 millioen aan belastingen voor den Staat opgebragt, waarbij men dan nog de provinciale en plaatselijke belastingen heeft te voegen. In welke verhouding nu Nederland, wat do rijksbelastingen betreft, tot andere landen staat, mag eenigzins blijken uit den staat door Lowe in 1822 opgemaakt, en door Say in zijne Cours complet d'J'Jcon. polit. overgenomen. Deze stelt, dat in de belastingen betaald worden : |
BEL
300
|
in Zweden . . . . ƒ 6.00 per hoofd. „ Turkije .... „ Denemarken . . . „ Oostenrijk . . „ De Kerkelijke Staat „ Groot Brittannië . „ Wurtemberg „ Rusland .... „ Polen..... „ Portugal .... „ Zwitserland . . . „ Pruissen .... „ Napels..... „ Frankrijk .... „ Ierland . . ... „ Saksen..... „ Nederl. met België Wij zouden ons aan onvolledigheid schuldig maken, indien wij nog niet eenige melding maakten van enkele belastingen, die, ofschoon bij ons quot;onbekend, in andere landen bestaan, en door velen worden aangeprezen. Wij rekenen daaronder vooral de Bdas-tiny op de inkomsten: in Engeland de Income lax, in 1842 ingevoerd op den tegenwoordigen voet, in Pruissen de Klassensteuer, sedert 1820 in werking. Het zijn pogingen om de directe belastingen uit te breiden en vooral ook de meer gegoede klassen naar verhouding meer te laten betalen. Men kan echter niet zeggen, dat eene der beide hiergenoemde belastingen grootelijks aan het doel schijnt te beantwoorden. Do hef/ing gaat met groote zwarigheden gepaard, waarvan het meer of minder inzage geven van den staat van elks vermogen voorzeker geen der minste is. Ook is de opbrengst minder rijk dan men aanvankelijk verwachtte. In kleinere Staten schijnen dergelijke belastingen nog bet best te kunnen worden aangewend. Wij mogen ten slotte van hot onderwerp der belastingen niet afstappen, zonder nog een woord van de literatuur te zeggen. Een onderwerp dat zoozeer ingrijpt op den welstand en de bloei der volken, neemt natuurlijk een zeer gewigtige plaats in alle handboeken en geschriften over staathuishoudkunde in. Onder hen die het grondigst over do beginselen der belastingen hebben geschreven noemen wij Ricardo. Verder Mac Culloch, A treatise on the principles and practical influence of taxation etc. Lond. 1845; Hoffmann, Die lehre von den Steuern, etc. Berlin 1840: Murhard, Theorie nnd Politik der Uesteueruny ate., Gottingen 1834; Raumer, Das hrittische Besteuerungsystem, insbesondere die Einkommen-Steuer, Berlin 1810, en voor ons vaderland Ilogendorp, zoowel in zijne Bijdragen tot de huishouding van Staat, als in zijne Lettres sur la prospdritd publique; Gogel in zijne Memoricn en Correspondentiën, Amsterdam 1844; terwijl voor do geschiedenis kan geraadpleegd worden het werk van den heer Mr. Engels, Geschiedenis der belastingen in Nederland, Rotterdam 1848, ,'t welk echter gebrekkig en weinig volledig is, w. h. n. BELCARIUS (Fbanciscus), of Francois Beaucaire de Peguil-Ion, die na zijn bisdom van Mets aan den kardinaal van Lorraine afgestaan te hebben, zich naar zijn kasteel Chrete of Chresse en Bourhonnais begaf en aldaar schreef: Rerum Gallicarum Commen-tarii ab anno Christi 1401, ad annum 1588. Accessit ex occasione, variis locis, Italicae, Germanicae, Hispanicae, Hungaricaeet Tur-cicae Historiae tractatio etc. Lugdnni 1625. Deze geschiedenis loopt slechts (schoon de titel het anders opgeeft) tot 1567. Le Long heeft in zijn Bibliolh. historiq. de la France p. 400 n0 7762 het gunstig oordeel van vele geleerden omtrent deze geschiedenis medegedeeld; weshalve het te verwonderen is, dat zij zoo weinig in Frankrijk zelve geacht wordt. Zie Lenglet Dufresnoy, Méthode pour étudier I'Hist. t. VIII p. 978 a 1045; Bayle, Dictionn. o. h. w. Beaucaire ■, Clement Bibl. Curieuse, t. Illp. 50, 51. BELEGERING. Hierdoor verstaat men don gehcelen omvang der verrigtingen waardoor men eene versterkte plaats, (vesting, citadel), tracht meester te worden. Dit onderwerp geheel van speciaal krijgskundigen aard zijnde, zullen wij hier slechts een oppervlakkig denkbeeld trachten te geven van den gang van een beleg.
|
Eene vesting kan vermeesterd worden door: 1° een geregelden aanval, 2» door insluiting, 3° door verrassing of onverhoedschen aanval, 4° door bombardement. Na den geregelden aanval beschreven te hebben, zullen do andere wijzen van aanval, mot weinige woorden kunnen afgehandeld worden. Sommige louter krijgskundige beschouwingen zullen wij eveneens stilzwijgend voorbijgaan; zooals de redenen die tot het ondernemen van een beleg kunnen nopen , de sterkte , zamenstelling en uitrusting van een belegerings-korps enz., en merken hieromtrent dus slechts op, dat men bij goed verdedigde vestingen en een geregelden aanval de sterkte van het belegerings-korps vier of vijfmaal grooter kan stellen dan die der bezetting. Behalve dit korps tot de eigenlijke belegering bestemd, is het dikwijls onvermijdelijk, dat nog eon afzonderlijk korps belast worde met do bescherming van den be-legerings-arbeid, ten einde deze ongehinderd kunne voortgaan. Omtrent do sterkte van zulk een korps kunnen onmogelijk vaste regelen gesteld worden, daar deze van allerlei omstandigheden zal afhangen. Uit een en ander is het nu echter reeds in te zien, dat een geregeld beleg eene omvangrijke onderneming is, waartoe vele troepen en groote kosten vereischt worden. Zoo rukten de Fransehen voor de belegering van de kleine citadel van Antwerpen op, met een belegerings-korps van 65,000 man, terwijl de reserve onder generaal Schramm nog bovendien 24,000 man bedroeg. De bezetting der citadel was 4300 man. Daarbij verkregen de Fran-schen nog eene aanmerkelijke ondersteuning vooral van geschut en hulpmiddelen van het Belgische leger. Niet dan in de grootste noodzakelijkheid gaat men dus tot een beleg over ; een eenmaal ondernomen beleg oefent eon grooten invloed uit op de operation van hot gehoele leger. Het vermindert zijne vrijheid van handelen: „Niets verzwakt zoo zeer do krachten van een' aanvallenden vijand en beneemt hem gedurende een ge-ruimen tijd zijn overwigt. quot; (Clausewitz.) Dat men den vijand zoo lang mogelijk in de onzekerheid laat en tracht te misleiden, omtrent de vesting die men wil bemagtigen, dat men alle mogelijke inlichtingen, omtrent den toestand der vesting, dor bezetting en dor verdedigings-middelen tracht in te winnen, en daarnaar zooveel mogelijk alle te nemen raaatregelen beraamt, spreekt wel van zelve. De eerste vijandelijke handeling bestaat dan in het berennen van de vesting, dat is in het zoo onverwachts en naauw insluiten, dat de sterkte op eenmaal van alle gemeenschap naar buiten afgesloten, en alzoo geheel aan zichzelve overgelaten is. Alle toegangen worden zoo digt mogelijk als de omstandigheden gedogen bezet, en tegen uitvallen versterkt; des nachts rukken deze posten nog naderbij, en trekken overdag terug {dag- en nacht-cordon). Gedurende de berenning rukken de overige troepen aan, de vesting wordt verkend (opgenomen), plannen daarvan vervaardigd, en het front van aanval bepaald, maar geheim gehouden. De artillerie bepaalt de plaats waar het geschut, de munitie en verdere benoodigdheden, buiten het gezigt van de vesting moeten worden bijeengebragt; de genie vervaardigt en verzamelt de verschillende behoeften als: fascinen, sehanskorven, palissaden enz. Tot de vervaardiging daarvan worden des noods landlieden geprest, die men goed betaalt, maar bewaakt. Men bepaalt de plaatsen waar de batterijen, en andere werken zullen aangelegd worden, terwijl voor de verpleging en de dienst der troepen de noodige beschikkingen worden vastgesteld. Deze voorbereidende maatregelen getroffen zijnde, gaat men over tot het openen der loopgraven. Loopgraven zijn doorloopende ingravingen, waarvan de aarde naar de zijde der vesting wordt geworpen, zoodat de 1 manschappen in die loopgraven staande, quot;Wj Ijls al spoedig gedekt !!Ün • quot;c'1'01, aarde „ j die zij hebben uitge graven. Door gedekt verstaan wij hier eens en vooral, dat zij niet uit de vesting kunnen gezien worden. Fig. 1, toont eene doorsnede over eene voltooide loopgraaf op llioo der ware grootte. De afstand waarop men de loopgraven aanvangt, hangt te voel af, van allerlei omstandigheden om daarvoor bepaalde regels te kunnen vast-■itellcn. Gewoonlijk neemt men voor dien afstand 600 el, gerekend |
302
|
van do kruin van het glacis, evenwel zijn de loopgraven bij de meeste belegeringen digterbij begonnen. De loopgraven begint men eeno min of meer cirkelvormige strekking AAA fig. 2 te geven, zoodat zij do vestingwerken omvatten die genigt bobben op don aanval en dozen zouden kunnen bemoeyelijkon. ])it gedeelte dor aanvuhvorkon noemt men do l«io paralol. De opening of' bot daiirstollon dezer l,lt' paralel, geschiedt dos nachts in stilte, om don vijand daarvan zooveel mogelijk onkundig to laten, opdat hij het work niet door zijn vuur of door uitvallen zoude kunnen verhinderen. Do arbeiders, ter aangewezene plaats voroeuigd, worden ieder met eeno schop en met een langen dunnen bundel rijshout, traceer-f(iscine, voorzien, en marcheren in stilte, door de officieren der genie geleid, naar do plaats alwaar do loopgravers-arbeid moet aangevangen worden. Hier worden zy in de vooraf bepaalde en door toekens aangewezene strekking der 1110 paralel, op éou gelid geschaard; zij plaatsen de tracoorfaseiiie in do rig-ting dor te graven loopgraaf en leggen zich daarbij neder; als alles in orde bevonden is, beginnen allen gelijktijdig op oen gegeven teeken de aarde achter do fascine weg te graven en daarover naar do zijde der vesting te worpen. Met het aanbreken van den dag zijn zij dan reeds eenigzins gedekt en worden dan afgelost door andere arbeiders, die do loopgraaf vorder op de noodige diepteen breedte uitgraven, zie fig. 1. Gedurende don arbeid worden de noodige maatregelen genomen, om hot werk tegen uitvallen van don vijand to beschormen, en do arbeiders, zoo deze geprest zijn, te bewaken. Te gelijk mot de lquot;,e paralol maakt men ook do noodige gemoenschapsgangen naar de achter gelogen depot-plaatsen. Zoo spoedig mogelijk, en dus dikwijls gelijktijdig met hot daar-stellen der 1quot;quot;; paralol, worden de corsle batterijen, naar omstan-dighodon vóór, achter, of in de paralel opgeworpen. In de beide eerste gevallen worden zij door gemoenschapsgangen met de paralol verbonden. Deze eerste batterijen zijn n'corfeMiatterijen, wier vuur bestemd is om hot vijandelijk geschut te vernielen ; zij worden daarom, zie fig. 2, loodrogt gesteld op do verlengden dor lange zijden of/aces van de vestingwerken die den aanval zonden kunnen verhinderen; bij het ricoclietteeron tracht men dan de kogels mot zwakke ladingen en hooge bogon, zóó over de binncn-kruin dor werken te brengen, dat zij door achtervolgende sprongen don walgang onveilig maken en de stukkon ontreddoren. Do ligging der batterijen wordt aanvankelijk zoo voel mogelijk verborgen , totdat zij allen gereed zijn, en het vuur op eenmaal gelijktijdig door allo batterijen wordt geopend. In gunstige gevallen kunnen deze batterijen in 24 uren gereed zijn. Veelal echter ondervindt men grooto zwarigheden bij het opwerpen en bewapenen dezer batterijen, doordien do vestingwerken met voordacht zóó worden aangelegd, dat do verlengden dor lange faces in moerassige, lage of rotsachtige terreinen uitkomen. Behalve do «coc/icCbatterijen,worden in de l-'o paralel ook nogmoWier-batterijen gebouwd, wier vuur bestemd is om de communieatio-middelen; trappen, bruggen enz. der vesting onbruikbaar te maken, de bomvrije en geblindeerde lokalen te vernielen enz. Hot vuur der ricochet en zoo noodig der mortier-batterijen , wordt dag en nacht voortgezet. De troepen bewaken de loopgraven en de noodige maatregelen worden getroffen, om uitvallen te keer te gaan en spoedig te ontdekken. Zijn do lquot;10 paralel en de batterijen voltooid, zoo gaat men voort met de vesting steeds gedekt te naderen. Men graaft daartoe, uitgaande van de Isto paralol nieuwe loopgraven, waaraan menoone heen en wedergaande of zigzagsehe rigting geeft {a fig. 2) om te voorkomen, dat men uit de vesting gezigt in deze gemoenschapsgangen zonde kunnen hebben. Aan do hoeken dezer zigzags maakt men uitstekende gedeelten: haken of crocAefs (fig. 2j, die tot wijken wisselplaatsen , tot het plaatsen van wachten enz. dienen. Op do helft van den afstand tusschen de vesting en do l'i° paralol, gaat men over tot het maken eenor 2d', paralol BB. Deze wordt met dezelfde voorzorgen daargestold als de l'1quot;; doch daar mou nu binnen hot bereik van het kartets- en zelfs van het geweervuur is gekomen, worden de arbeiders met schanskorven in plaats van fascines voorzien, ton einde dadelijk beter gedokt te zijn. Deze korven behoorlijk aan een sluitend geplaatst zijnde, worden zij op een gegeven toeken met aarde gevuld door de daarachter geknielde arbeiders. Deze graven zich daarvoor in, werpen de aarde in, en daarna over do korven, zoadat er oene behoorlijk dokkende borstwering met bet aanbroken van den dag gereed is, en do loopgraaf' vorder voltooid kan worden. Daar de schanskorven slechts eone geringe hoogte hebben, worden zij nog door drie fascinon bekroond, zoodat de voltooide loopgraaf eeno doorsnede heeft in |
fig. 3 op dor ware grootte voorgesteld. Aan deze wijze van werken geelt men don naam van vlieyende sappe. Hoe meer men de vesting nadert, hoe meer men op zijne hoode moet zijn voor uitvallen. In de tweede paralel komen insgelijks ricochet-bat-terijen. Het vuur dezer batterijen, vooral dat der houwitser ricochet-batterijon, is nu veel verniolender; zij worden bewapend, zoodra zij gereed zijn, met het geschut uit do batterijen der l,tc paralel, dat men daarin overbrengt. Tot zoolang blijven die bauerijon doorvuren, want onder hooge elevatiën gescholen, beschrijven do kogels hooge bogen, dio de werkzaamheden in do 2llc paralel niet hinderen. Behalve de noocAc^-batterijen bouwt men in de tweede paralol ook rfewon/eec-batteryon, wier vuur voornamelijk togen de vijandelijke schietgaten en het daarachter geplaatst geschut gerigt is. Deze batterijen liggen dus tegenover liet te beschiotcn werk. Is hot gelukt oen schietgat of een stuk onbruikbaar te maken, dan zal do vijand het bij dag moeijelijk kunnen herstellen, en om dit bij nacht te verhinderen , blijven dc deraonteor-batterijen doorvuren, nu en dan kartetsschoten aanwendende. Hoewel door hare ligging tegen over hot te bosehieten werk meer blootgesteld zijnde dan de ricochet-lmtterijon aan het vijandelijk vuur, on slechts een klein doel tot mikpunt hebbende, zoo hebben de demontoor-batterijen echter het voordeel, dat men do uitwerking van het vuur boter kan nagaan, dan bij hot ricoclietteeron, waarbij dit sleohts bij gissing kan plaats hebben. Bovendien heeft de ondervinding, onder anderen bij hot laatste beleg van de citadel van Antwerpen geleerd, dat zoo do belegerde zijne stukken diep insnijdt, en door hooge, tussohen-geplaatste aardon opwerpingen {traversen) dekt, do uitwerking der rieochetschoten zeer verminderd wordt. Van de 2d'' paralol nadert men de vesting insgelijks met zigzagsehe gangen, die weder op een 60 a 70 el van dc kruin dos bedekten wegs door eeno derde paralol worden vereenigd. liet naderen wordt nu echter steods mocijelijker, door den korten afstand waarop men zich van devesting bevindt, waarvan hot geschut hoofdzakelijk den voortgang der loopgraven tracht te bestrijden; bovendien is men al meer en meer aan vijandelijke uitvallen blootgesteld, liet is daarom dat de artillerie , het eenigo wapen dat het vijandelijk geschut tot zwijgen kan brengen, volkomen in overeenstemming moet bandelen met do genio, aan wie de leiding van den loopgraven-arbeid is opgedragen. De loopgraven worden nu weder met de vliegende sappen voortgezet; doeh halverwege den bedekten weg gekomen, en somtijds reeds vroeger, wordt het onmogelijk op die wijze voort te gaan, en moet de volle sappe worden gebezigd: dikwijls zelfs is het nog sleohts bij nacht mogelijk, om met den loopgraven-arbeid te vorderen. Bij de volle sappe tracht men, steeds geheel gedekt blijvende, te naderen; de voorste sappeurs zijn daarbij door helm en kuras beschermd. De aan hot hoofd werkende sappeur eener brigade, gewoonlijk 8 man, is geknield aehter de reeds voltooide opwerping; van voren is hij gedekt door een zeer grooten met rijshout gcvuldon korf, den rol/coif Als de reeds geplaatste schanskorven met aarde gevuld en bekroond zijn, wordt de rolkorf door middel van sappe-haken zooveel vooruitgerold, dat de voorste sappeur eonon nionwen schanskorf kan plaatsen, tusschen den rolkorf en den laatst geplaatsten schanskorf; hij graaft zich weder in, vult don nieuwen korf, terwijl de overige sappeur» de loopgraaf vorbrecden en uitdiepen, wordende do uitkomende aarde tot dekking in en over dc korven geworpen. Om de openingen, die tusschen de korven inogton blijven bestaan, aan te vullen, plaatst men een bundel rijshout, sappcbimdel, tusschen elke twee korven. Fig. 4 stelt eone volle sappe voor op '/mg dor ware grootte. Dit werk is zeer vermoeijend, tijdroovend en des te gevaarlijker, naarmate men do vesting nadert; do kogels doorboren en ver- |
BEL
|
de vijand zulks niet vermoedt; en tracht dan zooveel mogelijk de verschillende sappen onderling te vcreenigen. Heeft de sappe geen vuur in het front te vrcczen , dan kan de rolkorf gemist worden, de sappe heet dan halfvol. Is er gelegenheid om de sappe in een gunstig oogenblik door de gezwinde te vervangen, dan spaart zulks dikwijls veel tijd uit. Halverwege de tweede en derde para-lel, breidt men zich een weinig ter zijde uit om de halve paralellen daar te stellen. Deze dienen om loopgraven-wachten te plaatsen ter bescherming der sappen; om de sappeurs op te nemen als zij door uitvallen teruggedrongen worden; tot depots van sappen-behoeften, enz. Ook worden in deze halve paralellen meestal mortier-en demonteer-batterijen aangelegd, om de vesting al nader en nader te bestoken. Ter plaatse gekomen voor de derde paralel bestemd, breiden zich de sappen ter zijde uit en vereenigon zich onderling. Gewoonlijk omvat de door deze vereeniging gevormde 3de paralel (quot;DD fig. 2) slechts de facen der aangevallen bastions, om het vuur der achterliggende batterijen niet te hinderen. Thans wordt de strijd niet alleen moorddadiger door de nabijheid der vesting, maar ook de bodem waarop men voorlschrijdt is niet meur te vertrouwen, zoo het terrein om de vesting do aanwending van mijnen gedoogt. Is dit bet geval, dan waagt men zich niet verder zonder het terrein door liet maken van teyen-mjnen te onderzoeken; de eigenlijke mijnenoorlog vangt dan aan. Om de beschrijving van den belegcringsarbeid echter niet te zeer te verwikkelen, zullen wij dit gedeelte bij dc beschouwing der mijnen nader behandelen. In do S11quot; paralel komen, zoo noodig, nog demonteer-batterijen en mortier-batterijen met gewone en steenmortieren bewapend, om de wapenplaatsen te bewerpen.Ook rig-tcn de houwitsers hierop hun vuur, vooral wanneer men uitvallen voorziet on er troepen in dc wapenplaatsen worden ondersteld; om zulke uitvallen tijdig te ontdekken, worden des nachts licht-kogels op bet glacis geworpen. Thans hangt het af van de meer of mindere veerkracht die men bij den vijand mag verwachten, van de gesteldheid der werken, in een woord van den gcheelen vermoedelijken toestand, waarin men zich de verdedigers moet voorstellen, of men den bedekten weg stormenderhand, dan wel voet voor voel zal vermeesteren. Oordeelt men eene bestorming mogelijk , dan wordt alles daartoe in het geheim beraamd en gereed gemaakt; al het noodige ; troepen, schanskorven, handgranaten, bijlen enz., worden inde paralel bijeengebragt; dc artillerie rigt van alle zijden een hevig vuur op de vesting om do verdedigers uit den bedekten weg te verdrijven, het geschut tot zwijgen te brengen en de aandacht te verdeden, tot dat de stormkolonnes op eenmaal op een gegeven sein, uit de SJ» paralel rukken. Men hoeft wel eens voorgesteld, de artillerie dan nog zonder kogels te laten doorvuren, om het oogenblik der bestorming niet te verraden en evenwel de aanvallers niet te hinderen. De stormkolonnes met den stormpas tot aan den bedekten weg voortgerukt zijnde, verjagen den vijand met geweervuur en handgranaten uit de wapenplaatsen en den bedekten weg on verhinderen tevens het aanrukken van reserve. Middelerwijl beijveren zich de arbeiders om onder de leiding der genie-offleieren den bedekten weg te bekroonen, dat is, om op 5 ii 6 el van do kruin schanskorven tc plaatsen, te vullen en zich daur-acliter in to graven. Scherpschutters trachten gedurende dien tijd de artilleristen van hunne stukken weg te schieten; andere arbeiders maken bij wijze van gezwinde sappen gemeensehapsgangen om de bekrooning met de ;ilt;lc paralel te verbinden, en met den meesten spoed tracht men die hekroouing tegen het tcrugkeeren van don vijand te verzekeren. Veelal worden de glacis in tijd van vrede met booinen beplant of met ingegraven puin voorzien ; het ingraven is dan zeer bezwaarlijk, wegens do overgeblevene wortels of den harden bodem, en moet men zich dan door het aanbrengen van aardzakken trachten te dekken. niolcn het met moeite dunrgestelde, tenvijl de sappeurs onophon-deiyk door springende grannten worden verjimgd; zoodat het derhalve onmogelijk wordt, althans bij dag, om met dezen arbeid te vorderen, zoo de vijand nog eenig geschut tot zijne dienst heeft. Men is dan genoodzaakt bij nacht, op plaatsen te sappeeren, waar |
Zeer gevaarlijk is het. eene bestorming te beproeven met te geringe middelen, ofwel zoo men een hardnekkigen tegenstand heeft te verwachten; zoo kostte zulk een mislukte aanval bij het beleg van Kijssel in 1708 den aanvallers over de 2600 man er. moesten zij daarna tot den aanval voet voor voet besluiten. Tot zulk eene vermeestering voet voor voet, rukt men op de geschiktste punten met de volle sappe op twee plaatsen uit de O'1quot; paralel; deze sappen naderen elkander op 20 ii 30 cl voor dc paralel, en vormen daardoor eene nieuwe soort van wapenplaats, de portion circulaire. Van bier gaat men met de volle sappe regt op de saillanten aan; van weérszijden en in het front blootgesteld zijnde, zoo al niet aan geschutvuur, dan toch aan het werkzame geweervuur, dekt men zich aanbelde zijden door de volle sappen, en van voren door twee nevens elkander liggende rolkorven; dit is dan de dubbele volle sappe. Meestal is men genoodzaakt, als de rolkorf niet genoeg dekking meer geeft, om deze dubbele sappe eene slingerendegedaante te geven, zoo als bij dc twee regteraanvallen, fig. 2 is aangewezen, of wel men laat een gedeelte gronds als travers staan en sappeert daar om heen, ten einde op die wijze do achterwaarts gelegene gangen te dekken, zoo als bij den linker aanval in de figuur. Blijft de vijand nog meester van den bedekten weg', zoo maakt men dikwijls nog door onderlinge verbinding der sappen een •J'10 paralel. De artillerie heeft inmiddels baar vuur voornamelijk tegen die gedeelten gerigt, waardoor de sappen het meest worden bemoeije-lijkt; haar werpgeschut heeft getracht de bomvrije lokalen en blin-dcringen te vernielen, of door gloeijcnde kogels en brandkogels brand te verwekken. Komt dc 4'|e paralel tot stand, zoo worden hier kogel-en stoenmorticren geplaatst om den vijand uit den bedekten weg te verdrijven. Van de houding des vijands hangt het nu af, of men eene bestorming zal kunnen wagen, dan wel of men verder voet voor voet zal moeten voortgaan. In dit laatste geval nadert men met de sappe tot op 5 H 6 cl van den bedekten weg en vereenigt dc verschillende gnngen door eene sappe, evenwydig met de kruin; dit is de bekrooning van den bedekten we?/, welke men voortzet zoo ver als noodig is om dc bres- en contrc-batterncn te kunnen opwerpen. De eerste moeten, door bet vernielen der bekleedingsmuren van den hoofdwal, de daarachter gelegene nard-massa in de gracht doen storten, om daardoor eene bekli inbare opening, de bres, te doen ontstaan. Zij worden in het verlengde der ravelijns-gracliten aangelegd, of wel tegenover den saillant van het ravelijn, om daarin en in do bastions-faccn bressen te doen ontstaan. De staat van tegenweer der werken zal omtrent het aantal en de plaats der bressen beslissen moeten. De eontre-batteriien moeten voornamelijk het vuur der flanken tot zwijgen brengen daar deze door haar vuur den grachtsovcrgang en daardoor ook den toegang tot de bressen verhinderen. Hebben de wapenplaatsen reduits, zoo worden ook tegen dezen stukken op de bekrooning in batterij gebragt. De bres- on contre-batterijen worden met het zwaarste soort van geschut bewapend ; dc bressen tracht men zoo ver mogelijk van den saillant af te verkrijgen, om daardoor in don rug te komen van afsnijdingen en rctranchementen, die dc belegerde nog in zijne bastions zoude kunnen aanleggen. De bressen worden daargesteld door eerst, op oen paar ellen boven den bodem of den waterspiegel, en daarna, verticale sleuven teschieten; heeft men daarmede het metselwerk doorboord, dan schiet men met salvo's tegen den muur om dezen te doen nederstorten. Kan men uit de bekrooning don muur niet laag genoeg zien, zoo moeten de bres-batterijen in don bedekten weg afdalen, iets dat op nieuw een aanzienlijk tijdverlies en inspanning veroorzaakt. De bressen worden niet eerder daargesteld, dan als men mot den grachtsovergang zoo ver gevorderd is, dat men dc bressen onmiddellijk kan beklimmen, nadat zij ontstaan zijn; daar dc vijand anders den tijd heeft, om de brossen door achteigclegenc werken, door afgravingen en andere middelen tc verdedigen. Heeft de belegerde nu nog eenig geschut in werking, dan is het daarstcllen van delaatstbeschrcvcne werken zeer bezwaarlijk, want |
BEL
SC) 4
|
door den korten afstand is het vuur allervernielondst, en de moei-jelijkhedon worden voor den belegeraar al grooter en grooter. Dikwijls is hij genoodzaakt zijne sappen geheel overdekt te maken, en niet zelden wordt al het daargestelde, zoowel doov het vuur der vesting, als door uitvallen vernield. Is de bekrooning tot stand gebragt en do vijand daardoor uit den bedekten weg verdreven, zoo moet men van daar afdalen naar de graeht: bij droogegrachten tot den bodem, bij natte tot don waterspiegel. Deze afdahny naar de. (jracht kan naar gelang van de houding des vijands, ondetr-aardsch, geheel open, of van boven gedekt {geblindeerd) geschieden ; haar doel is de contrescarpmuurgedekt tc naderen, daarin tegenover de bros eene opening te maken, en dc bres van daar insgelijks gedekt te naderen. De afdeeling vangt daartoe aan achter dc bekrooning, en daalt onder de noodige helling tot de contres-carpmuur af, waarin dan eene opening verkregen wordt door wegbreken of door miildcl ccner mijn. Thans vangt eene der moeijelijkstc verrigtingen aan , de overgang van de yrachl; hebben do contre-batterijen het vuur der flanken dat do gracht bestrijkt, niet tot zwijgen kunnen brengen, dan kan men den overgang vooral bij natte grachten, bijna als onmogelijk beschouwen. Op dit tijdstip echter hebben de belegerden reeds veel geleden, door onophoudelijke inspanning, door verliezen en allerlei ontberingen; of wel komt er gebrek aan munitie en andere verdedigings-midde-len; zoodat de verdediging dikwerf met minder veerkracht geschiedt. Van daar dat men dikwijls reeds onderhandelingen begint aan te knoopen, als de bressen zijn daargesteld, hoezeer de vijand nog den yrachlsovergang niet volbragt heeft. Is de gracht droog, dan trekt men die door met de enkele of dubbele volle sappe. 13ij natte grachten worden vakkeu van fascinen gemaakt, waartoe men de bouwstoffen reeds elders bijeenbragt en nu met spoed aanvoert. Deze vakken, met steenen of zandzakken bezwaard, zinken, zoodat men door opstapeling van zulke zin/cstuk/ccn een dam verkrijgt, waarop men de gracht kan overtrekken; zulke dammen moeten nog somtijds door borstweringen tegen het geweervuur gedokt, ofwel geheel overdekt worden. Men heeft wel eens voorgeschreven of beproefd om den overgang daar te stellen, door het inworpen van met steenen bezwaarde zinkfascinen, of wel door vlotten, schuiten, tonnen, biezenbundels of andere drijvende lig-chamen. Zoo hadden de Franschen bij het beleg van de citadel van Antwerpen in 1832, vaten gereed gemaakt door houten kokers verbonden, om daarmede de gracht tegenover het bastion Toledo over te trekken; door de overgave der reeds zwaar geteisterde sterkte, word dit middel niet in toepassing gebragt. De goede uitslag mag echter betwijfeld worden, daar oen zevental stukken zoo doelmatig op de flanken opgesteld en geblindeerd was, dat 's vijands overmagtige artillerie ze niet tot zwijgen koude brengen. Keeds had een enkel stuk het daarstellen van een dam door de ravelijns-graoht belet. Vooral zoo men moester is, om door watermanoeuvres dc grachten dan eens droog en dan weder vol te laten loepen, of wanneer zij aan oen sterken eb en vloed onderhevig zijn, mag men don graclitsovergang als onmogelijk beschouwen. Voorbeelden van zulke overgangen zijn dan ook uiterst zeldzaam, en de ondervinding deswegens bij gevolg zeer gering. Heeft de vijand stand kunnen houden in het ravelijn, is dit van ecu bomvrij reduit voorzien, of kan men uit het ravelijn nog meer vuur op de bres brengen, zoo zal men ook de ravelijnsgracht moeten overtrekken, en dit werk tegelijk met den hoofdwal of wel vooraf moeten overmeesteren. Zijn dc grachten droog, zoo kan men somtijds door de ravelijnsgracht naar den hoofdwal sappee-ren , waarbij men dan door hot ravelijn gedokt is. Zie S S, fig. 2. |
Dc grachtsovergang tot bij den hoofdwal genaderd zijnde, zal de artillerie de bres gereed hebben moeten gemaakt, ten einde men onmiddellijk tot hare bestorming of tot den aanval met voor voet kunne overgaan. Bij zwakke grachtsverdediging zal het dikwijls mogelijk zijn, om eene bres door middel ccner mijn te verkrijgen, de mineurs naderen daartoe den hoofdwal op een vlot of door eene vliegende sappe, dekken zich aan den voet des wals, door zware hellende balken, tegen rugvuren en tegen het afrollen van bommen, steenen of boomstammen, en maken eene mijn in den muur. Even als bij vele vorige ondernemingen zal dc vermoedelijke toestand der verdedigers beslissen, of men dc bres zal bestormen, of voet voor voet zal nemen. Want hier vooral is het dat onkundige .«vermoed nllernoodlottigst kan zijn. Blijft de vijand zich hardnekkig verdedigen, heeft hij nog werpgeschut, bommen, granaten , steenen enz., om de bestorming af te slaan, vooral zoo hij tijd heeft gehad om do bres door ingravingen, afsluitingen enz. te voorzien, dan zijn de gevolgen ccner mislukte bestorming onberekenbaar. Besluit men tot eene bestorming, dan moet de toestand dor bres en de aangebragte verdedigingsmiddelen zoo geheim mogelijk verkend worden. Wordt dc bres nog niet boklimbaar geoordeeld , zoo zal de artillerie door het werpen van bommen en granaten, de te sterke hellingen trachten te vereffenen, of grootc steenklompen door geschutvuur opruimen; oon onophoudelijk vuur verhindert tevens den vijand om achter of op dc bres retran-ehementen of andere werken op tc rigtcn. Van de omstandigheden zal het afhangen of men alle bressen te gelijkcr tijd zal kunnen bestormen of niet; hoe meer bestormingen men onderneemt, hoe meerde strijdkrachten en do aandacht des vijands verdeeld worden; daarom beproeft men wel eens, te gelijk met den aanval der bressen , de muren op andere plaatsen met ladders te beklimmen. De verdedigers door een hevig kanets-vuur zooveel mogelijk van dc bressen verwijderd zijnde, worden do storm-kolonnes op do geschikstc plaatsen verzameld, en de te volgen gedragslijn voorgeschreven; de spits der kolonnes, meestal uit vrijwilligers bestaande, verdeelt men in twee afdeelingon van ongeveer 41) man. Zij worden gevolgd door mineurs met bijlen, schoppen, breekijzers en al die middelen voorzien, die de verkenning der bres noodig heeft doen achten, ten einde op alles voorbereid te zijn; sterke reserven en eene tiraillcurslinie ondersteunen de beide spitsen. Gelukt het den bestormers dc bres te beklimmen, waartoe al de kolonnes op een gegeven toeken aanrukken, zoo dringen zij langs de faces voort, om tc gelijk met do aftrekkende verdedigers achter dc rotranchementen on afsnijdingen door te slaan, die ter verdere verdediging der bressen mogten zijn opgerigt. Dc on-dersteuningstroepen rukken snel aan, bezetten de vermeesterde gedeelten en beletten door hun vuur het terugkomen van den vijand. Middelerwijl maken andere arbeiders met de vliegende sappe eene bokrooniug {logement) op de bres, om vasten voet op het veroverde gedeelte te behouden. Is het niet gelukt de achter-gelegene werken in handen te krijgen, zoo verzekert men do bekrooning tegen vijandelijke aanvallen; gewoonlijk worden daartoe de faces bij do bekrooning weg gegraven, en moet men dan de retranchementen weder met sappen naderen of er zelfs nog batterijen in de bekrooning tegen oprigten. Het bewapenen van zulke batterijen zal echter zeer bezwaarlijk zijn, zoo men daartoe geen geschut van den vijand heeft kunnen bemagtigen. Zulke uiterste verdedigingen komen intnsschen zeer zelden voor, want zelfs reeds van grachtsovergangen en van het bestormen der bressen zijn dc voorbeelden, vooral in lateien tijd, uiterst zeldzaam. Oordeelt men de bres voet voor voet tc moeten nemen, zoo is men genoodzaakt met de volle sappe tegen de bres op te werken, om boven op deze eene bekrooning daar to stellen, en van daar als boven gezegd is, de retranchementen te bestoken. Zoo wel bij deze als bij alle voorgaande verrigtingen, rigt de artillerie steeds een hevig vuur, daar waar zij verdedigers of arbeiders vereenigd onderstelt, om daardoor de verschillende ondernemingen te ondersteunen. Gelukt de bemagtiging van den hoofdwal, dan tracht men dadelijk zich van eene of meerdere poorten meester te maken, en des noods door buskruid to doen openspringen, om daardoorspoedig met de kolonnes buiten de vesting in verband te komen. Nu kan het nog voorkomen, zoo de strijd met uiterste verbittering wordt voortgezet, dat de straten door barricades zijn afgesneden, en dc vijand zich van huis tot huis verdedigt. Zulk een strijd wordt dan zeer moorddadig, cn het kan pligt zijn, daar waar het eene keuze geldt tusschen het bloed van den vijand en het behoud zijner eigene troepen, om den aanval met onverbiddelijke gestrengheid voort te zetten, door het omverschietcn en te vuur stellen van geheclc straten en wijken. Algemeenc regelen hieromtrent kunnen niet gegeven worden. Gerona cn Saragossa in 180!» zijn vermaarde voorbeelden van zulke verdedigingen. Meester van de stad zijnde, moet men nog met dc meeste om-zigtighcid te werk gaan, zoo lang men nog geen verdrag tot stand heeft gebragt. Men bezet de voornaamste toegangen, tuighuizen cn magazijnen, belet elke troepcn-vcreeniging, tot dat do overgave tot stand is gekomen. Vooral zorgo men met verdubbelden |
i
|
ijver, dat kwijgstucht on ordo gehandhaafd worden , daar bij het geweldig in bezit nemen oener vesting, zoo ligt eene wanorde ontstaat, waardoor men zich de duur gekochte zege ziet ontglippen , of gruwelen worden veroorzaakt, die den overwinnaar ont-eeren. Gedoogen de beschikbare middelen het niet dat men eene belegering op boven beschreveno wijze voere, zoo kan men eene vesting tot de overgave dwingen door insluiting en uithongering. Men moot daartoe echter over eeue aanzienlijke magt kunnen beschikken, en de vesting buiten alle gemeenschap kunnen houden. Zulk eene insluiting wordt dus eene handeling meer van zuiver takti-schen aard ; men zoude haar eene voortgezette beronning kunnen noemen, waarbij men zich door opgeworpene verschansingen, en tijdelijk versterkte posten tegen aanvallen, zoo wel van do zijde der vesting als van een leger dat tot ontzet oprukt, verdedigt. Verrassing, overrompelingen en in het algemeen onver/tottdschc. aanvallen kan men beproeven, zoo de vesting slecht van het noodigc voorzien is, drooge grachten heeft, onachtzaam bewaakt wordt, en men geheime verstandhouding in do vesting heeft, ol' op medewerking der ingezetenen kan rekenen. Zoo men bij de uitvoering van zulk oono onderneming, met do meeste veerkracht en voortvarenheid moot te werk gaan, moet men aan den andoren kant uitorst behoedzaam zijn om daartoe sleehts dan ovortegaan, als men genoogzamen waarborg voor den goeden uitslag hoeft, daar do gevolgen van dergelijke mislukte ondernemingen meesttijds allernoodlottigst zijn geweest. (Bergen op Zoom 1814.) Verwacht men geene krachtige verdediging, is dc vesting klein en slecht voorzien, ontbreken er bomvrije gebouwen en heeft do aanvaller geono middelen om een geregeld beleg te voeren, zoo kan men de vesting door een bombardement tot do overgave dwingen. Dikwijls gaat een geregeld beleg daarmede gepaard (Citadel van Antwerpen); ook tot zulke middelen gaat men niet ligtvaardig over. Want, behalve de materieelo verliezen, waardoor het bezit eener plaats na een bombardomen t ook voor den vijand wol eens van minder aanbelang wordt, bijv. zoo do vestinggroote tuighuizen, marine-otablissonienton, entrepots enz. bezit, zal dc verbittering na een bombardement zoo groot zijn, on zal de vijand zich do haat eener geheolo natie dermate op don hals kunnen halen , dat zulks van invloed Op den gang dor verdere krijgson-dernemingon wordt, of hot bezitalthans der vesting, omringd van wraakgierige vijanden, hom daardoor voel minder voordooien aanbiedt. Wij zullen wel niet behoeven te zoggen, dat do hier gegevone oppervlakkige schets slechts ton dool had, om iu algcineeno trekken den gang van oen beleg te leeron kennen, tot beter begrip van verhalen van werkelijk plaats gehad hebbendo belegeringen, en dat in don vorm dor aanvalsworkon , in hun aantal en in hunno ligging, in do werkelijkheid zulk eene versehcidenhoid heorscht, dat men daarvan slechts door het lozen van bolegorings-journalen een denkbeeld kan vorkrijgen. Zoo is bijv. in fig. 2 ondersteld dat de aanval op twee bastions en oen ravelijn plaats had, on worden dikwijls twee ravelijnen en een bastion aangevallen euz. Dit intusschcn zal don lozer niot ontgaan zijn: dat oen geregeld beleg oono handeling is waartoe men niet dan in de uiterste noodzakelijkheid zal overgaan; dat de eigenlijke zwarigheden bij eene veerkrachtige verdediging eerst aanvangen als de vijand op het glacis en aan do controscarp is gekomen ; dat de vestingen met goede wallen, broodo grachten en mot flanken voorzien , waarin men geschut geblindeerd kan opstellen , roods zoo sterk zijn, al hebben zij weinig of goene voorliggende werken, al is hun bedekte weg slecht te verdedigen, al zijn de ravelijnen klein 011 zonder reduits, dat zij door hot eenvoudig wegbreken dor bruggen en digtmaken der poorten voor eene verdediging vatbaar zijn, dio tot oen geregeld beleg on hot aanvoeren eens belegoringstroins mot hondorde voortuigen en duizondo paarden zullen noodzaken; dat zoo vestingen bovendien eene gemeenschap naar aehtoroii hebben en van krijgsbehoeften en verdedigers kunnen voorzien worden', de duur eener belegering onmogelijk te bepalen is, want achter wallen en puinhoopon, vindt do aanvaller nieuwo wallen en nieuwe puinhoopen. (Oostende 1602—1604). Eindelijk blijkt hot, dat zoo immer, hier, onberaden dolle moed nimmer gebrek aan kunde kan te gomoet komen; dat bij don opperbevelhebber wien do leiding oener belegering is opgedragen, eene groote kennis vor- |
Ij 365 oischt wordtvan allo takken der versterkingskunst; dat hij bekend moet zijn met de eigenaardige werkkring, do aanwending on vocht-wijze van iedere wapensoort; dat hij oono groote mate van volharding , kalmte, beleid, doorzigt en beraden oordeel moot bezitten, on de lessen dor geschiedenis van vorigo belegeringen steeds voor den geest moet hebben. Voorwaar hoedanigheden die men zelden veroonigd vindt, doch tot wior ontwikkeling en aan-kwoeking, ook bij hen die den hovolhebbor ter zijde moeten staan, in lateren tijd hier te lande zoo veel hooft bijgedragen, dospociak' opleiding voor elk wapen aan cóne gemoensehapporijke krijgskundige sehool; daar toch loeren alle krachten van oen leger elkander in haren oigenaardigen werkkring kennen on waarderen. Bij do belegeringen vóór den 30-jarigon oorlog vindt men veelal versterkte liniën togen do vesting, en tegen een vijand van buiten opgorigt, wolko circonvallatie en coniraoallatie liniën oenen ver-bazondon omvang hadden; zulke doorloopendo liniën zijn later in onbruik gekomen. Do loopgraven zijn op do hier aangogovono wijze het eerst door Vauban gebezigd ; bij hot beleg van Maastricht vindt men daarvan roods eonige sporen, doch de regelmatige toepassing dagtookont van het beleg van Ath, in 1697. Omtrent de vorderingen die men in do wijze van aanvallen sedert 1629 maakte, loze men J. P. Dolprat's Verhandeling over den aanval en verdediging, Delft 1825. Do aanvalwijzon vóór dat tijdstip kunnen, hoe hardnekkig gevoerd, bezwaarlijk in algomoono trekken gosohotst worden; men leze daarover do speciale bo-sohrijvingen. Zoo ook zullen wij ecu woord zoggen omtrent don aanval vóór do uitvinding van het buskruid, bij het art. Krijgskunde der Ouden. Eindelijk zijn de bronnen over dit gehoele onderwerp te raadplegen zoo menigvuldig, dat hot mooijolijk is daarin door oeno enkele opgave oono keuzo te doen. Men zie echter vooral do Versterkingskunst door don Kapit. Ingenieur G. A. van Kerkwijk geschreven voor de krijgskundige leercursus dor Kon. Akadcmie , terwijl do catalogus van do bibliotheek dior inrigting oono volledige opgavo van to raadplegen werken oplevert. BELEM (in do uitspraak Bolangh), eigenlijk Bethlehem, maakt een gedeelte, of kwartier uit van Lissabon. Het was voorheen een marktvlek ter plaatse, waar eens koning Emanuel, na de eerste terugkomst van Vasco do Gama uit Indië, in 1499, eene kerk tor oero van Christus-geboorte liet bouwen, en hot beroemde Hiero-uymitenklooster stichtte, waarin zich dc prachtige grafplaats der koninklijke familie bevindt. Bij de aardbeving van 1755 werd deze kerk geheel verwoest, en sedert weder in don Gothisohen smaak opgebouwd. Belem was eertijds de verblijfplaats der koninklijke familie; doch sedert het slot is afgebrand, betrok zij het twee legoas van daar golegono, eenzame slot Queluz, hetwelk zij tot haar vertrek naar Rio-Janoiro bewoonde. Hot nieuwo koninklijke slot. te Bolem heeft oen fraai gozigt op do haven en do zee. In Bolom wonen velo voorname lieden en do moeste hoogo staatsdienaars. Ook vindt men er de kerk Nossa Sonhora da Ajuda, in welker nabijheid de koninklijke tuin met een scheikundig laboratorium, on het kabinet van natuurlijke zoldzaamhodon gelegen zijn. BELEMNITEN of PIJLSTEENEN noemt men do versteende overblijfsolon van oen geheel uitgestorven geslacht van koppootige weekdioren (Mollusca cephalopoda). Men treft ze in zoor groot aantal aan in de secondaire bergen van do oölith- en krijt-poriodo. Hot dier waartoe zij behoorden moot wel eonige overeenkomst gehad hebben met de nu nog lovende zeekat of inkt-viscli (Sepia). In bijkans ongoloofolijko menigte moeten Belemni-ton op sommige plaatsen zijn te gronde gegaan; er zijn lagen, die uit bijna niets anders bestaan, en deswege mot den naam van Bolomniton-sohiofor worden gekomnorkt. De zonderlinge vorm dezer overblijfselen gaf in do tijden van het bijgeloof aanleiding hen voor hoksonvingors aan te zien. Ook worden zij wol eens dondorstoenen genoemd. Verg. Duorotay do Blainvillo, Mcnwin sur les üélemnites , Paris 1827,4».; J. S. Miller, Observations on Belemn. Transact, of the Geol. Soc. of London, Scr. II, 1829, p. 43—62 , pl. 6—9. BELENUS, oen der talrijke bijnamen die do Galliërs aan Apollo gaven, die door hen bij uitnomondheid vereerd word. Mon ziet uit Ilorodianus en andere schrijvers, dat do Romeinen deze Gallische godheid gehool voor hunnen Apollo erkenden ; maar do beoefening van dit dool onzer oudheidkunde bewijst, dat do Galliërs |
|
366 Jü' de voi'schillondo attributen van dezo godheid splitsten, en elk attribuut door den bijzonderen bijnaam, dien zij bij den naam van Apollo voegden, aanduidden. BELFAST. De hoofdstad van het graafschap Antrim in Ierland, met eene haven, een sterk kasteel, en 80,000 inwoners. Zij heeft uitgestrekte linnen-en katoen-fabrieken, die alleen aan 10,000 mensehen werk verschaffen; alsmede glasblazerijen en suikerraffinaderijen, en drijft grooten handel in vleesch, boter, linnen enz. Onder de openbare gebouwen en inrigtingen munten inzonderheid uit 2 fraaije hoofdkerken, een lloyal Academical Institution, met 2 gymnasiën, 21 professoren en 400 studenten, oen instituut voor blinden, en een ander voor behoeftigen, in welk laatste, op kosten van een monsehlievend genootschap, meer dan 400 personen van allerlei jaren en beiderlei kunne, verzorgd worden en een aantal arme kinderen onderwijs ontvangen. BELGIË. Het koningrijk België grenst ten noorden aan het koningrijk der Nederlanden, ten westen aan de Noordzee, ten zuiden aan Frankrijk en ten oosten aan Luxemburg,Kijn-Pruissen en Limburg; het strekt zich uit tusschen 0° 15'en 3° 46' lengte en 49° 31' en 51° 28'noorderbreedte. Het beslaat eene oppervlakte van 536 □mijlen of 2,945 593bunders, en wordt in negen l'rovin-ciën verdeeld, te weten: Braband (Zuid.Braband), West- en Oost-Vlaanderen, Antwerpen, Luik, Namen, Henegouwen, Limburg en Luxemburg, waarvan do hoofdsteden zijn Brussel, Brugge, Gent, Antwerpen, Luik, Namen, Bergen, Hasselt en Arlon. De geheclc bevolking bedraagt 4,371,000 zielen, waarvan bijna een derde gedeelte in Vlaanderen leven; de mcesten behooren tot de R. C. godsdienst; men rekent zelfs dal er niet meer dan 7400 Hervormden en 1340 Joden in België aangetroffen worden. Er bestaat een aartsbisdom , dat van Meehelen, en vijf bisdommen , die van Brugge, Gent, Doornik, Namen en Luik. België is niet zoo vlak als ons Vaderland , doch de Vlaamsche streken hebben met de onzen groote overeenkomst, terwijl in het zuid-oostelijke gedeeUe een arm van den keten der Ardennen het land met heuvelen bedekt. De voornaamste rivieren zijn de Maas en dc Schelde, in welke beiden talrijke kleine rivieren en beken hun water ontlasten; daaronder zijn de voornaamsten de Roer, de Onrthe, de Sambre, de Lys, dc Dender en de Rupel. Terwijl de hooger liggende streken veel hout en wild opleveren, teelt men in de vlakkere gedeelten des lands veel koorn, peulvruchten , vlas, hennep, meekrap, hop en tabak; veeteelt en paardenfokkerij worden door de uitgestrekte weiden in Vlaanderen zeer begunstigd. Bovendien levert de bodem ontzettende schatten aan steenkolen en ijzer; het eerste artikel bijzonder tut de omstreken van Luik, Charleroi en Bergen wordt jaarlijks op eene uitgegraven waarde van 23 millioen gulden geschat; het ijzer bedraagt jaarlijks omstreeks 150,000 tonnen. Buitendien treft men er kalksteen-, marmer-, lood-, koper-, zink- cn aluin-groeven en mijnen aan. Dc voornaamste werkplaatsen van nijverheid zijn de fabrieken van linnen, wollen, katoenen stoffen, leder en metalen. Sedert langen tijd zijn de Brussclsche kanton wereldberoemd, terwijl Luik, Namen, Charleroi en Bergen vermaard zijn om hunne ijzergieterijen, geschutgieterijen , geweer en messenfabrieken. Behalve dezen verdienen genoemd te worden; de papierfabrieken van Namen en Luik, de glas- en porcelcinfabrieken in Henegouwen, Braband en Namen, de stroohoeden van Luik, de rijtuigen van Brussel, enz. De Belgen zijn een gemengd volk van verschillende stammen , waaronder die der Vlamingen en Walen het meest onderscheiden zijn. Het westelijk gedeelte van het land spreekt Vlaamsch , het midden, zuiden en oosten Fransch, terwijl het zuid-oostelijke gedeelte Duitsch spreekt. De regeringsvorm is eene constitutionele monarchie; er zijn twee kamers , de senaat en de vertegenwoordigers. De staatsinkomsten bedroegen in 1852, 117 millioen frs., de uitgaven 115. De koninklijke residentie is Brussel. Ten tijde der Romeinen waren dc zuidelijke Nederlanden (België) bekend onder den naam van Provincia Belglea, voornamelijk door Keltische stammen bewoond. Gedurende do eeuwen van het leenstelsel werd het land in afzonderlijke hertogdommen en graafschappen verdeeld, waaronder zich bijzonder het graafschap Vlaanderen door raagt en rijkdom onderscheidde. In 1385 kwam hetzelve aan het Borgondischehuis, datin de volgende eeuw door huwelijk, erfenis, koop en verdrag alle overige provinciën even zeer onder zijnen scepter vereenigde. Door het Jiuwelijk van keizer Maximiliaan met Maria, de erfdochter van Borgondië kwamen deze rijke bezittingen aan het huis van Oostenrijk. |
Bij den afstand van keizer Karei V kwamen dc Nederlanden aan Philips II en zouden met Spanje vcrcenigd blijven, dan in 1598 werden de zuidelijke Provinciën (België) door de overdragt aan dc aartshertogen Albert en Isabella tot een afzonderlijken staat verheven. Na den vrede van Munster bleef België onder de Spaansche heerschappij en kwam bij den Utrechtschen vrede in 1713 aan het Oostenrijksche huis; de vestingen werden sedert gemeenschappelijk door den keizer en de Staten der vereenigde Nederlanden bezet. (Zie Harrih-e-tractaat.) In 1788 stond België tegen de Oostenrijksche regering op , in 1790 vormde het zich tot eene republiek, doch werd nog in hetzelfde jaar door een Oostenrijksch leger weder aan de regering van Leopold II onderworpen. Vier jaren later drongen de Pransehen onder Pichegru in België door, de republiek werd bevestigd en België volgde nu tot in 1814 volkomen Frankrijk , waarmede het in 1802 vcrcenigd was. Bij den val van Napoleon worden België en Noord-Nederland tot een koningrijk zamengesmolten, waarvan Willem Frederik van Oranjc-Nassau koning werd, onder den naam van Willem I. Na vijftienjarige rust brak den 24sllt;!'gt; Aug. 1830, ten gevolge van de Julij-omwcnteling in Frankrijk en der sedert jaren reeds plaats hebbende opruijingen der liberalen en der geestelijkheid, in Brussel een oproer uit, dat dc afscheuring der zuidelijke provinciën van de noordelijke ten gevolge had. België door de groote Staten van Europa tegen Willem I en dc Noord-Nederlanders bijgestaan, vormde zich tot een Koningrijk, waarvan Leopold van Saksen-Coburgden 9don Julij 1831 de kroon aanvaardde. BELGRADO, of Grieksch-Weissenburg, is eene stad en zeer beroemde vesting op eenen kleinen heuvel, aan de zamenvloeijing van den Donau en de Sau in Servië. Zij bestaat uit het Oppcrslot, de stad, de Waterstad en de Reitzenstad; bevat tusschen de 25,000 en 30,000 inwoners; heeft 14 moskeën, en is door hare ligging in Servië op de grenzen van Hongarije als grensvesting en als handelstad beide van zeer veel gewigt. In het jaar 1522 werd zij door Soliman II, in 1668 door de keizerlijken , en in 1690 weder door de Turken veroverd. In 1717 nam prins Eugenius de plaats in, welker bezit bij den vrede van Passarowitz de keizer gelaten werd, tot in 1739 , wanneer de Turken de nu sterk bevestigde stad belegerden, en dezelve aan hen, zonder verovering werd afgestaan. Het laatste beleg, hetwelk zij onderging, was dat van den Oostenrijkschen veldheer Laudon, in 1780, wanneer zij bij verdrag aan hem overging; doch, bij den vrede van 1791 weder werd teruggegeven. In 1807 gafSuleinan Pacha de stad bij verdrag aan Czerny, het opperhoofd dor Serviërs over, doch na do erkende zelfstandigheid van Servië, heeft de Porte toch nog het regt van garnizoen van 3000 man in Belgrado behouden. BELIAL. In het Hcbreeuwsch een woord zamcngesteld uit twee andere, te zamen beteekenendo: tot niets nut, verderfelijk, slecht. Het komt meestal voor met de woorden man , kinderen, zoon; een Belials-man, kinderen Belials, zone Belials enz.; is dus: deugniet, slechte, lage mensehen. BELISARIUS was de zoon van een Thracisch landman en diende onder de lijfwachten van don keizer Justinianus. Hij huwde later met dc beruchte Antonina, de dochter eens wagenmenners uit den Circus, en de vriendin der niet minder befaamde keizerin Theodora. Belisarius opende zijne loopbaan als overwinnend veldheer in den slag bij Dara, tegen de Perzen. In 532 stilde hij den vree-selijken opstand der blaauwe factie te Constantlnopcl, waarbij Justinianus bijna den troon had verloren. In het daarop volgende jaar erlangde hij hot opperbevel over leger en vloot, welke door Justinianus naar Africa tegen de Wandalen werden gezonden. Hij veroverde Carthago, versloeg den Wandaalschen koning Gelinius en dwong hem, zich en do zijnon aan den keizer over te geven, terwijl zij echter aan zijne tusschenkomst eene grootmoedige behandeling te danken hadden. Belisarius hield in 534 een zegcpralenden intogt te Constantinopel en ontving in 535 de consulaire waardigheid. In ditzelfde jaar riepen hem echter mooijelijkheden tusschen dc Oost-Gothen en Wandalen naar Sicilië, welk eiland hij in 535 |
BEL
367
|
veroverde. Begunstigd door de verdeeldheden in het Oost-Gothi-sehe rijk, veroverde hij aehtervolgens Napels en Rome. Hij verdedigde deze laatste plaats met groote dapperheid tegen de aanvallen van Vitiges, die inmiddels koning der Oost-Gothen geworden was, en breidde vervolgens zijne overwinningen nog verder naar het noorden uit, waar hij, na groote moeijelijkheden, in 539 Ravenna voor den keizer innam en vervolgens op diens bevel naar Constantinopel terugkeerde. In 541 en 542 bestreed hij Chosroës, den Perzisehen koning, met gelukkig gevolg. Hij geraakte hierop echter, ten gevolge van vrouwen-intrigues en het schandelijk gedrag van Antonina, ia ongenade en verloor tijdelijk zijn opperbevelhebberschap. Dit kon intusschen slechts zoolang duren tot de nood hem weder onmisbaar maakte. De Gothen staken in Italic weder het hoofd op, onder Totilas aanvoering. Bclisarius, met geringe magt daarheen gezonden, was niet in staat liome te ontzetten , dat in 546 den Gothen in handen viel, terwijl hij zieh eindelijk naar Sicilië moest terugtrekken, en van hier naar Constantinopel werd terug ontboden, waar hij echter, niettegenstaande zijne laatste rampspoeden , door den keizer welwillend werd ontvangen. Een zijner laatste heldendaden was de verdediging der hoofdstad Constantinopel tegen den aanval der Slaven onder Zabergan in 559. Maar deze laatste, schitterende dienst aan zijn* keizer bewezen, kon hem echter niet voor ondank behoeden. Zijne vijanden aan het hof maakten gebruik van eene ontdekte zamenzwering tegen Justiniaans leven, om ook den grijzen veldheer verdacht te maken, als daarin betrokken. In 564 kostte hem dit eene gevangenschap van meerdere maanden, die, ofschoon eindigende met de erkentenis zijner onschuld en het herstel in zijn vermogen en waardigheden, aanleiding mag gegeven hebben tot zijn spoedig daarop gevolgd sterven , den 13 Maart 565. Bclisarius was voorzeker een groot veldheer, die door zijn beleid en voorbeeld aan de verwijfde Oostersche krijgsscharen tijdelijk weder orde en tucht wist in te boezemen, en ze tot krijgsbedrijven aanvuurde niet geheel het oude Rome onwaardig. Ook als mensch mag men Bclisarius achten, en vooral verdient zijne trouw en gehechtheid aan zijn' heer en keizer onze bewondering. Alleen schijnt zijne toegevendheid of verblindheid voor de verregaande uitspattingen zijner gemalin, beneden zijn karakter als man te zijn geweest. Over dit laatste zie men vooral Gibbon, History of the decline, and fall, etc. Over zijn leven en daden Procopius, Agathias, Theophanes y Cidrenas, Zonar as. De Bélisaire van Marmontel is, gelijk bekend, slechts een romantisch verhaal. |
BELL. Eene Schotsche familie, die vele beroemde namen vooral van geneesheeren en schrijvers over geneeskundige onderwerpen telt. John Bell, geb. 1691 , ging in 1714 als geneesheer naar Petersburg, van waar hij zich op reis naar Perzië, China en Constantinopel beg.if, en in 1746 in zijn vaderland teruggekeerd is. De beschrijving zijner reizen is te Glasgow in 1763, en later meermalen, in twee deelen uitgegeven. Zijn zoon, Charles Andreas Bell, geb. in Petersburg, 1717, was hoogleeraar inde fraaije letteren te Leipzig, waar hij gedurende vele jaren (1753-8IJ decmfcVortm redigeerde. Hij overleed aldaar in 1782. Benjamin Bell, was een der beroemdste chirurgijns van zijn tijd. Zijn System of Surgery werd te Edinburg in 1782—87. in zes deelen 8« uitgegeven. Meermalen herdrukt, werd het ook in de meeste talen overgezet. (Holl. vert. Amsterd. 1791—93— 95 4«). Nog heeft men van hem: On the theory and management of Ulcers, Edinb. 1779 80,7de uitg. 1801 8°; On Gonorrhoea virulenta and Lnes venerea, Edinb. 1793 en 1797, 2 deelen 8«; On the Hydrocele and Sarcocele etc. Edinb. 1794 8«. Andreas Bell. uit dezelfde familie, geb. te St. Andrews 1753, geestelijke van de Engelschc kerk, die het zoogenaamde Madras-stelscl van onderwijs in Europa heeftin-gevoerd, dat door hem en Lancaster gewijzigd en verbeterd, later onderden naam van Bcll-Lancastersch stelsel meer algemeen bekend is geworden. (Zie Onderwijs.) Hij overleed in 1832 en vermaakte bij uitersten wil 120,000 p. st. van zijn vermogen aan Instituten en weldadige inrigtingen. John Bell, broeder van Andreas, geb. te Edinburg in 1763, wijdde zich aan de geneeskunde. In 1790 opende hij zijne voorlezingen in zijne eigene anatomische werk-plaats. Deze heeft o. n. gcschrovcn System of the Anatomu of the. human Body, Edinb. 1793—98 2 vol. 8», 6d0 uitg. 1826 8». Zijn broeder Clmrles voegde later twee deelen hierbij Cl823): Discourses OU the Nature and Cure of Wounds, Edinb. 1793—95 2 vol. Su; Principles of Surgery, honden 1801, 3 vol. 8quot;. Ook heeft hij vele anatomische werken met koperen platen uitgegeven, die om de zuiverheid en uaauwkeurigheid eene groote vermaardheid verkregen hebben, als: Enyravmys to illustrate the Structure of Bones, London 1794 4U, 2^quot; uitg. 1808; JZnyravinys and Descriptions oj the Arteries, Loud. 1801 4U, 3'le uitg. 1811; Enyravinys of the Bram, Eond., 1802 4'1; Enyravinys oj the Neroes, Lond. 1803 4°. Enyravinys of the Kescera, Edinb. 1804 4». Later legde bij zijn leeraarsambt neder en stierf in 1820 te liome, op eene reize in Italië. Nog hoeft men van hem Lettres on the professional Characters, Edinb. 18)0 8°. Zijne weduwe guf na zijn dood een gedeelte van het dagboek uit dat hij op zijne laatste reis had gehouden; Observations on Italy, Edinb. 1825, 8°. Charles Bell, zijn jongere broeder, later Sir Charles, geb. te Edinb, 1778 , sehreefnog voordat hij in het Edinburgsehe College of Surgeons was opgenomen , liet eerste deel van zijn System of Dissections, Edinb. 1798 (4—5 1800-1805). Hij verwierf zich al spoedig een grooten naam als operateur. In 1806 vestigde hij zich te Londen, waar hij voorlezingen, over ontleed- en heelkunde hield. In 1812 werd hij in het lioyal College of Surgeons ie Londen opgenomen en kort daarop als chirurgijn aan het Middlesex-hospital aangesteld. In 1809 naden slag van Corunna, ijlde hij naar het slagveld om daar, even als later in 1815 te Hrussel na den slag van Waterloo, de gewonden en gekwetsten bij te staan. In 1836 werd hij naar Edinburg als hoogleeraar in de heelkunde beroepen en stierf aldaar in 1842. Zijne overige werken, buiten het bovengenoemde zijn: System of operative Suryery, Lond. 1807 4°.— Dit boek werd later omgewerkt en uitgegeven onder den titel: A System of operative Suryery founded on Anatomy, Lond. 1814 2 vol. 4quot;. — Essays on the Anatomy of Expression in Painting, Lond. 1806 4quot;, later omgewerkt onder den titel; The Anatomy and Philosophy of Expression as connected with the fine Arts, Lond. 1844 4°. —0« Me Diseases of the Urethra, Lonii. 1810 8quot;, 2d'' uitg. 1822 8°; Idea of a new Anatomy of the Brain, Lond. 1811 4°; Enyravinys from Specimens of the Morbid Parts, Lond. 1813 4°; Suryical Observations Lond. 1816—17, 2 vol. 8»; The Anatomy and Physiology of the Human Body, Lond. 1816, 2 vol. 8° ; Essay on the Forces which circulate the Blood, Lond. 1819 8quot;; Illustrations of Capital Operations of Suryery, Lond. 1820, 4°. Zijn moest beroemde werk is in 1824 te Londen uitgegeven: An Exposition of the Natural System of the Nerves of the Human Body, 8quot;, later op nieuw bearbeid: The Nervous System of the Human Body, Lond. '.830 8°. Hierin is zijne ontdekking van de verschillende verrigtingen van de voorste en achterste wortels der ruggemergszenmven ontwikkeld. (Zie Ruyyemerg en Zenuwen.) Voor de Society for Diffusion of Useful Knowledge schreef hij voortreffelijke stukjes, en voor de Bridyewater-books (Zie Brid-yewater) zijne uitmuntende verhandeling, The Human Hand, London 1834 4quot;. Nog beeft men van hem: Insfiluies of Suryenj , Edinb. 1838, 2 vol. 8quot;, cn Practical Essays, Edinb. 1841—42 2 vol.8quot;. Een andere broeder, George Bell, Chirurgijn teRedits, heeft over de horst-kanker geschreven : Thoughts on the Cancer of the Breast, London, 1788 8quot;. Een zoon van dezen laatste, Benjamin Bell secundus, is mede als chirurgijn en schrijver bekend. BELLA (Stephano della) werd te Florence in 1610 geboren en stierf er in 1664. Tot goudsmid opgeleid, leerde hij de teekenkunst bij O. Vaimi en genoot ook onderrigtvan Canta Gallina, bij wien hij met Callot bekend werd en diens gravuren namaakte. In het eerst volgde hij geheel de manier van dien beroemden graveur, doch later nam hij eene eigene aan, die niet zoo geestig, maar toch schoon en aangenaam is. De kardinaal Lorenzo de Medicis waardeerde zijne gaven en zond hem op zijne kosten naar Rome, om er de werken der groote meesters te bestuderen, waar hij drie jaren verbleef en vele gravuren maakte. Van daar toog hij niiar Parijs, woonde er 7 jaren, verwierf er eer en roem en werd, in zijne geboorteplaats teruggekeerd zijnde, door Cosmus 111 begunstigd. Met eene rijke verbeeldingskracht begaafd , behandelde hij de meest onderscheiden onderwerpen, zoowel geschiedkundige, als landschappen, zeestukken, gevechten, studiën van dieren, sieraden enz. In allen waardeert men eene uitvoerige en geestige behandeling., met eene schilderachtige opvatting gepaard. Zijne laatste werken zijn niet zoo vrolijk en geestig van opvatting, er heerscht zelfs eene sombere gedachte in. In de figuren muntte hij |
|
hot meest uit: liij teekendo zo in eono zuivere losse manier. In do voorstolling van (lieren is do uitvoering het moost te prijzen, het minste muntte hij in landschappen uit; zij hebben oohtor houding on zijn sierlijk uitgevoerd. Zijn werk, uit meer dan 1540 bladen bestaande, werd op de verkooping van Mariette met 920 francs betaald; op die van Basan golden iets meer dan 7U0 gravuren, 240 francs. BELLADONNA. (Zie Wolf kers.) BELLAMY (Jacouus) werd den ia*1®11 Nov. 1757 te Vlissin-gen , uit bohoefiigo ouders geboren. Tot het beroep van bakker opgeleid, werd hem, zoodra men den dichterlijken aanleg van zijnen geest gewaar word, betere gelegenheid tot beschaving en oefening zijner vermogens gegeven, zoowel in zijne geboortestad als aan do boogeschool te Utrecht, waar hij zich tot don predikdienst voorbereidde. Begaafd met oen fijn gevoel voor hot schoono, en met eono levendige verbeelding, maakte hij ras in de dichtkunst meesterlijke vorderingen, en zijn eerst uitgegeven werk: Vader-landscha gezangen, Amst. 1784, 1785, getuigt van zijne stoutheid en oorspronkelijkheid. Niet minder zijne Gedichten, Haarl. 1826, i110 druk. Hij was een dor eersten, die don bedorven smaak voor liet zoetsappige in do poczij hielpen verdringen en oenen beteren invoeren. Hij stierf in den ouderdom van 28 jaren, tot groote smart voor velen, die zich, mot regt, iets groots van hom voorstolden. Intusschon blijven zijne gedichten onsterfelijk. Verg. Ter Gedachtenisse van Bellamy, Amst. bij A. Mens Jansz. 1786 8°.; Gedenkzuil op het graf van Jac. Bellamy, door W. Ockerse en A. Kloyn,gob. Ockerse, Haarl. 1822; J. H. van der Palm, Mijne /lerrimeringen aan J. Bellamy in zijne Verhandelingen, Redevoeringen en Losse geschriften-, voorts de bekende werken van Witson Gcijsbook, Siegenbeek, van Kampen, Bowring, do Vries, over de Ned. letterkunde. Men vindt hot portret van Bollamij voor zijn Gedichten, Haarl. 1826. P. Kleyn on A. W. Engelen vervaardigden dichtregels op hetzelve on Mr. A. P. Sifflé Te.r gedachtenis van mijne geliefde tante, mejufvromv Francina JSaane Cdo Phillis van Bellamy), overl. to Goes 17 Oct. 1837. Zie ook Algem. Kunst- en Letterbode, 21 Jan. 1853. BELLARM1NUS (Uobeut), zoon van Cinthia Cervin , zustor van paus Marcellus II, werd den 4|1,J,1 October 1542 tc Monte-pulciano in Toscane geboren, in zijn achttiende jaar jezuït, en trod in verschillende steden als leeraar der oude talen en der astronomie, en ook als kanselredenaar op. In Leuven hield hij (sedert 1570) voorlezingen over de theologie, schreef daar zijne hebreeuwsche grammatica en zijn werk over de kerkelijke geschiedschrijvers {Be scriptorib. Eccles. Kom. 1613 4»), die beide, thans weinig waarde meer hebben. Hot laatste is door Oudin aangevuld en voortgezet {Supplementa de script, eccl. a Bellarmino omissis. Par. 1668). Van Leuven werd B. naar Rome beroepen, waar hij van 1576—1589 in het eollegie dor jezuïton voorlezingen hield, die meest allen van polemisehcu inhoud waren. Hij logde zich inzonderheid toe op het wederleggen van de gevoelens dor protestanten, en trachtte zulks niet gelijk de moeste zijner voorgangers met schelden en razen, maar door bewijzen te doen. Zijn hoofdwerk over de polemiek is zijne Bisputationes de contro-versiis christianae ft dei adversus hujus temporis haereticos (Rom. 1581—92 3 voll. fol. en Ingolst. 1601 4 voll. fol.) De nieuwste uitgaaf heeft Sausen, Maintz 1842 , bezorgd en Gumposch zotte ze (Augsb. 1842) in het Hgd. over. Lang is dit geschrift als oen hoofdbohverk tegen het protestantisme beschouwd; doch zelfs R. C. sclirijvers erkennen, dat er grondige kennis der talen en der geschiedenis in gemist wordt; dat do schrijver ook blijken geeft van noch een goed exegeet, noch een sohorpzinnig criticus te wezen; en dat de bewijzen zwak zijn; doch zij schrijven deze gebreken minder aan den schrijver, dan aan den toestand der godgeleerdheid in die dagen toe. Vriend en vijand hebben tegen dit werk de pon opgevat. Niet slechts toch schreven de protestanten, Huber, Scherzer, Vorst, Albrecht, Amosius en andd. onder don titel van Antibellarminus; maar ook catholiekcn, gelijk Launoi en andd. (verg. J. F. Mayer, Ecloge de, fide Baronii et Bell ar mini ipsis Pontificibus ambigua, Amst. 1697)|egen hetzelve. Paus Sixtus V, plaatste hot op den Index expurgatorius, wijl hij niet wilde, dat de loeringen der protestanten in de R. C. landen verspreid zouden worden ; ook stemde Be llarminus in het punt van het hoogste gezag van den paus, in wereldlijke dingen, (hij sehrcef den H. |
Vader eono absolute magt, zoowel in wereldlijke als geestelijke dingen too,hetgeen ook oorzaak was, dat die Bisputationes, welke over do pauselijke magt handelden, ook te Parijs verboden worden) niet mot hem overeen. Na don dood van Sixtus V verkreeg B. dat zijn werk van do Index werd uitgewischt. Op gelijke wijze ging hot mot een ander geschrift, waarin hij uitsluitend over de pauselijke magt in wereldlijke dingen (Be poiestate SummiPontijicis in rebus temporalibus contra Guil. Barclajum. Rom., 1610) handelt. De Schot WiUiam Barclay, een jurist, had namelijk in hot begin der XVIIdo eeuw, een werk over de magt van don paus (Oepo-testate Papae an et quatenus in reges et principes seculares jus el imperium Aaieai, Lond. 1609, en bij Goldast Monarch. Imp. t. III) geschreven on de onafhankelijkheid der wereldlijke monarchie van do pauselijke magt verdedigd. Bellarminus rigtte tegen dit boek hot gemolde geschrift, dat door het parlement te Parijs en de Venetiaansche republiek verboden, ja bijna door boulshandon verbrand werd. Sleohts mot groote moeito konden do jezuïton dit laatste beletten. Kort voor de afschaffing dor jezuïten-orde werd hot to Mainz in hot Latijn en te Ingolstad in het Hoogduitsch op nieuw uitgegeven. De oatholicke regeringen der beide landen verboden op zware straf het te verspreiden, en dc aartsbisschop van Mainz verklaarde het voor oen hoogstgevaarlljk boek. Paus Clemens V1H verhief hom in weerwil dat hij mot vrijmoedigheid de misbruiken in het kerkelijk bestuur had aangetast, in 1599 tot car-dinaal en schonk hora zijn volle vertrouw en, doch hij verloor dit in den strijd der jezuïton mot do Dominicanen over do wijze waarop God zijne genade verleent. Bellarminus werd op eervolle wijze uit Rome verwijderd, daar do paus hom tot aartsbisschop van Capua bouoemdo (1601) om hem uit do Congregatio de auxiliis gratiae, wie do beslissing dor zaak was toevertrouwd, te weren. Na's pausen dood keerde Bellarminus naar Rome terug, en weinig had het goscheeld of hij ware tot paus verkozen. Met ongeraeenen ijver nam hij verschillende betrekkingen waar on schreef hij eono menigto schriften. Ook in zijnon catochisraus (Bechiarazione della dottrina cristiana, Rome 1603 4°., in hot Latijn, Christianae doc-trinae explication, in bijna alle talen dor wereld overgezet, nam hij zijn gevoelen over het onbepaalde gezag des pausen op, doch dosniettogonstaando werd dit werk door do j ezuïten overal verspreid. Verscheidene strijdschriften vervaardigde hij tegen de Venotianon, ton gevolge hunner kerkolijko ongehoorzaamheid en hot interdict, dat paus Paulus V over die republiek uitsprak, en togen koning Jacobus I van Engeland, wijl hij van do catholiokon een hun geloof kwetsendon eed van getrouwheid vorderde. Daarenboven vervaardigde hij oen menigte voortreft'elijke ascetische en zodekundigo schriften, waaronder die over de bisschoppelijke pligtcn en over de pligt van een christen-vorst uitmunten. Van zijne talrijke stichtelijke werken heeft dat, Be gemitu columbae sive de bono lacrymarum aanleiding tot een pennestrljd onder do monniken gegeven, wijl daarin vele misbruiken en gebreken der geestelijke orden zijn aangevoerd. Al deze schriften vinden wij o. a. in Aü Keidsche uitgaaf zijner werken, die in 1619 in 7 foliobanden verschoon. Vollediger is do Venetiaansche uitgaaf van 1721 in 5 foliobandon, die ook do na zijn dood uitgegeven brieven en andore stukken bevat. Bellaimiiius stierf don 17Jon Sept. 1621. Algemeen zijn zijne grooto verdiensten omtrent do R. C. kerk erkend, en zijn levenswandel was in allo opzigten voorbeeldig. Hij was naauwgozet in het waarnomen zijnor betrekkingen, en oen weldoener der armen, ja ontzegde zichzolvon vaak het noodigo ora te kunnen helpen. De jezuïton hebben velo pogingen aangewend, om hom to laten canoniseren; Frankrijk vooral heeft zich steeds daar tegen verzet. Het leven van Bellarminus is in het Latijn beschreven door den jezuït Jacob Fuligatti (Rome 1624 4quot;) Dezo biographic is in het Latijn (Antwerpen 1626 4°), en in andoro talon overgezet. Andere biographisten van hom zijn D. Bartoli (Rome 1677), en N. Frizon (Nancy 1708). Verg. Aleyambe et Sotuel Bibl. scriptt. societ. Jes. Rome 1657 fol.; Baylo Diet. Hist, en vooral Aschbach, Algcm, Kirchenlexikon, o. h. w. Bellarminus. Brignon heeft in 1701 in 5 d. in 12quot; een Fransche overzetting van do meeste ascetische schriften van Bellarminus gegeven. BELLAUDIERE (Loys), een Provomjaalsoh dichter uit do XVIlt;l°eeuw. Zijn Obros e rimos, barbouillado c phantasies zijn in 1595 te Marseille in 3 d. in 4quot; gedrukt. |
36!l
|
BELIjAVITI (Fh.). Een Italiaanschschrijver on dichter, in 1782 te Bassano gestorven, waar hij hoogleeraar in de wijsbegeerte was. Hij heeft drie blijspelen van Terentius in Ital. verzen over-gebragt, 1758 in 8«, en mengelwerken uitgegeven. BELLAY (Jean du), kardinaal, in 1492 geboren, werd door Frans I tot do hoogste waardigheden verheven, en in belangrijke zaken gebruikt. Hij wendde bij paus Clemens VI alle pogingen aan om Hendrik VIII van den ban te vrijwaren. Toen Karei V in Provence landde, bleef Bellay te Parijs met den titel van luitenant-generaal en hot commandement over Picardië en Champagne. Achtereenvolgend werd hij bisschop van Parijs, Limoges en Mans en aartsbisschop van Bordeaux. Na den dood van Frans I, dien hij tot het stichten van het Collége royal overhaalde, begaf hij zich naar Rome, maar hij stierf in 1560. Hij was een Latijnsch dichter, ook zijn er brieven van hem in het licht. Zijn oudere broeder Guillaume du Bellay, heer van Langey, omstreeks 1491 in het kasteel van Glatigny bij Montmirail geb. en don 9 «quot; Januarij 1543 te S. Sapho-rin bij Lyon gestorven, was een dapper krijgsman en werd tot ridder van St. Michel benoemd. In 1525 word hij door het regentschap naar Frans I, in Spanje gevangen, en meermalen naar Italië in ambassade gezonden. Hij was een schrander en voor-zigtig staatsman en bewees zijn vaderland als zoodanig gewigtige diensten. Toen hij stierf was hij onderkoning van Piemont. Als schrijver maakte hy zich bekend door een Epitomé de l'antiquité des Gaules avec qmlques opuscules du mesme Auteur, Vans 1556 in 4», en Mémoires sur les affaires du temps , laatst in 1573 in 7 d. in 12» uitgegeven. Z\jn broeder Martin du Bellay, luitenant-generaal van Normandië, en vorst van Yvotot, hoeft geschreven: Mémoires con-tenant les discours deplusieurs choses advenues au royaume de France dijniis iriKS jusgu'au trépas de Franfois I, auquel l'auteur a inseré trois lim es et quelquesfraymens des Ogdoades de Mr. Guill. du Bellay, Paris 1571 in 8°, voorts aldaar 1582—1588 herdrukt. Ook zijn er uitgaven te Heidelberg 1571 in 8», te Rochollo 1573 in 8«, Geniive 159) in 8» in het licht verschenen. Hugo Suraeus hoeft dit werk in hot Lat. vertaald, Francof. 1575 in fel. BELLAY (Joachim du) uit hetzelfde geslacht, werd in 1524 te Lire in Anjou geb., stond in hooge achting bij Frans I en zijne zuster Margaretha. De kardinaal du Bellay riep hem naar Rome, doch spoedig keerde hij naar Frankrijk terug, waar hij in 1560 stierf, op hot punt dat'de kardinaal hem hot aartsbisdom van Bordeaux zou geven. Joachim maakte zich als Fransch en Latijnsch dichter bekend. BELLE-ALLIANCE. Eene pachthoeve in het district Nivollos, in do Belgische provincie Zuid-Braband. Het is naar deze hoovc dat de Pruissen den veldslag benoemden, waarin Napoleon op den ISdcquot; Junij 1815 overwonnen word, en dien men tegenwoordig algemeen den veldslag van Waterloo noemt. Het centrum van hel Fransehe leger was bij Bolle-Alliance. BELLEAU (Remi) in 1528 te Nogcnt-Io-Rotrou geboren en in 1577 te Parijs gestorven, heeft den Prediker, het Hooglied, de Oden van Anacreon en de Phenomena van Aralus in het Fransch overgezet. Hij speelde in do stukken van zijn vriend Jodelle, en sehreef zelf een blijspel, getiteld ; La Reconnue. Het zonderlingste zijner schriften is een inacaronisch gedicht, De bdlo huguenotico. Zijne dichtstukken zijn bijeenverzameld en in 1578 of 1585 te Parijs, in 1604 te Rouaan in 2 din in 12°, in hot licht gekomen. BELLEGARDE. Eene Franseho bergvesting, liggende volgens do oude verdeeling in het landschap Roussillon , doch volgens de nieuwe, in het departement van de oostelijke Pyrenoën. Zij is, naargelang zij in handen van Frankrijk of Spanje is, de sleutel voor oen van beiden, en gaf zich den 24quot;°quot; Julij 1793 aan de Spaanschen over; doch werd, den 18I,0II September des volgenden jaars, door den Franschen veldheer Dugomier wederom in bezit genomen. BELLEGARDE (Gahbikl du Pauc de), uit een adellijk go-slacht in Languodoe afkomstig, word 17October 1717 op het slot van Bellegarde geboren. Hij studeerde te Toulouse in het kerke-lijk-regt, en verkreeg aldaar den graad van licentiaat in de regten. Daarop begaf hij zich naar Parijs, alwaar hij zijn vast verblijf nam , met oogmerk om zich geheel aan de beoefening der godgeleerdheid en kerkelijke wetenschappen over te geven. Hier geraakte hij in naauwe kennis met do kundigste godgeleerden dei-stad, inzonderheid met den vermaarden leeraar dor Sorbonue I. |
, Baussier, alsmede met den abt EltemarO, welke laatste hom bovenal dierbaar werd, en dien hjj steeds als meester en vader be-sehouwde; zijnde dermate aan hem gehecht, dat toen deze naar Nederland ging, om aldaar het overschot zijnor dagen door te brongen, Bellegarde zich mede derwaarts begaf, en dezen zijnen vriend en vader bijbleef tot aan zijnen dood, die in hot'jaar 1770 op Rijswijk, een landgoed in de nabuurschap van Zeist, voorviel. Twee jaar later begaf zich Bellegarde met ter woon naar do stad Utrecht, in gezelschap van oenigo vrienden, die zich mot gelijken arbeid bezig hielden; en het was daar, dat hij de laatste hand legde aan do Collection générale des (Euvres d'Anloinc Arnauld, leeraar dor Sorbonno, welko te Lausanno, bij intceko-ning, van 1772 tot 1782 gedrukt werden en in 49 doelen in 4« het licht zagen, daaronder begrepen do 6 deelen over la Perpétuité de la Foi, nevens één doel over het leven van Arnauld en het register op het werk, welke stukken ook afzonderlijk zijn uitgegeven; hebbende tevens de uitgever deze groote verzameling verrijkt met geschiedkundige voorredenen, welke vol zijn van de naauwkeu-rigsto en belangrijkste nasporingon. Mot dozen arbeid hield hij zich 20 jaren bezig; doch dit verhinderde hem niet, om in 1765 eene andore aanzienlijke verzameling uit te geven , onder den titel van Supplementum ad varias collectiones operum Zogeri Bernardi van Espen, in groot folio, makende een ödu deel uit der werken van dezen grooten Canonist. In dit stuk vindt men een naauw-keurig levensverhaal van den sohrijver, mot ophelderingen omtrent zijno schriften, dat ook afzonderlijk in groot 8» gedrukt is. In donzelfden tussohontijd gaf Bellegarde almede in hot licht: l'Histoire abrégée de VEglise Métropolitaine dUtrecht, sedert hare opkomst tot aan de kerkvergadering van Utrecht in 1763 , beslaande één deel in klein 8quot;. Ook de belangrijke voorrode voor het werk; Itecueil des temoiynayes a VEglise d'Utrecht, waarin de oorsprong en voortgang der scheuring, tussohon do catholijke en deze kerk ontstaan, quot;worden aangewezen en opgehelderd, is almede uit zijne pen gevloeid. Nog heeft men van zijne hand, behalve verscheidene andere schriften van minder belang. Mémoires historiques sur l'affaire de la Bulle Umgenitus dans les Pays-Has, sedert 1713 tot 1730, 4 deelen in 12°. Men bespeurt in al do schriften van de Bellegarde, dat hij, ofschoon de loorstollingon der Roomsch-eatholijke kerk onveranderlijk toegedaan blijvende, en geenzins aarzelende om het hoofd der kerk in den persoon van den paus te erkennen, nogtans verre af was, om alles te ondorsehrijvon, wat do overige Roomseh-gezinden, aangaande 's pausen onfeilbaarheid en volstrekte opper-magt over al do kerken voorwenden; en het was hierom, dat hij tot hetbokleeden van kerkelijke waardigheden de deur steeds voor zich gesloten vond, omdat men daartoe niet kan geraken , zonder zich aan de Roomscho bullen tegen Jansenius en Quesnel te onderworpen : hoezeer zijne geboorte, zijno braafheid en do diensten, welke hij aan de kerk bewees, hem boven anderen tot het bokloeden dier waardigheden allo regt gaven. Ondertusschen was hij, omtrent het jaar 1764, tot kanunnik bij de hoofd- en primaat-kerk te Lyon benoemd, waar zich een broeder van hem bevond, en waarvan de kanunniken, die bewijzen van hunnen ouden adeldom moeten geven, het teeken van het kruis dragon en den titel van graven voeren. Dan daar do arbeid, waaraan hij zich destijds had overgegeven, zijn vast verblijf aldaar niet gedoogde, zoo verzocht hij weldra zijn ontslag, en verwierf van het kapittel don titel van oud-graaf. Hij stierf don 13 December 1789 binnen Utrecht, alwaar op de zerk, die zijn stoffelijk doel bedekt, oen Latijnsch grafschrift geplaatst is. BELLENDEN of BALLANTINE (Willtaji), een Schot, oo-denvees in 1602 de fraaije letteren te Parijs, en stond in hooge achting bij koning Jacobus I, die hem met weldaden overlaadde. Hij was oen groot bewonderaar van Cicero, en gaf zich de moeite de goscliicdonis der Roomscho keizers en consuls met de eigon woorden van dien redenaar te schrijven. Aan hot einde van elk boek voegde hij aanteekeningen. De dood belette hem dit werk te voleindigen, maar Toussaint du Bray er het handschrift van ont-dokthebbende, gaf hetin hot licht en droeg het koning Karei V op {Guil. Bellendeni Scoti, magistri Stipplicum Libellorum Augusti Regis Magnae Britanniae, De tribus Luminibus Romanorum Libri. sex-decim, Parisiis apud Tossanum de Brag, via Jacobaea, sub spicis maturis 1634, in fol.). In 1612 had Bollenden te Parijs uit- |
370
|
gegeven: Ciceronis corisul, senator senatusque Homanus, iu Squot;. Dit werk werd in 1615 aldaar in 8quot;. met twee andere verhandelingen op nieuw uitgegeven (Guileimi liellendeni de Statu libri III. Videlicet; I de Statu prisci orbis in Reliijione, lie politica et Uteris, II Ciceronis Princeps, sive de statu Principis et Imperii, III Ciceronis consul, Senator senatusque Ilomamis, sive de statu Republ, et Urhis imperantis orbis). In 1787 bezorgde Dr. 1'arr, te Londen, ecu nieuwe uitgaaf van dit werk. BELLEROPHON, eerst Hipponoos genoemd, was do zoon des Corinthischen konings Glaucus en van Eurymede. Hij nam uit hoofde van eenen onwillekeurig beganen moord, zijne toevlugt tot Proteus, koning van Argos, die hem, door eene verkeerde verdenking, welke zijne eehtgenoote Antea hem tegen Bolleropbon uit wraak had ingeboezemd, bet eerst aanleiding tot zijne heldendaden gaf. De rogten dor gastvrijheid werden door Proteus te hoog geschat, dan dat hij hem in persoon zoude hebben kunnen ombrengen; en het was hierom, dat bij hem met eenen brief naar Lycie zond, en daarin aan Jobates, den vader zijner gemalin , den last opdroeg om hem to wreken. Negen dagen, aan de verwelkomingsfeesten der gastvrijheid gewijd, verliepen er, voordat deze den brief las, gedurende welken tijd Bellerophon zich zeer bemind bij hem gemaakt had. Jobates nu durfde hem niet regt-streeks dooden, doch vorderde van hem daden, waarin bij waarschijnlijk den dood vinden zoude. Het eerste, dat van Bellerophon gevorderd werd, was op te trekken tegen de Chimaera, een vuurspuwend monster, met het hoofd eens leeuws, het lijf eens rams, en den staart van eenen draak. Nadat hij overwonnen had legde de Lycisehe koning hem nog andere daden te verrigteu op, in welke alle hij overwinnaar bleef, en nu erkende Jnbates dat Bellerophon onder de bescherming der goden stond en dus onschuldig was; gaf hom zijne doehtor ten huwelijk en tegelijk deel aan de regering. Toen echter Bellerophon , trotsch op zijne overwinningen , naderhand zich met den gevleugelden Pegasus omhoog begaf en den zetel der goden wilde naderen , werd het paard door eene wesp gestoken, en stortte hij van boven neder. (Zie verder Pegasus.) BELLETESTE. Een beroemd Oostersch letterkundige, te Orleans in 1778 geboren. Hij bekleedde don post van geheimschrijver van den tolk bij het gouvernement voor do Oostersehe talen; vertrok in 1798 met de legermagt naar Egypto, als lid van do commissie voor kunsten en wetenschappen, en maakte zich op dozen togt bij uitstek verdienstelijk door het verbeteren der landkaarten van dat gewest en verscheidene gedrukte verhandelingen. Nu zijne terugkomst in het vaderland, besteedde hij zijnen meesten tijd aan twoe belangrijke werken, te weten; aan de vertaling van een Arabisch stuk over de edele steenen, en do overzetting uit bet Turksch van een zedelijk en staatkundig verhaal getiteld; de veertig Viziers. Beide stukken zijn in het licht, en het laatste inzonderheid wordt onder de voornaamste klassieke werken voor de Oostersehe scholen gesteld. Hij stierf don I7dlt;!11 Mei 18us, in don ouderdom van slechts 30 jaren. BÉLLEVAL (Piekkis Richeii de), geb. 1558,overleden 1G30. een Fransch kruidkundige, wasdogoen, die onder bescherming van Hendrik IV, den Plantentuin te Montpellier, de eerste Academische inrigting van dien aard in Frankrijk, tegen hot einde der XVIlt;l0 eeuw, grondvestte niet alleen, maar hem ook, na zijne verwoesting in 1624, weder in zijn vorigon staat herstelde. Hij gaf eene beschrijving van dezen voor zijn tijd zeer rijken Hortus, en bovendien eene inleiding tot do Flora vanLanguedoe in hot licht. O. BELLINI (Lauuexs) , een beroemd geneesheer en ontleedkundige, te Florence in 1643 geboren, studeerde tePisa,waar hij roods in zijn 205'0 jaar als hoogleeraar in de ontleedkunde werd aangesteld. Hij bekleedde ditambt 30 jaren met den grootsten roem, en werd toen als lijfarts van Cosmo III naar Florence beroopon. Hij overleed aldaar in 1703. Hij heeft geschreven; Exercitatio nnat. de structura venarum, Flor. 1662 4quot;; Organum gusius novissime deprehenswn, Bononiae 1665 12°; Opuscula aliquot de urinis et pu-tribus, de missione sanguinis, de Jebribus, de morbis capitis et pectoris, Bonon. 1683 4quot;. Leipzig 1685 4». Zijne beide ontleedkundige schriften zijn later dikwijls uitgegeven en ook opgenomen in de Dibliotlieoa analomica van Maugetus. |
BELLINI (Giaoomo), in 1400 te Venctie geboren en in 1470 gestorven, is minder bekend dan zijne beroemde zonen, Gcntili en Giovanni. Hij werkte in den stijl der Paduaansche school, gelijk blijkt uit zijne schilderijen in de kerken zijner geboortestad, beter echter uit de 99 teckeningen, die de Heer Mantovaui te Venetic van zijne hand bezit. Deze stellen moest voor heilige onderwerpen, studiën naar de antieken enz. zie Kunstblatt 1840. Zijn oudste zoon Gcntili, in 1421 te Venetic geboren, stierf aldaar in 1507. Even als zijn broeder, werd hij door de republiek gebruikt tot het versieren dor groote raadzaal. Hoewel minder bekwaam dan Giovanni, volmaakte hij zich door vlijt en volharding en heeft werk geleverd, waarover zijn* broeder zich niet behoefde te schamen. Hij kon zich echter het harde, dat zijne voorgangers kenmerkt, niet geheel afwennen. Toen sultan Mahomed II aan de Veneti-aansche republiek verzocht, hem een portret-schilder, die tevens liet stempolsnijdon beoefende, te zendon, nam Gcntili die taak op zich. Behalve vele portretten vervaardigde hij te Constantinopel don zeldzaam voorkomenden gedenkpenning, die hot portret des keizers en op de keerzijde drie kroouen draagt. Daarna schilderde hij voor don sultan „ de onthoofding van Johannes den dooperquot;, hetgeen dezen zeer beviel, hoewel hij op den hals van den onthoofde aanmerkingen maakte. Om den schilder te overtuigen, ontbood hij een Griekschen slaaf en hieuw hem dadelijk in het bijzijn des kunstenaars het hoofd af, hetgeen dezen zoo verschrikte dat hij zich onmiddellijk na het vertrek van den sultan, naar de haven begaf en zich naar Venotic inscheepte. Een zijner beste werken berust in het voormalige jezuïten-collegie , hot thans tot eene galerij van schilderijen ingerigte Brera, te Milaan en stelt „de prediking van den H. Marcus quot; voor; daar die prediking te Odessa plaats vond, maakte de schilder van zijne studiën gebruik om de toehoorders zoowel in Turksehe als in Venetiaansehe' kleeding voor te stellen. Zijne beide thans in de academie te Venetië berustende schilderijen, welke onderworpen uit de geschiedenis der republiek voorstellen, munten oven als de eerstgenoemde door eene karakteristieke en ware opvatting uit; de koppen worden zelfs bevalliger genoemd dan die zijns broeders. In kleiner formaat vindt men bevallige sohildorijen van hem , zoo in hot paleis Barbarigo te S. Paolo als in het paleis Grimani, die beiden „Eene voorstelling in den tempelquot; ten onderwerp hebben. Ook hot paleis Borghese, do Louvre, benevens de museums te Napels en te Berlijn, bevatten werken van dezen meester, geheel in den eenvou-digon stijl der eerste schilders uitgevoerd. Dat in het laatste museum, is a tempora op hout geschilderd'; de zich daar bevindende portretten der beide broeders, aan Gcntili toegeschreven, schijnen geeopieerd naar die in de Louvre. Giovanni Bellini, gewoonlijk Giambellini genoemd, was een dor beroemdste Venetiaansehe schilders. Niet alleen is hij degrondleg-gor dier beroemde school te noemen, maar hij bragt het meest toe tot hare verheffing en bloei, even als tot de verspreiding van het schilderen in olie-vorw. Uit zijne school zijn do grootste Venetiaansehe meestors, een Titiaan, Giorgione, Bonifacio, Sebastiano del Piombo en anderen voortgekomen. Zijne schilderijen zijn bevallig en waar, de houding der daarin voorkomende beelden edel, do hoofden eenvoudig schoon. Hij schilderde madonna's en kinderen mot do meeste lieftalligheid; zijne heiligen ziju krachtig en edel, do engelen in bevallige jonkheid voorgesteld. Vooral dragon zijne Christus-beelden ecu kenmerk van magt en heerlijkheid. Zij zijn de'' grondslag, waarop Titiaan later voortbouwde. Zijn koloriet heeft reeds die hooge natuur-waarhoid , dat gloeijende , hetwelk don grooton roem dor Venetiaansehe school uitmaakt. De meeste zijner werken bevinden zich in de kerken en galerijen te Venetië, waar hij in 1424, volgens andoren in 1426, het eerste levenslicht aanschouwde, en in 1516 nog in loven was. Verwonderlijk is het, dut bij zooveel tot in den hoogstenouderdom vervaardigde, zonder dat er eenigo vermindering in zijn talent te bespeuren zij. Zijne werken dagteekonen van 1464—1516. De vroegsten zijn meest a tempera geschilderd, waarvan bot huis Corer er velen bezit. In 1483 vervaardigde hij het niet zeer groote altaarstuk, hetwelk de Heilige Maagd voorstelt, die benevens twee engelen op den troon gezeten aan de zijden door vier heiligen omringd is, welke hot Christenkind mot innige doolneming beschouwen. Men bewondert er voornamelijk do engelen in, waarvan de een ecu accoord op de luit grijpt en met gebogen hoofd luistert of zij zuiver gestemd is; hot geheel is zeer afgewerkt, het heefteen ! heerlijk koloriet en berust thans in de saeristio van Sta-Maria de |
BEL
371
|
Frari. Onder de vele werken die van hem in de academie te Venetië berusten, munt vooral „Christus met do Emmaüsgangers quot; uit, waarnaar Juliani eene plaat graveerde. De Christus is onbeschrijfelijk majestueus, de kop een type, zoo vol waardigheid en leven, dat het oen ideaal te noemen is. Zoo in teekening, als in koloriet en effect is het een meesterstuk, de ronding in de figuur vindt men zeldzaam zoo gelukkig voorgesteld. Zijn beroemd „Bacchanaal,quot; vroeger in de villa Aldobrandini te Rome, thans in America, hetwelk Titiaan afwerkte, is eene onovertrof-fene schilderij door de heerlijke tegenstelling van licht en bruin ; de figuren die zich op den voorgrond bewegen zijn helder, maar in een schemerlicht gehouden, dat tegen den sterkverlichten achtergrond een schitterend effect vormt. Behalve in zijne geboorteplaats vindt men zijne schilderijen in vele verzamelingen. Eene der grootste en belangrijkste is „de krooning van Maria,quot; die zich nog in 1835 in de kerk S. Francisco te l'isa bevond. Onder meer anderen vindt men eene „hemelvaartquot; geheel naar de denkwijs der XV0 eeuw voorgesteld, in het museum te Napels, waarin de uitdrukking in het gelaat en de houding dor Apostelen geroemd wordt. Eenvoudig en edel is het beeld van Christus, zonder nimbus of glorie, in de Dresdener Galerij, waar zich ook „eene aankondigingquot; van zijne hand bevindt, welke sommigen echter aan A. Mantegna toeschrijven. De Pinacotheek te Munchen, heeft eene „Maria met het kind, Johannes en den Heiligen Sebastiaanquot;; te Schleissheim vindt men twee dergelijke onderwerpen , in de hertogelijk Leuchtenbergscho galerij „eene besnijdenisquot; van hom. Het Stadelsche museum te Francfort en dat van Milaan, de Ermitage te Petersburg en vele verzamelingen in Engeland bevatten van zijn werk; weinigen zijn er echter zoo rijk in als het museum te Berlijn, dat niet minder dan 7 schilderijen van dozen meester bezit, waaronder eene „Maria met het kindquot; uitmunt. BELLINI (ViNCENZo), een der beste opera-componisten, werd den 1 November 1802 te Catanie op Sicilië geboren en overleed e Puteaux bij Parijs den 24quot;»quot; September 1835. Hij ontving het eerste onderrigt te Napels aan het koninklijk conservatorium van Tritto en Zingarelli en liet zijne eerste opera Adelson e Salvina in 1824 op het kleine tooneel aldaar voordragen. Zijne tweede, Bianca e Gernando in 1827 ten tooneele gevoerd op hetSan-Carlo-theater, had zoo grooten bijval, dat hij uitgenoodigd werd eene opera voor de Scala te Milaan te schrijven. Daartoe componeerde hij 11 Virata en in 1828 fct .SVmnï'ero. De opera, die hij het jaar daarop voor Venetic schreef, ilontecchi e Capuletli, voltooide zijnen roem ook buiten 's lands. Spoedig daarop volgden ook de wereldberoemde Somnambula, Norma en Beatrice di Tenda. In 1833 begaf zich Bellini naar Parijs , waar hij zijne laatste opera I Pu-rilani componeerde. In dit laatste stuk is de invloed der Fransehe school niet te miskennen; doch overigens mag men Bellini den roem niet onthouden van een der geniaalste en zelfstandigstc componisten geweest te zijn. BELL-LANCASTER. (Zie Onderwijs.) BELLMANN (Karel miohiki-), de oorspronkelijkste dichter, die Zweden immer had, werd te Stokholm in 1741 geboren en in het midden van een nederig en stil huisgezin opgevoed. De eerste vruchten van zijne muse waren godsdienstige gedichten, uitvloeiselen zijner reine en gevoelige ziel. Later trok het losbandige leven eeniger knapen te Stokholm zijne aandacht, en gaven hunne vrolijke avonturen hem stoffe tot liederen, die hem door geheel Zweden beroemd maakten. Gustaaf III, die belang in Bellman stelde, gaf hem eene betrekking, die hem tijd genoeg overliet om zijn heerlijke talenten te oefenen, en hem tevens van het noodige onderhoud voorzag. Hij stierf in 1795. Zijne werken bestaan groo-tendeels uit volksliederen, die met eene treffende waarheid het losbandige leven van dien tijd afschetsen. BELLONA. De zuster, volgens sommigen ook de echtgenootc van Mars, wien zij in den krijg verzelde, en op wiens wagen zij zat, terwijl zij de paarden met bloedige geesels voortdreef. Men vereerde haar als de godin des oorlogs, en zij is op de oude gedenkzuilen, waarop zij wordt afgebeeld, moeijelijk van Minerva, van welke zij echter een geheel verschillend wezen is, te onderscheiden. Woede, moordlust, wreedheid en al het verwoestende en verschrikkelijke van den krijg, zijn hare kenmerken, waarom zij dan ook met vliegende, bebloede haren, met den gecsel in de eene en de wapenen in de andere hand, wordt afgebeeld; terwijl de wijsheid en de gematigdheid van Minerva, zelfs onder het rumoer van den krijg, nog blijkbaar zijn. Zij had priesters, Bellonarii genaamd, die zichzclven in het ligchaam sneden, om hare gramschap door het storten van bloed te stillen ; terwijl de wapen-heraut, wanneer men den oorlog verklaarde, voor haren tempel een lans op eene kolom plaatste. |
BELLOTTI. (Zie Canaletto.) BELL-ROCK, of kaap INCH. Eene voor de schippers hoogst gevaarlijke rots aan de kusten van Schotland, omstreeks den mond van de rivier de ïay. Bij eenen gewonen vlood, is zij bijna geheel met water bedekt; doch bij zware eb verheft zij zich ter lengte van 427, ter breedte van 230 en ter hoogte van 4 voet boven do oppervlakte der zee. In 1807 begon men oenen vuurtoren op deze rots te bouwen, die in 1811, in weerwil van bijna onoverkomelijke hinderpalen, door Stevenson gelukkig voltooid werd. De voet van dit cirkelrond gebouw, dat 115 voet hoog is, wordt, bij eenen springvloed, 15 voet diep onder water gezet. Het sein op dozen lichttoren bestaat nit eon afwisselend wit en rood licht, door het omdraaijen der reflectors veroorzaakt, en uit donkere tusschen-ruimten. Bij nevelachtig weder, wanneer men het licht niet zion kan, worden, door hetzelfde werktuig waardoor do afwisseling van het licht wordt te weeg gebragt, nacht en dag twee klokken van eene aanmerkelijke grootte geluid. BELLUNO is eene provincie in het gouvernement Venetië van het Lombard. Venet. koningrijk, beslaande eene oppervlakte van 62 □ mijlen , waardoor de Piave vloeit en tellende eene bevolking van 135,000 zielen. De inwoners generen zich voornamelijk met het vellen, vervoeren en verkoopen van hout, voorts met veeteelt op de helling der bergen, met den bouw van wijn en ooft en hoewel in geringer mate met akkerbouw. Do hoofdstad, ook Bellnno genaamd , ligt aan de Piave, is de zetel van eenen bisschop en telt 9000 inwoners. Merkwaardigheden der stad zijn: onder de 13 kerken eene naar het model van Palladio gebouwd, de rijke boekerij van het Domkapittel en eene groote waterleiding, die de geheelo stad van water voorziet. BELT. Zoo heetendo zeeëngten, die, zoowel als do Sond, het Kattegat met de Oostzee vereenigen. Er is eene grooto en kleine Belt. De eerste is dat vaarwater, hetwelk de eilanden Zeeland en Laland van de eilanden Fuhnen en Langoland scheidt, en 3 tot 5 mijlen broed is. De laatste of do kleine Belt heeft, tusschcn Fuhnen en Sleeswijk, eene breedte van 2 tot 5 mijlen, doch wordt tusschcn Fuhnen en Jutland, zoo naauw, dat hare breedte hier slechts een vierde gedeelte ecner mijl bedraagt. Daar de vaart, uithoofde der menigte zandbanken en van den hevigen stroom in de Belten zeer gevaarlijk is, nemen de schepen meest den doort ogt door de Sond. (Zie aldaar). BELTSASAR. Koning van Babel, schijnt een kleinzoon of zoon van den bekenden Nebukadnezar, een opvolger van Evilme-rodach en van den koning Laboroso-Achod geweest te zijn en dezelfde te wezen als de vorst onder den naam van Nabonnediis bekend. De gewijde Schrift verhaalt van hem, dat, bij gelegenheid dat door hem aan zijne grooten een bij uitstek prachtige en weelderige maaltijd gegeven werd, waar hij en zijne genoodigde grooten en bijwijven uit de geheiligde vaten van den tempel te Jeruzalem, gewis uit bespotting en schimp, dronken, er door den koning te midden van deze brooddronkenheid eene hand aan den muur gezien werd, die eenigc letters schreef. De koning ontstelt hierover buitengemeen; hij ontbiedt zijne wijzen, en allen, die meer dan anderen in wigchelaarskunst ervaren waren, om verklaring van de gansche zaak en de beteekenis der hem onverstaanbare letteren te vernemen: doch tevergeefs. De koninginmoeder raadt hem aan, Daniël te ontbieden, die het schrift leest en verklaart, en daaruit 's konings veroordeeling en den ondergang van het rijk in de handen der Meden en Perzen voorspelt. Belt-sasar sterft in denzelfden nacht, en Babyion wordt door Cyrus veroverd. (558 voor Christus). De naam Beltsasar komt alleen in den Bijbel voor; doch de aldaar verhaalde omstandigheden van zijnen ondergang stemmen volkomen met de berigten der Grieken overeen, die den laatsten Chaldeeuwschen koning van Babyion Nabonnediis of Labynctus noemen. BELTSASAR. De naam welken Daniël ontving van Nebukadnezar. (Zie het art. Daniël). BELUDSCHISTAN is een staat in Azië, die op eene opper- |
372
|
vlak to van 9500 □ mijlen ongeveer 2'/« millioen inwoners tolt en hegraisd wordt ton westen door Perzië. ten noorden door Afglm-nistun, ten oosten door Indië en ten zuiden door de Indische zee. Het bevat do zes landschappon Sarawan, Kelat, Gnndawa, Kozdar, Jalawan en Loos. Bij de Ouden heette deze landstreek Oedrosia en Drangiana. In 1739 werden do afzonderlijke landschappen door Nasir-Kan tot een rijk voroenigd en de staat door den Perzisehen koning Nadir-schah erkend. In 1779 word Sind cn in 1809 Mokran daarvan afgescheurd, en in 1841 moest Nasir-Kan, de vorst van Beludschistan, na dc verovering van Kelat de opperheerschappij der Engelschen erkennen , doch terstond na den aftogt van het Engelsche leger hield deze erkenning op van eenige waarde te zijn. De landstreek is voor oen groot gedeelte met hooge bergen bedekt, voor oen ander gedeelte een zandwoestijn; slechts voor een gering deel is liet land vruchtbaar en brengt aldaar rijst, katoen en indigo voort, terwijl de oasen met dadelpalmen versierd zijn en de asa-footida-plant in alle bergstreken overvloedig voorkomt. Behalve de Eiiropesche huisdieren cn de hooggeschatte kameelen benevens paarden, geiten en buffels, treft men er verschillende wilde diersoorten, als leeuwen, tijgers, luipaarden, hyena's, jakhalzen en wolven aan. Van mineralen vindt men er goud, zilver, ijzer, lood, koper, tin, steenzout, aluin, salpeter en zwavel in menigte. De inwoners behooren tot twee onderscheidene stammen, de Brahui en de Beludschen, welke laatste bet grootste gedeelte der bevolking uitmaken. De Beludschen zijn welgevormd, slank van gestalte, ijverig en slim; zij zijn herders, die ook metgrootekoenheid enlist op den roof van kameelen bij de naburen uitgaan. Zij wonen deels in Icemen hutten, deels in tenten, en oefenen eene aartsvaderlijke gastvrijheid uit. De Brahui onderscheiden zich door het spreken van eene bijzondere taal, door meer gedrongen gestalte en ronde platte aangozigten. De Kan van Kelat is wel de vorst van Beludschistan, doch in vredestijd eigenlijk slechts in naam; de sterkte van zijn leger wordt op 10,000 ruiters en 20,000 man van allerlei wapenen geschat. BELZONI, (GiAMnATtsTA). In 1776 te Padua geboren, behoorde tot die gelukkige reizigers, die ons het oude spreekwoord .,Uit Africa altijd iets nieuwsquot; op hot levendigst herinneren. Na de onlusten, welke in Italië ontstonden, vooral sedert de bezetting van Kome door Fransche legerbenden, verliet Belzoni die stad, waar hij tot monnik was opgevoed on werd bijna togen zijn' zin een reiziger. In 1803 kwam hij in Engeland, alwaar hij opliet tooneel van Astley te Londen, als Apollo en Hercules optrad, zich in het huwelijk begaf, en behalve van de Engelsche taal, ook nog eene grootere kennis van de waterbouwkunde verkreeg, welke laatste, volgens zijne verzekering, sedert zijn vertrek uit Rome zijne hoofdstudie had uitgemaakt, en hem in later tijd tot eene reize naar Engeland heeft aanleiding gegeven. Na oen verblijf van 9 jaren verliet hij mot zijne vrouw — eene Amazone in moed, die zich niet ontzag, om in geval van nood zich tegen do Arabieren met pistolen te verdedigen — Engeland, en vertrok over Portugal, Spanje en Malta naar Egypte, waar hij van 1815—1819 vertoefde. Belzoni was zoo gelukkig om do, reeds door Pietro dolla Valle, in de XVII11'' eeuw, geopende Pyramido van Chizeh, waartoe de Franschen bij hunnen gedenkwaardigen veldtogt den toegang niet hadden kunnen vindon, te openen, en bovendien nog verscheidene koningsgraven te Thebe te ontdekken, onder anderen eene zeer prachtige en welbewaarde begraafplaats, welke voor die van Psammothis (400 jaar voor Christus) gehouden wordt. Ook gelukte het hem, het nog ongeschondene en daardoor zoo merkwaardige borstbeeld van Memnon uit Thebe weg te voeren, en naar Alexandric te zonden, van waar het in het Britsche Museum is overgebragt, alsmede eene albasten sarcophaag, welke men algemeen aanneemt, dat die van eenen der koningen, in wier begraafplaatsen zij gevonden werd, geweest is. Voorts opende hij nabij den tweeden waterval van don Nijl, den lquot;cquot; Aug. 1817, den tempel van Ipsambul; bezocht de kusten dor Roode zee; deed een' uitstap in de westelijke Elloah of Oase van Jupiter Ammon, en reisde vervolgens naar Berenice, waar hij de smaragd-groeven van Zubara ontdekte. Hoe veel zou men niet van eenen reiziger, die zooveel moed en volharding met eenen nimmer moeden geest van onderzoek vereenigde, hebben mogen hopen. Dan deze hoop werd verijdeld. Belzoni, van zijne eerste reize teruggekeerd, stond gereed om een tweede te ondernemen, met oogmerk, om in de binnenlanden van Africa, door Benijn, tot Houssa en Tombuetoe doortedringen. Hij begaf zich op de brik de Castor, verliet deze den 24'tequot; Nov. 1823, om zioh naar het rijk van Benijn te begeven, on nam te Gato van de heeren Houtson en Hodsgon, twee Engelschen uit Liverpool, afscheid, doch werd plotseling ziek, lag den Deo. daarna reeds op zijn uiterste, en stierf te Gato den volgenden dag. De heer Hodsgon bewees hem de laatste pligten en liet opzijn graf dit eenvoudig opschrift plaatsen: „Hier ligt Belzoni, ter dezor plaatse gestorven op eene reize, naar Houssa on ïombuctoe ondernomen.quot; Wij bezitten van dezen reiziger oen werk, getiteld: Narrative of the operations and recent discoveries lüith the pyramids, temples, tombs and excavations in Eyypt and Nubia, and of a journey to the coast of the Red-Sea, in search of the ancient Berenice, and another to the Oases of Jupiter Ammon, hetwelk in 1821 bij Murray in Londen verscheen, cn waarbij een afzonderlijk deel in folio gevoegd is, hetgeen 44 ophelderende gekleurde koperen platen bevat. |
BKMBO (Pietko). Een der beroemdste geleerden cn schrijvers van Italië, in de XVI*1'' eeuw, die in zijn' persoon, karakter en gezelligen omgang alles vereenigde, wat beminnelijk kan genoemd worden. Reeds bij zijn leven worden zijne letterkundige verdiensten erkend. Hij was de hersteller van den goeden stijl, zoowel in dc Latijnsche als Italiaansche talen; verkoos ten aanzien der eerste. Cicero, Virgilius en Julius Cesar, cn met opzigt tot de laatste, Petrarcha tot voorbeelden. Zijne gezamenlijke werken,die meermalen afzonderlijk zijn gedrukt geworden, zijn in 1729 te Venetië in 4 deelen, in folio uitgegeven. De gowigtigste zijn do geschiedenis van Venetië, die hij in het Latijn en Italiaanseh go-schreven heeft; Prose, zamenspraken waarin de regels der Tos-caansche taal worden opgegeven; Gli asolani, gesprekken over de liefde; de Viryilii Culice et Terentii fabulia liber; Carmina, en meer anderen. Hij stierf te Rome in, 1547, in den ouderdom van 77 jaren, en werd in de kerk snntti Maria della Minerva, tusschcn de pausen Leo X en Clemens VII, begraven. Hij was van geboorte een Venetiaan,en reisde in zijne jeugd naar Sicilië, om aldaar in het Grieksch onderrigt te ontvangen van den vermaarden Con-stantijn Lasearis. Na den dood van Leo X, wiens geheimschrijver en bijzondere vriend hij was, begaf hij zich naar Padua, om aldaar zijne levensdagen te slijten; doch Paul III maakte hem kardinaal; hoewel niet dan op voorspraak van Sadoletus en Contari-nus, dewijl hot gedrag van Bembo niet altijd even kuisch was geweest. Als kardinaal echter, heeft hij vervolgens zeer ingetogen geleefd. BEMESTING. Het ia eene bekende en boven allen twijfel verhevene daadzaak, dat het voedsel, 't welk de gewassen noodig hebben, om van den toestand van kiem, waarin zij verkeeren zoo lang zij binnen de zaadrokken besloten liggen, in een volmaakte-ren vorm over te gaan, en door verschillende trappen van ontwikkeling heen, eenmaal den vollen wasdom te bereiken, hun langs twee wegen wordt toegevoerd. Aan den eenen kant toch treffen wij de dampkringslucht aan, welke aan de naar boven groeijende en het licht zoekende deelen, en wel voornamelijk aan do bladen, die gassoorten aanbiedt, zonder welke het plantenleven niet dan tijdelijk zou kunnen voortduren, om eindelijk geheel to worden uitgebluscht; terwijl aan den anderen kant de grond eene menigte van stoffen bevat, welke, in opgolosten toestand met de wortelvezels in aanraking, gretig door dezen worden opgenomen, en wier ontbreken noodwendig den dood der gewassen na zich moet slepen. Aan de scheikunde komt de eer toe van te hebben aangetoond, wat meer bepaaldelijk langs den eersten, en wat langs den tweeden weg aan het plantenrijk wordt toegevoerd ; en zoo is het dan dat wij op dit oogenblik met tamelijke zekerheid kunnen bepalen, dat de dampkringslucht vooral het koolzuur (volgens de nieuwste onderzoekingen van Ville ook de stikstof, zoowel vrij als gebonden) levert, welks ontleding in de plant tot het vormen der koolstof aanleiding geeft, die in geen barer weefsels of elementen ontbreekt, en dat de aarde de voor-raadsehuur is der vele zouten, welke, na opgenomen te zijn, weder iu andere bestanddeelen worden omgezet, of wel als zoodanig in de plant achterblijven en afgezet worden. Heeft de wetenschap alzoo de wijze leeren kennen, waarop de schepper voor de instandhouding van het leven der gewassen |
373
|
gezorgd heeft, dan verwachten wij van haar ook de beantwoording eener andere vraag, of namelijk die bronnen van voedsel al of niet voor uitputting vatbaar zijn? Talrijke waarnemingen hebben bewezen, dat de zamenstelling der dampkringslucht eene hooge mate van standvastigheid bezit; dat wil zeggen, dat de hoeveelheid zuurstof en stikstof daarin vervat, na verwijdering der vreemde inmengselen, immer dezelfde is, en dat ook haar koolzuur-gehalte, moge dit ook al aan eenige wankeling onderhevig wezen, echter gemiddeld bijna geone verandering ondergaat. Wat de planten aan koolzuur verbruiken, wordt aan de atmospheer door de ademhaling der dieren, het verbranden van organische stoffen, enz., terug gegeven, zoodat het als zeker gelden mag, dat er nimmer een oogenblikvan gebrek aan deze gassoort voor de plantenwereld zal aanbreken. Hoe echter is het met de in den grond aanwezige stoffen gelegen , welke door de wortels worden opgenomen ? Ondergaan ook dozen desniettegenstaande geene vermindering, of wel, nemen zij langzamerhand in hoeveelheid af, om eindelijk geheel uit de aarde te verdwijnen? Het antwoord hierop is tweeledig. Verwijdert mende planten of hare deelen niet van de plaats , waar zij groeiden, maar laat men alles aan zich zelf over, dan zal er van geene uitputting van den grond sprake kunnen zijn; integendeel zal deze aan sommige bestanddeelen rijker worden; wordt men, echter door de noodzakelijkheid (het levensonderhoud) gedreven, hetgeen de natuur deed ontkiemen en opschieten, weg te nemen en elders heen te voeren , zonder iets anders daarvoor in de plaats te stollen, dan voorzeker zal de grond armer worden aan voedende bestanddeelen en eindelijk ophouden meer van dezelfde gewassen op te leveren. In het eerste geval toch, erlangt hij in de afvallende bladen, takken, stengels, vruchten, enz., alles terug, wat hem eenmaal ontnomen werd, en daarenboven nog eene zekere hoeveelheid koolstof, welke uit de dampkringsliicht in do bladen, in den vorm van koolzuur overging; in het tweede keert niets of slechts weinig tot hem terug van al hetgeen hij eenmaal aan de wortels in zoo ruime mate leverde. Van daar dat de uitgestrekte wouden der keerkrings-landen, welke de menschelijke hand onaangeroerd liet, niettegenstaande zij reeds duizenden van jaren bestonden, niet ophouden eene vegetatie voort te brengen, van wier weelderigheid men zich schier geen denkbeeld vormen kan; van daar, dat een stuk bouwland, waarop men eenige jaren achtereen, eene en dezelfde moesplant kweekte, zonder het voor het geledene verlies schadeloos te stellen, eindelijk op zal houden productief te zijn. Moge nu ook het eerstgenoemde verschijnsel slechts door betrekkelijk zeer weinige menschen, wie de zucht tot het onderzoek der natuur naar die heete gewesten heendreef, waargenomen zgn, zeker is het, dat er even weinigen wezen zullen, aan wie het laatste onbekend is gebleven. Ieder landbouwer weet, dat zijn land minder in waarde worden zal, indien hij steeds voortgaat de vruchten er van te plukken, zonder er ooit iets aan toe te voegen; maar daarom ook zal hij trachten het evenwigt te herstellen , door stoffen onder zijn grond te mengen, welke dezelfde bestanddeelen bevatten, als die, welke doorhem werden weggevoerd. Do stoffen nu, welke tot dat doeleinde worden aangewend, heeten meststoffen of bemestingsmiddelen; de regeling van de keuze dezer laatsten en de daad van inmenging bemesting. Gaan wij na, welke der in de bouwbare aarde bevatte stoffen door de planten werden opgenomen, en vinden wij dat daartoe, buiten het water met de daarin opgeloste gassoorten, vooral eene menigte zouten behooren, zoo als o. a. kiezelzure potasch, chlor-natrium (keukenzout), koolzure potasch, koolzure kalk (krijt), phosphorzure kalk, zwavelzure kalk (gips), ammoniakzouten, enz., dan spreekt het van zelf, dat de grond daaraan, bij het voortbrengen van nieuwe gewassen, armer worden moet, en het dus de pligt van den landbouwer is om juist deze stoffen aan zijn land terug te geven. Bedenkt men nu, dat nu eens deze, dan eens gene der genoemde verbindingen, van zeer vele stoffen een bestanddeel uitmaken, en dezen dus allen, in bepaalde gevallen , tot het gewensehte doel kunnen worden aangewend, dan blijkt daaruit al ras, dat de naam van mest niet slechts op menschelijke of dierlijke uitwerpselen, maar op eene reeks van andere zelfstandig-eden kan worden toegepast. Daar dezen nu cn van het dieren-, en van het planten-, èn van het delfstoffelijke rijk kunnen afstammen, heeft men de bemestingsmiddclen ook in dierlijke, plant-aardige en delfstoffelijke verdeeld. |
Tot de dierlijke meststoffen behooren de vaste en vloeibare uitwerpselen van het rundvee, van schapen, paarden, varkens en vogels (dus ook de Guano); voorts do menschelijke uitwerpselen en de zoogenaamde poudrette, waaronder men gedroogde en tot poeder gebiagte mensehen-excromenten verstaat. Onder deze rubriek kan men ook den dierlijken afval rangschikken, waartoe o. a. vleesch en ingewanden, beenderen, bloed, hoorns en klaau-won, haar en wol, wollen lompen, afval van lijmzioderijon en suikermffinaderijen, visch en vischafval, veeren en insecten (meikevers, inoerasvllegen, het haft) behooren. Tot de plantaardige meststoffen rekent men vooreerst groene eenjarige gewassen, b. v. spurrie, wikke, erwten, of groene doelen van tweejarige planton, welke onder den te bemesten grond geploegd worden. Deze soort van bemesting, welke vooral voor ligte grondsoorten mot een lossen ondergrond, en tevens vooralle landgoederen geschikt is, die in betrekking tot hunne grootte, weinig dieren en dierlijken mest bezitten, is reeds van onheugelijke tijden bekend en in gebruik; verder brengt men daartoe het zeewier (Fucus) en zeegras {Ruppia), en vele zoet-waterplanten, zoo als het kroos (Lemna), het hoornkruid (Ceratophijllum), de waterranonkels {Batrachnm), enz. Eindelyk ook plantenafval, zoo als lijnkoeken, papaverkoekon, moutpoeder of gekiemde gerst, afval van vruchten, van stijfseK'abrioken , houtzaagsol, zemelen, houtskoolpoeder, steenkolenpoedor, steenkolenteer, run, turfmolm, roet, de in den herfst ofgevalleno bladen. Eindelijk tot de delfstoffelijke meststoffen behooren kalk, krijt, mergel, gips, klei, zand, keukenzout, aschsoorten, mengsels van vorschillende zouten, salpeter, puin en water. De modder, bet slijk van slooten, beken en zinkputten, het zoesllb, het vuil dor straatwegen, do schepmest en mengselmest of compost behooren , als mengsels van dierlijken, plantaardigen en dolfstoffelijken afval, tot de zoogenoemde organisch-minerale bemestingsmiddclen. Het doen eener goede keuze onder al deze meststoffen is voor den landbouwer eene zaak van hoog gewigt. Vooreerst toch nemen bepaalde planton dikwerf slechts van een enkel zont eene grootero, van anderen niet dan cone geringe hoeveelheid uit den grond tot zich ; en 2» bevat niet iedere bouwbare aarde dezelfde bestanddeelen, waardoor zij dan ook niet tot het aankweeken van alle gewassen gelijkelijk dienen kan. Kent do landbouwer de zamenstelling van zijn grond niet, en weet hij niet welke zouten do planten, die hij verbouwen wil, bij voorkeur opnemen, zoo zal hy bij het zoeken naar eene goede meststof slechts in het blinde rondtasten; en moge hij nu ook al, onder deze omstandigheden, naar zijne meening oen oogst erlangen, waarover hij niet te klagen heeft, zeker is het, dat deze in het omgekeerde geval, onder overigens gelijke omstandigheden, grooter wezen zou. Het ligt niet in ons doel om verder over deze belangrijke zaak uitte wijden. Wij zouden daardoor aan den eenenkant te wijdloopig worden, zonder aan den anderen het gevaar van steeds oppervlakkig te blijven , te kunnen ontgaan. Liever verwijzen wij diegenen die iets meer over bemesting wensehen te weten naar: Schleiden u. Schmid, Encyclopedie der gesammten theoretiseren Naturwissen-schu/ten, in ihrer Anwendung auf die Landwirthschaft, Braunschweig 1850 (III. Band); Eoinhold Nobis, Bemestingleer, vertaald door L. Mulder, Rott. 1850;Liebig, Die organische Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Physiologic, Braunschweig, neueste Ausgabe. O. BEMME Az. (Johannes). Deze graveur werd in 1775 te Rotterdam geboren en was de zoon eens goud- en zilverdrijvers. Zijne onderwijzers waren A. C. Hauck en D. Langendijk. Naar teeke-ningen van den laatsten etste hij eenige platen, en graveerde diens portret naar de schilderij van J. B. Schoffer, en moor andere platen. Hij vervaardigde met zijn vader eenige medailles en stierf te 's Gravenhage in 1840. BEMMEL (Willem van) was de stamvader eener talrijke kunstenaars-familie. Uit een oud adellijk Borgondiseh geslacht gesproten, dat zich wegens godsdienst-vervolgingen te Utrecht nederzette, werd hij in 1630 geboren en was de zoon eens ritmeesters in dienst der Staten. Hij was leerling van Herman Saft-leven , begaf zich daarna naar Italië, waar hij zoowel te Venetië als te Napels en Rome, voornamelijk echter om en bij Tivoli, met |
■gt;74
|
smaak en wiuirhciil, landschuppen naar de natuur teckende. Na ccnc reis door Engeland en Duitschlaud gemaakt te hebben, trad liij in dienst van den landgraaf van Hossen-Kassol, voor wien hij gedurende zes jaren schoone landschappen schilderde. Later ging hij naar Augsburg, vervolgens naar Neurenberg, waar hij huwde; ten laatste vestigde hij zich teWöhrd, waar hij in 1708 stierf. Van Bemmcl was een begaafd landschap-schilder, die meestal schoone gezigtspunten met watervallen ou ruïnen ten onderwerp nam. Zijn koloriet is levendig cn natuurlijk, soms wel iets te groen. Hoewel zijne boomen iels stijfs hebben, maken zijne schilderijen con aangenamon indruk, daar hij het licht en bruin met bekwaamheid aanbragt, veel diepte aan de landschappen wist te geven, gewoonlijk heldere warme luchten schilderde en het gelicel meesterlijk behandelde. Hij stoffeerde die zelf niet, maar liet zulks door zijn zoon Jan George, door J. Murrer en ook door Hendrik lioos doen. In de verzameling der Universiteit te Wurz-burg vindt men twee schoone schilderijen van hem, velen bevinden zicli te Neurenberg. In 1054 etste hij zes landschappen, die zeer zeldzaam zijn en bij liartsch niet voorkomen. Heinccke vermeldt do kopijen, die er naar gemaakt zijn. Zijne beide zoons Jan George, te Neurenberg in 1669 geborenen in 1723 gestorven, cn Pictcr, aldaar in 1685 geboren cn te Regensburg iu 1754 gestorven , wijdden zich beiden aan dc kunst. De eerste ontving onderrigt van zijn vader, later van J. Sandrart; hij beoefende bij voorkeur do studie van dieren, en stoffeerde er zijne landschappen mede, die benevens zijne bataiiles ongemcenen bijval vonden. Zijn werk onderscheidt zich door fiksche teekening, uitdrukking en een aangenaam koloriet. In vele teckeningen doet hij zich als een getrouw opmerker der natuur kennen en schoon hij veel aan het podagra leed en daardoor slechts twee vingers gebruiken kon, werkte hij niet minder vlijtig; ook etste hij vele uitmuntende landschappen. G. C. Kilian graveerde zijn portret. Dc tweede zoon, 1'ieter, voelde in zijne jeugd geene neiging voor de kunst, doch legde zich later met zooveel ijver daarop toe, dat hij een bekwaam landschap-schildor werd, die niet zoo als zijn broeder in de manier zijns vaders werkte, maar er geheel van afweek. Hij schilderde meest landschappen met onweêrs-buijen of winters, die goed geordonneerd zijn cn eene voortreffelijke houding hebben. Zijn broeder of zijn neet Johann Noach schilderde er de figuren in. Niet alleen de vorst-bisschop van Bamberg, Franz Conrad van Stadion, maar vele naburige vorsten ondersteunden hem. Ook vindt men zijn werk meest in vorstelijke sloten. Hij etste zelfs beter dan zijn vader; men kent zes berg- en boschachtige landschappen van hem, wier eerste drukken het adres van H. J. Ostertag te liegensburg voeren. Boctius heeft een landschap, Thelot, „Christus bij de Kananitischequot; in gr. fol. naar hem gegraveerd. Jan George van Bemmel had twee zonen, die, beiden te Neurenberg geboren, de kunst beoefenden. Joel Paul, in 1713 geboren, verwisselde dit vak met het militaire; Johann Noach in 1710 geboren, was leerling van Kupezky en volgde diens stijl. Hij schilderde zoowel portretten als jagt-stukken, ba-tailles, Hollandscheboeren-gezelschappen cn genre-stukken. Pieter van Bemmel had insgelijks twee zonen, die het landschap-schilderen beoefenden. De oudste, Christoph, in 1707 geboren, hield zich te Mannheim en Straatsburg op, waar zijne werken zeer gezocht waren, dc tweede, Johann Christoph, muntte niet zoo uit, daar zijne schilderijen droog en hard zijn. Dc zonen van Johann Noach van Bommel, Georg Christoph Gottlieb, in 1738 te Neurenberg geboren en in 1794 gestorven, cn Burkhard Albrecht, schilderden beiden. Dc eerste genoot het onderwijs van zijn' vader en van G. M. cn J. J. Preissler. Hij toekende veel gezigten uit de omstreken zijner geboorteplaats cn schilderde zóó kunstig boerengezelschappen en bataiiles, dat men ze met die zijns grootvaders verwisselt. Do tweede stierf in 13-jarigen leeftijd, en teckende reeds uitmuntende studiën van dieren naar dc natuur. Johann Christoph had drie zonen, die allen bekwame landschap-schilders werden, onder welke de oudste, Karl Sebastian, in 1743 te Bamberg geboren cn in 1796 te Neurenberg gestorven, bijzonder uitmuntte. Hij studeerde naar de werken zijns groot- en overgrootvaders, toekende eerst in water-verwen, in de manier der broeders Lang, doch logde zich later op het schilderen toe. Zee-stukken, nachtelijke toonoelcn cn branden waren zijne onderwerpen, waarvan men vooral do luchten en de verschieten, de boomen en het doorschijnende water roemt. Zijne schilderijen werden overal, in Spanje zelfs en in Rusland, doch voornamelijk in Engeland gezocht. De tweede zoon, Simon Joseph, in 1747 te Bamberg geb., reisde door vele streken van Duitschlaud, bereikte eene grootc volkomenheid in het schildervak en stierf in 1795 bij Weenen, in Klooster-Nouburg. De jongste, Johann Casper, is ook in Pruissische dienst geweest on stierf na een' zonderlingen levensloop in 1799 te Leipzig. Het monogram van W. van Bemmcl is: |
1670 ^ BEMMELEN (Auuauam van), den 27gt;'lt;quot;' Mei 1779 te Dclftge-boren, studeerde te Lcyden, onder van dc Wijnperssc, Rau, Boers, te Water en van Voorst, en verliet dc academie na het schrijven eener Disscrtatio Exetjctico-critica de Kpistohs Pauli ad hphesws et Colossenses inter amp;e collatis, L. B. 1803. Hij word achiereenvol-gens predikant te Ankeveen, Loosduinen en Oosterhout, waar hij den Junij 1842 stierf. Van Bemmelen was een man van veelomvattende kennis, grondige geleerdheid en buitengewone schranderheid, waarvan hij in zijne schriften schitterende blijken heeft gegeven, o.a. in zijne Geschiedenis der Goddelijke openbarinff des Bijbels, Delft 1827; Geschiedenis der Maccabeëers in hare veelzijdige belangrijkheid voorgesteld, Dordr. 1839. Zie verder Glasius, Godgel. Nederl. o. h. w. Bemnelen (vnn) cn aangeh. schrijvers. BEMMELEN (Auuauam van) , een geacht wis- cn natuurkuii-digc, die te 's Gravenhage den post van lector der wis-, natuur- en sterrekunde bekleedde, tevens onderwijzer van de Renswoudsche fundatie cn lid van verschillende geleerde genootschappen was. Als jongeling genoot hij het onderwijs van van Swiuden, wien hij uit achting, toen deze het hoogleeraarsambt te Franeker met dat te Amsterdam verwisselde, derwaarts volgde. Als schrijver bezitten wij van van Bemmelen : Grondbeginselen der proefondervindelijke natuurkunde, 4 deelen; Inleiding tot de waterbouwkunde; Lessen over de Algebra; welk laatste werk voornamelijk door de daarin heersehende duidelijke voordragt, veel heelt bijgedragen tot verbreiding van wiskundige kennis in ons land. Aan zijne pen is men mede verschuldigd een Verslag van de werkzaamheden der Nederlandsche huishoudelijke Maatschappij, gedurende de eerste '1$ jaren van haar bestaan, hetgeen in hare werken is opgenomen. Ook hield hij voorlezingen in de maatschappij Diligentia te 's Hage, over don oorsprong, voortgang cn de vorderingen in de natuur-, sterre- en geneeskunde bij de Oostersche volken, Egyptenaren, Grieken en Romeinen. Hij had gehoopt deze geschiedenis tot op ouzo dagen te vervolgen, en geheel of gedeeltelijk uit tc geven, doch zijn dood verhinderde zulks. Hij overleed in Oct. 1822 in den ouderdom van 59 jaren. BEN beteekent in het Hebreeuwsch cn Arabisch zoon en wordt onder beide volkeren met den naam des vaders dikwijls aan den naam des zoons ter onderscheiding bijgevoegd; b. v. Levi-ben-David, Ali-ben-Hassan. Bij verscheidene Israëlitische familicn in Christelijke landen is op die wijze do geslachtsnaam gevormd, Bendavid, Benlevi. BENARES. Een groot landschap in Hindostan, aan de beide zijden des Ganges, waarin bijkans 2 millioen mensehen wonen. Dc hoofdstad van denzelfden naam, aan die rivier liggende, is sedert lang de zetel der echte Indische geleerdheid, waar de Braminen in de heilige taal (Sanskrit) en andere wetenschappen onderwezen worden. Zij behoort tot de grootste en merkwaardigste steden van Indië, wordt voor bijzonder heilig gehouden en is de aanzienlijkste bedevaartplaats der Hindoes, Onder de 1000 Pagoden en 300 Moskeen, die zich aldaar bevinden, zijn vele zeer merkwaardig en beroemd, b. v. de Pagode Vischvaiseha, de Moskee van Aureng-Zcb, op de ruïnen eener Pagode gesticht. Het getal dei-inwoners bedraagt 600,000, waaronder vele kooplieden en wisselaars; want men heeft hier dc voornaamste markt van diamanten en edelgesteenten, die uit andere plaatsen aangebragt worden. Ook vindt men er aanzienlijke fabrieken van gouden en zilveren stoffen, shawls enz. Het landschap Benares had, tot in 1781, een eigenen Rajah, die echter in 1775 reeds aan de Engelschen cijnsbaar was; doch welke hem in 178^ onder den gouverneur Hastings uit zijn prinsdom verdreven, omdat hij behalve dc gewone schatting geene buitengewone toelagen geven wilde. Thans behoort dit aanzienlijk land aan de Engelschen. |
BEN
|
I3ENDA (Qbokge) do grooto bijgctmamd, wns hertogelijk kapelmeester te Gotha. Zijne betrekking legde hij in het jaar 1780 in weerwil van allo vertogen nedor, waarop hij zich eerst naar Parijs, dan naar Georglënthal, oon vermakelijk oord bij Gotha, en vervolgens naar Köstritz begaf, waar hij don Gd«quot; Nov. 1795, in het 74gt;io jaar zijns ouderdoms overleden is. Hij was buiten twijfel een der grootste componisten van Duitschland, indien do uitdrukking van hot levendigste gevoel, gepaard mot de edelste melodie en do zuiverste ovoroenstemming, de vooirogton van oon componist voor het gezang uitmaken; terwijl hij bovendien in hot behandelen van de cymbaal en viool uitmuntte. Hij genoot de oer van naar Parijs geroepen te worden, ten einde do uitvoering van Ariadne to bosturon; in den smaak van wolk meesterstuk moer anderen, als do Medea, de Dorpsjaarmarkt, do Komeo en Julia enz. bearbeid zijn. BKNDA (Joiiann Wilhelm Otto) werd don 30«'lt;™ Oct. 1775 te Berlijn geboren , studeerde in de regten, werd later criminaal-raad te Kalisch, vervolgons kon. Pruis, regeringsraad te Posen, daarna te Oppoln. Behalve eenige werken over staatswetenschap, schroef hij Die, hrlhümer der Liehe und die Launen des Geschicks, Frankf. a. O., 1806; Sloralische Erzilldungen, Quedlinh. 1817; Sha-kespeare's dramatische Werke, übers. Loipz. 1825—1826, 19 th.; Die Braut ohne Brilutiyam und die blauen unddieschivarzan Auyen. Liegnitz 1828. Behalve zijne overzetting van Shakespear, die zeer voortreffelijk is, zijn zijne overige letterkundige schriften van weinig belang. BENDAVID (Lazarüs). Deze evenzeer als mensch en geleerde achtingswaardige man werd don 18'1|!gt;' October 1762 uit Israëlitische ouders geboren, vormde zich meerendools zelf en verschafte zich, gelijk voorhoen Spinoza, zijn onderhoud door glas-slijpen. Hij studeerde vervolgons te Göttingon in de philosophic en mathesis, en verwierf in do laatste zulk eeno kunde dat Kastner hom schriftelijk oon getuigenis gaf, dat hij naar elk professoraat in dit vak kon dingen, doch voegde deze er schertsend bij, niet naar hot zijne, zoo lang hij (quot;Kastner,) leefde. Te Uorlijn teruggokoerd logde hij zich ijverig toe op do Kantiaansclie wijsbegeerte en ging varvolgens naar Woonen, waar hij vorscheidono jaren openlijk en met grooten bijval over philosophic en acsthetica voorlezingen hield. Van Weenon keerde hij naar zijne geboorteplaats terug en stichtte daar veel nut door woord en schrift. Hij werd redacteur van twee dagbladen, stichtte oone Israëlitische vrijsehool en stierf den 28'llt;quot;gt; Maart 1832. Zijne schriften zijn: Ueber Paralelliniën, Berlijn 1786; Etwas zur Gharaclerislik der Jiulen Loipz. 1792: Versuch iiher das Veryniigen, Wion, 1794, 2 th.; Rede über den Zweck der kritischen Philosophie, Wion, 1796 ; Vorlesunyen üher den Zweck der Kritik der reinen Vernunft, Wion, 1795—1798 4 Thle ; Beitrüye zur Krilik des Geschmacks, Wion, 1797; Geschmackslehre, Berl. 1798; Aufsiitze verschiedonen Inhalts Borl. 1800; Ueber den Urspruny unserer Jïrkenntnisse(Philot/ieos) (gcmoenschajipolijk met G. W. Block) Berl. 1802; Rechtslehre, Berl. 1802; Selbst-htoyraphie, Berl. 1804; Ueber die Rdiyion der Hebt 'Har vor Moses, Borl. 1812; Zur Bcrechnmy und Geschichte des Judischen Kalenders, Borl. 1817. BENDER. Eeno stad en vesting aan do Turken toobohoorondc werwaarts Karei XII, koning van Zweden, na den ongelukkigon slag tegen do Kussen bij Pultawa, de vlugt nam. Zij werd in het jaar 1770 door dozen veroverd en verbrand, doch na het sluiten van don vrede aan do Turken teruggegeven, die haar in 1812 weder aan Kusland afstonden. Men vindt in de stad 12 Moskoen en eeno Armenische kerk; voorts papiermolens, loorlooijerijen, ijzersmeeclerijen, en eeno salpeter-fabriek. Het getal barer inwoners wordt op 10,000 geschat. |
BENDORP (Johannes Ciiristiaan), te Dordrecht den lquot;on Jan. 1766 geboren, hoeft zich als graveur verdienstelijk go-maakt in een tijdvak dat eon der ongelukkigste voor do ontwikkeling dor kunsten te noemen is. Van zijn' vader, die eenige andsohappen in hot koper gesneden heeft, ontving hij het eerste ondorrigt, doch word naamvlijks tien jaren oml zijtule, door dezon aan do leiding van don geostigou teekenaar Dirk Langondijk toe-, vertrouwd. Spoedig maakte hij zulke vorderingen, dut deze hom ge mikte tot hot teokonen van landschappen, stads- of plaatselijke !,ezigten, die hij daarna stoffeerde en afwerkte. Te gelijker tijd ontving hij to Rotterdam onderwijs in het graveren van M. de j Sallieth. In 1780 vestigde Bendorp zich to Dordrecht, waar hij tot zijn overlijden, den la^quot; Nov. 1849, gewoond heeft. Don moesten tijd zijns levens, bepaaldo hij zich tot het graveren van boekpronten on landkaarten, wier aantal eenige honderden bedraagt. Wat hij bij meerder aanmoediging zou geworden zijn, bewijzen niet alleen do vordienstolijke plaatjes, die hij 21 jaren achtereen, zoo naar eigene teokoningen als naar die van andere meesters, in den Muzen-almanak leverde; maar ook de grootore platen, „do schoenmaker,quot; naar A. Brouwer; „ twee zingende boeren,quot; naar Heemskerk; „het portret van den Vico-Admiraal Aart van Nesquot; naar van der Helst; en „de Engolsehon in Noord-Holland,quot; naar D. Langendijk. Zoo in zijne toekoningen als in zijne gravuren, is iets maniorlijks, soms ook iets minitious, dat, als men den tijd waarin hij loofde in aanmerking noemt, niet te verwonderen is; ook is later zijn stijl, bij den vooruitgang dor kunst, broeder geworden, hoewol die toch altijd zijne eigenaardigheid behouden heeft. Een der ijverigste loden van liet toeken-genootschap Piotura te Dordrecht zijnde, onderscheidde hij er zich immer door hot leerzame zijner gesprekken. Bendorp was een veelzijdig bekwaam man, die in vorsehillondo wetenschappen uitmuntte. Ton tijde van Koning Lodowijk werd hij door de toenmalige ministers aangezocht tot het vervaardigen van modellen voor hot wapentuig, de goroedsehappon en do werktuigen der artillerie, benovons van de standaarden dor maten en gewigten, die men voornemens was in te voeren , hetwelk hij met den moesten ijver volbragt. Met den tijd meegaande, boeide hem alles wat er nieuws uitgevonden word; ook hield hij zich zoowol met do uitvinding van Daguerro, met do galvanoplastiek, als mot hot op steen tee-kenen onledig, gelijk hij zelfs op zijn SOquot;10 jaar nog een ledeman bewerkte. Bendorp hooft ook enkele proeven in de schilderkunst gegeven; doch voornamelijk bedreven in alles wat tot zijn vak behoorde, was hij de vraagbaak van velen, zoodat zijn dood oen groot verlies voor zijne stadgonooton, vooral voor degenen die du kunsten beoefenden , gerekend werd. BENEUICTIJNKR-ORDE, eeno der magtigste monnikenorden , ontleent baron oorsprong en naam van zekeren Bonedictus van Nursia, die van aanzienlijke oudersin Umbrië, waarschijnlijk in 480 geboren werd. Als knaap kwam bij te Rome om eeno wo-tenschappelijko opleiding te erlangen, maar verliet die stad spoedig om het daar heersohend zedoboderf te ontvlieden Hij ging hierop als kluizenaar in een hol nabij Palaestrina wonen, en verkreeg spoedig den naam van wonderdoener en heiliye! Hij verzamelde leorlingon rondom zich en bouwde in 528 een klooster, op de plek, waar hij oen Apollo's tempel vernield had, dat onder den naam van Montc Casino, het stamoord zijner Orde word en nog bestaat. Zijn kloosterloven voleindigde hij in 529 on stierf, nadat hij gedurende 14 jaar abt to Monte Casino geweest was, aldaar, don 21Bt011 Maart-543. — Hij wordt thans, op zijn sterfdag, als Heilige in de Roomscho kerk vereerd. De kloosterregelen van Bonedictus wnren niet bovenmatig streng en toch geschikt voor zijn tijd; een gemeenschappelijk leven, zonder bijzondoren eigendom; stipte gehoorzaamheid jegens de oversten ; drukke werkzaamhoden, zoowel van stoffelijken als van geestelijken aard. In de kloosters heersehte oone monarchale regeling. Do abten hadden onbeperkt gezag, wat betreft de kloostertucht, en werden hierin bijgestaan door Onder-opzieners {Decani) die over elk tiental monniken geplaatst worden. Slechts wanneer hot algomoeno belangen van het klooster gold, hadden de monniken het regt, om mede te raadplegen. Onder velerlei wederwaardigheden hooft zich deze Orde over geheel Europa uitgebreid on is oone der rijkste en magtigste geworden. Er slopen ochtor langzamerhand groote misbruiken in, die somwijlen tot herziening dor orderegelen en verbetering dier misbruiken voerden. Do voornaamste hervorming in dit opzigt was die, wolko uitging van hot klooster Clugny in Bourgondic. Pans Bonedictus XII kondigde in 1336 do, in overeenstomming mot den abt Peter van Clugny cn andere Fransohe abten opgemaakte, onder don naam van Bene-dictina bekende, nieuwe regeling dor Orde af. De gezamenlijke kloosters worden daarbij in 36 provinciën verdoold. Ten tijde dor kerkvergadering te Constans telde de Bonictijnor-Ordo, met hare vertakkingen, 15,107 kloosters, waarvan elk ton minsten 6 monniken bevatte. De kerkhervorming deed dit getal op ongeveer 5000 kloosters verminderen, van welken er meer cn |
376
|
meer afvielen, zoodat thans van genoemd getal welligt nog slechts een zesde deel werkelijk aanwezig is. De Orde is niettemin nog altijd eene der aanzienlijkste en rijkste, trotsch op oudheid en rang, waarvan getuigt het aan hare abten en leden toegekende praedi-caat van Heer {Dom.), do kortste zamentrekking van Dominua, dat zij voor den naam van eiken monnik plaatsen, terwijl zg voor die der abten de zamentrekking dommis bezigen. De Benedictijner orderegelen werden naar omstandigheden gewijzigd, ook reeds vroeg in vele nonnenkloosters ingevoerd, — en dit voerde tot eene orde der Benodictijnerinnen. Eene eigenlijke Nonnenorde van dezen naam vindt men echter, sedert het einde der XVI110 eeuw, te Montmartre bij Parijs en in andere Fransche steden, onder den naam van Congregatie onzer lieve Vrouw van Calvaria. Over Benedictus en zijne orde is het grondwerk: de vita et miraculis S* Bened, in Gregor, M. Dialog, L. lij Histona rei literariae Ordinis S. Bened. a Magnoaldo Ziegelbauer, Ord. S. Ben. Theologo, August. Vindel. 1754; Bibliothèque générale des e'crivains de l'Orde de S. Bénoil, contenant une notice exacte des ouvrages de tout genre etc. p. un réligieux Bénédictin de la congrég. de S. Vannes li Bouillon, 1777—78. 4°. BENEDICTUS de XIVd0, vroeger l'rosper Laurentius Lam-bertini, stamde af van een oud en beroemd Bologneeseh geslacht. In 1740 besteeg hij den pauselijken zetel en muntte uit door eene geleerdheid en edelaardigheid van gevoelens, die zelden het deel zijner voorgangers waren. Hij zag in, dat, gelijk vroeger, het vertoon van uitwendigen glans het gezag der kerk niet langer kon handhaven, maar dat hiertoe reinere zeden en hoogere verstandsontwikkeling by de geestelijkheid werden gevorderd. Hij schafte vele kerkelijke feestdagen af, als nadeelig voor den volkswelvaart; bevorderde den landbouw, door het droogmaken van moerassen; den handel, door verbetering der havens van Ancona, Nettuno en Anzio. Hij was een groot voorstander en aanmoediger van kunsten en wetenschappen, van welke laatsten hij zelf ook een gelukkig beoefenaar was, daar zijne schriften door den Jezuït Emanuel de Azevedo (1747—1751) te Rome in twaalf quarto deelen werden in het licht gegeven. Ten opzigte van buitenlandsche staatkunde volgde Benedictus XIV geenszins het voetspoor zijner heersehzuchtige voorgangers Benedictus XIII cn Clemens XII. Aan koning Johannes V van Portugal stond bij toe (1740) het vervullen van alle bisdommen en geestelijke bedieningen, en schonk hem don titel van Rex Jidehs-simus. Met Spanje sloot hij in 1753 een concordaat, waarbij dezelfde beginselen ten grondslag lagen. Op dezelfde wijze werden mocijelijkheden met Sardinië vci'crt'end. Slechts met Frederik II van Pruissen kon hij zich niet wel verstaan, als die hem, door dc oprigting van hot Generaal Vicariaat in Silozië in 1742, allen invloed op kerkelijke zaken ontnam. De Paus helde dan ook steeds zeer tot Oostenrijk over. Hot merkwaardigste in Benedictus, is voorzeker zijn afkeer tegen de orde der Jeznïten, wier verblijf hij aan zijn hof niet veroorloofde, wier toenmalige tegenstanders, de Dominicanen, hij begunstigde, en tot welker val hij de eerste rnaatre-gclen genomen heeft. Jammer slechts, dat zijne haat tegen de Jezuïten moer schijnt ontsproten te zijn uit ingenomenheid mei hunne tegenstanders, dan wel uit afkeer van deze misdadige en afschuwelijke broederschap. Zie Bower, Geschiedenis der Pausen ■. Guarnacci Vitae pontif, Rome Tom. II. BENEDICTUS (Ciiristopiiorus), ook Bennettus genaamd, en onder dezen naam meer bekend als schrijvcr van Theatrum Tabidorum, sive, phthiseis, atrophiae et hecticae Xenodochium, Lond. 1C54 8», later te Francfort 1665, in 12» uitgegeven. Hij overleed 1655. BENEVENTO. Eene stad, in het koningrijk Napels liggende, doch tot den Kerkelijkon Staat behoorende, met 28,000 inwoners. Zij was de oude hoofdstad der Samniten, en heeft onder al de steden van Italië, nog do meesto sporen harer oudheid behouden. Nog ziet men de overblijfsels haror poorten, amphitheaters en andore gebouwen mot talrijke opschriften. Men bewondert er inzonderheid den beroemden triomfboog, die voor keizer Trajanus word opgerigt, en door den tijd het moest ontzien, het best onderhouden , en mogelijk nog het meest in zijn geheel is, van alle gedenkstukken welke men in Italië ontmoet. Merkwaardig is ook de Domkerk, in Gothischcn stijl gebouwd, met bronzen deuren en heerlijke schilderijen. In het jaar 269 v. Chr. ontving de stad van de Romeinen, die er eene colonie stichtten, den naam van Beneventum; onder de regering van Augustus heette zij Julia Concordia. De Longobarden verhieven in 571 Benevento tot een hertogdom, dat in 850 in drie bijzondere vorstendommen gescheiden word en in 1077 in handen der Normandiërs viel. In de XI'10 en XII'quot; eeuw werden hier vier conciliën gehouden. In 1798 werd Benevento door de Franschen veroverd en in 1806 door Napoleon den minister Talleyrand geschonken, die den titel van prins van Benevento aannam. In 1815 werd het den Paus wedergegeven. BENGAALSCH VUUR. (Zie Kunstvuurwerk.) |
BENGALE. Een uitgestrekt landschap inOost-Indië,aan beide zijden van de Ganges liggende. Het behoorde eertijds aan het rijk van dengrooton Mogol, doch kwam, na de Bengaalsche oorlogen, van 1756 tot 1765, door hot geluk en de dapperheid van lord Clive, aan de Engelsche Oost-Indische maatschappij, en werd door Nabobs geregeerd; dan, toen de groote Mogol hetzelve, benevens do rijken Bahar en Orira, aan de Engelschen afstond, bleef den Nabob niets anders, dan de bloote titel en een gering gedeelte van zijne inkomsten overig: terwijl de dood van den Nabob Mir Jaffir do Engelschen in het volle bezit des lands , met al doszelfs regten, stelde. Als provincie van het presidentschap Calcutta (zie aldaar) bestaat Bengale uit 18 districten en telt op 4523 □ mijlen ongeveer 26 millioen inwoners. Het is een zeer vruchtbaar land, hetwelk de Hindoes het „paradijs der wereldquot; noemen. De voornaamste artikelen van handel, die naar buiten's lands worden gevoerd, bestaan in zijden en katoenen stoffen, tapijten, specerijen, salpeter, indigo enz. Hot land levert bovendien op: rijst, gerst, rogge, peulvruchten, oliezaden, suiker, katoen, betel, opium, peper, gember, en velerlei andore, ook palmvruehten, terwijl er vele buffels, geiten, en schapen gefokt worden. Het land zou oneindig meer kunnen opleveren dan de behoeften der inwoners vorderen, wanneer de Bengalees niet zoo lui, of eigenaar en niet pachter van den grond ware. Doch deze redenen, gevoegd bij de verkeerde staatkunde der Engelschen, die do belangen van het volk verwaarloost en het land uitmergelt, zijn de oorzaken van verschrikkelijken hongersnood, die van tijd tot tijd het landschap teistert. BENHADAD. Ouder dien naam komen drie koningen van Syrië voor, waarvan do oosto regeerde ten tijde van Asa den koning van Juda, en Baosa den koning van Israël. Hij ontving van Asa oono groote somme golds om zijn verbond met Baësa togen Juda te breken; hetgeen hij deed en aldus oorzaak was van het mislukken dor vijandelijke voornemens. Een ander, en wel de opvolger van den reeds vermelden, schijnt die Benlmdad te zijn, die Samaria belegerde, ten tijde van den Israëlitischen koning Achab. Een ijselijke hongersnood was het gevolg van die belegering; een hongersnood zoo groot, dat hij aanleiding gaf tot het ongehoorde pleit tussehen twee moeders, die ovoreengokomon waren, beide ieder haren zuigeling tot voedsel te gebruiken, en waarvan de eene, na den zuigeling van de andere te hebben helpen verslinden, weigert haar kind tot hot zelfde einde te geven. Een zoogenaamde panische schrik, van hooger hand in het legorder Syriërs veroorzaakt, dreef Benlmdad op do vlugt, en de hongersnood maakte plaats voor overvloed, go-vreesde ton onderbrenging voor overwinning. Een derde Benhadad is do opvolger van Hazaél. Hij regeerde ten tijde van Joachas, koning van Israël, en was voor dezen en zijn volk herhaalde malen in de hand van God een goosel ter hunner tuchtiging en verbetering. BENIJN. Een koningrijk in Africa, ten noord-oosten en oosten begrensd door den Niger, ten zuiden door den golf van Benijn, ten westen door Dahomei en ten noord-westen door Yarriba. Het land is op verschillende wijze verdeeld door eene groote menigte rivierarmen, die zich tot moerassen uitbreiden, en is bijna geheel vlak; alleen in het noorden stijgt het in het Congo-geborgte tot eene hoogte van 2000 voet. Het land is zeer vruchtbaar en levert bijzonder veel rijst, suiker, yams en palmen op; het is bij uitstek bevolkt, zoodat de koning, die als Fetisch vereerd wordt, eene legermagt van 100,000 man in het veld kan brengen. De taal is aan die der naburige Yeboos verwant. De hoofdstad, die ook den naam van Benijn draagt, tolt ongeveer 15,000 inwoners, strekt zich ter regter oever van de rivier van Benijn uit en drijft tamelijkon |
1ÏEN
377
|
Imndol. Tien mijion wostelijkoi' ligt do havonGntto, waar vele tactorijcii van Europeanen zijn. Benijn werd in 1486 door den Portugees Alphonso do Aveiro ontdekt. BEN1NGA (Egqisrik), uit oen adellijk goslaeiit te Grimarsutn in Oost-Friesland geboren, on to Lieroord, waarvan hij Heer was, den lOJ11quot; October 1562 gestorven, schreef eeno Oost-Frieseho Kronijk, wolko Ubbius Einmius in het Latijn vertaald en die An-tonins Matthaousin 1707 in het 8sl0 deel zijner Analocten uitgegeven hooft. De Emder Predikant E. F. Hnrkonroth hooft in 1728 eeno Nederduitscho uitgaaf van die Kronijk bezorgd. BENIVIENIUS, oen beroemd chirurgijn, die in hot laatst dor XVd eeuw en in het begin der XVIdquot; hooft geloofd. Hij heeft go-schreven: De. abdilis ac mirandis morborum et sanationum causis, Florent. 1507 4». BENJAMIN (in het Hobroeuwsch Zoon des yelulcs) do jongste zoon van Jaoob en Rachel, was de vollo broeder van Jozef en do lieveling zijner ouderen. Zijn stam, de Benjaminitischo, behoorde tot de minst talrijke der twaalf Israëlitische stammen en bewoonde do landstreek in Midden-Palostina aan den Jordaan, tusschen do stammen Ephraim, Dan en Juda. De voornaamste plaatsen waren Bethlehem (zie aldaar) en Bethel; Jeruzalem (zie aldaar) lag op do grenzen van Juda. De stam Benjamin selionk aan Israël zijnon eersten koning Saul en bleef diens zoon Isbosoth getrouw. Na den dood van Salomo vormde Benjamin mot Juda hot koningrijk Juda. BENJAMIN VAN TUDULA deed tusschen de jaren 115« en 1173, deels om handel te drijven, deelsom den toestand dor verstrooide Israëliten te loeren kennen , eeno reis van Saragossa door Italië en Griekenland naar Palestina en Porzië en keerde over Egypte en Sicilië naar zijno woonstede terug. Hij was de eerste Europoscho reiziger, die ons van hot verre Oosten berigton bragt. l)c aantcekeningen op zijne reis, in het Hobroouwsch to book gesteld, zijn dikwijls gedrukt en in het Latijn, Engelsch en Fransch vertaald. De eerste uitgaaf is die van 1543 te Constanti-nopelin het Hebreeuwsoh , do laatste die van Asiior, Hobroeuwsch en Engolsch mot aanmerkingen, in 2 deolen, Londen 1841. BENJOWSKIJ. (Moihts August, graaf van) Een man, die in zijn leven onvermoeid werkzaam was, en wiens menigvuldige en buitengewone lotgevallen zoo zonderling zijn, dat men zijno gosohiedenis, bij don eersten opslag van het oog, voor oenen roman zou houden, niettegenstaande hunne echtheid niet betwijfeld kan worden. Hij werd in 1741 te Werbwna in Hongarije go-boren; begaf zich in keizerlijke dienst, waarin zijn vader generaal was, en diende in don zevenjarigen oorlog tot in 1761, toen zijn oom, wiens goederen hij moest erven, hem naar Lithauwen riep. Zijne schoonbroeders ontrukten hem intussehen zijn vermogen, waarop hij naar Hongarije terugkeerde, om hou gewapenderhand te verdrijven; doch do Oostenrijksche kanselarij verklaarde hem voor oenen rebel, on nu vlugtte hij naar Polen, waar hij zich bij do confederatie voegde en eindelijk door do Russen gevangen genomen werd. Hij ontvlood echter zijne verschrikkelijke gevangenis, doch werd weder gevat en naar Kamschatka verwezen. Op zijne reis derwaarts, redde hij in oenen storm hot schip, door welke daad hij den gouverneur zoo zeer innam, dat hij in het vervolg dikwijls toegang tot zijn huis had, en zijne kinderen in de Pransche en Duitsche talen onderwees. Hier word Aphanasia Nilow, jongste dochter van den gouverneur, op hem verliefd, en kwam het, met toestemming haars vaders, die hom nu op vrije voeten stolde, tot een huwelijk. Reeds voorheen met oenige zaam-gezworonen het plan tot de vlugt gevormd hebbende, verliet hij met Aphanasia, schoon zij nu eerst vernam dat hij gehuwd was, in Mei 1771 Kamschatka, en landde na vele tegenspoeden op bet Japanschc eiland Usmay-Ligon. Van daar zeilde hij naar Formosa en kwam eindelijk in de Chinoscho stad Macao, waar hem door do Franschen , Hollanders en Engolschen voorslagen gedaan werden. Dan daar hij die dor eersten aannam, kochten de laatston eenigo manschappen van zijn schip om en bewerkten tegen hem eeno zamonzwering, welke echter mislukte. Velen zijner roisgo-nooten stierven te Macao aan do koorts, waarvan ook zijne vrouw Aphanasia hot slagtoffer werd. Mot zijn overig gezelschap in Frankrijk komende, werd hom do hoogst moeijelijko onderneming opgedragen, om op Madagascar een etablissemont op te rigton. Hier kwam hij in Junij 1774, kreeg verscheidene natiën en opperhoofden op zijne zijde, en ontving zelfs door een plegtlg gezantschap hot aanbod, om hem tot koning to benoemen. Benjowskij beloofde zoo lang te zullen rogoren , tot dat hij van den koning van Frankrijk zijn ontslag bekomen had. Dit volgde eerlang, toen Fransehe afgevaardigden te Madagascar kwamen , met bevel om zich van zijn persoon meester te maken, hetwelk hij echter wist te ontwijken. Nadat hij eindelijk het bevel geheel had nedorgelegd, werd hij in 1776 plegtig tot Ampansacahe of koning verklaard, en doden do vrouwen aan zijne gemalin, die hij reeds uit Frankrijk had laten komen, don eed van onderwerping. Naderhand reisde hij naar Europa,doch in Frankrijk terug gekomen zijnde, werd hij door de vervolgingen van het ministerie genoodzaakt, om zich in keizerlijke dienst to begeven. Daar hij hier tor bereiking van zijn plan goone hulp vond, wondde hij zich schoon ook al vruchteloos tot den koning van Engeland; doch vond ondersteuning bij dc Londensche particulieren, en inzonderheid bij een voornaam handelhuis te Baltimore in America, werwaarts hij in 1784 de reis aannam. Hij liet zijne vrouw in America, en landde gelukkig op Madagascar. Toon hij daar vijandelijkheden tegen do Franschen begon en do regering van Isle de Franco troepen tegen hem afzond, trof hein in oon gevecht oen kogel in de rogterzijde der borst, en maakte binnen weinige oogenblikken oen einde aan zijn onrustig leven. Benjowskij heeft zelf zijno lotgevallen in het Fransch beschreven waarvan verscheidene vertalingen, ook in hot Nedor-dnitsch, voorhanden zijn. |
BENKOELEN (Bangka-hoe/oe) is eene adsistont-residentic dor Nodorlandscho Oost-Indische bezittingen aan de westkust van Sumatra, grenzende aan Padang, Paleinbangen doLampongseho districten, In 1825 word Bonkoelen van do Engolschen togen de bezittingen op Malacca ingeruild. Do stad Bonkoelen ligt aan don mond der rivier op 40Z. B. en 120° O. L. in eene ongezonde streek; zij telt 15,001) inwoners van allerlei natiën, waaronder vele Sinozen. Achter Bonkoelen verheft zich de kegclborg, het Suikerbrood, die reeds van verre uit zoo zigtbaar is. Het fort, door dc Engolschen gebouwd, hoot Marlborough. Do roede is onveilig, zoodat de sehepen al vrij spoedig eene tocvlugt onder het Ratton-eiland, twee mijlen buiten don wal, moeten zooken. De Engcl-schon hebben zich voel moeite gegeven om de muscnat- en nagel-teelt hier te doen slagen, doch te vergeefs; de sterfte onder de duizenden jonge boomon naar Bcnkoolen overgebragt, was steeds zeer groot en do opbrengst van do hoornen die slaagden, bleef doorgaans verre beneden die der specerijboomen in de Molukkcn. Van elke soort zijn echter nog wolligt 20,000 stuks overig. De voortbrengselen van Bonkoelen zijn peper, koffij, specerijen, rijst, camphor, suiker, buffels, klapper-olie. olifantstanden, vogelnestjes eu wat stofgoud. Ook wordt er naphtha aangetroffen. BENKOWITZ (KAïir, Fuieduicii) werd in 1704 te Uelzon in hot Luneburgschc geboren, studeerde in de Godgel. en leefde een goruimen tijd als candidaat te Karkow bij Stargard, later in Broslau. In hot begin van deze eeuw bezocht hij Italië , werd na zijne wederkomst (1804) te Glogau als kamorsecretaris aangesteld en eindigde den 1SW0quot; Maart 1807 uit zwaarmoedigheid zelf zijn loven. Hij schroef voel romans en gedichten, in den smaak van zijn tijd, dan eens sentimenteel, dan eens humoristisch, nu ernstig, dan komisch; hem ontbrak verbeelding, warmte en waarheid van gevoel. Men hoeft van hein; ËrziihtMhyen und Gedichte, Göttingou 1788; Lebemscenen, Halle 1790; Klopstock'.1 Messias aesthetisch benr-tJieilt, Breslau 1797; Der Zauberer Anyelion, Berlijn 1798—1800, 2 din.; Natalie, Leipzig \i00 •, Robert, Hallo 1793 — 1798 4 dln. ; Pfeile des Witzes und der Laune, Hallo 1798; Der neuc. ITesV-phalische Robinson, Hallo 1799 2 dln.; Helios der Titan, 2 dln., Loipz. 1802—1803; Reise von Glogau nach Sorrent, Berlijn 1803 en 1804 3 dln.; Das Italienische Cabinet oder Merkwürdiykeiten von Rom und Neapel, Loipz. 1804; llilarion, Loipz. 1804; Abbn-donnah, Leipz. 1804 2 dln.; Reise van Neapel in die omliegendc Gegend, Berlijn 1806; Der dentsche Von Quixote, Loipz. 1806; Gesc/iichteeines Afrikanischen Affen genannt Muley Hassan, vormals Voltaire, Berlijn 1807. BENNET (Jan Aunout), A. L. Mag. Phil, et Med. doctor, was lid van de I'1quot; klasse van het koninklijk Nederlandsch instituut, van do Hollandscho maatschappij dor wetenschappen te Haarlem, en van onderscheidene andere geloerde genootschappen 48 |
;i78
|
zoo binnen als buiten ons vaderland. In 1803 behaalde hij bij de laastgcnoerndo maatschappij eene gouden medaille voor eene verhandeling over „de nuttigheid van de beoefening der Natuurlijke Historie voor de jeugd, en de wijze waarop dezo het best voor dezelve kan wordpn ingcrigt,quot; welke in het 2d,, deel 2,I|J stuk der Natuurkundige Verhandelingen dezer Maatschappij is te vinden: terwijl hij oen jaar vroeger, gezamenlijk met G. van Olivier, oene vermeerderde en voor de Nederlanders gewijzigde, vertaling van Blumenbach's Handboek der Natuurlijke Historie in het licht gaf. Curatoren van 's lands Hoogesehool te Leydcn droegen hem in 1815 het hoogleeraarambt in de landhuishoudkunde aan dezelve op, doch dezen post wegens zijn zwak en ziekelijk gestel niet kunnende waarnomen, werd hij twee jaar daarna daarvan ontslagen. Ondertusschen bleef Bennet steeds werkzaam. Met G. van Olivier legde hij onvermoeid de grondslagen tot eene Fauna Bchjica, en zag dezen bij gedeelten voltooiden arbeid in 1822, 1824 en 1826, driemaal achtoroen, door de Hollandsohe Maatschappij, met haren gouden eerprijs bekroond. Bennet stierf te Leij-den den 'J'10quot; September 1828, in den ouderdom van bijna 09 jaar. BENNEÏTUS. (quot;Zie Bcnediclus). BENOISÏ (Elie), geboren te Parijs in 1640, vlugtte na de herroeping van het edict van Nantes naar Holland, en werd predikant bij de Waalsche gemeente te Delft, waar hij in 1728 stierf. Hij nam deel in den twist tusschen Juricu en Saurin, en had een vriendschappelijk geschil met Taco Hajo van den Ilonert over den Griekschen stijl van het Nieuwe Verbond. Onder zijne talrijke schriften verdient vooral opmerking zijn: Histoire de Védit de Nantes, Delft 1693—1696, 5 vol. in 4quot;', op kosten, althans op aandrang der Waalsche synode geschreven, waartegen pater Thomasset van het Oratoire zijn Traité historique et dogmatique des edits, Paris 1703, rigtte. Benoist verdedigde het in een Mémoire, geplaatst in do Nouoeües de la répnl/l. des lettres, Octobre 1785. BENOIÏ (Jean), in 1632 te Carcassono geboren, studeerde te Toulouse, werd er in 1650 monnik, verwierf als kanselredenaar een grooten naam en stierf in 1705. Men heeft van hom; Hist, des Albiyeois et des Vaudois, Paris 1691 2 vol. in 12quot;, en Vie de St. Dominique, Toulouse 1693 in 12». BENOIT (eigenlijk AMBARACH), een geleerd maroniet, in 1663 te Gustain Phoenicië geboren, studeerde te Rome en keerde naar het Oosten terug, om er do leer der R. C. kerk te prediken. De maronieten-kerk van Antiochië zond hem ten tweedonmale naar Rome om ecnige zaken af te doen, doch toen hij op het punt was terug te keoren, gaf hij aan de uitnoodiging van den hertog van Florence gehoor, om de letters die Ferdinand do Medicis had laten gieten tot het drukken van oostersche boeken te rangschikken. Op 44-jarigen leeftijd werd hij jezuït, eu door Clemens XI naar Rome geroepen, om mede den gewijden text na te zien. Hij was bezig eene uitgaaf van St. Ephraim te bezorgen toen hij, in 1742, overleed. BENSERADE (Isaac de), lid der Fransche academie, in 1612 te Lyons-la-Forêt geboren, is inzonderheid bekend door de geestige verzen, die hij vervaardigde voordo hooge personen, die in de balletten van het hof eene rol vervulden. De milddadigheid van Lodewijk XIV, die der koningin, van den kardinaal Mazarin en andere hooge personen bezorgde hem een jaarlijksch inkomen van 12,000 fr., zoodat hij eene koets kon houden, toen eene zeldzame weelde bij dichters. Hij stierf in 1691. Zijn sonnet over Job en dat van Voiture aan Urania gaven aanleiding tot een letterkundig geschil onder do geleerden. De werken van Ben-serade zijn in 1697 in 2 d. in 12» uitgegeven. Deze uitgaaf bevat niet zijn Thdatre, Paris 1636—42 in 4quot;, 6 stukken. De liefhebbers van zeldzaamheden geven veel geld voor zijne Metamorphoses d'Ooide en rondeaux, 1667 in 4° en Lahyrinthe de Versailles, 1677 in 4«, om de platen van Leclerc. BENSI (Beknaud), jezuït, in 1688 te Venetië geboren, in 1770 gestorven, heeft verschillende godgel. werken geschreven, waarvan de voornaamste z\jn: Praxis tribunalis conscienliae, Hologno 1742 en Dissertatio de casibus resematis, Venetië 1743. Dit laatste werk vooral heeft veel gerucht gemaakt. |
BENT (dk) was een te Rome gevestigd schilder-genootschap, welks leden elkander hulp en ondersteuning verschaften. De leden werden „bent-vogelsquot; genaamd; do aanneming geschiedde mot zekere plogtigheid, waarna men een bent-naam ontving, of, zoo als men zeide, gedoopt werd .waarop eene ontgroen-partij volgde. Men wil dat de groote Raphael daarvan oprigter geweest is. In de XVIId» eeuw werden echter alleen degenen die Nedorlandseh en Hoogduitsch spraken or in opgenomen. Hoewel dit genootschap veel goeds bewerkte, gaven echter de vele ongeregeldheden tot schromelijke misbruiken aanleiding. Zie Cornelis de Bruin, Reizen in Klein-Azië enz. fol. Delft 1698. BENT (Johannes van deu), te Amsterdam omstreeks het jaar 1650 geboren en in 1690 gestorven, leerde eerst het land-schapschilderen bij PhilippusWouwerman,daarna bij Adriaan van de Volde, wiens manier hij vooral volgde, ofschoon hij ook in die van N. Borcliem verdienstelijke stukken geleverd heeft. Van der Bent stoffeerde zijne landschappen met dieren; een dergelijk bevindt zich in het museum Boijtnans. Zijn monogram is VB J53 BENTHAM (Jekemij), zoon van een advocaat, werd in 1747 te Londen geboren. Nadat hij zelf korten tijd met grooten roem als advocaat had gepraetiseerd, keerde hij tot het privaatleven terug eu besteedde zijne overige levensjaren aan het zamenstellen van eene geheel hervormde wetgeving, waardoor hij tegelijk de grondvester van het stelsel der Utilitaristen werd. Hij overleed den Isten junij 1832. Etienne Dumont van Geneve heeft eene stelselmatige ontwikkeling van zijne leer in het licht gegeven. In 1791 had Bentham zelf in Londen onder den titel Panopticon or theInspectionhouse, 2 deelen, een werk uitgegeven, waarin hij het plan tot eene gevangenis van een geheel nieuwen bouwtrant uiteenzette, volgens hetwelk oen enkel persoon van een hoogen toren uit, die in het midden van een rond gebouw moest staan, over eene gehecle gevangenis het opzigt kon houden. De in 1824 te Londen opgerigte Westminster lievieio was bestemd om zijne nuttigheids-leer meer algemeen bekend te maken en ingang te doen vinden. Benthams karakter had tot kenmerk groote regtschapenheid , fijn zedelijk gevoel en algemeene welwillendheid. BENTHEIM, een graafschap in het landdrostambt Osnabruek in het westelijk gedeelte van het koningrijk Hanover, gelegen op de grenzen der Nederlandsche provincie Overijssel en der Pruisische provincie Westphalen, heeft op eene uitgestrektheid van 19 □ mijlen, 3 steden, 1 marktvlek, 62 dorpen en bijkans 30,000 inwoners. Een gedeelte van het landschap bestaat uit moerassen en levert slechts weiden en veengronden op; het overige gedeelte is vruchtbaar en levert aardappelen, koorn, peulvruchten, raapzaad en vlas; met den landbouw wordt ook de veefokkerij go-dreven; de runderen, schapen en zwijnen zijn van oene uitmuntende hoedanigheid. De zwavelbaden nabij de stad Bcntheim worden veel door Hollanders bezocht. Hot kasteel staat op eene rots en was in den zevenjarigen oorlog goed versterkt. De oude graven van Bcntheim stierven in 1421 met Bernhard I uit. De erfgenaam van het graafschap, Everwijn Heer van Gunterswijk, verkreeg door zijn eerste huwelijk het graafschap Steinfurt, met zijn tweede huwelijk de Solms-Ottensteinsehe landen, terwijl naderhand zijn kleinzoon Eberwijn IV, het graafschap Teckelenburg en Rheda te zamen met Wewelinghoven behuwde. Door proces verloren de nakomelingen Teckelenburg; schulden noodzaakten in 1752 den graaf Frederik Karei zijn land voor 30 jaren aan Hanover te verpanden, welk verdrag in 1783 voor nog 30 jaren verlengd werd. Na het bezetten van Hanover door de Franschen werd de graaf in 1804 overgehaald om zijn land togen do som van 800,000 francs te lossen; desniettemin werd het in 1807 door Napoleon aan de souvereiniteit van den hertog van Berg onderworpen en den 13d'n December 1810 bij het Fransche keizerrijk ingelijfd. Na den val des overweldigers werd Bentheim in zijne zelfstandigheid hersteld, en in 1817 werden de graven van Bcntheim door don koning van Pruissen in den vorstenstand opgenomen. Tegenwoordig is vorst van Bentheim Teckelenburg, Casimir, geb. 4 Maart 1795 , die te Hohenlimburg resideert; zijne inkomsten bedragen 70,000 gulden. Do vorst van Bentheim heet Alexis, is geboren 20 Januarij 1781 en resideert te Bentheim. Zijne inkomsten bedragen 85,000 Pruisische daalders. BENTHEIMER-STEEN, aldus genaamd omdat hij voorkomt uit eene groeve nabij de stad Bentheim, in het koningrijk Hanover gelegen, is eene soort van zandsteen van eene vrij grove korrel, gemakkelijk to bewerken, meest van eene vuilgele, doch ook wel eens graauwe of roodachtige kleur. Men heeft vroeger veel ge- |
379
|
bruik gemaakt van dezen steen voor kolommen in kerken en tot bruggen, sluizen, enz. doch nadat de ondervinding geleerd had dat hij niet zoo goed bestand was, tegen het water en andere invloeden als de Eseaussijnsehe, heeft men dezen laatsten de voorkeur gegeven. BENÏINCK (Jan Willem), geboren in 1648, was page bij den Stadhouder Willem III en werd zijn vertrouwde vriend. Heeds in 1667 was hij door diens bemiddeling in de ndderscliap van Holland beschreven, en nadat Willem III, koning van Groot-Brittannië geworden was, werd Bentinck door hom tot Baron Cirencester, Viscount Woodstock, Graaf van Portland en Pair van hot rijk verheven, waarmede de koning de gewigtige diensten beloonen wilde, die Bentinck hem bewezen had. Toen later Willem III een anderen Nederlander, Keppel, tot Graaf van Albemarle verhief, legde de Graaf van Portland al zijne ambten neder, doch de koning onttrok hem zijne genegenheid niet. Bentinck overleed in 1709. Zijn oudste zoon Hendrik verkreeg In 1716 den titel van Hertog van Portland en Markies van Fitchfield en ging in 1721 als Gouverneur naar Jamaica, waar bij den 4dequot; Julij 1726 overleed. BENÏINCK (Wolteu Jan Gbbrit, Baron), geboren in 1745, was kapitein in 'slands zeedienst en voerde het bevel op het schip de Batavier In den slagbij Doggersbank, den Augustus 1781, tusschen de Engelsche vloot onder Hyde Parker en de Nedei-landsche onder Jan Arnold Zoutman, In welk gevecht Bentinck moedig het zijne toebragt om de onzen de overwinning te doen behalen; doch hij overleed aan de aldaar bekomen wonden den 23quot;i''n Aug. daaropvolgende, nadat hij eenige dagen te voren tot Schont-bij-Nacht was bevorderd. Verg. Vadert. Woordenboek van J. Kok. 2° druk, d. VI, hl. 389—409. BENTING, noemt men eene soort van versterking of vestingwerk der inboorlingen op Java en de andere Oost-Indische eilanden. Men vindt zo wel eens met deelen, zoodat men eene boven-en beneden-benting onderscheidt. BENÏIVOGLIO (Guido), kardinaal, was in 1579 te Ferrara geboren en bad in 1621 don kardinaalshoed ontvangen. Bij het overlijden van paus Urbanus VIH had hij veel kans om door het Conclave tot diens opvolger gekozen te worden, doch hij overleed bij de opening den September 1644. Ten tijde van zijn gezantschap van wege den pauselijken stoel bij do Aartshertogen Albert en Isabella, vervaardigde hij zijne Verhaalioeken van de Nederlandsche Provinciën, gedrukt in 8° te Rotterdam in 1648 volgens de vertaling van Ph. de Carpentier. Later schreef hij Nederlandsche Historiën In III deelen, bevattende het tijdsbestek van 1559 — 1609, waarvan eene vertaling door H. Glazemaker te Amsterdnra in 1673 het licht zag. Do geschiedschrijver Hooft noemt in het 22s,o boek van zijne Nederl. Historiën (lie deel, pag. 1005, 4» druk)Bentivogllo, „d' uitsteekendste kardinaal, wiens pen, de gelukkigste In mijnen zin onder alle ulthecinsche, die ooit onze zaaken ten Historlsehen tooncele braghten, zich gewaardight heeft haaren edelen arbeidt aan een onvergankelijk werk te besteeden, dat den Neederlandschen naam in 't voorhoofd voert.quot; BENTIVOGLIO (Counklio) , kardinaal, den 27,l|n Maart 1668 te Ferrara geboren, stamde af van eene familie die in het voormalige gemeenebest Bologna de voornaamste staatsbetrekkingen had vervuld. Hij zelf was dichter, redenaar, beoefenaar van verschillende en begunstiger van alle wetenschappen en kunsten. Paus Clemens XI benoemde hem tot zijnen huisprelaat, tot secretaris der apostolische kamer en zond hem in 1712 als nuntius naar Parijs. Aldaar speelde hij eene gewigtige rol bij de toenmalige strijdverwikkelingenover deBulleUnigenitus, doch daar de Regent Hertog van Orleans met den nuntius even weinig ophad als met de bulle, werd Bentivoglio naar Ferrara terug ontboden. In 1719 werd hij Kardinaal en sedert tot verschillende kerkelijke zaken als legatus a latere of als nuntius door den Paus gebruikt. Hij overleed te Rome in 1732. Onder don naam van Selvaggio Porpora vertaalde hij do Thehais van Statius In het Italiaansch; in 2 deelen te Rome in 1729 uitgegeven. |
BENTLEY (Rioiiakd). Een der schandcrste oordeelkundigen, die, van zijne vroege jeugd af, ongewone talenten met de zeldzaamste vlijt vereenigde. Hij was den 27,1lt;!n Jan. 1662 te Oulton bij Wakefield in Yorkshire geboren, waar zijn vader hoefsmid was, studeerde te Cambridge, en werd daarop gouverneur van den jongen Stillingfleet aan de universiteit te Oxford. Zijnen naam maakte hij het eerst bekend door eenen brief aan Dr. Mill, waarin hij de eerste proeven gaf van zijne veelomvattende geleerdheid en scherpzinnige kritiek. In 1695 bewees bij, ten gevolge van eene uitgaaf dor Epistolce van Phalaris, door den graaf van Orrery, die zich in do voorrede van dat werk over Bentlcy's onbeleefdheid scherp had uitgelaten, de onechtheid dier brieven. In 1700 werd hij leeraar bij hot collegie der heilige drie-eenheid te Cambridge, en in het volgende jaar aarts-diakon van Ely, waar hij zijnen geleerden arbeid voortzette, in 1710 zijne oordeelkundige aanmerkingen over twee blijspelen van Aristophanes, en onder den naam van P/iileleuthcrus Lipsiensis, zijne verbetering der fragmenten van Menandcr en Philemon uitgaf, waarop een jaar later zijn uitmuntende Horatius (derde uitgaaf, Amst. 1728), en in 1726 zijn Teren-tius en Phedrus volgden. Zijne uitgave van Horatius, is een zijner voortreftclijkste werken. Bentley stierf in 1742 in don ouderdom van 81 jaren. Van hem vindt men een zeer uitvoerig en belangrijk levensberigt in de Literarische Analektcn van F. A. Wolff, Berlin 1816, 1° stuk. Zijn loven Is ook, beschreven door Monk, te Londen in 1830 uitgegeven. BENVENUTI (PinTno) wordt voor een der beste Itnliaansche historie-schilders van den nieuweren tijd en voor den eersten gehouden die sedert Cigoli (gestorven 1613) de Toscaanschc school roem heeft aangebragt. Hij werd te Arezzo geboren en studeerde te Florence naar do werken van Andrea del Sarto, daarna te Rome waarheen hij zich tegen het einde dor vorige eeuw begaf, naar de werken van Raphael. Noch de eenvoudige grootheid, noch de waarheid van dezen meester ziet men intusschen in zijne werken wedergegeven; Benvenuti volgde daarentegen de rigting der Fransche school in een veel overdrevcner stijl dan David. Het is niet to verwonderen, dat hij in het begin dezer eeuw grooten opgang maakte, wel, dat hij dien roem tot aan zijn dood, die in 1844 te Florence voorviel, behield. Men beschouwt hem benevens Camuecini, als hot hoofd der nieuwere school, waarom hij ook tot directeur der academie van kunsten te Florence benoemd werd. De eerste schilderij, waarmede hij zich oen naam maakte, stelt den H. Donatus voor, en berust tegenwoordig te Arezzo. Weinig tijds daarna vervaardigde hij te Rome „de Delplii-sche Sibyllequot; levensgroot in zittende houding, waarin do teeke-ning van het naakt, de smaakvolle draperiën en de uitdrukking geroemd en wolk stuk voor een zijner beste schilderijen gehouden wordt. „Do dood van den H. Petrus Clirysologus,quot; eene schilderij mot lovensgroote figuren, overtreft even als het vorige, ook In levendigheid van kleur, vele zijner andere werken. Voor keizer Napoleon vervaardigde hij de schilderij die in het paleis Mozzi te Florence berust, „den eed der Saksers na den slag van Jcnaquot; voorstellende, in welk stuk vele portretten voorkomen, die, daar hij ze naar de natuur moest schilderen, niet geïdialisecrd werden. Ook zijn „Samaritaan,quot; in liet huis Kiccardi, wordt onder zijne beste werken gerekend; Orloff noemt hot zelfs in zijne „ Uistoire de la peinture en Italiëquot; een meesterstuk der kunst. De groote schilderij, die hij aan do hoofdkerk zijner geboorteplaats ten geschenke gaf, welke „Judith met het hoofd van Holophernesquot; voorstelt, wordt als eene rijke zamonstellinggeroemd, die, bij al de gebreken der toenmalige Fransche school, veel verdienste bezit, doch den beschouwer koud laat. Zij is door Ricciani in plaat gebragt. Zijn „dood van Priamus,quot; eveneens door dezen gegraveerd, In het bezit van den prins Corsini, is oen zijner ovor-drevonste werken, zoo in het theatrale der houdingen als in het ontbreken van reliëf. Hoe overdreven deze kunstenaar dikwerf dacht, bewijst, dat hij een Apollo schilderde , die niet alleen een beeldhouwwerk gelijk was, maar aan wien hij tevens een boven menschelijken vorm en eene bovennatuurlijke kleur zocht te geven. Behalve de genoemden vervaardigde hij vele kleinere en groo-tere schilderijen voor versehillende kerken in Toscane. In zijne portretten wordt de gelijkenis, in sommigen zelfs de waarheid geroemd. Op zijn 50,|o jaar begaf hij zich aan het fresco schilderen en voerde daarin groote werken uit, zoo in het paleis Pitti, die de daden van Hercules voorstellen , als In de koepel der hertogelijke graf-kapel van S. Lorenzo, welke fresco's dezelfde eigenschappen en gebroken als zijne schilderijen in olievenv bezitten en daarenboven reeds het gebrek hebben dat de kleuren verschieten. Zijn portret, in 1813 door den Dresdener hofschilder Vogel van Vogelstem geteekend, komt in diens verzameling van portretten voor. |
380
|
BKNZEL-STEKNAU (Kakl Ciiiiistian Eknst, okaaf van) Jen April 1767 to Mainz geboren, werd na voleindigdo studiën rogoringsraad on gercgts-assossor to Erfurt, in 1803 staatsraad te Rogonsburg, en na verschillende hoogo betrekkingen te Karlsruhe bekleed te hebben minister van finantiën bij den groothertog van Frankfort. Na do ontbinding van hot groothertogdom nam hij in 1813 zijne rust en leefde deels in Zwitserland deels op zijne goederen, Emmerichs-hofen bij Aschaffonburgen Mnria-halden aan het moer van Constans. Als gezant op den Beijorsehen landdag in 1825 en 1828 onderseheidde hij zich door grondige kennis, ware vaderlandsliefde en ernstige vrijmoedigheid. Den ISdon Aug. 1827 ging hij met zijn broeder in Frankfort a. M. van do U. C. tot de protostautsehe kerk over (Z. Sophronizon, 1829, Iki. IIM 3.) Benzel-Sternau zou indien hij minder naar effect jaagde , als humoristisch schrijver eene eerste plaats verdienen. Hij bezat diepe menschenkennis, veel ondervinding, grondige kunde, gloeijenden ijver voor het sehoone, goede en ware, en had de taal geheel in zijne magt. Zijne schriften zijn; Arelau.i, Erfurt 1793; Dichlerische Vermche, Wurzburg 1794; Kamülo Alliera oder das Verhangnisz, Erfurt 1795; Das yoldene Kalb, Gotha 1802 —1803 4 Bde; Novellen für das Ihrz, Hamburg und Altona 1796 2 Tide., n. A. 1806; Mdhrchen am Kamine, Hamburg en Altona 1796, N. A. 1806; Lebens-geisterausdem Klarfeldischen Archio, Gotha 1805 4 Thle ; Gesprdche im Labyrinth, Gotha 1805 5 Thlc; Publikola, Gotha 1805 2 Tide; Proleus oder das Reich der Bilder, Regensb. 1806; Titania, ibd. 1807; Morpheus, ibd. 1807, N. A. 1811; Gemmen, Karlsruhe 1808; Jason, Golha 1808volgg.; Der steinerne Gast, Gotha 1808 4 Thle; Pygmden-Briefe, Gotha 1808 2 Thle; L)er Cid, Trauerspiel nach Corneille, Gotha 1811; Historische Bibliothek des Auslandes, Frankfort 1812— 1813 3 Bdn; Der alle Adam, Gotha 1819 —1320 4 Thle; Anliprael, Aarau 1819; Young's Nachtgedanken, Frankfort 1825; Wetsz und Schwarz, Lustsp. Zurich 1826; IluJlheuUr uon Barataria. Leipzig 1828 4 Thle; Mein isl die Welt, Lustsp., Hnnau 1831, voorts: Bericht lihcrdiehaierische Sldndeversammlung von 1827—1828, Zurich 1828; Baierbriefe, Stuttgart, 1831'—1830 4 Bde.; Ueber die Willkühr-liche Vertheilungder Bauerngiiter, Erfmt 1795 gr. 4°; Urkundenund Acien-S/riche zu der ehrbietigsten Recurschrifl an den hohem Kongress in Ific», Nuruberg 1814; Sac/isens Verfassungs-Entwurf belenchlet, Ilanau 1831. Ook gaf hij twee tijdschriften , der Proles-lanl en der Verfassungsfreund, uit. |
BENZOIC, BENZOEZUUR. Deze hars is het in de lucht uitgedroogde sap van den Styrax Benzoin Drijander of Benzoin officinale Haijne, voorkomende op Borneo, Sumatra, Java, in Siam en in Laos. Als deze boom ongeveer zes jaren oud is, maakt men in den bast van den stam insnijdingen , waaruit het sap uitvloeit, dat, door de zonnewarmte en do lucht uitgedroogd , daarna met een mes word weggenomen. De benzoë welke in de drie eerste jaren uit den boom vloeit is wit, de later uitvloeijende bruinachtig; die welke bij het omhouwen en klieven van oude boomen verkregen wordt, is donkerbruin en met houtsplinters verontreinigd. Ilccds op de plaatsen der verzameling wordt de benzoë in twee hoofdsoorten onderscheiden; de eerste soort, Malacca sam-branie, bestaat uit afzonderlijke, niet zamengcklccfdo, licht of roodachtig gele, met fijn poeder bedekte, onregelmatige stukjes . welk op de breuk melkachtig wit en zwak glinsterend zijn, en verhit eenen zeer aangenamen geur verspreiden. Deze soort is in den handel bekend als benzoë in tranen, benzee in lachrymis. Do tweede, meer algemeen voorkomende hoofdsoort, sambrie, bestaat uit groote, platte stukken of koeken, benzoë in massis, welke gevormd wordt door grootere of kleinere korrels of stukjes, door cene meer of minder bruine massa aan elkander gekleefd. Naarmate nu de korrels de overhand hebben, Hoemt men haar amandel-bcnzoë, benzoe amygdaloides, of gemeene benzoë, benzoe vulgare, welke laatste soms met holten of luehtblazen gevuld is en dan benzoe in sortis heet. De benzoë heeft eenen zoetaehtigen, scherpen, harsachtigen smaak, eenen aangenamen, cigenaardigen, naar vanielje zweemenden reuk, welke vooral door verwarming ontwikkeld wordt. Zij smelt door verhitting gemakkelijk, waarbij een der bestanddee-len, het benzoëzuur, in dampvorm vrij wordt; zij is in alkohol en aether gemakkelijk oplosbaar; ,in water, vette en vlugtige oliën echter niet; zij bestaat, volgens do onderzoekingen van verschillende scheikundigen, uit eene vlugtige olie, drie harssoorten cn een zuur, het benzoëzuur. Dit laatste is het voornaamste en onder de benomingen van acidum benzoicum, benzoëbloemcn, reeds lang bekende bestanddeel. Het benzoëzuur kan, op vorschillonde wijzen, uit de benzoë-hars worden verkregen, waarvan de twee meest gebruikelijke zijn die door sublimatie en door uittrekking mot koolzure natron. Bij de eerste wordt eene zekere hoeveelheid tot grof poeder gewrevene benzoëhars in eene vlakke, ijzeren schaal, op welker opening een stuk dun ongelijmd papier (filtreer-papier) gespannen is, verwarmd; hierbij gaat het benzoëzuur als damp door het papier, terwijl de vlugtige olie daarin trekt. Nu bevestigt men boven liet ongelijmde papier, om den rand dor schaal, een kegelvormig gevouwen, stevig papier, eenen papieren trechter met de opening naar beneden, zoodat de dampen daarin verzameld en afgekoeld worden. Tot de bereidingswijze met koolzure natron worden 4 d. poeder van benzoëhars met I d. koolzure natron vermengd en met water tot eene brij aangeroerd, gedurende eenigen tijd bij eenen matigen warmtegraad getrokken; vervolgens wordt deze massa met water gekookt, gefiltreerd en met water uitge-wassehen. Deze waterige oplossing bevat dan koolzure natron, benzoëzure natron en eene verbinding van hars met natron. Zij wordt eerst door toevoeging van zwavelzuur verzadigd, waardoor een weinig hars vrij wordt, welke men door filtreren verwijderd; daarop wordt de vloeistof voor een gedeelte verdampt cn eindelijk het benzoëzuur, door toevoeging van zwavelzuur, waardoor in het water opgelost blijvende zwavelzure natron ontstaat, neOrgesIagen. Het afgescheiden benzoëzuur wordt in eene kleine hoeveelheid kokend water opgelost, de oplossing gefiltreerd en dan ter bekoeling weggezet, waarbij het zuivere benzoëzuur zich kristalvormig afscheidt. Het gesublimeerde zuur bestaat uit kleurlooze. sterk glinsterende, dunne, lange naalden cn uit schubjes; het gekristalliseerde alleen uit prisma's; het eerste heeft eenen naar vanielje zweemenden reuk, van de aanhangende olie ; het laatste is reukeloos; beider smaak is verhittend, scherp, eenigzins zuur en lang blijvend. Dit zuur smelt bij 120° C even als vet, maar gaat bij de bekoeling tot eene witte, kristalvormige massa over ; bij eenen warmtegraad van 239° C kookten gaat het zonder ontleding over; de daarbij ontwikkelende dampen prikkelen de oogen en de ademhalingswerktuigen sterk. Het verbrandt met eene heldere, roctge-vende vlam. 1 d. benzoëzuur is oplosbaar in 200 d. koud en in 30 d. kokend water; eene warme verzadigde oplossing wordt bij bekoeling vast; in alkohol, aether en vette oliën is het gemakkelijk oplosbaar; het vormt mot vele bases zouten, maar behoort tot de zwakkere zuren, zoodat zijne zouten door vele andere zuren worden ontleed. Het benzoëzuur kan ook bereid worden door oxydatie van andere bewerktuigde stoffen, zooals bittcr-amandel-olie, kaneelolic, kaneelznur, enz. — De benzoëhars werd vroeger meer in de geneeskunde gebezigd dan thans cn heette behalve resina benzoe; benzoinum, gummi benzoinum, asa du/cis, asa odorata; zij wordt het meest gebruikt in de zoogenaamde schoonheidsmiddelen, voornamelijk in eene oplossing van wijngeest, welke mot water vermengd, door afscheiding der hars, een melkachtig vocht, lac virginum oplevert, dat tot huidwassehing dient; verder bezigt men haar als berookingsmiddel in renkpoeders en pastilles. (Verg. Real-Lexikon der medicinisch-Pharmac. Nalurgeschichie von Dr. E. Winkler, 1840; Chemie der organischen Verbindmgen von Dr. G. Löwig. 1845; De beginselen der Materia medici en der Therapie door Dr. J. Pereira, voor Nederland door Dr. L. Fock, 1849). BEI'ENNEN beteekent het van pennen voorzien van de tongetjes der tangenten, waardoor de snaren geluid geven, van een klavier. Daar dit speeltuig in de laatste jaren schier geheel in onbruik is geraakt en door de piano's vervangen, komt het be-pennen, dat veel geduld eisehte, thans weinig of niet racer voor. BEPUNTEN beteekent in de muziek, een stuk van punten voorzien. Het muzikale punt is van tweedcrlei aard. 1». Een punt boven de noot beteekent, dat dezelve moet afgestooten worden ; hetwelk men ook door de Italiaansehe uitdrukking staccato pleegt aan te duiden. Dit afstooton staat tegen het slepen (legato) over, hetwelk door eene boogvormige streep boven de noten wordt aangewezen. Men trekt namelijk in dit geval, zoo vele noten bijeen, als de daarboven gestelde streep aanduidt. Op de speeltuigen, die gestreken worden, b. v. do viool, waarop hot slepen • gemakkelijker is, dan op blaas-instrumenten of het klavier, geschiedt dit door den strijkstok op de snaren te laten rusten, en |
BKR
|
dien allcon daftr op to ligten, waar de boogvormige streep eindigt. Somtijds bevinden zich echter onder deae streep, welke het spelen aanduidt, en boven do noten zelve nog bovendien afstootpunten, in welk geval do passage half slepend en half afstootond gespeeld wordt, dat is: de strijkstok wordt op de viool en andore soortgelijke speeltuigen, bij elke noot, wel van de snaar opgeligt, doch strijkt in dezelfde rigting, zoowel op- als nederwaarts voort. 2quot;. Hot punt naast de noot beteekont eono vergrooting of verlenging derzelvo, in ovenrodigheid van hare during; h. v. staat hot punt achter '/» noot, dan wordt dezelve een 'la-, stant het achter 'la dan wordt zij oen '/ie enz. Staan er tweo punten aehter eene noot, dan wordt de '/» eenc '/i» noot; wordende hot tweede punt op do helft dor waarde van het eerste gerekend. BERBERIS {Berberis). Een tot de natuurlijke familie der Berboridoën bohoorend plantengeslacht, welks vele soorten allen heesters zijn, die zich door gele bloemen met een zos-bladigen kelk, eene zes-bladige bloemkroon en zes aan de bloembladen Berberis Vulgaris, L. tegenovergestelde meeldraden onderscheiden , welke laatsten de bijzondere eigenschap bezitten, van zich snel van do bloembladen, tegen welke zij aanliggen, naar den stamper te bewegen, indien hun voet doorcenigcn prikkel wordt aangedaan. Onlangsheeftmen het geslacht Berberis in twee andere geslachten verdeeld, waarvan bet eene, soorten met enkolvondigo bladen bevattende, Ccr-htris is blijven booten, terwijl het andere, welks soorten zamen-gestelde bladen dragen, don naam van Mahonia verkregen hoeft. Tot hot eerste behoort de in gansoh Europa en het westen van Azië inheemsche, ook bij ons in het wild voorkomende, en niet zelden in tuinen en plantsoenen gekweekte gemeene Berberis (Berberis vulgaris L.), welke rijke neerhangende bloemtrossen, kort-gesteeldo, omgekeerd eironde, wimperig gezaagde bladen, en op de plaats der steunblaadjes gezetene driespletigo doorns draagt. Hare langwerpig eironde, in rijpen toestand moest roode bessen zijn zeer zuur van smaak, ten gevolge van veel vrij Appel-zuur; hoewel er ook eene verscheidenheid met zoete vruchten en eene met kernlooze bossen bekend is. Uit do zure bessen wordt, vooral in Frankrijk, het appelzuur gewonnen. De gele wortel, zoowel als do bast van stam en takken, worden tot geelverwen gebruikt, tot welk doeleinde in Chili en Peru ook de Berberis ylauca, ilicifolia, tomentosa en aristata gebezigd worden. Van de Mahoma fasclculari* worden (ie vruchten in Noord-America gegoten. In Indië bereidt men uit het hout van vele soorten, maar vooral uit dat van Berberis Lycium, een extract, 't welk racn daar bij oogziekten aanwendt. De scheikunde heeft in het hout on den bast van Berberis vulgaris tweo aloaloiden ontdekt, de Berberme en de Berbine of Oxy a can thine. Hiervan vertegenwoordigt de eersto de gele kleurstof. Zij is kristallisecrbaar, zeer bitter van smaak en bezit purgerende eigenschappen. O. |
BERBICE. Eono Engolsehe kolonie, voorheen aan de Nederlanders behoorende. Zij is een der districten van Guiana in Zuid-Ameriea, telt 40,000 inwoners op 180 Q mijlen cn levert veel suiker, koffij, kakao, tabak, katoen en Orleans. De luchtgc-stcld-heid is er zeer ongezond. Do hoofdplaats heet Nieuw-Amsterdani, Voorts vindt men er het fort Nassau aan de rivier do Berbico. en do Hornhutsche volkplanting Hoop. BERBUDA of BARBUDA, een Engclsch eiland, dat tot do kleine Antilies gerekend wordt, is 6 mijlen lang en .'i'/a breed en bevat omstreeks 2500 inwoners. De grond is zeer vruebtbaar. en brengt eene groote menigte van vruchten, bijzonder zeei fiaaije kokosnoten, voort; alsmede katoen, peper, tabak, indigo, gember, suikerriet, onderscheidene fraalje houtsoorten enz., terwijl de veeteelt er tevens aanmerkelijk is. Het eiland heeft gcenc haven, doch aan de westzijde eene veilige ankerplaats, liet behoorde vroeger aan de familie van den, vooral door don slag bij Navarino bekend geworden, Engelsehcn admiraal Codrington. door een van wier leden de opbrengst van hetzelve, benevens dio van verscheidene andere plantagiën, aan het Bljbelgenootscha] vermaakt is. BERCUAS, of juister BIRCUATH, zijn twee brooden , waarover de Joden, bij den ingang van den sabbath den zegen uitsproken; grondende dit gebruik op Exodus XVI; 25 cn 29. Deze brooden ontleenen hunnen naam van Birohas Elohim, hetwelk zegen Gods beteekent. De vrouwen mogen , bij afwezendheid harei mannen, het brood en den wijn niet zogenen, maar moeten den zegen van een ander afvragen. BERCHEM (Nioot.AAsJ. Onder de vele rijk begaafde kunstenaars, die gedurende de XVIIJquot; eeuw den Nederlanden tot sieraad verstrekten, neemt Berchem eene eerste plaats in. Hij was een dergenen die de natuur dichterlijk wist voortestellen, ze mot inachtneming der waarheid idealiseerde en daarbij bet idyllische invoerde. Bij hem was de stoffaadje het belangrijkste gedeelte der voorstelling; bij koos daartoe rustige, min of meer ideale, door do werking dor natuur verhoogde toestanden, waarbij bet landschap een onderdeel uitmaakt. Soms zijn het herders en herderinnen mot hunne kuilden, die bij eene ruïne uitrusten, een ondicpenstroom doorwaden, of dansend voorgesteld zijn. Dan weder zijn hot reizigers, die in woeste oorden met gevaren kampen of zich naar de herberg begeven. Hij schilderde ook veldslagen, zeestranden, tooneelen van plundering of portretten , soms voorstellingen uil het Oude Testament. Doorgaans nam hij de onderwerpen uit cei zuidelijker streek dan dio zijns vaderlands. Bergruggen of steili bergwanden maken dikwerf den achtergrond zijner dichterlijke, rijke, sierlijk verlichte, vooral in de verschieten onovertrefbare landschappen uit. Zijne figuren missen echter wel eens het eigenaardig karakter van dergelijke voorstellingen; ook hebben zijne herderinnen en boerinnen iets eenvormigs. Zijne teekening is, hoe geestig ook, niet altijd naauwkeurig, soms zelfs manierlijk. Zijn koloriet is frisch, krachtig, natuurlijk, vooral wist hij het zonlicht uitmuntend uit te drukken, de verschieten in een fijnen, dampigen toon te verbeelden. Het effect in zijne schilderijen is doorgaans kunstig; de groote massa's licht en bruin zijn met smaak en oordeel gekozen en daarbij vol harmonie. De penseelsbchandeling is geestig; hij bezat het geheim om uitvoerig en tevens zeer breed U schilderen; zijne manier om het licht op de figuren te zeitcn is voortreffelijk. Hij maakte zijne schilderijen af. Niets was hem te gering; zoowel de beelden als de omgeving, de struiken als de planten, zelfs een dorre boomtak of een steen op don weg, allos werd met de meeste zorg behandeld en toch bestocdde hij het grootste vermogen zijner uitvoering aan de hoofdgroep. Men vindt zijne schilderijen in de voornaamste museums en verzamelingen. Een zevental versiert het museum te Amsterdam , drie zijn er in dat te 's Gravenbage , twee in het museum Boijnians. Men vindt er in de museums to Dresden, Berlijn, Weenen, Petersburg en Neurenberg; in de Louvre telt men er niet minder dan twaalf, waaronder eene der grootsten in het jaar 1782 van den kunsthandelaar Lebrun voor 24,000 francs gekocht werd. Vele zijner werken versieren de beroemdste kabinetten in Engeland , waaronder die in de Bridge-water gallerij, de zes stukken in de bi jzondere verzameling van ko-ningGeorge IV, en die in het bezit van lord Ashburton uitmunten : (zie Dr. G. F. Waagen, Kunstwerke unci Künstler in England unci Paris). Men betaalt er steeds hoogc prijzen voor; soms ƒ 12,000 |
382
|
cn meer. Daar hij een even bekwaam teekenaar en etser als schilder was, worden ook zijne teekeningen gretig gezocht; zij gelden ƒ 800 cn meer, zijn meest met zwart krijt omgetrokken en met O. I gewasschen, en even geestig gedacht cn zonnig voorgesteld als zijne schilderijen. Berchem etste zeer luchtig, in oene uiterst bevallige, meesterlijke manier. Het waren voornamelijk studiën van beesten, die hij tot onderwerp nam, die goed geteekend, het karakter van elk dier uitmuntend uitdrukken en goed gegroepeerd zijn. Er bestaan 53 zoodanige prentjes van hem, die het naauwkeurigste door Bnrtsch beschreven zijn. Onder de zeldzaamste behooren de eerste drukken van „de drinkende, de rustende en de pissende koequot;, welke elk tot metongeveer/120 betaald worden; verder zes bladen met kooijen en eene boerin, onder den naam van de melkvrouw {les var.hcs a la laitihe) bekend; een dergelijk van zes bladen met schapen (fe cahier tl la femme) cn zes bladen met geiten (le cahier a l'homme), op de beide laatste een vervolg van aeht bladen, voorts afbeeldingen van herders enz. Op de verkooping van den graaf von Fries, betaalde men voor sommige zeldzame drukken ƒ 160 tot ƒ200. De verzameling van prenten die naar zijne onderwerpen geëtst en gegraveerd zijn, is zeer uitgebreid cn maakt bijna 300 stuks uit, waaronder die van J. Visseher en Daneker Danckcrts uitmunten. H. de Winter gaf in 1767, te Amsterdam een werk in octavo ait, onder den titel van; Beredeneerde Cataloyus van alle de prenten van Nicolaas Berchem, hetwelk eene beknopte doch zeer naauwkeurige beschrijving bevat, van al hetgeen naar de schilderijen en teekeningen van dien voortreflfelijken meester, zoo door hem zclvcn geëtst als door anderen in het koper gebragt is. Eenige zijner etsen zijn C. P. Berghem inventor et fecit, anderen met een monogram geteekend. Hot monogram is A3 gt; N. B. dol. Van de levensgeschiedenis van den grooten man weet men zeer weinig; men verkeert steeds in het onzekere, of hij, die zooveel Italiaansche landschappen afgebeeld heeft, ooit dat land bezocht, zoo als men in twijfel verkeert hoe hij aan den aangenomen naam gekomen is, daar zijn vader Pieter Klaaszen heette. Berchem word in 1621 te Haarlem geboren, is den 18dlt;!quot; Februarij 1683 aldaar gestorven en in do Westerkerk begraven. Zijn vader, die visschen en stillevens schilderde, was iemand van weinig talent, doch hij had het verstand om zijn veelbeloveiKlen zoon, bekwame meesters te geven. Het waren Jan van Goijen, Nicolaas Moijaert, Pieter Frans do Grcbber, Jan Wils, (wiens dochter hij huwde), en Jan Baptist Weeninx, welke hij allen verre overtroffen heeft. Berchem hooft oenigen tijd in het Bentheimsche doorgebragt, hij toekende zoor veel naar de natuur, werkte met ongemcono vlijt en gemakkelijkheid en was van zijn vele leerlingen, waaronder Karei du Jardin uitmuntte, zoo om zijnen aange-namon omgang als om zijne geschikte leerwijs zeer bemind. Zijn werk werd reeds gedurende zijn leven zeer gezocht; hij was een beminnaar cn verzamelaar van vreemde, vooral Italiaansche prenten die na zijn' dood te Amsterdam verkocht zijn en veel geld opbragten. BERCHT (quot;G. August) werd in 1786 te Torgau geboren, diende na voleindigde studiën, als tweede luitenant in den laatsten oorlog tegen do Franschen, leefde vervolgens te Bremen, waar hij redacteur van do politische Zeiiuny was, cn werd later Dr. in de wijsbeg. en lecraar aan het gymnasium te Kreuznach. Als dichter is hij niet ongelukkig, doch als historieschrijver is hij van erkende verdiensten, waarvan o. a. zijn stuk over Fouquet cn zijn Archiv fur Geschichte und Literatiir, dat hij met Frederik Schlosser uitgaf, tot blijk verstrekt. Hij schreef ook Geschichte der Graf en Eymont, Leipzig 1810; Braga, Dusscldorf 1814. BEBCHTOLD. (Graaf Leopold van) Deze verdienstelijke man besteedde het grootste gedeelte zijns levens met het opsporen van ongelukkigen, om de tranen der lijdenden op te droogen cn dezulken, die hun verderf nabij waren, daaraan te ontrukken. Dortien jaren lang reisde hij door Europa en vier jaren door Azië on Africa, met oogmerk om menschon-gcluk en menschelijke ellende te loeren kennen en overal het eerste te bevorderen en het laatste te verzachten. Zyne waarnemingen op deze reizen gedaan welke do moest beproefde voorschriften on de zekerste maatregelen van voorzigtighoid voor reizigers bevatten, werden door hem te Londen in 1789, onder den titol van £ssay to direct and extend the inquiries of pratriotic travellers, in twee deelen in het licht gegeven; in 1797 werd dit work door Lasteyrie in het Fransch overgezet. |
Behalve dit, vervaardigde hij nog verscheidene kleinere schriftcn, alle ten doel hebbende om door een verbeterd burgerlijk bestuur een grooter volksgeluk te bevorderen. Hij was do stichter van het menschlicvendo genootschap in Moravic, en maakte in Praag en Brunn inrigtingen tot redding van ongelukkigen. In 1801 rigtte hij, op het slot Buchlowitz in Moravie, eene weldadige school voor de jeugd op, en bragt in 1805, toen de bewoners van het Keuzen-gebergte door ongewone duurte met kommer en gebrek moesten worsteion, eene aanzienlijke somme gelds bijeen ter ondersteuning dezer ongelukkigen; alsmede tot aankoop van koren on ander voedsel, hetwelk hij uit afgelegene oorden liet aanvoeren. Van 1795—1797 doorreisde hij Aziatisch- en Europisch-Turkije, inzonderheid met oogmerk om do verwoestingen der pest te weren, cn middelen tot herstel van deze verschrikkelijke ziekte op te sporen, waartoe hij het inwrijven met olie voor onfeilbaar hield. In de laatste jaren zijns levens hield hij zich tevens onledig met de inenting der kinderpokken en bevorderde deze weldadige uitvinding met al zijn vermogen. Na den bloedigen veldslag bij Wagram liet hij zijn fraai slot Buchlowitz tot oen hospitaal voor de zieke en gekwetste Oostcn-rijksche soldaten inrigten. Hij stierf aldaar in 1809, aan eene aanstokende ziekte, als het slagtoffer zijner mensehlievcndheid. BERENGARIUS van TOURS, aldus genaamd naar de plaats zijnor geboorte, is als scholastisch wijsgeer door zijne scherpzinnigheid evenzeer bekend als door de vrijmoedigheid, waarmede hij zich in 1050 togen de leer dor transsubstantiatie verklaarde, en door de vervolgingen, die hij zich daardoor op den hals haalde. Hij was in 998 geboren en werd in 1040 aartsdeken te Angers. Do regtgeloovigon dier dagen hielden hem voor een' der gevaarlijkste ketters en hoewel Gregorius VII hem met welwillendheid behandelde, vervolgden hemde aanhangers van Lanfranc van Canterbury mot zoo gruwelijk een haat, dat hij zich verpligt zag zich in 1080 in eenzaamheid op het eiland St. Cosmns bij Tours terug to trekken, alwaar hij zijn leven in vrome betrachtingen eindigde. Hij overleed in 1088. BERENGARIUS (Jacobus), gewoonlijk naar zijne geboorteplaats Carpi, eene Italiaansthe stad, niet ver van Modena gelegen. Jacobus Carpus of Carpensis genoemd. Hij bloeide in de eerste helft der XVId0 eeuw en was een beroemd chirurgijn cn ontleedkundige. Hij was hoogleeraar in do heelkunde te Pavia en later te Bononië, van waar hij, valschelijk beschuldigd, dat hij levende menschen ontleed zou hebben, do wijk naar Fcrrara moest nemen, waar de toenmalige'hertog hem onder zijne bescherming nam. Hij was een van de eersten, die zijne werken over de ontleedkunde mot afbeeldingen heeft opgeluisterd. Vele ontdekkingen in de ontleedkunde, later aan anderen toegeschreven, waren reeds door hem gemaakt. Ook wordt hij voor een van de eersten gehouden, die door toediening van kwikzilver do syphilis gelukkig heeft behandeld. Hierdoor had hij oen groot vermogen verworven , dat hij bij uitersten wil aan den hertog van Ferrara vermaakt heeft. Volgens sommigen was zijn sterfjaar 1530. Benvonuto Cellini spreekt van hem in zijne beroemde Anlobioriraphie, IibroI,cap. V. Hij had hem in 1524 to Rome, waar Carpus zich destijds zes maanden achtereen had opgehouden, gekend. Carpus heeft onder anderen geschreven, de Fractura Cranii, Ven. 1535 4», L. B. 1629 en 1651 8quot;; Commentariumin Mundini Anatomiam, Bonon. 1521, 4°; Isagoge anatomica, Bonon. 1523 4» c. fig. Do andore uitgaven vermeldt Douglas, Bibliograph. Auc. Londini 1713, 8°, p. 47. BERENICE. Een Grioksch woord „de boodschapster der overwinningquot; beteekenendo. Onder het groot aantal vrouwen , welke dien naam in de oude geschiedenis voerden, behoorden: 1».de gemalin van don Pontischen koning Mithridates den Grooten, die haar, toen hij zich van den Romein Lueullus geslagen zag, in hot 71»ic jaar voor Christus geboorte liet ombrengen, opdat zij niet in dos vijands handen vallen zoude. 2quot;. De dochter van Herodes Agrippa en zuster van Agrippa, den laatsten koning der Joden. De ongewijde geschiedenis meldt ons aangaande haar, dat de Romeinsche keizer Titus haar tot gemalin begeerde, doch tegen zijnen en haren wil dat plan liet varen. Eerst gehuwd met haren oom Herodes, werd zij na diens dood de echtgenoot van Pole-mon, koning van Cilicië. In de regtszaak van Paulus voor Festus was zij mot haren broeder tegenwoordig, toen de Apostel voor Festus en Agrippa zijne zaak verdedigde. Zie artikel Paulus. |
BER
383
|
3». Re gemalin van Ptolomaeus III, Euergotos, die haren echtgenoot met eone buitengewone tcederheid beminde, en, toen deze in don oorlog naar Syrië moest, de gelofte deed van haar fraai hoofdhaar aan de goden te zullen otforen, indien hij zonder eenig letsel terug kwam. Dit geschiedde, en Berenice sneed hare schoone lokken af, om ze in don tempel van Venus aan die godin te heiligen. Kort daarna giug het geheiligde haar verloren, en verspreidde do sterrekundige Conon, uit Samos, dat do goden hetzelve ontvreemd, en als een sterrebeold aan deu hemel geplaatst hadden; van hier do naam van „haarlokken van Berenicequot;, met welken de zeven sterren, bij den staart van den leeuw, nog hedon genoemd worden. BEKENNEN. (Zie Belegering). UEUEÏTINI. (Zie Cortona, Pietro da). BEUG was een hertogdom, tussehen Keulen en de Mark liggende, hetwelk voorheen den keurvorst van de Balts toebehoorde, en door dezen in 1806, als eeno schadeloosstelling voor Anspacli, aan den toenmaligen Franschen keizer werd afgestaan, die hetzelve, met het hertogdom Kleef, door Bruissen overgegeven, aan zijnen schoonbroeder Murat, onder den titel van hertog van Kleef en Berg, en, na diens verheffing tot koning van Napels, aan zijnen neef, den toenmaligen kroonprins van Holland, schonk. Na den Parijschen vrede, in Mei 1814, zijn Berg en Kleef weder van hoor veranderd, en nu behooron beiden aan Bruissen. Do Provincie Kleef-Gulik-Berg telt bijna een millioen inwoners op 158 □ mijlen en is dus de volkrijkste landstreek van Duitschland. Dc vervolgingen om de godsdienst in andere landen hebben op onderscheidene tijden don bloei bevorderd van het verdraagzame Bergsland, waar nooit iemand om zijn geloof gemoeid werd. Do geheele provincie is bergachtig, rijk aan ijzer, lood en steenkolen en telt bijzonder vele fabrieken, voornamelijk in het Wupperdal, bij Elberfeldon Barmen. De hoofdstad is Dusseldorp. (Zie aldaar). BEKGAMO, voormaals Borgamum, is ecne stad in hot Lom-bardiscli-Vcnetiaansch Koningrijk, op een heuvelachtige streek tussehen do rivieren Brombo en Serio gelegen. Zij is de zetel van eenen bisschop, hooft eone schilder- en beeldhouw-acadcmie, ecu umsenm, een lyceum met eone rijke boekerij, vele fabrieken en telt 32,000 inwoners. Onder do 65 kerken en kapellen munten door ouderdom, schoonen bouwtrant en schilderijen voornamelijk uit de Sta-Maria-Maggiorc, de oude Ariaansche kerk San-Alos-sandro della Croce en San-Bartolommeo. Beroemd is de jaarlijkscho Bartholomaeus-markt, die aldaar in Augustus in de voorstad San-Loonardo gehouden wordt en die, volgens het zoggen, reeds van do X1*0 eeuw dagteekenen moet. BEBGBLAAUW is eene verwstof, bestaande uit fijn gemalen koperazuur, een natuurlijk voorkomend koolzuur koperzout. Wegens den hoogen prijs wordt deze verwstof kunstmatig nagemaakt en zoowel onder de benaming van bergblaauw, als onder die van minoraal- en bremer-blaauw in den handel gebragt. Deze soort wordt verkregen door eene kokende oplossing van zwavelzuur ko-peroxyde (kopervitriool), van 1,32 s. gew., te vermengen met eone kokend warme chloorcalcium-oplossing, van 1,38 s. gew., waardoor eene groengekleurde oplossing van koperchloride ontstaat, terwijl zwavelzure kalk (gips) nederslaat. De heldere oplossing wordt nu met kalkmelk vermengd, do daardoor ontstaande neder-slag met potaschloog gewreven en met kopervitriool en salammo-niak (chloor-ammonium) vermengd, waardoor eene fraai blaauwe stof ontstaat, welke door filtreren van de vloeistof afgezonderd, met regenwater wordt uitgewasschen, daarna gedroogd en fijn gewreven. Deze blaauwe verwstof bestaat dan voornamelijk uit ko-peroxydehydraat, waarin koolzuur koperoxyde en koolzure kalk bevat zijn; zij is derhalve in zamenstelling geheel verschillend van hetkoperzuur (koolzuurkoperoxyde). (Verg. Vollst. Taschenbuch der Chemischen Technologie von Dr. J. Gottlieb 1852). |
BEEGEN zijn in het algemeen do merkbare verhevenheden van de oppervlakte der aarde; meer bijzonder maakt men in de benamingen onderscheid tussehen die verhevenheden, en bestempelt die naar opklimming van hoogte met de benamingen van verhevenheid, hoogte, heuvel, berg, zoodat do laatste alleen gegeven wordt aan die verhevenheden van den grond, die ten minste een paar duizend voeten hoog zijn. Aan eenen berg onderscheidt men den top, den voet, de hellingen en do wanden. De top of kiuin is het bovenste gedeelte en kan van onderscheiden vorm zijn, hetzij vlak of ligtelljk bol, hetzij spits, in welk geval de berg ook mot don naam van piek of naald bestempeld wordt. Een op zichzelvon staande borg met zeer spitsen top noemt men ook suikerbrood; een vlakken, broeden en langen bergtop, tafelberg, bergvlakte of plateau. Do helling van den berg of de hoek, onder welken hij zieh uit de vlakte verheft, is aan den voet gewoonlijk het geringst en neemt toe naarmate men langs de bergwanden hooger stijgt. Deze helling wordt reeds sterk geacht wanneer zij 7 of 8 graden bedraagt en dan als de grootste helling voor rijwegen aangemerkt. De grootste helling, die lastdieren beklimmen kunnen is van 15 graden; dan noemt men den berg steil. Klimt de helling tot 50 graden, dan is het den monseh onmogelijk den borg i-egt naar boven te bestijgen. Alleenstaande bergen of heuvelen treft men slechts zelden op den aardbol aan; gewoonlijkstaan er velen bijoen en raken zij elkan-dormet hunne grondvlakten. Zulke reeksen of groepen van borgen noemt men bergketenen of gebergten. De hoogste punten van een gebergte, die in eene gelijke rigting voortloopon, zonder door aanzienlijke diepten merkbaar te worden doorsneden, noemt men hoofdkoten, bergrug, ook wel juk, of als zij getand schijnen, kam. Daar, waar het gebergte links en regis naar de vlakte afdaalt, zijn do hellingen van hetzelve, waardoor de breedte bepaald wordt. Waar do hellingen de vlakto aanraken, daar is do voet. Wanneer men do zijden of hellingen, zonder op hare oncft'en-hoden te letten, als vlakten beschouwd, die zich regtlijnig van den kam of de kruin tot den voet uitstrekken, zoo bedraagt hare helling ongeveer 2 tot hoogstens 6 graden. Bij de noordelijke zijde dor Byrenoën is do helling 3 of 4 graden; aan de zuidelijke zijde dor Alpen, tot aan de vlakten van Biemont en Lombardije, bedraagt de sterkste helling 31/» graad. Doch deze algemecne helling is zamengesteld uit eene menigte bijzondere afdalingen; en wie het gebergte beklimt, moet eer hij de kruin bereikt, ecne menigte hellingen, die veel steiler zijn, op- en afgaan. Gewoonlijk is ook de algemecne helling aan do eone zijde sterker dan aan de andere. De rug eener keten heeft in zijne lengte niet overal dezelfde hoogte, maar buigt zich op vele plaatsen benedenwaarts, ofschoon nimmer tot gelijke diepte met don voet van het gebergte; waar dit laatste plaats grijpt, daar is het einde van de bergketen en daar tegenover ziet men hot begin van oen nieuw gebergte. De hellingen van don bergrug worden door do dalen, welke do bergen tot aan hunnen voet doorsnijden, in vorschillonde bergmassa's afgezonderd, die takken of armen genoemd worden, met betrekking tot het hoofdgobergte, waarvan zij zich uitbreiden. De liollingon van twee naburige takken vormen dc eigenlijke wanden van het daar tussehen gelegen dal en stuiten omlaag in eene min of meergebogene lijn, die men den dalweg noemt en die meestal den bodem van ecne beek of rivier uitmaakt. Wanneer de takken van een gebergte zich tot aan zoo uitstrekken, noemt men het uiterste einde een voorgebergte. Do takken of armen zijn door kleine dalen, valleljon, diepten en kloven wederom in bijtakken verdeeld. Voorts onderscheidt men hoofd- en neven-dalen. Onder hoofddalen verstaat men die dalen, welke een groot gedeelte van hot bergland, in evenwijdige rigting met do bergketen doorloopen. Nevendalen of bij-dalen zijn de zoodanigen, welke met do takken of armen dezelfde rigting hebben. Gewoonlijk zijn de aanvangspunten van twee dalen, die aan de beide afhellingen ongeveer tegenover elkander liggen, niet ver van elkander verwijderd en do rug bevat aldaar eeno verdieping, welke bergpas (Joch, Col, Brcche, Bort, Puerto) genoemd wordt. Bijna altijd bestaat een dal uit eeno reeks van verwijdingen en vernaauwingen, uit bekkens, kommen, bassins en dal-engten zamengesteld. Eeno nadere konnis van onzen aardbol leert ons, dat do voornaamste bergen door middel van grootere bergketens zamenhan-gen. Het oorspronkelijke gebergte, dat Azië van Europa scheidt, loopt met eenen arm tegen de Witto zee naar Nowaja Sembia. Een ander gebergte strekt zich uit van het noordelijk Indië tot aan Tibet en Kaschemir, waar het de hoogste landstreek van Middel-Azië vormt, ten westen door Perzie, en ten oosten door China loopt. Van de hoogste landhoogto van Noord-Azië, bij het gebergte Berghdo, hetwelk de woonplaatsen der Kalmukken van die der Mongolen scheidt, strekt zich eene bergketen, onder den |
.'(84
|
imuni van Mussart, ten zuiden naar Tibet uit, en loopt eene andere, Alak genoemd, westwaarts door do woestijnen van Tar-tarije en lUicliarije, en vereenigt zich met het oorspronkelijk gebergte; terwijl eene dorde bergketen, Khanghai geheeten, oostwaarts in Mongolië loopt, en Korea en do klippen en eilanden aan den kant van Japan vormt: en eindelijk eene vierde het Altaiselie gebergte uitmaakt, hetwelk Siberië van Irtiseh tot de rivier Amur bepaalt. De kleine ketens en zijtakken dezer hooge Aziatische gebergten zijn ontelbaar. Tussehen de Kaspische en Zwarte zee ligt de Caucasus, een der hoogste bergen van Azië , welks vermoedelijke zamenbnng mot eene der voorgaande bergketens nog niet beslist is, doch waarvan eenigo takken door Klein-Azië tot in Arabic loopen, en den Taurus, Sinai en Libanon vormen; terwijl andere langs do Zwarte zee naar Europa, namelijk naar Macedonië leiden, waar zij verschillende namen voeren. Van deze zee, tussehen Moldavië, Wallaehljc en Zevenbergen, loopt het Karpatisch gebergte door Polen en Silezië, en hecht zich aan de bergachtige landen van Duitsehland. Het Sudoten-gebergte loopt door Oostenrijk, tussehen Bohème en Silezië heen, en verspreidt, ten oosten en ton westen, door Meissen en het Voigtland, cenigc takken; terwijl zich het Hartsgebergte in verscheidene takken door het midden van Duitsehland uitstrekt. De hoogst liggende landen van Europa zijn Zwitserland en Savoye, wier Alpen met de naburige bergrijen van Duitsehland , Frankrijk en Italië zamenhangen. Een met hun verbonden tak, de Apenijnnen, doorsnijdt geheel Italië totReggio, en reikt, waarschijnlijk onder de zeo voortloopcndo, tot aan de bergen van Africa; terwijl de Rhetisehe Alpen, tussehen Graauw-bunderland en Milaan, de Tridentinische tussehen Tyrol en Venetië. de Morische tussehen Tyrol en Salzburg, en de Karinthi-sche tussehen Karinthie, Krain, Friaul en Istrlë gelegen zijn Westwaarts loopt een tak der Alpen, in eene koten van bergen, door Frankrijk, en scheidt onder don naam van Pyreneën dit land van Spanje. In Africa is de Atlas, die in de grooto en kleine verdeeld wordt, de beroemdste berg: de eerste, die mogelijk met Arabiëns bergrijen zamenhangt, loopt westwaarts naarBarbarije; de laatste van Tunis tot Gibraltar. Bovendien loopen langs den oever van den Nijl lage bergketens door Opper-Egypte, Nubië en Ilabeseh, naar weinig bekende landen van het binnenste van Africa, waar zij zich met do Maanbergen vereenigen; en waarschijnlijk strekken zich van daar bergrijen in het zuidelijke van dat werelddeel uit, waarmede de Sneeuwbergen, landwaarts in van de kaap de Goede Hoop, misschien verbonden zijn. Do Cordilleras, in America, waartoe de Chimborasso behoort, reiken tot aan de westkust van Chili en Peru ; zij staan in verband met andere bergketens , welke zich door het overige Zuid-America uitstrekken, en waarvan eene keien door de landengte van Panama naar Noord-Amerlca gaat, waar ze langs de westkust noordwaarts loopt, en verscheidene takken zich landwaarts in naar het oosten uitstrekken , die waarschijnlijk in het hooge noorden, met do bergrijen van het noordelijkste gedeelte van Azië zamenbangen. De wetenschap, welke de bestanddeolen dor bergen leert onderscheiden, heet Geognosie, en die welke het ontstaan en de vorming der bergen behandelt, heet Geologie. Wij laten hier cone lijst van de hoogte dor voornaamste bergen volgen , deels naar geometrische, deels naar barometrische waar-nemingen berekend. Par. voeteu. De Witte berg bij Praag, volgens Hallaschka..... De Windbcrg bij Tharand, volgens von Dechcn. . . De Liliensteln in Saksisch Zwitserland, volg. Berghaus . De Slotberg bij Teplitz, volgons denzelfden. .... De Koningsstoel in de Palts, volgens Andre do Gij. . Do Kiffhausor in Thuringon, volgens de Charpcntier. . De grooto Winterborg in Saksen, volgens Berghaus. Do berg Tabor in Palestina, volgens Erdl...... De Sneeuwberg bij Tetschen, volgens Hallaschka. . De Koperberg in het Ertsgebergte, volgens denzelfden. . De Olijfberg bij Jeruzalem, volgens Erdl....... Do Kornbiihl in den Zwabisehen Alp, volgens Martens . De Kas el Akba in de prov. Constantine...... De Duivelsberg aan de Knap de G. H., volgens Burchell . Do Hoela op IJsland, volgens Pow.elsen...... De Sneeuwkop in het Thuringer woud, volgens Lmcke . 1015 1069 1183 1238 1337 1451 1599 1747 2149 2551 2555 2732 2920 3108 3120 3141 |
De Vesuvius, volgens Bylandt-Palsterkamp..... De Snowdon in Wales, volgens lioy....... De Tafelberg aan do Kaap, volgens Burchell..... Do Broeken of Bloksberg in den Harts....... Do Fiehtolberg in het Ertsgebergte, volgens van Dechen. De Goonong-api op een der Banda-eilanden, volg. Olivier. Een borg aan do Zwarte Punt op Spitsbergen, volg. Phipps De Ben-novis in Schotland........... De Puy-do-Dome in Auvergne, volgons Cassini .... De Col-di-Tenda in Piemont.......... De Piek van Tidor in de Molukken, volgens Olivier . . De Vulcaan van Tornate, volgens denzelfden..... Do Cantaros in Portugal, volgens Franeini..... De Olympus in Thessalië, volgons Bornouilli..... Do Washington in de Alloghany-borgen...... Do Adamspiek op Ceylon, volgens Davy...... Do Mout-d'or in Frankrijk, volgons Cassiui..... Do Monto Cimone in Modena.......... De Parnassus in Griekenland, volgons Peytior . . . . Do Snehatlan in Noorwegen, volgens von Buch . . . . De Grünhorn in Zwitserland, volgens Hogotsohweiler . . Do Abar in Porzië, volgons Monteith........ De Gran Sasso in de Apennijnen, volgens Schuekburgh . De Faulborn in de Berner Alpen......... De Monto rotonde op Corsica.......... De Canlgou in dc Pyreneën, volgons do Charpontier . . Do St. Gothard in Zwitserland.......... De hoogste top van den Libanon......... De Pic do Bigorre in de Pyreneën, volgons Charpontier . De Budis in Zevenborgen............ Do Vulcaan Awatscha in Kamschatka, volgens Lamanon . De Watzmannin de Rhetisehe Alpen, in Beijo ren. . . . De hoogste borg op Otaheite, volgons F orstor .... Do kleine Ararat in Armenië, volgens Parrot..... Do Serra de Santa Rosa in Mexico, volgons Burokhart. . De Mont tabor in Savoye........... De Italitskoi in hot Altai-gebcrgte........ De Quindiu in Colombië, volgens Humboldt..... Do Etna, volgens Saussure........... ,, „ r Smyth............ De Montperdu in de Pyreneën, volgens Charpontier . . . Do Maladotta in de Pyreneën, volgons denzelfden . . . De Jamespiekindo lloeky Mountains, volg. James en Long Do Ardjoena op Java, volgens Reinwardt en Blume . . De Cumbre do Mulhazom in de Sierra Nevada . . . . De Piek van Tenerifl'e, volgens Humboldt...... De Gross-Gloekner in Tyrol, volgons van Hohenwart . . De Ortlespits in Tyrol, volgens van Welden..... De Ophlr op Sumatra, volgens Marsden...... De Schreckhorn in Zwitserland, volgons Tralies . . . De Monnik in Zwitserland, volgons denzelfden . . . . Do Jungfrau in Zwitserland , volgens donzelfden. . . . Do Finster-Aarhorn, aldaar „ „ . . . Do Monto Rosa in Piemont, volgens vou Weldon. . . . De Egmontsberg op Nieuw-Zeeland, volgons Forstor . . De Kaschbek in den Caucasus.......... Do Mont-blanc, hot hoogste punt in Europa..... De Mowna-Roa op Owyhee, volgens O. v. Kotzebue . . De Picliinca in Colombie, volgens Humboldt..... Do Demavend in Perzië, volgens Shlel....... De Tunguratina in Colombio, volgons Humboldt. . . . Do grooto Ararat, volgens Parrot......... De Popocatepetl in Mexico. .......... De Eliasberg in Russ. America, volg. Quadra en Galam . De Piek van Orizaba in Mexieo, volgens Humboldt . . Dc Cotopaxi in Colombie, volgons donzelfden . . . . Do Antisana „ „ „ „ . . . . De Balding, in hot Himalaya-gebergte, volgens Herbert. . De Chimbarasso, volgons Humboldt........ Do Djoenli, in het Himalaya-gebergte, volgens Herbert . Do Nevado do Illiniani in Bolivia volgens Pentland . . . De Nevado de Sorata, „ „ „ . . . . Do Dhawalagiri in hot Himalaya gebergte, volg. Blake. . 3152 3333 3358 3569 3822 3919 4224 4370 4902 5526 6003 6021 6061 6120 6240 6262 6288 6778 7569 7620 7746 7944 8255 8312 8400 8580 8587 8949 8958 9000 9006 9150 9530 9561 9645 9774 10086 10179 10281 10874 10482 10722 10781 10918 11000 11454 11982 12059 12160 12560 12663 12856 13234 14222 14373 14394 14811 14893 14988 15000 15264 16254 16584 16974 17371 17712 17958 20073 20094 20569 22704 23694 26264 |
VAN
|
BEKGEN. De hoofdstad van het Koningrijk Noorwegen, aan ecnen zeeboezem der Noordzee, Waag genoemd. Zij bevat ruim 2.1,000 inwoners, is de zetel van een' bisschop, heeft eone cathe-draal-, vier triviaal-, eene zeemans- en vele lagere seholen, drie openbare boekerijen, een kabinet van naturalia, benevens andere nuttige inrigtingen (waaronder een gezelschap ter ondersteuning van getrouwe dienstboden), en drijft ecnen aanzienlijken handel in balken, masten, teer, traan , huiden, stokvisch enz. Men vindt er eene goede haven , welke door Hollanders, Engelschen en Zweden sterk bezocht wordt. BERGEN. Eene stad in de Belgische provincie Henegouwen, in het Fransch Mons genaamd. Zij geeft den naam aan, en is de hoofdplaats van het arrondissement Bergen, ligt op eene hoogte aan de rivier Trouille en telt 24,000 inwoners. Er zijn fabrieken van linnen, kanten en aardewerk; ook is er veel handel in koren, steenkolen, ijzer en vee. Een kanaal verbindt de stad met de Schelde en een ijzeren spoorweg met Brussel. De hoofdkerk, van 1460 tot 1589 gebouwd, is een meesterstuk van bouwkunst. Voorheen was deze stad, als de sleutel van Braband, eene belangrijke vesting. In 1572 werd zij, door graafLodewijk van Nassau, broeder van Willem I, overrompeld; doch door de Spanjaarden in datzelfde jaar bij verdrag hernomen. Naderhand werd zij door de Franschen. meermalen belegerd. In 1792 werden de vestingwerken geslecht, doch in 1818 weder hersteld. Bergen was eertijds een graafschap en de zetel dor graven van Henegouwen. BERGEN. Een dorp in Noord-Holland, ten noorden van Alkmaar, met ruim 1000 inwoners, vermaard geworden door de overwinning, aldaar in Sept. 1799, door do Nederlanders en Franschen op de Engelschen en Russen behaald. Men vindt hier een vrij uitgestrekt bosch; voorts het groote bedijkte meer de Zijpe, hetwelk in 1597 is drooggemaakt, en benevens den aangrenzenden Wieringerwaard, of nieuwe Zijpe, in een zeer goed bouw-, teel-en weiland veranderd is. BERGEN OP ZOOM. Eene sterke vesting, in de provincie Noordbraband, die zich, sedert hare stichting in de 13l10 eeuw tot op 1747 , wanneer zij door verrassing in handen der Franschen viel, beroemen kon ongerepte maagd, dat is, nimmer veroverd te zijn geweest. Zij was de hoofdplaats van het markgraafschap van dien naam, hetwelk tot op 1795, door het keurvorstelijke huis van 1 alts-Beijercn, als een leen van Braband onder de oppermagt der Algemeene Staten, bezeten werd. Bergen-op-Zoomligt 7 uren W. ten Z. van Breda, en bijna even zoo ver N. ten W. van Antwerpen. De stad heeft vier poorten en eene goede haven, door welke zij met de Schelde gemeenschap heeft. Zij tolt 1282 huizen en 7000 inwoners, die meest hun bestaan vinden door den doorvoer, eeni-gen handel, de scheepvaart, de visseherij en do bezetting. Dc ansjovis en de bot, die in den omtrek gevangen worden, houdt men teregt voor de beste. Men heeft er bierbrouwerijen, leerlooijcrijen, pottebakkerijen, zeepzicderijen, enz. Het stadhuis is een zeer merkwaardig gebouw, waarin al de afbeeldsels der voormalige Heeren en Markgraven van Bergen-op-Zoom bewaard worden. De vesting zelve is een der meesterstukken van Coehoorn, en om haar mijnenstelsel zeer beroemd. De verrassing van 1814 is vermaard. |
BERGEN (Dirk van) omstreeks het jaar 1645 te Haarlem geboren en naar gissing in 1089 overleden, was oen leerling van den beroemden Adriaan van de Velde, en schilderde in diens stijl, soms ook in dien van N. Berchem , landschappen met vee gestoffeerd. Zijn koloriet is aangenaam en gloeijende als dat zijns meesters, en ofschoon hij de hoogte van dezen niet bereikte, hooft hij blijken van wezenlijke verdienste gegeven, zoo in teekening als in koloriet en in malsche pcnseelsbehandcling. Omstreeks 1675 heeft hij Engeland bezocht, en te Londen vele schilderijen gemaakt. Het museum te Amsterdam bezit twee zijner werken, in de manier van zijnen meester geschilderd; in het museum Boijmans vindt men er een; in do Louvre twee, uit zijn laatsten tijd. Op de verkoo-pingen van Verbruggen, Muller en Gildemecstcr golden zijne schilderijen omstreeks ƒ 500. Zijn monogram is D v B, D V B inv. BERGEN (Geuaudus van) is geweest stads mod. doctor te Antwerpen, waar hij in 1583 overleden is. Er zijn onderscheidene boeken door hem geschreven, bewaard; Comm. de Herba Panacea. De Praeservatione. el CuralioneMorbi articularis et Calculi, 1563 8quot; bij Plantijn; De Pestis praeservatione. ibid. 1565, 8° ; De Consul-tationibus Medicorum et methodicae Febrium curationis commentarin-lus, ibid. 1586 , 8°. BERGER (Jacques). Deze historieschilder word te Chambcry in Savoijen geboren, was leerling van L. Pccheux en begaf zich naar Rome, waar hij in zeer behoeftige omstandigheden verkeerde, totdat lord Bristol hem in 1786 een pensioen verleende en vijf zijner schilderijen tot ecnen aanzienlijken prijs aankocht. Sedert schilderde hij met roem vele allegorische en bistoricle onderwerpen, waaronder „ Amor met digtgebondene oogen , door dc dwaasheid geleidquot;, eene „episode uit den zondvloedquot; met levensgroote beelden en „dc geboorte van Christusquot; uitmunten, welke laatste schilderij het hoogaltaar der hoofdkerk zijner geboorteplaats versiert. Vervolgens word hij professor aan de kon. academie van beeldende kunsten te Turin, en door den koning der beide Sicilien tot zijnen eersten schilder benoemd. Hij stierf te Turin in 1823. Berger stelde zichCaravaggio en Vnlentin ten voorbeeld, was een getrouw navolger der natuur, toonde veel smaak in het schikken der dra-periën, die hy uitmuntend schilderde, doch volgde de natuur te slaafsch, veredelde noch hare vormen, noch de karakters. 11 i) werd, benevens Casper Landi, als de beste kolorist zijns tijds in Italië beschouwd, eu schoon hij in het begin de vleeseh-tinten 1 |
|
te graauw schilderde, wist hij dat gebrek in het vervolg te verbeteren. BERGER (Xudwig) , componist en virtuoos, werd den 18d«a April 1777 te Berlijn geboren, waar zijn vader architect was, studeerde onder de leiding van den kapelmeester Gürlich, ging daarop naar Dresden, doch keerde spoedig naar Berlijn terug, waar hij nu leerling van dementi werd. Deze nam hem daarop mede op eene reize naar Petersburg, waar Berger naam maakte door zijn pianoforte-spel. In 1812 was hij genoodzaakt Rusland te verlaten en begaf zich naar Londen, van waar hij in 1815 naar Berlijn terugkeerde. Hij overleed aldaar, den 16d®nFebr. 1839. Onder zijne leerlingen behooren FelixMcndelssohn-Bartholdy en Wilhelm Taubert. BERGERAC. Een zeer smakelijke Franschc wijn, waarvan men twee soorten, witte en roode, heeft. Hij groeit aan de oevers der Dordogne, en wordt op sommige plaatsen van Frankrijk ook wel petit Champagne genoemd. BERGHE (Pietbr VAN den) leefde tegen het einde der XVIIde eeuw te Amsterdam, en heeft zich voornamelijk als teekenaar en graveur, ook in zwarte kunst, bekendgemaakt. Later begaf hij zich naar Hamburg, vervolgens naar Frankrijk, waar hij zich de Berge noemde. Hij bewerkte zinnebeeldige en geschiedkundige voorstellingen, zoo naar eigen teekeningen, als naar die van de Lairesse. Men kent vele portretten van hem, onder anderen, dat van Maria de Wilde, met P. v. d. Berge ad viv, del. et Jee. beteek end. Eene zeer schoonc gravure met hoenders en andere vogels, in zwarte kunst, wordt aan hem toegeschreven In het berijmd tooneelwerk, van H. van Halmael, 4 d. in 4°, vindt men prenten van hem, onder de spreuk : Purgai et ornat. Zijn voornaamste werk was echter een stel platen, voor een te Amsterdam uitgegeven prentwerk in folio, getiteld: Theatrum Hispaniae, hetwelk in 57 platen, gezigten van steden, paleizen enz. in Spanje voorstelt. Hcinecke beschrijft een aantal zijner gravuren. Zijn monogram is oij gt; r. v. d. B. BEIIGHEM (Zie Berchem). BERGKRISTAL (Zie Kwarts). BERGLER (Joseph) word tu Salzburg in 1753 geborenen stierf t« Prang in 1829. Hij was de zoon eens bekwamen beeldhouwers van denzelfden naam, die, in 1718 in het Tyrolsehe geboren, in 1750 den eersten prijs aan do Academic te Weenon behaalde ; zich van daar naar Salzburg, vervolgens naar IV.ssau begaf, waar hij in 1788 als hof-beeldhouwer van den vorst-bissehop overleed. De belangrijkste werken van den vader vindt men zoo te Salzburg en in den dom te Passau, als in do lust-sloten van den vorst Ester-hazy in Hongarije. Behalve volegrootcre en kleinere beelden vindt men ook schilderijen van dezen meester te Strassburg in Nedor-Carynthie, dio tevens de vervaardiger der meeste standbeelden en bas-reliëfs was, welke het nieuw gebouwde bisschoppelijke paleis tc Passau versieren. Berglor (de zoon) leerde het teeko-nen en schilderen van zijnon vader en toonde zooveel aanlog, dat do kunstlievende kardinaal-bisschop, vorst Firmian van Passau, den jeugdigen kunstenaar in 1776 oen jaargeld gaf om zijne studiën in Italië voort te zetten Eerst begaf hij zich naar Milaan, in de school van don beroemden Martin Knoilor, waar hij vijfjaren vertoefde en onder diens leiding fresco's schilderde. Te Rome werd de Ridder Marou zijn leermeester, en oefende hij zich zoo naar do werken van Zanipieri en Raphaël, als naar de natuur en de antieken. In 1784 won hij den eersten prijs aan do Academie te Panna, en behaalde daarmede zulk een grooten room, dat men hem vele werken bestelde. Twee jaren daarna de terugreis aannemende, zette Berglor zich to Passau neder, waar de kardinaal Auorsberg hom een jaargeld vorloende, om daarvoor schilderijen temaken. Ook diens opvolger graaf Thun was zijn begunstiger; daarenboven schilderde hij vele historiëlo onderwerpen voor andere plaatsen, waarvan do moesten verbrand zijn. In 1800 werd hij tot directeur der Academie te Praag benoemd, en hoewel zijn leeraars-ambt hem veel tijds kostte, vervaardigde do ijverige kunstenaar volo schilderijen on teekeningen, waarvan hij de onderwerpen zoo uit Jen bijbel, als uit do Messiade en uit do werken van Ossian en Gessner ontleende. Een groot aantal dier stukken zijn in hot bezit dor familie Clam-Gallas, der vorstinnen Kinsky en Lobkowitz, der gravinnen Nostitz en Schünborn, van don graaf Rudolph Czernin en andoren. Nog etste hij oen voortreffelijk werk van 100 grooto platen, welke meest door Dlabncz beschreven zijn. Eeno hoofdverdienste van dezen moester bestaat in grondige teo-kening; ook streefde hij naar het edele on sehooue op den weg dor natuur en der waarheid, zondor zich aan den steeds wisselenden smaak dor mode te storen. Zijn portret vindt mon, behalve in de levensgoschiedonisson van kunstenaars door Dlabacz, Fuessli, Moussel, Pillwein en anderen, ook in de verzameling portretten van don hofschilder Vogel van Vogelstein. |
BERGLER (Stupiianus), in Zevenbergen geboren, was een schrander philoloog, die te Leipzig zijn onderhoud verdiende met het corrigeren van drukpoeven. Men ontbood hem naar Amsterdam, waar hij het opzigt had over de schoone uitgave van Homerus en het Onomasticon van Pollux, in 1706—1707. Hij ging later naar Turkije en zelfs tot de Mohammedaansche godsdienst over, doch keerde nog eenmaal naar Leipzig terug, waar hij in 1722 zijne vertaling liot drukken van Mauroeordato's verhandeling over de pliglen. Er bestaat van hom nog eene uitgaaf, in bot Grieksch en Latijn, der brieven van Alciphron en Comraentariën op Aris-totelcs, in 1760 te Leyden gedrukt. BERGMAN (Tohbeun) word in 1735 te Katharinaborg, in West-Gothland, geboren. Op zeventien-jarigen leeftijd begaf hij zich naar de Hoogesohool te Upsala, waar hij, volgens don wil zijner ouders, de voorbereidende lessen tot de beoefening van godgoloordheid of van rogtsgeleerdhoid moest bijwonen , ofschoon in stilte zich toeleggende op wis- en natuurkundige wetenschappon, zoo zelfs dat hij zijne gezondheid daardoor benadeelde en daarom gedurende eenigen tijd zijne studiën moest staken. Hij verkroeg, na zijne herstelling, de vrijheid om zijne eigene keuzo te volgen, zoodat hij zich van toen af geheel toewijdde aan do beoefening van wis- en natuurkunde, scheikundo en natuurlijke historie, daarbij echter voornamelijk die van do eerstgenoemde hot moest behartigende. In 1758 tot loeraar, en in 1701 tot buitengewoon hooglooraar aan de hoogoschool te Upsala benoemd, bloei hij in do wiskundige wetenschappon werkzaam tot 1767, op wolkon tijd hij do openstaande leerstoel der scheikunde, niottogon-staande grooto tegenwerking, verkreeg. Sedert dien tijd was zijn voornaamste stroven om de beoefening der scheikunde te bevorderen en uit te breiden, waarbij zijne belangrijke onderzoekingen hem oenen grooten roem deden verworven. Froderik do Grooto trachtte hom, in het jaar 1776, tot hot vervullen van een hoog-looraarsambt aan de hoogoschool te Berlijn te verkrijgen, maar Borgman wilde zijn vaderland ongaarne verlaten, zoodat hij het zoor voordeolige aanbod afwees , waarvoor hij vergoeding vond in do wetenschappelijke hulpmiddelen, welke hom door de regering van zijn land worden verschaft, tot uitbreiding van zijnen werkkring, waarin hij kweekolingon opleidde, die later sieraden dor wetenschappen worden: onder dezen telde hij den later beroemden Gahn. Door zijn aanhoudend on vormoeijond werken echter werd zijne gezondheid andermaal geschokt, zoodat hij in 1784 in do badplaats Modewi, aan het Wettormeor, in den ouderdom van 49 jaren, aan longtering overleed. Bergman verwierf zich, niet alleen als leermeester, maar ook als schrijver en als praktiseh scheikundige, grooten roem, want zijn zuiver oordeel behoedde hom voor onnutte bespiegelingen in do natuurkundige wetenschappen , hem tevens aanwijzende hoezeer de ervaring in hare beoefening moot geraadpleegd worden. Hij gaf het eerst eeno goede leiding aan do qualitatief scheikundige onderzoekingen langs don natten weg, daarbij ook eeno quantitative onderzookingswijzo aan-toonendo. Vorder maakte hij zich verdienstelijk, door ontlodings-mothoden voor minerale wateren op te sporen, door hot scheikundig onderzoek mot de blaaspijp aanmerkelijk te verboteren, door het verschil van gesmeed ijzer, staal en gegoten ijzer aan to toonen, door zijne onderzoekingen van het koolzuurgas, door zijne loer over de scheikundige verwantschap, en door de toepassing der scheikunde op mineralogie en geologie. Do talrijke geschriften van Borgman, welke tot de seheikundo in betrekking staan, kwamen of in de acta der academiën te Stockholm en te Upsala (1756—1783) uit, of afzonderlijk als academische gologen-hoidsschriften. Daarenboven zijn van zijne hand merkwaardig: De lubo fermminatorio ejnsdemque usu in explorandis corporibu* praesertim mineralibus (1777); de altractionibus electricis (1783) en Opuscula phjsica el chemica (1779 — 1783;. Verg.; Uisloire de la chimie par Dr. J. Hoofer 1843. |
BER
3
|
BEUG-OLIE. (Zie Bitumen.) BKRG-OPHEFFINGEN. De leer dat door do werking van on-deraardsch vuur bergen en geheelo landstreken naar boven gedreven en opgeheven zijn en nog worden opgeheven, vindt vele bewijzen in do natuur. Het voorkomen van afzettingen, die onbetwistbaar ncptunisch zijn, op hoogten, tot welko zich nimmer een vloed beeft kunnen verheffen; zeeschelpen en versteende koraal-dieren op plaatsen van bij de 12,000 voet boven den tegenwoor-digen waterspiegel; steenkolen-banken ver boven de tegenwoordige grens van plantengroei; de omstandigheid dat lagen, zooals zij veelvuldig in de berglanden aangetroffen worden, welke groote hellingen hebben ten opzigte van de waterpasse vlakte, of wel loodregt staan, oorspronkelijk horizontaal afgezet zijn, en des te hooger opgerigt verschijnen, naarmate zij zich nader aan een gebergteaangesloten bevinden: dit alles zijn zoo vele bewijzen voor de waarheid van de theorie der bergopheffingen. Zij is dan ook reeds in 1740 in het werk van den Italiaan Lazaro Moro met duidelijke woorden uitgedrukt: „dat de bergen, dat al het land door onderaardsch vuur uit den schoot van den aardbol in do opene lucht omhoog gedreven en boven het water waarmede zij bedekt waren, opgeheven werden.quot; Dezelfde theorie hervindt men in de werken van P. S. Pallas, J. E. von Fichtel en Keszler von Springseijsen; doch eerst sedert weinige jaren heeft die leer door de onderzoekingen en ontwikkelingen van Leopold von Buch, Alexander von Humboldt en Elie de Beaumont haren wetenschappclijken grondslag en hare belangrijke toepassing verkregen. De laatste waagde het, den betrekkelijken ouderdom van geheele gebergten, door den ouderdom der opgehevene rotsmassa's te bepalen en kwam tot de slotsom, dat gansche bergketens in een geologisch tijdperk omhoog geheven waren geworden, en dat de uitbarstingen der opheffende kracht in vele op elkander volgende tijdperken werkzaam waren geweest. Hij toonde aan, dat de terzelfder tijde opgehevene gebergten , ten naasten bij evenwijdige rigtingen of gelijkloopende uitgestrektheden hadden, terwijl andere, bij welke dit niet het geval is, elkander doorkruisen. Voor de bergvormingen in Europa werden door hem twaalf tijdperken, groepen of stelsels aangenomen, waarbij Boblaye en Verlet nog een dertiende gevoegd hebben. Deze zijn: 1° het stelsel van Westmoreland en den Hondsrug, 2° dat van de Ballons der Vogesen en de heuvels van Calvados, 3° van het noorden van Engeland, 4® van België en Wallis, 5» van den Rijn, 6» van het Thuringerwald, Böhnierwald en van Morvan, 7° van den berg 1'ilas, van Cöte d'or en hot Ertsgebergte, 8» van den berg Viso, 9 ' van de Pyreneën, 10° van Corsica en Sardinië , 11° van do westelijke Alpen, 12'' van de hoofdketen der Alpen , 13° van kaap Tenare. Verg: Geologie of nat. geschiedenis der aarde, door K. C. von Leonhard, in het Holl. vertaald door Dr. E. M. Beima, 2° deel. BERGPEK. (Zie Aardhars.) BERG-REGALIA noemde men, en noemt men ook thans nog, in landen waar mijnen van edele en andere metalen aanwezig zijn, het regt van de landsoverheid, om die als haar eigendom te beschouwen, en voor hare rekening te doen exploiteren, of wel de ontginning daarvan aan andoren over te dragen. Deze regalia vormen een deel van het staatsregt en berusten op het vroegere denkbeeld, dat de landheer eigenaar was van den grond of bodem. In vele landen oefenen de regeringen zeiven dit regt uit, in andere wordt het aan de bijzondere nijverheid overgelaten, terwijl de regering daarvoor eene uitkeering bekomt. Zij heeft intusschen daar, waar vele en groote bergwerken bestaan, de taak van toezigt en regeling der regten en verpligtingen van eigenaars en ontginners dier werken, die tot eene afzonderlijke regtsafdeeling behooren, het Beryregt, en door bijzondere ambtenaren beheerd worden, Berybeamhten, welke laatsten ook, vooral in Duitschland, eene eigene opleiding erlangen aan do dusgenaamde Bergwerk-academiën. BERGTEER. (Zie Bitumen.) BERGWERK. (Zie Mijnen.) BERI-BEBI. Eene ziekte, die nog weinig bekend is. Zij beerscht op Ccilon, de kust van Malabar, en is ook in onze Oost-Indiën, bepaaldelijk op Celebes, waargenomen. Zij is acuut of meer chronisch en heerscht epidemisch. In den cbronischen vorm, zogt men dat zij mot raphania (zie liaphania) overeenkomt. Tot hare verschijnselen behooren verlamming der ledematen en uitstortingen van vaten. Zij is dikwijls binnen 6—30 uren doodelijk. Eenige waarnemingen van deze ziekte vindt men in Nat. en geneeskundig archief voor Neer lands-Indie, III jaarg. Batavia 1848 8» 3dlt;l Afl. p. 430 en volg. |
BERK. (Belula) Ken tot de natuurlijke familie der Botula-eeën behoorend plantengeslacht, waarvan eene soort, de gemeene of blanke Berk (Betula alba L.) een algemeen bekend boomgewas is. Deze plant bezit eene in witte, papierachtige bladen afschilferende schors, en draagt glinsterend-bruine, slanke, dikwerf neerhangende takken, welke weder driehoekig-ruitvormige, spits-toeloopcnde, in hunne jeugd kleverig-behaarde, doch later kale, bladen voortbrengen. Hare bloemen zijn eénhuizig en onaanzienlijk. De mannolijken vormen neêrhangcndc bloemkatjes, terwijl de vrouwelijken, eveneens in grooten getale op elkander gehoopt, tweevleugelige vruchtjes achterlaten. Hoewel de Berk bijkans overal (in zuid- en midden-Duitscbland zelfs groepswijze,) voorkomt, daar hij ook oen slcehten grond voor lief neemt, en, even als de Den, ook in onkelen zandgrond tiert, treft men toch alleen in het noorden berkenwondon van eene groote uitgestrektheid aan. Aldaar bereikt hij gemiddeld eene hoogte van 60', hoewel hij, in de nabijheid der sneeuwlinie, tot den heesterachtigcn vorm en nog lager afdaalt. De Berk is een zeer nuttige boom. Vooreerst levert zijn wit en taai hout niet alleen brand-, maar ook timmerhout; verder vervaardigt men van jonge slanke stammen hoepels , en van taaije rijsjes bezems. Eindelijk wordt zijne schors in bet Noorden tot velerhande doeleinden gebruikt. Immers stookt men daaruit niet alleen eene soort van teer, Berkenteer gchceten, die tot het bereiden van het juchtleder gebezigd wordt, en daaraan den bekenden reuk mededeelt, maar bedient zich daarvan ook als onderlaag bij zodondaken en timmerwerk, dat op een vochligen grond moet komen te rusten, als ook tot het vervaardigen van vaten, schoeisels , kleedingstukken, enz. Wanneer men de stammen in 't voorjaar tot op eene zekere diepte aanboort, leveren zij eene rijkelijke hoeveelheid van oen suikerhoudend vocht, dat als voedsel gebruikt kan worden en door gisting in een wijnaehtigen drank overgaat. O. BERKELEIJ (Georok). Een kundig godgeleerde en diepdenkend wijsgeer. Hij werd in 1G84 te Kilcrin in Ierland geboren, en begaf zich in 1713 naar Londen, waar bij de achting van Skeelens, Swift en Pope verwierf. Nadat hij oenen jongen Icrlandcr op zijne reizen in Italië en Frankrijk verzeld had, werd bij tot hofprediker van don hertog van Grafton, Stedehouder van Ierland, bevorderd en deed hij in 1725 den voorslag, om de wilden in America te bckecren en tot eenen staat van beschaving te brengen; dan, daar hij door den staatsdienaar Walpole niet ondersteund werd, moest hij onverrigterzake terugkeeren. Sedert 1733 was hij bisschop te Cloyne, en stierf als zoodanig zeer onverwacht te Oxford in het jaar 1753, nalatende verscheidene groote en kleine werken, die van 's mans geleerdheid getuigen. De beroemdste zijner philosophische geschriften, waarin bij zijn stelsel van idealistische wijsbegeerte uiteenzette, zijn: Treatise on the principles of human Knowledge,'LunCL. 1710; Three Dialogues between llylas and Philonous, Lond, 1713; Alciphron or the minute Philosopher, Lond. 1732. BERKHEIJ (Johannes le Fuancq van) werd den 23-iequot; Januarij 1729 te Leyden geboren. In zijne jeugd hield hij zich reeds zonder onderrigt met het ontleden, opzetten, en het maken van geraamten van allerlei dieren bezig, waarop hij zich in meer gevorderden leeftijd verder toelegde, met dat gevolg, dat daaruit eene verzameling van beenderen en geraamten voor vergelijkende anatomie geboren werd, hoedanige to dien tijde, behalve die van den hoogleeraar Camper te Leyden, in Holland nog niet bekend was. Als dichter leverde hij, in den ouderdom van 19 jaren, zijne eerste proeve, bij gelegenheid der illuminatie in 1748. In 1751 werd hij doctor in de geneeskunde, en in het volgende jaar begaf hij zich met ter woon naar Amsterdam, waar hij zich met allen ijver op de beoefening der natuurlijke historie toelegde. Naderhand woonde hij in het dorp Warmond, op de buitenplaats Lcevliet; en het was daar, dat zijne meeste herders-kouten en visschers-zangen uit zijne pen vloeiden, en dat hij een groot gedeelte van zijn werk |
BEK
4
|
over do natuurlijke historie van Holland sclireof (uitgegeven in 11 afl. te Amstenlam van 1769—79). In 1773 verliet hij weder het ljuitenleven, en aanvaardde aan do hoogeschool zijner geboono-stad het lectoraat in de natuurlijke historie; terwijl zijn naam kort te voren op ilonNoderlandschon zangberg was beroemd geworden, door het behalen dor eerste gouden medaille, door eenig Hol-landsch dichterlijk genootschap uitgeloofd. Zijn dichtstuk; De lof der dankbaarheid was door hot Haagseho genootschap onder do zinspreuk; Kunstliefde spaart geene vlijt, in 1773 bekroond. Berkheij hernieuwde in 1778 de kaart van J. J. Beeldsnijder, droeg die aan do staten van Holland op, en vervaardigde vervolgens eeno andere van hel Haarlcmmcrmeor. Hij schreef ook eono verhandeling over hot gebruik van de turf- on houtasch; veel later, een werkje over eene vee-artsenijkundige school, en zag zich middelerwijl genoodzaakt, uithoofde van een kostbaar pleitgeding, waarin hij gewikkeld was, en uit andere oorzaken, tot den verkoop van zijn uitvoerig kabinet van naturaliën, tot welks verzameling hij 40 jaren besteed had. Onder zijne dichterlijke geschriften, behalve de reeds genoemde, en zijne Proeve van het hmstvermogen der Nederduitsche dichtkunst, kan men als de voornaamste tellen, de verzameling van zijne gedichten, in 2 doelen; en onder de prozaïsche. De eerbare Proefkusjes van vaderlandsch natf, of Arkadisehe vrijerijen van Dichtlief en Gloorroos. Later gaf hij eeno Natuurlijke historie van het Rundvee in Holland uit, Amsterdam 1805 —11. Berkheij ontkwam in 1807 bij het springen van het kruidschip te Loydon den dood op eeno bijna wonderdadige wijze en sleet zijne latere levensjaren in be-krompene omstandigheden. Hij overleed ten huizo zijner dochter te Leydon, den ISquot;1011 Maart 1812 BE1UCIIE1JDEN (Jon en Geraud) worden beiden te Haarlem geboren, de eerste in 1637, de andere in 1645. De oudste der broeders oefende zich eerst in het landschapsehilderen, en was een getrouw en gevoelig navolger der natuur; daarna schilderde hij figuren, waarmede hij niet alleen zijne en zijns broeders werken stoffeerde, maar ze ook tot onderwerp zijner stukken nam. Hij schilderde vervolgens landelijke feesten of boeron-gezelschappen, in den smaak van David Toniors; ook vervaardigde hij portretten, onder andoren dat zijns broeders, hetwelk in hot museum te Florence berust. De broeders werkten veel te zamen en studeerden aan de schilderachtige boorden van den Uijn, waarna zij zich naar Heidelberg begaven, er de gunst van den keurvorst van den Palts verwierven, en onderscheidene jagt-stnkken, hoffeesten en andere onderwerpen voor dien vorst vervaardigden. Met gouden medailles vereerd en vorstelijk beloond, keerden zij naar het vaderland terug, waar hunne werken evenzeer gezocht werden. De stukkon van Job Berkheijden hebben een aangenaam koloriet en zijn fiksch behandeld. In het Musee Fran9ais bevond zich oen schilderij van zijne hand, hetwelk „Diogenes, menschen zoekendequot; voorstelde, welk onderwerp hij op een plein te Haarlem verbeeld had; behalve dit gebrek, roemde men de zorgvuldige pensecls-behandeling van dit stuk. Op de verkooping van van der Burch van Kronenburg, gold een in oenen warmen toon geschilderd boomrijk landsehap van hem ƒ325. Hij overleed in 1693 te Amsterdam. Gerard Berkheijden, die aldaar in 1698 ongelukkig om hot leven kwam, stond missohien op een hooger standpunt in hot vak dat hij beoefende. Hij schilderde gozigton van kerken, kloosters en andere gebouwen, met vele figuren gestoffeerd, in den smaak van zijn'beroemden tijdgenoot van der Heijden Het stadhuis te Amsterdam schijnt hij veel tot onderwerp genomen te hebben; men vindt het althans zoo in het museum te Amsterdam en in dat to Dresden, als in het beroemde kabinet van den Engelschen verzamelaar H. F. Hope, waar zich nog daarenboven drie zijnor stukken bevinden. In de Louvre is eene afbeelding van de zuil van Trajanus en dei-kerk San Loretto te Rome, van zijne hand, schoon hij Italic nimmer bezocht. Dit stuk is zeer krachtig van toon en zorgvuldig bewerkt i hoewel de figuren wat te bont zijn, in verhouding tot do tint der gebouwen. Op do verkooping van Gull werd „een gezigt op den dam te Amsterdamquot; met ƒ 400, en „het stadhuis en de markt te Haarlem enz.quot; op die van van der Burch van Kronenburg met ƒ1450 betaald. Zoowel in do Nederlanden als in Duitschlaml vindt men vele stukken van beide broeders. Naar „do spelers op het dambordquot; van den oudsten, heeft Mich. Brandmuller een schoonen steendruk vervaardigd. Lienhard heeft een openbaar plein, Daudet do oude haven te Haarlem, en Canaletto het raadhuis te Amsterdam naar hom gegraveerd, welke gravure zeldzaam |
voorkomt. Het monogram van Job Berkheijden is BEUKHOEN (Zio Korhoen). BERKSHIRE is oen graafschap in hot midden van Engeland, door de Teems afgoseheidon van Oxford, Buckingham en Gloucester en overigens begrensd door de graafschappen Surrey, Hants on Wilts. Hot beslaat eene oppervlakte van 1752 □ Eng. mijlen on is met krijt-on kalkbergen en groote woudstroken bedekt. Voormaals was hier het beroemde woud van Windsor, waarvan het tegenwoordige Windsor-park nog een overblijfsel uitmaakt. Behalve de Teems zijn do bevaarbare wateren de rivieren Kennet, Loddon en Ook, en de Wilts-, Berks-, Kennet- en Avon-kanalon. Een groot gedeelte van hot graafschap is goed bouwland, oen ander bruikbaar weiland, terwijl ten zuiden van Newbury eene grooto streek heidegrond te vinden is. De veeteelt is in hot oostelijk gedeelte zoor aanmerkelijk, en de varkens van Berkshire worden onder do beste van Engeland gerekend. De hoofdstad is Reading; drie andore voorname steden zijn Abingdon, Walling-ford on Windsor. BERLICHINGEN (Götz van), met de ijzeren hand, oen dei-dapperste ridders van zijn tijd , afstammeling uit oen oud, edel, Wurtombergsch geslacht, werd op zijn voorouderlijk slot Jaxt-hauscn, in de laatste holft der XVj0 eeuw geboren. Het eigenlijke jaar zijner geboorte is onbekend. Hij word door zijn vader Koen-raad van Borlichingen opgevoed, en trad vroeg in do krijgsdienst, eerst bij keurvorst Frodorik van Brandenburg, vervolgens bij den keurvorst van Beijoron, met wien hij togen de Palts te velde trok. Bij het beleg van Landshut werd hem de hand afgeschoten, die hij later dooreeue ijzeren verving. Na gesloten vrede begaf hij zich naar zijn stamgoed, waar hij spoedig met zijne goburen in veten kwam, waarin hij door zijne dapperheid en beleid oen grooten roem verwierf. In 1522 werd hij, terwijl hij hertog Ulrieh van Wurtemberg togen den Zwabisehen bond bijstand bood, gevangen genomen, en moest zieh voor 2000 gulden lossen. Gelijk lot wedervoer hem in don boerenkrijg, waarin hij , doch slechts gedwongen, het opperbevel voerde. Hij stierf den 23,lt'n Julij 1562 te Homberg. In het laatst van zijn leven, stelde hij de voornaamste gebeurtenissen van hetzelve te boek. Dit werk, een getrouw en eenvoudig beeld van zijn tijd, word later (Neurenberg 1731, aid. 1765, Berlijn 1813) gedrukt. Zie Lehenshe-schreibumj llr. Gülzens von Berlichingen, 2 Aufl. Neuronborg 1775. BERLIJN, eeno der grootste en belangrijkste steden van Europa, de hoofdstad van Pruisson en residentie dos konings, is in eene zandige strook aan de oevers van de Spree gelegen, omstreeks 120 voet boven do oppervlakte der zee, op 52° 33' N. Br. en 31° 2' O L. Hot is verdoold in elf gedeelten, namelijk Berlijn, Oud-Cölln, Niouw-Cölln, Friedrichswerder, Louisestad, Fredoriksstad, Dorotheëstad, Fredorik-Willemstad, Spandauei-Wijk, Koningstad en Stralauerwijk; bovendien zijn er twee voorstedon , do Rosenthalor on Oranienburger. De stad met de voorsteden bevat op 13,398 huizen 401,154 inwoners, waaronder 380,839 de hervormde godsdienst belijden. De bevolking is van Slavischen of Wondischen stam oorspronkelijk, doch natuurlijk mot zeer vele andere volkstammen vermengd. Volgens de laatste geschiedkundige onderzoekingen neemt men aan, dat Hertog Albrecht II, de kleinzoon van Albroeht den Boer, tusschen 1206—1220 het eigenlijke Berlijn ofKölln gesticht heeft; drie kerken, do Nicolai-, Marien- en Kloosterkerk bohooren tot dat tijdperk; do laatste is voor eenige jaren smaakvol hersteld. Keurvorst Frodorik II, bijgenaamd met de ijzeren tanden, bouwde in 1442 een kasteel, waaraan hot tegenwoordige zoogenoemde slot, het paleis, zijn oorsprong te danken hooft. Frodorik Willem, do grooto keurvorst, omgaf de stad met vestingwerken en lokte vele uitgewekene Franschen on Hollanders daarheen; ook stichtte hij do bibliotheek, hot museum van schilderijen en do kunstkamer; zijn opvolger, later als koning Frodorik I, stiehtte do Frede-rikstad, en verschillende gebouwen, terwijl de opvolgende koningen voortdurend hunne aandacht er op gerigt hebben, om Berlijn te vergrooten en te vorfraaljon. Den 12lt;t«quot; Augustus 1720 |
|
leod de stad oene zware schade door het springen van een kruid-magazijn; in 1757 viel een korps keizerlijken inde Kopenicker voorstad en ligtte oene zware brandschatting; den 94«quot; Oct. 1760 werd Berlijn door de keizerlijken onder do generaal Lascy en de Russen onder den generaal ïottloben bij verdrag ingenomen en ook in 1807 door de Franschen bezet. Merkwaardigheden der stad zijn; het koninklijke slot, waarinde kunstkamer eeno verzameling van zeldzaaraheden bevat; do Brandenburger poort, gebouwd naar het model van het 1'ropylaeuin te Athene, gekroond met eeno overwinning op een zegekar, die door de Franschen in 1806 naar Parijs werd gevoerd en in 1814 teruggebragt; de hoofdwacht, waar tegenover het standbeeld van Blücher en waarnevens de beelden van Bulow en Scharnhorst (alle drie van Kauch) staan; de hoofd- of domkerk met de vorstelijke graftomben; de Hodwig- en de garnizoenskerk op de Gens-d'armesplaats; het nieuwe museum, waarvoor een reusachtige schaal van gepolijst graniet van 22 voet in middellijn, en waarin drie verzamelingen bevat zijn , 1° van vazen en bronzen, 2» van beelden en 3» van schilderijen; de koninklijke bibliotheek met 500,000 banden en 5000 handschriften; de universiteit met 172 docenten en 1840 studenten; het museum van natuurlijke geschiedenis, een der rijkste van Europa; het Egyptisch museum; het arsenaal of tuighuis, beroemd om de 22 maskers van Schlüter op het binnenplein; de ijzergieterij, de porcelein-fabriek, de bouw-kunst-academie, het opera-huis , enz. Verg: Spiker, Berlin und seine Umgebunyen im 19 Jahrh. aldaar 1833 m. pi.; Fidicin, Geschichteder Sladt Berlin, aldaar 1841; Gep-pert, Chronik von Berlin seit Jüntsteliung der Sladt, aldaar 1841—43; Cosmar, Neuester und volstandigster Weyweiser durch Berlin und Potsdam, ISquot; druk 1851 met 2 plattegronden. BEBLIJNSCH BLAAUW. (Zie IVaammtof en Verwen). BEBM. Men onderscheidt bij den dijkbouw de bermen in binnen- en buitenbermen. Eene binnenberm is eene breede verhooging die aan do binnenzijde tegen den dijk gelegd wordt, wanneer men deze to zwak oordeelt om de persing van het buitenwater te wederstaan, of ook om eene aan den dijk voorgevallene verzinking tegen te gaan. In het algemeen worden de verhoogde binnonbermen meestal tot versterking der dijken, ook wel op plaatsen, die men slechts vermoedt zwak te zijn, en veel bij schaar-of schoordijken aangebragt; zij worden dikwijls tot rijwegen gebruikt. De breedte tussehen de binnenteê des dijks tot aan de bermsloot, ofschoon somtijds wanneer het maaiveldshoogte heeft, gecne bijzondere versterking aan den dijk toebrengende, wordt ook steeds de binnenberm genoemd. De buitenberm is do afstand van do buitenteê des dijks tot aan de buitenbermsloot, of tot aan den oever bij schaardijken. Wanneer deze oever uit ryswerk bestaat, wordt het een pakborm of pakwerk; de buitenbermen kunnen ook aan de buitenzijdebeschoeid zijn, of van muurwerken voorzien, wanneer het eene kaai genoemd wordt. Zie verder het Handboek voor den Ingenieur van Pasteur, Zutphen 1825 1quot; deel bladz. 91, en de Diclionnaire d'Aviler, blz. 61. Art. Bermo. BEBMUDAS of SOMERS-EILANDEN. Aldus noemt men eeno groep van ongeveer 400 kleine oilandon , rifl'en en klippen in den Atlantischen Oceaan, 150 mijlen van de kust van den Noord-Americaansehen staat Carolina, op 32° 20' N. B. en 47°, W. L. Slechts negen eilanden zijn bewoond, namelijk St. George, waarop de hoofdstad Georgetown met eon goede haven , het kasteel Davers, 4000 inwoners en groote waterputten; St. Davids. Bermuda met de haven Hamilton, Somerset, Ireland, Coopers, Gates, Bird-Island en Bensueh. Het geheele getal der bevolking wordt slechts op 11,000 berekend. Deze eilanden leveren voortreffelijke houtsoorten, waaronder voornamelijk gebruikt wordt hot Bermudische cederhout (funiperus Bennudina) en gansche bosschen van olijf-, oranje- en andere vruchtboomcn, alsmede mais, hennep, vlas, tabak, katoen, enz. De inboorlingen leven bovendien van do opbrengst der visscherij cn walvisehvangst, van den scheepsbouw en de zeilmakerij. De eilanden behooren aan Engeland, dat er groot belang in stolt als vcrvcrschingsplaats voor de West-Indische schepen. Juan Bermudes, een Spanjaard , ontdekte de naar hem genoemde eilanden in 1522. In 1609 leed Sir George Somcrs op zijne reis naar Virginië aldaar schipbreuk en in 1612 zetten zich de Engclsehen aldaar neder. Verg; An historical and statistical Account of the Bermudas, Lond. 1848. |
BERN, op eon na het grootste en voorzeker het vruchtbaarste der Zwitsersche kantons, gelegen tussehen Basel, Solothurn , Aargau, Lucern, Unterwalden, Uri, Walliserland, Waadt, ireiburg, Neufchatel en Frankrijk, beslaat eene oppervlakte van 139 vierkante mijlen en bevat naar do volkstolling van 1850 oen getal van 487,921 inwoners. Het zendt 23 afgevaardigden naar den grooton Raad van het bondgenootschap. Het noordelijk gedeelte van het kanton is heuvelachtig, heeft sehoone vlakten en oenen vruchtbaren, zorgvuldig behandelden grond, die tot don koorn-, wijn- en ooftbouw gebruikt wordt. Hier vindt men het Emmendal, een der schoonste, vruchtbaarste on rijkste dalen van Zwitserland, waar eene voortreffelijke rundorteelt gevonden, en de bekende Emmondaalsche kaas gemaakt wordt. Fraaije gebouwen, oene nette kleeding en gulle vrolijkheid getuigen van de welvaart dor bewoners van dit dal, ■— Het zuidelijk gedeelte des kantons daarentegen, het Oberland, (waartoe do dalen Hasli, Grindolwald, Lauterbrun-nen enz. behooren), noemt aan den voet der hooge bergketen aan den kant van Walliserland zynen aanvang, en loopt tot derzelver grootste hoogte. De diepe dalen brengen nog goed ooft voort, zijn vruchtbaar en aangenaam; hooger leveren de bergen uitmuntende weilanden op; doch dan volgen kale rotsen, uitgestrekte ijsvelden en do hoogste borgen van Zwitserland , (als de Finsteraarhorn, do Schrock- en Wetterhorn, do Eiger en Jungfrau), op wier hoogte de groeijende kracht der natuur ophoudt; van hier, dat de bewoners van het Oberland zich voornamelijk op de veeteelt toeleggen. De hooge bergen, do bezienswaardige ijsveldon, en prachtige watervallen, welke men hier aantreft, lokken jaarlijks oene menigte reizigers naar deze oorden. Do voorname tak van industrie des kantons bestaat in linnen- en wollen stoli'on-tabrieken. De bewoners van het Emmendal, die benevens de veeteelt, aanzienlijke fabrieken van de eerstgenoemde soort aan den gang houden, munten inzonderheid in nijverheid uit. Over de geschiedenis van het kanton Bern leze men; Tillior, Gcschichte des eidgenössischen Freistaats Bern, Born 183S, 5 doelen. BEBN. De hoofdstad van het kanton van dien naam, oene groote cn fraaije stad, op oenen heuvel gelegen, wordt door de rivier do Aar aan drie kanten besproeid. Men schat het getal barer inwoners op 27,500, die in zijden- en wollen manufaetnren , alsmede in linnen- en kousen-weverijen, hun bestaan vinden. Onder de gebouwen verdienen de gothisehc groote kerk, die van den Heiligen Geest, de Academie-gebouwen en het fraaije ziekenhuis bijzondere opmerking. Er bevinden zich in Bern verscheidene wetenschappelijke genootschappen, waaronder hot ceconomische, door do verbetering der landhuishoudkunde, on dat voor de vaderlandsohe natuurlijke historie, door de nadere kennis van Zwitserland, zich zeer verdienstelijk gemaakt hebben. Het sedert 1802 gestichte museum voor de natuurlijke geschiedenis dezes lands, bevat de Zwitsersche zoogdieren, vogelen, insecten cn kruiden; en do openbare boekerij, zoo wel aan gedrukte werken als handschriften, aanzienlijke schatten. Daarenboven vindt men hier verscheidene belangrijke kunstkabinetten van particulieren , die meestal voor vreemdelingen openstaan. Weinige steden hebben zoo sehoone wandeldreven als Bern. Verg. Tscharnor, Historie der Stad Bern, aldaar 1765 en 66 in 2 din.; Waldhard, Description topographique et historique de la Ville de Bern, aldaar 1829 BEBNADOTTE (Zie Karei XIV.) BEBNAGIE {Borrago). Een tot de natuurlijke familie der Borragineën behoorend plantengeslacht, waarvan wij hier slechts do gomecne Bernagie {Borrago officinalis L.) als do bekendste soort vermelden. Dit gewas is kruidachtig, 1—2 voet hoog, ruwharig, cn draagt hemelsblaauwe bloemen. Zijne bladen smaken naar komkommers en kunnen als salade gegeten worden. O. BEBNABD. (Pierhk Joseph) Een beeldhouwerszoon, werd in 1710 te Grenoble geboren, en legde den grond zijner studiën bij de jezuïten te Lyon. Onder Frankrijks bevallige dichters verdient hij steeds met achting genoemd te worden. In 1737 bragt hij het zangstuk van Castor en Pollux ten tooneele, dat door kenners voor een meesterstuk gehouden werd. Benige jaren vroeger gaf hij zijne Phrosine en Melidor, in vier zangen in het licht, welke insgelijks allen lof verdienen. Na zijnen dood verscheen l'Art d'Aimer, waarin hij Ovidius vrij gevolgd heeft. In het jaar 1771 verloor hij door eene beroerte zijn geheugen, cn bleef in dien toestand tot aan zijnen dood, die in 1775 te Choisi voor- |
BER
fi
|
viol. Voltaire gaf hem don bijnaam van U gentil Bernard, dien hij sedert behouden heeft. BERNARD (Johannes Stephands), geboren te Berlijn in 1718, een geneesheer, die zich in de oude Gricksche letteren, vooral door de uitgave van werken van geneeskundigen aard, groote verdiensten heeft verworven. Hij heeft het grootste gedeelte van zijn leven in de Nederlanden doorgebragt en lang gewoond te Amsterdam, later tc Harderwijk en eindelijk te Arnhem, waar hij in 1793 gestorven is. Hij heeft uitgegeven; Demetrii Pepagomeni liber de Podagra, Gr. et Latine, Arnh. 1753 8n; Anonymi Introduclio anat. Gr. et Lat. item Ilypaüis de partibus corporis Gr. et Lat. Lugd. Bat. 1744 8°; Pscllus de tapidibus Gr. et Lat. L. B. 1748 Squot;; Palladius de Febribus Gr. cl Lui. Lugd. Bat. etTraj. ad Rh, 1748 8°; Synesius de Febr. Amstel. et L. B. 1749 8''; Anonymi Truclatvs de Hydrophobia Gr. a Lac. Sims Lat. versus, Arnh. 1791 8«. Na zijn dood bezorgde Gruner de uitgaaf van Theophanes Non-nus, die hij had nagelaten, Gothae et Amstel. 1794, 1795 8° in twee deelen.) Ook gaf Gruner zijne Reliquiae medico criticae, Jenae 1795 8quot;gt;, uit. Behalve deze werken van Bernard, die alle tot de geneeskunde der oude Grieken behooren, heeft men van hem eene uitgaaf van Thomas Magister L. B. 1757 8°. Nalezingen van Grieksdie handsehriften van hem vindt men in do Observ. Misc. novae t. IX p. 995—1017. 1020—1056, en in do Ad. Ut. Soo. Rheno-Traj. t.X p. 193-212. BERNARD (Gatiiarina) geboren te Rouaan , onderseheidde zich als dichteres, werd meermalen als zoodanig bekroond, en stierf te Parijs in 1712. Zij was lid dor Ricovra te Padua en schreef, behalve eenige vergeten romans, voor het tooneel (1689) Laodomie, (1G90) Brutus enz. BERNARD D'AUNAC, meistreel uit de XIIIdo eeuw, werd in de nabijheid van Toulouse geboren, en is schrijver van eenige dichtstukken, waarvan cene Sirrenie op den kruistogt door paus Martinus IV afgekondigd, om wraak te nemen over de Siciliaan-scho vesper, het belangrijkste is. BERNARD LE VENTADÜUR , meistreel uit de XIIdquot; eeuw, in Limousin geboren, bezong achtereenvolgens Agnes de Mont-lu(;on, Eleonore de Guienne en andere minberoemde maitressen aan het hof van Raimond V. Hij eindigde zijn leven in de abdij van Dalon in Limousin. Raynouard heeft 22 gedichten van dozen troubadour in zijn Choix de poïsies III 42—93 in het licht gegeven. BERNARDIN de ST. PIERRE (Jacques Henri). Deze beroemde Fransche schrijver werd in 1737 te Havre de Grace geboren, en genoot de beste .opvoeding. Na zijne studiën volbragt te hebben, bezocht hij de ingenieurs-school te Parijs, van waar hij, na verloop van een jaar, als officier naar Malta ging. Naderhand nam hij dienst in Rusland, en vervolgens in Polen, dat toen in opstand was, onder de Fransche partij; hij werd door do Russen gevangen genomen , doch na eenige dagen weder op vrije voeten gesteld. Hij bezocht vervolgens Dresden, Berlijn en Weenen, met oogmerk om onder eene vreemde mogendheid dienst te nemen; doch toen hem dit mislukte reisde hij naar Parijs terug, en ging van daar, als ingenieur-officier, naar He de France. Twee jaren daarna nam hij zijn afscheid, keerde naar Frankrijk terug, en wijdde zich sedert geheel aan de letterkunde. Hij huurde eene geringe woning in de voorstad St. Marceau, gaf van zijn pensioen van 1000 franken, 300 aan zijne moeder, en 100 aan eene oude dienstmaagd, zoo dat hij van het overschot niet dan bekrompen kon leven. In 1733 gaf hij zijne Voyage a Vila de France, echter zonder zijnen naam, in het licht, en bearbeidde elf jaren, in eene onafge-brokene afzondering, de kostbare bouwstoffen , welke eene rijke ondervinding en veelvuldige waarnemingen hem gedurende zijn leven verschaft hadden. Hierop trad hij in 1784 luisterrijk en onverwacht, met zijne Etudes de la Nature te voorschijn, waarop zijne uiterlijke omstandigheden spoedig oenen gunstigen keer namen. Hij verkreeg aanzienlijke jaarwedden, en Lodewijk XVI benoemde hem, mot do uitdrukking van in hem een waardigen opvolger van Buffon gevonden te hebben, tot opziener van den kruidtuin en van het museum van natuurlijke historie; waarop hij onder Napoleon het kruis van het legioen van eer, en van Joseph Bonaparte een jaargeld van 6000 franken ontving. De eerste vijfjaren, na do uitgave van het laatstgenoemde werk, besteedde bij tot het verzamelen van bouwstoffen, ten einde dit onderwerp nog meer volkomen te ontwikkelen. Zijne uitmuntende Idylle, Paul et Virginie, verscheen in 1788 en kort daarna zijne Chaumière Jndieme. Hij stierf den 24-1quot;quot; Januarij 1814. Onder zijne nalatenschap heeft men onvoltooide Harmonies de la Nature, gedenkschriften over zijn leven, eene menigte onregelmatige Drama's en eenige andere min belangrijke stukken gevonden. De Oeuvres completes de Bernardin de Saint-Pierre zagen van 1810—20 in 12 deelen in 8quot; met platen hot licht. |
BERNBURG, de hoofdstad van het hertogdom Anhalt-Born-burg (zie Anhalt), ligt aan do Saaie en telt 10,000 inwoners. Het zeer oude slot is een merkwaardig gebouw; voorts heeft de stad vierkerken, een gymnasium en eenige lagere scholen. De inwoners leven van akkerbouw, handel en fabrieken. BERNHARD (de heilige), was in 1115 eerste abt van het Cis-terziënzer klooster te Clairvaux, bij Langrcs in Champagne; een man niet minder groot onder de monnikken, dan Gregorius VII onder de pausen. Afkoerig van uiterlijk aanzien, wees hij alle verheffingen tot hooge kerkelijke bedieningen van de hand, en bleef steeds als abt van zijn geliefd Jeruzalem, zoo als hij Clairvaux noemde, do beoordeelaar der geestelijkheid, de raadgever der pausen (onder welke Innocentius II zijne erkenning en het behoud van het leonregt in Duitsehland, en Eugenius III zijne opvoeding aan hem te danken had), en tevens de bemiddelaar tussehen vorsten en bisschoppen, terwijl zijne stem in de kerkvergaderingen bijna als eene godspraak werd aangemerkt. Hoe zeer zijne gestrengheid en onverdraagzaamheid omtrent Abailard en Gilbert van Porde noode kan gebillijkt worden, kan men toch niet ontkennen, dat hij, door zijnen ijver en zijn Christelijk gedrag, aan zijne kerk gewigtigo diensten bewezen heeft. Hij stierf algemeen geacht in 1153, en werd door Alexander III in 1174 onder het getal der heiligen geplaatst. Luther getuigt van hem, „ dat, zoo er ooit een wezenlijk godvruchtige en vrome monnik geweest zij, het dan Bernhard was, dien hij alleen veel hooger schatte, dan alle andere monniken en geestelijken der wereld.quot; Clairvaux word door hem beroemd. Men verkoos uit zijne kloosterbroeders verscheidene bisschoppen en abten, en ieder beijverde zich, om onder dezen zetel van apostolische eenvoudigheid en vroomheid te behooren. In de XIIIJl eeuw had Clairvaux in de landen der Christenheid reeds 800 kloosters onder zich, welker bewoners, ofschoon Cisterziënzer kloosterlingen blijvende, zich echter naar hunnen tweeden vaderen stichter, Bernhardijnen noemden. BERNHARD, hertog van Weimar, een der grootste veldheeren in den dertigjarigen oorlog, werd den eJ'11 Aug. 1604 geboren, en begaf zich al vroeg in de krijgsdienst. Bij afwisseling in het Palt-sische, Badensche en Hollandsche leger gediend hebbende, werd hij generaal-majoor onder Gustaaf Adolf, koning van Zweden, veroverde in 1631 Wurtzburg, vervolgens Mannheim, en drong daarna in Zwaben. Inzonderheid onderscheidde hij zich het volgende jaar, in den slag bij Lutzen, welke, daar Gustaaf Adolf reeds bij den aanvang van het gevecht sneuvelde, alleen door zijne dapperheid gewonnen werd. Sedert zette hij zijne veroveringen in Franken en Beijeren gelukkig voort; evenwel bragt zijne te vurige drift het Zweedsche leger in 1634 in groot gevaar, waaruit het door eene naauwere verbindtenis met Frankrijk, door den kanselier Oxenstierna bewerkt, gered werd. Bernhard nu door de Fransche legerbenden ondersteund, zotte op nieuw zijne overwinningen in Duitsehland voort; doch moest, daar zijn leger uit hoofde van gebrek aan soldij en levensmiddelen begon te morren en ook bovendien door ziekten verzwakt was, tot in don Elzas terug trekken.Zoodra zijn leger zich hersteld had, rukte hij weder voorwaarts, veroverde de vesting Zabern in don Elzas, breidde zich in Lotharingen en Bourgondië uit, sloeg de keizerlijken terug, trok vervolgens over den Rijn, nam eenige plaatsen, en sloeg hot beleg voor Rijnfeld, dat zich in Maart 1638, ten gevolge van oenen roemrijken veldslag, aan de overwinnende wapenen van Bernhard moest overgeven, welk lot ook aan devesting Breisach aan den Rijn, in December van hetzelfde jaar, te beurt viel. Thans van den Elzas verzekerd, nam de hertog alle maatregelen om dien te behouden, en liet zelfs eene munt slaan, waarop het Saksische en Breisaehsche wapen pronkte. Vergcefsch waren de pogingen van de zijde van Frankrijk, om hem Breisach te ontrukken; zelfs wees hij eene uitnoodiging naar Parijs en een huwelijk met eene nicht van den kardinaal Richelieu van de hand. |
BER
7
|
Hot is niet onwaarschijnlijk, dat deze kerkvoogd geheime middelen te werk stelde, om Frankrijk van den hertog, wiens aan-groeijende raagt hem tot eenen gevaarlijken nabuur maakte, to bevrijden: want Bernhard word op het onverwachts door eeno ziekte overvallen, welke zoo spoedig toenam, dat hij te Neuburg op den 8s,en Julij 1639 zijn roemrijk leven eindigde. Be meeste gelijktijdige schrijvers vermoeden, dat eon Gonueesch goneesheer hem vergif gegeven heeft, en do hertog zelf twijfelde er niet aan. De protestanten verloren wel in hom een der sterkste stounsels; doch zijne opvolgers, Banner en Torstonsohn, vervolgden zijno roemrijke loopbaan; terwijl Frankrijk zelf ten hunnen voordeelo oen moer ernstig aandeel in den krijg nam; door welk oen en ander 's mans dood voor de zaak der protestanten minder nadeolig was, dan die eenige jaren vroeger zoude geweest zijn. Verg: Koso, Herzag Bernhard der Grosse von Sachsen-Weimar, 2 doelen , Weimar 1828—1829. BEKNHARDI (quot;August Friedricii), als taalgeleerde en saty-risch schrijver beroemd, werd den a-tquot;0quot; Junij 1770 te Berlijn go-boren, bezocht het gymnasium te Joaehimsthal, en beoefende te Hallo, onder de leiding van Wolff, de philologio en paedagogik. Na voleindigde studio werd hij subrector, in 1803 prorector en in 1808 director van het Friedrichwordisehe gymnasium te Berlijn. Later werd hij privaatdocent aan de academie aldaar, en hield eenige voorlezingen; in 1816 werd hij consistoriaal-raad, enden ■2ea Junij 1802 stierf hij te Berlijn. Zijne schriften zijn; Bamboc-ciaden, Berlin 1797—1800, 3 Thl.; Konosaryes, ibid 1801 (een Ute-rarisch-kritisch tijdschrift, waarvan alleen het eerste stuk is verschenen) ; Sprachlehre, Berlin 1800, 2 Thle, op nieuw bearbeid ibid 1801—1803, 2 Thloj Anfanysgründe der Sprachwissen-schajt, ibid 1805; Ueber das Alphabet, ibid 1810; Ueber den Phi-loktet des Sophokles, ibid 1811, n. A. 1825; Ansichten über die Organisation der Gelehrten-Schulen, Jena 1818; Gedichten in Tiook's en Sehlegel's Musenalmanak enz. Zeer belangrijk is hetgeen Grubor in zijn Würtenbuc/i zum Behuf der Aesthetik, nopens Bernhardi als taalkundige modedeelt. Als belletrist onderscheidde hij zich door een uiterst fijno satyre, gelukkig humor, levendige voordragt en voortreffelijken stijl. BEKNHAKDSBEUG (De groote St.) verheft zich tussehen Walliserland en het dal Aosta in de Alpen, tot eeno hoogte van 10,390 voet boven de zoo. Over dezen berg loopt de weg van het meer van Geneve, door het Walliserland, naar het dal van Aosta en het Piomontoseho. Hij ontleent zijnen naam van een Savooiseh edelman, Bernhard do Menthon geheeten, die, inde Xquot;1» eeuw hier een klooster bouwde ton dienste van reizigers, die de Alpen mogten overtrekken. Hij vertrouwde de zorg voor deze stichting aan de gewone monniken der Augustijner-orde, die in den geest van hunnen vromen stichter en met eeno bijna voor-beeldeloozo opoffering, de edelmoedigste gastvrijheid omtrent reizigers uitoefenden, tot dat Karei Emanuel III van Sardinië met de Zwitsorsohe kantons, over do benoeming van den proost in twist gerakende, het bestuur over deze kloosters aan wereldlijke geestelijken opdroeg, die met geene mindere menschenliefde, getrouwheid en opoffering hunne verdienstelijke taak verrigtten. Hot klooster ligt op eeno hoogte van 7576 voet; daar heerscht een eeuwigdurende winter, en de sneeuw verblindt den vermoeiden wandelaar, die vergeefs oenen boom, struik, of slechts een groen plekje zoekt, om uit te rusten. De edelaardige bewoners dezer stichting begeven zich juist op die tijden, wanneer het ver-selirikkelijkste weder en de vervaarlijkste sneeuwvallen een' ieder zouden terug houden, met lange stokken gewapend, en van hunne getrouwe honden vergezeld, op weg, om verongelukten op te sporen, en zoo slechts immer mogelijk in het loven terug te brengen. Zijn allo pogingen daartoe vergeefsch, dan wordt het lijk eerst in eeno danrtoo geschikte plaats gebragt, waar het, in een laken gewikkeld, zoo lang op eene tafel blijft liggen, tot dat er een nieuwe wandelaar komt, wanneer hot weggenomen, en bij andere lijken, in oen kapel geplaatst wordt waar zij verdroogen, zoo dat hier dikwijls dooden na verloop van jaren door hunrjO vrienden weder herkend worden. In die kapel ziet men het go-Jcnktookon van Desaix, die in don slag van Marengo sneuvelde. |
BEUNI (Fkancesco), ook Berna en Bornia genaamd, werd omstreeks 1490 uit oen edol, doch verarmd Florentijnsch geslacht te Campoveechio in Toscane geboren. Nadat hij tot zijn 19',c jaar mot armoede te worstelen had gehad, kwam hij bij den Kardinaal Dovizio van Bibbiena en spoedig daarop als Secretaris bij Ghi-berti, bissehop van Vorona, in dienst. Evenwel noch de geestelijke staat, noeh zijn schrijfwerk behaagden hem, zoodat hij verstrooijing zocht in het gezelschap van vrolijke jongelieden, die onder den naam van de Vignajuoli to Rome eene veroeniging uitmaakten. Hij word als geestig dichter do ziel van deze bijeenkomsten; zijne verzen hadden zulk eene eigenaardigheid van stijl en bewerking, dat hij do schepper werd van hot genre der versi Berneschi. In 1533 trok hij naar Florence, waar hij tot Kanunnik was benoemd, en genoot er de gur.st der beide Medici, Hertog Alexander en Kardinaal Hippolytus, tot hij stierf, don 26,l'gt;quot; Julij 1536. Zijne Opera Bur-lesche (2 dln. Flor. 1548—1555, Lond. 1721 en 1724) zijn ook in do verzameling der Classici Italiani, Milaan 1806, opgenomen. Zijne omwerking van Bojardo's Orlando innamorato maakte zoo grooten opgang, dat zij van 1541 —1545 driemaal gedrukt en sedert (in 1725 door Colonio Zaccloni, Lorenzo Cicearilli) meermalen herdrukt is. BEUNINI (Giovanni Louenzo) was de zoon van den schilder en beeldhouwer Piotro Bernini, dio in 1562 te Sesto geboren en in 1629 te Rome gestorven is. Men vindt diens werken, welke zich door eene ernstige eenvoudigheid onderscheiden, in eenige kerken te Napels. Door zijn vader onderwezen, maakte Lorenzo zulke vorderingen, dat hij in zijn tiende jaar reeds een kop in marmer beitelde. Do vroegtijdig verworven roem steeg snel, bereikte hot hoogste toppunt, doch begaf hem zelfs in hoogon ouderdom niet. Geen beeldhouwer sedert Michel Angelo verwierf zich zulk een invloed, die zich naar alle kanten uitbreidde on in Italië in de XVIII110 eeuw nog zigtbaar was. Het is te bejammeren dat een man, die zooveel aanlog en geest bezat, niot don waren weg volgde. Do antieken verachtende, schiep hij beelden naar zijne phantasie, zoo als zij in do natuur niet bestaan; in plaats van naar hot ideale schoon tostroven, bevredigde bij slechts do eischon der zinnelijkheid. Door de begeerte verleid om het schilderachtige in do plastische kunst over te brengen, overdreef hij do zienswijze van Corroggio, dien hij zich ten voorbeeld stelde. Vooral missen zijne vrouwen-beelden do edele schoonheid der antieken. Zijne draperiën zijn nog maniorlijker geplooid dan die van P. da Cortona. Ondertussclien mag men hem geen talent ontzeggen; soms is er loven en beweging in zijne beelden; enkele bijzondorheden, vooral de stoffen waaruit do draperiën bestaan, zijn waar uitgedrukt. Onder zijne beste standbeelden behooren; het collos-saleruitor-standboold van Constantijn don grooten in het Vatikaan, het groote beeld van Longinus in de St. Piotors-kerk; de II. Theresia in do kerk St. Maria della victoria, en de H. Babiana , in do kerk van dien naam , welk boeld uiterst zorgvuldig bewerkt is. De prachtige predik-stoel in do St. Pieter, die onder de regering van paus Alexander VII, naar zijn ontwerp vervaardigd is, getuigt van grooten wansmaak. In dezelfde kerk bevinden zich ook do door hem vervaardigde graftomben van de pausen Urbanus VIII en Alexander VII. De graftombe der beroemde gravin Mathilde, welke gedeeltelijk door zijn broeder naar zijno plannon afgewerkt is, onderscheidt zich van zijne overige werken door een boteren stijl. Zijno leerlingen vervaardigden naar zijne ontwerpen do engelenbeelden op do balustrade dor Engelenburg. In de villa Ludovica bevindt zich zijn „roof van Proserpinaquot;, hetwelk eene manierlijko navolging van do heorlijko„Sabijnseho maagdenroofquot; van J. de Bologne is. De afbeelding van dit work en van zijne II. Theresia vindt men in Cicognara's Storia della Scult. Een zijner schoonste bas-reliëfs „do bezoekingquot; voorstellende, bevindt zich in de kerk der Madonna di Misericordia bij Savona. Onder do vele door hem vervaardigde marmoren standbeelden, van welke er zich in do villa's Borghese, Ludovioa, Montalto, Strozzi, in het paleis Barberini, enz. bevinden, munt do Triton aan do bron op het plein Navona uit. Hij beitelde ook een groot aantal marmeren busten, waaronder van de koningen Karei I van Engeland en Lodewijk XIV van Frankrijk; van do pausen Urbanus VIII, Innoeentius X, en Gregorius XV. Daarenboven vervaardigde Bernini bij de 200 schilderijen, deels tafereelen uit de geschiedenis en do fabelleer, deels portretten. Het was niet alleen op de beeldhouwkunst maar ook op de bouwkunst, dat Bernini een magtigen invloed uitoefende. Opmerkelijk is het zeker dat hij, die zich zoo zeer tegen do antieken verklaarde, als bouwmeester don Griek- |
8
jjclien stijl volgde, zóó zelfs, dnt hij er vool aan toebragt om dien stijl weder in te voeren. Winckelmann roemt hem zeer als bouwmeester. In dit vak maakte hij reeds naam onder de regering van Paul V, doch onder Urbanus VIII, die hem in den ridderstand verhief, en onder Innoeentius X, was hij opzigter over de werken ter verfraaijing van Rome, en na den dood van C. Maderno in 1629 diens opvolger, ter voltooijing van den bouw der St. Pieterskerk. Daar er aan dien dom nog twee torens ontbraken, maakte Bernini er de teekeuingen voor. Toen de eene schier voltooid was, ontstond er eene verzakking in de door Maderno slecht aangelegde fondamenten, waardoor men genoodzaakt was den toren weder af te breken. Sedert is de St. Pieter zonder klokke-torens gebleven, dóch in plaats daarvan bouwde Bernini den zuilengang op het St. Pieters-plein , welke niettegenstaande den onzuiveren stijl, een majestuensen indruk maakt. De 162 op de balustrade staande standbeelden van heiligen en stichters van verschillende orden,zijn onder zijne leiding, door andere kunstenaars gebeiteld. In 1667 onder paus Alexander VII, die den eersten steen legde, begonnen, was het eerst onder Clementius IX voltooid , en kostte 850,000 scudi. De menigte kunstenaars, die onder Bernini werkzaam waren, moesten zijnen smaak huldigen, anders waren zij ook zeker zijne vijandschap te zullen ondervinden; waarom het niet te verwonderen is, dat de valsche smaak van Bernini zooveel navolgers vond en zich zoo zeer uitbreidde. Onder de gewigtige werken , die hij voltooide, behoort nog de smakelooze kolossale tabernakel, tegenover het hoofd-altaar, waarvan de kosten van den arbeid 60,000, van het verguldsel 40,000 scudi bedroegen, Daarenboven bouwde Bernini te Rome vele kerken, paleizen, kapellen en fonteinen, onder welke het palcis Barberini uitmunt, meest in een decorativen stijl. Ook buitenslands verbreidde zich de roem van den ridder Bernini; Lodewijk XIV ontbood hem naar Parijs, om er het bouwen van do Louvre te besturen. Met ongemeenen luister ontvangen en onthaald, ontwierp hij er de teekeningen voor de kolonnade der Louvre, die na zijn vertrek, wegens de gebreken, welke men er in ontdekte, niet verder uit' gevoerd, maar naar do ontwerpen van Claude Perrault vervaardigd werd. Intusschen had hij de buste des konings en een ruiterstandbeeld van dien vorst gemaakt, welk laatste den grooten vorst zoo weinig waardig geoordeeld werd, dat men er een antiek hoofd op plaatste. In het jaar 1821, heeft men te Rome, eenige zijner plastische werken in de Stanza di Bernino vereenigd, waaruit men het best den valschen smaak zijns tijds erkennen kan. Het portret van dezen kunstenaar, die in 1588 te Napels geboren was en in 1680 te Rome stierf, vindt men in het werk „ Ritratti dt alcimi celebri pittori dal Cav. Oltavio Lioni,quot; p 123. Zijn broeder Ludovico, die hem, zoo in het beitelen als in het bouwen, behulp zaam was, bestuurde den bouw der St. Pieterskerk gedurende Giovanni's reis naar Frankrijk. Hij stierf in 1682 in 69jaiigen leeftijd. De zoon van Lorenzo, Paolo Valentino, was insgelijks beeldhouwer en werkte in den stijl zijns vaders.
BK11N1S fF. J. UE PlBURES, CoMTE DE LVON, OABDINAL DE.) den 22quot;quot;gt; Mei 1715 te St. Marcel de l'Ardiiche geboren, kwam jong te Parijs. Nadat hij er in het Seminarium van St. Sulpice tot den geestelijken stand was opgevoed, kwam hij in de gezelschappen, waar zijn innemend gelaat, zijne voorkomendheid en vrolijkheid zoo wel als de kunst om bevallige verzen te maken hem opgang deden maken. Madame de Pompadour stelde hem den koning Lodewijk XV voor, die hem een vertrek in de Tuilleriën en 1500 livres jaargeld schonk. Later werd hij afgezant te Venetië, verwierf zich in die betrekking door het minnelijk schikken van oneenig-heden tüsschen de Republiek en den Kerkdijken Staat, de gunst van den Paus, die hem tot Kardinaal verhief. Spoedig na zijne terugkomst in Frankrijk, werd hij minister van buitenlandsche zaken, doch in deze betrekking was hij zoo ongelukkig of onverstandig, dat hij niet alleen in 1758 de portefeuille moest nederleg-gen, maar ook in ongenade verviel. Zijne verbanning van het hof duurde bijna zes jaren; in 1764 benoemde hem de koning tot Aartsbisschop van Alby; vijf jaren later werd hij tot gezant te Rome benoemd, waar hij 2 Nov. 1794 overleed. De omwenteling in Frankrijk had hem van zijne inkomsten beroofd en hij leefde de laatste jaren van een jaargeld, dat hom de koning van Spanje deed toekomen. Na zijn dood werd zijn gedicht: La religion vengéedoor Azara uitgegeven. Al zijne werken (Oawres completes de Bernis)
verschenen in 1797 en 1825 bij Didot te Parijs. Zijne Comspon-dance avec Voltaire, Parijs 1799, is een zeer geacht werk.
BERNOUILLI. Onder dezen naam zijn er groote wiskundigen weest, die zich eenen onsterfelijken roem hebben verworven. Jakob Bernouilli werd geboren te Basel in 1654, uit een aanzienlijk geslacht, dat hooge posten bekleedde. Schoon aanvankelijk bestemd tot de staatkunde, had hij in den loop zijner letteroefeningen, niet zoodra een boek over de wiskunde leeren kennen, of hij leefde geheel voor deze wetenschap. Daar zijn vader Nicolaas Bernouilli zich hiertegen verzette, en het hem deswege aan wiskundige boeken ontbrak, moest hij zonder leermeester en met weinig hulpmiddelen voorzien, zich zelf tot wiskundige vormen. Intusschen bragt hij het spoedig zoo ver, ook in de sterrekundige wetenschappen, dat hij reeds van zijn 18^e jaar af, zich door vele uitstekende schriften onder de wiskundigen van den eersten rang met roem bekend maakte, en in 1687 tot hoogleeraar in de wiskunde te Basel werd aangesteld. Terwijl hij zich hier eenen grooten naam verwierf, bekleedde zijn jongere brooder Johannes, desgelijks te Basel in 1667 geboren, het hoogleeraars-ambt der wiskunde te Groningen, met zoo veel luister, dat beide schenen te wedijveren, om den hoogsten rang, en der geleerde wereld, maar vooral aan elkander, zeer moeijelijke vraagstukken over de hoogere wis- en werktuigkunde opgaven. Deze Johannes nam na zijns broeders dood, diens betrekking aan de hoogeschool te Basel op zich. Hij is de uitvinder van den Calculus exponentialis, dien hij in 1697 vóór Leibnitz bekend maakte; ook vond hij de integraalrekening uit. Zijne werken zagen in 1742 te Geneve in 4 deelen het licht. Daniël Bernouilli, een zoon van Johannes, geboren te Groningen in 1700, en gestorven in 1782, was desgelijks een groot natuur-en wiskundige; hoogleeraar, eerst aan de academie te Petersburg, daarna te Basel, in de ontleed- en plantkunde. Hij was een dei-grootste wis- en natuurkundigen van zijnen tijd en behaalde tienmaal den prijs door de Fransche academie uitgeloofd. Zijn voornaamste werk is de Hydrodynamica, Strnatsb. 1738. Deze Daniël heeft twee geleorde zonen nagelaten, waarvan de jongste, Jacob, lid der academie te Petersburg voor de wiskundige wetenschappen in 1789 is gestorven, en de andere, met name Johannes, nog in den loop dezer eeuw, den post bekleedde van directeur der Berlijnsche academie.
BERNSTORFF (de graven van) stammen af van een Duitscb adellijk geslacht uit Beijeren, welks leden echter, vooral in Denemarken, door hunne openlijke werkzaamheden en verdiensten zfjn vermaard geworden. Zij die hier vermelding verdienen zijn Johan Hartwig Ernst en zijn broederszoon Andreas Petrus van Bernstorff.
De eerste werd geboren den 13d''quot; Mei 1712 te Hanover. Hij studeerde aan de Universiteit te Tiibingen, en kwam op zijn 20s'', jaar reeds in Deensche dienst. Koning Christiaan VI van Denemarken benoemde hem in 1732 tot zijn gezant aan het Saksische hof en in 1737 op den Rijksdag te Regensburg. In 1744 ging hij, in dezelfde betrekking, naar Frankrijk, terwijl hij eerst na den dood van den Prins van Wallis, vader van de later ongelukkige koningin Caroline Mathilde, als minister van buitenlandsche zaken de opperste leiding van het Deensche staatsbestuur in handen nam. In die hooge betrekking heeft hij veel voor Denemarken gedaan. Handel en fabrieksnijverheid bloeiden door zijne vrijgevige beginselen, daar hij den koning tot vrede stemde, en bewoog om de eilanden en bezittingen der West-Indische handelscompagnie voor 2,200,000 thaiers te koopen, en den handel op die gewesten nu ook aan allen vrij te stellen. Hij regelde het armwezen in Denemarken en legde den grond tot vele weldadige inrigtingen.
Op zijne eigene goederen schonk hij aan zijne landlieden vrijheid van lijfeigenschap en eigendom. Eene eerezuil aldaar {Bernstorffsminde) herinnert nog deze roemvolle daad aan het nageslacht.
Bernstorff was mede een groot kenner en bevorderaar van kunsten en wetenschappen.
Wat zijne buitenlandsche staatkunde betreft, zoo bewerkte hij de onzijdigheid van Denemarken in den zevenjarigen oorlog ; bragt het zoover, dat Holstein Pion, na den dood van deszelfs laatsten hertog, in 1761, met de Deensche kroon vereenigd werd; terwijl hij, toen de hertog van Holstein en
BER
|
Peter III, keizer van linsland, zoowel te dozen aanzien, als met opzigt tot Sleeswijk hunne eisclien geldig maakten, zorgde, dat cr alle mogelijke oorlogstoerustingen gemaakt werden. De dood van Poter (1762) verhindorde oehter hot uitbarsten van dien krijg. Mot Catharina II werd eon vergelijk getroffen, waarbij Denemarken, togen de verruiling van Oldenburg on Dolmonhorst, met Ilolsteiu werd vergroot. Christiaan VII verhief hem en zijn gcheele geslacht, 14 Dee. 1767, in den rijksgravenstand. Diens nieuwe gunsteling, Bernstorffs vroegere bowoldadigdo, Struensee, wist het echter zoover te brengen, dat hij den koning langzamerhand van Bernstorff vervreemdde, zoodat hij hem in 1770 zelfs zijn ontslag schonk, onder genot eener aanzienlijke jaarwedde van 6000 thalers. Bernstorff begaf zich hierop naar Hamburg, waar hij don val en bloedigen dood zijns mededingers beleefde, on een eervol aanbod om naar Rusland te koeren afsloeg. Hij stierf in 1772 algemeen goacht en betreurd. Andreas Peter, graaf van Bernstorff, was, naar het oordeel van Frederik den Grooten, nog verdienstelijker voor Denemarken dan zijn oom. Hij werd den 28'«»quot; Aug. 1735 op het goed zijns vaders Gartow, in het Luncburgsche, geboren. Hij studeerde te Leipzig en Göttingon, waarop hij Engeland, Zwitserland, Frankrijk en Italië bezocht. In 1755 kwam hij als kamerheer in Deenschen dienst, vormde zich, onder de leiding zijns ooms, tot staatsman, werd mede tot den gravenstand verheven, en in 1769 tot geheimraad benoemd, maar moest ook het lot zijns ooms, door Struenseo's kuiperijen bewerkt, deelen. Ook hij ontving zijn ontslag, maar werd in hot laatst van 1772 teruggeroepon. Hij erlangde toen do waardigheid van eersten minister, waarin hij do ruiling van het Got-torpscho aandeel van Holstein tegen Oldenburg on Delmenhorst tot stand bragt. Hij vernieuwde ook de vriendschap tiisschon Denemarken en Engeland; on dood in 1778 aan hot Zweodscho hof den eersten voorslag tot eono gewapende neutraliteit. Wegens kuiperijen in liet ministerie, door do aanhangers dor koningin-weduwe Juliano veroorzaakt, nam Bernstorff in 1780 zijn ontslag. Door toedoen van don jeugdigen kroonprins Frederik werd hij echter in 1784 weder in al zijne waardigheden hersteld. Hij ondersteunde nu met nadruk do plannen tot financiële hervormingen, en bereidde in Slcoswijk en Holstein de opheffing der lijfeigenschap voor, die ook, na zijn'dood, tot stand kwam. Hij was een groot voorstander der burgerlijke vrijheid; verklaarde zich tegen alles, wat de drukpers aan banden moest leggen; nam heilrijke maatregelen voor don bloei van handel, landbouw, en fabriekwezen. Hij stierfin 1797, oprogt betreurd dooreen geheel volk, dat hem zoo veel verschuldigd was, eu dat zijno droefheid betoonde door den talrijken stoet van edelen en burgers, voorgegaan door den kroonprins, die hotstoffelijk overschot des grooten staatsmans grafwaarts vergezelde Over Johan Hartwig Ernst raadplege men: Ahlomann, Uhcr dus Leben unci den Character des Gr. J. II. E. v. over Andreas Peter: R. Nijerup, Bernstorffs Eflermaek, Kjob. 1799—1800,; Lahdes u. Nijerups Samml. v. Bildnissen verdienstuoller JJanen, mit hiocjr. Nachrichten, Th. I, Kopenh. 1797. BEROALD (Matthieu), godgeleerde, geboren te St. Denis bij Parijs, leermeester van Hector Frcgosa, later bisschop van Agen, ging tot do hervormde godsdienst over , en onderwees te Parijs den bekenden Theodore d'Aubignd in do talen en wijsbegeerte. Te Coutancos als ketter gevangen genomen, werd hij ten vure veroordeeld, doch hij ontvlugtte en ging naar Montargis. Hij overleed in 1576 to Geneve, als predikant en hoogleeraar in de wijsbegeerte. Men heeft van hem Chronicon Sacrae Scripturae auctoritate constitutum in fol. door Vossius on Scaligor geprezen. BEROALDO (Puil.) de oude , in 1453 te Bologne uiteen aanzienlijk geslacht geboren , opende 19 jaren oud, eene school in zijne vaderstad, en onderwees vervolgens te Parijs voor eene groote schaar. Tc Bologne wedergekeerd werd hij aldaar hoogleeraar in de lettoren; door don Senaat als gezant aan don Paus gezonden, vervulde hij verscheidene jaren de betrekking van secretaris en stierfin 1505. Men heeft van hom behalve vele uitgaven van oude sehrijvors, als Plinius, Sorvius, Proportius, Suetonius, eene verzameling van Orationes en drie Declamcitiones, BEROALDO (Puil.) do jonge, van hetzelfde geslacht, in 1472 geboren, leerling van den bovengemolden, werd hoogleeraar in de letterkunde te Rome en voorzitter dor academie. Do kardi-II. |
naai Johannes de Medieis benoemde hom tot zijn' secretaris , en toen hij onder don naam van Loo X paus was geworden, tot bibliothecaris van hot vaticaan. Behalve oeno editie van Tacitus 1515 in fol., die onder den rang dar principes gestold wordt, wijl zij do eerste is die de vijf eerste boeken der Annales bovat, hoeft men van hem Odarum lil). Ill; Epiyrummatum liber, Romae 1530, in 4°., die in Frankrijk met zooveel goedkeuring ontvangen werden, dat men niet minder dan zes overzettingen van dezelve vervaardigde, waaronder die van Clement Marot de voornaamste is. Hij stierf in 1518. BEROE. (Zie Zeekwal.) BEROERTE. Wanneer iemand plotseling ncdervalt en zonder gevoel of bewoging blijft liggen, terwijl zijn pols blijft slaan en de ademhaling voortgaat, dan zegt men , dat hij door oeno beroerte is getroffen. Hij schijnt to slapen , maar men kan hem niet wakker krijgen. Hij is niet schijndood, want de pols slaat misschien nog sterker dan bij gezonden en hot gelaat is dikwerf rood en gezwollen, terwijl de ademhaling duidelijk zigtbaar is, ofschoon zij afgebroken en snorkend zijn kan. Hot is dus oen toestand waarin do verrig-tingon van het dierlijk loven stilstaan , met uitzondering van de ademhaling, die zoowel tot do dierlijke als tot de plantaardige verrigtingen behoort, terwijl do organische of vegetative verrigtin-gen hare werkzaamheid voortzetten. Do lijder is bewusteloos, mist allo gevoel en hoeft ook gecne willekeurige beweging, maar de longtakkon van do zwervende zenuw blijven, onder don invloed van hot verlengde merg, do onwillokourige bewegingen van de borst onderhouden. Wanneer ook dit gedeelte van do middelpunten van hot zonuwstolsol getrofiën is , houdt de ademhaling op en de lijder sterft. Niet altijd echter vertoont zich deze ziekte in den vorm, waarin wij haar zoo ovon hebben heschreven, en mot Dr. Abercrombie van Edinburg (zie Abercrombie) kan men drie verscheidenheden aannemen. De eerste is die welke wij zoo oven geschetst hebben, maar wij moeten er bijvoegen, dat hiermede soms stuipachtige bowe-gingon gepaard gaan en in enkele gevallen ziet men dat do spieren stijf en zamengotrokken zijn; soms wordt dit alleen aan eene zijde waargenomen. Bij de personen, die aldus getroffen zijn, is de voorzegging onzeker. Sommigen komen weder bij , zonder dat de ziekte iets nalaat. Andoren sterven spoedig na den aanval on dan vindt men veel bloed binnen den schedel uitgestort. Andoren sterven later, soms oenigo dagen na den aanval, en dan vinden wij dikwijls alleen eenig waterachtig vocht uitgestort: dikwijls ook in geen groote hoeveelheid, en in sommige gevallen vindt men noch bloed, noch wol. Wanneer or geone zigtbare veranderingen zijn, noemt Abercrombie do ziekte oeno zuivere beroerte (simple Apoplexy). Weder anderen ontwaken uit do vordooving, maar blijven aan eene zijde verlamd, terwijl de spraak aangedaan is en ook de zintuigen min of meer getroffen zijn. Deze verlamming en aandoening der spraak en der zintuigen kan na oenigo dagen wijkon, langzamerhand in genezing overgaan, of gedurende het volgende loven blijven bestaan. In den tweedon vorm begint de ziekte gewoonlijk met plotselinge, hevige pijn in hot hoofd. Do lijder wordt bleek, flaauw en misselijk; dikwijls braakt hij; soms, niet altijd, valt hij in flaauwte, on heeft een zwakken pols. In enkele gevallen komen er stuipen bij. Onder dergelijke omstandigheden verliest de lijder niet altijd hot bewustzijn en hoeft somtijds slechts oeno beneveling in zijno vermogens , die kort duurt. Gewoonlijk gaan deze vorschijnsolon spoedig voorbij, met uitzondering van de hoofdpijn, die aanhoudt. Kort daarop, soms oenigo minuten later, soms oenigo uren daarna, in enkele gevallen zelfs na eon of twee dagen, verliest hij zijn geheugen, spreekt zonder zamenhang en valt in oeno diepe slaapzucht, waaruit hij niet moor ontwaakt. Deze vorm is dus veel gevaarlijker dan de eerste. Meestal vindt men daarbij bloed uitgestort, soms even als bij don vorigon vorm wei, soms ook hier gecne veranderingen die don dood kunnen verklaren. In denderden vorm wordt do lijder op eens sprakeloos en door halfzijdige verlamming getroffen, maar behoudt zijn bewustzijn. Somtijds wordt do verlamming spoedig door eene nieuwe doodelijko beroerte gevolgd. Somwijlen herstoltdo lijder geheel. Somtijds herstelt hij gedeeltelijk eu krijgt de beweging in de aangedane deelen, tot een zekoron trap van willekeurig vermogen terug: Even zoo borstelt hot spraakvermogen zich dikwijls, maar blijft toch bij eonigen nl- O |
10
|
tijd min of meer bolemmord. In de lijkon der gestorvenen vindt men soms gecne vermideringen, maar dit is zeldzaam; soms over-vuiling der vaten in do hersenen; ook wel wei van het bloed uitgestort. Somtijds is de beroerte de doodelijke uitgang van ettergezwellen in de hersenen, of van ontstekingachtige aandoeningen. In verre weg do meeste gevallen, is er bloed uitgestort, meestal door verscheuring van vaten, in zeer enkele gevallen door doorzweeten uit do vaten, zonder dat men den oorsprong ontdekt. Ook bij verweeking dor hersenen is beroerte een gewoon verschijnsel. In gevallen , waar men geene verandering na den dood Aantreft, is waarschijnlijk het bloed ontmongd en zoo heeft men bij geelzucht in enkele gevallen, bij de ziekte die naar Bright genaamd wordt (zie Bright, ziek/c van), wanneer het ureum niet door de nieren wordt afgescheiden, dikwijls eene doodelijke slaapzucht plotseling zien opkomen. Ook bij een hoogen graad van dronkenschap, komen de verschijnselen geheel met die eener beroerte overeen en het ontbreekt niet aan voorbeelden van personen, die in dien toestand zijn gestorven. Op deze wijze kan het ook gebeuren, dat eene beroerte bij uitgeputte voorwerpen omstaat, zonder dat men eenige zigtbare veranderingen vindt, omdat het bloed geene genoegzame hoeveelheid voedende bestanddeelen bevat, om de stofwisseling in de hersenen te onderhouden. (Zie Stofwisseling.) Daar de beroerte echter in de groote meerderheid der gevallen op verscheuring der vaten in de hersenen berust, komt zij het meest voor, wanneer de vaten der hersenen ziekelijk ontaard zijn, en vooml bij atheroma (zie Atheroma), dat in de bloedvaten der hersenen zeer dikwijls gevonden wordt. Meest gaan er sommige verschijnselen den aanval gedurende langer of korter tijd vooraf. Hoofdpijn, duizeling, voorbijgaande doofheid of verduistering van het gezigt, dubbelzien, vonken voor de oogen, stotterende spraak, verlies van het geheugen, verdooving van een lid, vermindering van het gevoel, slaperigheid. Ofschoon vele van deze verschijnselen in vele gevallen eene andere verklaring toelaten, moet men echter bij personen, die eene voorbeschiktheid tot deze ziekte hebben, op do mogelijkheid, soms zelfs op de waarschijnlijkheid van eenen nabijzijnden aanval bedacht zijn. Do voorbeschiktheid tot deze ziekte is zeer dikwijls erfelijk en doet zich soms dooreen eigenaardigen, gedrongen bouw, mei een korten hals en groot hoofd kennen. Zwaarlijvigen loopen meer gevaar dan mageren, ofschoon ook deze door de ziekte getroffen kunnen worden. De ziekte is in alle leeftijden waargenomen, maaide vatbaarheid neemt met do jaren toe, en vciór de vijftig jaren is zij zeldzaam. De voorbeschiktheid wordt grooter bij lijders aan ziekte in de borst, bij het ophouden van gewone bloedvloeijin-gen, of van ontlastingen, die tot eene hebbelijkheid waren geworden, en bij eene ruime levenswijze. De aanvallen worden dikwijls opgewekt door rijkelijke maaltijden, overmatig gebruik van wijn of sterken drank, en volgen dus meermalen na drinkgelagen. Ook door hevige gemoedsaandoeningen, sterke inspanning, zoowel van den geest als van het ligchaam. Alles wat den omloop van het bloed kan storen, en daardoor aandrang van het bloed naar do hersenen bevordert, kan schadelijk werken, en in dit opzigt komt hevige hoest on vooral sterk dringen bij hardlijvigheid in aanmerking. Er zijn tijdperken waarop deze ziekte meer algemeen is dan op andere. Bij strenge koude en ook bij gedurig vallen en dalen van den barometer heeft men dit opgemerkt. Een merkwaardig voorbeeld voor hetgeen een goede leefregel bij voorbeschiktheid tot beroerte vermag, hooft men in de leveBsgeschiedenis van den beroemden geschiedschrijver Dr. Adam Fergusson. Hij had reeds nu en dan aan voorbijgaande blindheid geleden. Als hij eollegie gaf was het hom meermalen gebeurd, dat zijne toehoorders en alles wat er in do kamer was, op eens voor zijn gezigt verdwenen, om eenige seconden later zich weder te vertoonen. Hij was een sterk zwaargebouwd man, die zonder onmatig te zijn, echter ruim leefde. Zestig jaren oud, kreeg hij een aanval van beroerte. Hij herstelde, en leefde op raad van zijn geneesheer nu verder alleen van planten-spijzen en dronk niets dan water en melk. Alle overblijfselen van zijne ziekte weken geheel, en hij bereikte den hoogen ouderdom van 93 jaren in goede gezondheid en in het volle genot van al zijne verstamlelijke vermogens. BKRONICIUS (P. J.). Het vaderland, de afkomst, en de geboorteplaats van dezen zonderlingen man liggen geheel in het duister. |
Sommigen willen dat hij hoogleeraar in Frankrijk, anderen dat hij een monnik ofjezuït geweest zij. Dit is zeker, dat hij in de tweede helft der XVHJ eeuw door Frankrijk, Engeland en Nederland gezworven heeft, als een tweede Bias alles met zich dragende. Het langst hield hij zich in Zeeland op, waar hij met schoorsteenvegen en het slijpen van scharen en messen, soms als goochelaar den kost won. Hij sprak de meeste nieuwere talen, zou in de Latijnsche taal zoo bedreven geweest zijn, dat de beroemde Johan Frederik Gronovius schroomde een gesprek met hem in die taal aante knoopen; doch bovenalmoet hij, volgens getuigenis van Johan Fredorik Gymnioh, hoogleeraar in de Grieksche taal te Duisburg, eene buitengewone kennis van het Grieksch gehad hebben. Homerus, Aristophanes, Horatius, Virgilius, Juvenalis, een groot deel van Cicero, de beide Plinii en vele andore Classici kende hij van buiten, en gaf daar vele proeven van in tegenwoordigheid van geleerden, die hem tot zich lieten komen. Hij kon met onbegrijpelijke vlugheid voor do vuist Grieksche en Ea-tijnscho verzen vervaardigen, waarvan een paar proeven in zijn Levensberigt, door F. Kabus gegeven, zijn opgenomen. Behalve deze gaf de genoemde geleerde een bundel Eatijnsche gedichten van Beronicius in het licht, met de Hollandsche overzetting er nevens, onder den titel: P.J. Beronicü, Poe ine inenmparabilis quae extant. P. Habits recensuit et Georyarchontomachiae notas addidit, insertis anonymi cujusdam commcntariolis, quibus nomina propria et diffici-liora quaedam explicantur, Amst. 1673. (edit, secund. Amst. 1692, edit, quart, ibid 1710 8°.) Hot merkwaardigste dozer gedichten is de Georgetrchontomaclna, d. i. Boeren- en overheid-slrijd, of de inneming van Midelelburg, in heldendigt uit de miist iveg geschreven en begrepen in twee boeken m. pi. van J. Euiken. Beronicius gaf zich aan de grofste uitspattingen over, en werd te Middelburg, schrijft Kabus, verdronken dood gevonden, in water en slijk gesmoord. Buisero vervaardigde het volgende grafdicht op hem : „Hier leid een wonderlijke geest. Hij leefde en stierf gelijk een beest. Het was een misselijke sater. Hij leefde in wijn en stierf in water.quot; Behalve het Levensherigt van P. Rabus, leze men Ant. Borre-mansii Variorum Lectionum, Cap. VI. BEROSUS. Een Chaldeeuwsch priester, die omstreeks 260 jaren v. Chr. biocide. Hij vervaardigde uit de oorkonden, welke in den tempel van Belus te Babyion bewaard werden de geschiedenis der Babylonicrs, Assyriërs en Meders, waarvan echter niet dan fragmenten zijn overgebleven, welke Joseph Scaliger verzameld heeft. Richter gaf in 1825 te Leipzig uit; Berosi Chaldaeomm historiae quae supersunt. De in 1498 door Eucharius Silbor te Rome het eerst in het licht gegeven en sedert meermalen herdrukte: Antiquitatum lihri V mm commen-tariis Joannis Annii, die den naam van Bcrosus voeren, zijn van de hand des Dominicaner monniks Giovanni Nanni te Viterbo. BBRQUIN (Aunaud), in het jaar 1749 te Bordeaux geboren, trad in 1775 het eerst als een bevallig en gevoelvol idyllen-dichter te voorschijn, en gaf in het volgende jaar eenige romancen uit, waarvan sommige eene ongemeene goedkeuring verwierven. Hij schreef vervolgens een groot aantal uitmuntende schriften voor de jeugd, waaronder zijn beroemde Kindervriend (Vami des enfants), die in 1784 in het licht kwam, en waarvoor hij bij de academie don uitgeloofden prijs behaalde. In later tijd was Berquin gedurende eenigen tijd schrijver van den Moniteur, arbeidde met Ginguones en Grouvellin aan de Feuitle villageoise, en stierf 21 December 1791. Zijne werken verschonen van 1797—1802 te Parijs in 60 deelen. BERRETTINI. (Zie Cortona.) BEURI (BituhicaJ , was voonnaals een leenroerig hertogdom en later een gouvernement in Frankrijk, tusschen Orleanais, Touraine, Poitou, laMarche, Bourbonnais en Nivernais. Het werd door de rivier de Cher in twee doelen verdeeld, Haut-Berri en Bas-Berri, en maakt tegenwoordig het departement Indre-et-Cher uit, waarvan de hoofdstad Bourges is. De inwoners heeton Berriehons. Het land is rijk aan ijzer, koren en schapen met zeer fijne wol. In 1360 werd het tot een hertogdom verheven en in 1465 met do kroon vereenigd. |
|
BEKBUGÜETE (Alonzo) oen boroomd Spaansch schilder, beeldhouwer en bouwmeester, die te Paredes de Nava in 1480 geboren en te Alcala in 1561 gestorven is- Hij was do eerste, die zyne Spaansche kunstbroeders met de zuivere evenredigheden van het nienschelijk ligchaam bekend maakte, terwijl men tot hiertoe, de door Gaurico bepaalde evenredigheden, of de voorbeelden van Felipe de Borgona, ook wel die van A. Dürer volgde. Hij was de zoon van Pedro Berruguete, die in de manier van Pe-rugino schilderde, en weid door zijn vader, tot aan diens overlijden in 1500, onderwezen, waarna hij zich naar Italië begaf. In 1503 kopieerde hij te Florence het beroemde karton van Michel Angelo, dat do verrassing bij Pisa voorstelt. In het volgende jaar werkte hij met dezen meester te Koine, bleef een trouw aanhanger van hem en voerde diens manier in zijn vaderland in, waai hij in 1520 wederkeerde. Voor dien tijd had hij nog in mededinging met andere kunstenaars, op uitnooiliging van Bramante, een model van den Laocoon gemaakt om in brons gegoten te worden, aan hetwelk Raphaël do voorkeur boven dat van Sanso-vino gaf. Teruggekomen zeite hij zich te Saragossa neder, waar hij de prachtige grafiombe van den vice-kanselier van Arragon vervaardigde. Daarna werd hij schilder en beeldhouwer van Karei V, die hom verschillende werken voor den Alcazar en voor zijn paleis te Grenada opdroeg. Behalve deze, waren ook de aarts-bisschoppen van Toledo en Cuen^a zijne begunstigers. Hij maakte ook al het schilder-, bouw- en beeldhouwwerk aan het altaar van de kerk S. Benito el Real te Valladolid. In den dom te Toledo versierde hij het koor met bas-reliëfs; ook is de uit cén stuk marmer gehouwene „verschijning op den borg Tabor,, aldaar, een meesterstuk van zijne hand. Zijn laatste werk is de beroemde graftombe van den kardinaal Tavera, in hot hospitaal van den H. Johannes. Berruguete was niet minder groot bouwmeester dan schilder. Hij voerde eene eenvoudige, minder overladene manier in. Behalve het paleis van Karei V to Grenada, waarin het kringvormige binnenplein met marmeren kolonnade van zijn' uitstekenden smaak getuigt, bouwde hij eene menigte gebouwen. Door de kunst rijk geworden, kocht hij in 1559 het landgoed Ventosa van Philippus II. BERSENEW (^1 wan), in 1762 in Siberië geboren, leerde de graveerkunst onder Guttenberg en Borvic te Parijs, en zou, indien hem een langer leven vergund ware geweest, een hoog standpunt in de kunst bereikt hebben. Hij leverde reeds voortreffelijke werken, die door naauwkourigheid uitmunten. Zoo graveerde hij voor do galerij Orleans „De Evangelist Johannes quot; naar Domini-chino, en „de verzoeker,quot; naar Titiaan. Vorder werkte hij naar Albani, Poussin en andoren. Hij bevorderde do kunst in zijn vaderland waarin hij omstreeks 1790 overleed. |
BERTHIER (AnsxANnEit), prins van Noufchatelen Wngrani, maarschalk van Frankrijk enz., werd 20 November 1753 te Versailles geboren, en was oen der uitmuntendsto Franso.he veld-heeron van zijnen tijd. Na in de eerste jaren der omwenteling bij de nationale garde van Versailles, als generaalmajoor, gediend te hebben, bragt hij in 1791 den maarschalks-staf aan de veld-heeren Luckner en Rochambeau over, en trok van daar in 1793 naar de Vendée, waar hij bij do inneming van Sautnur drie paarden onder het lijf verloor. Van daar werd hij als divisie-generaal naar het Italiaansoho leger gezonden, en woonde de veldslagen van Lodi, Rivoli en Arcolo, do inneming van Cova en Mondovi, en den overgang over do Po bij, en verwierf bij dit alles oenen duurzamen roem. In 1798 trok hij als opperbevelhebber der Ita-liaanscho armee binnen Rome, vernietigde do pauselijke regering en stelde een consulaat in, doch zijne verkleefdheid aan den toon-maligen veldheer Bonaparte voerde hem naar Egypte. Van daar terug gekomen zijnde, werd hij minister van oorlog, vervolgens opperbevelhebber van hot leger van reserve, in welke betrekking hij andermaal mot Bonaparte naar Italië trok, en tot don gelukkigen overtogt van den St. Bornhardsberg, en do overwinning van Marengo niet weinig bijdroeg. Toon Napoleon den keizerlijken troon beklom, word Berthier rijks-maarschalk, groot-jager-meeslor, en opperste van do eerste kohorto van hot legioen van eer; verkreeg in 1805 de orde van den Pruisischon adelaar, alsmede die van Beijeren on die van St. Hubert. on tcekendo 17 Oct., met den veldheer Mack, het verdrag tot do overgave van Ulm, en in Dec. den wapenstilstand tusschen Frankrijk en Oostenrijk. Na den Presburger vredo werd hij door Napoleon tot prins en hertog van Neufchatel, door Pruissen afgestaan , verhoven , volgde den keizer in don Pruisischen voldtogt en teekendo in Jnnij 1807 den wapenstilstand van Tilsit. Sedert legde hij don post van minister van oorlog nodor, werd vice-eonnotablo des rijks, huwde aan Maria Elisabeth Amalia, dochter van den hertog Willem van Beijeren Birkenfeld, en bleef do bestendige begeleider van Napoleon op al zijno togton. In den voldtogt togen Oostenrijk in 1809 onderscheidde hij zich boven anderen bij den slag van Wagram, en verwierf den titel van hertog van dien naam. In het volgende jaar ontving hij den eervollen last, om Maria Louise, dochter van keizer Frans I van Oostenrijk, ten huwelijk te vragen, en naai Parijs te geleidon, en dood daartoe in Maart zijne plegtigo intrede in Wecnen. Hij word vervolgons in moor andore aanzienlijke posten benoemd, en bevond zich 1812 , als chef van den generalen staf, bij hotlogerin Rusland, welken post hij tot in 1813 bekleedde. Na de herstelling der Bourbons op den Franschon troon gaf hij de duidelijkste blijken zijner gehechtheid aan do nieuwe orde van zaken, en genoot de achting en hot vertrouwen dos konings, dien hij, bij do terugkomst van Napoleon in 1815 , op zijne vlugt naar de Nederlanden, vergezelde; doch hij verliet na bekomen verlof dien vorst te Ostende, om zich naar zijne gade en kinderen, die zich bij zijnen schoonvader in Bamberg bevonden, te begeven. Hier kwam hij don 30,ton Maart des genoemden jaars; doch eene diepe zwaarmoedigheid beheerschte zijne ziel, en maakte hem zijn leven moede. Op den l»1™ Junij zag hij van een balcon van hot slot eene afdeeling Russische troepen naar de Fransche grenzen voorbijtrokken , stortte zich op de straat on stierf oogenblikkelijk aan don val. — Do invloed, dien Berthier op de verandering van het krijgskundige stelsel in Frankrijk en in geheel Europa gehad hoeft, zal door allen, die van taktick eonig denkbeeld hebben, niet ligt ontkend worden. BERTHOLLET (Claude Louis), in 1748 te Talloire in Savoye geboren, was do afstammeling van een Fransch geslacht, dat gedurende don godsdienst-oorlog uit Frankrijk vlugtto. Zijne eerste opleiding te Annecy ontvangen hebbende, studeerde hij te Turin in de geneeskunde en begaf zich in 1772, na het erlangen van den graad van doctor, naar Parijs, alwaar hij spoedig tot lijfarts bij den hertog van Orleans werd aangesteld. In deze betrekking besteedde hij zijn vrijen tijd aan de beoefening der scheikunde, waarin hij zulke grooto vorderingen maakte, dat hij in 1780 benoemd werd tot lid van de Academie te Parijs. In 1784 poogde hij te vergeefs het hoogleeraarsambt in de scheikunde aan de Jardin des plantos te verkrijgen, doeh hij word door de regering benoemd tot inspecteur der verworijon. Berthollet bra^t in deze betrekking der nijverheid grooto voordooien aan, zoowel door theoretische verklaring der verw-proeessen, als door do invoering van praktische verbeteringen. Hij werd tot vervulling van belangrijke pligten geroepen, toen Frankrijk, na het uitbreken der revolutie, genoodzaakt word door het ontbreken van alle hulpmiddelen van buitenslands, die bg zichzelf te zoeken; hierbij muntte hij boven de overige geleerden van zijn land uit, want onder zijne leiding bereikten de salpeter- en do staalberoiding, en vele andere takken van nijverheid eene hoogte, welke men te voren voor onmogelijk zoude geacht hebben. Berthollet betoonde altijd, behalve zijno opofferende werkzaamheden in hot belang van zijn vaderland, een regtschapen en eerwaardig karakter, dat zelfs in de hevigste stormen der revolutie stand hield. In het jaar 1792 tot opper-in-spectour bij de munt benoemd, werd hij in 1794 lid van de commissie voor kunsten en fabrieken, en hoogloeraar in de scheikunde aan de normaalschool en aan de polytechnische school te Parijs. Als leeraar werd hij niet beroemd, omdat zijne voordragten te streng wetenschappelijk en alzoo voor zijne toehoorders te geleerd waren; meer lof oogstte hij in bij hot (1795) oprigten van het Instituut voor wetenschappen en kunsten, waarin hij voor de natuurkundige wetenschappen den meesten ijver aan den dag logde. Toen Italië, in 1796, door Napoleon was veroverd, zond het bewind hem en Monge daarheen, om eene keuze to doen, ton einde de verzamelingen te Parijs daarmede te verrijken. Berthollet maakte in deze betrokking kennis met Napoleon, die hem zijne achting schonk en uitnoodigde om de expeditie, naar Egypte te vergezellen. Aan deze uitnoodiging gehoor gevende was hij daar een der moest werkzame geleerden, die in dat nog zeer onbc- |
12
|
schnafilo Innd en to midden van het krijgsgewoel oene wetenschappelijke inrigting van grooto bcteekenis, het Instituut van Egypte, oprlgtten. Ook hier onderscheidde hij zich door zijne koelbloedigheid en zijn vast karakter; hij behoorde tot die weinigen, die Napoleon in 1799, bij zijnen terugkeer naar Europa vergezelden. quot;De reeds verworven achting verminderde nimmer, zoodat hij doorNapoleon na zijne verheffing tot keizer, met den grafelijken titel, eerambten on orden begiftigd werd; en toch was hij noch vleijer, noch hoveling. Berthollet bragt zijne laatste levensjaren door te Arceuil, een dorp in de nabijheid van Parijs; daar werd zijn Imis eene verzamelplaats voor de uitstekendste geleerden, die onder zijne leiding eene ver-ceniging, de Soeiété d'Arceuil, vormden. Deze vereeniging gaf van 1807—1817 hare geschriften uit, welke verhandelingen van de voornaamste geleerden bevatten. Zijn wetenschappelijk streven werd door don dood van zijnen zoon, Amedée Berthollet, en door de lotswisseling van Napoleon, dien hij hoogachtte, grootendeols gefnuikt. Hij overleed als Pair van Frankrijk, na een langdurig en smartelijk ziekbed, in het jaar 1822. Berthollet was tot 1785, een aanhanger van het phlogistisch stelsel, zoodat zijne geschriften tot dien tijil toe, betrekkelijk geringe waarde hebben. Sedert deed hij belangrijke onderzoekingen aangaande de ammoniak, het chloor (1785), hel htaauwzmr (1781), het slcf/ziluer (1788) en het zivavel-waterstof gas (1789), waarover hij, even als over de scheikundige verwantschap, verhandelingen schreef, hetzij in wetenschappelijke tijdschriften, als in de Annales de chimie, Annales de chimie el de physique, Mémoires de VInstitnt national, Journal de VEvolepolijtechni-que en Journal de physique, hetzij In afzonderlijke werken, waaronder de voornaamste zijn, zijne Description dn hlanchiment par Vacide muriatique oxygene (1795) en Elements de Vart de teinture, 1804. (Verg.; Geschichte der Chemie van Dr. H. Ivopp, 1843—1847). BERTIUS (Pktkus) of de Bert, don H11quot;1 November 1565 te Bevcren, een dorp in West-Vlaanderen, geboren. Zijn vader, naar wien hij zijn naam ontving, omhelsde de loer der hervorming en nam dien ten gevolge met vrouw en kind do wijk naar Engeland, van waar hij in 1573 naar zijn vaderland wederkeerde, en achter-oenvolgeiide hot loeraarambt te Rotterdam, Duinkerken, Wol-f'aartsdijk en Heinkenszande bekleedde. Petrus bleef tot zijn twaalfde jaar te Londen, waar hij in de Pransclie, Grieksche en Latijnsche talen door Christiaan de Rijck onderwezen werd, vertrok vervolgens naar Leyden, waar hij zijne studie in de oude talen vervolgde, en zich in de welsprekondhoid en godgeleerdheid oefende. In 1582 verliet hij de academie, bleef bij zijn vaderen gaf hier en daar onderwijs in do oude talen, deed in 1591 met zijn vroogeren leermeester Justus Lipsius oone reis naar Duitsehland, on word den ndoquot; Aug. 1593 tot ondorregent en in 1600 in plaats van Joh. Cuchlinus, wiens dochter hij gehuwd had, tot regent van het Staten collogio benoemd. Hij was de govoolons van Jacobus Arminius toegedaan, geraakte met Gomarus in hevigen penne-strijd, en werd door de Zuid-hollandscho synode 1619 afgezet. Van allo middelen van bestaan verstoken, vertrok hij naar Frankrijk, waar hij, door armoede gedwongen, de R. C. godsdienst omhelsde, en tot hoogleoraar in do welsprekendheid in het college van Boncourt word aangesteld. In 1622 vormde Lodewijk XIII een niouwen leerstoel in de mathematische wetenschappen aan hot koninklijk collogio voor hem, en gaf hem den titel van koninklijk gesohiedsclirijver. Hij overleed te Parijs den S110quot; October 1629, en werd inliet klooster derOngeschooide Carmelietcn begraven. Vier zijnor zoons hebben don geestelijken stand omhelsd. Hij was oen man van uitgobreido geleerdheid, blijkens verscheidene dor talrijke schriften door hom nagelaten, dio bij Saxe, Onomast lit. P. IV, p. 49; Kok, Vaderl. Woordenb., VI d. bl. 497—503; de Chalmot, Biogr. Woordenb., d. II,bl. 396—398; Paquot, Mem. III, p. 109, suiv. worden vermeld. Zie vorder Brandt, Hist, der Reform, d. II, p. 101; Siegenbeek, Gesch- der Leidsche Hoogesch. d. I, bl, 90, 92. 116 d. II, Toev. en Bijl. 84 verv. 283, 287. Vooral Glasius, Godgel. Nederl. aflev. I, p. 109—116. Zijne afbeelding vindt men bij Meursius, Foppens on door R. Vinkeles bij de Chalmot en Kok. |
BERTOLI (Giovanni Dominico), een Italiaansch lettor- en oudheidkundige derXVIII''® eeuw, die kanunnik was van Aquileja, het eigenlijke vaderland der oudheden, omtrent welke zich echter niemand tot dus verre bekommerd had. Bertoli, deze vor-waarloozing niet langer kunnende dulden, kocht met eenige geleerden alle monumenten op, welke men in die landstreken onder den grond vond, en liet er eene overdekte galerij (portions.) voor bouwen, die eerlang do bewondering van vreemdelingen tot zich trok. Tevens toekende hij al de bouwvallen, welke in de stad of in het landsohap voorhanden waren , af en stond in briefwisseling met de grootste goleorden, welken hij zijne ontdekkingen van tijd tot tijd mededeelde. Hierop gaf hij, op aandrang zijnor beide vrienden, Muratori en Apostolo Zono, verscheidene oudheidkundige verhandelingen in het licht, en onder anderen ook le Antichita di Aquileja profane e sacre, waarvan ochter het tweede en dorde deel door Bertoli reeds voor de drukpers bestemd, nooit in druk verschenen zijn. Verscheidene afzonderlijke verhandelingen, door hom geschreven vindt men in do uitmuntende verzameling van P. Cologera, alsmede in de Mémoires d'érudition Her societa columbaria, te Florence uitgegeven. Hij stierf omstreeks het jaar 1755. BERTRAND (Louis) werd in 1731 to Geneve geboren, en ontwikkelde al vroeg die uitmuntende talenten, welke hom naderhand zoo bemind maakten. Hij maakte snelle vorderingen in de wiskundige wetenschappon, en dong roods, naauwelijks 21 jaren oud, naar don leerstoel in de wiskunde, door den afstand van Jallabort opengevallen. Door den room van don vermaarden Euler uitgelokt, ging hij naar Berlijn, werd diens bijzondere vriend, en woldra aan do Berlijnsche academie zijn ambtgenoot. Na eenige jaren vorblijfs in genoemde stad, waar hij eene voordeoligo nagedachtenis zijner schitterende bekwaamheden achterliet, reisde hij door Holland en Engeland, en dong vervolgens in 1761 naar den op nieuw opengevallen leerstoel der wiskunde in Geneve, wanneer hij over zijne geleerde tegenpartij Mallet zegepraalde. Hij was duidelijk en geleidelijk in zijne wijze van onderrigten , en zocht de dorheid dor berekeningen, door veelvuldige aanhalingen dor klassieke schrijvers , to temporen, wier vlijtige lezing hem de aangenaamste uitspanning opleverde. Do natuurkundige wetenschappen waren mede hot voorwerp zijner beoofening, en do uitslag zijner overdenkingen vindt men in do redevoeringen , die hij, bij do openlijke zitting der academie, voor de verdeoling dor prijzen van het ooilegio uitsprak, zoo als, in 1763 over deelectri-citeit, als oorzaak van don bliksem, in 1768 over den oorsprong van den hagel, en in 1773 over dien der aardbevingen, in welke laatste hij het gevoelen van Becoaria bestreed, die deze verschrikkelijke natuurverschijnsels aan de olectricitoit toeschreef; doch waaromtrent Bertrand het waarschijnlijk bestaan eenor beweegbare kern in hot middelpunt dor planeten beweerde; eene vooronderstolling , welke hij moor ontwikkeld heeft opgegeven in hot later door hem uitgegevene werk; Renouvellements périodiques des continents terrestres. In 1778 gaf hij onder don titel: Développements nouveaux de la partie élémentaire des mathématiques, in 2 doelen oen werk uit, waarin, op eonigo plaatsen diepzinnige geleerdheid gevonden wordt, en alles den stempel van oenen oorspronkclijkcn geest draagt. Bovenal ochter zijn merkwaardig zijne Elements de géomé-trie, Geneve 1812 in 4°, die hem tot aan het einde van zijn leven bezig hielden, wanneer hij ze, ten volle 80 jaren oud , mot vele vorbotoringen, onder het gunstigste onthaal, weder uitgaf. Do beroerten in zijn vaderland ontrukten hem aan zijne bezigheden. Hij legde zijn hoogloeraarsambt neder en begaf' zich naar Zwitserland, doch koerde in 1798 naar Geneve terug, waar hij don I5ilcn Mei 1812 overleed. BKRTUCH (Fribdkich Justin). Deze rustelooze en in vele opzigten verdienstelijke man, werd don 30«leu Sopt. 1747 te Wei-mar, waar zijn vader arts was, geboren; ontving zijne weten-schappolijke opvoeding aan het gymnasium aldaar, bezocht de universiteit te Jona, waar hij eerst in de godgeleerdheid, later in do regtsgeleerdhoid studeerde. Na hot eindigen van zijn acade-mischen loopbaan, word hij (1765) huisleeraar bij den vernuftigen en fijn-beschaafden vrijheer Bachof van Echt to RemschUtz in het Altenburgsche. Op raad van dezen logde Bortuch zich op de Spaanschc literatuur toe, waarvan eene overzetting van den Don Quixote 5 Thlo, Leipzig 1775—1777 n. A. 1780, Magazin für Spanischcn Literalgt;tr(Dossau 1780—1783 3 ïlil.) de eersteschoonc vrucht was. In 1773 keerde hij naar zijne geboorteplaats terng, word in 1773 geheim-kabinot-secrotaris van den hertog van Sak-sen-Weimar, in 1776 raad, 1785 logatieraad. In 1796 liet hij de staatkunde varen en word bestuurder van het door hemzelven ge- |
13
|
stichtc priv. lands-industrie kantoor cn geographisch instituut. Hij bereikte een hoogen vreedzamen ouderdom, en stierf den 3dequot; April 1822. Zijne schriften zijn: Kopiën, Altenburg 1770. Das MlihrchenvonBilboquet, ibid 1772. Wieyenlieder,ibid 1772. Dasyrosze Loos, komische Oper, Weimar 1774. Elfriede Trauerspiel, ibid. 1775 n. A. 1789. Polyxena, Monodrama, Leipzig 1775. Priors Heinrich und Emma, Altenb. 1771. Ines de Castro, Leipzig 1773. Yriartes lit-tetarische Fabeln, ibid 1788. Journal des Luxus und der Moden, Weimar 1786—1822. Bilderhuch Jür Kinder, ibid. 1790—1822. 190 Ilefte, Blaue Bibliothek, Gotha 1790—1797 II Thle. Allyem. Geo-graph, Ephemeriden, Weimar 1806—1822. Neue Bibliothek von Reisebeschreibunyen, ibid. 1815 —1822 enz. Zie Küttner, Charactere, Dichter und Prosaisten s. 525 fyde.; An Bertueh's Grabe, im Namen der Loye Amalia in Weimar yesprochen in der Moryenstunde am Q.April 1822; Grüber's Wörterb. zur Be/nf der Aesthetik, Bd. I s. 606 folyende. BERVIC (Charles Clement). Deze beroemde graveur is te Parijs in 1756 geboren en in 1822 gestorven. Hij verwisselde zijn' familienaam Balvay tegen dien van den oneehten zoon van koning Jacobus II; gedurende zijn eerste tijdperk, moet hij zich Ch. Guil. Barvez genoemd hebben. Als jongeling scheen hij geene neiging voor de kunst te gevoelen, welke eerst door het zien van eenige teekeningen en prenten opgewekt werd, waarna hij bij Le Prince de teekenkunst leerde. Daarna leerde hij de graveerkunst in de school van Wille en onderscheidde zich weldra in het graveren van portretten, die door sierlijkheid en eene aangename manier uitmunten. In 1784 leverde hij de eerste groote plaat „La demande acceptée» naar Silvestre, die een groot opzien baarde en door keurige bewerking de goedkeuring der kenners wegdroeg ; zij baande hemden weg tot het lidmaatschap der Academie. Vroeger had zijn portret van d' Angivilliers en „£e repos,, naar Lepicic reeds grooten bijval verworven. Nu werd hem opgedragen het portret van Lodewijk XVI in prachtgewaad, naar de schilderij van Callet te graveren. De uitslag beantwoordde aan de verwachting. De graveur overtrof de schilderij; van het flaauwe koloriet en de onzekere teekening is in de plaat niets te bemerken, die ferm van teekening en helder van effect, in eene gemakkelijke manier bewerkt is. De kanten, het satijn, het fluweel, al de bijzonderheden, zijn breed en tevens uitvoerig behandeld, de toon van het geheel is rijk en vol harmonie. In eenige deelen bemerkt men echter een zoeken naar het manierlijkc. De afdrukken hebben voor de verzamelaars eene groote waarde gekregen, wijl velen gedurende de omwenteling vernield werden. Daar de kunstenaar de plaat niet durfde bewaren, sneed hij ze door en bewaarde do stukken, die men later weder zoo goed te zamen gevoegd heeft, dat er nieuwe afdrukken van gegeven zijn. De eerste drukken zijn op verkoo-pingen in Frankrijk tot met 600 Francs betaald geworden. Bervic graveerde vervolgens naar den H. Johannes van Raphael,welke plaat zijn roem verhoogde en „de onschuldquot; naar Mcrimée, welke minder verdienste bezit. „De opvoeding van Achilles door den Centaur Chironquot; naar Regnault, en het tegenstuk „de ontvoering van Deja-niraquot; naar Guido, zijn meesterstukken. Aan de laatste die de eerste overtreft, werd door de regters van het Cours décennal den prijs toegewezen, boven al de van 1800—1810 uitgegevene gravuren ; zij bevestigde zijn' roem en oefende een grooten invloed op vele Fransche graveurs uit, die tot den ouden weg terugkeerden. Voor het Musée Napoleon graveerde Bervic „de groep van den Laocoon„. Hoe schoon zij ook uitgevoerd zijn, heeft de kunstenaar echter in deze plaat handgrepen met de graveernaald gebruikt, die misschien verrassen, maar toch niet zonder voorbehoud bewonderd kunnen worden. De zorg waarmede hij getracht heeft om het grein van het marmer na te bootsen, geeft er iets kleingeestigs aan en hoewel men naar een standbeelden-groep niet graveren kan als naar de gekleurde beelden eener schilderij, is het toch gewigtiger dat men den vorm en den stijl van het oorspronkelijke tracht weder te geven, dan de stof waaruit het gemaakt is. Door hot model in dien zin te ontleden, heeft de graveur het doel over het hoofd gezien, de menigte bijzonderheden hebben aan het geheel de eenheid benomen. Toch wordt deze plaat zoor bewonderd en als zijn hoofdwerk aangezien. Een afdruk voor do schrift gold bij Durand 250 en bij Regall 222 francs. Met deze plaat eindigde Bervic de reeks zijner werken, daar zijne oogen te veel geleden hadden, om do reeds begonnen platen af te maken. Hij gebruikte daartoe zijne leerlingen : onder anderen is het „testament van Eudamidasquot; door Toschi afgewerkt. Van toen af wijdde Bervic zich aan zijne leerlingen, en liet hen do antieken, vooral de beeldhouwwerken van het Parthenon, bestuderen, en betreurde het dat hij zelf dien weg niet bewandeld had. Ook aan het Instituut wijdde hij zijne zorgen, leidde do door de regering uitgeschre-veno prijsvragen in het vak der graveerkunst, besliste de uitspraak er van en deed voorslagen ter volmaking der kunst. Na den terugkeer der Bourbons, vereerde Lodewijk XVIII hem het kruis van het legioen van oer. Bartsch roemt do werken van dezen kunstenaar zeer. |
BERWICK is een graafschap in het zuid-oostelijk gedeelte van Schotland, begrensd door do graafschappen Haddington, Roxburgh en Edinburg, en van Engeland door do Tweed gescheiden. Het bevat 20 Q mijlen meestal vlak land, waaruit zich alleen de Lammermoor-bergen verheffen, en dat benevens vruchtbare akkers ook vele heidestrekon vertoont. De zandsteen vormt den eigenlijken bodem: op do heuvelen weidt heerlijk rundvee, welks teelt zoo wel als die van schapen en varkens, benevens akkerbouw cn handel, do voorname middelen van bestaan voorde 36,000 inwoners uitmaken. De stad Berwick aan de Tweed, behoorendo tot het graafschap Northumberland in Engeland, heeft eene bevolking van 13,000 zielen, welke meest van den uitvoer van koren, visch, steenkolen, ale en whisky en den invoer van hennep, vlas, ijzer en hout leven. Ook is er eene groote ijzergieterij. Voormaals werd hier veel zalm gevangen. Over do Tweed ligt eene brug en de merkwaardige door Stephenson gebouwde viaduct; voor den spoorweg van Londen naar Edinburg. BERYL, BERYLAARDE, BERYLLIUM. Do beryl is een kristalvormig mineraal, waarvan de beste soorten als edelgesteenten worden gebezigd. Hij is soms kleurloos en heldor, doch meestal gekleurd cn wel groenachtig wit, olijfgroen, appelgroen en de verschillende schakeringen daarvan, somtijds ook stroogeel, wasgeel of lichtblaauw; hij heeft glasglans en is doorschijnend; liij bestaat uit eene verbinding van kiezelzuur mot aluinaarde en berylaarde, door ijzeroxyde of door chromiumoxyde gekleurd; hij smelt moeijelijk in de vlam voor do blaaspijp en wordt door zuren niet aangedaan. Dit mineraal wordt onderscheiden in smaragd ('voornamelijk hot groengokleurde) en eigenlijke beryl, welke wederom als gewone en edele beryl bekend is; het wordt gevonden in Noord-America, Egypte, Siberië, Zweden , Boheino en Saksen. De berylaarde, een bestanddeel van den beryl, smaragd, chrysoberyl en andere mineralen, kan het best uit den eerstge-noemden worden afgescheiden, door den tot poeder gewreven beryl met zijn drievoudig gewigt koolzure potasch in eene platina kroes te smelten, de gesmolten massa in chloorwaterstofzuur op te lossen, deze oplossing voorzigtig tot droogwordens toe uit te dampen , en het overschot met water to behandelen , waardoor het kiezelzuur wordt afgescheiden. De gefiltreerde oplossing, welke chlooraluminium en chloor-bcryllium, benevens een weinig ijzer bevat, wordt nu met ammoniak vermengd; de daardoor ontstaande nederslag met water uitgewasschen en, nog vochtig, met eene slappe oplossing van koolzure ammoniak getrokken, waardoor de berylaarde geheel wordt opgelost. Deze oplossing door filtreren, van de neergeslagen aluinaarde afgezonderd zijnde, wordt zoolang in eene glazen kolf verwarmd, totdat het ammoniakzout geheel is vervlugtigd; hierbij scheidt zich koolzure berylaarde af, als een wit poeder, waaruit door gloeijon het koolzuur wordt uitgedreven. Do zuivere berylaarde is een wit, smaakloos poeder, van 2,967 s. gew.; zij is bij gewone gloeihitte onsmeltbaar, maar kan in de vlam van het knalgas gesmolten worden; zij is oplosbaar in sterke bijtende potaschloog, doch wordt daaruit door koken neCrgeslagen. Het berylaarde-hydraat is gemaklijk oplosbaar in de oplossingen van koolzure ammoniak en van de koolzure alkaliën; zij wordt in de vlam voor de blaaspijp, mot salpeterzuur kobaltoxyde verhit, niet blaauw. Door deze laatste kenmerken onderseheidt zij zich van de aluinaarde. De berylaarde bestaat uit 68,83(7. beryllium en 31,17% zuurstof. Het beryllium is slechts als een donkergraauw, poedervormig metaal bekend, dat moeijelijk smeltbaar is , in de dampkringslucht gegloeid, onder sterke licht-ontwikkeling , tot berylaarde oxydeert. Do Fransche en Engelsche scheikundigen noemen het beryllium ylijcium, de berylaarde glycine (van yXvxvg, zoet) of zoete aarde, omdat de zouten der |
u
|
borvlaarile eonen zoeten smaak bezitten. (Verg. Le.hrb. der Chemie van J. J. Berzelius, 5 Afl.) BERZELIUS (Jan Jacob) werd den 29quot;quot;gt;'gt; Augustus 1779 tc Wafnersunda bij Linköping (in Oost-Gothland) geboren. Hij begaf zich in 1796 naar Upsala om daar de geneeskunde en de scheikunde te beoefenen, en maakte in laatstgenoemde wetenschap weldra zulke vorderingen, dat hij reeds in 1799 de scheikundige ontleding van de verschillende bronwaters der badplaats Mcdevi ondernam. Nadat hij in 1802 den graad van doctor in de geneeskunde verkregen, en door zijne scheikundige onderzoekingen zich zeer onderscheiden had, werd ten zijnen behoeve eene buitengewone hoogleeraarstoel voor scheikunde en pharmacie, aan de geneeskundige school te Stockholm, opgerigt; sedert dien tijd namen zijne bezigheden en betrekkingen jaarlijks toe, terwijl in 1807 zijne benoeming tot gewoon hoogleeraar voor de scheikunde en pharmacie te Stockholm plaats had. Berzelius werd bij de krooning van koning Karei Johann (1818), tot den adelstand verheven, met de, overigens in Zweden ongebruikelijke, toestemming om zijnen naam onveranderd te mogen behouden; in hetzelfde jaar benoemde de Stockholmsche academie hem tot haren bestendigen secretaris welke betrekking, hij tot in zijne laatste levensjaren bekleedde. Na eene dertigjarige vervulling van het hoogleeraarsambt (1832), vroeg Berzelius daaruit zijn ontslag , waarop de koning hem benoemde tot professor emeritus honorarius en hem in 1835, bij gelegenheid van zijn huwelijk, verhief tot vrijheer. Zijne buitengewone wetenschappelijke verdiensten werden algemeen, zoowel buitenslands als in zijn vaderland, erkend; door verschillende reizen, stond hij in betrekking, tot de meeste buiten-landsche geleerden. De koning van Zweden en de vorsten van vele andere staten gaven hem blijken van achting, door de aanbieding van eereteekens; de academiën der verschillende natiën stelden er prijs op, hem onder hun ledental te mogen noemen. Nimmer zijn bij Berzelius, zelfs in zijne zoo verschillende maatschappelijke verhouding, de lust voorwaar wetenschappelijk onderzoek, de deelneming aan den vooruitgang dor natuurkundige wetenschappen, eenigzins verflaauwd; als natuuronderzoeker, als schrijver, als leermeester heeft hij eenen buitengowonen invloed uitgeoefend op de ontwikkeling der scheikunde. Iti zijn laboratorium zijn scheikundigen gevormd, die der weienschap nog tot sieraad verstrekken. Deze zoo uitmuntende geleerde, de grootste welken do scheikunde ooit onder hare beoefenaars heeft kunnen aanwijzen , verloor door verlamming, in zijne twee laatste levensjaren het gebruik zijner onderste ledematen, en leed gedurende de laatste dagen zijns levens aan folterende pijnen. En toch besteedde Berzelius die laatste uren nog ann wetenschappelijk onderzoek, door zich de nieuwste geschriften over natuur- en scheikunde te laten voorlezen en daarover zyn oordeel mede te deelen. De dood ontnam dezen beroemden man aan do wetenschap en aan zijne talrijke bewonderaars, op den l»10quot; Augustus 1848. |
Eene uitvoerige levensbeschrijving, zoowel wat hot karakter als de wetenschappelijke verdiensten van dozen grooton man aangaat, in dit werk te leveren moet ondoenlijk heeten, omdat daaraan eene beschrijving van den vooruitgang der scheikunde gedurende ruim 40 jaren verbonden is, terwijl daarenboven do volgende woorden van don hoogleeranr G. J. Mulder, mot kernachtige eenvoudigheid, het nioeijolijko van zulk eene taak aantoonon: „Van zulk een karakter is geen levensborigt te geven; zulk een leven laat zich niet schetsen, dan door een man als Berzelius, en er is geen Berzelius meer op aarde.quot; Voor vele bijzonderheden zijn lezenswaardig; Geschichte der Chemie von Dr. H. Kopp, 1843—1847; Berzelius herdacht door G. J. Mulder, 1848; Redevoering ter nagedachtenis van Berzelius, uitgesproken in de openbare zitting der academie van wetenschappen te Berlijn , door H. Rose, uit het Hoogduitsch door J. P. C. van Tricht, 1852. BES. Aldus wordt iedere vleezige of saprijke vrucht geheeten, wier zaden niet door eene steenharde schaal, zoo als bij de perzik, de pruim enz., maar door een perkamentachtig vlies of door het vruchtmoes zelf omgeven worden. De vruchten der gewone aalbeziën, die der aardappelplant, dcrwolfkers en vele anderen, leveren daarvan zeer goede voorbeelden. Niet altijd echter kenmerkt zich de bes door dezelfde bijkomende eigenschappen, daar zij nu eens bovenstandig (zoo als bij de druif), dan eens onderstandig (zoo als bij de kruisbes), nu eens eenzadig (zoo als by de dadel), dan eens meerzadig; nu eens cén-, dan weer meerhokkig wezen kan. Haar min of meer saprijk vleesch wordt in de meeste gevallen door de vruchthuid zelve gevormd, hoewel het zijn oorsprong ook wel eens aan de verdikte zaaddragers (zoo als bü den aardappel) of aan een de zaden omhullend saprijk celweefsel (zoo als bij de kruisbes) te danken heeft. Sommige soorten van bessen heeft men met een bijzonderen naam bedeeld. Zoo heeten die van den Appel en den Peer; Appelvrucht; die van do Komkommer-, Meloen-, Pom-poonplant, enz.; Komkommervrucht; die van den Oranje on de Ci-troonplant; Citroonvrucht. Bij de eerste vindt men in het midden eene in hokjes gedeelde perkamentachtige laag (het klokhuis) waarin de zaden besloten liggen, en daarom heen oen vleezig gedeelte, dat grootendeels door de kolk (volgens sommigen ook door een stengellid) gevormd wordt; bij de tweede niets dat naar een klokhuis gelijkt, doch vruchtbladen, welke, na het midden der vrucht bereikt te hebben, zich nogmaals omslaan, en zoodoende schijnbaar zes hokjes vormen, die echter in rijperen toestand ineen loopen; bij de laatste eindelijk eon aantal in een krans gelegene door oen dun vlies omgevone, en met saprijke blaasjes gevulde hokjes, welke allen te zamen door eene algomeene, vleezige en aan vlugge olie rijke schil omhuld worden. Somtijds gebeurt het, dat een aantal bessen zoo digt op elkander staan, dat zij, als het ware, een geheel uitmaken. Dit heeft o. a. plaats bij de Ananas. O. BESANlt;J!ON. De hoofdplaats van het departement de Doubs, aan de rivier van dien naam, in Frankrijk. Zij is bevestigd en zeer goedgebouwd; hooft een sterk kasteel op eene rots; eene academie van kunsten en wetenschappen; ijzer-, staal-, katoen-, en linnen-fabrieken, katoen-drukkerijen, en eene school voor uurwerkmakers, voor 200 kwoekelingen ingerigt. Zij is de zetel van oenen aartsbisschop, onder wien de bisschoppen van Autun, Metz, Nancy Straatsburg en Dyon staan en heeft eene bevolking van 30,000 inwoners. Bosamjon, oudtijds Visontium, was reeds ten tijde van Cesar, die er de Sequanon uit verdreef, eene wapenplaats, en verscheidene straten voeren nog de oude Romoinsche namen. Door de Duitschors en Hunnen verwoest, werd het onder de regering van de graven van Bourgogne weder hersteld, en later tot eene vrije Duitsche rijksstad verklaard; doch bij den Wostfaalschon vrede aan Spanje afgestaan, waarna het in 1679 met Francho Comtc aan Frankrijk kwam. Onder de vele overblijfselen uit don Romeinschon tijd zijn voornamelijk merkwaardig de triomfboog van keizer Aurelianus, eene waterleiding en een theater dat meer dan 20,000 toeschouwers bevatten kon. BESANT. (Zie Bezant). |
BUS
15
|
BESCHAVING, BESCHAAFDHEID. Deze woorden in oenen oneigenlijkcn «in genomen, dienen ter aanduiding van het afgetrokken denkbeeld van hetgeen de enkele mensch, of eeno vereeni-ging van mennchen kan worden, wanneer de eigenaardige vermogens der menschelijke natuur door onderwijs, opvoeding en oefening geleid en ontwikkeld worden; en dus het tegenovergestelde van barbaarsehheid, waarin de mensch niets anders is dan hetgeen de natuur van hem heeft gemaakt, naar den geest namelijk, zoo als deze zich in ligchamelijke verrigting naar buiten vertoont. Dat denkbeeld wordt door een oneigenlijk woord aangeduid, omdat de taal daarvoor geen eigenlijk woord bezit. Dat woord is echter tot aanduiding der zaak hoogst gebrekkig. Het is ontleend van het sehaven van hout en van dergelijke vaste ligchamcn, waardoor do ruwe onoogelijke oppervlakte glad wordt gemaakt. Niet zelden en vooral als men daarbij de godsdienst op het oog heeft, verbindt men met dit woord do woorden ; verlichten en verlichting. De Duitschers geven aan hetzelfde denkbeeld meer eigenaardig den naam van Bildung, welke vorming (het geven van cene gedaante) beteekent. De Pranschen noemen het Civilisation, en daar dit woord afkomt van het Latijnsche civis (burger), zoo duidt het nu in het algemeen eene zoodanige vorming van menschen aan, waardoor zij voor de maatschappelijke zamenleving geschikt en voor do voordeelen en genietingen daarvan meer vatbaar zijn. Voor zoo verre de ontwikkeling van den geest met de beoefening der wetenschappen in verband staat, gebruiken de Franschen het woord culiiver. De meest juiste benaming voor de bedoelde zaak is het Latijnsche woord humanitas, waarvan het bestaande woord humaniteit, dat in tegenstelling van dierlijkheid menschelijkhcid en derhalve datgeen beteekent, wat den mensch van natuur eigen is, hem als zoodanig onderscheidt. Met dat woord zou de zaak volledig worden aangeduid, wanneer daaraan de aanwijzing niet ontbrak dat het eigenaardige van den mensch door oefening en uitwendige middelen wordt te voorschijn gebragt. Wat nu do zaak zelve betreft, door deze onderscheidene benamingen met meerdere of mindere juistheid aangeduid, deze is het doel en de vrucht van opvoeding en onderwijs, en wordt niet verkregen dan door de aanhoudendeen vereenigde pogingen van velen, en is van velerlei gunstige omstandigheden afhankelijk. Eenwen zijn er noodig geweest om haar tot zekere hoogte te brengen. Zij openbaart zich in zeden en gewoonten, in eigenaardige karaktertrekken, kundigheden; inden inhoud en omvang der wetenschappen en de wijze van derzelver beoefening en toepassing op het leven; in het streven en handelen; in de gemeenschappelijke en gezellige genietingen; in den smaak voor het sehoone en verhevene; in de beoefening der schoone kunsten; in de vaardigheid om hetgeen de aarde oplevert aan de belangen des levens en aan een verhoogd genot dienstbaar te maken: vooral openbaart zieh de ware beschaving in de meer verlichte en op waarheid berustende denkbeelden, die bij het godsdienstig geloof ten grondslag liggen en in de wijze der godsvereering, die schooner, eenvoudiger en doelmatiger wordt naarmate de beschaving eene meerdere hoogte bereikt heeft. In eene beschaafde maatschappij staan niet al hare leden op dezelfde hoogte; maar allen reiken als het ware elkander de hand en maken met elkander een geheel uit. Dat de beschaving eene voor de menschheid weldadige zaak is, die op allerlei wijzen bevordering verdient, wordt door allen die bevoegd zijn hier over te oordeelen zoo algemeen erkend, dat alleen Jean Jacques Rousseau in eene vlaag van wijsgeerige bedwelming hare waarde verre beneden die van den toestand, waarin de natuur-mensch leeft, heeft geschat. Of de beschaving gedurig toeneemt en zich over een grooter deel van het menschdom uitstrekt, dan of zij na eene zekere hoogte bereikt te hebben weder afneemt, om dan elders tevoorschijn te komen, om zich daar weder allengs te verheffen , is een nog onbeantwoord vraagstuk. Het laatstgenoemde is, als men de geschiedenis raadpleegt, waarschijnlijker dan het eerste. De beschaving kan ook eene verkeerde en hoogst verderfelijke ngting nemen. Dit heeft plaats als van de menschelijke vermogens slechts de eene of andere, met verwaarloozing der overige ontwikkeld wordt. Als zij slechts oppervlakkig is, zich bij uitsluiting tot de uitwendige vormen des levens bepaalt, voor zooverre die de zamenleving betreffen, alleen dient om het uiterlijke beha-gelijk te maken, en alle degelijkheid mist, dan is zij schadelijk. Hoogst gevaarlijk is het denkbeeld dat men het hoogste punt der beschaving in onze eeuw bereikt heeft. Dat denkbeeld zooals het tegenwoordig heerscht, voedt den hoogmoed, die traag maakt, en is het eerste begin eencr tcrugkcerende barbaarsehheid. |
BESCHRIJVING (Descriptio) is in tegenstelling van de bepaling (Dejinitio) in den algemecnsten zin van het woord, eene voorstelling van eenig voorwerp, door eene opgave in de woorden dei-taal van de wezenlijke of toevallige kenteekenen daarvan. Zij wijst het eigenaardige aan van de uitwendige verschijning van eenig bepaald voorwerp; terwijl de bepaling het algemeene en wezenlijke daarvan opgeeft en tot begrijpen van hetzelve in staat stelt. De stof of hot voorwerp eener beschrijving kan iets zijn, dat of werkelijk bestaat, of slechts gedacht wordt. Voornamelijk behooren daartoe de werken van natuur en kunst, zoowel afzonderlijk als met elkander vereenigd. Vooral de verschillende toestanden van het ligchaam en den geest; karakters, handelingen en alles wat daarmede in verband staat. DevereischU' en aangeduide kenteekenen die tot eene beschrijving behooren, moeten daartoe niet slechts met juistheid zijn gekozen, maar ook tot een goed geordend geheel zijn verbonden, en met doelmatige woorden uitgedrukt; opdat do afzonderlijke voorstellingen in de orde waarin zij elkander opvolgen, do bedoelde werking doen. Eene beschrijving, zal zij goed zijn , moet zieh door duidelijkheid , aanschouwelijkheid en getrouwheid onderscheiden. Zij heeft ten doel om iemand kennis van het beschrevene voorwerp te doen verkrijgen, zooals dit bij de natuurlijke geschiedenis plaats heeft, of op diens gemoed te werken, zooals dit in de poëzij geschiedt. Men verdeelt dezelve daarom in eigenlijke beschrijving en schildering, of poëtische beschrijving. De laatstgenoemde, in oenen oneigenlijken zin het ophangen van een tafereel genaamd , heeft ten doel de verbeelding op te wekken, en het gevoel aan te doen, en dit doel wordt beter bereikt, naarmate het gelukt, om het afzonderlijke met meer juistheid en als het ware tot een levend geheel te verbinden. Een gedicht waarin voornamelijk de natuur in hnre schoonheid wordt beschreven, wordt een beschrijvend gedicht genoemd. De beschrijvende dichtkunst werd vooral door de Engel-schen met zekere voorliefde beoefend, en door hunnen invloed heerschte die door geheel Europa van het midden der XVIIlt;,,' tot diep in de XVIII,|C eeuw. Sedert heeft men hare betrekkelijk geringere waarde leeren inzien. Daartoe heeft vooral Lessing hijgedragen , door zijn voortreffelijk werk Laokoiin, waarin hij heeft getoond, dat door de taal alleen het op elkander volgende, door de beeldende kunst alleen het gelijktijdig bestaande doelmatig kan worden voorgesteld, en dat deswege bij de oude classici de dusgenoemde beschrijvende dichtkunst nooit eene andere dan eene zeer ondergeschikte plaats, cn alleen voor zooverre zij tot voorstelling van het op elkander volgende kan dienen, innam. BESCHOUWING (Contemplatio) wel te onderscheiden van Aanschomviny {7/10 aldaar) heefteeneeigenlijke, en eene oneigenlijke beteekenis. In de eerstgenoemde is het de vestiging der oogen op het een of ander zigtbaar voorwerp, ten einde zulks te leeren kennen. In den oneigenlijken zin is het de opmerkzaamheid op gedachten, om deze nader te kennen cn met elkander te vergelijken. Beschouwing in dien zin is de voorwaarde van het denken ; maar kan hem, die er zich aan overgeeft de hem omringende wereld doen vergeten , en tot allerlei hoogst gevaarlijke droomc-rijen aanleiding geven. Vele oosterlingen houden de beschouwing voor het wezen der godsdienst, en stellen daarin dc hoogste volkomenheid. BESLAAN, zegt men bij dijkwerken, en bedoelt daarmede de gronden met een rijswerk of ander behoedmiddel beveiligen. Zie Pasteur, Handboek voor den Ingenieur. (Zutphen 1825) lc deel bl. 96. BESLAG, HOEFBESLAG. (Zie Hoef.) BESLAG. Dit woord wordt in de scheikunde in twee beteeke-nissen gebezigd. Bij de scheikundige onderzoekingen, met de blaaspijp namelijk, worden de stoffen meestal op houtskool in dc vlam verhit, waarbij men dan gadeslaat of daardoor de kool met een laagje van de vervlugtigde stof, of van een harer bestanddee-len, bedekt wordt; dat laagje noemt men dan beslag, of ook wel aanslag. In eene tweede beteekenis wordt beslag genoemd, iedere stof, die wordt aangebragt op glazen of porceleinen scheikundige werktuigen, welke aan ccnen hoogen warmtegraad moeten worden |
BES
IC
blootgesteld, ten einde hen voor te sterke werking van het vuur te beveiligen. Zulk een beslag bestaat bf uit een mengsel van gebrande en ongebrande klei, met water of bloed aangemaakt en met koehaar, paardenmest, stroo of dergelijke stoffen doorkneed, bfuit koper, op galvano-plastiseho wijze op de werktuigen gebragt en bevestigd; hetmetalen beslag is eene uitvinding van deulaatsten tijd.
BESMETTING. Eene ziekte wordt besmettelijk genoemd, wanneer er zieb bij de voorworpen, die daardoor aangetast zijn, eene stof ontwikkelt, die door gezonden op do eene ol' andere wijze overgenomen, bij hen dezelfde ziekte kan doen ontstaan.
De besmetting geschiedt 1quot;. door wonden, of op plaatsen, dio van de opperhuid ontbloot zijn. Op deze wijze wordt de hondsdolheid door het speeksel van het bijtende dier overgebragt; bij de inenting der kinderziekte en der koepokken wordt de stof , die in het eigenaardige blaasje bevat is , overgedragen, en de ziekte aldus opgewekt. Ook de syphilis is dikwijls door wonden overgeplant. 2°. Door aanraking en dadelijke overbrenging, zooals bij de schurft op de huid; bij hoofdzeer op de huid van den schedel. De syphilis en het gif van de gonorrhoea worden op plaatsen, die geene eigenlijke opperhuid hebben, maar mot een dun epithelium bedekt zijn, overgebragt, dus aan de teeldeelen entepels der borsten. Do stof der gonorrhoea bij toeval aan het bindvlies der oogen medegedeeld, wekt bier eene eigenaardige, allergevaarlijkste ontsteking op. 3U. Door de uitwasemingen van den adem, van het zweet, of van andere afscheidingen der lijders, die door gezonden ingeademd worden, zoo als bij mazelen, roodvonk, typhus, kinkhoest. Ook kan het gebeuren, dat de fijnste deeltjes van de uitwasemingen in den mond van een gezond mensch blijven hangen, later met het speeksel vermengd, worden neergezwolgen, en zoo in de maag door absorptie in het bloed kunnen komen , waardoor de gevolgen der besmetting kunnen ontstaan. 4». Deze uitwasemingen kunnen zich aan personen en ook aan klecderen en andere levcnlooze voorwerpen hechten, en door overdraging of mededecling aan gezonden, bij hen dezelfde ziekte te voorschijn roepen, als die der lijders, uit wier ligchaam de uitwasemingen ontstaan waren.
Sommige besmettelijke ziekten worden op meer dan eene wijze aan anderen medegedeeld, zoo als de kinderziekte, die zoowel door wonden bij de inenting, als door aanraking en inademing besmet, en ook door kleederen en andere voorwerpen overgebragt wordt.
Eene beschouwing van hetgeen bij de kinderziekte is waargenomen kan tot een voorbeeld strekken van hetgeen bij besmetting in het algemeen gebeurt, en wij zullen daarom hierover in eenige bijzonderheden treden. Vooreerst spreekt de geschiedenis dezer ziekte zoo duidelijk voor haar ontstaan uit besmetting, dat iedereen door het lezen daarvan, van deze waarheid overtuigd worden moet. De kinderziekte was in America toen het ontdekt werd, onbekend. In 1517 werd de ziekte op St. Domingo overgebragt. Driejaren later werd cr bij eene van de Spaansche expedetiën van Cuba naar Mexico een neger, die aan de ziekte leed, aan de Mexieaansche kust aan land gezet. Van dezen verspreidde zich de ziekte, die zulk eene verwoesting aanrigtte, dat er binnen een zeer kon tijdsbestek 3,500,000 personen in dat rijk slagtoffers van deze vreeselijke ziekte zijn geworden. Do kinderziekte werd in 1717 op IJsland overgebragt, waar zij 16,000 personen, dat is meer dan een vierde van de bevolking, in het graf sleepte. Toen zij in 1733 voor het eerst Groenland bezocht, werd dat land door hare verwoestingen bijna ontvolkt.
Bij een' lijder aan deze ziekte is de geheele oppervlakte van het ligchaam door talloozc kleine puistjes bedekt. Noem nu van de stof die in eene puist is bevat, een weinig, juist zooveel als noodigis, om de punt van een lancet te bevochtigen, en breng dit door een prikje onder de opperhuid van een gezond mensch, die de ziekte niet heeft gehad en die met den genoemden lijder in geene aanraking geweestis. Wat volgt er dan? In de eerste dagen niets; maar wat later komen er koortsachtige verschijnselen; drie dagen na het ontstaan van deze, ziet men eene menigte kleine roode stippen op de huid, als van vlooijenbeten, die langzamerhand in puisten overgaan, welke geheel overeenkomen met die puisten, waaruit men de stof genomen had. Hetzelfde gebeurt, bijna zonder uitzondering, wanneer een gezond mensch, die de ziekte vroeger niet heeft gehad, eenigen tijd achtereen in den omtrek van een
lijder aan deze ziekte blijft, en eene lucht inademt, die met de uitwasemingen van den lijder bedeeld is.
Hieruit blijkt; 1°. dat do smetstof in het ligchaam kan worden gebragt, of daarin door de ademhaling wordt opgenomen; 2». dat zij eenigen tijd werkeloos blijft; 3°. dat er later eene ziekte ontstaat, geheel overeenkomstig mot die van don eersten lijder; 4quot;. de vermenigvuldiging van de besmettende stof. Mazelen en de longziekte van het vee, die beide door inademing besmetten, zijn ook door inenting overgebragt. Het is waarschijnlijk, dat roodvonk en typhus ook op deze wijze aan gezonden zouden kunnen worden medegedeeld. Wij zullen thans bij de uitkomsten van onze laatst voorgaande beschouwing even stilstaan, omdat de ondervinding in dit opzigt gewigtige bijzonderheden heeft doen kennen. Vooreerst merken wij op, dat niet alle menschen dezelfde vatbaarheid voor de besmetting hebben. Ook is de ontvankelijkheid voor de besmetting zeer onderscheiden. Sommige personen worden eei aangetast dan anderen, en hij denzelfden mensch kan de vatbaarheid tijdelijk niet aanwezig zijn, zonder dat men daardoor de zekerheid verkrijgt, dat hij in dit opzigt voor eene bepaalde ziekte, die zich door besmetting overplant, onkwetsbaar genoemd worden kan. Een zeer merkwaardig voorbeeld hiervan, wordt door Dr. Watson medegedeeld. (Lectures on the Principles and Practice of Physic, delivered at King's College, London, in two volumes 3r'l ed. London 1848, 8» vol. II. p. 712.) Eene oude vrouw, die nooit de pokken gehad had, won den kost als oppaster van lijders aan deze ziekte. Zoo ging zij van dorp tot dorp, jaren achtereen en meende, dat zij geene vatbaarheid voor deze ziekte had. Eindelijk werd zij aangetast, en stierf aan de kinderziekte, toen zij 84 jaren oud was. Echter zijn er menschen, die gedurende hun geheele leven onvatbaar voor de eene of andere besmettelijke ziekte blijven. Bij de pokken is dit zoo zeldzaam, dat er slechts zeer enkele gevallen van bekend zijn. Stalpaert van der Wiel, een geneesheer uit de XVIIJquot; eeuw, heeft enkele dergelijke voorbeelden vermeld, en Dicmerbroek (zie Diemerbroek) verhaalt, dat zijn vader en zijn oom, die in bijna negentig-jarigen ouderdom stierven, zijne grootmoeder, die tachtig jaren oud werd, en verscheidene andere leden zijner familie, allen van die ziekte bevrijd waren gebleven. Bij de roodvonk is dit minder zeldzaam. In vele gevallen, kan men geene reden voor deze onderscheidene vatbaarheid vinden. Echter kan men zeggen, dat zij eenigermate met den leeftijd in verband schijnt te staan. Zuigelingen hebben, ten minste in de eerste zes maanden van hun leven, slechts weinig vatbaarheid voor de besmetting. Zwakte, door welke oorzaak ook ontstaan, verhoogt de ontvankelijkheid, en van daar, dat alle neerbuigende gemoedsaandoeningen , zoo als vrees, angst, zeker ook in dit opzigt allerschadelijkst werken. Ook hangt veel van de kracht der smetstof af. Sommige lijders aan typhus besmetten, bijna zonder uitzondering, allen die met hen in aanraking komen. Ook hoeft men waargenomen, dat wanneer eene besmettelijke ziekte voor het eerst ergens was aangebragt, hare verwoesting eene veel groolore verbreiding, dan later verkreeg.
De geschiedenis van de kinderziekte geeft hiervan vele voorbeelden, en om er een te noemen, vermelden wij, hoe deze ziekte toen zij voor het eerst aan de Kaap de Goede Hoop, door het wasschen van vuil linnen van Engelsche matrozen, die de pokken gehad hadden, was aangebragt, daar zoo vreeselijk onder de Hottentotten gewoed heeft, dat bijna allen daaraan gestorven zijn. Het is dus mogelijk, dat de Aziatische Cholera, aan wier besmettelijkheid men naauwelijks kan twijfelen (zie Cholera) , in latere epidemicn ook minder kwaadaardig zal kunnen worden. Opmerkelijk is het ook, dat men bij alle besmettelijke koortsen heeft waargenomen, dat, ofschoon overbevolkte steden er nooit geheel van bevrijd blijven, cr echter tijdperken zijn , waarin slechts enkele personen er door aangetast worden, terwijl de besmetting op andere tijden, zonder dat men hiervoor eene reden kan vinden, zich over eene groote uitgestrektheid verspreidt, en tallooze menschen treft. In het eerste geval zegt men , dat zij sporadisch hecr-schen, in het tweede epidemisch. Hierbij merken wij op, dat epidemisch en besmettelijk, niet zooals men in het dagelijksch leven beide woorden dikwijls verkeerdelijk hoort gebruiken, van dezelfde beteekenis zijn. Niet alle epidemische ziekten zijn besmettelijk , maar beide eigenschappen kunnen zich in eene en dezelfde ziekte vereenigen. Zie verder Epidemie.
BEU
17
|
Mcn hcoft fjolracht te bepalen hoo groot de kring van de verspreiding der besmetting door de uitwasemingen is. In de kinderziekte, mazelen en roodvonk strekken zij zich het verst uit. Nog verder misschien bij de windpokken. Bij aanhoudende koorts of typhus is de kring der besmetting meer beperkt, en bij do pest zegt men dat de straal van den cirkel dor besmetting zeer klein is. Over hot geheel staat de meerdere of mindere verspreiding dor bosmettonde uitwasemingen met de ventilatie (zie Venti-latie) in verband, en waar men goed op deze let, mot andere woorden, waar het gasvormige gif in eene groote hoeveelheid iiuivero lucht opgenomen wordt, is de kring der besmetting ook eng en beperkt bevonden. Ook de temperatuur Is in dit opzigt van gewigt. Do post zou zich, zoo men meent te hebben waargenomen, niet verspreidon bij een'warmtegraad die lager is dan 60° ofhooger dan 90° F. Wanneer men de koepokstof aan een'hoogen graad van koude of aan eene hitte van 95° F. bloot stelt, verliest zij hare kracht. Do kinderziekte schijnt echter in haren loop noch door strenge koude, noch door groote hitte gestuit te wordon, en zoowel in Groenland bij don noordpool, als in Mexico bij de evonnaclitsiijn heeft zy hare verwoestingen aangerigt. Een punt van het hoogste gewigt is do vraag, hoo langde duur is van het tijdperk, waarin lijders aan cone besmettelijke ziekte het gif door hunne uitwasemingen aan anderen kunnen modedeelen. In het algemeen kan men zoggen, dat dit tijdperk veel langer duurt, dan men in het dagolijksohe loven aanneemt, en de ondervinding hoeft geleerd, dat vooral die personen, die reeds hersteld zijn, nog gedurende eenigen tijd de besmetting kunnen verspreiden , en dat het vermogen om de ziekte mode te doelen bij hen meer ontwikkeld is, dan in een vroeger tijdperk van de ziekte. Voorhoen was men zoozeer van deze waarheid overtuigd, dat men in pesttijden de herstelden noodzaakte, om eene lange witte roede in de hand te houden; wanneer zij op de straat met iemand spraken, staken zij deze roede uit, opdat iedereen zich op dien afstand van hen zou kunnen houden, die als beveiligend werd beschouwd. Bij de kinderziekte heeft de ondervinding die men In kloosters en opvoediiigs-gostichten had verkregen geleerd, dat het tijdperk voor den duur der besmetting op negen volle weken moet gesteld worden , van den eersten aanval dor koorts af gerekend. Het tijdstip der incubatie is niet bij alle besmettelijke ziekten van denzelfden duur on is zelfs bij personen, die door dezelfde ziekte gctroft'cn worden, onderscheiden. Bij typhus zegt men dat de middelbare duur tien dagen is. Een geneesheer die opzettelijk dit punt bij deze ziekte onderzocht had, Dr. Haygarth, stelt het minimum op zeven en het maximum op tweeënzeventig dagen. Voor do kinderziekte gewoonlijk twaalf dagen (Gregory). Voor de mazelen tien tot vijftien (Bateman), Voor roodvonk niet langer dan zes (Watson), Dr, Russell nam waar, dat de pest zich niet later dan negen of tien dagen na de besmetting vertoonde. Bij de watervrees kan men in het algemeen een tijdperk van twee maanden aannemen, maar er zijn uitzonderingen hierop ; in een geval waarin zes honden achtereenvolgend door de ziekte, na gebeten te zijn, werden getroffen, was de tijd waarop de ziekte uitbrak voor ieder zeer onderscheiden, namelijk de 23, 56, 67, 88, 155 en 183sle dag. Een opmorkelijk verschijnsel bij vele besmettelijke ziekten is dat de persoon , die eens daardoor aangetast Is, voor zijn verdere leven daartegen gevrijwaard blijft. Pokkon , roodvonk, mazelen, typhus en kinkhoest treffen iemand in den regel slechts eens, en de uitzonderingen hierop zijn zoo overzeldzaam , dat zij naauwe-lijks in rekening gebragt kunnen worden. Al deze ziekten besmetten door uitwasemingen, en bij die, welke zich alleen door aan-raking medcdeelon, zoo als syphilis, schurft, schijnt de vatbaarheid later bij personen, die eens daardoor getroffen waren, verre van verminderd en eer verhoogd te zijn. De hondsdolheid is waarschijnlijk altijd doodolijk. |
De vermenigvuldiging der besmettende stof was eene van de uitkomsten onzer beschouwing. Er zijn in de natuur twee gevallen, waarin de stof deze eigenschap vertoont. Het eerste ziet men in de gisting, waarbij een klein gedeelte stof, dat in ontbinding verkeert , in de organische stof waarmede hot vermengd wordt, veranderingen en ontledingen daarstelt, waardoor zij do geaardheid van de bijgevoegde stof verkrijgt; het tweede, bij de voortteling der lovende wezens. Beide verklaringen heeft men op dc besmetting toegepast. Reeds Hippocrates nam aan, dat koortsen door de aanwezigheid eoner ziektestof in het bloed werden voort-gebragt. Deze stof werd, nadat zij eene gisting had veroorzaakt, door koking in een zeker aantal dagen zoodanig veranderd, dat zij uit het ligchaam verwijderd kon worden. Dit geschiedde door bloedstorting , zweet, stoelgang , of zij werd op do oppervlakte in het ligchaam afgezet als absces of uitslag. Deze theorie komt in do hoofdzaak overeen met die, welke door den bo-roomden Liebig in onze dagen Is gegeven. Liebig hoeft dan ook de vermenigvuldiging der besmettende stof met de gisting vergeleken. „Wanneer eene stof die in ontbinding verkeertquot;, zegt hij, „in eone vloeistof gebragt wordt, waarin hare bostanddeelen bevat zijn, dan kan zij zich daarin op dezelfde wijze vermenigvuldigen , als nieuwe gist voortgobragt wordt, wanneer gist bij vloeistoffen gevoegd wordt, die gluten bevatten.quot; Gist Is gluten in ontbinding. Op deze wijze kan men verklaren , hoe het gif der kinderziekte, dat uit het bloed van den lijder gevormd is, zoodanige veranderingen in het bloed maakt, dat het gif uit de bostanddeelen van het bloed op nieuw wordt gevormd en vermenigvuldigd. Even als er geen nieuwe gist bij de fermentatie van eene suikeroplossing wordt gevormd, wanneer deze geen gluten bevat, evenzoo kunnen sommige ziekten door miasmata (zie Miasma) opgewekt worden , zonder dat de smetstof op nieuw wordt gevormd. Zal dus een bepaald dierlijk gif zich op nieuw uit de bestanddoelon van het bloed vormen, en die verschijnselen opwekken, die door de vermenigvuldiging en de uitdrijving wordon voortgobragt, dan moot in hot bloed iets wezen, dat mot het opgenomen gif eene zekere overeenkomst heeft. Is dit niet aanwezig, dan mist het gif zijne uitwerking. Was hot aanwezig en wordt hot in de nieuwe verbinding, die het aangegaan had, uitgedreven, dan Is een zoodanig voorwerp verder tegen eene bepaalde ziekte gevrijwaard. Misschien kan het bij zoor enkele personen zich naderhand na vele jaren, op nieuw vormen, en zij zouden dan op nieuw de vatbaarheid voor de ziekte kunnen krijgen. D^ze beschouwing heeft veel dat haar aanbeveelt. Ofschoon hot niet gelukt is, om door scheikundig onderzoek deze eigenaardige bestanddoelon in het bloed aan te toonen, zoo weet men toch dat de verhouding der bestanddoelon in het bloed niet in allo leeftijden geheel dezelfde is en men kan zich dus voorstellen, dat de zamenstolling van die vloeistof door levenswijze en voedsel aanmerkelijke wijzigingen ondergaan kan, zonder dat het ons tot hiertoe gegeven zij, om hiervan iets moer dan eone zeer oppervlakkige kennis te verkrijgen, die geheel onvoldoende is, om die elementen aan te toonen, waarin do vatbaarheid voor besmettelijke ziekten gelegen is. Over do oorzaken dor gisting zelve (zie Gisting) zijn de geleerden niet eenstemmig, en daar men bij de gisting microscopische voorwerpen van plantaardige natuur waarnam, hooft eene oude mooning op nieuw voedsel verkregen, dat de besmetting en de vermenigvuldiging der besmettende stof uit do tegenwoordigheid en vermenigvuldiging van levende wezens zou ontstaan. Reeds Klreher (zie Kircher) had dit verdedigd en Linnaeus heeft in zijne Amoenitates Academicae meer dan eene verhandeling over dit onderwerp opgenomen. Een van deze, van Nyander, getiteld : „ lïxanthemata viva,quot; schrijft pokken, mazelen, pest, dysenterie, syphilis en kinkhoest aan de werking van kleine diertjes toe. Eeno andere, over de Lepra, past dit ook op deze ziekte toe Anderen, getiteld; MundusIrvisibilis, MiraculalnsectorumenNova Insectorum zijn In den zelfden geest geschreven en geven deze meening in algemeene beschouwingen terug. Eenigen grond verkreeg deze meening in de uitkomsten der nieuwere geneeskunde, die voor de schurft het bestaan van een diertje tot do spinachtige be-hoorendo, Acarus Scabiei, Sarcoptes Scabiei, hooft aangetoond en bewezen, dat deze ziekte alleen hieraan toegeschreven moet worden. Even zoo heeft zij bewezen, dat hoofdzeer en favus (porrigo) geheel aan een woekorplantje moet geweten worden, dat door sporuli besmot. Maar men kan hier tegen inbrengen, dat deze alleen eene plaatselijke ziekte veroorzaken, waarin het bloed en dus ook het golieelo ligchaam niet deelt. De muscardine (zie Muscardiné) der zijwormen berust ook op de tegenwoordigheid van woekerplanten, maar eone vergelijking van dieren, die een zoo geheel verschillend zamenstol hebben, met hetgeen mon bij den monsch en de hoogere dieren ziet, kan ons in dit opzigt niet verder brengen. |
3
BES
18
|
Ecnigzins ovordragtclijk zegt men ook van sommige zenuwziekten, zooals St. Vitus Duns, (zie St. Vitus Dans) dat zij besmettelijk zijn, omdat het zien van de vreemde bewegingen van kinderen en personen, die er door aangetast zijn, eene zucht tot navolging en dus dikwijls dezelfde ziekte opwekt. Een voorbeeld tot opheldering hiervan heeft men in het dagelijkseh leven met het geeuwen, dat meestal onwillekeurig ook door de andere personen die zich in do nabijheid van den gapende bevinden, gevolgd wordt. Zie Dr. Holland, Med. Notes and Rejieclions, Sec. cd. London 1840 8», Chapt.XVIII p. 276. seqq.; On the Methods of Inquiry to Contagion, Ch. XXIVquot;, p. 385 seqq.; On Diseases commonly occur-riny but once in Life, Ch. XXXIII. p. 567 seqq.; On the Hypothesis of Insect Life as a cause of disease. (De schrijver van dit artikel heeft hoofdzakelijk Watson's bovenaangehaald werk gevolgd.,) Zie ook Quarantaine. BESNIJDENIS is bij verscheidene volken, die in heete landen wonen, een heerschend gebruik. Het oudste volk, waarbij dezelve plaats had, zijn de Egyptenaren, en nog heden wordt zij gevonden bij de oudste bewoners van Egypte, ja zelfs bij de Christelijke Kopten; alsmede bij de Abyssiniers, die, zoo als bekend is, het Christendom belijden, en bij andere Africaansche volken, welke dit gebruik even als de Abyssiniers van de Egyptenaren hebben overgenomen. De merkwaardigste is de besnijdenis der Joden, welke als een aloud gebruik, waardoor zich de nakomelingen van Abraham van andere volken moesten onderscheiden, plaats heeft. Zij wordt door hen beschouwd als door God zclven Ingesteld, en aan iederen Jood, acht dagen na zijne geboorte, voltrokken. Mozes heeft deze handeling niet ingevoerd, maar vond ze reeds bij zijn volk, en heeft haar enkel door zijn gezag bekrachtigd. De Mohammedaansche besnijdenis is waarschijnlijk geene navolging der Joodsche, maar een aloud Ismaclitisch gebruik. Mohammed heeft in den Koran geen bevel tot de besnijdenis gegeven ; zij was reeds bij zijn volk jn gebruik, en werd door de Arabieren tegelijk met hunne godsdienst, in alle landen waar deze ingang vond, als eene heilige gewoonte ingevoerd. Het verdient opmerking dat er ook eene soort van besnijdenis plaats heeft, welke aan het vrouwelijke geslachtverrigtwordt; in Egypte althans besnijdt men vele Mohammedaansche meisjes en in Abyssinie geschiedt dit aan beide geslachten. BESSARABIE is, sedert den vrede van 1812 met de Porte.eene Russische provincie aan de Zwarte Zee, tussehen den noordelijken arm van den Donau, de Pruth en de Dniester. Zij heeft eene oppervlakte van ongeveer 500 vierkante mijlen, bevat 730,000 inwoners; is een vlak land, hetgeen veel koorn kan opleveren, hier en daar gebrek aan hout en water heeft, en tot hiertoe, zelfs onder den Bussischen scepter, meestal tot het weiden van paai den en schapen gebruikt wordt. Het grootste gedeelte der bewoners bestaat uit Wallachijers, Zigeuners of Heidenen en Tartaren. De bevolking neemt in Bessarabië door den toevloed van vreemdelingen en door het aanzienlijke grensleger, hetwelk hier steeds gevonden wordt, en vele handwerkers en krijgsbehoeften herwaarts lokt, ongemeen sterk toe. Voorheen werd bijna deze geheele provincie door rondzwervende volken bewoond. De hoofdstad is Kischeneff. BESSAUION (Johannes), in 1395 te Trebisonde uit arme ouders geboren, werd monnik bij de orde van den H. Basilius, en woonde 21 jaren in een klooster op den Peloponosus. De keizer Johannes Palaeologus in V438 het plan gevormd hebbende, om zich naar de kerkvergadering te Ferrara te begeven, om de Grieksche met de Latijnsche kerk te vereenigen, riep Bessarion uit zijne eenzaamheid, benoemde hem tot bisschop van Nicea, en nam hem met vele geleerden met zich naar Italië. Toen de vereeniging tot stand was gekomen, benoemde hem paus Eugenius IV tot kardinaal. Do Grieken waren zoo verontwaardigd tegen hem, dat hij verpligt was te Rome te blijven, waar zijn huis door alle beoefenaars der fraaije letteren bezocht werd. Pius II gaf hem den titel van patriarch van Constantinopel, en na den dood van Nicolnas V en van Paulus II was hij op het punt tot paus verkoren te worden. Het Hof te Rome gebruikte hem in vele gewigtige zaken; zijne zending naar Frankrijk om hulp tegen de Turken te vragen en Lodewijk XI met den hertog van Bourgogne te verzoenen, mislukte. Hij stierf op zijne terugreis te Ravenna in 1472. De schriften van den kardinaal zijn talrijk. De meeste zijner godgeleerde werken zijn in handschrift gebleven ; gedrukt zijn zes boeken Adversus calumnia-torem Platonis (Georgius Trapezuntius), Romae, per Conradum Sweijnstejn Arnoldum Pauvartz in fol., 14G9?, Venetiis apud Aldum 1503, in fol. Orationes debello Turcis inferendo, Paris; 1471, in 4». Ook bestaat er van hem een Lat. overzetting der vier boeken van Xenophon over Socrates, Leuven 1533, in 4».; Metaphysica van Aristoteles, en andere werken in de Biblioth. Patrum en de Concilia van Labbe en Hardouin opgenomen. Zie over hem Asch-lach, AU'jcjn. kvch. Lexicon, 5 dl.; Clement, lii'jl. Curitusc en uangeh. schrijvers. |
BESSEL (Gottpiubd von), abt van het benedictijner klooster Gottwieh of Gottweih in Neder-Oostenrijk, heeft zich omtrent de middeleeuwsche geographie van Duitschland zeer verdienstelijk gemaakt. Hij werd in 1672 te Bachheim geboren en stierf als abt en hoogleeraar in de theologie in het jaar 1749, nadat hij tweemaal rector der Weener hoogeschool geweest was. Bessel zou inzonderheid tot den overgang van hertog Anton Ulrich van Wolfenbuttel (in 1710) tot de R. C. kerk medegewerkt hebben door zijn anoniem geschrift: Quinquaginta Romano-Catholicamfidem omnibus aliis praeferendi motiva, Mog. 1708. Zijne lievelingsstudie was geschiedenis en diplomatie. Hij was van plan eene diplomatische geschiedenis van zijn abdij Gottwieh uitte geven, en schreef daarover een op eigen kosten prachtig gedrukten Prodromus, onder den titel: Chronicon Gottvicense, sine Annates vionasterii Gottvicensis ord. S. Benedicti, Tegernsee 1732 fol. Dit werk is de beste handleiding tot de middeleeuwsche aardrijksbeschrijving van Duitschland. Jammer dat het Chronicon zelve, dat geheel voor de pers gereed was, niet in het licht is verschenen. Bessel gaf ook een onuitgegeven brief van Augustinus over den toestand der zonder doopsel gestorven kinderen in het licht (S. Augustini Epistola de poenis parvulonm, qui sine baptismate decesserunt, Viennae 1733.) BESSEL (Fkiedkioh Wilhelm), een der verdienstelijkste en werkzaamste sterrekundigen van den nieuweren tijd, geboren te Minden den 22»i»quot; Julij 1784, overleden te Königsberg den l?11*quot; Maart 1846. Op zijn vijftiende jaar kwam hij als leerling op een dei-grootste handelskantoren te Bremen. Hier werd de lust tot do aardrijkskunde bij hem opgewekt; deze studie bragt hem tot de zeevaart- en sterrekunde. Hij trachtte zich uit boeken eenige wiskundige kennis te verschaffen en besteedde daartoe de uren van den nacht, omdat zijne dagen aan kantoorwerkzaamheden waren gewijd. Zijne eerste werkzaamheden bragten hem in kennis met Olbers en deze ondersteunde hem met raad en daad. Op aanbeveling van dezen ging hij naar Liliënthal bij Schrötter en had daar gedurende vier jaren het opzigt over de sterrekundige werktuigen der Göttinger universiteit, welke aldaar geplaatst waren. Van daar werd Bessel naar Königsberg beroepen en bouwde daar van 1811 —13, de later door hem zoo beroemd geworden sterre-wacht. Talrijk zijn de werken en verhandelingen door Bessel in het licht gegeven en vele daarvan hebben eene klassieke waarde. Wij willen slechts de volgende noemen: Ueber die wahre Bahndes imJahr 1807 erschienenen Kometen, Königsberg 1810; Fundamenta asironomiae deducta ex observationibus ■/. Bradleii, Königsb. 1818; Untersuchungen über die Lange des einfachen Secundenpendels für Berlin, en later nog: Bestimmungder Lange des einfachen Secundenpendels, 1837. Voorts Astronomische Beobachtungen auf der Stern • warte zu Königsberg, welke van 1815 tot 1835 loopen; Tabulae Regiomontanae reductionum obseruatiomm ab anno 1150 usque ad annum 1830 computatae-, de met Baijer uitgegevene; Gradmessung in Ost Preussen 1838; Darsiellung der Untersuchungen undMassregelen welchein den Jahren 1835—38 dutch die Einheit des Preussischen Ldngenmasses veranlasst worden sind, 1839 en Astronomische Untersuchungen 1841 en 42,11 deelen. Gedurende 1824—33 volbragt hij eene reeks van 75,011 waarnemingen over de sterren tussehen den 15den graad noorder en zuider declinatie, welke alle sterren tot de 9e grootte toe omvat. Eindelijk getuigen de menigvuldige kleinere verhandelingen in de Astronomische Nachrichten van Schumacher geplaatst van Bessels buitengewone werkzaamheid. Reeds in 1844 begon zijne gezondheid te wankelen, en hij overleed na eene ziekte van bijna twee jaren. Weinige dagen vóór zijnen dood schonk de koning van Pruissen hem als een bewijs van goedkeuring en hoogachting zijn in olieverf geschilderd portret. Twee jaren na Bessels dood gaf Schumacher nog uit: Populdre Vorlesungen über Wissenschaftliche Gegenstande, welke Bessel van 1832 tot 44 |
BES—BET
19
|
in do Physikalische Oekonomische Gesels chaffl in Kouigsbcrg Imd gehouden. Bessel was gehuwd en liet drie dochters na. BESSEB (Joiiann von) werd den 8gt;icn Mei 1654 te Erauen-burg in Koerland geboren, en vergezelde, na to Kiinigsborgen de waardigheid van magister in do godgeleerdheid verkregen te hebben, in 1675 een jeugdigen Koerlandschen edelman, als gouverneur naar Leipzig. Vervolgens studeerde hij in de regtsgoleordheid, en zette zich te Berlijn neder, waar hij dooiden Keurvorst van Brandenburg eerst tot raad, vervolgens tot legatie-raad, coremoniemoester aan het keurvorstelijk hof, en hofdichter benoemd werd. Hij bekleedde deze laatste betrekking ook onder Fredorik I, koning van Pruisaen , doch ontving van diens opvolger Frederik Wilhelm I zijn afscheid, waarna hij zich naar het prachtige hof van Frederik Augustus, koning van Polen en Keurvorst van Saksen begaf, die hem met dezelfde waardigheden bekleedde. Hij stierf den I0Jequot; Febr. 1729. Zijne geschriften, eerst afzonderlijk uitgegeven, kwamen vervolgens vereenigd in het licht, onder den titel: Ves Ilenn von Besser Schriften, beide in gebundemr und ungebundener Rede, u. s. w. Leipzig 1711, gr. S», n. A. 1715 Squot;. J. U. König bezorgde in 1732 in 2 d. gr. 8quot;, eene nieuwe uitgaaf, met de levensbeschrijving van den dichter. Het ontbreekt zijne gedichten doorgaans aan kracht, warmte, phantasie en verbeeldingskracht; overigens had Besser veel kennis en talent. BESSÜS. Een landvoogd van Darius Codomannus, koning van Perzie, dien hij, in den oorlog tegen Alexander den Grooten, verried en ombragt; doch voor welke trouweloosheid hij zijn verdiende loon ontving, alzoo Alexander hem aanOxathres, den broeder des vermoorden konings, overgaf, die hem op wreede wijze ter dood deed brengen. BESTANDDEEL. Bijna alle ligchamen zijn uit twee of meer verschillende stoffen zamengesteld, en van elkander onderscheiden door de wijze waarop en de hoeveelheid waarin die stoffen onderling verbonden zijn. Deze kunnen door scheikundige bewerkingen worden gescheiden, waardoor men dan ongelijksoortige deelen, stoffen welke zoowel onderling verschillen als met het geheel waartoe zij behoorden, verkrijgt: deze nu noemt men de bestanddeelen van een ligchaam. Zoo kan b. v. do groene vitriool (zwavelzuur ijzoroxydule,) door scheikundige ontleding ontbonden worden tot zijne bestanddeelen, zwavelzuur en ijzoroxydule, welke én onderling én met de groene vitriool veel verschil in eigenschappen opleveren. Deze ongelijksoortige deelen worden ook wel naaste bestanddeelen genoemd, omdat zij voor eene verdere ontleding vatbaar zijn, namelijk daarbij wederom verschillende stoffen geven: het zwavelvuur bestaat toch uit zwavel en zuurstof, hot ijzeroxydule uit ijzer en zuurstof. Deze drie ongelijksoortige doelen worden dan verwijderde bestanddeelen geheeten en kunnen niet verder worden ontleed. BESTORMING. (Zie Belegering.) BESTÜIVING. Opdat de bevruchting bij de gewassen tot stand kome, moet het in de helmknoppon beslotone stuifmeel op don stempel worden overgebragt; de aete nu, waarbij zulks geschiedt, heet men Bestuiving. Het tijdstip, waarop deze plaats heeft, valt gewoonlijk mot de algeheole ontplooijing der bloem te zamen; alsdan openen zich de helmknoppen, en werpen hun op stof gelijken-den inhoud naar buiten. Bij 't grootste aantal der planten met tweeslachtige bloemen, wordt het geraken van het stuifmeel op den stempel daardoor bevorderd en gemakkelijk gemaakt, dat do meeldraden onmiddellijk om den in het midden der bloem zich bevindenden stamper zijn ingeplant, en wel aldus, dat do helmknoppen hooger staan dan do top van dezen laatsten, ton gevolge waarvan althans een gedeelte van bet naar buiten vallende stuifmeel noodwendig op den stempel moet nedorkomen. Bij hangende en dus omgekeerde bloemen wordt hetzelfde doel daardoor bereikt, dat hier de meeldraden gewoonlijk korter zijn dan de stampers, terwijl bij de éénhuizige planten, dat zijn dezulken, bij welken mannelijke en vrouwelijke bloemen beiden, doch van elkander afgescheiden , voorkomen, de eersten doorgaans hoven do laatsten geplaatst zijn, zooals o. a. bij hot Turksch koorn, do Lischdodde, enz. Dikwerf echter staan dor Bestuiving eenige, in don eigenaar-digen bouw der bloomen gelegene, hindernissen in den weg, waardoor zij niet dan onder bepaalde voorwaarden tot stand kan komen. Evenwel ontbroken ook In die gevallen do voor do Bestuiving noodige voorzorgen niet, cn is dan ook daar de bevruchting genoegzaam gewaarborgd. |
Bij vele planten naderen do meeldraden, na't openbersten der helmknoppon, do stampers een vooreen, opdat de laatsten hun' inhoud op den stempel zouden kunnen uitstorten, terwijl zij, nadat zulks geschied is, hunne vorige plaats weder innemen. Zulks ontwaart men b, v. bij de wijnruit, vele soorten van steen-breek , enz. terwijl do beweging der meeldraden bij do berberis van kleine schokken vergezeld gaat. Wanneer de meeldraden cn stampers van eene en dezelfde bloem beiden niet gelijktijdig rijp zijn, kan er natuurlijk van geene bevruchting sprake wezen. In zoodanige gevallen wordt dit bezwaar daardoor opgeheven, dat de verschillende bloomen van een en 't zelfde gewas haar stuifmeel wederkeerig op elkander uitstorten, hetgeen én door modewerking van den wind, én door behulp van insecten (bijen, vlinders, enz.), die de eene bloem na de andere bezoeken, om daaruit den honig te putten, zeer gemakkelijk ge-sehieden kan. De modewerking dor insecten bij de bestuiving is vooral bij die planten noodzakelijk, waar do inhoud dor holmknoppcn niet uil een los poeder, maar uit wasachtige klompjes bestaat, zooals o. a. bij de standelkruiden of Orchideën. Ilior is de honig in eene spoor voorhanden, wier ingang in de onmiddellijke nabijheid der voortplantingswerktuigen gevonden wordt. Trachten de insecten nu dien ingang te overschrijden, dan oefenen zij daarbij meestal gelijktijdig eene drukking op de bokjes des hclmknops uit, waardoor do stuifmeelklompjes naar buiten en met den stempel in aanraking komen. Wij zien dan ook alle standelkruiden, buiten hun vaderland, onder omstandigheden, waarbij de hunne bestuiving tot stand brengende gokorvonen ontbreken, nimmer vruchten voortbrengen, daartoe behoort o. a. ook de vanieljeplant, eene uit Tropisch Mexico afkomstige Orchidee, wier welriekende zaaddoozen de bekende specerij leveren. Deze bleef in onze stook-kassen zoo lang onvruchtbaar, tot men op de gedachte kwam, haar stuifmeel kunstmatig op den stempel over te brengen. Bij plantsoorten eindelijk, waarvan het eene individu alleen mannelijke, het andere alleen vrouwelijke bloemen voortbrengt, spelen niet alleen de insecten bij de bestuiving eene belangrijke rol, maar wordt deze ook nog door do overgroote massa van stuifmeel, welke zoodanige gewassen gewoonlijk voortbrengen, gemakkelijk gemaakt. Wij herinneren hier slechts aan do wolken van stuifmeel, die dikwerf uit pijnbosschen opstijgen, en door den geringston luchtstroom uren ver kunnen worden heengevoerd. Bij in hot water levende planten, verheffen zich de bloemen meest altijd boven de oppervlakte der haar omgevende middenstof. O. BESTUSCHEF. Tinctura nervina Bestuscheffii, eigenlijk genoemd Tincturatonico-nervina Bestuzewi, naar den graaf Alexei van Bostuschew-Rjumin,Russisch rijkskanselier en veldmaarschalk, (1693—1766) die dit middel het eerst heeft bereid. Het is een uitmuntend geneesmiddel, dat in bijna alle Pharmacopoecn is opgenomen. Waarom is het in de Pharmac. Neerlandica vergeten? BETEL. Aldus booten verschillende tot het geslacht Paper be-hoorende klimmende heesters (Piper Betle, P. Siriboa , P. Ma-lamiri), wier hartvormige, een scherp beginsel bevattende, bladen door verschillende volkstammen, en o. a. ook door de Maleijers. zoowel mannen als vrouwen, gekaauwd worden. Gewoonlijk worden de vorsch afgeplukte bladen daartoe met oen vochtigen kalkbrij besmeerd, en een stukje Arecanoot en Catechu of Gambir daarin gewikkeld. Hot kaauwen der Betelbladen kleurt do tanden ten laatste zwarten hot speeksel rood, en behoort daardoor tot die aanwensels, welke do schoonheid alles behalve bevorderen. Iedere Maloijer heeft gewoonlijk zijn eigen betelbak. Het aanbieden van een toebereid Betelblad wordt als eene beleefdheid beschouwd, en behoort tot de ondubbelzinnigste eerbewijzingen , die een meerdere zijn minderen kan aandoen. O. BETHESDA. Voormaals een bad in het Joodsehe land, welks naam Plaats der barmhartigheid beteekent. In de 5 bedekte gangen van hetzelve hielden zich vele zieken op, die, blijkens het berigt bij Johannes Hoofdstuks, op de beweging van het water wachtten, om zich daarin te baden. Volgens het gevoelen der Joden werd deze beweging door eenen Engel bewerkt, die op zekeren tijd in het bad nederdaalde, en werd de zieke, die na deze beweging het eerst in het bad kwam, gezond. Het water |
BET
20
|
schijnt een rood gekleurd mineraal water geweest te zijn, dat zijne genezende kracht van het roode slijk ontving, dat op den grond lag. Begon de een tijdlang verstopte gezondheidsbron weder te ontspringen, en maakte de zieke hiervan gebruik, vóór dat do beweging ophield, dan ondervond hij hare herstellende kracht. BETHLEHEM. De geboorteplaats van Christus, voormaals eene stad, thans een dorp in Syrië, onder het regtsgebied van Damascus, aan ecnen berg gelegen, die geheel met wijngaarden en olijfboomen beplant is, een mijl ten zuiden van Jeruzalem; bevattende 300 huizen met 3000 Grieksche en Armenische inwoners , welke houten rozekransen en met paarlemoer ingelegde kruisen voor de bedevaartgangers vervaardigen, en zeer goeden witten wijn verbouwen. Men vertoonterin eeneonderaardsche grot, die zich onder het koor der kerk van een groot klooster bevindt en rijk met zilveren en kristallen lampen versierd is, een tamelijk groot bekken van marmer, hetgeen men voorgeeft de kribbe ge-woest te zijn, waarin de Zaligmaker als kind zoude gelegd zijn. Bethlehem was ook de geboorteplaats van koning David. BETHLEHEM, in Pensylvanie, is de hoofdplaats der Evangelische broeder-gemeente of der Hernhutters in Noord-America. Het ligt 11 mijlen ten Noordwesten van Philadelphia, telt 3000 inwoners , levert goede manufacturen en aardewerk, en heeft ook eene bierbrouwerij. De drie verschillende huizen voor ongehuwde mannen, meisjes en weduwen, onderscheiden zich door hunne grootte, en door hun inwendig, bijna kloosterlijk bestuur. In de daarmede verbonden, doelmatige kostscholen worden ook kinderen van andere Christelijke gezindheden opgenomen. BETHLEN (Wolfgano ghaap van), kanselier van Transyl-vanie door de Tartaren in 1679 vermoord, is schrijver van Histo-riarum Pantionico-Dacicarum, Lib X, 1690 in fol. Dit zeldzaam en hoogst belangrijk werk is in 1796 door Hochmeister met een vervolg en aanteekeningen op nieuw in het licht gegeven. BETHUNE. Een beroemd Fransch geslacht, waaruit Maximi-liaan I van Bethune, hertog van Sully, gesproten is. (Zie Sully.) BETON, is eene mortelsoort, die veel gebruikt wordt bij metselwerken onder water en bestaat uit: ongebhischte kalk, tras, zand, fijngostooten briksteen en fijngeslagcn stukjes hardsteen. BETOUW (Mr. Joiiannks in de), Nederlandsch oudheidkenner en geschiedkundige, te Nijmegen (zijne geboorteplaats) op den lldon November 1820 in den ouderdom van 89 jaren overleden, was lid van het Zecuwsch Genootschap en correspondent van de tweede klasse des Kon. Nederl. Instituuts. Genoegzaam alle kleinere Romcinsche oudheden, die gedurende zijn leven te Nijmegen of in den omtrek daarvan gevonden werden, kocht hij voor zijne verzameling op en helderde menig duister punt op in verschillende, meest voor eigene rekening gedrukte, en thans veelal tamelijk zeldzame stukjes; 'smans laatste werkje voort don titel: Romeinsche overblijfselen, door Italiaansche en Fransche oudheidkundigen beoordeeld, Nijmegen 1819. BETTELINI (Pietro) werd to Lugano in 1763 geboren. Roods vroeg logde hij zich op de kunst toe, genoot het ondorrigt van Gandolfi en Bartolozzi, doch volgde, vooral in zijne latere werken, de manier van Raphael Morghon. Hij wist in den geest der door hom gevolgde werken door te dringen, voorde de graveornaald mot zuiverheid en was bijzonder gelukkig in het nabootsen van zeer heldere schilderijen ; hot navolgen van krachtige werken, gelukte hem daarentegen minder. Bettelini was zeer mot Thorwald-son bevriend, die hem het graveren naar vele zijner beeldhouwwerken opdroeg. Daaronder behoort de beroemde „togt van Alexanderquot; in 18 platen, welke echter niet zoo schoon uitgevoerd zijn, als die naar hetzelfde model van Professor Amsler te Munchen. Hij graveerde ook met Marchetti vele bas-reliëfs van Thorwald-sen, naar de teekeningon van Overboek, bonevens de drie apostelen Johannes, Jacobus en Simon, elk op eene afzonderlijke plaat. Onder zijne beste werken wordt do gravure naar dosehoonesehil-derij van Andrea del Sarto uit de galerij van Florence „de graflegging,, voorstellende, gerekend, waarin niet alleen do manier van teekonon en schilderen diens meesters, maar ook zijn diep go-voel wedergegeven is. Het pendant dezer plaat in roij. fol. „de aanbidding dor herdersquot; naar van der VVerff's schilderij uit dezelfde galerij, is evenzeer prijzenswaardig. Zijne plaat in zeer gr. |
fol. naar de „Madonna col devotoquot; van Correggio, uit do verzameling van koning Lodowijk van Beijeron, is beroemd. Vorder heeft hij vele schoone gravuren naarDominichino, Schidone, Guido Reni, Raphael, enz., ook platen in do uitgaaf van Virgilius door A. Caro, geleverd. BETTINA. (Zie Arnim.) BETUWE (de) of Betuuw is eene landstreek in het zuidelijke gedeelte van do provincie Gelderland, welke ruim 26,800 bunders beslaat en eene bevolking hoeft van 31,000 inwoners, die moest hun bestaan vindon in den landbouw. De naam komt af van het oude Bat-auwe, goe.d-land, in tegenoverstelling van Veluwe, Val-auwe, vaal-land, hei. Do Betuwe wordt door den Nieuwendijk in twee doelen gescheiden, waarvan het oostelijke Over-Betuwe en het westelijke Nedor-Betuwe genoemd wordt. Deze landstreek was van vroegere tijdon af meermalen een tooneel des oorlogs, vooral in den twist der Utreohtsche bisschoppon met de hertogen van Gelderland ; zeer voel leed de Betuwe ook gedurende de tachtigjarige worsteling tegen Spanje en bij do invallen derFranschon in 1672 en 1795. BEUDT (Gijsdert), geboortig van Dordrecht, leerling van Al-binus, schrijver van eene bolangiijko dissertatie De jahrica et usii viscerum uropoieticorum, L. B. 1744, waarbij eene zeer goede afbeelding dezer doelen gevoegd is, die door latere schrijvers naau-welijks verbeterd is kunnen worden. Zie Dr. v. d. Boon, Gesch. der ontd. in de ontleedk. van den mensch. ged, in de Noord-Ne-derlarden, Utrecht 1851 8quot; bl. 157—159. BEUGHEM (Counems van), boekhandelaar te Emmerik, hoeft vele bibliographische werken in het licht gegeven b. v. Bibliographia Juridica et politica, Amst. 1680 12°; Bibliograph. medicaetphy-sica 1696; Bihliogr. eruditorum critica-curiosa 1689; La France, savante 1683; Incunabula typograph. 1688 in 12», etc. BEUK (Fagus). Eon tot do natuurlijke familie dor Cupuliforen behoorend plantengeslacht met cenhuizigo bloemen, waarvan do mannelijken uit een klokvormig, 5—6splotig, bloemdek on 10—15 meeldraden bestaan en tot kogelrondo, lang gesteolde, katjes vor-eenigd zijn, en de vrouwolijken door oen onderstandig vruchtbeginsel gevormd worden, dat door den 5—6 deeligen zoom des bloemdeks en 3 stijlen gekroond is. Deze laatsten (de vrouwelijke bloemen) staan, ten getale van 2 of 3 bij elkander en worden door een veelsplotig, gestoeld, en van buiten met vele vleezige draden bedekt hulsel omgeven, dat zich na den bloeitijd sluit, en later in een met vier kleppen openspringend, van buiten met talrijke weeko stekels overdekt, zaaddoos-vormig kapje overgaat, waarin de 2 of 3 driehoekige vruchten, de zoogenaamde Boeknoten besloten zijn. Tot het geslacht Fagus behoort de gemeene Beuk {Fagus sylva-tica L.) oen dor schoonste woudboomen van Europa, die in vele streken ganschc bosschen vormt, 100 — 120 voet hoog en 4 voet dik wordt, en zich door eene witachtig-grijzo schors en half eirond half ovale, gaafrandige en aan den rand gowimperdo, bladen onderscheidt. Deze soort gedijt vooral op een ligtcn, schaduwrijken, doch op geen moerassigen grond, en schiet hare wortelen niet in de diepte, maar wel in eene horizontale rigting uit. Haar hout, 't welk, al naardat do boom midden in het woud en in do schaduw, of vrijer en moor aan zonnewarmte on licht blootgesteld stond eene donkerder of liehtor roodbruine kleur aanneemt, is hard en vast, doch bros, en daardoor, als ook doordien het dikwerf spoedig door insecten wordt aangetast, als bouwstof minder geschikt. Daarentegen is het, zoo lang het onder water geplaatst is, zeer duurzaam, waarom men hot veel bij het bouwen van molens bezigt. Als brandhout en tot hot bereiden van kool en potasch is het allergeschikst, terwijl beukenhouten krullen bij het bereiden van azijn veel worden aangewend. Behalve hethout is ook de schors van den beuk niet van allo waarde ontbloot, daar men hiermede bij gebrek aan eikenschors, looijen kan. In tuinen en plantsoenen komt dikwerf oene verscheidenheid van den gemeonen Beuk voor, Bloedbeuk geheeten, welks bladen in do lente en vroeg in den zomer bloedrood gekleurd zijn. In Noord-America is eene andore soort van Beuk, Fagus ferruginea ait., die zich door langwerpig-eirondo, grof-gezaagde en zeer puntig uitloopendo bladen onderscheidt, oven geschat als bij ons do gemeene Beuk. De boeknoten of vruchten van dezen laatsten, zijn driekant, spits, en door eene gladde, bruine, leerachtige schil om- |
•21
|
govcn. Zij zijn, vcrsch, zoet van smaak en kunnen, niettcgonstaando zij een vlugiig narcotisch beginsel bevatten, in groote hoeveelheid zonder hinder gebruikt worden. Haar hoofdzakelijk bestanddeel is eene zachte vette olie, hoewel men er ook eene hoeveelheid zetmeel, suiker, slijm en een zamentrekkend beginsel in aantreft. Zeer algemeen wordende boeknoten als zwijnenvoeder aangewend, hoewel in verbinding met erwten, eikels, enz, dewijl men voorgeeft dat het spek anders te sponsachtig wordt. Gevogelte eet haar zeer gaarne en wordt er spoedig vet van. Do uit boeknoten geperste en gezuiverde olie is smakelijk en kan zeer goed bij de bereiding van spijzen gebezigd worden, omdat zij lang staan kan zonder in bederf over te gaan. Do onzuivere olie brandt men of gebruikt haar bij handwerken. De na het persen overgeblevene koeken zijn een uitnemend voedsel ter mesting van zwijnen en gevogelte. In chocolade-fabrieken wordt niet zelden de cacaoboter verzamelden daarvoor boekenolie in de plaats gesteld. O. BEUKELSZ. Jan. (Zie Leijden, Jan van.) BEUKELSZ (Willem), stuurman te Biervliet in Staats-Vlaan-deren, en aldaar, volgens allo waarschijnlijkheid, in 1397 overleden , had het geluk van het kaken des barings (die te voren alleen gezouten werd en daardoor niet zeer verre verzonden kon worden) uit te vinden. Beukelsz uitvinding (naar wien men zegt dat de beukelharing, bij verbastering pekelharing, genoemd zoude zijn) werd eene goudmijn voor de Nederlanden. Op den SOstcn Augustus 1556 ging keizer Karei V met zijne twee zusters, do koninginnen van Hongarije en Frankrijk, 'smans graf te Biervliet vereeren. Het oude Biervliet bestaat niet meer, maar bestond nog ten tijde van Vaernewijck en Guicciardini. Er waren twee kerken. In eene derzelve zal het graf van Beukelsz geweest zijn, bedekt met een' lijksteen, voorzien van een toepasselijk opschrift. Boxhorn (die tusschen 1680 en 1690 schreef) zegt dat het graf van Beukelsz er in zijn tijd nog was. In 1807 was er niets meer te vinden, dan buiten de nieuwe, in 1604 gebouwde stad, op het kerkhof der oude stad, eene kleine verhevenheid, welke men zeide het graf te zijn. Op het torentje van hot stadhuis ziet men nog een haring ter gedachtenis aan Beukelsz. Terwijl de Fransche schrijver Noël do la Morinière in zijne Histoin générale des pêches anciennes et modernes (10 vol. 4°) beweert dat het kaken van den haring eene Fransche uitvinding moet zijn, en daarbij allerhande dwaze redenen bijbrengt, is hij grondig wederlegd geworden in twee stukjes van den beroemden Jean Joseph Raepsaet, van Oudenaarde, getiteld: Nute sur la de'cou-verte de caquer le hareng, faüe par Guillaume. Benkels, pilote de Biervliet en Flandre, lue a la séance de Vacademie de Bruxelles, le 13 Novembre 1816; en liéponse aux observations de Mr. Noel de la Morinière, sur I1invention de catjuer le hareng (overgedrukt uit de Annales Belgigues. — Décembre. — Janvier 1818—1819.) BEUNINGEN (Koenraad van), in 1622 te Amsterdam geboren, heeft zich als staatsman een grooten naam verworven en te gelijk als dweeper onderscheiden. Hij promoveerde in 1643 en werd daarop Secretaris van Amsterdam, doch legde in 1650 dit ambt neder om te Rijnsburg niet den bakker Oudaan en anderen oefeningen te houden. Een jaar daarna keerde hij tot hot practi-sche leven terug, werd Pensionaris van Amsterdam en als zoodanig om zijn schrander oordcel en scherp vernuft onderscheiden. In 1652 vertrok hij als buitengewoon gezant der Staten naar Zweden en in 1655 vervulde hij dezelfde betrekking bij het Hof van Denemarken. De koning Lodewijk XIV vreesde zijne komst; „drang zorgquot; schreef hij aan zijnen afgezant d'Estrade „ dat Boreel niet worde teruggeroepen en dat van Beuningen in Holland blijve. Bij de kwade geneigdheid, welke Boroel mij toedraagt, voegt deze laatste eene schranderheid en welsprekenheid, die mij wegsleept.quot; In 1660 en 1664 behartigde van Beuningen de belangen van onzen Staat bij het Fransche hof, gedurende den oorlog met Engeland. In 1668 werd hij andermaal als buitengewoon gezant naar Frankrijk gezonden om den vrede met Spanje te bemiddelen, en in 1670 naar Engeland. Bij uitstek moedig en voorzigtig gedroeg hij zich hier te lande in het jaar 1672; doch daar hij geheel andere meeningen aankleefde ten opzigte van het behoud dezer landen, dan de stadhouder Willem III, daalde van Bcuningen's aanzien naarmate dat van den Prins steeg. In 1686 logde hij alle betrekkingen neder, verviel weder tot zijn vroeger mjsticismns en sleet zijne laatste levensjaren in volkomen verstandsverbijstering. Hij overleed 20 October 1693. Vergelijk omtrent dezen staatsman de redevoering van Mr. C. Vollcnhoven in het Magazijn van ive-tenschap, kunst en smaak, 1« D. Ho stuk bl. 867; en H. J. van der Heim, De legatiombus a Conrado Ueuningio yestis, usque ad annum 1662, Lugd.Bat. 1847 8». |
BEUKENZWAM. (Zie Zwam.) BEURRIEK (Loutsj, Coelestijner monnik, geb. te Chartres, in 1645 gestorven. Behalve eenigo ascetische werken heeft men van hem Histoire du monastire des Célestins de Paris 1734, in 4quot;. L'histoire des fondations et réform. des ordres relig. 1638 in 4quot;. BEÜBRIER (Vincent-Toussainï), superior van het groot seminarie van Rennes, in 1715 te Vannes geb., schreef Con/t'jence.s ecclésiastiques, Paris 1779 in 8°; Sermons 1784 2 vol. in 8». BEURS noemt men in koopsteden een openhaar gebouw, waaide kooplieden op bepaalde tijden bijeenkomen, om over handelszaken en handelsbelangen te spreken, koop en verkoop aan te gaan enz. Men heeft dergelijke gebouwen of plaatsen ook voor bijzondere takken van handel, b. v. graanbeurzen voor den graanhandel, enz. Het zijn meest openbare gebouwen, in wier onderhond door plaatselijke besturen voorzien wordt, en die ook onder de politie-rege-ling van het plaatselijk gezag staan. In het belang van don handel zijn goede en voor den handelaar en zijne waren geriefelijk inge-rigte gebouwen zeer wenschelijk te achten. Men wil, dat de benaming beurs afkomstig zij van een oud Vlaamsch geslacht te Brugge, van der Beurse of Bourse genaamd, in wier huis de kooplieden hunne bijeenkomsten hielden. Anderen ontleencn dien naam van zekere vermaarde herberg te Brugge, op welker uithangbord eene geldbeurs afgebeeld wiis. In de voornaamste koopsteden binnen en buiten's lands hoeft men prachtig ingerigte gebouwen ton gerieve des handels, waaronder vooral die te Londen, Parijs, St. Petersburg, Hamburg, Amsterdam, Rotterdam en Antwerpen mogen genoemd worden. BEUVELEIXMatthieü), priesteraan het seminarie St. Nicolas du Chardonnet, in de XVIIJquot; eeuw, is schrijver van een Manuel pour les ecclésiastiques, van Méditations sur lesvérités Chrétiennes van het Symbole des Apótres expliqué. Sermons etc. BEVALLIGHEDEN. (Zie Gratiën.) BEVER (Castor Fiber L.). Een viervoetig zoogdier, tot de familie der zwempootigen fPalmipedia) behoorende, hetwelk in de noordelijke doelen van Europa, Azië, en America voorkomt, doch nergens menigvuldiger dan in Noord-America, en inzonderheid in Canada. Het onthoudt zich aan de oevers van rivieren en meren, en leeft zoowol in het water, als op het land. De Bevers houden meest van stille , zaeht vloeijcnde stroomen , ann welker oevers zij zich woningen bouwen, met zulk een wonderbaar beleid en kunst, dat dit werk alleon hen onderscheidt van bijna alle andere dieren. Dit echter, hoe schrander en vernuftig het moge geschieden, schijnt eigenlijk meest een gevolg van behoefte te zijn: want in Rusland, Polen, en somtijds ook in Duitsehland houden zij huis even gelijk de otters in holen, welke aldaar aan de oevers der rivieren en meren veelvuldig voorhanden zijn. Wat echter die woningen en het bouwen van dezelve betreft: wat door vroegere natuurbeschrijvers desaangaande is opgegeven, is met zooveel wonderbaars doorweven, dat men niet wel zonder wantrouwen alles als waarheid kan aannemen. Zooveel nogthans mag men voor zeker houden, dat zij, in gezelschap van een goed |
|
anntal hunner, boomstammen, zelfs van eene vrij grooto dikte, met hunne scherpe tauden bij den grond af en alsdan op zekere lengte in drie, vier stukkon, eveneens doorknagen; die stukken onder het water in met hunne voorpooten gemaakte holten vastmaken en met klei of aarde aan elkander voegen, derwijze dat zij met oen zeer groot aantal hunner (sommigen zeggen wel van twee of drie honderd) daarin kunnen verblijven, en voorraad van populieren, wilgenhout en andere boombasten, wortelen en bladen tot voedsel gedurende don wintertijd bewaren, en aldus in maatschappij leven. Men beschrijft deze woningen als eenen, door hout, klei of aarde, zeer vasten, tien of twaalf voet op de grondvlakte breeden, en aan de kruin tot twee- of drie voet schuins toeloopenden dijk, tot acht voet in de hoogte, die volkomen in staat is om het water te keeren. Deze woningen dienen lot winterverblijf; des zomers verspreiden zich de bevers en leven van elkander verwijderd. De Bever heeft de grootte van een' kloeken hond en doorgaans de lengte van twee en een half voet. De kop heeft eene ronde gedaante. De oogen zijn klein en zwartachtig, de ooren kort, rond, van buiten harig, van binnen omtrent knal. Inzonderheid onderscheidt zich de Bever door eenen breeden, platten, bijna eironden , geschubden staart. De schubben gelijken naar die der visschen; tusschen dezelve staan eenige haartjes, echter dun gezaaid. Met dezen staart kan hij op den grond in het water slaan, zoodat men het zeer ver hooren kan. Zijne pooten zijn kort; aan ieder derzelve heeft hij vijf vingers, welke ann de voorste geheel van elkander afgezonderd, doch aan do achterste door een sterk vlies, even als bij de watervogels, aan een gehecht zijn, hetwelk hem tot het zwemmen, dat hij dikwijls moet doen, van zeer groote dienst is. Zijne huid draagt eeno vacht van zeer fijn, zacht haar, bij dezen licht, bij genen donker, kastanjebruin van kleur. Ook vindt men er, die geheel zwart zijn, welker huiden kostbaarder geschat worden dan bont. Er komen ook witte voor, en somtijds rosachtige en mot vale en gele haren. Het ge-wigt van den Bever is 20, tot 40, 50, 60 pond. De huid wordt, als bontwerk, op onderscheidene manieren gebruikt, en de daaruit ontleende haren worden in de hoeden-fabrieken gebezigd, en ook tot kousen cn handschoenen bearbeid. Hoogst belangrijk is bij den Bever het Castoreum of zoogenoemde Bevergeil, dat eene donkerbruine, taaije, gedroogd zijnde, ligt wrijfbare stof is, van eenen scherpen, bitteren smaak, cn sterken, doordringenden reuk, die zich in twee blaasjes of beursjes tusschen de achterpooten van het dier (zoowel bij de wijfjes als mannetjes) bij do teeldeelen vergadert, en den genoemden naam verkregen heeft, omdat men wel eens deze blaasjes of beursjes, te onregt voor de teeldeelen van het mannetje hield. Hot Bevergeil, dat uit de noordelijke streken van Europa wordt aangebragt, en onder den naam van Siberisch of Muskovisch Castoreum bekend is, is hot beste; doch men heeft nog eene mindere soort, onder den naam van Engelsch Castoreum bekend, dat uit Canada tot ons komt, en aan deszelfs minderen reuk, en wanneer men het doorbreekt, glinsterende oppervlakte, zeer wel van het vorige te onderscheiden is. Het Bevergeil wordt als een zeer heilzaam middel, tegen moederkwalen en zenuwziekten, in de geneeskunde aangewend. Het vleeschvan den Bever wordt niet alleen gegeten door de Noord-Amerieanen, maar ook, en ver-r.iits men in de dijen en don 12 duim langen geschubden staart den reuk en smaak van visch waarneemt, doordcKoomsoh-gezinde Christenen, in de landen waar hij voorkomt, in de vasten voor ceno geoorloofde spijs gehouden. Do Bever houdt zich bij een onkel wijfje, en zij paren in den winter. Na vier maanden dragt, krijgt het wijfje moest in lentemaand, twee jongen, somtijds drie, zeldzaam vier. Het heeft slechts vier mammen boven aan de borst. Do jongen zijn in het derde jaar volwassen, en zoo zij geene holbewoners zijn, gaan zij alsdan mede aan het bouwen der maatschappelijke woningen. Men meent dat do Bevers van 15 tot 20 jaren leven. Verg. Schreber, Sduglhiere, IV. 623, Tab. 175; Fr. Cuvier, Mammifères, VI pl. 6; A. C. Bonn, Anatome Castons, liitgd. Bat. 1800 4quot;c, tabb.; Brandt und Katzoburg, Darstell.u, Beschreib der Thiere, die in der Arzneimittellehre in Betracht kommen, I. s. 12—30 tab. 3 et 4. |
BHVEREN (Mattheus van) omstreeks 1609 te Antwerpen geboren, in 1650 aldaar in het St. Lucas gilde ingesehreven, was leerling van den beeldhouwer P. Verbrugghen en bloeide omstreeks het jaar 1670. Van Beveren beitelde in marmer, hout, albast en ivoor: zijne uit deze stof vervaardigde kunstbeeldjcs, worden zeer gezocht. In België bevinden zich zijne groote werken; zoo zijn de praalgraven van Casper Boest in de St. Jacobs-, van Jan van den Brouckin dc St. Michiels-kerk, boven welk laatste hij een standbeeld van den II. Mattheus in albast beitelde, benevens de eikenhouten predikstoel in de kerk der Reeolletten te Antwerpen , van zijne hand. In de abdij van Tongerloo is een ivoren kruisbeeld vau hem, in de kerk Notre dame du Sablon te Brussel, het marmeren praalgraf van den admiraal Claude, graaf van Thurn und Taxis, welk graf hij met twee standbeelden, den tijd en Ue deugd voorstellende, versierde. Een groot ivoren kruisbeeld van hem verfraait de kapel van St. Mureou in dio kerk; een dergelijk bevindt zich in de kapel van het godsdienstig gesticht der H. drievuldigheid te Brussel; ook zijn hot hoofd-altnar in dc St Michielskerk te Gent en de Mater dolorosa bij een der pilaren van de Lieve-vrouwe-kapel te Antwerpen, benevens de ivoren beelden, Christus en do H. Maagd voorstellende, in do Bagijnen-Kerk zijner geboorteplaats , door hem gebeiteld. BEVEKEN(Ciiaui.esvan) werd den 6lt;lquot;ii April 1809 te Mechelen geboren en zette zich als kunstenaar te Amsterdam neder, waar hij in den bloei zijns levens, den 16JcllSept. 1850 gestorven is. Hij schilderde portretten en tableaux de genre, die van eene grondige studie naar de natuur getuigen. Zijn stijl was die der Fransche moderne schilders, hoewol hij in het laatste zijns levens stukken voort-bragt, die, vooral wat het koloriet en de uitvoerige behandeling aangaat, naar de oude Hollandsche school overhelden. Eerst sehildcrde van Beveren slechts enkele figuren, later werken van eenen meer zamengestelden aard. Zoo vervaardigde hij voor de Jezuïten-kerk, op den singel te Amsterdam, een altaarstuk „den H. Ignatius voorstellende, op het oogenblik dat hem de H. Maagd en het kind, verschijnen.quot; De pater-generaal der Jezuï-ten. Boothaan, wilde hem niet toestaan om een vroeger besteld onderwerp voor die kerk te schilderen, hetwelk den H. Ignatius z^iu hebben voorgesteld, zoo als Christus hem onder den last des kruises verschijnt, hem opdragende dien last te helpen dragen; omdat de schets van vau Beveren hem minder beviel. Diens broeder A. B. Roothaan van Amsterdam was de voorname ondersteuner van den kunstenaar. Op de Tentoonstelling te s' Gravenhage in 1835, zag men van hem eene „biddende nonquot;, op die van 1839, „de Guitaarspcclsterquot;, op die van 1849, „Judith met het hoofd van Holophcrnes quot;, benevens twee portretten. Op de Tentoonstelling te Munchen in 1845, bevond zich van hem „ de biecht van een ziek meisjequot; waarin de gewetensangst, welke van boven troost en bemoediging zoekt, even als de nadenkende blik des monniks die naast haar leger gezeten is, geroemd worden. De schilderij werd door den koning van Beijeren voor de Pinacotheek aangekocht en in het werk van Piloty en Lühle: Die Konigl. Bayritchen Gemaldegaterien uitmuntend in steen gebragt. Te Rotterdam bevinden zich zijne „Judithquot; benevens zijne „Hagarquot;. In 1837 werd van Beveren tot lid der Kon. Aead. van beeldende kunsten te Amsterdam benoemd. BEVERGEIL. (Zie Bever.) BEVEKNEL. Aldus noemt men in onze moedertaal het tot de natuurlijke familie der Umbelliferen of schermdragende gewassen bchoorende plantengeslacht Pimpinella, dat zich door de veel-striemige groeven zijner zaden van aangrenzende geslachten onderscheidt. Vroeger werd de vooral in verschen toestand aroma-ticke wortel van Pimp. Saxifraga L. of gemeene Bevernel en P. magna L. (beide ook bij ons in het wild voorkomende gewassen) niet zelden bij stoornissen der spijsverteering cn der urinafschei-dende werktuigen als geneesmiddel aangeprezen en voorgeschreven, spelende hij ook thans nog in de veeartsenijkunde geene onbeduidende rol. De merkwaardigste soort, P. Anisum L., wier zaden den Anijs leveren, vindt men onder dat artikel beschreven. BEVERNINCK (hiekonymus van), een onzer beroemdste staatslieden van de XVIIdo eeuw, werd geboren te Gouda den 25«'lt;m April 1614 en overleed den SO'101' Oct. 1690 te Oud-Teilin-gen, anders het huis te Lokhorst genoemd, in de nabijheid van Leyden. Van zijn publiekleven valt optemerken, dat hij eerst sche- |
BEV—BEW
2«
|
pen van Gouda was en reeds toen eene zending van Holland aan Utrecht waarnam. In 1653 werd liij met do Heeren Nieuwpoort, van de Perre en Jongstal als extraordinaris ambassadeur van wege do Staten, naar Engeland tot Cromwell gezonden. Later bekleedde hij de betrekking van thesaurier-generaal. Hij was vervolgens tegenwoordig bij do vredehandelingen te Breda, en hielp, door zijne bekendheid met den Franschen gezant d'Estrades, die hem hoogschatte, dien vrede in 1667 tot stand brengen. Hij onderhandelde ook bij het sluiten van den vrede te Aken in 1668. Vervolgens vervulde hij een gezantschap naar Spanje, en trad daarop weder als der Staten afgezant in 1672 in Engeland op Eindelijk hielp hij den Nijmeegschen vrede, die iu 1678 tusschen Frankrijk en de Republiek tot stand kwam, sluiten. Hij verwierf zich gedurende zijn geheele diplomatische loopbaan den naam van een scherpzinnig en uitstekend staatsman. Zijn leven, benevens dat van Bruno van der Dussen, is in 1848 door Dr. G. D. J. Schotel te 's Hertogenbosch in het licht gegeven. BEVERWIJK, een aangenaam vlek in Noord-holland, arrondissement Haarlem , aan een inham van het IJ, de Wijkermeer genaamd. Volgens sommigen is de oude naam Bedevaartswijkj in de wandeling zegt men eenvoudig do Wijk. Het was reeds in de XIIId0 eeuw bekend. Beverwijk is zeer net cn fraai gebouwd, telt 400 huizen en 2430 inwoners, die meest hun bestaan vinden in landbouw, tuinderij en warmoezerij, voorts in kleinhandel en winkelnering. De Wijker kersen, bessen en peulen zijn zeer smakelijk en op de markten van Amsterdam en Haarlem zeer gezocht; nog vinden eenige ingezetenen hun bestaan in de schelpnering. Ook heeft men er 4 rozijnazijnmakerijen, een katoenfabriek met verwerij en fijnkatoendrukkerij, een korenmolen en een boom-kweekerij. BEVERWIJK (Joan van) , een beroemd geneesheer uit de Xvil'1'quot; eeuw, uit een overoud adellijk geslacht gesproten, geboren te Dordrecht in 1594 en aldaar overleden in 1647, in den ouderdom van 52 jaren. Na in zijne geboorteplaats het voorbereidend onderwijs in de oude talen van den beroemden Ger. Joh. Vossius te hebben ontvangen, ging hij 16 jaar oud naar Leyden, waar hij zoowel in de letteren als de geneeskunde heeft gestudeerd. Vier jaren later ging hij naar Frankrijken studeerde teCaen, Parijs en Montpellier, van waar hij zich naar Padua begaf, waar hij tot meester in de vrije kunsten, en doctor in de geneeskunde werd gepromoveerd. Van Padua reisde hij naarBologne, waar hij zich verder in de practijk oefende. Daarna bezocht hij Basel en Leuven, en keerde naar zijne geboortestad Dordrecht terug, waar hij zich als geneesheer vestigde. In 1625 word hij tot stads Med. Doctor en Lector in de heelkunde benoemd. Later was hij aldaar in onderscheidene regeringsposten werkzaam , cn heeft hij meermalen voor Dordrecht, als atgevaardigde, zitting in de Staten van Holland gehad. Bevorwyk was een zeer geleerd man en van eene grootc werk zaamheid, zoo als uit zijne menigvuldige geschriften blijkt, waarin eene groote belezenheid doorstraalt. Merkwaardig is het, dat hij een der eersten geweest is, die de leer van Harvey over den omloop van het bloed heeft aangenomen, die hij reeds zeer vroeg, toen zij bijna overal elders werd verworpen, in zijne lessen heeft voorgesteld en in zijne werken heeft beschreven. Zijne werken, die zoowel op geschiedenis, als op fraaije letteren en geneeskunde betrekking hebben, zijn o. a. opgegeven bij de Chalmot, Bioyr. Woordenb. d. IH. bl. 60—62. Onder dezen noemen wij: Van de WtneementheydldesvrouivelijkenGeslagts,DorA. 1643 12quot;. Dit werkje eerst in het Latijn uitgegeven, waarin hij het noodzakelijke van eene wetenschappelijke opvoeding voor vrouwen uit den beschaafden stand aantoont, zal niemand onvoldaan uit de hand leggen. Ongesondheyt ofte Geneeskonste van de Siecklen verfiert met Bistori/en, ende kopere Platen, als oock met Verssen van Heer Jacob Cats, Ridder, Raedt Pensionaris van Hollandt (ed. II mihi Dordrecht 1644 12°) is zeer dikwijls uitgegeven, en was vroeger een huisboek. Al zijne gezamenlijke weiken zijn in 2 d. in folio, en 4» te Amsterdam, in 1656 in het licht verschenen, welke uitgaaf later meermalen is herdrukt. BEVOLKING. fZie Statistiek.) |
BEVRUCHTING VAN DIEREN. De voortplanting der soort geschiedt op tweedorlei wijze; bij eenige dieren door deeling van een individu in twee of meer zelfstandig bestaande wezens, zoo als bij do polypen, de Nais, den lintworm; bij de meeste en vooral dc hoogcre diersoorten door paring, bevruchtingen ontwikkeling. De bevruchting is het tot zelfstandige levenswerkzaamheid opgewekt worden eener kiem. Zij geschiedt binnen of buiten het vrouwelijke ligchaam. Bij de visschen en kikvorsehen worden do cijeren buiten het vrouwelijke ligchaam door het mannelijke zaad bevrucht; bij de overige dieren wordt de kiem na do bevruchting naar eene geschikte plaats ter ontkieming overgebragt, om aldaar zieh te ontwikkelen, waarna het nieuwe individu op het vastgestelde tijdstip geboren wordt. De bevruchting geschiedt door het mannelijke zaad of sperma; zaad-diertjes, dat is zelfstandig zich bewegende cellen, dringen in het ei en brengen daarin eene verandering te weeg, die de ontwikkeling tot een afzonderlijk voorwerp te voorschijn roept. Zie voorts de artikelen: Paring, Voortteling, Baarmoeder, Zaaddiertjes en Ei. BEVRUCHTING DER PLANTEN. Hieronder verstaat men in de kruidkunde die acte, welke de vorming van de eerste kiem-cel onmiddellijk voorafgaat, en aanleiding geeft dat het planten-ei van den toestand, waarin het verkeert, overgaat in een zoodani-gen (die van zaad), welke het geschikt maakt om tot de voortplanting te dienen. Hot zijn voornamelijk de openbaar bloeijende gewassen of Phanerogamen, h\] welke de pogingen om te ontdekken , wat er eigenlijk bij de bevruchting geschiedt, met een gunstigen uitslag zijn bekroond geworden, dewijl de microscopische kleinte van die doelen, welke men vooronderstelt, dat daaraan bij sommige klassen van bedekt bloeijende planten of Cn/ptogamen deelnemen, alle onderzoek dienaangaande bij de laatsten onmogelijk maakt. Wat wij dus van de bevruchting der planten zullen meêdeelen , heeft enkel en alleen op de eerstgenoemde groote afdeeling betrekking. Zal de bevruchting tot stand komen, dan moet daaraan noodwendig de Bestuiving, dat is het in aanraking komen van den stempel met de stuifmeelkorrels, voorafgaan, iets, hetwelk ól door de plaatsing der geslachtsdeelen óf door het meewerken van verschillende uitwendige invloeden, zeer gemakkelijk geschieden kan , zooals men nader in het art. Bestuiving vindt uiteengezet. Hebben de stuifmeelkorrels den stempel eenmaal bereikt, dan worden zij daarop door een kleverig en zoet vocht teruggehouden, om cenigen tijd daarna op te zwellen en eene of meer geslotcne buizen uit te zenden, welke langs het stijlkanaal zich naar beneden bewegende, eindelijk tot de inwendige holte van het vruchtbeginsel doordringen, waarin het ei of de cijeren besloten zijn. In dezo holte aangekomen, trachtende stnifineelbuizen deneimond te bereiken, om door dezen tot den kiemzak te geraken, iets , hetgeen volstrekt noodzakelijk is om do bevruchting te doen plaats hebben. Wat echter geschiedt er , wanneer zij werkelijk zoover gekomen zijn ? Een bepaald antwoord hierop te geven is in zoo verre onmogelijk, als er, nog heden ten dage, twee partijen tegen elkander overstaan, welke door eigene onderzoekingen geleid, ieder een ander resultaat verkregen hebben. Mohl, Amici, Hof-meister meenen namelijk dat de stuifmeelbuis zieh eenvoudig tegen den kiemzak feen met vocht gevuld blaasje) aanlegt, en dat dan (hoe of waardoor weet men niet) de eerste verandering welke het ei ten gevolge van het in aanraking komen van beiden ondergaat, het ontstaan namelijk der eerste kiemcel, in den laatsten plaats heeft; Schleiden en Schacht daarentegen verzekeren, dat de neerdalende stuifmeelbuis den kiemzak (hetzij door omstulping, hetzij door doorboring van zijn wand) binnendringt, en de eerste kiemcel in de eerste geboren wordt. De meeste kruidkundigen houden de theorie van Mohl voor de aannemelijkste. Volgens haalkan men dan de helmdraden als de mannelijke en den stamper als het vrouwelijke voortplantingswerktuig blijven beschouwen, eene wijze van zich dc zaak voor te stellen, welke met Schleidens theorie geheel in strijd is en door hem dan ook geheel verworpen wordt. Uit de eerste kiemcel ontstaat door vermenigvuldiging einde-lyk de kiem; en deze vormt met de zaadhuid, hot zaad. O. BEWEGING is de toestand, waarin een ligchaam wordt waargenomen, dat niet voortdurend de zelfde plaats in de ruimte inneemt, tegenover dezen staat do toestand van rust; en een derde is niet denkbaar. Om tot de plaatsverandering van een ligchaam te besluiten, is de vergelijking van dit met andere voorwerpen, die werkelijk in rust zijn, of als zoodanig worden beschouwd, noodzakelijk. De grootte der verplaatsing door dc eerste vergelijking |
BEW
a 4
|
verkregen, is de volstrekte, door de laatste, do betrekkelijke bowo-ging van het ligchnam. Do aarde, zoo als bekend is, wentelt om haro as en doorloopt eene kringvormige baan om do zon. Eene dier bewegingen is reeds genoegzaam, om ons te doen besluiten, dat er op de aai de geen vast vergelijkingspunt wordt aangetroffen, en dat dus elke bewoging, die wij waarnomen, betrekkelijk moot wezen. Men is echter overeengekomen om, in do werktuigkundo, do aarde als onbeweeglijk to beschouwen, daar zich alles in do meeste gevallen, oven zóó toedraagt, en dus de beweging, mot botrokking tot oen vast punt op de aarde als volstrekt aan te nomen. In dion zin is het dan eene volstrekte beweging, dio men meet, wanneer men op don wal staande, don voortgang van een voorbijzeilond vaartuig bij een vast punt op den oeverkant vergelijkt; betrekkelijk zou de beweging geweest zijn, indien men een ander insgelijks voortgaand vaartuig tot vergelijkingspunt had gekozen. Om de beweging van een ligohaam volkomen te bepalen, moet men de baan kennen, waar langs, en do wijze, waarop het bewogen wordt; benevens de grootte der afstanden, die het in bepaalde tijdsdeelen aflegt. Met betrekking tot de baan, kan de beweging reytlijnig of kromlijnig zijn; terwijl men bovendien de laatste naaide gedaante der baan, in cirkeloormige, parabolische, elliptische, enz. beweging onderscheidt. Verder is de wijze, waarop het ligchaam bewogen wordt, vooit-durend of onafgebroken, wanneer het bestendig in denzolfden zin voortgaat; daarentegen wederkeerig of afwisselend, wanneer do beweging nu voorwaarts, dan rugwaarts plaats heeft, zoo als bijv. met den slinger hot geval is. In de derde plaats noemden wij de grootte der afstanden door het ligohaam, in bepaalde tijdsdeelon afgelegd. Zijn de in gelijke tijdsdeolen doorloopcne ruimten, hoe klein do eerstgenoemde ook genomen worden, volkomen gelijk, dan is de beweging eenparig-, is dit niet het geval, dan is zij in het algemeen veranderlijk 011 kan alsdan eenparig versnellend, eenparig vertragend, of onregelmatig wezen; d. i. de in gelijke tijdsdeelon afgelegde wegen worden mot gelijke vorsehillon grooter, met gelijke verschillen kleiner, of hebben geen verband onderling. Tot opheldering van het gezegde willen wij aannemen, dat de gelijke tijdsdcelen door ééne'seconde worden voorgesteld; dan zullen de doorgeloopone ruimten zijn, bijv.; Eenparige hew. Eenp. vertn. bew. Eenf. verlr. lew. Onregetm. lew. In de lesoc. 2 nieters. 3 meters. 18 meters. 4 meters. quot; quot; quot; quot; quot; . jj Bij de beweging van ligchamen om eene vaste as, ronddraai-jende beweging genoemd, zoo als onder anderen met raderwerken, slijpsteenen, enz. het geval is, wordt om de beweging te bepalen, de hoek, dien eene der middellijnen van hot ligchaam in zekeren tijd doordraait, in aanmerking genomen. Zie verder de artikelen Kracht en Snelheid. De leer van de beweging der vaste ligchamen, Dynamica genoemd, maakt een gedeelte uit van de Mechanica; voor zooverre zij betrekking heeft op de vloeistoffen heet zij Hydrodynamica, en is eene afdeeling van de Hydraulica of Moehaniea der vloeistoffen. BEWEGING (Eeuwigdurende). Daardoor moet verstaan worden, de beweging van een werktuig, dat zomlordoor eenigo kracht van buiten gedreven te worden, niettemin arbeid vorrigt. Een werktuig, dat deze eigenschap bezit, en dus gecne andere uitgaven zou veroorzaken, dannoodig zijn om het in goeden staat te houden , waardoor brandstof, onderhoud van menschen en dieren enz. bespaard wordt, staat minstens gelijk in waarde met eene goudmijn, en hot heeft ook nimmer, zelfs in den tegenwoor-digen tijd niet, aan menschen ontbroken, die het tot onderwerp van hunne onderzoekingen gesteld hebben. Jammer slechts, dat de uitvinding volstrekt onmogelijk is; want men kan wiskundig bewijzen, dat eene beweegkracht noodzakelijk is, om een werktuig in bewoging te stollen, en dat do bowogingsarbeid, door dezen ontwikkeld, altijd grooter is dan don nuttigen arbeid, uithoofde van de schadelijke tegenstanden. (Zie Tegenstand.) |
Dofiguurin do vorige kolom steltvoor een dor menigvuldige toestellen, waardoor men gemeend hoeft hot donkbeeld der eeuwigdurende beweging te verwezenlijken. Aan een palrad, dat om zijn middelpunt kan draaijen, zijn staafjes van gelijke lengte en mot kogeltjes van het zelfde gewigt voorzien, zoodanig vastgemaakt, dat zij zich om spillen kunnen bewogen. Het rad in do rigting van het pijltje in beweging gebragt zijnde, zullen de staafjes, ten gevolge van do werking dor zwaartekracht, verschillende standen aannemen; en doordien de dalende kogeltjes op oen grooteren hefboom werken dan de klimmende, zou, meende men, de meerdere arbeid, die daardoor ontwikkeld wordt, voldoende zijn om het werktuig in bewoging te houden. Men vergat echter dat het aantal op te voeren kogeltjes, dai der dalende overtreft, en dat het voordeel van den langoren hefboom, hier niet opweegt tegen het nadeel van het meerder gewigt. (Voor meerdere bijzonderheden zie ook Delaunay, Allereerste gronden der Mechanica, vrij gevolgd en vermeerderd door i\ A. T. Delpnit, 's Gravenhage, K. iquot; uhri 1851 lo deel.) BEWICK. (Thomas) Deze hout-gravcnr word in 1753 in Engeland geboren en stierf in 1828. Hij was het, die deze bijna te niet geraakte kunst, weder in het loven riep. Men leerde hem hot eerst uit do houtsneden kennen, welke hij bij den graveur Bielby te Neweastle, voor het werk van Dr. Hutton over de scheepvaart vervaardigde. In 1775 won hij don door het genootschap voor de kunsten te Londen uitgeschreven prijs in het vak der houtsneê-kunst, met zijn „Jagthondquot; welke hij met grooto waarheid naar de natuur geteekend had. Deze plaat, werd in hot door Th. Saint te Neweastle uitgegeven werk „de fabelen van Gayquot; gevoegd: waarvan ook do overige platen zoo door hom als door zijn broeder John vervaardigd zijn. In 1790 verscheen te Newcastle, vervolgens in 1811 te Londen „/i general history of quadrupedsquot;, voor welk werk hij do platen sneed, welke moest naar zijne eigene tee-koningen vervaardigd, niet alleen om do waarheid van uitdrukking en de zuiverheid dor teekening, maar ook om het bevallige dor houtsneden beroemd zijn. Behalve vele vigiiotten, vervaardigde hij ook de platen voorliet werk „History of britisch Birdsquot; hetwelk in 1809 te London verscheen. Hij vond ook, door het geven van verschillende hoogte aan de oppervlakte der houttafels, het middel uit, om alle schakeeringon der tinten weder te geven. Zie verder : Passavants Reise durch England und Belyiën; de Berliner/jeitung van 1828; het Monthly Magazine 1805; John Jackson, A Treatise on wood-engraving, historical and practical, Lond. 1839 en Sir W. Jardine, The Naturalist's Library, Ornith. v. VI, Memoir ofTh. Bewick, Edinburg 183g. Zijn brooder John, bezat minder verdienste en is reeds in 1795 gestorven. BEWUSTZIJN of BEWUSTHEID is de algemeeno uitdrukking ter aanduiding van do waarneming van hetgeen met betrekking tot het leven van onzen geest voorkomt en geschiedt. Het berust in hot algemeen op het ondorseheid tusschen de uit- en inwendige ervaring; tusschen de zigtbaro wereld, waartoe ook het ligchaam gerekend wordt, en het leven van den geest. Tot het laatstgenoemde behooren do gewaarwordingen, de zielsaandoeningen, de voorstellingen, do gedachten, de neigingen, de begeerten, de voornemens, het gevoel van leed en smart, en al wat daartoe betrokking heeft. Van dit alles, dat aan oen gestadige verandering onderworpen is en dat daarom bij eiken mensch of bij denzelfdon mensch in ondorseheidono tijdon anders is, voorzoo verre het door ons wordt waargenomen, zoggen wij dat wij er van bewust zijn. De uitdrukking: zieh van iets bewust zijn, beteekent niet hetzelfde als: iets in zijn bewustzijn hebben. Dat sommige voorstellingen of begeerten van welke men de duidelijkste bewustheid had, geheel kunnen verdwijnen, en dan naderhand weder als van zelve of ten gevolge van deze of gene aanleiding te voorschijn komen, is een in het oog loopend bewijs, dat men iets in zijn bewustzijn kan hebben, zonder dat men daarvan altijd eene duidelijke bewustheid heeft. Meestal is men zich in hetzelfde oogonblik slechts van een zeer gering gedeelte bewust, van datgeen wat men in den geheelon loop dos levens heeft waargenomen, gedacht, ondervonden, gevoeld of begeerd. Naar gelang van de gesteldheid |
- «EZ
BEW
25
|
en ilen inhoud van hetgeen ons in een bepnald oogenblik bezig houdt, kun men van een zinnelijk, zedelijk, godsdienstig enz. bewustzijn spreken; en met deze uitdrukking duidt men dan meestal een zeker gevoel aan, dat gepaard gnat met eene beoordeeling en waardering der onderscheidene voorwerpen en betrekkingen van wolke wij ons bewust zijn. Het spreekt van zelf, dat men in den toestand waarin men zich van het een of ander bewust is, goene andere voorstellingen hebben kan, dan die in eene bepaalde eenheid eene zekere veelheid hebben. Men duidt gewoonlijk het verkrijgen van de bewustheid van eene zekere voorstelling ofgedaehte aan door het woord; apperceptie-, en men was oudtijds gewoon deze apperceptie aan ecnen afzonderlijken zin toe te schrijven. Verwant met hetgeen wij hier beschreven hebben, maar daarvan toch onderscheiden is de bewustheid van zichzelven, waardoor men zichzelven in alle toestanden van het leven des geestes als denzelfden, en in onderscheiding van andere dingen kent. Men kan zich van het een of ander bewust zijn; zich in bet een of ander verdiepen, zonder dat men dien toestand als zijnen eigenen kent of zichzelven waarneemt. Noch oorspronkelijk, noch onafgebroken heeft derhalve de mensch bewustzijn van zichzelven. De bewustheid van zichzelven kan daarom met een licht worden vergeleken , dat nu eens geheel verdooft, dan eens geheel van zelve weder met helderheid brandt. Zulk een oogenblik van helderheid, waarin men datgeen waarvan men bewustheid heeft, met betrekking tot zichzelven kent, en van de eenzelvigheid van zijn persoon zekerheid heeft, noemt men daad van zelfbewustheid. Somtijds is het alsof het eigen ik in eene veelheid is gesplitst en opgehouden heeft één te zijn. Dit geschiedt niet slechts in den toestand van krankzinnigheid, maar ook als men klaagt dat men zichzelven niet meer kent. Dit laatstgenoemde verschijnsel, gelijk alles wat tot de zelfbewustheid behoort, is vooral in den laatsten tijd het voorwerp van wijsgeerig onderzoek geworden en als het middelpunt van het leven des geestes beschouwd. Dit is geschied sedert Kant het donderde benaming van transcendentale synthesis der Apperceptie, als voorwaarde van do eenheid en den zamenhang van het voorstellen en denken heeft loeren kennen. BEWIJS. In de wiskunde,die vanouds af roemdcop den naam van gewisheid en wetenschap (/LluOt]fiaTty.tj èmgtj/irj), heet bewijzen : het aanwijzen of klaarblijkelijk maken, dat de waarheid eener stelling noodzakelijk volgt uit de voorwaarden of onderstelling, met behulp van voorafbewezene stellingen, of de algemeene wetten der aanschouwing Dc bewijzen zijn van tweederlei soort: reytstreeksche, die de waarheid der stelling uit hare beginselen ontvouwen, en bewijzen tiit het ongerijmde, waardoor men tracht aan te toonen, dat, als de stelling niet waar konde zijn, men in ongerijmdheden zoude vervallen. Deze laatste soort is wel niet minder bondig, dan de eerste; maar zij wordt echter in den strengen betoogtrant der wiskundigen, niet gebezigd, zoo lang men nog zonder grooten omslag een regtstreeksch bewijs kan geven ; omdat de regtstrceksche over de zaak zelve, uit welker natuur zü ontleend zijn moer licht verspreiden. Ten aanzien van het verband, of den schakel der sluitredenen, waaruit bewezen wordt, verdeelt men de bewijzen in analytische (ontbindende) en synthetische (zamenstellende). Bij de synthetische gaat men uit van het algemeene tot het bijzondere, even als bij de sluitredenen der zoogenoemde 1quot;° figuur. Bij voorbeeld. Alle mensehen zijn sterfelijk : Alexander is een mensch; Dus is Alexander sterfelijk. De analytische bewijstrant gaat, omgekeerd, uit het bijzondere voort tot het algemeene. Tot voorbeeld dient do bekende analytische methode, aantoonende, dat, zoo eenige wet voor een bepaald getal, b. V. van 6,7,8, enz. leden geldt, en men stelt, bij inductie, 1 leden, dezelve ook waar zal zijn voor n 1 leden, als geldende voor n=8, en dus ook voor n -f 1=9 o(algemeen. |
BE/A (Tiikodokds) of DE BEZE, als dichter, redenaar, eerste ceiaai der hervormde hoogeschool in Frankrijk, staatkundig on-lt; erhandelaar en polemicus beroemd, werd den 24»i«n Junij 1519 tt Vezelai, eene kleine stad in Bourgogne, waar zijn vader baljuw wasjuit een adellijk geslacht geboren. Zijn beide ooms van 's vaders zijde, bekleedden zeer aanzienlijke ambten te Parijs. De een was quot;(1 van het parlement, de andere abt van Froidmond. De eerste «ei door de lieftalligheid en schoonheid van den knaap, bij een bezoek te Vezelai, zoo bekoord, dat hij zijne ouders verzocht hem af te staan, ten einde voor zijne opvoeding te zorgen. Beza word eerst aan de zorg van don geleerden Mclchior Wollmar. een Duitscher, die te Orleans met veel toejuiching de oude talen en het Romeinsche regt onderwees, toevertrouwd, en volgde hem naar Bourges, waar hij op begeerte van de koningin van Navarre, tot onderwijzer der Gricksche taal beroepen was. Hier en te Orleans, waarheen hij zich terug begaf om in do regten te studeren, en to Parijs, waar hij zich na een vierjarige studie vestigde, gaf Beza verschillende proeven van zijn uitstekend dichterlijk talent in het licht, en opendon zich de schitterendste vooruitzigtcn voor hem. Het was Calvyn, dien hij reeds te Bourges had loeren kennen, die hom ontraadde zich in den boekhandel te begeven, en hem bewoog zijne talenten ten nutte der hervormde kerk, waartoe hij na eene hevige ziekte was overgegaan, te besteden. Te Lausanne , waar hij tot hoogleeraar in de Griekschc taal was aangesteld hield hij onafgebroken briefwisseling met Calvyn, die weldra zag. dat Beza de man was, wien de pas ontloken kerk in Frankrijk noodighad, een man zoo geschikt tot onderhandelingen en zou welsprekend, dat hij hem zeiven op zijde kon staan, zonder wien hij van dien tijd af niets meer deed. Te Lausanne begon hij den brief aan de Romeinen en de brieven van Petrus openlijk in hel Fransch te verklaren, zijne Latljnsche overzetting van het N. T. te bewerken, de psalmen, van welke Clement Marot reeds een vijftigtal had overgobragt, in Fransche dichtmaat ten gebruike der kerk te vertolken: voorts schreef hij zijn beroemd drama over de offerhande van Abraham in Fransche verzen, door Jacomot en Jacques Brunou in Latljnsche vertaald, en zijn boek over het ketterdooden tegen Scbastiaan Castalio en Lelius Socinus, die zich ter bestrijding dei-strenge beginselen van Calvyn ten opzigte der geloofsmeht ver-eenigd hadden. Ook zette hij het werk van Bullinger (Perfect ia Christianorum) waardoor hij den koning van Frankrijk tot de hervormde leer hoopte te bekeeren, in het Fransch over, en nam mondeling en schriftelijk deel aan de twisten over het H. Avondmaal en de voorbeschikking. Na in 1558 eene vruchtelooze poging te hebben aangewend, om Hendrik II van het vervolgen der protestanten te doen afzien, vertrok hij in het volgende jaar als hoogleeraar naar Geneve, waar hij zich nog naauwer aan Calvyn verbond, en tot nut der jeugd Demosthenes en Aristoteles begon uit te leggen. Van nn af aan, werd hij een hoofdpersoon in de twisten over de godsdienst in Frankrijk, Op verzoek der koningin, van den prins van Conde en eenige grooten, begaf hij zich naar Ncrae om voor Antolne, koning van Navarre, te prediken, en hem tot de hervormde belijdenis over te balen, en schoon dit niet gelukte, wist hij echter te bewerken, dat de geloofsvervolgingen in Frankrijk ophielden; vervolgens nam hij een werkzaam deel aan de bijeenkomst te Poissy en te St. Germain, en keerde in 1563 naar Geneve terug, waar hij na den dood van Calvyn eerste leeraar en voorzitter van den geestelijken raad werd, en welhaast zijn leven door de bittere vervolging van Ochino en een hevige twist met Castalio te Bazel bevlekte. Eene vereerende bezigheid gaven hem daarentegen sedert 1565 de scheuringen der nieuw ontstane kerk in Polen, en de op nieuw (1567) uitgebarste religie-krijg in Frankrijk. Door zijne dringende verzoeken, bragt hij in Engeland , Holland en andere staten, aanzienlijke sommen bij elkander, stichtte zelfs een hospitaal voor zieken en gevlugte Franschen in Geneve, en ondersteunde hen ook door brieven en de edelste opofferingen. De bloedige oorlog was niet zoodra door een be-driegelijken vrede geëindigd, of grootere gevaren bedreigden de Fransche kerken van binnen en vorderden Beza's geheele oplettendheid, tor voorkoming van inwendige scheuring. In 1571 was hij voorzitter der synode te Roebelle, en in 1572 lid der synode te Nimes; in 1586 verscheen hij te Mombeliard, waar oen zamenspraak gehouden werd tusschen de Wurtembergsche en Zwitsersche godgeleerden over het avondmaal en de nlomtegen-woordigheid van het ligchaam van Christus; in 1588op de synode te Bern, waar over de regtvaardlgmaking, praedestinatie en eeuwige verkiezing gehandeld werd. In 1597 noodzaakte hem zijne ligchaamszwaklieid van zijne gewone diensten af te staan. In 1600 hield hij zijn laatste leerrede en gaf een afscheidsmaaltijd aan zijne nmbtgenooten. Sedert dien tijd verzwakte zijn geheugen, en werd hij slapeloos. Hij stierf den ia'10quot; October 1605. Hij was een man van buitengewone begaafdheden, vooral van uit- |
I5EZ
|
nemende wolspi'ckondhoid en een buitengewoon geheugen. Casau-bonus getuigt, dat hij vier of vijf hoofdstukken van het N. T. die men hem opgaf, achter elkander zonder stooten kon opzeggen. Men noemde hem don Phenix zijner eeuw. De Roomsehen noemden hem den paus dei' Hugenoten. Zij hadden hem gezien als den voornaamste in de zamonspraak te Poissy; dikwijls was hij praeses geweest der Fransche nationale synoden; moest men den koning aanspreken, zelfs over staatszaken, Beza was aan 't hoofd der afgezondenen, hij voerde het woord en werd door den koning Hendrik IV minzaam ontvangen, die hem met eerbied zijn vader noemde; was liet noodig de vorsten van Duitsehland en anderen bijstand voor de vervolgde gereformeerden te verzoeken, Heza ondernam lange en moeijelijko reizen. Men hoorde hem mot 's ko-nings bewilliging to Parijs, in de voorsteden van St. Antoine en St. Marcel prediken, met eeno geleerdheid en welsprekendheid zonder wederga, en mot zooveel wijze voorzigtighoid, dat hij verre van ocnig verschil of oproer te verwekken, de ergste vijanden der goroformeerdon handelbaar maakte. Vorschoidene Rooinsehgezinden hebben Beza's verdienste hoog geprezen. Nicolaas Rapin groot-prevoost van Frankrijk maakte ter zijner eero oen heerlijk grafschrift; de schrijver van iiet bock Jansenms suspectus schrijft hom diepe kennis in do H. Schrift en do oudvaders toe en roomt zijne schranderheid in hot disputoren en schrijven. Vignior verzekert dat hij in welsprekendheid zijns gelijken niet had; pater Simon stelt zijne vertaling van hot N. T. boven de overige dor protestanten, en Eiias Dupin roemt de geleerdheid zijner kanttoekeningen. Moreri, Borrichius en anderen hebben hom als dichter grooten lof toegezwaaid. Zijne gedichten zijn sedert 1548 (ïheodori Bezae Vezelii Juveniha Poëmata. Ex ofjicina Conradi Badii sub prelo Arcensiano e rtijione gymnasü D. Barbarae in 10quot; zonder plaats of datum) meermalen herdrukt. Voorts hooft hij behalve do gemelde, eene monigtc andere schriften uit^egovon b. v. De vera excommunicatione et Chnstiano presbylerio; Thoniae Krasti centum thesibus opposition Go-nevao 1590; 1 cones id est uerac Imagines virorum doctrina simul et pietateillustrium,eet. Genovao 1580, in 4°; JJissertatio de pestis con-tagio,cel. L. B. ex off. Elzevir 1636 in 12quot;; Tractalus de repudiis et divorliis, ace. tractatus de polygamia, Gencv. 1580'—1590 L. B. (Zie Bernh. Ochinus, Uist. eccles. des egliscs refonnées dn royawne de France depuis 1521—1563, Anvors 1580, en vele anderen.) Tot de satyrische schriften van Beza behoort de Zoographia Joh. Cochlaei (Genov. 1549) on Comédie du Pape malade par Thrasihule, Phenice, Goncv. 1561, 1594 16quot;. De schriften over Beza zouden een matig boekdoel kunnen vullen. Wij vermelden slechts Pasquicr, Recherches de la France, lib. VII c. VI p. 615; Bayle t. III. p. 400 suiv. (Paris 1820 80j; Ancillon, Mélange critique d'Ant. et de Liter. t. p.385; Guil. Saldomau, Otia Theologica p. 164; Clement Btbl. Curieuze i. v. Beza; Schlosser, Lehen des Theodor Beia, Heidelb. 1809; J. B, Baum, Theodor Beza, nach handschriftlichten duellen, Leipzig 1843. BEZAAN (De) is eon zoil dat op driemastschopen aan don bezaansmast gevoerd wordt Zij behoort tot do langs schceps staande zeilen en heeft de gedaante van oen vierhoekig stagzeil. Hot bovenlijk wordt met eeno gaffel, waaraan zij aangeslagen is . uitgehouden. Men onderscheidt de bezaan in do groote cn kleine; de eerste wordt op de nok van don boom uitgehaald, de andere zonder boom enkel met een schoot op het hek gevoerd; de laatste geraakt echter meer en meer in onbruik. Bij slecht weder rooft men de bezaan, of slaat do storm-bezaan aan. Op brikken staat do bezaan achter den grooten mast en voort don naam van brikzeil. Vele binnenvaartuigen voeren onkel eene bezaan en oenefok, vooral de poon-schuiten,de tjalken on do visschors-vaartuigon. BEZANT. Eene zeer oude gouden munt, to Byzantium, nu Constantinopel geslagen, die omtrent twee dukaten waardig is. BEZANT. In do wapenkunde noemt men aldus do ronde stukken goud of zilver, die eerst na de kruistogten in de wapenschilden opgenomen werden, meestal ten teekon dat men Byzantium (zie aldaar) had bezocht. Bezant dargent wordt ook dikwijls platé genoemd. |
Bezantê, gevuld mot bezants, gelijk de bordure in het wapen van AleiKjon. BEZANT-TOUHTEAU is in de wapenschilden eeno ronde figuur half van motaal, half van kleur. BEZETENEN. Hieronder verstaat men menschen, die gedreven zouden worden door werkingen of invloeden van booze geesten. Dat dezelve dadelijk bestaan hebben, ten tijde van Jezus en de Apostelen, wordt door velo beroemde godgeleerden aangenomen. Deze erkennen een groot onderscheid tusschen de loer van don duivel, zoo als die in het Nieuwe Verbond voorkomt, en do loer van eon goed en kwaad beginsel in do Oostorsche wijsbegeerte, waaruit sommigen mecnen, dat de leer der booze geesten zoude zijn voortgekomen. Die beginselen toch worden in de Oostersche wijsbegeerte beiden als eeuwig vastgesteld, en het kwado beginsel als van eeuwigheid kwaad te zijn geweest; terwijl de Bijbel loert, dat de duivels schepselen van God zijn, zedelijk goed geschapen, maar moedwillig afgevallen; die 1)slechts op dezulken ecnig vermogen hebben, wier wil al te voren met den wil des duivels overeenstemt. (Joh. VIII : 44. Hand. V : 3, 4. 1 Cor. VII vs. 5). 2) Nergens leert do Heilige Sehrift, hoedanig de Satan in zulke menschen werkt; zoodat men nooit kan bepalen, wat van don rnensch en wat van don duivel komt. 3) Naar de uitlegging dezer godgeleerden, leert de Bijbel, dat do duivel nooit op iemand werkt of do schuld keert altijd op hem zeiven terug; zoo dat niemand zich met de werkingen dos duivels kan verontschuldigen: want door dezelfde middelen, waardoor men de zonde wederstaat, wederstaat men ook don duivel. (Efez. VI ; 11, 12 on 13. Jacob. IV ; 7). 4) Wat het zedelijk nut van deze Bijbolleer betreft, mcenen zij, dat wij er door aangespoord worden, om do zonde te vlieden, ten einde niet, door overoenstomming van onzen wil met dien des duivels, gelijkvormig te worden aan het afschuwelijkste wezen in de schepping. 5) Looren zij, dat de Heer eene volkomene overwinning op don duivel behaald hooft. Om zulks op eene treffende wijze to vertoonoii, werd ton tijde zijner gezegende omwandeling op aarde, aan den Satan en zijne dienaren hot vermogen toegestaan, om sommige menschen door allerlei kwalen te bezoeken; terwijl do Hoer en zijne leerlingen do magt haddon, om, op eeno in hot oog loopende wijze, deze werken des duivels te verstoren. Aldus meonon deze godgeleerden, dat men zich de gcschiodonissen der zoogenoemde bezetenen, in het Nieuwe Verbond, hobbe voor te stellen. (Verg. H. Muntingho, Geschiedenis der menschheid naar den Bijbel). Anderen zijn van gevoelen, dat de Joden tot het geloof aan bezetenen gekomen zouden zijn, toen zij in ballingschap onder afgodische volken leefden, en van dezelve met andere dwalingen ook dit geloof aan duivelsche kunsten zouden hebben overgenomen, maar gewijzigd naar den aard hunner godsdienstige denkbeelden. Als hoofdbron der Joodsche daemonologie, beschouwen zij do leer van Zoroaster. Volgons deze loer bestaat or een boozo geest, Ahriman, een leugenaar van den beginne, de koning derduistornis, do slang, do moordenaar, de verleider dormonschen, do plaaggeest der goeden. Zijne troontrawanten zijn de hoogste zeven Dews, do vorston der duisternis: bovendien heeft hij ontelbaar volo dienaren of lagere Dews, die do menschen mot ziekten kunnen slaan en tot zonde verleiden. Maar nijn rijk duurt slechts oen zekeren tijd; dan zal hij overwonnen worden door hot goede beginsel Ormudz, om wiens troon de zeven Amschaspands, do vorsten des lichts, staan. (Verg. Hoeren Ideën enz. Th. II.) Asmodi, is een naam van Perzischen oorsprong, en komt mot eene kleine verandering, als Aschmog, dikwijls in de Zendavcsta voor. Hij behoort onder zeven vorsten der Daomoncn, en is misschien dezelfde als Ahriman. Men beweert zelfs, dat hij met een zekerreukwerk, hom genoemd, verdreven kon worden. Naar deze vergelijking te oor-deelen, hebben sommigen beweerd: 1) dat de daemonologie in den Bijbel nergens wordt voorgesteld als eene der geopenbaarde waarheden, maar veeleer geschiedkundig daarin voorkomt als oen volksgeloof, reeds voor do geboorte van Jezus onder de Joden heerschende. 2) De Bijbelleer aangaande den duivel was oorspronkelijk niet ongerijmd; doch is dit naderhand door allerlei bijvoegsels geworden. In don Bijbel ontmoet men goeno duivels met afschuwelijke gedaanten; tot Jezus nadert zelfs de verleider, als een ongel des lichts. Inwendige tegenstrijdigheid bevat de daemonologie ook niet. Indien zelfs een mensch op de gedachten |
BEZ—J31A
|
on (ten wil van andere monschen, door spraak, schrift, voorbeeld, dierlijk magnetismus enz. kan werken: waarom zoude men dan de mogelijkheid van soortgelijke werkingen bij hoogere geesten willen ontkennen, daar men hare onbestaanbaarheid met do mensehclijke vrijheid en do goddelijke wijsheid niet kan bewijzen? 3) Onder de bezetenon in het Nieuwe Verbond waren zekerlijk nienschen, die mot ziekten bezocht waren, welke hedendaags nog voorkomen, maar door het volk beschouwd werden als werkingen van inwonende kwade geesten. In de laatste helft dor vorige eeuw werd over dit onderworp voel geschreven, onder anderen door den Hoogduitschen Luthorschen loornar in 's Gravenhago, den geleerden F. C. Riitz, in zijne Zeven leerredenen over de daemonische nienschen en in zijne Vaemonologische fragmenten. Wat de geschiedenis der daomonologie on bezetenen betreft, leerde men in de eerste eeuwen na Christus dat alle Heidenscho wondoren, godspraken en magische kunsten, werken des duivels zijn; dat de zonde der booze geesten vooral hierin bestond, dat zij bij aardsche dochters kinderen verwekten; dat ieder mensch bij zijne geboorte een of meer dezer duivelen ten doel werden, die door den hoiligen doop verdreven moeten worden, en dat er eenc bijzondere kunst bestaat, om de duivels te bannen ofte verdrijven. Sommige kerkvaders hadden nog hoop, dat de duivel zich eens zoude bekeeren; anderen bielden hem voor eeuwig verloren. Do eerste kluizenaars on monniken hadden, dweopende in de eenzaamheid, veel met de duivels te doen. De leer van Augustinus gaf hieraan een nieuw steunpunt en eeno grootere uitbreiding; en tot welk een treurig bijgeloof hierdoor, in do middeleeuwen, hot mensehdom verviel, zullen wij aanwijzen op het artikel Tooverj. BEZETTEN zijn de met het sap van de Crozophora tinctoria, Ad. Juss. {Crolon tinctotium L.) gekleurde lappen, welke in don handel ook voorkomen onder don naam van tournesol-lappen. Het sap wordt verkregen door de rijke planten, een dag nadat zij verzameld zijn, onder vertikaal loopende molensteenen te kwetsen, en vervolgens in teenen korven uit te persen. In dit sap worden grove linnen lappen gelegd, totdat zij goed doortrokken zijn, waarna zij aan do ammoniak bevattende dampen van rottende pis of van paardenmestworden blootgesteld, waardoor zij eeno blaauwe kleur aannemen; deze zijn do blaauwe Bezetten of tonrnesollappen, welke bf tot kleuring van papier worden gebezigd, bf door behandeling met een zuur roodgomaakt dienen om kans te verwon. De Bezetten worden fabriekmatig bereid, voornamelijk in het dorp Grand-Gallangnes bij Montpollier. BEZIERS (Beterrae), hoofdstad van een arrondissement in het Fransche departement Herault, in Languedoc, niet ver van do zee, ligt zoo als het spreekwoord /Jens in tern's, vellet hnbitare Beterrisquot; aanduidt,iii eeno verwonderlijk schoone, vruchtbare en gezonde streek aan het riviertje Orbe, digt bij deszelfs voroeni-ging met het Canal du Midi. De stad telt 17,000 inwoners, heeft ecne regtbank van eersten aanleg, en eene van koophandel, een college , ecne landhuishoudelijke en geleerde verceniging (voormaals de academie van wetensch. en kunsten, die in 1723 opgcrigt was), eene openlijke boekerij, eeno hoofdkerk en oenen van torens voorzienen stadsmuur van oude dagteekening. Men heeft er zijdenon wollon-manufacturon, branderijen, vitriool-, wijn-azijn- en andere fabrieken. Ook levert de omtrek veel uitnemenden wijn, koren, kappers, honig, amandelen, zijde, olie enz. Do stad is de geboorteplaats van Paul Uiquet, die het Canal du Midi aangelegd heeft. Zij was de zetel der oude Frankische graven van Septinia-nic; bij den vrede van 1229 kwam zij met Carcassonne en Albi aan Frankrijk. BEZITTING {Possessio) is zekere verhouding van een persoon tot ecne zaak, waardoor de eerste in staat is de tweede volgens zijnen wil tot zeker doeleinde te gebruiken. Het enkele bezitten van een voorwerp, zonder dat daarbij in aanmerking genomen wordt of de bezitter het gebruiken en behouden wil, heet nuda detentw, daar tegenover staat het denkbeeldige bezitten, waartoe men ook onder anderen het gepacht hebben van eenig land, gehuurd hebben van eenig huis, en het uitoefenen van eenig regt brengen kan. Bezitting wordt ook verdeeld in natuurlijke of eenvoudige bezitting en regtsbezitting. De regtsbezittcr, dat is bezitter volgons het regt, moet een regtmatigen grondslag (justa pos-lessionts causa) voor zijn bezit hebben, welke hem daartoe het regt (jus possidendi) verleent, en zonder welke de regten, die overigens uit de bezitting voortvloeijen, geeno plaats vindon. Een bezitter, die zelf overtuigd is van het onvoldoende van zijn grondslag tot bezit, is een onregtmatig bezitter {tnalaeJideipossessor) en verantwoordelijk voor alle schade die het voorwerp van zijn onregtmatig bezit treft. Het voornaamste voordeel van het bezitten is, dat hot voor regtmntig gehouden wordt, totdat het tegendeel voldoende bewezen is; dat de staat do bezitting beschermt en dat eindelijk de bezitting, wanneer zij zeker, bij de wot bepaald, getal van jaren ongestoord voortgezet is, regt van eigendom doet geboren worden. (Zie Verjaring.) |
Vergelijk omtrent de Bezitting het werk van Savigny, Lias lieclu des Besitzes, O'1quot; druk, Giesson 1837. BEZOAK is de benaming van ziekelijke steenvormiiigen, welke in de maag en darmen van verschillende zoogdieren ontstaan, eertijds als voortreffelijk geneesmiddel bekend waren en daarom zeer duur verkocht werden. Tegenwoordig zijn zij in do geneeskunde geheel buiten gebruik en worden nog als zeldzaamheden bewaard, ofschoon zij in het Oosten nog zeer gezocht zijn. Er worden drie hoofdsoorten onderscheiden: I) Bezoarsteen, Lapis bezoar sive bezoardicus; een harde, vasie, uit concentrische lagen bestaande darmsteen. Hiervan zijn de volgende ondersoorten bekend; «) Oostersche bezoar, lapis bezoardicus orientalis; een ronde of ovale, uitwendig glans bezittende, donkerbruine of zwartachtige steen, welke reuk nog smaak hooft, ofschoon cenigen oenen karakteristieken reuk verspreiden. Zijne concentrische lagen hebben de dikte van een kaartenblad cn zijn dunner dan die van de volgende soort; wegens den hoogen prijs werd deze eertijds veel nagemaakt. Het hoofdbestanddeel is volgens scheikundige onderzoekingen van den laatsten lijd het lithofellinzuur. Deze bezoarsteen wordt aangetroffen in de darmen van Capra Aegagrus, Gm., Antilope Dorcas, L. en Antilope Oryx ,Va\\. b) Westersche bezoar, lujiis bezoardicus occidental is-, kleiner en minder glans bezittend dan de Oostersche, rondachtig, broos, uit tamelijk dikko lagen zamen-gosteld, met eene ruwe, zwartachtige, graauwe, roodachtige, donkerbruine, soms naar groen zweeinendo oppervlakte, die ook wel gevlekt is; hij bezit reuk nog smaak. Deze soort bestaat voornamelijk uit phosphorzuro kalkaarde cn wordt gevonden in de darmen van Auchenia Llama, Illig. en Auchenia Victtnna Illig. c) Coromandolsche bezoar, lapte bezoardicus de Coromandel; deze is kogelvormig, zeer broos, brandt met eene vlam, riekt spoccrijig en ontstaat in de darmen van Bos bubalus, L. 2) Gemsballon. Duitsche bezoar, bezoar germanicum, pili damarum sive rupicapra-rum, zijn ronde, uit plantendcelen en haren bestaande kogelvormige ligehamen van 1 tot l'/i duim diameter, welke gevonden worden in de maag cn darmen van de gems. Antilope rvpicapm L. 3) Malakkasche steen, zwijnbezoar, lapis malaccensis. lapis hystricinus, bezoar hystricum. Hiervan onderscheidt men twee soorten; a) Egelbezoar van Malakka, eene steenvorming uit de galblaas van den Malakkaschen egel, welke de grootte van eene kers tot die van een appel heeft, roodbruin of donkerbruin van kleur is, een naar hoorn gelijkenden glans bezit en aromatiek bitter smaakt. b) Ceylonsche zwijnsteen. Deze soort hoeft minderwaarde, word gevonden in de galblaas van het stekelvarken, I/i/slrix cristata, L. heeft de grootte vaneen klein hoenderei, is bruinzwart, bitter, maar niet aromatiek van smaak. De bezoar van Goa is een kunstproduct, dat uit eene mot muskus en amber vermengde aarde bestaat, welke met tragantgom tot ballen verbonden cn met bladgoud versierd zijn. In de eerste helft der XVIId'J eeuw was er ook een tnineraal-bozoar, besoardicum minerale in de geneeskunde bekend; deze werd volgens Croll in zijne Basilica Chymica (1008) en volgens Glauber, in zijne Pharmacopoea spagyrica (1656), met spies-glansbotcr bereid. Do bezoar wordt ook wel genoemd bezaar en bezchard. BIAGI (J. Makie de), geleerd philoloog en hoogleeraar in de welsprekendheid te Roverodo, stierf in 1777 met den roem van een goed Latynsch dichter. Hij heeft do voorrode eenor uitgaaf van Chrysostomus {Roveredo 1753), eenige ascetische scliriflon en eene verhandeling de situ Austriae subjectarumque regiomim, 1772 geschreven. BIANCHI (Giambattista), een beroemd ontleedkundige, werd den I2,lcn September 1681 te Turijn geboren; hij verkreeg op zijn zeventiende jaar den graad van doctor, oefende met grootcn |
28
|
bijval do practijk uit in do genees-, heel- en artsenijmengkunde, werd dooi- zijnen vorst met cerbewijzingen overladen, en overleed den 20«toquot; Jan narij 1761. Zijne beide voornaamste werken zyn i Historia hepntica, Geneve 1725, 2 dl. in 4quot;; De naturaliin laimano CO)pore vitiosa morbosaque generatione, historia, Turijn 1741 in 8quot;. BIANCH1NI. (Fkancesco) Een beroemd Italiaansch geleerde, 13 Dcc. 1662 te Vcrona gebomn. Nadat hij zich te Bologna, Padua en Kome in onderscheidene vakken van wetenschap geoefend had, droeg hem paus Clemens XI den last op, om in do kerk St. Maria degli angell. eene middaglijn te trekken, en cenen zonnewijzer op te rigten, hetwelk hij, door den geleerden Moraldi ondersteund, gelukkig tot stand bragt. In 1712 bragt hij aan Ar-mand de Rohan Soiihise den kardinaals-hoed over, en reisde vervolgens naar Lotharingen, Holland, Vlaanderen en Engeland. Bij zijne terugkomst in Uome, hervatte hij zijnen sterre- en oudheidkundigen arbeid, en besloot van de eene zee tot de andere in Italië, zoo als door den beroemden Cassini midden door Frankrijk geschied was, eene middaglijn te trekken, waarmede hij zich acht jaren op eigen kosten bozig hield; doch welk werk door menig-vnldige andere bezigheden, onvoltooid bleef. Na Florence en Panna bezocht te hebben, koerde hij naar Kome terug, deed belangrijke waarnemingen omtrent de planeet Vcnus en zette tevens zijn werk over de graftombe van Augustus voort: ook verschenen, in 1727 en 1728, van hem twee gewigtigo werken over deze beide onderwerpen in het licht, waarmede hij zijne loopbaan in 1729 besloot. Zijn vaderland rigttc hem in de domkerk te Verona eene gedenkzuil op. Zijne talrijke schriften getuigen van zijne uitgebreide geleerdheid, met welke hij de beminnelijkste bescheidenheid en het innemendste gedrag vereenigde. Van hem zagen onder anderen hot licht: Storia universale provata co' menu-inentie Jignrata co' simbali degli antichi, Ilomc 1694. De vilis Jioma-norum Pontificum, 4 dln. Kome 1718—34. Astron. et observat. selectae, Verona 1737 in fol. Del Palazzo dei Cesari, Vurona 1738 in fol. Circi maximi el antiqui Imperat. Ram. palatii iconogrttphia, Vcrona 1728 in fol. BIAS. Een der zeven wijzen van Griekenland, te Friene in .foniö omtrent 570 jaren vóór Christus geboren, en een tijdgenoot van Thales (zie aldaar). Hij was het, die, nadat Cyrus Lydic veroverd had, zijnen landgenootcn raadde, het vaderland te verlaten. liins. cn zich naar de naburige eilanden te begeven, zoo zij dc slavernij ontvlugtcn en vrij blijven wilden. Van hem zijn verscheidene belangrijke gedenkspreuken bewaard gebleven. Deze zijn verzameld door Orcllius in Opuscula Graecorum Veterum sententiosa et mora-li a , Leipzig 1819. Verg. Dilthoy: Fragmente der sieben Weisen, Darmstadt 1835. |
BIBLI0THECAK1S (Boekbewaarder). Een man, aan wicn bet opzigt over eene openbare boekerij is toevertrouwd, en die, zal hij dien post met eer bekleeden, eene grondige taalkennis, inzonderheid letter-en geschiedkundige kennis, moet bezitten; door eene onvermoeide vlijt en de strengste liefde tot orde bezield, van ecnen echt practischen zin en zucht voor hot hoogere werkzame leven moet doordrongen zijn, en met eene historische onzijdigheid en bedaardheid het voorlodene en het tegenwoordige, zoowel over het geheel als in de minste bijzonderheden, moet kunnen beschouwen en aanwijzen. Slechts eene beslissende, inwendige neiging, gepaard met eene veeljarige en naauwgezette theoretische en praktische voorbereiding, kan tot eene waardige bereiking van dit op verre na nog niet in zijnen geheelen omvang genoeg gekend doel leiden. Dat hieruit de verpligting des opperbestuurs volgt, om goenenboekbewaarder, dan na een gestreng onderzoek aan te stellen, spreekt van zelve, even zeer als dat men zijn ambt niet tot eene verzorging van onbruikbare voorwerpen moet maken; maar integendeel hem door een behoorlijk jaargeld in staat moet stellen, om zijnen geheelen tijd aan de waarnemingen van zijnen post te kunnen besteden, en hem tevens niet als een gewoon bediende, maar mot die achting en dat vertrouwen behandelen, welke ieder doorkundig geloerde toekomt. Zie Ebert: die Bildung des Bibliothekars. BIBLIOTHEEK. (Zie Boekerij.) BICHAT (Mauie Fuancjois Xavieu), een der beroemdste ont-locdkundigen en pbysiologen, de stichter van de zoogenaamde al-gemeene ontleedkunde (zie Ontleedkunde) of de leer van dc weefsels in hot ligchaam, en van hunne overeenkomstige eigenschappen in de onderscheidene organen, waarvan onze landgenoot Bonn (zie jSonn) de eerste aanduiding had gegeven, maar die door hem tot wetenschap word verheven. Hij was in 1771 te Thoi-rotte, in het dopurtcment Ain geboren. Hij ontving zijne eerste opleiding van zijn vader, die zelf geneesheer was, en begon zijne voorbereidende studiën te Poncin, en later te Nantun. In 1791 begaf hij zich naar Lyon, waar hij in hot Hötel-Dicu onder den beroemden chirurgijn Marc-Ant. Petit werkzaam was. Naliet beleg van Lyon, zag hij zich genoodzaakt om die stad, die zooveel door de omwenteling had geleden, te ontvlugtcn, en kwam in 1793 te Parijs, waar hij zijne studiën voortgezet hoeft. Vooral was Desault (zie Üesault) zijn leidsman, die hem als zijn' zoon beschouwde en wiens werken hij, na het overlijden van dezen, in 1795 uitgegeven hoeft. (Paris 1798—99 3 vol.8quot;). In 1797 trad bij zelf als leeraar voor ontleedkunde op. Weldra voegde hij daarbij een' cursus van operative chirurgie. Dit onderwijs was vroeger nlleen door mannen van gerijpte ondervinding gegeven en het baarde dus veel opziens, toen dc zoo jeugdige Bichatzijn voornomen om ook daarbij als voorganger op te treden, had aangekondigd, zoodat do groote toevloed van toehoorders, die zich tot het bijwonen daarvan hadden vereenigd, zeker meer door bevreemding dan door belangstelling gedreven word; maar Bichat gaf zoovele bewijzen van zijne aangeboren vaardigheid , die hij door aanhoudende oefening op het cadaver tot oen lioogon trap van bedrevenheid ontwikkeld had, dat hij aller lofspraken wegdroeg en ook in dit opzigt grond tot de schitterendste verwachtingen mogt geven. De inspanning om dagelijks zoovele uren in bot openbaar te spreken, werd door eene hevige bloedspuwing gevolgd , die hem langen tijd achtereen noodzaakte om het bed te houden , maar naauwolijks was bij hersteld, of hij vatte zijne werkzaamheden weder op en behartigde die mot nog moer ijver dan vroeger. De voortzetting zijner lessen, waarin hij weldra ook de physiologio opnam, die hij voortaan op levende dieren ophelderde; de leiding van dc practischc oefeningen in de ontleedkunde van 80 leerlingen, dagclijkschc lijkopeningen van personen in het Hótcl-Dieu gestorven, het praepareren der voorwerpen, die hij voor zijne domonstratiën gebruikte, de reeds genoemde proeven op levende dieren, hielden hem over dag bezig, terwijl oen groot gedeelte van den tijd verloren ging door de moeijelijkheden, waarmede men destijds, zoowel te Parijs als elders te worstelen had, om voorwerpen voor anatomisclie studiën te verkrijgen. Wanneer hij na zoo veel arbeid uitgeput te huis kwam, dan bragt hij het grootste gedeelte van don nacht in ingespannen studie door, en weldra gaf hij zes verhandelingen in het licht. Drie van deze zijn van chirurgischen inhoud en bevatten nieuwe uitvindingen en nieuwe opmerkingen. In dc andere drie verhandelingen, vindt |
BIC—HIE
|
men do eerste grondslagen van de nieuwe beschouwingen in anatomie en physiologio, die hij later in zijne werken van grooter omvang, breeder ontwikkeld heeft. In 1800 werd hij tot geneesheer van het Mutel-Dicn te Parijs benoemd, en legde zich nu nog meer dan vroeger op de studie dei-veranderingen toe, die door ziekte in de weefsels der organen worden veroorzaakt. Ook de materies medica of leer der geneesmiddelen trok destijds zijne aandacht en in vereoniging met meer dan 40 studenten begon hij eene reeks van waarnemingen over de krachten en werkzaamheid der geneesmiddelen, die zeker tot belangrijke uitkomsten zouden geleid hebben, zoo aan Bichat een langer leven te beurt had mogen vallen. Hij overleed in 1802 , in den bloeijenden ouderdom van 31 jaren. 15ij zijne begrafenis werd zijn lijk door een' onafzienbaren suet van ge-neesheeren en studenten gevolgd. Een monument in het Hötel-Dieu geplaatst, draagt de namen van Desault en Bichat. In 1843 werd hem een standbeeld opgerigt. Biehat was een zeer beminnelijk mensch. Bescheidenheid, op-regtheid, goedhartigheid en edelmoedigheid waren zoo vele deugden, die hem in ruime mate versierden. Zijne levendige voordragt en welsprekendheid hebben niet weinig bijgedragen om hem tot een der meest gezochte leeraars te maken en zijne denkbeelden ingang en verspreiding te doen vinden. In zijne werken vindt men een' grooten rijkdom van zaken, helder, duidelijk en sierlijk ontwikkeld. Zijn invloed is ook groot geweest en de rigtingdoor hom aan de wetenschap gegeven, heeft die nog lang na zijn' dood bestuurd, zoo zelfs, dat de zoogenaamde physiologische geneeskunde, of het stelsel van Broussais (zie Broussais) daaruit voortgevloeid is. Ook heeft zijn voorbeeld krachtig gewerkt om den ijver voor de pathologische anatomie aan te vuren en deze wetensehap uit te breiden. Van de grootere werken van Bichat, die wij boven ter loops hebben vermeld, zijn er twee die elassiek zijn geworden, liet eerste is getiteld: „Recherches physioloyiquen sur la Vie et la Mortquot;, in 1799 doorhem uitgegeven, (cinquiime éd., reoue et auymenlde de notes pour la dernière j'ois par P. Mauendie, Paris 1829 8quot;) en de Anatomie Générale appliquée a la physiologie et a la Médecine, in 1801 uitgegeven. In dit werk is het Traité des menbranes, Paris 1798 8», waardoor hij zich zoo veel naam had verworven, geheel omgewerkt opgenomen, zoodat het Traité des menbranes na do uitgaaf dor Anatomie générale, niet meer dan ocne geschiedkundige waarde hooft. Anat. Gén, nouv. ed. contenant les additions précé-demment puhliées par Béclard el aaijmentée d'un grand nomhre de notes nouoelles par F. Blandin, avec planches en taille douce, Paris 1830 4 vol. in 8°. BICETRE. Een in de nabijheid van Parijs gelegen slot en dorp, welks ligging op oenen heuvel eene der schoonste gezigten op die stad oplevert. Hot slot werd door Lodewijk X1H gebouwd, die het tot een verblijf voor de Invaliden bestemde; doch toon Lodewijk XVI, in later tijd, het groot Invalidenhuis (Hotel royal des Invalides) liet bouwen, werd Bic6tro voor een groot, tot velerlei oogmerk dienend, hospitaal gebruikt, waartoe hot door zijne gezonde ligging bijzonder geschikt is. Alleen ontbrak het in de nabijheid aan water; om daarin te voorzien word door Boffrand in 1733 in de rots eene put daargosteld, welke als eene groote merkwaardigheid beschouwd wordt. Bioêtre heeft bovendien nog een tuchthuis (Maison do force) voor lichtmissen, bedriegers enz. die schadolijko wezens voor de maatschappij zijn. Sedert do omwenteling is hier mede do bewaarplaats voor misdadigers, welke tot do galoijen veroordeeld zijn en van hier naar de zeehavens vervoerd worden. In het gevangen- en werkhuis van Bioêtre heeft men glasslijperijen en andere werkplaatsen aangelegd, waarin de gevangenen op eene voor hen nuttige wijze worden bezig gehouden. In hot hospitaal bevinden zich 2200 bedden voor zieke oude mannen bestemd; doch wordt niemand onder de 70 jaar in hetzelve opgenomen. Deze oude mannen, dio mot de grootste oplettendheid verzorgd worden, vervaardigen zeer aardige, kleine stukjes van hout ot beenderen, die in Frankrijk onder den naam van Bieêtre-werk bekend zijn. Eindelijk heeft men hier sedert do omwenteling ook nog oen groot gebouw voor onherstelbare krankzinnigen aangelegd. BICKUlt (LahiirouTus), beroemd geneosheor on gelukkig beoefenaar der natuurkunde, geb. te Kotterdam, waar hij als arts gevestigd was, en waar hij in 1801 in zovemigjarigen ouderdom overleden is. |
BIDASSOA. Zoo heet oene uit do Pyronecn ontspringende rivier, die de grensscheiding tusschon Frankrijk en Spanje uitmaakt. Op het Faisantoneiland in die rivier werd in 1659 de Pyre-nosche vrede gesloten. Van Iruntot aan zee is zij voor ligte schepen bevaarbaar. In 1823 liet de Hertog van Angoulêmc, bij zijnen inval in Spanje, over deze rivier in 4 dagen tijdseene brug loggen, om de verbinding van het voortrukkendo leger te beapoodigen. BIDLOO (.Govkkt), een beroemd geneesheer en ontleedkundige, te Amsterdam in 1649 geboren, hoogleeraar te Loyden, later lijfarts van Willem III, na wiens dood hij zijn hoogleoraarsambt weder opnam. Hij stierf te Leyden in 1713. Hij is vooral beroemd geworden door zijne Anatomia corporis hiiniani, te Amsterdam in 1685 in folio uitgegeven, met platen van Gerard Lairesse. Over dit werk geraakte hij in letterstrijd met Knysch en schreef tegen dozen ; Vindiciae quarundam delineationum anatomicarum contra ineptas animadversiones /''reder, liui/schii L. B. 1697 4quot;. Eon En-gelschnian, William Cowper, liet 300 exemplaren der platen van Bidloos werk opkoopen, en gaf die met enkele kleine veranderingen in de verklaring en eonigo bijgevoegde platen op zijn' eigen naam uit. Hiertegen schreef Bidloo Guiliehnus Cowperus cri-minis literarii citatus coram tribunali Societatis Amjlicanae, L, B. 1700 4». Dit geschil gaf later aanleiding tot de uitgaaf van zijn groot werk over tic spieren: J^xercttationum Auatoinico-C'hirwgtca-rum Decades duae L. B. 1708 4». Na don dood van Willem 111 hoeft Bidloo een werkje van de laa'ste ziekte van dien vorst uitgegeven : Verhaal der laaste ziekte en het overlijden van Willem 111, Uooijloff. Gedac/Uenisse, koning van Groot-Brittanje, Frankrijk en Yerland. Waar hij yevoeyd zijn de afschriften der gevoelens, Raadbesluiten en Geneesmiddelen, zoo in Engeland, als in Nederland, hij verschelde geneesheeren hiertoe gelast, opgesteld en aan zijne majesteit overgegeven, Leyden 1702 8quot;, ed. 2 ibidem eodem anno. Ook moet Bidloo onderdo Nedorlandscho dichters genoemd worden, daar hij zich als zoodanig door zijne Brieven der gemartelde Apostelen, Amst. 1712 4' heeft bekend gemaakt. Zijne Poëzxj werd te Leyden in 1719 in 4» uilgegevon. Zijn broeder Lammert Bidloo, Apotheker te Ainslerdam, waar hij in 1638 geboren was, is ook als dichter en schrijver van eonige verhandelingen over do kerkelijke geschiedenis bekend. Deze had een zoon, Nicolaas, die lijfarts van Czaar Peter den Grooten is geweest. Zie verder do Chalmot d. 111 bl. 78—81 en de schrijvers aldaar aangehaald. BIDPAI of VILPAI. Zoo heet de schrijver of verzamelaar van cone rooks van verhalen en fabelen, die sedert bijna twintig eeuwen in het Oosten voor eene zamonvatting van alle menschelijke wijsheid geldt. Dozo verzameling is eigenlijk afkomstig van oene andere, Oud-Indische, Pantschatanlra genoemd (uitgegeven to Bonn 1848), welke oudor den Porzisehen koning Noeshirvan den grooten (531—579) in do Peelewitaal werd overgebragt onder den titel van Kalila Dimna. (Dit zijn de namen van twee jakhalzen, die in het eerste verhaal voorkomen,). Deze vertaling is verloren geraakt, doch werd, onder de regering van Kalif Alman-soer (,754—775) door Abdalla-ibn-Almocaffa in hot Arabisch vertaald (uitgegeven door Sylvcstre de Sacy, Par. 1816, Cairo 1836, in het Duitsch door Holmboe, Christiania 1832, en door Wolftquot;, Stutg. 1837), uit welke laatste overzetting alle overige vertalingen en omwerkingen in het Oosten en Wosten genomen zijn. In do inleiding tot dezo Arabische bewerking wordt do schrijver Bidpai, het hoofd der Indische wysgoeren genoemd. Tegen het einde dor Xldo oouw word hot werk door Simeon Sethus in het Grieksch overgebragt, eene eeuw later in het Hebreeuwsch door Rabbi Joel, weder eene eeuw later door Johannes van Capua in het Latijn en voorts in bijna alle lovende Europesche talen. B1E (Adhiaan dk), in 1594 te Lier geboren, leerde bij Wouter Abts, begaf zich naar Parijs onder de leiding van R, Schoof, daarna naar Rome, waar hij zich zes jaren oefende en vele verdienstelijke historie-stukken vervaardigde. In 1623 teruggekeerd, booofendo hij do kunst mot een gelukkig gevolg en schilderde vele geschiedkundige onderwerpen en portretten. Zijn monogram Zijn zoon Cornelis is de schrijver van het: Gulden cabinet van de edele vrije schilderconst, |
|
30 11 Antw. 1661 in 4°, een werk, dut alleen om do daarin voorkomende portretten gezocht wordt. 151E (Jacouus ue) of dk BIJE, werd in 1581 te Antwerpen geboren en schijnt in de school van Coiiaert de graveerkunst geleerd te hebben; hij werkte althans in diens stijl en stond bovendien met hem in betrekking. Een gedeelte der platen welke Coiiaert naar teekeningen van M. de Vos in het licht gaf, zijn, benevens een aantal voorsiellingen uit het leven der H. Maagd, die hij met Ph, en Th. Galle naar dien meester graveerde, door de Bie bewerkt. Hij was een veelzijdig beschaafd man, die door zijne groote geleerdheid en kennis dor oudheidkunde, met hertog Karei van Aerschot in betrekking kwam, die den kunstenaar aan zich verbond. In 1615 graveerde hij naar de gouden medailles uit hot kabinet van den hertog, de Romcinselie Keizers van Julius Caesar tot aan Valentinianus en gaf diein 1617 in het licht. In 1705 zijn zij tc Berlijn op nieuw uitgegeven. Onder zijne beste werken tolt men, behalve zijn France mélallique, hetwelk gelaakt wordt omdat er niet bestaande munten in opgenomen zijn: „de portretten der Koningen van Frankrijk van Clovis tot aan Lode-wijk XIII,quot; in 64 platen met titel. Parijs 1634, van welke 58 portretten zijn; „ de genealogie vau het geslacht deCroyquot; in meer dan 60 platen in Fol.; en „Iconologie ou representation des prineipa-les chosos qui tombent dans la penséoquot; Paris 1643, fol. „Het portret van Frans I naar Raphael in medaillon, fol.quot; „De opwekking van Lazarus naar M. de Vos.quot; enz. BIER is de algemeene benaming voor dio geestrijke dranken, welke door gisting uit aftreksels van granen en hop, zonder opvolgende overhaling, bereid worden. Hot is alzoo voor do bereiding van bier een hoofdvoroisehte, dat de te bezigen grondstof suiker bevat, opdat daaruit de wijngeest of alkohol kan ontstaan. De bierbereiding, of liever het biorbronwen bestaat daarom hoofdzakelijk iu het mouten van graan, het uittrekken van het mout met water en het gisten van bet verkregen aftreksel. Tot bet mouten gebruikt men gewoonlijk gerst, soms tarwe of spelt, zelden haver. Deze bewerking berust op eene natuurlijke omzetting van oen der hoofdbestanddeelen van de granen, namelijk do goheolo of gedeeltelijke verandering van het zetmeel tot diastase, dextrine en suiker. Ten einde deze verandering te verkrijgen wordt hot graan door bevochtiging met water en matige broeijing (waarbij de warmtegraad niet boven 40° C mag stijgen) door ophooping tot kieming gebragt, door wolk natuurlijk proces het onoplosbare zetmeel overgaat gedeeltelijk tot diastase en dextrine, gedeeltelijk tot druivensuikor. Do kieming mag echter slechts weinig voortgang maken, zoodat zij door kunstmatige drooging (op don eest), het ci?«(cn, wordt tegengegaan, zoodra bet ontstaande worteltje op het punt is door do schil van het graan tc dringen. Hot aldus behandelde graan wordt mout genoemd en tot het bierbrouwen óf tusschen gegleufde ijzeren wal-zen, óf tusschen horizontaal beweegbare en van kerven voorziene steonen tot stukjes gebrngt of gemalen. Het gemalen mout wordt op verschillende wijzen mot warm water in dc roorkuip uitgetrokken, waarbij de reeds gevormde suiker wordt opgelost on het nog onveranderde zetmeel door de aanwezige diastase overgaat tot druivonsuiker en daardoor tevens oplosbaar wordt; hierbij mag echter do warmtegraad niet boven 75'C stijgen. Nadat het ver-Kregen aftreksel door bezinking, in don zoogenaamden onder-bak, van de onoplosbare graandeoltjes bevrijd is, wordt het in hooge, koperen, ingemetselde ketels gekookt, waarbij dan hop, somtijds zoethout, coriandcrzaad of andere surrogaten in het vocht worden gebragt. Het koken van hot aftreksel geschiedt om het overtollige water te verdampen en daarbij tevens do eiwitachtige stoffen te doen stollen, en alzoo het vocht helderder te maken; na het koken heet de vloeistof in de bierbrouwerij wort. Als de warmtegraad van de wort door afkoeling op dc zoogenaamde koelbakken, tot op ongeveer 12° C is gedaald, dan is zij geschikt voor de gisting, waartoe zij dan in eene groote kuip, de geil/cmp, met gist, de zetgist, wordt vermengd, ten einde de gisting, dat is, de gedeeltelijke omzetting van de suiker tot wijngeest en koolzuurgas op te wekken en tc bespoedigen. Deze gisting is van verschillenden duur, naarmate de biersoort min of meer spoedig in consumtie gebragt wordt, waarom men hier to lande de bieren onderscheidt in versche en durende of belogen. Uit dit korte overzigt over de bierbrouwerij en do daarbij gebezigde stoffen kan men opmerken, dat de hoofdbestanddeelen dor meeste biersoorten zijn: water, wijngeest, koolzuur suiker, dextrine en bittorstof van de hop (lupulino), zoodat van het gehalte aan deze stoffen de meerdere of mindere deugdzaamheid van het bier afhangt, en deze drank derhalve een ruim gebied voor vorvalsching en bijroeging van surrogaten openstelt. Het gebruik van bier dagteekent reeds van dc oudste tijden, wantDiodo-rus van Sicilië vermeldt dat koning Osiris, reeds 1960 jaren voor Chr. het bier in Egypte invoerde. Uit do geschriften van Archi-lochus, Aeschylus en Sophocles blijkt dat don Grieken het bier bekend was, terwijl keizer Julianus dien drank reeds in een gedicht bezong. (Verg. Lehrb. der Ober-und Untergdhruny des Bieren con A. E. Muller, 1845; Lehrb. d. c/iem. T'cc/mo/oyi'evon Dr. P.Knapp, 1849; Vollst. Taschenbuch d. ch. Technologie ron Dr. J. Gottlieb, 1852.) |
BIERVLIET, vroeger eene stad, thans eon dorp met 98 huizen en 1700 inwoners, in het voormalige Staats-Vlaanderen, tegenwoordig in de provincie Zeeland, anderhalf uur van Ter Neuze; aan don wcstolijken oever van den Braakman. In 1377 werd de stad door oen' geweldigen watervloed van hot vaste land van Vlaandoren afgescheiden. Bij de verovering van Constantinopel door de Franschen, Vlamingen en Venotianen in 1204, beklommen dc burgers van Biervliet hot eerst de muren en namen oenen toren. In 1385 boden de inwoners oenen dapperen wederstand aan do Gentenaars, die met behulp dor Engclschen do stad zochten tc vermeesteren. Keizer Maximiliaan belegerde haar insgelijks tc vergeefs in 1488. Het innemen van Sluis in 1604 bragt Biervliet in het bezit dor algemeene Staten, die de stad doden versterken, en de vestingwerken onderhielden, tot aan den Munstersohen vrede. Biervliet is de geboorteplaats van Willem Beukelsz. (Zie aldaar.) BIHSBOSCH. (De) Eene streek in het zuidergodeolto der provincie Holland, tusschen Geertruidonborg en Dordrecht, welke, den 18 November 1421, door eenen zwaren watervloed overstroomd is, waardoor 72 dorpen (onder welke waarschijnlijk kasteelen en lusthuizen gerekend zijn, dewijl die streek lands voor 72 dorpen te klein schijnt), zijn vernield, en meer dan 100,000 menschen zouden omgekomen zijn, hetwelk dan in bet geheele omliggende land moet verstaan worden. (Men zie hierover Box-hornii Theatrum Hollandiae.) BIESIUS (Nicolaas), geb. te Gent don 27•',■1 Maart 1516, word in 1558 tot hoogleeraar in de geneeskunde te Leuven benoemd. Later werd hij lijfarts van keizer Maximiliaan en stierf te Wecnen in 1573. (De Ohalmot zegt in 1572.) Hij hoeft veel geschreven, zoowel over fraaije letteren, als over geneeskunde. Zijne werken zijn vermeld bij de Chalmot, Biogr. Woordenb. D. IH blz. 86. BIESLOOK. {Allium Schoenoprasuin L.) Eene van midden-Europa afkomstige, ook in ons vaderland langs rivieren voorkomende, looksoort met bleek-paarse bloemen , wier holle priom-vormige bladen, klein gesneden, als toekruid gebruikt worden. BIESTER (Joiiann Erich) werd den U'11quot;1 November 1749 te Lu bek, waar zijn vader een welvarend koopman was, geboren. Ueods vroeg toonde hij veel aanleg tot beoefening der wetenschappen, studeerde eerst onder leiding van Overboek aan de hoogeschool van zijne geboortestad, legde zich vervolgens te Göttingen op do rogtcn toe. Te Lubok wedergekeerd, zette hij zich aldaar als advocaat neder, en arbeidde in zijne snipperuren voor geleorde tijdschriften. In 1773 vertrok hij nanr Bützow, waar hij zich als privaat docent nederzette, aesthotisehe en technische voorlezingen hield, en in 1774 doctor in de regten werd. In 1775 legde hij zijne betrekking neder, reisde naar Berlijn en leide zoo in het Mecklonburgsohe als te Lubek een ambteloos loven. Twee jaren later werd hij secretaris en huisgenoot van den Pruisischen minister VonSedlitz en verbond zich met Gedicke tot de uitgave van het bekende Berlijnsche Monatschrift, dat hij sedert 1791 alleen redigeerde. In 1784 werd hij bibliothecaris aan de koninklijke bibliotheek te Berlijn, en 1798 lid dor academie te Berlijn. Hij stierf den 20quot;quot;quot; February 1816. Blester gaf deels alleen , deels met anderen uit: Berlinische Monatschrift, Berlin 1783—96, 14 Jahrgange; Berlinische Blatter 1797—98, 2 Jahrg.; New. Berlinische Monatschrift, Berlin 1799 —1808, 10 Jahrg.; Barthelemfs |
BIK-BIJ
31
|
Rem den jiintjeren Anacharsis , Berlin 1790—93, 7 Thlc.; Abriss des Lebensund der Regieruny Katharina II, Berlin 1797, N. A. 1805; ecniüB opstellen in de Rostocker Gelehrten Zeitung, de Allgemeine deutsche Bibliothek, de Abhandlxmgen der Berlin. Academie. Hij was oen grondig geloerde, een diep denker, doch in zijn heimelijke bo-strijiling van liet catliolicismus ging hij te ver. BIESTKENS (Nicolaas) van DIKST, misschien van Diest genoemd, omdnt hij van deze plaats in Zuid-Braband afkomstig was en van daar naar Oost-Vriesland schijnt gevlngt te zijn. Zijn naam is beroemd geworden door een nieuwen druk van den geheelen bijbel, dien hij in 1560, echter zonder vermelding van de plaats dor uitgave, maar in 1564 te Km don het licht deed zien, en die gelijk de hoogleeraar Muller zegt: {Jaarb. voor de Doopsyez. gemeenten, 1837 bl. 56 v.) als de standaard kan worden aangemerkt, der later zoo veelvuldige herdrukken van don zoogenaamden Biestkens bijbel, die altijd bij do doopsgezinden in groote achting gehouden is. Later is Biestkens misschien van Emden naar Amsterdam vertrokken, althans als hij dezelfde N. Biestkens is, bij wien aldaar in 1613 een work van Claas Claasz. Copye eens Briefs of Voorlooper om niet ligtoaardig ie oordeelen 8'' uitgegeven is, ofschoon hij dan zeer oud moet geweest zijn. BIET. (Zie Beetwortel.) BIÈVRE (Makischal, MAitQtits de), geboren te Parijs in 1747 en overleden te Anspach in 1792, is zeer bekend om zijne geestige Calombourgs. Hij diende in het corps der Mousquetaires, eene lijfwacht van don koning van Frankrijk, gaf een treurspel uit; ( Vercinyetorixe, 1770) den Almanack des Calemhourys, Parijs 1771, en een blijspel in verzon {Le Séductenr, Mamp;S), dat meermalen met groeten bijval ten tooneole gevoerd is. In 1800 gaf Deville to Parijs oone verzameling van zijne geestige antwoorden en calombourgs onder den naam Bièvriana uit. BIEZELINGEN (quot;Chuistiaan Jans van), in 1558 te Delft geboren, bezat groote verdienste als portret-schilder, wist de uitdrukking der karakters uitmuntend weder to geven , en slaagde er zelfs in om portretten naar reeds gestorvenen te schilderen, alsof hij hen levend voor zich zag. Zoo vervaardigde hij dat van Prins Willem I, nadat Balthasar Gerards dien vorst vermoord had, zoo gelijkend, dat gene der gedurende het leven van dien vorst geschilderde portretten, het zijne in dat opzigt evenaarde; de vervaardiging van dit stuk was hem door de Staion-Generaal opgedragen. Dezo kunstenaar kwam op eene zonderlinge wijs in Spanje. Terwijl hij met zijne vrouw en twee kinderen eenige vrienden . aan boord van een naar dat land vertrekkend schip bezocht, werd terwijl zij vrolijk bijeen waren, hot anker geligt en zij genoodzaakt do reis mede te maken. Te Madrid vond hij echter vee! werk, werd er hofschilder en bleef er tot aan den dood zijner vrouw. In het vaderland teruggekeerd, hertrouwde hij en vestigde zich to Middelburg, waar hij in 1600 overleed. BIEZEN. Aldus heet men verschillende soorten van hot tot de natuurlijke familie der Cypergrassen behoorende plantengeslacht Scirpus, 't welk ook in ons vaderland tamelijk rijk vertegenwoordigd en vooral op vochtigen of moerassigon grond, of langs slooton, vaarten en rivieren aangetroffen wordt. De Biezen be-hooren tot die gewassen , welke de veehouder zeer ongaarne op zijne weilanden ziet opschieten , dewijl zij een zeer slecht voeder zijn voor hot vee, en te gelijker tijd een bewijs leveren van den min gunstigen toestand van den grond. Nogthans mogen zij niet als geheel onnut beschouwd worden, daar men haar gedroogd, tot hot vervaardigen van vlechtwerk, het matten van stoelen enz., bezigen kan. Voornamelijk wordt hiertoe de Scirpus lacustris L. gebruikt, wier stengels dikwijls langer zijn dan een volwassen monsch, en niet zelden tot duimsdikte aangroeijen. Zij zijn van binnen sponsachtig en daardoor zeer buigzaam, maar to gelijker tij1' zeer taai. In sommige streken van Duitschland maakt men van dit binnenste gedeelte lampenpitten. O BIGAMIE, bestaat in het aangaan van een nieuw huwelijk, voor de ontbinding van het eerste. De moeste volken, ook de Romeinen hebben de Bigamie gestraft, cn zij verdient dit vooral in den Christelijken staat, waar de heiligheid van den echt ook op godsdienstige en zedelijke voorschriften berust. In do meeste nieuwere wetgevingen wordt de Bigamie als een crimen sui generis 'estiaft. De Fransche Code Pénal, ook bij ons van kracht, straft haar met tijdelijken dwangarbeid. |
BIGARl (ViTTomo), in 1692 te Bologne geboren en in 1776 gestorven, maakte zich als kunstenaar beroemd, en genoot de gunst van onderscheidene Europeschc vorsten. Hij onderscheidde zich vooral door zijne-werken te Carpi cn te Rimini. Bigari wist eene zekero waardigheid in de zamenstelling met een schitterend koloriet te vereenigon, doch had het gebrek om de drapcrien te scherp te plooijen. Met Orlandi schilderde hij het plafond dei-zaal in het paleis Aldobrandini, met zulk een' bijval, dat hem ook dat der galerij Ramuzzi opgedragen werd. Zoowel te Faënza en Milaan, als te Turijn, vindt men van zijne werken; onder de beste telt men do voorstelling van „den verloren zoonquot; bet-welk hij voor den klecdormakor Sitnon Paggi vervaardigde. In 1765 versierde hij den grooten koepel, benevens de kapel dei-Madonna del la Guardia bij Bologne met schilderwerken. Zijne-drie zonen hebben zich allen aan de kunst gewijd, een hunner, Francisco, zette zich te St. Petersburg als bouwmeester neder, waar hij nog tegen het einde der vorige eeuw in aanzien leefde. BIGIO (Mauc Anton Fkancia), ook Franciabigio genoemd, is te Sicnna geboren. In jeugdigen leeftijd ontving hij onderwijs van M. Albortinelli, later van A. del Sarto, met wien hij gemeenschappelijk werkte, en zeer bevriend was. Do fresco's uit het leven van Johannes den Doopcr in bet klooster van het gezelschap dcllo Scalzo; de schilderijen in den vooriiof der Serviten-kerk en de meubel-versieringen in het paleis Borgherini te Florence, zijn op die wijs bewerkt. Zijne schilderijen zijn echter niet zoo waardig als die van del Sarto, welke in de uitdrukking der figuren bevalliger zijn. Toch toekende hij voortreffelijk vooral het naakt, waarin hij zich dagelijks oefende. Vasari roemt hem ook wegens zijne kennis van doorzigtkunde en zijne ongemeene vlijt. Zijne in dc Annuneiata te Florence berustende schilderij „de verloving van Mariaquot;, is onvoltooid gebleven. In de kon. galerij te Dresden, vindt men de voorstelling van „ David en Bathsebaquot; welke door Bigio geschilderd is, doch aan del Sarto wordt toegeschreven, welke schilderij door Vasari zeer geroemd wordt. Kene andere welke zich daar insgelijks van hom bevindt, stelt een aan eenen boom hangend lijk voor, dat twee pijlen in de borst heeft, terwijl een voornaam jongeling gereed staat cr cen derden op nfieschicten. Dit onderwerp is bovendien met vele beelden verrijkt en heeft, om er de verklaring van te vinden, veel stof tot geschil gegeven. Volgens della Valle bloeide hij nog in 1530, andoren meenen dat hij in 1525 in 42-jarigen leeftijd gestorven zij. Lenigen melden, dat Bigio bij het beschouwen der werken zijner groote tijdgenooten moedeloos geworden, anderen, dat hij bij het zien der H. Cecilia van Raphael, uit spijt van nimmer zulk eene hoogte te zullen bereiken, gestorven is. Kr is veel naar zijne werken gegraveerd, onder andoren twee platen, naar zijne voorstellingen uit bot leven van Johannes den Dooper. Ken broeder van hem was eveneens schilder, doch bereikte zijne bekwaamheid niet. BIJ, HONIGIilJ. (Apis] mellijica, [Ij.) De bijen behooren tot dc familie der Honiggaarders (^InMo/)/»'/»)onder de vliesvleugelige Bijen. insecten (Uymenoptera) cn daarin tot hot geslacht Apis, dat tegenwoordig alleen do gewone bijen met hunne aanverwante uitland-schc soorten bevat, doch bij Linnaeus een veel grooteren omvang bezat. Behalve de mannetjes, hommels, en de wijfjes, koninginnen, |
32
|
genoemd, bestaan er nog werkbijen, zoobenoemde geslnchtloozen, eigenlijk onvolkomen gebleven wijfjes, hetgeen Schiraeh liet eerst ontdekt heeft. Iedere zwerm bestaat ten hoogste uit 20,000 werkbijen, 000—800 mannetjes en eene koningin. De hommels zijn grooter dan do werkbijen, hebben een groot rond hoofd, waaraan de zamengestelde oogen een zeor gioote plaats innemen; hun ontbreekt de angel: het borststuk is bij hen zeer harig en de buik ronder dan bij de koningin; de achterpooten zijn ougesehikt voor het inzamelen van stuifmeel. (Zie figuur £). De werkbij is omtrent (gt;quot;' lang, zwartachtig bruin met grijsgele haren bedekt; eene graauwe dwarsstreep vertoont zich aan den grond van eenige ringen des achterlijf.,. Zij hebben een angel. (Vergelijk hot artikel Anijel). Bij do koningin (zie figuur $) zijn de vleugels betrekkelijk korter dan bij do hommels en werkbijen en bedekken het achterlijf niet geheel; haar kop is driehoekig en niet rond; hare oogen raken elkander niet aan boven op het hoofd; het einde van het achterlijf is puntig en met een' angel gewapend; hare achterpooten zijn ongeschikt voor het inzamelen van stuifmeel. De koninginnen zijn volkomen ontwikkelde wijfjes; als maskers of larven hebben zij een overvloediger en meer uitgezocht voedsel genoten en zijn in grootere, koninklijke cellen overgebragt en opgekweekt geworden. De hommels werken niet, doch zijn als mannetjes onmisbaar voor het bestaan der bijenmaatschappij; de paring geschiedt buiten den korf in de vlugt; volgens Huber blijft do mannelijke roede bij de scheiding in de koningin steken en sterft de hommel spoedig na de paring. Bovendien heeft er tegen het einde van den Zomer eene algemeeno vornielings-oorlog tegen de hommels plaats; zij worden dan door de werkbijen gedood of weggejaagd. Van het aanwezen der koningin hangt alles af; zoolang zij bestaat gaat alles wel; sterft zij, dan nadert de ondergang van don korf. daar do zwerm uit elkander raakt. De bijen beminnen de stilte, warmte, droogte en zindelijkheid en willen vooral niet door rook gehinderd worden. Stoort men hen niet, dan doen zij niemand leed; doch geeft men op eene of andere wijze aanstoot, door dat men sterk riekende bloemen in de hand heeft, of dat men bezweet is , welke lucht zij niet kunnen verdragen , dan steken zij op eene geweldige wijs. Vochtige aarde, het opleggen van koolbladeren, zuring, petorselio enz. zijn bijzonder geschikt om de stekende zwelling te verzachten. In eenen korf, zelfs van 25,000 bewoners, is de lucht bijna even zuiver als daarbuiten, hetgeen de geleerde Huber toeschrijft aan een luchtstroom, eene luchtverversching, een gevolg van de trillende beweging der vleugels van de bijen in het benedenste gedeelte des korfs, welke men bij zeer warme zomerdagen ook zelfs daarbuiten kan waarnemen. De cellen in eenen korfzijn verschillend van grootte en gedaante. Kr zijn drie soorten: 1quot; voor de werkbijen; deze zijn het kleinst. 21' De tweede in grootte dienen tot uitbroeding der hommels, en 3° de grootste, die langwerpig rond zijn, zijn voor de koningin. De eerste zijn of tot broeding bestemd of voor den honig; de laatste dienen alleen tot broeding. Do koningin legt in elke tot broeden bestemde cel, ée'n ei, en wanneer zij bij vergissing twee eijeren in eene cel inogt gelegd hebben, zoo halen de werkbijen het overtollige daaruit. Gedurende den geheolon zomer legt zij 30 a 40,000 eijeren; v, derzelve komen in de kleine cellen en zijn dus voor de werkbijen, 'h voor de hommelcellen en slechts 12 a 14 eijeren voor de aanstaande koninginnen. De warmte doet do eijeren in 3 ii 4 dagen uitbroeden. Dan zijn het eerst maskers, welke door de bijen gevoed worden. Na acht dagen veranderen zij in poppen, wanneer de werkbijen de cellen mot was toesluiten en dan komt na 14 dagen de jonge bij te voorschijn, en wordt spoedig een nuttig lid der maatschappij. Terstond nadat do jonge bij hare cel verlaten heeft, wordt deze door de werkbijen schoon gemaakt, en aan de moederbij overgelaten om wederom een ei in te leggen. Wordt aldus de troop te groot of overvolkt, zoo als men zegt, dan ontstaat er een nieuwe zwerm. Bij goede korven heeft het zwermen in Mei, Junij en Julij plaats. In het begin van het voorjaar legt de moederbij geone andere eijeren, dan die, waaruit werkbijen zullen te voorschijn komen; de eijeren waaruit de hommels ontstaan, worden later gelegd, in April en Mei, en wel achter elkander. Kort daarop volgen koninginne-eijeren. De cellen, waarin deze gelegd worden hangen als druipsteenen aan don rand der honigraten. |
Het eerste werk van don nieuwen zwerm is, dat zij liet voomas (propolis) vergaderen. Zij halen die voornamelijk uit de dennon, ijpen, berken en andore boomen. Met deze harsachtige stof maken zij eerst de reten van den korf geheel digt. Hierna maken zij de wastafels. Men hooft altijd gemeend, dat de bijen tot hot maken van hot was hot pollen of stuifmeel der bloemen gebruikten; dat haar dit om het ligehaam bleef zitten, en hetzelve alzoo naar huis gevoerd word, doch hot was is niet anders dan eene ware afscheiding van honig, welke in zeer dunne, doorschijnende plaatjes op do ringen van den buik dor werkbijen plaats heeft, daar het was zich in de plooijen tusschen do ringen verzamelt. (Verg. J. Hunter, P/iil. Transact. 1792. p. 143 en G. II. Tre-viranus in het Zeitschr.für Physioloyie, D. III. p. 62—71.) Bij het maken der koeken beginnen zij van boven af te werken en gaan zoo naar benoden voort. De koeken bestaan uit zeshoekige cellen, die aan weerszijde geplaatst zijn en waterpas liggen, waartusscbon ruimte overgelaten is, zoodat twee bijen er tegelijk tusschen door kunnen kruipen. Een korf bevat in het algemeen 50,000 cellen, van deze zijn er 30,000 voor don honig on de overige 20,000 dienen voor de jongen. Wanneer een korf tegen den winter 27 ft weegt, zonder het buitenste omkleedsel, dan kan dezelve geen honig missen. De bijen worden geacht 5 8, de koekon 2 U, en de honig 20 Q te wegen. De bijen kunnen de koude slecht verduren; daarom moeten de korven warm zijn, en hiervoor worden zij in Nederland met stroo overdekt. De gedaante der bijenkorven is zeor verschillend. In Toskano hooft men langwerpig vierkante korven. In Zwitserland in het Huslithal heeft men vierkante, rustende op vier pooten. In Spanje heeft men korven van kurk. Hiertoe wordt de kurkboom uitgehold , zoodat er niets dan de bast of de eigenlijke kurk overblijft; deze worden dau van onder en van boven weder met kurk toegemaakt. De kurk is bijzonder geschikt voor bijenkorven, zij is eene slechte warmtegeleider, en hierdoor beschut zij tegen warmte zoowel als togen koude. Daarenboven zijn deze korven ligt en dus gemakkelijk te vervoeren. In Spanje geschiedt dit met ezels. Men zet aan elke zijde van don ezel 5 korven op elkander, en kan alzoo zeer groote reizon met de bijen afleggen, daar de ezel door zijnen gelykon langzamen tred tot het vervoeren van bijou bijzonder geschikt is. Men reist dan des nachts; mot het opgaan der zon worden de bijenkorven van den ezel afgezet en de gaten losgelaten, die des avonds wederom worden toegemaakt, de korven op den ezel gezet en zoo reist men wederom voort, eiken nacht 7 uren afstands afleggende. Door deze wijze van vervoeren lijdon de bijen niets. In de omstreken van Bordeaux heeft men korven van gebakken aarde. Lombard heeft korven vervaardigd on afgebeeld, waaruit men hot was kan halen zonder de bijen te dooden. Op verscheidene andere plaatsen heeft men houten korven, die wegens do goedkoop-en ligtheid ook bij ons zouden aan te bevelen zijn, wanneer zij beter tegen de koude bestand waren In Engeland heeft men sedert eenige jaren'eon middel uitgevonden, om do houten korven voor koude te bewaren, namelijk door middel van een' warmtegeleider. Men verbeelde zich eenen bijenkorf van gedaante zoo als men wil, bij voorbeeld: van een voet diameter; nu plaatst men een anderen bijenkorf van dezelfde gedaante, doch van 7» duim diameter meer, op den eersten, zoodat er 2 korven op elkander staan. Daarna keert men deze 2 korven om, on vult de tusschenruimto der wanden met kool, goed aangestampt. Verder worden de korven met eene lat stijf vastgemaakt. Hij die bijen wil houden moet vooreerst mot de streek wel een half uur in den omtrek te rade gaan, om daaruit den meerderen of minderen overvloed van voedsel op te maken, ten tweede dient hij op het meer of min wisselvallige van het weder te lotton. De beste plaatsing van de bijenkorven is tegen het Zuid-oosten ; de bijen willen gaarne wat oostwaarts staan, om de vroege morgenzon te hebben, welke voor haar de beste is; des morgens doen zij meer op dan verder op den dag. De plaats waar zij staan, moet ook tegen den wind beschut zijn: lquot; tegen het omwaaijen, 2» omdat de bijen anders bij hot uitvliegen reeds vermoeid zijn, en 3° voornamelijk, omdat de bijen anders, wanneer zij beladen te |
BIJ
33
|
huis komon, de korven met moeite kunnen bereiken, daar de vracht die zij dragen, naar evenredigheid hunner grootte, zeer aanzienlijk is. Ook dienen zij niet in de nabijheid van groote wateren te staan, doordien zij dan door den meerderen wind die daar hoerscht, des avonds, door den zwaren last beladen, zouden kunnen omkomen. Wanneer men den honig verlangt zoo doodt men de bijen; men doet ze dan meest verstikken. Deze behandeling is op zichzelve wreed en daarom hebben velen zieh daartegen verzot, dim desniettegenstaande is het dooden dor bijen noodzakelijk; wil men de bijenkorven in goeden staat houden, zoo moet men een gedeelte opofferen. Zij vermenigvuldigen namelijk zoo lang zij maar kunnen, verdubbelen, ja verdriedubbelen somsin een jaar, wanneer dit gunstig geweest is, en zouden buiten hun evenwigt geraken, wanneer allen in het leven bleven. Vermenigvuldigen nu de bijen al te zeer en volgt er dan een onvruchtbaar jaar. gelijk dikwijls het geval is, zoo is cr noodwendig geene verhouding tusschen de bevolking en de middelen van bestaan; er ontstaat hongersnood, en de bijen gaan aan het plunderen, zij nemen met geweld een anderen korf in om van zijnen honig televen; er ontstaan de moorddadigste gevechten, waarin velen op het slagveld blijven liggen, en de zegevierende partij, hetzij aanvallende of verwerende, voedt zich met den reeds getnaaktcn honig, en alzoo wordt dan het evenwigt wederom hersteld, even gelijk de eene visch den anderen verslindt. Wanneer men een bijzonder vruchtbaar jaar heeft gehad, waarin de bijen zeer zijn vermenigvuldigd, zoo ziet men dat het noodzakelijk is eenigen te dooden, om daardoor soms de ge-heele vernietiging van eenen volgenden oogst te voorkomen. Volgt er op een vruchtbaar jaar, waarin de bijen zeer zijn vermenigvuldigd, een middelmatig, zoo heeft men wel niet voor plundering te vreezen; doch de bijen kunnen geen genoegzaam voedsel vinden, om eenen goeden honigoogst te maken. Men zal dan bijna altijd eenige bijen dienen te dooden, en er slechts zoovelen te behouden, als men kan berekenen dat do omstreek voeden kan. Ook diegenen, welke tegen het vernietigen van de bijen het sterkst hebben geijverd en ze in het leven hebben behouden, zijn hier zelve het slechtst bij gevaren. Men dient ook hierin niet tot do beide uitersten over te slaan. Vele onzer Nederlandsche provinciën zijn zeer geschikt voor de bijenteelt, vooral die plaatsen, waar veel boekweit en koolzaad verbouwd wordt. De bijen azen in het voorjaar op de bloemen, vooral der willigen, dan op het koolzaad en daarna op de boekweit. De laatste groeit op zandgronden en hot koolzaad op de klei, en hierom is het noodzakelijk om de bijen te verplaatsen. De bijenteelt is van groot belang, omdat zij aan vele geringe lieden een bestaan verschaft en met ander werk gepaard kan gaan. De bijen worden gehouden om den honig en het was. Het was valt aan oppervlakkige waarnemers het minst in het oog en echter is dit het zekerste voortbrengsel, dat namelijk het minst mislukt. Het wordt in het najaar tegelijk met den honig vergaderd. De voorjaarsoogst van was is minder bekend en weinig in zwang. Echter is het was dat het kortst in de korven is geweest het boste, en wordt ook het duurst betaald, en dus heeft men in die streken waar men de voorjaarswas niet verzamelt, geen voordeel dan dat van het dooden in de korven. Het wegnemen van het voorjaarswas is ook nuttig, want in het voorjaar zijn de onderste gedeelten der raten min of meer door de vochtigheid of de insecten aangedaan, en hierdoor hebben de bijen dan langer tijd noodig om die af te knagen en te herstellen, dan om nieuwe te maken. Het verzamelen van het voorjaarswas geschiedt H'h maand vódrdat de bijen beginnen te zwermen of dan wanneer zij in hunne grootste werkzaamheden zijn. De inzameling kan plaats hebben in korven van allerlei gedaante. Men moet alleen de ledige raten wegnemen en vooral zorg dragen van die plaatsen, waar het broedsel huisvest, niet te beschadigen. Bij zware korven vindt men ook wel raten mot honig, deze moeten dan afzonderlijk gehouden worden, want de drooge raten zijn bij de kooplieden het meest geacht. Van do zware korven neemt men van een Va 17' tot 7gt; ff was weg. Bij eenen ongimstigen zomer neemt men uit die korven, die de meeste bevolking verloren hebben, het meeste was weg, want als men aan deze kleine familie slechts zooveel laat als zij voor hun gebroedsel noodig hebben, dan dragen zij ook zorg voor den geheolen korf. Wanneer men nagaat hoeveel was er jaarlijks gebruikt wordt. I li 1 |
dan zal men beseffen van hoeveel belang de wasoogst zijn moet. In Frankrijk brengt men de wijze van Lombard om was in te oogsten al meer en meer in zwang. Men heeft hiertoe noodig: 1° Een rookvat van aardewerk en 2° twee messen, het eerste heeft van onderen eenen diameter van 6 a 8 duim. Het deksel is gewelfd, en als een doorslag mot gaten voorzien; bij do greep is eone opening, waar het vuur ia de messen wordt ingelaten. De opening is bij de greep zoodanig geplaatst, dat een en ander door de eone hand kan worden opgoligt. Do messen zijn van ijzer, één voet lang; beide zijden zijn scherp tot aan de punt toe. Daar echter deze messen dikwijls moeten worden warm gemaakt, zoo zal het niet ondoelmatig zijn dezelve van staal te maken; zij moeten niet heet worden en ook niet warmer worden gemaakt dan noodig is om eene goede snede te nemen. Het boste rookmiddel is gedroogde koemest, zoo fijn gemaakt dat men ze in het rookvuur kan aansteken, zij moet echter niet ontvlammen. De bewerking geschiedt dan als volgt: Men doet met de eene hand den korf iets overhellen en met de andere hand brengt men het rookvat onder hot overhellende gedeelte; do bijen nomen dan de vlugt naar boven, men keert nu den korf hot onderste boven, en zet zo gemeenlijk op de sport van eenen stoel; dan snijdt men snel, doch voorzigtig en bedaard, het was tot aan het broedsel toe uit; keeren eenige bijen van boven terug, dan verwijdert men zo weder met eenigen rook. Lombard verrigtte dit met eene wonderbaarlijke behendigheid. De honig is zeer verschillend. Dit kan afhangen van de planten waaruit de bijen dezelve halen; boekweit b. v. geeft fraaije was, overvloedig honig, maar deze is altijd bruin; die op de heide gewonnen wordt is lichter van kleur, doch minder aangenaam van smaak en heeft eenen sterken reuk. De ouden wisten dit ook wel. De honig van den Hymettus, ook van de Hyblaische bergen of heuvels was bij hen zeer geacht. Zij haalden dezen tot voorbeeld aan als zij iets voortreffelijks wilden uitdrukken. De honig van Thymus zoude, volgens Virgilius, de beste zijn; doch later heeft men ontdekt, dat dit niet de Thymus, maar de Saturga Capitata zoude zijn; deze honig wordt nog van deze plant verzameld in Julij en Augustus en is bekend onder den naam van mielle di Saturno; en eene andere soort draagt den naam van mielle difiori, doch is minder in waarde. De boste is die welke blond is, aangenaam van reuk, zeer zoet en dien brandigen smaak niet nalaat, welke den onzen kenschetst. Onderscheidene natuurkundigen hebben zich bezig gehouden om den honig van die onaangename reuk en kleur te ontdoen, doch de gevolgen hiervan waren tot dusverre niet gunstig. Do Joden uit Moldavië en do Ukraine bereiden uit den honig eene soort van suiker, die zeer vast en sneeuwwit is. De fijnstokers maken in Dantzig hunne likeuren hiervan; zij stellen den honig gedurende drie weken bloot aan de vorst, maar dekken ze voor zon en regen. Hij wordt hiertoe geplaatst in een houten vat en bevriest dan niet, maar wordt zoo hard als suiker. Strenge winters hebben nadeeligen invloed op de bijen, gelijk in 1823 plaats had. De honigraten vroren open en de honig werd i zeer duur, en alzoo zijn vele korven uitgestorven. De bijen hebben bovendien vele vijanden, vooral onder de vogels en insecten, vergelijk b.v. de artikels Beer, Bijeneter, Wasmot, enz. Behalve onze gewone Bij, behooren tot dit geslacht de Apis H-gustica spin. in Italië en den Griekschen Archipel; Apis unicolor lath, op Madagascar en Bourbon, die groenen honig oplevert; Apis indica F. in Bengale; Apis fasciata latb. in Egypte, die jaarlijks van boven-Egypte naar beneden-Egypte en terug vervoerd wordt; Apis Adansonii latr. in Senegal en Apis Peronii latr. op Timor. Aristoteles en Plinius hebben onder de ouderen de natuurlijke geschiedenis der bijen beschreven; onder de nieuweren moeten wij noemen: Swammerdam, Bi/bel der natuur, bl. 369—550, met veleont-leedkiindige afbeeldingen ; Reaumur, Mémoires pour servir a l'His-loire des Insectes; D. V. Sehiraeh, Histoire nat. de la reine des abcil-les, la Haije 1771 ; Huber, Nouoelles observations sur les Abeilles, 2 vol. 8° Paris et Geneve 1814; Kirby and Spence, Introduction to Entomology, II p. 119. Lett, 19, 90; Brandt und Ratzeburg, Medizin. Zoologie, II, s. 177—205. BIJBEL. Dit woord is voor de verzameling onzer gewijde boeken vooral gebruikt geworden, sedert de kerkvader Chrysostomus zo bij voorkeur Tapipkia (de boekeu) plag te noemen, van waar 5 |
34
|
het Latijnsche woord Biblia en ons Bijbel is ontstaan. Bij de Joden werden hunne heilige boeken meestal de Schrift of de Schriften geheeten (b. v. Joh. V : 39; VII: 38; Hand. VIII: 32 enz.) ook wel de Heilige Schriften (b. v. Kom. I; 2; 2 Tim. Ill: 15), welke benaming later door de Christenen ook aan de boeken des N. Verbonds is gegeven. De geschreven wet van Mozes werd door hen nog genoemd het Boek des Verbonds (Ex. XXIV : 7) en daar de nieuwe bedeeling in Christus ook het Nieuwe Verbond wordt geheeten (Matth. XXVI: 28; verg. 2 Kor. III: 6 en 14; Hebr. VIII: 6—13), zoo werden die boeken mede onderseheiden in Boeken des Ouden en Nieuwen Verbonds of des Ouden en Nieuwen Testaments , dewijl het Grieksehe woord voor verbond (ótaamp;rjXlj) in de Vulgata meermalen door testamentum is vertaald, hetwelk bij de latereLatijnsehe sehrijvers in de beteekenis van wetbedeeling voorkomt. Do Joden waren gewoon de boeken des O. V., waarschijnlijk door Ezra het eerst tot een geheel verzameld, in 3 deelen te verdeden: de Wet, de Profeten, en de (overige) hoe/ce.n (als de Psalmen, Job, enz.); of ook deze beide laatste afdeelingen tot één brengende, de IVet en de Profeten (Matth. V: 17; Luk. XVI: 16 enz.). Deze boeken zijn, met uitzondering van eenige Chal-deeuwsehe stukken (b. v. in do boeken van Ezra en Daniël), in de Hebreeuwsehe taal gesehreven. Eene Grieksehe vertaling werd daarvan te Alexandrië vervaardigd, volgens berigt bij Josephus {Ant. Jud. 1. XII c. 2) op last van Ptolemaeus Philadelphus, door 72 geleerde Joden, van daar de Septuaginta, d. i. 70 genaamd. Aan deze vertaling werden nog andere godsdienstige geschriften, in de Grieksehe taal opgesteld, toegevoegd (Judith, Tobias, Jezus Siraeh, boek der wijsheid, boeken der Maceabeën enz.), die, echter als niet voor openlijk godsdienstig gebruik bestemd, apocryphe (verborgen) boeken werden genaamd. De Oostersehe kerk sloot ze met de kerkvergadering van Laodicea, in 360, van den Canon of lijst der H. S. uit, welke als regel voor geloof en leven erkend en in de kerken voorgelezen werden; de Westersche kerk nam ze daarentegen sedert do kerkvergadering te Carihago in 397 daarin op, en de kerkvergadering te Trente heeft ze voor de Roomsche kerk daarin behouden (Deer. Conc, 7 /id, Sess /1'). Luther nam ze in zijne Bijbelvertaling mede op, als die wel niet met de H. Schrift gelijk te schatten, doch evenwol nuttig zijn om te lezen. De overige protestanten hebben ze bij hunne vertalingen der H. Schrift niet opgenomen, of in sommige uitgaven als een aanhangsel daarachter geplaatst. De boeken des N. Verbonds, oudtijds in het Evangelie en de Apostolische brieven verdeeld , waren oorspronkelijk voor verschillende personen of gemeenten gcsclireven, en werden eerst allengs bijeenverzameld. Euscbius (Hist. Ecc.l. III : 25, VI; 25) is de eerste die uitvoerig van zulk eene verzameling berigt geeft. In het laatst echter der IVdquot; eeuw was die verzameling in haren tegenwoordigen omvang vastgesteld, en in de Vdo eeuw schier algemeen in de kerk aangenomen; terwijl men eenige geschriften uit de IIdo eeuw en later, die bij sommigen ingang hadden gevonden , als Apocryphe boeken van die verzameling uitsloot. Over deze laatsten is eene belangrijke verhandeling van Tischendorf bekroond door het Haagseh Genootschap, en uitgegeven in het 12dquot; dl. der Verh. van dat genootschap, na deszelfs 50jarig bestaan, 's Grav. 1851. De Joden maakten in hunne H. S. reeds afdeelingen ten gebruikc bij het voorlezen in de Synagogen (Parasehen en Maphtharen), en de diaken Euthalius te Alexandrië voerde in 460, het eerst bij de Handelingen der Apostelen, kleinere afdeelingen in, die telkens een regel besloegen, doch do tegenwoordige kapittclver-deeling werd eerst door den kardinaal Hugo van St. Caro in 1263, en de tegenwoordige verdeeling in verzen en aanduiding dier verzen met cijfers, door Robert Stephanus, in zijne Uitgave des N. T. in 1551 ingevoerd. Eene groote menigte handschriften en vertalingen der boeken, zoo van het O., als vooral van het N. V., welke men in onzen tijd voortgaat met naauwkcurighcid te onderzoeken en te vergelijken, zijn zoovele belangrijke hulpbronnen tot het vaststellen van den tekst, als tevens bewijzen voor de echtheid dier geschriften en de geloofwaardigheid van hunnen inhoud. Voor hen, die niet bepaald op de Theologische studie zich toeleggen, en die nader onderrigt omtrent den Bijbel en de Bijbelboeken wen-schen te bekomen , kan als een der laatste daarover in onze taal verschenen geschriften worden aanbevolen, het werk van Dr. J. J. Prins, Handboek tot de kennis van de Heilige Schrift des O. en N. Verbonds. Te Rot terdam, bij v. d. Meer en Verbruggen, 1851. |
BIJBELGENOOTSCHAPPEN. Deze stellen zich ten doel de verspreiding van den Bijbel in zijn geheel en in gedeelten te bevorderen. Zij stellen dien daartoe voor geringen prijs, of voor behoeftigen ook om niet, verkrijgbaar. Ofschoon reeds vroeger bijzondere personen daartoe werkzaam waren geweest, was het eerste Bijbelgenootschap, dat als zoodanig genoemd mag worden, hetBritschen Buitenlandsch Bijbelgenootschap, opgerigt den 7diquot; Maart 1804, dat reeds in meer dun 200 talen of tongvallen den geheelen Bijbel of gedeelten daarvan heeft doen drukken en verspreiden. In de meeste protestantsche landen vond dit voorbeeld allengs navolging, en blijven de Bijbelgenootschappen in ruimen kring met zegen werkzaam. Het Nederlaiulsehe Bijbelgenootschap werd opgerigt te Amsterdam, den 29sten Junij 1814, en heeft sedert dien tijd, volgens het jaarverslag uitgebragt in 1852, afgeleverd 168,513 Bijbels, 12,037 O. T., 307,361 N.T., te zamen487,911 cxx. der H. S. Verdienstelijk heeft zich het Ned. Bijbelgenootschap bovendien gemaakt, door hot bezorgen eener vertaling en uitstekende uitgave van het N. T. in het Javaansch, in welke taal het thans ook het O. T. laat overzetten; gelijk het mede do uitgave van den Bijbel in het Maleisch, en nog onlangs van het Evangelie van Mattheus in de Alfoerscho taal heeft bezorgd. Zie over de Bijbelgenootschappen; J. Owen, History of the origin and first ten years of the British and foreign Bible-Society, London 1816; en vooral: de Bijbel en de Bijbelyenootschapjien, ter gelegenheid van het 25 jarig bestaan des Ned. Bijbolgunootschaps, op last des hoofdbostuurs uilgogeven door M. J. Chevallier te Amsterdam, bij J. Brandt en zoon 1839; alsmede de handelingen derjaar-lijksche alg. verg. van het Ned.Bijbelgono^chap. In de roomsche landen worden de Bijbelgenootschappen veroordeeld en verboden, gelijk nog door dcu tegenwoordigen paus Pius IX, bij de aanvaarding van zijn bcsmur, is geschied. BIJBELSCHE AARDRIJKSKUNDE. Deze wetenschap betreft do landen, sleden, bei gen, zeeën, rivieren enz, van welke in de heilige schriften des Bijbels gewaagd wordt. Hare kennis wordt volstrekt vereischt in oenen uitlegger der Bijbels. Vele beroemde sehrijvers van vroeger en later lijd hebben deze wetenschap behandeld en ontvouwd, en ouder hen vooral onze landge-nooten Roland, Bachicne en van Hamelsveld. Inzonderheid heeft men voor dezelve veel te danken aan de onvermoeide nasporingen van vele reizigers in het Oosten , die tevens over de zeden en gebruiken , op welke in den Bijbel gedurig toespelingen voorkomen, ongemeen veel lichts verspreid hebben. Onder deze bchooron de namen van Delia Valle, de la Roque, Lucas, Dapper enz., maar vooral die van Poeocke, Shaw, Hasselquist, Niebuhr en anderen met bijzondere achting genoemd te worden. De boogleeraar Paultis heeft, in verscheidene deelen, cone Verzameling van de merkioaardigste reizen naar het Oosten uitgegeven. In de geschriften van Luft, Eskuelte, Paulsen, Harmar, en Paber van Emdre enz. is reeds veel gebruik van hunne ontdekkingen gemaakt, en de latere Bijbeluitleggers zijn niet in gebreke gebleven, van hen bedachtzaam te raadplegen, en zieh van hunne voorlichting te bedienen. Men ziet dit, b. v., aan onze landde noot en, van Vloten, van Hamelsveld, van der Palm en anderen. Onder de jongste Bijbelsehc aardrijkskundigen behooren Röhr, Schmidt, en vooral van Senden, die zich zoo door zijnen Atlas , als door zijne beschrijving van Palestina hoogst verdienstelijk heeft gemaakt. Ook verdienen de aardrijkskundige artikelen in de woordenboeken van Winer, Bost en hot Bijbelsch Woordenboek, dat bij van Kampen te Amsterdam het licht ziet, onze opmerking. BIJBELSCHE OUDHEIDKUNDE of AROHAEOLOGIE is de wetenschap, die de oudheden , het staatsbestuur, de zeden en gebruiken van die volken beschrijft, bij welke de Bijbelsehc boeken geschreven zijn, of op welke zij betrekking hebben. Men kan de Bijbelsche Oudheden onderscheiden in zulke, welke in de vroegste, aartsvaderlijke tijden plaats grepen; in andere, welke uit de Mozaïsche godsdienst en hare wetten voortvloeiden, en in nog andere, die in den laatsten tijd van den Joodschen staat, meestal door invloed van de i'arizeeuwsche sekte, zijn ingevoerd geworden. De eerste leert men best uit Mozes eerste boek; de andere uit de boeken des Ouden en gedeeltelijk des Nieuwen Ver- |
35
|
bonds, en de laatste, zoo uit het Nieuwe Testament, als uit de Joodsche sohnjvers, Josephus, Philo en de Talmudisten, op welke laatste evenwel niet volkomen staat te maken is. Men hoeft wel eens deze drie soorten onder een verward, en in vele werken over deze wetenschap, heerseht dergelijke verwarring; terwijl velen zich ook slechts tot het godsdienstige gedeelte bepaald hebben, gelijk b. v. onze landgenoot Reland. Ue hoogleeraar J. H. Tareau heeft een zamenstel uitgegeven, waarin die soorten, zooveel mogelijk, geschift zijn. Veel is intusschen ook te dezen aanzien uit de reizen in hot Oosten te loeren, vermits do zoden der Oosterlingen voor oen goed gedeelte dezelfde blijven en bovendien aan de gedurige mode-afwisselingon der Westerlingen geenszins onderhevig zijn. In de verhandelingen, onder voorzitting van don voortreffo-lijken S. Ruu verdedigd, (quot;door van Hamelsvold, Kneppelhout, Knijpers, van Bosvelt en anderen) zijn verscheidene bijzonderheden, hiertoe behooronde, opzettelijk en uitmuntend toegelicht. De eerste behandeling der Hebreeuwsche oudheidkunde treft men aan in Thomas Goodwin; Hoses et Aaron, sive civiles et ecclesias-tici ritus antiquüatum Hebr., Oxford 1616, Bremen 1G79. Latere voorname schrijvers zijn: Jahn, Bihlische Archaeoloyie, 5 dln., Woenen 1796—1805; de Wette, Lehrbuch der hebr. jüdischen Archaeoloyie, Leipzig 1814, 2e druk 1830; Rosenmüllor, llandb. der biblischen Altei thums/cunde, Leipzig 1823; Winer, Biblisches Reahvörlerbuch, 3e druk Leipzig 1847. BI.IE (Maucus de) is in 1612 te 's Gravenhage geboren en in 1670 gestorven. Hij was van aanzienlijke afkomst; leerde do kunst bij Jacob van der Does , en was reeds zeer bekwaam, toen hij eensklaps een ander beroep koos en zich in de krijgsdienst begaf. De liefde tot de kunst begaf hom echter niet, hetgeen hij door zijne nagolatene etsen bewezen heeft; vooral heeft hij er zich van de jaren 1657 tot 1667 mode beziggehouden; de meeste zijnor platen dragon althans die jaartallen. Hij bepaalde zich tot het voorstellen van verschillende tamme en wilde dieren, die hij met eene karakteristieke waarheid toekende en etste. Bartsch besohijft 107 platen van hem, waarvan 61 naar P. Potter, 16 naar Marcus Gérard, de overige naar zjjne eigene teekeningon geëtst zijn. Bovendien bestaan er zes platen, welke Bartsch niet beschrijft, die op de verkooping van Rigal mot 363 franos betaald worden; op die van den graaf von Fries, bragt een exemplaar van zijn werk f220 op. De platen voeren het adres van N. Vissehor of van Sohenk Jr., de laatste zijn do slechtste, terwijl die vóór de sehrift en vóór de nommers, de beste drukken, doch tevens de zeldzaamste zijn. BIJ1SNETER (Merops Apiaster L). De bijenetor behoort tot de orde der Muschachtige of zingvogels en tot de familie der Syn-dactili, waarbij de beide zijdelingsehe voorteenen derpooten aaneengevoegd en alleen aan de uiteinden gescheiden zijn. Hij hoeft de grootte van eene lijster, doch is slanker van vorm, met oen langen, oenigzins gebogen, spitsen bek, de rug roodbruin, de kool goudgeel mot een zwarten rand, de borst en de buik groenachtig blaauw. De woonplaats van dozen schoonen vogel zijn do landen, die de Middellandsche zee omgeven, van waar hij ook dikwijls noordelijker tot in Duitsohland overvliegt. Hij vliegt bijna onvermoeibaar en onophoudelijk, dan hooger dan lager, heen en wodor, gelijk de zwaluwen, en rust slechts op de hoogste boomtoppen. Hij vangt insecten in do vlugt, voornamelijk vliegen, waterjuffers, bijen en wespen, wier angel hem geen lood toebrengt. Hij houdt zich gaarne in de nabijheid van bijenkorven op, wier houders hij groot nadeel berokkent. Volgens Savi makon zij hunne nesten in het zand en leggen 6—7 witte eijeron. Verg. Naumann, Naturgesch. der Vögel Veutschl. V 462, Tab. 143 f. 1, 2 Buffon, Planch. Enl. 938. BIJGELOOF, is in het algemeen niet ieder verkeerd of valsch geloof, maar eene bijzondere soort van dwaling, die men bij en behalve zijn geloof als een overbodig, ongegrond en gchadolijk geloof aanneemt. Verstaat men namelijk onder het woord geloof eene overtuiging van het bestaan en de waarheid van iets op wettig gezag, dan is ongeloof een hardnekkig en eigenzinnig verworpen van dat gezag, omdat het niet berust op zoodanige gronden, als men willekeurig verkiest. Bijv. men gelooft dat er een God is, op het gezag der natuurbeschouwingen en dor rode: men is ongeloovig, zoo men het gezag van beidon verwerpt en een ander begeert, dat aan den menseh in zijnen tegenwoor-digen staat zoo min gegeven kan worden, als do aansohouwing van kleuren aan den blinde; doch men is bijgeloovig, zoo men niet alleen het bestaan van éénon God aanneemt, maar stelt, dat er vele goden en godinnon zijn, en uit vrees van verzuimde hulde aan den oenen of anderen, dien men niet kont, zelfs voor den onbekenden een altaar oprigt. (Handel. XVII vs. 22, 23.) Do voorwerpen des bijgoloofs zijn do godsdienst on de natuur; de zinnelijke on bovenzinnelijke wereld, welke do bijgeloovige met elkander vermengt en verwart, in den waan van oenen bovenna-tuurlijken invloed dor natuurkrachten, strijdende met de wetten der natuur. |
De bijgeloovige gelooft dus wel aan het bestaan van hoogere wezens, maar hij onderscheidt deze niet genoog van do zinnelijke. Hij verlaat zich op natuurwerkingen, waardoor hare wetten gestoord zouden kunnen worden en vergoodt aldus de natuur. Naaiden aard der voorwerpen, is het bijgeloof een godsdienstig bijgeloof, of wol een natuurlijk bijgeloof. Tot hot eerste behoort; 1° de afgoderij; de aanbidding van dieren; van den Lingam of Phallus; van het vuur; de dienst van zinnebeeldige en fabelachtige godheden: 2» Het anthropomorphismus, of do waan, dat het hoogste wezen eigonsoha|ipen hooft en werkzaamheden, overeenkomstig do zwakheden en gebreken der mensehelijko natuur; 3quot; Valscho goilsvorooring, dwaze hulde en oeredienst aan het Opperwezen, strijdig met de beginselen van rede en Christendom. In natuurlijke dingen is de monsch bijgeloovig, als hij bij de booordeoling van den invloed der natuurlijke oorzaken op onze lotgevallen, niet handelt naar de wetten dor rode, maar naar gewaande ondervindingen en naar do ingevingen dor verbeelding. Hiertoe behoort: 1» De wonderzucht, of begeerte naar buitengewone en onbegrijpelijke uitkomsten. 2» Het ijdel onderzoek dor toekomst door ongeoorloofde middelen. De voornaamste dier middelen van bedrog en bijgeloof zijn do sterrowigchelarij (Astroloyia); bijgeloovige uitlegging van natuur-versehijnsels, als de vlugt dor vogelen, de ingewanden der dieren enz. (/Xwi'nre^'o); de orakels of godsprakon der heidenen; hot geloof aan droomen; het worpen van hot lot enz.; de Necromantie, of het raadplegen van doodon; de Chiromantie, of waarzeggerij uit do lijnon dor handen; benovens eene menigte van kleine verachtelijke kunsten, die door bedriegers of zelf-bedrogenen, voor teekons en uitleggingen van do gesteldheid der toekomst gehouden worden; bijv. het kaartenleggon, het gieten van koffijdikjenz. 3» Tot het natuurlijk bijgeloof behoort verder: de waan van in gemeenschap met geesten te kunnen treden door geheimzinnige handelingen en woorden, en alzoo buitengewone zaken te kunnen verrigten, rijkdommen en andere voordoelen te verkrijgen, enz. Zulks zoude geschieden door de Theurgio, of het dagvaarden en bannen van geesten; door de zwarte kunst of magie en tooverkunsten van allerlei aard; door oen zoogenoemd verbond met den booze, waarvan men sedert de middeleeuwen zooveel hoorde; alsmede door de Joodsche Kabbala; door goostvorsehijningon enz. 4o Do bijgeloovige middelen van veiligheid tegen allerlei ongelukken, en den nadeeligen invloed van verborgene oorzaken: bijv. do kracht der Amuletten, allerlei goochelarijen, geestbezweringen, bepaalde gelukkige of ongelukkige dagen, enz. 5° De bijgeloovige heel- en geneeskunst, door geheimzinnige middelen; ioor sym-pafhttische. voorschriften ; zoogenoemde unirersaalmiddelen; levenselixirs; het afschrijven van de koorts; eene bespottelijke behandeling van kraamvrouwen, jonge kinderen en zieken. 6» De bijgeloovige middelen om rijk te worden, als do Alchymie, het zoeken naar den steen der wijzen; hot graven naar schatten; het spelen in de loterij en inzetten op bepaalde nummers enz. De oorsprong dos bijgoloofs bij onbeschaafde volken ligt in de natuur der ontwikkeling van don monschelijkon geest, zoodra deze opmerkzaam wordt op de versehijnselen der zinnelijke wereld, maar nog niet rijp en kundig genoeg is tot het onderzoek van hunne wetten en oorzaken. Gedreven door eene ingeschapene zucht om den loop der natuur, hot geheimzinnig verband haror werkingen , en hare betrekking tot den menseh te leeren kennen, verzint de natuur-mensch allerlei ingebeelde oorzaken, overeenkomstig met zijn inborst, denkwijze en den trap zijnor ontwik-koling. Gelijk een kind, speelt hij metdedieren; bootst hunne geluiden na; onderscheidt weldra do nuttige, getrouwe en aango- |
36
name van de schadelijke, valsclie en lastige. De eerste bemint, liefkoost, vereert hij zelfs, gelijk de Egyptenaren de weldadige koe; de laatste haat, ontziet of vreest hij, met waanzinnigen schroom: en ziedaar het bijgeloof, de oorsprong van godsdienstige hulde aan dieren. Weldra is de natuur naar zijne verbeelding vol hoogere wezens, die zoo of anders denken of willen dan hij, die hij vreest, en tot welke hij, met den Kalschinischen Tartaar, bidt: „sla mij niet doodquot;. Moeijelijkor is het, de bronnen des bijgeloofs onder beschaafde volken, ja zelfs in de scholen der geleerden aan te wijzen. Intusschen leert ons de geschiedenis en dagelijksche ondervinding, dat er ook een wijsgeerig en geleerd bijgeloof bestaat, hetwelk den dommen waan der onbeschaafden in een wetenschappelijk kleed tooit en met den mantel van geleerde, spitsvindige redeneringen omhangen, dien waan zoo opschikt en onkenbaar maakt dat men dwaling en waarheid naau-welijks meer kan onderscheiden.
Er zijn wijsgeeren geweest, wier stelsels het bijgeloof zeer begunstigden; maar ook anderen, die het krachtig tekeergingen. Onder de eersten behooren voornamelijk de Alexandrijnsche wijsgeeren, die te Alexandrië in de III'le eeuw, den grond gelegd hebben tot de zoogenoemde eclectische of nieuw-Plato-nische wijsgeerte. Deze verdedigden alle soorten van bijgeloof, dweepzucht en tooverkunsten. Hiertoe had de oostersche wijsgeerte, in Indie en Perzië ontstaan en door de Joden naar Alexandrië gebragt, al vroegtijdig aanleiding gegeven. De schijnbaar tegenstrijdige natuurwerkingen zochten zij te verklaren met behulp van twee grondbeginsels. Het goede, Ormuzd, hielden zij voor de bron des lichts, waaruit even zoo vele lucht-spheren, daomonen en goede krachten uitvloeiden, als er tegengestelde uit het kwade beginsel, Ahriman, uitstroomden. Naar hun gevoelen, staat do mensch tusschen twee werelden. Door zijne geestelijke natuur is bij met de goede dacmonen, de uit-vloeijendc krachten uit het rijk des lichts, even zoo verwant, als hij door zijn ligchaam, de hartstogtcn en het kwade in de wereld, deelt in de natuur der booze dacmonen, der uitvloeijende krachten uit het rijk der duisternis. Maar door vasten en gebeden, door een bespiegelend leven en het dooden van de vleeschelijke lusten, kan de mensch zich verheffen tot de natuur der goede dacmonen, en langs dien weg een Makus worden, die de kracht bezit van de boozc geesten te regeren, en alleen door woorden en het vermogen van cenen krachtdadigen wil kranken te genezen en allerlei kwaad in de Natuur te stuiten of te verdrijven. Deze leer van Zoroaster werd den Joden bekend ten tijde der Babylonische gevangenis, en in de 11° eeuw, door Akibhah, den schrijver van het boek Jezirah, en door Simeon BenJochai. den opsteller des bocks So har, in de gedaante van de Kabbala gebragt; terwijl Plotinus en zijne navolgers als eclectische wijsgeeren, al die stelsels veree-nigden en de diep gezonkene gesteldheid dier tijden medewerkte om soortgelijke hersenschimmen te doen zegevieren over de overblijfsels van het gezond verstand, den goeden smaak der ouden, ja zelfs over de eenvoudige leer van het Chnstendom.
Wat de wijsgeeren betreft, die hot bijgeloof krachtdadig bestreden, staat onder de ouden Epicurus aan het hoofd. Daar hij tot grondbeginsel aannam, dat alles stoffelijk is, en het bestaan van hoogere krachten, van geestelijke invloeden zoowel als van eindoogmerken ontkende, overwon de eene dwaling de andere en het gezond verstand der Epicuristen de kracht des bijgeloofs. Maar ook hot leerstelsel van Aristoteles schudde de grondzuilen van het rijk des bijgeloofs. Dcz.i schrandere man erkende wel bepaalde eindoogmerken des Scheppers in de werken der natuur, maar hare krachten zijn gcene geesten, geene verstandige wezens; j zij zijn slechts werkdadige beginsels van beweging, scheiding en zamenvocging der stofdeelen. Het onderzoek der natuur bestaat dus, volgens Aristoteles, in de nasporing dezer krachten, der wetten, naar welke, en der stoffelijke voorwaarden, waaronder zij werken. In dit alles vond het bijgeloof geen voedsel, zelfs niet, toen bij de barbaarschheid der middeleeuwen, de peripatetische wijsbegeerte verbasterde in scholastieke geleerdheid. Zoo groot dus de duisternis dier tijden was en wegens onbeschaafdheid de magt des bijgeloofs onder het volk, begon toch het wetenschappelijk of het wijsgeerig bijgeloof eerst na de herstelling der wetenschappen het hoofd weder op te steken, toen men de Alexandrijnsche dwaalbegrippen, uit het stof der eeuwen waaronder zij gerust hadden,
weder te voorschijn bragt. De verbasterde smaak der Italiaansche zoowel, als het ovcrwigt van de nog jeugdige inborst der Frankisch Germaansche volken in Europa moesten, gedurende hun heldentijdvak, meer behagen scheppen in do stoute vlugt der Oostersche verbeeldingskracht en der Platonische bespiegelingen, dan in de bedaarde redeneringen van Aristoteles. Dit bleek ook spoedig in de XV^quot; eeuw, vooral sedert de beoefening der Oostersche letterkunde, toen de sterrenwigchelarij, alle magische kunsten en het geheele Kabbalistische stelsel in Europa herboren werden en de kerk haar gezag moest gebruiken, door strenge wetten te maken tegen de Magische kunsten. Spoedig vonden deze in Agrippavan Nettesheim en in Paracelsus ijverige voorstanders. De kerkhervorming bevorderde middelbaar het volksbijgeloof; daar met dezelve onder de hervormden de bedevaarten wegvielen, die anders vele hysterieke en hypochondrieke menschen door gezonde bewegingen van hunne kwalen herstelden. Deze, door zwartgallige en zwaarmoedige denkbeelden gekweld, schreven die nu, naar de verkeerde begrippen dier tijden, toe aan den invloed der booze geesten. Zoo kwam het, dat Europa, maar vooral Duitschland, in de XVIJc eeuw krielde van tooverheksen en bezetenen: een kwaad dat epidemisch werkt, gelijk iedere buitensporigheid der verbeeldingskracht. Necromantie, Chiromantie, Astrologie en Alchymie werden nu zelfs op hoogescholen onderwezen en aan de hoven dei-vorsten, die geldgierig waren of in diepe schulden staken, gunstig onthaald. Twee profeten. Stoffer en Stiefel, bragten door hunne voorzeggingen van het nabijzijnde einde der wereld, geheel Duitschland in opschudding.
In de XVH110 eeuw werden de magische kunsten de eigendom van een geheim gezelschap, bekend onder den naam van het Rozenkruis. Het bestond uit vele geneesheeren en uit de meeste schrijvers van dien tijd over de geneeskunde. Deze verklaarden zij voor hun hoofdvak. Aan de kracht van geloof en wil schreven zij wonderdadige vermogens toe, en aan hunne ingewijden, de kunst van metalen te veranderen, het leven naar welgevallen te verlengen en geesten te doen verschijnen. Intusschen vond deze dweepende partij des bijgeloofs ook spoedig hare tegenpartij in Thomas Erastus, Andr. Libavius en Hend. Smetius, die met de wapenen der rede, alchymie en elke soort van bijgeloof krachtdadig bestreden.
Maar sedert mannen, als Baco de Vernlam en Newton don waren weg der proefondervindelijke wijsbegeerte insloegen, moest wel voor het licht der natuurkundige wetenschappen het bijgeloof zwichten, gelijk de duisternis van den nacht, als de morgenstond aanbreekt; terwijl de bespiegelende wijsgeeren der beide laatste eeuwen, vooral Christ. Thomasius, Locke, Hume en Kant, het gezond verstand en de rede dermate in hunne regten herstelden, dat het bijgeloof nooit weder eene schuilplaats in de scholen derwijs-geeren zal kunnen vinden.
BIJLBRIEF is eene schriftelijke overeenkomst met een scheepstimmerman, wegens het bouwen van een schip, waaruit de nationaliteit van het vaartuig blijkt, en waarop de hiertoe noodige stukken verstrekt worden.
BIJMAAN is een luchtverschijnsel dat men meest in het Noorden bij felle koude waarneemt. Behalve de ware maan, ziet men aan den hemel nog een- of tweemaal de terugspiegeling van haar beeld in de bevrozene dampen, die als fijne ijsnaaldjes in de lucht zweven. Bijzon is hetzelfde verschijnsel door het beeld der zon voortgebragt.
BIJTOON of NEVENTOON. Indien eene behoorlijk gespannen snaar wordt aangeslagen, dan geeft zij, behalve den grond-j toon, veelal nog tegelijk andere tooncn die veel zwakker entevens hooger zijn dan de grondtoon. De grondtoon ontstaat door de trillingen van de geheele lengte der snaar, zoodanig dat de uiteinden in rust blijven, terwijl het middelste gedeelte rondom den cvenwigts-toestand (of de stelling welke de snaar heeft wanneer zij in rust is), slingert. De ruimte dezer slingeringen is in het midden het grootst en neemt naar de beide uiteinden af. Verdeelt men de snaar, door er b. v. eene kam onder te stellen in 2, 3, 4, 5, 6 of meer gelijke deelen, en slaat men dan het aldus afgescheiden deel aan, dun ontstaat er een hoogere toon, welke tot den grondtoon in eene bepaalde verhouding staat. Geeft de snaar b. v. als grondtoon C en volbrengt deze daarbij céne schommeling in den tijd die men = 1 kuu stollen, dan zal zij, indien de helft, een derde.
BIJ
37
|
een vierde enz. haror lengte wordt aangeslagen, vrij nabij de volgende toonen geven, j 2 3 4 5 6 7 £ 9_ ^ L1 i? i? ü i5 i6 Ocy eega lot hed e f g ah i h c De eerste toonen van deze reeks, die in denzelfden tijd waarinde grondtoon een schommeling volbrengt 2, 3, 4, fi en 8 schommelingen doen, zijn met den grondtoon harmonisch; zij worden daarom ook wel harmonische boventoonen genoemd; de hooger gelegene vormen gedeeltelijk dissonanten met den grondtoon. Wordt nu een snaar aangeslagen, dan ontstaan er, behalve den grondtoon, veelal nog eenige bijtoonen; de hoogste zijn echter moeijelijk met het oor waar te nemen. Het duidelijkst merkt men ze bij groote torenklokken, die men zeer zacht aanslaat. Snaren die bijtoonen laten hooren, wanneer zij den grondtoon aangeven, verdeden zich dus tevens als van zelve in 2, 3, 4 ongelijke deelcn die elk voor zich trillen en de bijtoonen doen hooren. De snaren van cene viool of violoncel, die op een bepaald onderdeel (Va, V», 'It enz.) van hare lengte zacht door den vinger gedrukt en dan aangestreken worden, geven eigenaardige geluiden die men flageolettoonen noemt. Ook bij blaasinstrumenten kunnen onder bepaalde omstan-digheden bijtoonen ontstaan, b. v. bij den waldhoorn, de fluit en zelfs bij orgelpijpen. Veelal ontstaan zij wanneer deze instrumenten een weinig harder worden aangeblazen, dan zulks voor den grondtoon noodig is. De luchtkolom in deze instrumenten vervat, schijnt daarbij, even als zulks bij snaren plaats heeft, tegelijk op twee verschillende wijzen te trillen. Meer dan twee of drie toonen tegelijk zijn zelden of nooit bij gemelde instrumenten waargenomen. Het voortbrengen der flageolettoonen op de viool, veieischt het rnimergrijpen van een bepaald onderdeel der snaar en een scherpe streek met den strijkstok. Devoortgebragte toonen verschillen ook geheel met die welke de snaar zoude geven, indien hetzelfde gedeelte barer lengte op de gewone wijze werd gegrepen. Zoo geeft bijv, de viool, op het punt waar op de a snaar de tweemaal gestreken d wordt gegrepen, als flageolettoon de driemaal gestreken a-, het punt daarentegen waar op de a snaar do tweemaal gestreken e ligt, als flageolettoon de tweemaal gestreken e enz. BIJVOET. Onder dit, van het Duitsche Beifnss afgeleide woord, kau men zoowel het ganschc plantengeslacht Artemisia (zie aldaar) als meer bepaaldelijk de Artemisia vulgaris, L. verstaan, welk gewas, tot de natuurlijke familie der Zaam-gesteldbloemigen bchoo-rende en ook bij ons veel in het wild voorkomende, de eigenschap zoude bezitten, om in het schoeisel gestoken, de door het loopen voortgebragte vermoeidheid in korten tijd te verdrijven. O. BIJWERK noemt men in de beeldende kunsten alle voorwerpen, die tot de voorstelling van het hoofd-onderwerp niet volstrekt noodzakelijk zijn, maar den kunstenaar dienen, om de stof, den tijd en de plaats naauwkeuriger aan te duiden. Het dient tevens ter aanvulling van het onderwerp. Soms wordt het als een zinspeling op het hoofd-onderwerp gebezigd, wanneer het hooger ge-wigt verkrijgt; Hogarth muntte, onder anderen, daarin uit en wist daardoor zoo veel humor aan zijne onderwerpen te geven. De moderne, zoogenaamde Romantische school, vooral het tableau de genre, kenmerkt zich daarentegen door overlading met bijwerk, hetwelk dikwerf ten koste van het hoofdonderwerp aangebragt wordt, dat daardoor soms zonder veel beteekenis is. De kunstenaar moet het bijwerk overeenkomstig het doel van het geheel kiezen, zoo spaarzaam mogelijk er mede zijn, bet noch in aantal noch in de uitvoering, ten koste van het hoofdonderwerp doen te voorschijn treden en het zoojuist aanbrengen, dat het er noodzakelijk schijnt. |
BIJZIENDHEID (Myopie), een gebrek van het gezigt, waardoor men min of meer verwijderde voorworpen niet scherp begrensd, en dus onduidelijk ziet. Een gezond oog ziet de voorwerpen die op eenen afstand van 20—25 centimeters geplaatst zijn bet duidelijkst, doch bezit tevens het vermogen om ook voorwerpen op grootere of geringere afstanden geplaatst duidelijk, (ofschoon niet gelijktijdig) waar te nemen. Men noemt dit het accommodatie-vermogen, en de bijziendheid ontstaat dus uit een gebrekkig vermogen van het oog om zich te schikken tot de waarneming van verwijderde voorwerpen. De inrigting van het oog is met die eener zamengestelde lens te vergelijken; vallen lichtstralen van een oneindig verwijderd punt op cene bolle lens, dan worden zij door dezelve zoodanig gebroken, dat zij zich op eenen zekeren afstand achter de lens in één punt vereenigen. Vallen er lichtstralen van een oneindig verwijderd voorwerp op eene lens, dan wordt er op eenen zekeren afstand achter de lens een beeld van dit voorwerp gevormd, dat men op een scherm kan opvangen. De afstand van de lens tot het scherm wordt in dit geval de voorname of hoofd-brandpunts-afstand genoemd. Nadert het voorworp tot de lens, dan zal er ter plaatse waar de stralen elkander kruisen nog wel een beeld worden gevormd, doch op een des te grooteren afstand achter de lens, naarmate het voorwerp digter tot dezelve nadert, tot dat, indien het voorwerp op de voorname brandpunts-afstand is geplaatst, de stralen elkander niet meer kruisen en er dus geen beeld meer wordt gevormd. In het oog worden, even als bij eene lens, beelden van de uitwendige voorwerpen gevormd, en het netvlies verrigt hier do dienst van het zoo oven vermelde scherm. Uit het voorgaande blijkt, dat de beelden van meer en minder verwijderde voorwerpen niet alle tegelijk dezelfde scherpte op hot netvlies zullen hebben. Indien b. v. het beeld van een nabijzijnd voorwerp zich scherp begrensd op het netvlies afteekent, dan zal dat van een verwijderd voorwerp niet scherp begrensd zijn, dewijl de stralen die van hetzelve uitgaan elkander vóór het netvlies kruisen. Door het accommodatie-vermogen kan hierin grootendecls worden voorzien; doch is dit gebrekkig of binnen te enge grenzen beperkt, dan zullen de lichtstralen die van een verwijderd voorwerp komen elkander te vroeg, dat is voor dat zij het netvlies bereiken kruisen, en aldaar een beeld vormen, of wel die van een nabijzijnd voorwerp hebben elkander nog niet ontmoet om een beeld te vormen, en zouden dit dus achter het netvlies doen. In het eerste geval is men bijziende, in het tweede verziende. Door het gebruik van brillen kan in beide gevallen op eene vrij volkomene wijze worden te gemoet gekomen. Door hol geslepen brillenglazen worden de lichtstralen die van een voorwerp komen, zoodanig gebroken, alsof het voorwerp naderbij gelegen ware. Men kan dus altijd een hol geslepen glas kiezen, zoodanig dat de lichtstralen, die van een verwijderd voorwerp door hetzelve gaan, van een naderbij liggend schijnen te komen en er dus een scherp begrensd beeld op het netvlies wordt gevormd. De verziende zal zich van bolle glazen moeten bedienen. Is de afstand bekend waarop een bijziende het duidelijkst ziet, dan kan volgens wiskundige berekening worden aangegeven, hoedanig de stralen in een glas moeten worden gebroken om op de volkomenste wijze in het gebrek te gemoet te komen. Bijziendheid wordt meer onder de hoogere, dan de lagere standen der maatschappij, meer bij stedelingen dan bij land- of zeelieden aangetroffen. Bij de beide laatsten is de verziendheid algemeen. Bij kunstenaars, geleerden en al zoodanigen die meestal op geringe afstanden hebben te zien is dit gebrek weder zeer menigvuldig. Wordt er door het gebruik van eene bril in te gemoet go-komen , dan verbetert het zich zelden; door veelvuldige oefening om voorwerpen op grooten afstand te onderscheiden, kan het somtijds worden verbeterd. Op lateren leeftijd verbetert het zich meermalen langzamerhand, mits men geene bril gebruike. Het genoegen dat het gebruik eener bril den bijzienden verschaft, weegt echter ruimschoots op tegen het onzekere vooruitzigt van het gebrek eenmaal van zelve te zien wijken. De voormelde oefening is evenwel steeds aan te bevelen ook wanneer men eene bril gebruikt. (Vergelijk de artikelen Bril en Oog.) BIJZON. (Zie Bijmaan.) BILBAO. Eeno provincie in Spanje, die in 1833 uit een gedeelte der Baskische provinciën en deelcn van Alava en Oud-Cas-tilië gevormd is; zij grenst ten noorden aan de zee, ten oosten aan San-Sebastiano, ten zuiden aan Vittoria en ten westen aan Santander, bevat op 60 Q mijlen 115,000 inwoners, is zeer rijk aan ijzer en drijft levendigen handel. Do hoofdstad van deze provincie is in eene schoone vlakte en op den regter oever eener zeer vischrijke rivier gelegen, welke door 4 beken en de Nerva gevormd wordt en zich in de baai van Penha de Ordunna uitstort. Zij hoeft 7 of 800 huizen, eene prachtige waterleiding, een arsenaal, vele looijerijen en touwslagerijen en eenen uitgebreiden handel, inzonderheid in schapenwol. Bilbao telt eeno bevolking van 16,000 inwoners. BILDERDIJK (Willem), geboren te Amsterdam den 7|Ilt;Iquot; Sept. |
151 F;
38
|
1750, in 75jai igen ouderdom overleden te Haarlem den 18''™ Doe. 1831, liad tot ouders I/.ailk Bilderdijk en Sibilla Dnizcnddaalders (de eerste was med. doctor en opziener van s'lands zegel en collective middelen over Amsterdnm, Amstel- en Gooiland), zijne grootouders heetton Joannes Bilderdijk en Anna Dorothea Ludeke, zijne overgrootouders Izaük Bilderdijk en Susanna Vrolijk. Bilderdijk was de 4quot; van de zeven kinderen zijner ouders, doch de oudste van hen, die niet in jeugdigen leeftijd stierven. Zijn jongste broeder, Izaak Bilderdijk, geb. 1773, overleed 19 Maart 1851 als rijks-ambtenaar te Amsterdam. Van zijne eerste jeugd gaf Bilderdijk menigvuldige blijken van zeldzame vlugheid en vatbaarheid, van ongomeenen dorst naar kennis en van een gelukkig geheugen, hetgeen hem echter daarna in zijnen ouderdom, gelijk meestal do loop der natuur medebrengt, begon te begeven. Hoogst gelukkig was het voor hem, met zulk oen aanlog begaafd, dat zijn vader ,in den waren zin dos woords een man was die gestudeerd had; deze verstond vorscheidono talen en was voor zijnen tijd een goed Nederduitsch dichter, voorts zoor aan het huis van Oranje verkleefd. Bilderdijk werd niet naar sehool gezonden; zijn vader zelfonderwoes hom in het lozen, schrijven, rekenen, het Italiaansch boekhouden, in het Grieksch en Latijn, alsmede in onderscheidene nieuwere talen. Schier geen vak van mensche-lijke kennis bleef door hem onbeoefond. Zijn vlugge geest verzamelde, van zijne eerste jeugd af, oenen zoo grooten schat van veelsoortige kundigheden, dat de nitstokondstegeleerden, die hem naderden, daarover verstomd stonden. Bilderdijk beleefde het stormachtige en woelige tijdvak der oinwentoliiig en harer gevolgen, waarin hij, Nederlands tweede Vondel, evenmin als zijn beroemde voorganger in dat van den tweespalt aan het begin dor XVIIdo eeuw, een onverschillig aanschouwer was. Beurtelings verdrukt en verheven, balling s'lands en hersteld, was zijn leven eeno gedurige worsteling, eene aaneenschakeling van lotswisselingen, verliezen en zorgen; waardoor hij verhinderd werd menig gewigtig plan ten uitvoer ta brengen en oenen bepaalden werkkring in te treden, die hom eenmaal rust zou hebben kunnen ver-schaffen. Doch zoo groot was zijn vernuft en zoo werkzaam zijn geest, dat hij desniettegenstaande het vaderland een' schat van dichterlijke werken, een' rijkdom van wetenschappelijke inzigten en opmerkingen heeft kunnen achterlaten, die inen welligt zon kunnen golijk stellen met de gezamenlijke werken van Vondel, Hooft en de Groot. Het is inderdaad de groote verdienste van Bilderdijk, dat hij do Noderlandscho letterkunde uit haren staat van kwijning, tot do hoogte dier vroegere gulden eeuw verhief, en in dat welgebakond spoor hooger on hoogor stjjgen deed; dat hij sommige wetenschappen, door den invloed dor theoriën van de Fransche wijsbegeerte der vorige eeuw verbasterd, eene nieuwe, met de Christelijke openbaring overeenkomstige rigting gaf; en derzelver geheel, schoon zij bij telkens vermeerderende uitbreiding al verder en verder uitécnloopen, overziende, in allen die éénheid deed opmerken, welke niet slechts een hoog dichterlijk denkbeeld vormt, maar ook naar haren gomoonschappelijken oorsprong in de kindschheid en jongelingschap des menschdoms heenwijst. Zio de Vcrh, over het verband van Dichtkunst en Welsprekendheid met de Wijsbegeerte, in hot 6quot; deel der werken van de Maatseh. der Nederl. Lettork. te Leydon. |
Bilderdijks leven en letterkundige loopbaan splitsen zich in vier tijdperken: het eerste van zijne verschijning in de dichterlijke wereld tot op zijne verdrijving uit don lande in 1795; het tweede van den aanvang dezer ballingschap tot zijnen terugkeer in het vaderland onder koning Lodewijk; het derde van 180G tot op zijne uitgave van Schotsman's Eerezuil op de synode van 1618 en 1619, (waardoor hij den strijd aanbond tegen de destijds in ons vaderland algenieeno tijdmeeningen) en het vierde van 1819 tot op zijnon dood. Lang in do eenzaamheid door eigen oefening gevormd, (ten gevolge van een ongemak aan den linkervoet, eu dit vergete men nimmer bij de beoordeeling van 'smans karakter) trad Bilderdijk nog zeer jeugdig op eens glansrijk voor het publiek op, door de herhaalde bokrooning zijnor gedichten, die den prijs der dichtge-nuotschappon: Kunst wordt door arbeid verkregen en Kunstliefde spaart geen' vlijt, alsmede van de Maatschappy der Nederl. letterkunde te Ley den verwierven. Het eerste wat van zijne jeugdige Muze bekend word, waren zijne in 1770 (toen hij dus nog sleohts 15 jaren oud was) uitgegeven Bijschriften op de tafereelen uit Jozeph's leven, door den sehilder J. van Drecht vervaardigd. Zijn een jaar later vervaardigd zangspel,het Orakel geheeten, berustte in handschrift bij den Heer I. Immerzeol Jr. te Amsterdam. Tot in 1780 had Bilderdijk bij zijne ouders gewoond en oenigen tijd als boekhouder zijns vaders zaken helpen besturen, zonder nog eenige bepaalde keus van aanstaand beroep gedaan te hebben. Zijn zwak ligchaamsgestel belette hem do krijgsdienst te kiezen, waartoe hij veel lust gevoelde. Hij ging dan eindelijk, na door zijnen vader voorbereid te zijn, in 1780, dus in 24jarigen ouderdom, zich te Leydon in de regten oefenen. Na twee jaren te hebben gestudeerd, werd hij tot doetor in dat vak bevorderd en zette zieh als advocaat in 's Gravenhage neder, waar hij spoedig als zoodanig oenen grooten naam verkreeg (vooral doorhet(in en na 1787) verdedigen van Oranjegezinden), en reeds toen den nijd, ook wel haat, van velen opwekte. Intusschen vormde zijn werkzame geest te midden zijner meest opéénge-drongene bezigheden, het ontwerp tot de belangrijkste ondernemingen, welke hij zelfs naderhand niet volkomen heeft kunnen ton uitvoer brongen, als: het schrijven van eene uitvoerige Ge-schiedenis des vaderlands; het zamenstollen van een Algemeen woordenboek; het vervaardigen van eene volledige Nederduitsche spraakkunst, (Zie Mengelpoëzy D. I. bl. XV, XVI (2lt;: Uitg.) en mogelijk ook van een werk over het Romeinsche liegt; (Zie OAs. et Emend. Jur. Rom. lib. I, praef. p. XI.) doch aan deze en andere ondernemingen werd geheel de bodem ingeslagen, toon hij in 1795, terwijl mon voorgaf hem als een voor het algemeen welzijn gevaarlijk mensch te beschouwen, eigenlijk echter wegens zijne verkleefdheid aan het geslacht van 's lands erfstadhouder, met verlies van bijna al zijne boeken, papieren en gosohriften, de provincie en straks geheel het vaderland werd uitgezet. Van dit eerste tijdperk zijns levens dagteckenon onder andoren do overbrenging der beide Edipus van Sophoolos; do bewerking der Geuzen van van Haren gezamenlijk mot Feith; iv Krijgszangen van Tyrteus en de Elius, eene uitstekend fraaije romance, in welke de dichter den stamvader zijner familie in Nederland, gelijk hij zelf zieh dien voorstelde, bezingt. In zijne ballingschap schenen de zorgen en ramspoed, die den dichter drukten, zijn vroeger vuur te moeten uitdooven; doch zijne ader werd integendeel hoe langer zoo vruchtbaarder, en dat zelfs in ziekteen onder bekommeringen van allerlei aard. Eerst week hij naar Hamburg; van daar naar Engeland, en vervolgens weder naar Duitsohland, waar hij in Brunswijk zieh het langst ophield en een geruimen tijd zijne dagen kommervol sleet; tot de veranderde tijdsomstandigheden, na ruim 10 jaren afzijn, hemden terugkeer in het vaderland onder den kunstlievenden koning Lodewijk veroorloofden. In dit tijdvak ontving hot vaderland van zijne hand, om van andere bundels niet te gewagen, den Finpal naar Ossian; het Buitenleven naar Delille; zijne keurige Ver- |
39
|
hnndeliny over de geslachten der naamwoorden, en de in have soort niet minder voortreffelijke nieuwe Mengelingen, waarin ook welgeschreven prozastukken gevonden worden, allen getuigende van de loffelijke gehechtheid aan do loer des Christendoms, te midden van den destijds algomeenen afval in Duitschland. Bilderdijk had reeds in zijnen vroegeren leeftijd, met zijne verkleefdheid aan het huis van Oranje .dergelijke monarchale gevoelens vereenigd, als hij in zijnen ouderdom, ofschoon toon met meer vuur en nadruk, beleed. (Dat men dit reeds in 1782 vermoedde, blijkt onder anderen uit eenige uitdrukkingen in het vers van prof. J. H. van der Palm, dat achter zijn Specimen gevonden wordt. Men vergelijke hiermede datgene, hetwelk aan het volk van Denemarken in 179.3 gerigt werd, getiteld : de Alleenheersc/iitig en den brief daarover in don catalogus zijner boekerij, bl. 78 en 79.) In het middentijdvak tussehen 1806 en 1813, toon doze gevoelens gewelddadig van elkander gescheurd waren, werd hij nu eens door zijne zueht voor het verdrevene huis, dan door die voor het vorstelijk gezag (zelfs dat van Lodewijk en Napoleon) tot dichterlijke geestdrift opgevoerd. Doch dat hij, met al zijne gehechtheid aan onzen koning van Fransohe afkomst, nooit uit het oog verloor, dat Nederland bestemd was om eenmaal nog eenen vorst van den Naussausehen stam te huldigen, bewijst ten klaarste do uitmuntende lierzang, dien hij in 1809 daarover aan Koning Lodewijk rigtte, en die eerst na zijnen dood is openbaar geworden. (Zie Nalezingen, D. I, blz. 122—127.) Uit het derde tijdperk van 's dichters letterkundige loopbaan ziju (om van zijne veelvuldige werkzaamheden in verband met andere geloorden, niet to spreken), zijne grootste poëtische meesterstukken afkomstig. Hot zij genoeg te noemen: Floris de V; de Ziekte der geleerden-, de Ondergang der eerste wareld (eerst later in 1820 te Amsterdam uitgegeven) en de Dieren. Door het vertrek van don Koning van Holland, was hij in volstrekte behoeftigheid gedompeld geworden. De herstelling van het huis van Oranje deed hom niet slechts voor zichzolven, maar veel meer nog voor hot vaderland, zich eone schoonore en betere toekomst beloven. Hij vierde ze in de gloeijendste verzon, die do treffende bundels: Hollands verlossing en Vaderlandsche uilboezemingen, (gezamenlijk met zijne gado, uitgegeven), bevatten. Doch grievende teleurstellingen en miskenning van velerlei aard bejegenden hem reeds al te spoedig, en hij vond zich in 1817 genoopt zijne moederstad vaarwel te zeggen en zich met der woon naar Leydon te begeven. Het is hier de plaats niet om over den strijd, dien hij te Loydon vooral sedert 1819 met den heerschendon eeuwgeest gevoerd heeft, uittoweidon. Alleen moeten wij opmerken, dat het min gunstige oordeel, hetwelk men over verscheidene zijner latere dichterlijke werken geveld heeft, aan partijschap moot worden toegeschreven ; en dat moer dan een zijnor laatste dichtbundels althans zeer wel do vergelijking met die van zijn schitterendst tijdperk kunnen verdragen. Zulke als do Voet in/iet graf en du Schemer-Kc.hijn (in 1827 en 1829 uitgegeven), verdienen zelfs, enkel uit een poëtisch oogpunt beschouwd, onzes inziens allozins de voorkeur boven sommige vroegere, als b. v.de Najaarsbladen, in 1811 reeds verschenen; want Bilderdijks muze was in zijnen ouderdom nog met het vuur en de kracht dor jeugd vervuld; en mogen er al in sommige zijner werken dichtstukjes voorkomen, die niet aan do voortreffelijkheid zijner overige voortbrengselen beantwoorden, «oo kan men echter geenszins zeggen, dat dit aan zijne latere werken bijzonder eigen zoude zijn. Gedurende den tijd, dien Bilderdijk te Leydon doorhragt, zagen veelvuldige wetenschappelijke werken van hooge waardij het licht, welke hij of vroeger reeds in don tijd van zijnen moosten bloei bearbeid had, of thans in zijne stille afzondering vervaardigde. I)e verhandeling over het Lelterschrift, de oudere en de nieuwe Taal en Dichtkundige Verscheidenheden, de Spraakleer cn het Vertoog over de Woordvorsching werden in dezen tijd openbaar. Ook hield hij voor leergierige jongelingen, die van zijn onderwijs verlangden gebruik te maken, verseheidpne voorlezingen, in het bijzonder over do historie des vaderlands. |
In 1827 besloot Bilderdijk Loyden te verlaten en zijne woonplaats elders te vestigen. Hij verkoos hiertoe Haarlem, waar hij sedert hot overschot zijner dagen, schoon geenszins bevrijd van Je griovendsto bejegeningen, die hom sodert lang reeds wedervoeren, doorbragt. In hot voorjaar van 1830 trof hem aldaar de zwaarste slag zijns levens, die hem slechts cene schaduw van zichzelven deed blijven. Hij verloor op don Ifi'1quot;quot; April zijne dierbare gade, welke hem door eone onvermoeide en getrouwe liefdezorg sehior onmisbaar was geworden. Anderhalfjaar daarna bereikte ook haar echtgenoot zijn lang verwacht en gewenscht einde, dat Nederland zonder twijfel van een zijnor grootste mannen beroofde en oen onherstelbaar verlies was voor allen , die in naauwero vriendschapsbetrekking met hom loofden en door meer gemeenzamen omgang de vruchten van zijnen grooten geest genieten mogten. Ofschoon hij in geen vak van monscholijke kennis geheel een vreemdeling, en zelfs in versoheidono, wier beoefening hem niet zoo bijzonder bezig hield, auteur van treffende opmerkingen en teregtwijzingen was, zijn er oehtor drie vakken, waarin hij allerbijzonderst uitmuntte en zich oenen grooten naam gemaakt, maar ook hevige vervolging en bitteren tegenstand op den hals gehaald heeft: Hot taalkundige, hot geschiedkundige (of wil men liever, het oudheidkundige) en do poëzij. Hoo vele en hoo treffende dichterlijke werken hij heeft nagelaten, is ons boven roods gebleken. Aan do dichtkunst maakte hij al zijne overige goleerdheid en onderzoek dienstbaar ; en deze was vooral in zijne latere werken meestal door-tinteld van den gloed eens gevools, dat door hoogore waarheden ontstoken was. In do spraakkunst, waarin hem do kennis dor Oosterscho zoo wol als der oud- en nieuw Europeschc talen de gewigtigste diensten bewees, was hij steeds gewoon naar 's monschon oorspronkolijkon aanlog en de hoogore beginselen van taal en spraak heen te wijzen en daarmede al zijne gevoelens in aanraking te brengen. In do geschied- en oudheidkunde was hem inzonderheid hot tijdperk der middeleeuwen gowiglig, en hoeft hij vooral ook uit hot Leenregt, dat hem grondig bekend was, vele ophelderingen en teregtwijzingen gegeven, waarvoor men den grooten Oudheidkenner niet genoeg dankbaar kan zijn, Eindigen wij dit artikel, mot eenige losse modedeelingen, welke waarsohijniijk niet algemeen bekend zijn. Bilderdijk werd dadelijk na de oprigting van het instituut in 1808, lid van helzolve. Spoedig reeds toonde hij door zijn Lijkdieht op den voorzitter der 2'10 klasse Hinlopen , als anderzins, zijne belangstelling. In September 1809 gaf hij eone verhandeling over geestdrift en dweeperij; tweo maanden later over de gedaante en beteekenis der letteren; in Dcceniber van dat jaar en in Januarij van het volgende, zette hij dit onderwijs voort; do leden des instituuts staarden's mans kennis en vlugheid aan, terwijl hij al de alphabets der onderscheidene talon doorliep en wetenschappelijk en geestrijk met elkander vergeleek. Bijna terzelfder tijd las hij een ge-deolto van ziju onvolprezen en helaas I onvoleind Heldendicht, gevolgd door eone belangrijke verhandeling over de machine in het Heldendicht. In Mei 1810 las hij een, tot dus verre (1853) ongedrukt, vertoog over den afkeer onzer voorvaderen tcgon het Hoogduitsch en do blijken daarvan in onze taal te vinden; welken afkoer hij, hoewel niet altijd even overtuigend, echter met groote warmte aanwees. In September 1810 verhandelde hij over de Nehalennia en over het zoo lezenswaardig tooneelspol van O. Z. van Haren, Pietje en Agnietje genaamd, doszelfs histori-sehen oorsprong, aanleg en verdiensten. In October droeg hij iets voor over do Sebastianisten in Portugal; in December over de Ueijen in het treurspel en over het gebruik dor Ilollandsche adjectiva met en zonder e, terwijl hij in 1809, 1810 en 1811, gelijk later, geene vergadering zijnor klasse liet voorbijgaan, zonder dat hij uit zijne keurige brieventasoh do fraaiste diohtstukjes voor den dag haalde en aan zijne medelodon voorlas. In November 1811 sprak hij eone treflonde verhandeling uit over do vertaling en navolging van dichters; in 1812 over de Sinescho taal en over de uitvinding der drukkunst. Hij wisselde deze taalkundige en dichterlijke modedeelingen af door opgaven en uitleggingen van zilveren penningen van Karei den Groote en Lodewijk den Godvruchtige, kortelings in Drenthe gevonden, gelijk hij vroeger over de Hollandsche munten van 1523, te Voorburg in een turf gevonden, zijne klasse bozig hield. Ook in do voor hem drukkende jaren van 1810—1813 bleef hij onvermoeid werkzaam, schoon min gezet in het doen van verhandelingen en hot houden van voorlezingen. In genoegzaam alle belangrijke commissiën was hij daarenboven van den beginne af, mot de hem eigen lust en vol- |
40
|
harding werkzaam; inzonderheid in die over de taal, overliet opgeven van al de nog bruikbare tooncolstukken, over do verbetering van hot toonool; over de voorloopige en nadere bepalingen , op welke gronden een Nedorduitsch woordenboek moest en kon worden gebouwd; over het vervaardigen van eene analysis der Hollandscho taal; over de accent on maat dor woorden; over het nagaan en bepalen van den tegenwoordigon staat dor dichtkunst en bijzonder van het treurspel; over don invloed der spraakorganen op do taal en over het zamonstollon van een glossarium van verouderde woorden. Niot enkel was de dichtpen aan Bilderdijk eigen, do keurigste schrijf- en teokenpen mot do graveerstift, ja bouw- on doorzigt-kuude, waarover hij iets aan de 4C klasse dos instltuuts mededeelde, stonden hem ten diensto. Men behoeft zijn stout on keurig ontwerp tot een gedenktooken op don borg Cenis bestemd, slechts te noemen. Zijne afschriften van do oudste handschriften lieten in keurigheid en naauwkeurighoid niets te wenschen over. Innerlijke naspeuring paarde zich aan uiterlijke nette navolging en overbrenging; hetzij hij don Spier/hd Historiael, hot voorwerk van Maerlants Bestiaris, der Naturen bloeme, de Rijmbijbel, de Leeeken-Spier/hel, don Nodorduitschcn lieinaerd de l os, de Naluurhinde van broeder Gheraert, do oude archiven in do ijzeren kapel in de Oude kerk to Amsterdam, of andore charters naspoorde, over-sclu-eef of aftookonde. Eene gedurige briefwisseling hield hij onder dit alles, namens zijne klasse, met de geleerdste taalkundige buitenlanders, do gebroeders Grimm, Pougens, van Praot en anderen. Toen de heer Seholtoma, in don jare 1814, door verandering van woonplaats van do waarneming van hot secretaris-ambt des instituuts moest afzien, worden die werkzaamheden aan Bilderdijk opgedragen on door hom tot in 1816 waargenomen met een ijver, naauwkeurighoid en goedwilligheid, die boven alle verwachting ging. Nu en dan liot hij, op de begeerte der klasse, zijne opstellen voor die van anderen plaats maken; zijne eigene te veranderen was hom onmogelijk. Het denkbeeld van gohoudenheid, van verpligting met zekere vaste belooning vooral, was hem tegen de borst, en toen men, met het beste oogmerk, in 1816 hem als vasten secretaris verkoos en aanstelde, bleef hij wol tot zijn vertrek naar Leyden pligtmatig werkzaam, maar do rogto warmte, de vrije lust was geweken; en van dat oogonblik af betuigde hij zich en was inderdaad als voor do klasse verloren, tot spijt van elk barer loden. Bilderdijk was in alles oen geheel, in alles oorspronkelijk, een wonder van vernuft, fijn gevoel, smaak en kennis. Zijn loven was een spiegel van menscholijko kracht en menschelijke zwakheid. De verkooping van Bilderdijk's tweede boekerij, gevormd sedert zijne terugkomst onder koning Lodewijk (de eerste was in 1795 hem ontnomen geworden), bragt de aanzienlijke som van ƒ6,700 op; vóór den catalogus dorzclve prijkt zijne, zeer gelukkig getroffene beoldtonis. Do heer L. Roijer to 's Gravenhage, heeft in Mei 1832 een zeer gelijkend borstbeeld van den beroemden dichter vervaardigd en ten zijnen huizo in pleister verkrijgbaar gestold. De heer Vincent Loosjes, boekhandelaar te Haarlem , heeft in Julij 1833 aan de intoekenaron afgeleverd, do gravure van den heer P. Velijn, Toorstellonde hot afbeeldsel van hot lijk van Mr. W. Bilderdijk, op zijn sterfbed, naar do oorspronkelijke schilderij van don heer G. J. Michaëlis vervaardigd. Onder het afbeeldsel leest men de volgende dichtregelen van Bilderdijk's volgeling, Mr. I. da Costa: Zijn leven was een strijd; arbeiden al zijn lust; Do tijd van beiden werd vorvuld. Hij looft — en rust. Een gedenkpenning, ter vereeuwiging van Bilderdijk ook door de stempelsnijkunst, is to Utrecht door don kundigon graveur D. van der Keilen, vervaardigd geworden. Nadere berigten omtrent Bilderdijkzijn te vindon in van Kampen, Geschiedenis der Letterkunde en Wetenschappen in de Nederlanden, II d. hl. 417—430 , ook 496, 497 en 604, verder III, 200—202, 232 en 33; in do Leeuwardsdie Courant van 7 en 14 Januarij 1832, in do Levensberiyten over Bilderdijk geplaatst voordo uitgave van hot Nicotiaansc/ie h-uid; in de Nederlandsche Muzenalmanak, vijftiende jaargang 1833, bladz. 245—261. |
Na 's mans dood zijn er eonigo zijnor nagolatone werkon, onder anderen do Nalezingen on do zeer vele nieuwe gezigtspunten op-leverondo, hoogst belangrijke Geschiedenis des Vaderlands in een aantal dooien, uitgegeven geworden, alsmede eene lijst van al zijne grootero en kleinere geschriften naar tijdsorde, en een al-phabotisch register der stukken in die werken voorkomende, door den heer Glindorman, te Amsterdam bij I. Iinmerzoel 1833. In 1853 hoeft Frodorik Muller te Amst. als gratis bijvoegsel van de Navorscher uitgegeven: eene lijst der iverkcn van Mr. W. Bilderdijk en vrouwe K, W. Bilderdijk, geb. Schweichhardt, opgemaakt, alphabotisch gerangschikt en mot 3 bijlagen voorzien door B. Klinkort. BILDERDIJK (Kathaiuna Wilhelmina), geboren Schwoick-hardt, zag op den 311™ Julij 1777 to 's Gravenhago het eerste levenslicht. Zij was van Duitschon oorsprong: haar vader, Hendrik Willem Schwoiokhardt, was to Ham, in het graafschap Mark geboren, ten jaro 1746. Eeno oudo familio-overlovoring, door Bilderdijk gretig opgevat, (zie Poëzij, 2« deel bl. 130j schreef aan de Schweickhardt's eene adellijke afkomst toe, als afstammende van eonen zekeren ridder Otto, bijgenaamd Sweekhart, die in oenen krijg van den hertog van Luxemburg togen keizer Hendrik VII, in 1309 do Boijorsche of keizerlijke banieren ondersteunde en daardoor do overwinning naar die zijde dood overslaan. Schweick-hardt, mevrouw Bilderdijk's vader, was oen zeer ervaren landschapschilder on heeft zich in dit vak oenon niet goringon roem verworven. Door eeno, niot algemeen bekende, toevalligheid werd zijn uitmuntende aanleg ontdekt, en bij ter onderwijzing in de kunst overgegeven aan oenen toenmaals in den Haag wonenden Italiaanschon schilder, mot name Girolamo Lapis. Zich steeds in onderscheidene doelen der schilderkunst vlijtig geoefend hebbende, was hij zeer ervaren in het pensoelen van landschappon en winter-taferoolon, allen met goed gotookende beelden en hoesten gestoffeerd. In dien trant hooft hij verscheidene kabinetstukjes en teoke-ningen vervaardigd; voorts vele portretjes geschilderd on verscheidene prentjes geëtst, als: oen werkje, bestaande uit landschappon met beestjes en een andor mot beeldjes. (Men vergelijke R. van Eijnden on A. van der Willigen, Geschied, der Vaderl. Schilderk., 2» dool, bl. 345). Hij was gehuwd mot Magdalena Josina van Olst, van Loydon geboortig, welke de moedor werd van onze dichteres. Behalve oen tweelingbroeder van Katharina Wilhelmina, Frans Coonraad genoemd, in 1829 te Delft overleden, waren er nog oen aantal andore kinderen, waarvan in 1833 nog slechts 3 loefden, namelijk twoo dochters, beide toen weduwen en te Amsterdam wonende, on één zoon Loonardus Schwoiokhardt, een zoor bekwaam plaatsnijder te Delft. In laatstgenoemde stad zeer lang gewoond hebbondo,vertrok Katharina's vader, door schitterende beloften van wege hot Engelschc hof daartoe uitgelokt, in hot jaar 1786 met de zijnon naar Engolands hoofdstad; waar echter, gelijk het velen vroomdelingen in Engeland gaat, de uitkomst niot aan do hooggospannone verwachtingen beantwoordde. Schweickhardt overleed aldaar don 8,l«quot; Julij 1797. Noodwendig moest bij onze dichteres de Engelscho letterkunde al spoedig het moest beoefend worden; en hoewel zij door afkomst en geboorte do Hoog- en Nodorduitsche talon als haar volkomen eigon mogt aanmerken, en reeds zeer vroeg met de Fransche, Spaansche en Italiaansche lottorkundo bekend was, bepaalden zich toch vooral hare meeste oefeningen tot het Engolsch. Ook reeds in dit tijdperk, vóór hare kennismaking mot Bilderdijk, schijnen zich hare dichterlijke talenten ontwikkeld te hebben; althans een treurspel in Engolsehe verzon, waarvan Bilderdijk zegt, (Treurspelen, le doel, voorrede), dat het naar den eisch van het Engelscho tooneol ' was ingerigt, schijnt mode in dien tijd door haar te zijn opgesteld, j alsmede eene Romance, getiteld Elvire, (Poëzy 3e deel), die, oorspronkelijk door haar in het Engelsch vervaardigd, later in 1799 ook door haar zelve in het Nedorduitsch is overgebragt. Nog zijn er van haar door de schriften baars echtgonoots bij name twee Engelscho verzon bekend, te weten: oen Feestzang op den geboortedag van Z. D. 11. Willem V. ( Vaderlandsdie Oranjezucht, bl. 30) on oen ander, beginnende met don aanhef: Our wish to please is surely great, gorigt aan Bilderdijk, en door dezen met een Nedorduitsch gedicht beantwoord. {Mengelpoëzy, 1' deol, bl. 280.) |
41
|
Bilderdijk, dio reeds als advocaat het huisgezin van Schweick-hardt in den Hang gekend en toenmaals dezen in een i cgtsgeding bijgestaan had, vond, toon hij ten gevolge der omwenteling van 1795 uit den lande werd gebannen, en uit Hamburg zich naar Londen had begeven, bij zijn' vriend Schweiekhart ondubbelzinnige blijken van vriendschap en onbekrompene gastvrijheid. Onderlinge overeenstemming van gevoelens, gemeenschappelijke letteroefening en gedurige omgang bragten weldra naauwere betrekkingen van liefde en toegenegenheid te weeg tusschen Bilderdijk en de oudste dochter van Schweickhardt, die spoedig in hot volgende jaar door het hechten van den naauwsten band van ver-ceniging werden bekroond. Het was ook indien tijd, dat door Bilderdijk verschillende plannen gevormd wei-den, die echter zonder uitvoering zijn gebleven, om zich in andere werelddeelen te verplaatsen, en wel eerst naar Demerary, later naar Perzië. Blijkens do jaarteekening van vele dichtstukken in de vier deelen Poëzij door Bilderdijk uitgegeven voorhanden, waar al de verzen niet met B., maar met C. W. S., of ook wel K. W. B. geteekend, door onze dichteres zijn vervaardigd, moet zij zich vooral in de jaren 1796 en 1797 aan de Nederduitsche dichtkunst, onder de leiding van Bilderdijk hebben gewijd. Ook in de oude talen maakte zij geene geringe vorderingen; ja zelfs moet Bilderdijk haar in dien tijd in de Oostersche talen hebben onderrigt en zij danrin aanmerkelijke vorderingen hebben gemaakt. (Zie de opdragt van den 2dl11 druk vim den klaagzang van Ibn Doreid.) Nog vóór het overlijden van haren vader verliet zij met Bilderdijk in 1797 Londen en heeft van dien tijd af zich met haren echtgenoot in Duitschland opgehouden, eerst te Hamburg, daarna te Brunswijk, terwijl in 1800 en 1801 eene langdurige verwijdering tusschen de echtgenooten moet hebben plaats gehad, die later zich in Brunswijk weder hebben vereenigd. (Zie het gedicht; Aan mijnen yemaal bij onze hereeniginy in Brunswijk, na eene langdurige afzondering. Poëzij, 3° deel, hl. 145.) In 180B word Bilderdijk in het vaderland teruggeroepen en vestigde zich, na een kort verblijf te Gouda, met zijne echtgenoot te 's Gravenhage, later te Leyden. In het jaar 1808 hun verblijf te Katwijk binnen of aan den Rijn houdende, verwisselden zij deze woonplaats spoedig met Amsterdam. Na een verblijf van 7 jaren in deze stad, verplaatsten zij zich in 1817 naar Leyden, eindelijk in 1827 naar Haarlem, waar de beminnelijke vrouw, den IGJoquot; April 1830, na eene ziekte van weinige dagen, zacht en kalm ontsliep in de armen van haren beminden ega, die op zijne vergevorderde jaren geheel geschokt en als van droefheid ter neder geworpen, door haar afsterven een onherstelbaar verlies leed, hetwelk hij dan ook slechts een en een halfjaar overleefde. Van acht kinderen, uit dit huwelijk gesproten, mogt slechts een zijne ouders overleven en wel hun jongste zoon Lodewijk Willem, die in 1812 geboren, bij zijns moeders overlijden den ouderdom van 18 jaren nog niet bereikt had. Hun oudste zoon, Julius Willem , die zich op de zeevaart had toegelegd en reeds éene reis met vrucht had gedaan, overleed op eene tweede zeereize in do Oost-Indiën den 26quot;''« Augustus 1818, in den ouderdom van 21 jaren. Van de overige 6 kinderen, allen zeer jong overleden, van welke slechts eene. Adelheide AVillielmina, den leeftijd van 4 jaren mogt bereiken, zijn vier in Duitschland en twee in Nederland gestorven. Bij de talrijke schaar van uitmuntende vrouwen, die ons de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde en poëzij aanbiedt, mag welligt geene, zoo ten aanzien van geestvermogens en verkregen kundigheden, als met betrekking tot beminnelijkheid van karakter, volgens het oordeel van desbevoegden, vrouwe Katharina Wilhelmina Bilderdijk, geboren Schweickhardt, hebben overtroffen. Hare uitgebreide taalkennis en wetenschappelijke beschaving ging gepaard met eene uitmuntende bekwaamheid in de schoone knnsten. In toon- en zangkunst werden hare gaven hoogelijk ge-loemd en in het teekenen van bloemslukken en landschappen in waterverw heeft zij bewonderenswaardige proeven geleverd, terwijl hare bekwaamheden en kieschc smaak in het borduren van landschappen met de naald zoo groot was, dat deze stukken een verrassend zinbedrog te weeg bragten en weinige kunstenaressen haar in dit vak mogten gelijk geacht worden. Ook in alle vrou |
welijke bezigheden en handwerken had zij eene bijzondere vaardigheid. In de schrijfkunst mogt zij op duidelijkheid, netheid en bevalligheid roemen, en het verdient opmerking, hoe kennelijk in haren schrijftrant het eigenaardige van de hand haars echtge-noots doorstraalt. Men zie facsimile's van haar schrift in den Nederlandschen Muzenalmanak voor 1831, alsmede in do nagelaten gedichten (Leeuwarden 1833) 1 d. in 8quot;. Bij al deze uitmuntende talenten paarde zij een' voortreffe-lijken dichtgeest, die de sierlijkheid van uitdrukking bij de kracht van denkbeelden wist te voegen, waardoor zij ruim 30 jaren onder de dichteressen met onverdoofbaren luister op den Nederlandschen zangberg heeft mogen schitteren. Zachtheid en vloei-jendheid van toon, ernstige verhevenheid van, denkbeeldc be-tooverende geniakkelijkhoid van versbouw, kenschetsen haar dichterlijk genie; en de fijne toets van haar teeder gevoel, welke kracht ook het onderwerp vordere, doet ons, gelijk in den Nederlandschen Muzenalmanak te regt wordt aangemerkt, steeds de hand eener vrouw bemerken, die nergens het eigenaardige van hare kunne verzaakt of verliest. Hare meeste dichtvruchten van vroegeren tijd zijn als bijdragen geplaatst in de dichtbundels, door haren echtgenoot in het licht gegeven; en een eerste voorbeeld daarvan vindon wij in het gedicht; Ly-cidas en hyle, beurtzang tor verjaring van H. IC. H. mevrouw do prinses van Oranje en Nassau, 17!)C, ( Vadert. Oranjezucht bl. 33.) waaruit, naar aanleiding van do onderleekening, blijkt dat dit stuk zoowel door Bilderdijk als door haar is zamengesteld. In de vier deelen Poëzij (Amst. 1803—1807) vinden wij meer talrijke bijdragen van hare hand; en de groote loftuiting, die Bilderdijk in zijne voorrede aan deze toezwaait, mag met waarheid op al de voortbiengselen van haar dichterlijk genie toegepast worden. „Indien toch alle de stukjes van haar liefde en teederheid ademen, indien er reine godsvrucht en Christendom in doorblinkt, o, zoo schilderen zij het beminnelijk hart, waar ze uit voortgevloeid zijn, en dat, van beginsels doordrongen, boven wereld en toeval verheven, alleen voor zichzelf en den leermeester heeft durven zingen van wien het die toonen ontleend heeft.quot; De navolgingen van haar in deze bundels voorkomende, als de Schaapjens naar Mme, Dcshouliores; graaf Lauznn naar Blu-mauor; Leonore naar Biirger, en anderen zijn op eene wijze behandeld, die den roem van oorspronkelijkheid daaraan toeëigont. De naïve trant der romance is in een aantal oorspronkelijke dichtstukken uitmuntend bewaarden zoowel die, welke tot het minnedicht en de heldinnenbrieven behooren, als die, waarin meer ernstige onderwerpen behandeld worden, verdienen den meesten lof. In een klein geschrift van Bilderdijk, in 1809 uitgegeven en tot titel hebbende: *s Konings komst tot den troon, vindt men mede eene bijdrage van zijne ega over ditzelfde onderwerp opgenomen. In dien zelfden tijd zagen twee treurspelen van haar het licht, de Elf ride, een geheel oorspronkelijk stuk in 1808, en de IfUjeniu in Aulis, Bncinc gevolgd, in 1809. Nog kwam van haar in 1809 op haar naam een dichtstuk in het licht getiteld: De Overstrooming, een treurzang, ter gelegenheid van de rampen, die Nederland toen door watervloeden hebben getroffen, tot de beschrijvende soort van dichtkunst behoorende . waarachter eene eenvoudige gevoelvolle romance is geplaatst op hetzelfde onderwerp. Men is ook een bundeltje Gedichten voor kinderen aan haar verschuldigd, bevattende lieve, eenvoudige, juist in den waren kindertoon opgestelde stukjes ; deze zijn reeds 3 malen herdrukt; men vindt daarin onder anderen het versje dat tot opschrift heeft: Goede nacht, hetwelk zich door moeijelijk navolgbare naïviteit onderscheidt. Ten opzigte van hare bijdragen in de twee deelen van Hollands Verlossing, door Bilderdijk in 1814 en 1815 uitgegeven, voegen wij ons gaarne aan de uitspraak van haren gemaal: „wat mijne egade tot dezen bondel heeft bijgedragen , blijkt uit de teekening der stukken zelve. Men zal daar het zachte aandoenlijke hart in herkennen, de vrouw kenteekenende, alleen gevormd om het geluk van haren gemaal te zijn, en die op niets anders aanspraak maakt.quot; |
6
|
42 igt; 1 Ook in de Vuderlandsche uitboezemingen, in 1815 door Bilder-dijk uitgegeven, zijn verscheidene gedichten van haar voorhanden, waarop met regt ditzelfde gezegde kan worden toegepast: en onnavolgbaar schetst Bllderdijk haren dichtgeest, wanneer hij hij het voorlezen van een dichtstuk van haar in de Amsterdaraschc afdeeling der Maatschappij van schoone kunsten en wetenschappen , zegt: Haar toon rolt zacht, maar roert de teedre borst En rijst naar eisch met altijd zuivre klanken: Haar adem gloeit voor Vaderland en Vorst En bruischt en brandt van de echte diehtvuurspranken. (Affodillen, 2 d. bl. 112.) In de dichtbundels, getiteld: Nieuwe Dichlschakeering, 2 deelen, in 1819 door haren echtgenoot uitgegeven, vinden wij weder de voortrefl'elijkste voortbrengselen van haren geest, even als in die getiteld: Wit en Rood, 2 deelen, in 1818 uitgegeven. Onder de dichtstukken van meerdere uitgebreidheid onderscheiden zich in deze werken twee leer- of zededichten, namelijk: Moederplichten, aan Alwine, en de Hoop; twee verbalen, van verre gevolgd naar het Hoogduitsch van Kosegarten: Celeste of de hemelinyen en lia-lowsburg, en een oorspronkelijk verhaal: Sez-o^ne; allen van uitmuntende schoonheid. Over het algemeen meent men in den Ned. Muzenalmanak te kunnen zeggen, dat de stukken, in deze 4 deelen van hare hand voorkomende, onder do voortreffelijkste vruchten van haar dichtvermogen kunnen en moeten gerangschikt worden, waaronder door den godsdienstigen tint, steeds onderscheiden moot worden het aandoenlijk gedicht: Berusting. (Wit en Rood, 1 dool, bl. 145.) In 1818 kwamen nog twee treurspelen van haar in het licht: Ramiro cn Dar go; die beide met groolen lof naar den, aan geen dor mededingers toegewezen, prijs des instituuts hebben gedongen. In een dichtbundeltje: jTecyerfuc/itou's van Julius Willem Bilder-djk, in 1819 uitgegeven, komen weder heerlijke gedichten uit hare pen gevloeid voor, die van de diepe smart der moeder bij het verlies van haren zoon, maar ook tevens van hare onderworpen Godsvrucht de duidelijkste blijken opleveren. In 1820 verscheen onder den titel: Poëzy, de eerste bundel van hare afzonderlijk uitgegevene gedichten in het licht, en onder de meer uitgebreide dichtstukken daarin, verdienen het Huwelijk cn Vrouwenbestemming, als voortreffelijke gewrochten van haren geest, bijzondere opmerking; terwijl ook de overige dichtstukken door verscheidenheid van onderwerp en behandeling, door verhevenheid van denkbeelden, door juistheid van uitdrukking endoor schitterenden versbouw zich bijzonder aanbevelen. De twee bundels van hare gedichten, later afzonderlijk uitgegeven in 1827, onder den titel van Gedichten, en in 1829 onder dien van Niemce gedichten, bevatten meest onderwerpen van stich-telijken cn godsdienstigen aard, allen de edelste godsvrucht ademende; en mogen als zoovele spiegels strekken, waar de liefderijke, geloovige en Christelijke geest der begaafde dichteres in wordt teruggekaatst. Nog zijn als uit hare pen gevloeid onderscheidene losse dichtstukken in het licht verschenen, als: Gedenkdag der zege van Waterloo, in 1817; Ter gedachtenis van den waardigen leeraar N. Schotsman, in 1822; Jezus lijden, in 1828; terwijl buitendien vele barer dichtstukjes andere verzamelingen versieren, zoo als: de Nederlandsche en Belgische Muzenalmanakken, de Mnemosyne, de Keur van Nederlandsche letteren, en anderen. Eindelijk nog heeft de begaafde dichteres een blijvend gedenk-teeken van haren roem gesticht in de dichterlijke overbrenging van Soulhey's dichtstuk: Rodrigo de Got/i, in twee deelen, in 1823 en 1824 verschenen. In 1816 béhaalde zij den eereprijs bij de Koninklijke Maatschappij van schoone kunsten cn letterkunde te Gend, voor eene Cantate op den veldslag van Waterloo. Het is onder anderen in den Nederlandsche Muzenalmanak opgemerkt, dat juist bij zulk een krijgshaftig onderwerp eene vrouw den eersten prijs in Neder-duitsche poëzij verwierf, en het evenzeer eene vrouw was, jonkvrouw C. S. Hugo de Havcschoot van Brussel, die mede eene lotVelijke melding verkreeg voor het best gekeurd Fransch dichtsnik op ditzelfde onderwerp. |
Ook de Koninklijke Maatschappij van vaderlandsche taal- en letterkunde te Brugge, deed eene billijke hulde aan hare uitmuntende talenten, door haar in 1828 tot eerelid te verkiezen. In 1833 gaf de boekhandelaor G.T. N. Suringarte Leeuwarden een deel nagelaten gedichten van mevrouw Bilderdijk uit. In dezen bundel komen eenige reeds vroeger gedrukte stukken voor. BILEAM, de zoon van Bcor, die te Pethor aan den Euphraat in Mesopotaraië leefde, ontving van Balak den koning der Moa-bitcn den last, de Israeliten , die aan de vlakke velden van Moab gelegerd waren, plegtig te vervloeken; want aan de zegeningen cn vervloekingen van profeten en heilige mannen word te dien tijde groote kracht toegeschreven. Jehova verbood echter Bileam met de gezanten naar Moab te trekken. Balak zond daarop nog eenmaal en nu veroorloofde Jehova den togt, doch onder de voorwaarde, dat Bileam niets anders doen zou dan hetgeen Jehova hem beval. Het Bijbelsclie verhaal luidt voorts, dal Jehova's toorn tegen hem ontbrandde en dat in een naauwen bergpas een ongel met getrokken.zwaard zijne ezelin tegenhield; de ezelin week op zijde; Bileam, die den engel niet zag, sloeg de ezelin, doch deze stortte neder, sprak en beklaagde zich over zijne hardvochtigheid. Jehova opende hem nu de oogen, zoodat hij den engel zag, die hem nogmaals beval alleen te doen wat Jehova hem zoude bevelen. Bileam kwam eindelijk bij Barak, liet driemaal groote brandoffers ontsteken, doch in plaats van vervloekingen kon hij niets dan zegenspraak over Israel uitbrengen. Het bijbelverhaal leest men Nuineri XXII—XXIV; liabbijnen en Mohammedanen hebben bovendien veel omtrent Bileam gefabeld. BILEVELÏ, (Antonis) in het begin der XVllJo eeuw, volgens anderen in 1576, te Maastricht geboren en in 1644 of 1666 gestorven, hield zich meest in Italië op, waar hij onder den naam Bilevelti bekend en als kunstenaar hoog geschat werd. Hij was te Florence leerling van Cigoli en schilderde geschiedkundige onderwerpen, welke zich door eene edele teekening, een schoon koloriet en eene liefelijke, sierlijke manier onderscheiden. In de uitdrukking volgde hij Titiaan of P. Veronese, als hij zich Cigoli niet ten voorbeeld stelde. De meeste zijner werken vindt men in do S. Cajetano en S. Marco te Florence, onder welke „de oprigting van het kruisquot; uitmunt. Naar het schijnt heeft hij meermalen dezelfde onderwerpen behandeld, of retoucheerde hij die schilderijen, na ze door zijne leerlingen te hebben laten kopiccren. Men vindt althans, „de vlugt van den kuisehen Josephquot; in verschillende huizen te Florence, in het museum aldanr, in het palcis Barberini enz. welke allen zijn naam dragen. Zijn stijl vond veel navolging. BILF1NGER. (Ghoiig Beknii.) Een vermaard godgeleerde en wijsgeer, geboren te Canstad in het jaar 1693 en gestorven te Tubingen in het jaar 1750. Het meest gezochte van zijne werken is: Dilucidationes j'hilosophicae de Deo, anima, mundo etc., Tubingac 1768, in 4quot;. Men verhaalt, als iets zeer merkwaardigs, van zijn geslacht , dat allen met 6 vingers aan de handen en do voeten tor wereld kwamen. BILL noemt men in Engeland de voordragt tot eene wet. De regering en ook elk lid van het Parlement kan eene Bill voorstellen, in dat huis, waarin hij zitting heeft, indien de meerderheid zijner medeleden daarin toestemt. De Bill wordt dan aan bet oordeel van het Huis onderworpen in eene eerste lezing. Zekeren tijd daarna heeft eene tweede lezing plaats en de voorsteller vraagt telkens verlof om verder te gaan, waaromtrent de meerderheid zijner leden beslist. Na de tweede lezing komt zij in een committee van het geheele Huis, waar zij gewijzigd en verbeterd wordt naarmate dit noodig schijnt. Hierop wordt zij voor de derde maal gelezen en dan is zij, althans in het Lagerhuis, voorgesteld; daarna wordt zij door een der leden naar de Bar of the House of Lords go-bragt, waar zij dezelfde vormen doorloopt, om na het erlangen van hunne goedkeuring en der koninklijke sanctie-de* teworden. BILLARD (Charles Michel), beroemd Fransch geneesheer, geboren in 1800 in het dorp Pellouailes, bij Angers, departement dc Mainc-et-Loire, en reeds in 1832 , nog geen volle 32 jaren oud, overleden. Zijne beide voornaamste werken, die eene blijvende waarde hebben, zijn: De la membrane muqueuse gastro intestinale dans Vétat sain et dans Vétat inflammatoire, ou Recherches d'anatomie pathologique sur les divers aspects sains et morbides, que peuvent présenter l'estomac et les intestlii.s, Pans 1825 8°. Dit werk, dat in 1824 bekroond is geworden, werd doorBillard geschreven toen hij nog |
48
|
interne to Angers was. Hot is onmisbaar voor ioder die eene gezette studio van pathologische anatomie maken wil. Het andere werk is getiteld; Traité des maladies des enfants nouveaux-ni's et a tama-melle, fondé sur de nouvelles observations cliniques et d%anatomie pathologique, Paris 1828, met een atlas, 3 ed. 1837, 8° gesteendrukt, door Olivier d'Angers uitgegeven, die daarbij eene A'o^'ce sur la vie et les ouvrages de Billard heeft gevoegd en de volledige lijst zijner werken heeft medegedeeld. Notice Hist. p. 3—20. Liste des ouvrages publiés pur Uillard, 21—24. HILLKTTE heet in de wapenkunde eene langwerpig vierkante figuur, dle meerhoogte dan breedte heeft. Wanneerzij meerbreed dan lang is, heet de liil-lette reuversée. Billetté is een schild geheel vol billctten, zooals het wapen van Nassau en dat der Nederlanden. BILLIJKHEID Veel is er geschreven en gestreden over het denkbeeld dat door dit woord wordt uitgedrukt. Do beste definitie komt ons voor gegeven te zijn door Schmalz in zijn Iland-buch der Rechtsphilosophie, waar hij zegt: „Billijkheid is de beperking der uitoefening van juridisch regt door ethische pligt.quot; De waarheid van deze bepaling wordt duidelijk, wanneer men bedenkt, dat wel het billijke tegenover het regtvaardige gesteld wordt, maar daarom niet iedere handeling uit weldadigheid of menschenliefde voortspruitende, billijk genoemd wordt. Wie aan twee armen, den oenen een sterk jong mensch, den anderen een hulpcloozen grijsaard , dezelfde aalmoes geeft, van dien kan men zeggen dat hij weldadig is. Schenkt hij evenwel den grijsaard meer, den jongeling minder, zoo zal men dat billijk noemen; hetzij omdat men bedenkt dat de gever het regt had aan beiden evenveel te geven, en dat regt slechts uitoefende met de beperking van den ethischen pligt, om den hulpcloozen meer dan den onderstand-behoevenden te schenken; hetzij omdat men aan beide ontvangenden gelijk juridisch regt toekent, doch den Imlpeloozen naar de wetten der ethica het grooterc deel van de aalmoes toekent. BILLON (FnAN^ots igt;r), secretaris van Guillamno du Bcllay, heer van Langei, geboortig van Parijs, schreef Le Fort inexpugnable de l'honneur du sexe féminin, dat hij aan Catharina de Medicis en eenige andere vorstinnen opdroeg. De opdragtsbrief is getee-kend uit Rome au Camp antique de Mars, Van 1550. Het is een zonderling werk , volgens Hendrik Stephanus vol godslasteringen. Mij vergeleek er o. a, de oude profeten met de secretarissen van de koningen van Frankrijk in. Het werk is gedrukt te Parijs 1555, in 4«. Zie Henri Utienne, Apologie d'IIérodote, chap XIV, p. 94. BILLY (Jacques du), een geleerde abt uit de XVIde eeuw, vertaalde vele Grieksche kerkvaders in het Latijn. Zijne overzetting van Gregorius Nazianzenus (Paris 1569, Colon Agrip. 1570, Paris 1583) was in hooge achting, en werd nevens den Griekschen text in de uitgaaf te Parijs in 1609, in 2 d., gedrukt. De benedictijn Louvart heeft haar nagezien en verbeterd. Jean Chatard heeft zijn leven beschreven, en de Launoy in zijn llistoire du college de Navarre p. 360 twee brieven van hem aan Jacques Pelletier gevoegd. Zie de Woordenboeken van Moreri en Bayle. BILS (Louewijk de), heer van Coppersdaiume, Boonen enz Schout der stad cn des lands van Aardenhurg, Nederlandseh edelman uit de XVIIdo eeuw, die als ontleedkundige zich een' grooten naam had verworven. Op de lijst der werken waarvan Haller zich bij het schrijven zijner Klementa Phjsiologiae heeft bediend, worden elf geschriften van de Bils genoemd , veelal van polcmischen aard (T. VIII p, 240, 241). Dc tijdgenooten van de Bils laten zieli meest zeer ongunstig over hem uit, zoo als Barbette, Borricliius . |
Blasiusen anderen. De JCpist, medicinales van Barthollnus bevatte ïi hierover vele bijzonderheden in do derde Centurio, de plaatsen duilt de index aan. Ook in de IV*111 Cent. p. 421 wordt over hem gesproken. Echter vinden wij sommige zijner gevoelens door kundige schrijvers uit de XVIl'll! eeuw met lof vermeld, bijv. door A do Heyde, in zijne uitgaaf van de Nieuw Lichtende Fakkel der Chirurgie, van C. v. d. Voorde, Middelb. 1680 4° (passim). Hij moet zich veel hebben laten voorstaan op zijne bedrevenheid in de practischo ontleedkunde en op eene wijze van inbalsemen, die hij geheim hield, iets dat geheel in den geest, zijner eeuw viel, cn dus niet zoo hard kan worden veroordeeld, als het door zijne tijdgenooten werd gedaan. Vele stukken uit zijne verzameling zijn later op de Anatomie te Leyden bewaard geworden, blijkens de Catalogus van 1730, die zich in de bibliotheek van den schrijver van dit artikel bevindt: „Catalogus van alle de principaalste rariteiten die op de Anatomiekamer binnen de studt Lei/den vertoond werden door Francis Schuyl, gesteld in ordre volgens de plaatsen daar dezelve staan. Gedrukt tot Leyden, bij Diewertje van dor Boxe 1730 12quot;.quot; Hij zou ook hoogleeraar te Leuven geweest zijn. Zie Paschii Inv. nov.antt. Lip. 1700 4quot;. p. 363, aangeh. door Kestner, Med. Gel. Lex. Door dezen wordt hij „ professor Honorarius in universitate Lovanionsiquot; genoemd. BILZENKRUID (Hyoscyamus). Een tot de natuurlijke Familie der Nachtschaden of Solancën behoorend, en wegens zijne giftige eigenschappen, algemeen bekend plantengeslacht, met een bulsvor-migen, 5-spletigen, blljvendenkelk; eene trechtervormige 5-lobbige bloemkroon; 5 meeldraden en een tweehokkig veelzadig vruchtbeginsel, dat later aan den top met een deksel openspringt. Dc meest bekende soort, H. niger L., komt ook bij ons in het wild, op puinhoopen, mestvaalten en dergelijke plaatsen voor en onderscheidt zich door langwerpig-eironde, bogtig-uitgesnedone, voor 't grootste gedeelte stengelomvattende, kleverig-behaarde bladen, en ongesteelde, gele, donker-paars geaderde bloemen. Van deze plant wordt het kruid (de Herba Ilyoscyami der Apotheken), datin versehen toestand een allcronaangenaamsten reuk verspreidt, als een verdoovend geneesmiddel ingezameld. Het alkaloïde, waaraan men deze werking toeschrijft, en dat ook in de zaden van het Bilzenkruid voorhanden is, wordt IJi/oscyamine ge-heetcn. (Miquel, Noord-Nederlandsche vergiftige gewassen, pag. 108 en pi. XVI). O. BINCK (Jacou) was een der beste kunstenaars zijns tijds en werd in 1490 of 1504 te Neuremberg of te Keulen geboren, voor welk laatste pleit, dat hij zich op een zijner gravuren, Binck Co-loniensis noemde. Intusschen is het zeker dat hij zich langen tijd te Neuremberg ophield om de kunst in dc school van Dürer te leeren. Men vermoedt dat hij later Italië bezocht heeft, dewijl zijne teekening zuiverder, zijne voordragt ligter is dan die uit de school van Dürer. Binck was vast in de omtrekken en oen der eersten, die zich in de graveerkunst op het wedergeven der schoonheids-vormen toelegde. Bartsch beschrijft 97 platen van hem, waarin nog meer de geoefende teekenaar dan de geoefende graveur kenbaar is. Zijn monogram is m . Sommigen schrijven 52 enkel met I. B. gemerkte platen ook aan hem toe. Bartsch meent echter dat die van een onbekenden meester zijn. Hij beschrijft insgelijks eene plaat met houtsneden van Binck; Heller meent echter dat er meer van hem bestaan. Deze meester is ook als schilder bekend. In 1546 was hij portret-schilder in dienst van koning Christiaan VIII van Denemarken, en schilderde eenigen tijd voor hertog Albrecht van Pruissen, die hem in 1549 naar de Nederlanden zond, om er de oprigting eencr graftombe voor zijne gemalin te besturen. In 1550 zond de Dcensche koning hem naar Holstein, om er eene geschikte plaats voor het bouwen eencr vesting uit te zoeken; het volgende jaar was hij echter weder in dienst van denPruisischen vorst en is waarschijnlijk te Koningsbergen gestorven. Onder zijne voornaamste werken telt men het naar zijn ontwerp te Sleeswijk uitgevoerde praalgraf der echtge-noote van Frederlk I van Denemarken; zijn eigen portret in de keizerlijke galerij te Weenen; dat van Christiaan III en zijne gemalin te Kopenhagen en van hertog Albrecht van Pruissen en diens gemalin in den dom te Koningsbergen. BINCKES (Jacou), eigenlijk BENCKES, werd te Koudum in Friesland geboren, uit een geslacht dat in lateren tijd onder- |
|
scheidene zeelieden opgeleverd heeft. Van zijne jeugd is niets bekend. In 1666 komt hij het eerst voor als bevelhebber over een schip van 48 stukken, waarmede hij onder het eskader van den Lt. Adm. C. Tromp, den zeeslag van den 3'lequot; Augustus 1666 bijwoonde. In het volgende jaar behoorde hij onder de kapiteineu, die den roemrijken togt op de rivier vim Rochester volbragten. In 1770 kruiste hij onder den Lt. Adm. van Gent op de Algerijnsebe roofschepen en ontving voor zijne dapperheid een gouden koten en eerepenning. Daarna werd hij onder Dirck Scheij naar de Mid-dellandsche zee gezonden, tot hescherraing van den handel. De Admiraliteit van Amsterdam zond hem in 1673 met vier schepen naar de West-Indiën, om er de vijanden zooveel mogelijk afbreuk te doen, vooral om de een of andere Britsche of Fransehe volkplanting te veroveren. Op do reedo van Martinique voreenigde hij zich met een Zeeuwsch smaldeol onder het bevel van C. Evertscn den jongen, die met hetzelfde doel uitgezonden was, waarop zij den togt gezamenlijk voortzetten en den vijanden groote schade toebragten. Behalve veel koopvaarders, veroverden zij eerst het eiland St. Eustatius, daarna de stad Nicuw-Amsterdam, (New-York) met al wat tot het voormalige Nieuw-Nederland behoorde. In 1674 keerde Binckes met lauweren beladen, van den togt terug en werd door de Admiraliteit met een geschenk in zilver beloond. Terwijl de oorlog met Frankrijk nog voortduurde, beducht dezelfde Admiraliteit, om Binckes op nieuw met een eskader naar de West-Indiën te zenden, ten einde daar den handel en de zeevaart der Franschen te vernielen. Na Cayenne en Marie Galante veroverd en andere roemrijke daden verrigt te hebben, maakte hij zich van het eiland Tabago meester, legde er eene sterkte aan en verdedigde het den Sdon Maart 1677, op eene schitterende wijs, tegen den stoutmoedigen aanval cener Fransche vloot onder den Vice-Admiraal Jean D'Estrées. Deze keerde echter reeds tegen het einde des jaars met eene sterkere vloot terug, landde er en tastte den I2d6quot; December de sterkte aan. In het begin van den aanval deed D'Estrées er bommen in werpen; reeds de derde bom drong in den kruidkelder dooren ontstak het kruid, hetwelk eene schrikkelijke uitbarsting te weeg bragt, en een groot gedeelte der bezetting verwondde of doodde, onder welke laatsten de dappere bevelhebber behoorde. De verovering van het eiland viel na het gebeurde niet moeijelijk. Te regt mag Binckes, die met kleine middelen zooveel te» uitvoer bragt en door de admiraliteit niet naar behooren ondersteund werd, onder de dapperste en bekwaamste zeehelden geteld worden. BINDVLIES. (Zie Oog.) BINDWEEFSEL, vroeger celweefsel genoemd, welke naam sinds de ontdekkingen der nieuweren, vooral van Schwann en Selilelden, dat alle weefsels oorspronkelijk uit cellen gevormd zijn, verlaten is (zie Celvorming). Het is een van de moest algemeen verbreide weefsels in het dierlijk ligchaam dat overal de tusschenruimte tusschen de versehillemle deelen opvult en ook binnen in de organen de onderscheidene bestanddcelcn, die het orgaan vormen, te zamen verbindt. Men onderscheidt een vormloos en een gevormd binnenweefsel, naarmate de bestanddcelcn minder of meer aan elkander gevoegd zijn. Beide hebben evenwel eenigc algemecne kenteekens, die van de eigenschappen der laatste bestanddeelen afhankelijk zijn. Het vormlooze bindweefsel is het meest algemeen verbreid, gedeeltelijk onder de huid, gedeeltelijk binnen in het ligehaain. Men noemt dit ook onderhuidsch of inter-stitiecl, omdat het de tusschenruimte opvult. Onder hot microscoop vertoont zich het bindweefsel als heldere , dunne vezels met scherpe lichte omtrekken van eene aanzienlijke lergte , waarbij de middellijn van 0,0004—0,001quot;' overal dezelfde blijft. Deze vezels liggen altijd bij elkander, zoodat zij bundeltjes vormen, welke meest een gekronkeld verloop hebben. Zij maken verreweg bet grootste gedeelte van het bindweefsel uit, doch men vindt daarin nog zoogenaamde kernvezels, dat zijn zoodanige, die niet zoo als de bindvezels uit cellen, maar uit eigenaardige omwikkelingen van kernen ontstaan (zie Celvorming). Deze hebben donkere, gladde randen, cn zijn fijner dan do vorige, en vormen in het onderhuidsche bindweefsel kluwetjes. |
De kleine bundeltjes zijn in het vormlooze bindweefsel meestal in grootere bundels vereenigd, die door elkander loopen en elkander gedurig kruisen, waardoor do mazen van het bindweefsel ontstaan , die opgeblazen kunnen worden, cn in ziekten met bloedwel en lucht kunnen worden opgevuld. In deze mazen bevindt zich het vet. In het vormlooze bindweefsel vertakken zich talrijke vaten, die daarin netten van haarvaten vormen: ook is het met zenuwen doorweven. De overgang van het vormlooze bindweefsel tot het gevormde, wordt gemaakt door do vliesachtige uitbreidingen van het bindweefsel, die do spieren omgeven, die in de bijzondere ontleedkunde als fasciae, scheeden der spieren, beschreven worden. Bij kinderen venoonen deze scheedeli zich ook meer als vormloos bindweefsel, dat de spieren omgeeft. li II Het gevormde bindweefsel wordt in twoe groote afdeelingen onderscheiden, in hot vezclachtige weefsel en in de weivliezen. Bij de eerste, waartoe banden en pezen behooren, hebben de verdikte bindweefselbundels, die zich met elkander vereenigen, voor het grootste gedeelte een gemeenschappelijk verloop in eene en dezelfde rigting. Daarentegen zijn zij in de weivliezen altijd gekruist. Deze hebben altijd eene vrije oppervlakte, die met eene laag van epitclium (zie Epitelium) bedekt is. Zie Dr. Gerlach, Handbuch der aïïg. en spec. Gewebe-Lehre des menschl. Karpers fiir Aerlze und Studirende, Mainz 1850 8». s 80—91. Nederd, vert. Amsterdam en Utrecht, bij v. d. Vost, 1850 Squot; bi. 77—88. Henle, Allgem. Anatomie, Leipzig 1851, 8» s. 348 — 390, Nederd. vert. van Heynsius 2 deel, Amst. bij Frylink, 1850 8° bi. 35 -84. BINELLI AQUA. (Zie Creosoot.) BINET (Runió), professor in de rhetorica, bij Beauvais in 1732 geboren, in 1812 te Parijs gestorven, heeft de werken van Virgi-lius en Horatius (in proza), een gedeelte der redevoeringen van Cicero, Valerius Maximus en anderen overgebragt. BINGELKRUID (Mercurialis). Van dit tot de natuurlijke familie der Eupborbiaccën of Wolfsmclkachtigen behoorend plantengeslacht, dat één of twee-huizige bloemen draagt, bestaande uit een driedeelig bloemdek, benevens 9—12 meeldraden in de mannelijke, en een tweehokkig tweezadig vruchtbeginsel met twee stempels in de vrouwelijke bloem, komt slechts eene enkele soort hij ons in 't wild, aan heggen en ruigten, en in moeshoven voor. Deze soort M. annua L. geheeten, draagt een vertakten stengel, gesteelde,lancetvormig-cironde bladen, en ongesteelde vrouwelijke bloemen, en behoort, even als de meeste onzer inlandscheEuphor-biacëen, tot de vergiftige gewassen. (Miquel, Noord-Nedert. ver-giftige gewassen, p. 80.j) O. BINGLEY (Wakd). Deze beroemde Nederlandsche tooncel-speler, in 1755 te Rotterdam uit Engelsche ouders geboren, werd door zijnen vader tot den koophandel bestemd, en tot dat einde, door zijnen oom van moeders zijde , den heer Stanton op het kantoor genomen. Reeds vroeg echter eene overheerschende neiging voor het tooneel gevoelende, verscheen hij reeds in zijn 18'1,! jaar daarop en wel onder hot gezelschap van don verdienstelijken Corver, die zijn leermeester werd. In 1779 betrad hij voor het eerst het Amsterdamsche tooneel, waar eene doldriftige kabaal, door de omstandigheden des tijds, het begin van den En-gclscheu oorlog aangevuurd, zijne eerste proeve, omdat men hem voor eenen Engelschinan hield, deed mislukken ; doch later behaalde hij bij eene vertooning van het treurspel Achilles, waarin hij de rol van dien held vervulde, de ■welverdiende zege en werd met geestdrift toegejuicht. Van dien tijd af legde hij zich onophoudelijk op de tooneelkunst toe en deed zich daarin meer en meer bewonderen. Hij muntte evenzeer uit in het komieke, als in het treurspel, en de bespottelijke Vuurbal, in het zestienjarige meisje, (welk stukje hij zelf uit het Engelsch in het Nederduitsch overbragt), veroorzaakte even zooveel gelach, als de trotsche Cid bewondering, of de sombere Hamlet medelijden verwekte. Ons bestek gedoogt niet, al de rollen van oude en nieuwe treurtoo-neelcn cn blijspelen, waarin hij uitmuntte, op te noemen: genoeg zal het zijn aan te merken, dat bij zich in alle steeds heeft onderscheiden, en dat zijne tegenwoordigheid op het tooneel, tot in de laatste jaren zijns levens, het altijd verlevendigde en de aandacht der toehoorders boeide. Zelfs had hij zich toegelegd, om j ecnige rollen uit treurspelen ook in de Fransche taal te leveren, | en dc vertooningen, die hij in 1811 op het Fransche tooneel te Amsterdam heeft gegeven, wanneer hij do mooijelijke rollen | van Philoctetes cn van den koning Lear, in dc treurspelen van | dien naam vervulde, hebben een talrijk publiek kunnen doen oor-declen, in hoe ver hij in deze zijne proeve geslaagd zij. |
'ii
-l.r)
|
In het jaar 1796 verliet hij hot Amaterdamsche tooncel, doch was steeds bereid, wanneer zijne tegenwoordigheid gevorderd werd, om de rollen op zich te nemen welke men buiten hem niet kon bezetton. Sedert had hij het bestuur over een gezelschap tooneelspelers, stichtte met hetzelve het Znid-Hollandsche tooneel te Rotterdam, en speelde herhaalde keeren in verschillende sleden van ons vaderland met de grootste toejuiching. Do tal-looze benefiton, welke hij bij elke gelogonhoid ten voordeele der armen , van door brand of watersnood ongelukkig gowordencn , ton behoeve dor algemeone wapening, of van verminkte of go-kwetste krijgslieden gegeven heeft, getuigen zoowel van zijne menschlievendheid, als van zijne vaderlandsliefde. Bingley had een gelukkig voorkomen en bozat eene grootc bo-woegbaarhoid in zijne gelaatstrekken, een nooit falend geheugen en bovenal eeno diepe kennis van zijne kunst en het tooneel. Nog weinig tijds voor zijne ziekte verschafte hij den bominnaren van het vaderlandsche tooneel het genoegen, van in het treurspel Maria van Lalain, in do rol van Farneso, mot de beroemde too-neelspeelster Wattier Ziozonis , hom zijn kunsttalent, op eene allezins uitmuntende wijze te zien ontwikkelen. Hij stierf in Junij 1818 , aan oon verval van krachten, in het e3•quot;, jaar zijns oudordoms, en werd in do Kloosterkerk te 's Gravonhage begraven. Een zijner zonen, William, was mede een verdienstelijk tooneel-speler en directeur der Zuid-Hollandecho tooneoliston. Zijn kleinzoon Ward Bingley onderhoudt tegenwoordig zijn loven met hot vertoonen van marionetten op kermissen en bij volksfeesten. BINNENWATEK, of POLDERWATEB, is de naam van dat water, hetwelk zieh binnen do bedijking in do polders bevindt. BINOCULAIR TELESCOOP. (Zie Telescoop.) BINOMIUM. Wordt de tweeledige vorm a-J- l) met aj^b vermenigvuldigd, het product andermaal met a^b en dit produet weder met aj^b enz., dan verkrijgt men achtereenvolgend : (a i I»)1 = a b. (a b)1 = aJ Jt: 2ab -4- b'. (a ± b)3 = a3 ± 3a!b Sab» ± b3. (a ± b)» = a4 i 4a3b -f- 6aab! i 4ab3 b4. (a ± b)5 = a5 i 5a'b 10a3l.1 ^ 10 a'b3 Sabquot; ± bs (a ± b)quot; = aquot; ± 6a»b 15a»b1 i 20aab3 15alb' i 6abquot; b6. en in hot algemeen zal men hebben : (a ± b)n = aquot; ± an—1b ± n (n-1 j (n-2j 1 12 12 3 /an-3b3 n (n 1) (quot;n 2) ^ 12 3 4 Deze formule, die den naam van het binomium van Newton draagt, gaat voor alle waarden van n door, hetzij deze grootheid positief of negatief, een geheel of gebroken getal is. Is n een geheel positief getal, dan zal de ontwikkeling van (a-4-b)n uit een bepaald aantal en wel uitn-|- 1 termen bestaan. Is n daarentegen een negatief of gebroken getal, dan bestaat de ontwikkeling van (a ^ b)n uit eene reeks van termen die in het oneindige voortloopt. De bino-miaal formule van Newton kan niet slechts dienen om de magten der vormen van twee, maar ook van drie en meer termen te vinden, als ook om de wortels uit bepaalde grootheden te vinden, hetzij volkomen, hetzij bij benadering. Hiertoe wordt echter ver-eischt dat de reeks convergent zij. BINOS, Kanunnik van Comminges, zijne vaderstad, vertrok in 1777 naar het oosten, gaf in 1786 zijn Voy aye pari'Italië) en Egypte, au Mont-Lihan et en Palestine, 2 vol. in 12°, die in het Hgd. vertaald is, in het licht. Hij stierfin 1803 als pastoor zijner geboortestad, 74 jaren oud. BINSFKLD (Petrus), Kanunnik en grootvicaris van Trier, in 1666 gestorven, is schrijver vaneen Enchiridion theoloy. pasto-rab'a, met andere godgeleerde werken dikwerf herdrukt. BINTGENS (Thomas), looraar der Vlaamsehe doopsgezinden te Franekor, die in 1586 eene groote scheuring in zijn kerkgenootschap veroorzaakte door den aankoop van een huis, waarvoor de koopbrief niet duidelijk gestold was. Hierover ontstond twist, en gedurende 30 jaren had men nu hot Tbomas-Bintgens-volk of de Huiskoopors en het Jakob-Keest-volk of do Contra-huiskoopers. BIOERNER (Eric Jolius), oudheidkundige in 1696 geboren, tolk van den koning van Zweden in 1719, vervolgens kanselarijassessor, in 1750 gest., is schryver van een aantal Latijnsche en |
Zweedse he werken, over de geschiedenis on aardrijkskunde van het noorden, de overblijfsels van Seandinaviü, Zwcodsehe munten enz. BIOERNKLOW (Mattii.), oon geloerde Zweed in 1607 geb., onderwees de logica te Upsal, werd vervolgens secretaris van legatie, ambassadeur aan verschillende hoven, eindelijk raadsheer on stierf in 1671 met den roem van een bekwaam staatsman. Men heeft van hem eenige werken, o. a. eene Oratio de revolutdperiodo bellor. Golh. extra palriam sub Gustavo Adulplw. BIOGRAPHIE (Zie Levensbeschrijving,) BIOLOGIE, oon Griekseh woord, dat zooveel beteokent als de leer van het leven. In dezen zin wordt het gebezigd, om een naam te geven aan die wetenschap, die ons de verschijnselen leert kennen, onder welke het leven zich in de bewerktuigde natuur, dat is bij planten en dieren, openbaart en de wetten volgens welke deze vorsehijnselon worden geregeld. Mot andere woorden, en wel met die van G. R. Treviranus, is de Biologie: de goschiedonis van hot ontstaan, van de verrigtingen en de ontbinding der lovende wezens, en van de verhoudingen die zij tot elkander hebben; ook toont zij het verband aan, waarin hunne afzonderlijke doelen tot elkander en tot het geheel staan. Dit dool had Treviranus voor oogen, toen hij zijno Biologie schroef (Hioloyie, oder Phdosophie der lebenden Nalurtfür Naturforscher tind Aerzte, 6 Bde Göttingen 1802—1822 8»,). Dit werk bevat ook do geschiedenis van de verspreiding dor organische wezens en van de omwentelingen in de bezielde natuur. Later hoeft do schrijver met weglating van dit laatste gedeelte, ons een ander werk over Biologie geschonken, waarin hot woord dus roods eene moor beperkte beteekenis hoeft, zoo als wij die boven bij den aanvang van dit artikel hebben gesohetst. Die Erscheinungen u. Gesetze des organ. Lebens neu datgeslellt von Gottfried Roinhold rreviranns, 2 Bde, de laatste in twee afdeolingon, Bremen 1831—33, 8quot;. Later heeft hij onder den titel van Beitriige zur Aufklürung der Ersch. u. Gesetze, (Bremen 1835, 1837) de uitkomsten van latere onderzoekingen medegedeeld. In deze worden sommige bijzondere punten opgehelderd, die echter oen moor bepaald wetenschappelijk doel hebben. In do reeds meer beperkte beteekenis, waarin wij deze wetenschap in het laatstgenoemde werk van Treviranus voorgesteld zien, duidt het woord Biologie hetzelfde aan, wat men algomoeno en vergelijkende physiologio heeft genoemd. Vergelijk voor deze wetenschap Dr. Carpenter, Principles of Physiology, general and comparative, with 321 wood-engravings, 3d od. London 1851 8quot;. Nog meer beperkt men do beteekenis, wanneer men onder Biologie do leer verstaat van alles wat tot het loven van den mensch in den ruimston zin genomen behoort. In deze beteekenis is het dus dikwijls gelijkluidend met physiologic en vooral in don laat-sten tijd heeft men het woord meonnalon in dezen zin gebruikt, mot bet bepaalde oogmerk, om ook door de keuze van den naam der wetenschap aan te toonen, dat men zieh niet met die begrippen en beschouwingen voreenigt, die nog zoor onlangs vrij algemeen hoorsohondo waren. Wij meenon die rigting die allo verschijnselen van hot leven volgens ehemischo en physisehe wetten trachtte te verklaren. Daar dit streven, niettegenstaande den rusteloozen ijver van zoovele mannen van groote en onmiskenbare talenten thans door velen als mislukt beschouwd wordt, hebben zij ook door de keuzo van het woord Biologie, „leer des levensquot; tegen do rigting, dio zij niet langer konden goedkeuren, geprotesteerd. De laatste en nieuwste betoekonis, die men aan het woord Biologie heeft verbonden, is om die reeks van verschijnselen aan te duiden, die bij hunne eerste meer algomeeno bekendwording onder den naam van Electro-biologie zijn beschreven. Beide namen zijn geheel ongepast en die van Electro-biologie is, strikt genomen, nog minder juist dandle van Biologie in deze beteekenis beschouwd, omdat men daardoor in don waan zou kunnen komen, dat er tusschen de genoemde verschijnselen en de electrieitoit ccnig verband bestaan zoude, iets, dat ofschoon dikwijls beweerd, echter volkomen ongegrond is. Immers vinden al de verschijnselen der zoogenaamde Electro-Biologie in min of meer verwante toestanden van verstrooidheid , droomen , dronkenschap, opgewondenheid, slaapwandelen. Ijlhoofdigheid eu krankzinnigheid hunne verklaring. Danr echter hot gebruik dik- |
|
« ijls ook de beteokenis der woorden wettigt, en omdat het altijd wcnschelijk en verkieslijk is, voor bepaalde zaken afzonderlijke namen te hebben, zullen wij het woord Klectro-Biologie als naam voor meergemelde versehijnselen behouden, daar dit laatste woord tot nu toe alleen in de genoemde beteekenis wordt gebruikt. Wij verwijzen dus den lezer naar Electro-Bioloyie. BIOMETUIE, eigenlijk afmeting van het leven, dus de wetenschap die den duur van het loven, met meer of minder waarschijnlijkheid bepaalt, vooral op statistiek gebouwd, die voor levensverzekeringen, weduwenfondsen en dergelijke van het grootste gewigt is. Men heeft dit woord ook gebruikt, om die kunst des levens aan tc duiden, waardoor iemand met overleg en bedachtzaamheid hot meest gepaste gebruik van zijne zedelijke en ligchamelijke kracht maken kan, om daardoor zijne eigene omstandigheden zoo wonschelijk mogelijk to regelen. BION. Een beroemd Grieksch wijsgeer, omtrent 300 jaren vooi onze tijdrekening aan de boorden van den Borysthenes geboren. Mij ging naar Athene en volgde in het eerst de loer der Cynici, doch naderhand dou atheist Theo do nis, die de Theodorische sekte, berucht wegens haar ongeloof aan het bestaan eenor Godheid, hooft opgerigt. Bion heeft veel, inzonderheid over do zodekundc geschreven ; doch jammer is het, dat alles, op eonige stukken na bij Stobaeus te vinden, is verloren gegaan. Eratosthenes zegt van hem, dat hij do eerste was, die de wijsbegeerte mot het purper bekleedde. Men leze over Bion, Diogenes Laërtius, IV, 46—58 en vooral Baylo o. h. w. Bion. BION. Een Grieksch Idyllondiehter, te Smyrna geboren, die omstreeks 270 jaren voor Christus gebloeid en hot grootste gedeelte zijns levens op Sicilië doorgebragt heeft. Levensbijzonderheden van dezen weten wij niet, dan dat hij een tijdgenoot van Theocritus en Moschus, even als zij herderdichter geweest, en door vergif omgekomen is. Op zijnen dood hebben wij een schoon gedicht van Moschus, waarvan Nieuwland eeno heerlijke vertaling heeft gegeven. Van hem zeiven bezilten wij slechts weinig, waarvan hot voornaamste is do Treurzang op den dood van Adonis, in het Neder-duitseh meermalen vertaald. Men hooft verschillende uitgaven dor Idyllen, die van dezen dichter en van Moschus overig zijn , o. a. die van Parijs 1086, met eene vertaling in Fransche verzen en aanmerkingen van de Longo-Pierre; die van Valckenaer, Lugd. Bat. 1779; van Jacobs, Gothal795, en die van Bois-sonade in de fraaije verzameling in 32quot; der Grleksche dichters, Paris Left vre 1823. Gail gaf in 1795 een Fransche overzetting, in 18° uit. BION (Jeak), in 1060 te Dyon geboren, aalmoezenier dor galei la Superbe, omhelsde hot Protostantsche geloof bij het zien van de martelingen die doszolfs belijders werden aangedaan, ging naar Genèvo, voorts naar Holland en Engeland, waar hij een verhaal van hetgeen hij op de galeijon in Frankrijk gezien had (Londen 1708) in het licht gaf. Hij vestigde zich vervolgens te Amsterdam, waar hij verscliillende vertalingen uit het Engelsch vervaardigde. Men houdt hem voor den schrijver van de Jïssais sur la J'rovidence el sur la possibility de la résurrectton, trad. de l'anglais dn docleur B***, La Haye 1719, Amst. 1731, in 12». BIONDI(JoH.FiiA!(c.;,geb. inDalmatiëin 1572,geraakteingunst bij Jacobus I, koning van Engeland, die hem tot ridder en zijnen kamerheer benoemde. Gedurende de omwenteling onder Karei I nam hij de wijk naar het kanion Bern en stierf in 1644. Men heeft van hom eene geschiedenis dor burgeroorlogen tusschen de huizen van York en Lancaster, in het Italiaansch geschreven en in 1637 to Venetië in 4°. uitgekomen; later in het Engelseh (1724) overgezet. Hij is moor geacht om doznivorhoid van zijn stijl dan de naauw-keurigheid van despoiling dor namen. Een zijner romans, Eromenes. is (1633 3 vol., in 8°) in het Fransch vertaald. BIONDO of BLONDUS (Mich. Angel.), Venetiaansch go-noesheer, in 1497 geboren, practiseorde te Napels, en had hot ongeluk eene zoo boosaardige vrouw te trouwen, dat zij hora bijna tot wanhoop bragt. Hij hooft zijn verdriet in een zoor zeldzaam werkje, getiteld: le tre Furie del mondo uitgestort. Na zijn huwelijk verbond hij zich aan den beruchten Arotinus on vestigde zich te Komo, waar zijne talenten hem eene groote vermaardheid verwierven. Van zijne vrouw, die uit een venstor viel, door den dood verlost, hertrouwde hij echter te Venetië, waar hij omtrent 1565 stierf. |
Mazzucoholli noemt de titels van 33 werken van Biondo op. De voornaamste zijn Epitome ex libris Hippocratis, Romae 1528 in 4quot;. Libellus de morbis puerorum, Venet. 1539 in 8®.; De origine morbi Gallici, Venet. 1542, Romao 1559; iJe canibus el venatione liber, Romae 1544, in 4°. BIORNSTAL (Jacob Jonas) werd in 1731 in Zweden, in do provincie Sudormanland, geboren. Na in Upsal zijne studiën vol-bragt te hebben, reisde hij met den zoon van don baron Rodbeck door Engeland, Frankrijk , Italië, Duitschland, Holland en Zwitserland. Gedurende zijn verblijf te Parijs beoefonde hij mot veel vlijt de Oostorseho talen, en werd vervolgens, toen hij in Zweden terugkwam, door Gustaaf III bestemd om door Griekonland, Syrië on Egypte te reizen, en ontving den titel van hoogleeraar aan de hoogeschool te Lund. Hij vertrok nu in 1776 naar Constantinopel, waar hij zich oenigon tijd ophield, om de ïurksche taal te loeren; zette vervolgons zijne roize naar Salonichi voort, on stierf daar in Junij 1779 aan de post. Biornstal hoeft oene boschrijving zijner reizen, in brieven aan zijnen vriend, don boekbewaarder Geörwoll toegezonden, die deze in 1778 heeft uitgegeven. Grossard heeft er eene Hoogduitscho vertaling van geleverd, waarvan oeneNoder-duitseho overzetting hot licht zag. Dit werk bevat geleerde en naauwkeurige nasporingon van munten, handschriften, zeldzame boeken en oen groot aantal anoedoton; doch zijne aanmerkingen en beoordeelingen omtrent de zeden, de godsdienst en de letterkunde, zijn dikwijls niet zeer juist, noch onpartijdig. BIOT (Jean Baptiste). Do Nestor dor thans levende natunr-en sterrokundigon. Hij werd geboren den 21'lin April 1774 te Parijs, studeerde aldaar aan hot college van Lodowijk XIV, en trad daarna in dienst bij de artillerie. Weldra keerde hij echter naar Parijs terug, om door het bozoekon dor Polytechnische school aan de zucht tot uitbreiding zijner wetenschappelijke kennis te voldoen. Vervolgens werd hij tot leeraar aan de centrale school te Boauvais, en in 1800 als hoogleeraar in de natuurkunde aan het college de Franco te Parijs beroepen. In 1802 word hij tot lid der eerste klasse van het Instituut benoemd on in die hoedanigheid wist hij alleen dit wetenschappelijk ligchaain te bewegen, om niet voor do benoeming van Napoleon tot keizer te stemmen. In Augustus van datzelfde jaar deed hij met Gay-Lussac eene luchtreis met een wetenschappelijk doel, doch zij bereikten slechts de hoogte van 3400 meters. Nadat hij tot medelid van het Bureau des longitudes benoemd was, werd hij in 1806 met Arago naar Spanje gezonden om de meting van oenen grooten moridiaan-boog voort to zetten, als voorloopigen arbeid voor do invoering van het metrieke stelsel van maten en gewigton. In 1817 ondernam hij eene reis naar de Orkaden, om door grondmoting eenigo onzekerheden in sterrokundige waarnemingen te beslissen. Onder do onderwerpen die het gebied dor natuurkundige wetenschappen zoo ruimschoots opleverde, trok bijzonder de leer van het licht zijne aandacht; doch behalve dat hij dezen tak van kennis door gewigtige onderzoekingen uitbreidde, heeft hij zich door het uitgeven van vele zeer geschatte werken hoogst verdienstelijk gemaakt, als; Traité analytique des courbes el des surfaces du second degri (Paris 1802); Traité élémentaire d'astronomie physique, 2 d. (Paris 1807); Tables barométriques portatives (1811); Hecherches expérimentales et malhématiques sur les mouvements des molémles de la lumiire autour de leur centre de gravité (1814); Traité de physique expérimentale et rnalhématique (1816) 4 dooien. Een bevattelijk geschreven uittreksel van dit werk kwam onder den titel van Précis élémentaire de physique expérimentale, in 2 doelen in 1818 in het licht, en werd meermalen herdrukt. Voorts gaf hij uit: Re-ceuil d'observations géodésiques, astronomiques et physiques etc. 1821. Behalve de vermelde werken heeft Biot nog vele verhandelingen geschreven, die geplaatst zijn in de Mémoires de la soctélé d'Ar-ceuil, en die van het Instituut in het Journal des savants enz. Een dor nieuwste werken van Biot is de Mémoire sur la constitution de I'atmosphere terrestre, geplaatst in do Connaissance des temps, van 1851, waarin de vruchten zijner menigvuldige onderzoekingen zijn vervat over de straalbreking. BIQUADRAAT, hoot in do wiskunde de vierde magt eenor grootheid; zoo is 81 hot Biquadraat van 3, 625 van 5 en in het algemeen a' van a. Onder Biquadraatsche vergelijking verstaat men in do algebra de zoodanige, waarin de hoogste magt der onbekende grootheid van dc vierde magt is; b.v.IJ = a x^ b x' |
47
|
e x1 -M x e; zijnde de vergelijking der Biqundraatschc parabola of brandsnede. BIKAGO (fitanlt;;oi8), een geslacht- en wapenkundige, geboren te Milaan, was scheidsman in de ridder-twisten in Lom-bardije en stierf omtrent 1640. Zijne werken zijn verzameld en in 1686 in 4quot; te Bologne uitgegeven onder den titel van ; Open ca-vallereschc, distinte in IV lib.; Discorsi, consiyli, lib. 1 en II, e decistoni. BIBAGUE (Flamenio de), neef van den kardinaal Bené, gewoon edelman van don koning, beoefende, schoon Italiaan, de Fransche poëzij en nam Bonsard tot voorbeeld. Zijne eerste gedichten, aanzijn' oom opgedragen, zijn in 1581 in 12° te Parijs gedrukt. Men schrijft hem ook toe: L'Enfe.r de la mere Cur dine 1597, eene satyre, in 1793 herdrukt door Didot i'aine. BIBCH (Thomas), geschiedschrijver, 1705 te Londen geboren, omhelsde den geestelijken stand, werd lid der Koninkl. Maatschappij, die hem later tot secretaris benoemde, en stierf den Qden Januari] 1766. Hij arbeidde mede aan de Engelsche overzettingvan de dictionnalre van Bnyle , met de bijvoegsels, 1747 10 d. in fol. Van zijne overige werken vermelden wij slechts, behalve het leven van Tillotson, 1753, en van den prins van Wales, zoon van Jacobus I, 1760, zijne gedenkstukken uit de regering van Elisabeth, 1754 2 d. in 4°.; zijne History of the royal Society of London 1756—1757,quot; The Heads of the most illustrious persons of Great Britain , engraved by Uoubraken and Vertue with their lives, etc. London 1743—52; 2 din. gr. in fol. Deze eerste en zeldzame uitgave van dit werk, mee 108 heerlijk gegraveerde portretten, wordt voor 150 tot 590 fr. verkocht, de tweede, van 1756 in gr. fol., geldt 125 tot 150 fr. BIBCKHABT(Anton), ofBIBKABT, leerde de graveerkunst bij G. Ambling te Munchen , ging daarna naar Boine, waar hij zes jaren vertoefde, bezocht vervolgens Frankrijk, Engeland en Holland, en zette zich eindelijk te Praag neder , waar bij , 71 jaren oud zijnde, in 1748 overleed. Dlabacz beschrijft 242 platen van hem. Hij werkte veel voor de jezuïten en voor letterkundige werken. Onder zijne beste platen noemt men: „ den marteldood van 40 Portugesche jezuïten quot;, naar Bourguignon 1730; de portretten van denH. Ignatius van Loyola, 1733 in 4».; van den vorst Heinrich von Auersberg, eene prachtige plaat in „H. P. Broich-haüsers Dissertatio juridica de jure priinariarum precuin, 1739quot; enz. De gravuren van zijn zoon Karl, die, te Praag in 1721 geboren, er in 1749 als geestelijke stierf, worden ook geroemd. Dlabacz beschrijft zes gravuren van dezen laatsten kunstenaar. BIBE (Pierhe), advocaat van den koning bij het landgerigt (présidial) te Nantes, is schrijver van eene Relation contenant /'origine , l'antiquité, la noblesse et la sainteté des villes de Hennes et Nantes 1580, 1637 in 4°., een zeldzaam en geleerd werk. BIBKEN (Sieomund von) werd den 25 lc» April 1626 te Wiklen-stein, een marktvlek in Bohemen, waar zijn vader predikant was, geboren. De vervolgingen wegens do godsdienst dwongen zijn vader met zijn gezin naar Neurenberg te vlugten, waar Siegmund toen de scholen bezocht, die hij in 1643 met de hoogeschool te Jena verwisselde. Hij oefende zich daar in de regtsgeleerdheid , pbilo-sophie en rhetorica, doch was uit geldgebrek na twee jaren genoodzaakt tot do zijnen terug te keeren. Zijne liefde tot de dichtkunst bragt hem in kennis met Harsdörffer en Clajus, die hem in 1645 tot lid der orde van de ., Pegnitzschüferquot; of het bloemen-gezelschap te Neurenberg, waarvan zij stichters waren, aannamen. In 1646 begaf hij zich als tweede onderwijzer der prinsen Anton Ulrich en Ferdinand Albrecht van Brunswljk naar Wolfenbüttel, gaf vervolgens in Dannebcrg onderwijs aan eene Mecklenburgsche prinses, en koerde later naar Neurenberg terug, waar hij zich als dichter en redenaar bekend maakte. Keizer Ferdinand II benoemde hem tot rijksgraaf en verhief hem tot den adelstand. Hij was lid van verschillende wetenschappelijke genootschappen, o.a. van de Acadeinia dei Ricoverati te Venetië en stierf den 12dquot;quot; Junij 1681. Hij schreef Deutseher Olioenberg, Neurenberg, 1650 4» ; Chns-hche Weihrauch, ibid., 1652 12»; Passionsandachten, ibid., 1653 12°; I om Into oder Gottesgeschick, Zwölf Lieder und Simbilder, ibid, 1655 12°; Dte deutache Schauhühne, ibid., 1655 l^o; Ostlündische Lorbeerhain, ibid., 1657 12»; Vie sichtbare Welt Comenii vei-deutscht, u. s. w., ibid., 1658 8»; Sonn- und Festtags-andachten, Ibid., 1661 8»; Der Donaustrand, u. s. w., ibid., 1664 12»; Mausoleum der hungarischen Könige, ibid., 1664 fol.; Oesterreichischer Ehrenspiegêl, ibid., 1668 fol.; Hochfürstlicher brandenburqischer Ulysses, ibid., 1667 u. N. A. 1678 12»; Guel/is, oder niedersüch-sischer Lorbeerhain, ibid., 1669 12»; Pegnesis, u. s. w., 1 u. 2 rheil., ibid., 1673, 1679 12»; Chür-und Fürstlich sfichsischer Heldensaal, ibid., 1677 12°. N. A. met aanteekeningen van Feller; Deutsche Rede-, Bind-uvd Dichtkunst, u. s. w., ibid., 1679 12°; Margenis, dus vergnügle bekriegle und wieder befreyte Deutschland, ibid. 1679 12'; Heilige Sonntags-und Kirchenwandel, ibid, 1681 8». |
BIRMA, of het BIBMANSOHE BUK, is het grootste rijk op het schiereiland van Achter-Indië, waarvan het een vierde gedeelte beslaat. Tot heden zijn de berigten omtrent den toestand van het binnenland zeer schaarsch, en alleen de laatste onderhandelingen en oorlogen der Engelschen met de Birraannen, het werk vanSan-Germano en de onderzoekingen van Crawfurd verspreiden daaromtrent oenig licht. De grenzen van Birma zijn: ten noorden do onbekende bergstreken van Sive-Shan en van het Bor-Khum-ti-land, ten oosten de bergen die hot afscheiden van do Sinesche provincie Yunnan, en de rivier Saluan of Thaluan, die het van Siam afscheidt, ten zuiden de golf van Marhaban en ten westen de Arakansche gebergten en de onzekere grenzen van het land Katschar. De uitgestrektheid van het rijk, dat van 16°—24quot; N. Br. beslaat, moet op 10,000 Q mijlen geschat worden, waarvan 8000 aan het eigenlijke rijk en 2000 aan do cijnsbare landschappen toekomen; in waarheid is het land niets dan hot gebied van de Irawaddi-rivier, welke boneden Ava ter regterhand den Kyendum opneemt, en links den zich vertakkenden Paulaun afzendt, die zich in het dolta-land zoowel weder met de hoofdrivier, als met den Setuug of Zittan en den Saluan veroenigt. Birma is zeer rijk in hout en brengt do schoonste en hardste boomen van Indic voort; het bezit bovendien alle koornsoorton van Indië, voornamelijk rijst, dat het voorname voedsel der inwoners uitmaakt, uitmuntende vruchten, suikerriet, indigo, katoen, tabak, specerijen, alsmede thee uit do noordelijk gelegene dalen. Even als in Hindostan treft men hier de krachtigste olifanten, den rhinoceros, den koningstijger, zoowel als ossen, buffels en paarden; daarentegen ontbreken er schapen, jakhalzen , hijena's en wolven. De Sinezcu hebben het mijnwerk aan zich getrokken; behalve goud, zilver, ijzer, lood, koper en andere metalen, treft men er ook de heerlijkste edele gestoenten aan; ook is er in 1830, door den Engelschen koopman Lane, platina ontdekt; zwavel en naphtha worden in menigte aangetroffen in de streken waar aardbevingen geene zeldzaamheid zijn. Het groote Birmansche rijk wordt door verschillende volksstammen bewoond, die wel onder elkander in zeden, taal en godsdienstgebruiken afwijken, maar toch tot een algemeenen typus behooren, welke evenzeer van dien dor Hindoes, als van dien dor Sinezen verschilt. Bij beide deze volken staan de Bir-nmnen achterin beschaving en nijverheid. Wat do laatste betreft, leveren zij voor don uitvoer-lmndel, voornamelijk zijdenen katoenen stoffen, glaswerk en porcelein. De Birmanen zijn goede wevers, ook geven zij in hun beeldwerk, voornamelijk in hunne godenbeelden, welke een voorwerp van handel uitmaken, zoowel als in hunne gouden en zilveren kunstvoorbrengsels, blijken van bijzondere bedrevenheid. Met Sina drijven zij eenen levendigen handel, voornamelijk op de Irawaddi, wier oevers met volkrijke steden bedekt zijn. De Birmanen zijn niet groot van gestalte, maar sterk en zeer vlug. Zij behouden lang een jeugdig uiterlijk, omdat zij, in stede van zich te scheren, den baard met kleine tangetjes uittrekken. Ook beschilderen de mannen uit do geringere klasse zich de armen en dijen met de zonderlingste figuren, en verbeelden zich daardoor den nadeeligen invloed van de aanvallen hunner vijanden te kunnen weerstaan. De adel onderscheidt zich door kleeding, woning en huisraad, is in verschillende rangen afgedeeld en wordt door don alleenheerscher bij gewigtige aangelegenheden om raad gevraagd. Ieder Birman leert lezen, schrijven en rekenen; eene voorname vermakelijkheid des volks wordt door hot sehouwtoonoel vervuld, waar gesprek, met dans en mnzijk afgewisseld wordt. De hoerschende godsdienst is het Buddismus. Do priesters nijn monniken, die in kloosters leven, daags slechts eenmaal eten, gelofte van kuisch-heid afleggen en om hunnen vromen wandel en groote geleerdheid in hooge achting staan. |
|
liet geheclc getal Jer krachtige, welgemaakte en krijgslmftigo bevolking, wordt door Crawfurd op 4'U millioen geschat. De residentie des keizers en hoofdplaats van het land is Ava. (Zie aldaar.) In de XVIde eeuw maakten de Birmaneu zich onafliankelijk van Pegu, doch moesten zich in 1740 weder onderwerpen, tol dat in 1753 zeker dapper opperhoofd, Alompra genaamd, het volk tot gewapendon opstand opriep, Ava bevrijdde en zelfs 1'ogu veroverde. Hem volgde in 1760 zijn zoon Namdotsclii op den troon op, die het inwendige bestuur regelcie. Op het eind der XVII1^ eeuw werd Arnkan en in 1793 gedeeltelijk Siain zelfs tot onderwerping gedrongen. Minderadschi Prau, die in 1819 aan het bestuur kwam en in 1823 stierf, onderwierp de noordelyke bergstreken van Assam. Een deel der overwonnenen was nu met ccn aantal Birmansehe oproerlingen naar het gebied der Britsche Compagnie geweken en deed van daar invallen in het rijk. De Engelsche regering had hen ontwapend, doch weigerde hen uit te leveren of hen van het eiland Schapuri, waar zij zich genesteld hadden, te verdrijven. De Birmanen trachtten daarop de Maratten en alle Indische volken tot oorlog tegen deEngelschen optezelten, eiscliten eindelijk van de Engelsche regering den afstand van het noordelijke Bengalen en vielen in 1824 in Kadschar, dat onder Engelsche bescherming stond. De toenmalige gouverneur-gene-raal Lord Amhurst zag het gevaar in dat der Compagnie dreigde, cn verklaarde hun den oorlog. Deze krijg werd door den generaal-inajoor Archibald Campbell zoo gelukkig gevoerd, dat de Birmanen in December 1825 eenen voor hen nadeeligen vrede sluiten moesten. Toen de keizer do toetreding tot de voorgestelde voorwaarden weigerde, werd de oorlog in Januarij 1826 hervat, doch eindigde reeds in Februari), met hot aannemen dierzolfde voorwaarden. Het Birmansehe rijk werd gedwongen aan do Oost-Indische Compagnie oen aanzienlijk gedeelte van het rijk, waaronder Assam, af te staan en de voorname handelsstad Rangoen tot vrijhaven te verklaren, met eenige andere minder bezwarende, doch oven krenkende voorwaarden meer. Zoo werd ook deze Indo-Sineschc staat verdoold cn verzwakt. Sedert werd Pegu aan de Engelsohon onderworpen, en terwijl wij dit schrijven , Ocl. 1853, heet het rijk tot rust gebragt; doch het vuur blijft smeulen, de toestand der overwinnaars wordt van dag tot dag benarder; Ava hoeft nog zijn eigen vorst en mon verwacht binnen korten tijd oen kraehtigen aanval dor Birmanen op do Engelschon in Pegu. Vergelijk Symes, Account of an Embassij to the Kingdom of Ava, London 1800; Snodgross, Narrative of the Burmese war, London 1827; Crawfurd, Journal of an Embassy from the Governor in India to the Court of Ava in the year 1826—27, London 1829, en vooral Pater San-Germano, A Description of the Burmese, Rome 1830. BIRMINGHAM is naast Mancboster de grootste fabriekstad van Engeland en ligt ongeveer in het midden van hot land op do helling van oen heuvel-rei aan de rivier Rea in het noordwestelijke gedeelte van het Graafschap Warwick, bijna 23 uren van Londen. Reeds in in do XIVquot; eeuw was de stad als marktplaats hekend cn Hendrik VIII en Willem III lieten aldaar zeer gezochte vuurwapenen vervaardigen; doch haren grootston bloei hoeft de stad te danken aan de van hier uitgegane volkomene verbetering der stoommachine door John Watt en Boulton, sedert wolken tijd de in de nabijheid liggende steenkolen- en ijzer-mijnon van de grootste beteekenis geworden zijn. In 1700 was het getal inwoners slechts 15,000, doch reeds in 1801 bedroeg het 73,670, in 1831 146,986, tien jaren later 182,922 en tegenwoordig stellig meer dan 200,000 menschen. Sedert 1832 hooft do stad zitting en stem in het parlement. Hot aanzien der stad is onbehagelijk; de huizen zijn allen van roode steenen opgetrokken en niet gewit, terwijl de voortdurende rookwalm der duizende schoorsteenon alles in eene gelijkkleurige sombere tint hult. Birmingham heeft 22 kerken en bedehuizen, waaronder voornamelijk de Philippuskerk, op het hoogste punt der stad gelegen, in sierlijkheid van bouwtrant uitmunt ; voorts twee synagogen, twee Bcll-Lancaster scholen, twee openbare boekerijen met 30,000 werken, een prachtig, uit vrijwillige giften opgebouwd hospitaal, een van zuilengangen omgeven stadhuis, enz.; voorts ziet men er op de markt een standbeeld voor Nelson en een monument voor John Watt. Birmingham is de eerste stml -BIS 48 ij i li |
voor de vervaardiging van alle fijnere en grovere soorten van stalen en plated voorworpen, knoopen , gespen, sporen, messen, spijkers, voorts van bijouterie en quineallerie en gekleurd glaswerk. Onder de fabrieken verdienen voornamelijk genoemd te worden: Elkington's Electroplating manufacture, the Britannic nail-ma-nufacture, de papiermaché-fabriek van Jennins en Bettridge, de knoopenfabriek van Turner on Comp., do speldenfabriek van Phipson and son , en eindelijk de gowoerfabrioken, waaronder die van Sergeant on Comp. in staat is, binnen zes dagen 1000 geweren te vervaardigen. Door kanalen en spoorwegen staat Birmingham in dadelijk verband met Hull, Liverpool, Bristol, Manchestor en Londen. BISCAIJE, do noordelijkste der drie oude Baskische provinciën in Spanje, welke in 1833 met gedeelten van Alava en Oud-Castilië tot de provincie Bilbao zamengesmolton is, had vroeger eene uitgestrektheid van 65 □ mijlen en werd ton noorden begrensd door do golf van Biscaijo, ton westen door Oud-Castilië, ten zuiden door Alava en ten oosten door Guipuscoa. Het landschap is bergachtig en boschrijk, doch tamelijk wel bebouwd en het goheele laud draagt kenmerken van nijverheid en welvaren ; de voornaamste voortbrengselen zijn maïs, peulvruchten, wijn, appelen, kastanjen, Sina's-appelen, citroenen, noten en hennip, doch de voorname bronnen van onderhoud dor ingezetenen zijn de zee met hare visscherij, de uitgestrekte bosschen en borgen, die ijzer, lood, aluin en zwavel opleveren. De hoofdstad is Bilbao (zio aldaar). De 140,000 inwoners zijn allen van den ouden Baskischen volksstam. (Zie h. art. Basken.) BISCAINO (Baktoi.ommko), oudste zoon van den landschapschilder Johannes Andreas Biscaiuo, werd in 1633 te Genua geboren, waar hij in 1657 aan do pest stierf. Dezo historieschilder loerde hot eerst bij zijn'vader, daarna bij V. Castolli. Zijne werken onderscheiden zich door hot bevallige en sehoone der beelden, den goeden smaak der draporien, oen aangenaam koloriet en eene geestige fikscho manier. Behalve voor zijne geboorteplaats , schilderde hij voor vorsclioideno plaatsen in hare nabijheid. Een zijner voornaamste stukken bevindt zich in de H. Geest-kerk, en stolt don „H. Ferrand voor den troon der H. Maagdquot; voor. In de galerij te Dresden zijn drie sehoone schilderijen van dezen meester, welke „do besnijdenisquot;; „de aanbidding der koningenquot;; on „de echtbreeksterquot; voorstellen , welke laatste, zoo om hot levendige der voorstelling, als om hare rijkheid, geroemd wordt. Biscaino was tevens een geoefend etser en werkte in ecu vrijen geestigen stijl, in do manier van Castiglione; ook in zijne etsen toont hij een zuiver en sierlijk toekenaar en een bekwaam zamonstellor te zijn. Zijne etsen zijn even schoon als gezocht. Bartsch beschrijft 40 zijner platen, hoewol B. er meer etste, wolko moest bijbolsche onderworpen voorstellen. Zijne „geboorte van Christusquot; voor het adres van Daman, werd onder andoren op do vorkooping van St. Yves, mot 51 francs betaald. Zijn monogram is: B. B.; hij toekende zijne platen ook wel met een verkorten naam. F. Amato volgde ze na; ook worden diens etsou soms met die van Biscaino verward, schoon zij met eene onvaste hand bewerkt en niet zoo goed ge-toekend zijn. BISCIONI (Ant. Makia), Ital. letterkundige, in 1674 te Florence geboren, omhelsde den geestelijken stand, werd pastoor van St. Laurentius, vervolgons opzigtor der bibliotheca Lauren-tiana, eindelijk bibliothecaris van den koning, en stierfin 1716, zonder eene menigte belangrijke letterk. werken, die hij onder handen had, te hebben kunnen voleindigen Do merkwaardigste zijner uitgegeven schriften bestaan in aanteekeningen, oommen-tariën, voorredenon, dissertatiën, uitgave van Dante en Boocacio, Florence 1713, 1728, van Lippi, Grassini enz. Hij heeftin hands, eene geschiedenis van hot geslacht Panciatichi van Florence en twee satyren op zijne vijanden nagelaten. Hij is begonnen met de uitgave van den catalogus der Bibliotheca Laurentiana, waarvan het eerste deel in 1752 in fol. te Florence verschoen. Het bevat do oostersche handschriften. BISCHOFF (Iönaz Rudolf), Edler von Altonstern, beroemd geneesheer en eliniseh leeraar te Woenen, geboren in 1784 te liromsmunster. Hij werd in 1808 te Weenen tot doctor bevorderd, waar hij zich spoedig een grooten naam als practiserend genoos-lieor hooft verworven. In 1812 werd hij tot hooglooraar in de |
49
|
clinick voor inwendige Jiiekten en in de bijzondere therapie te Prang benoemd. In 1825 werd hij als hoogleeraar aan de Josephs nendomie te Weenen, (eene instelling tot vorming van militaire goneesheeren) beroepen, waar hij later hofraad werd en in 1836 in den adelstand verheven. Hij stierf in 1850. Hij was niet alleen als hoogleeraar en als practicus een man van groote verdiensten , maar hoeft zich ook door zijne geschriften oen' blij-venden naam verworven. De voornaamste van deze zijn; Beobac/i-lungen über den Typhus nnd die Nervenjieber, nebsl ihrer Behand-lunj, Prag 1815 8» maj. Grundsalze der prakt. Heilkunde, dutch Krankheitsfdlle erlilutert, zum Gebrauch für Wundiirzte, .1 Bdc l'raag 1823—25 8» m. Grundsalze zur Erkenntniss und Beh. d. Fieber und JCnlzündunf/en, Wien 1823 (ed. 4quot; 1830 8'maj.) Grtmdsdtze zur Erke.nntn. und Be.handl, der chronisc.hen Krankheiten, 1 Hd. Wien 1830 8°. Door zijn werkje: Ueber den Nulzen der Ktthpocken fmpfung, Prag 1821 8°, heeft hij krachtig medegewerkt, om de inenting der koepokken in Bohemen ingang te doen vinden. BISCHOPF (Gottlieb Wilhelm), een beroemd kruidkundige en gewoon Hoogleeraar aan de Hoogeschool te Heidelberg, werd in het jaar 1797 te Diirckheim aan de Haardt, alwaar zijn vader apotheker was, geboren. Hij bezocht de Latijnsche school zijner geboortestad en vertoefde later bij zijn' oom te Kaiserslautern, alwaar hij onder do leiding van Koch, den bekenden vervaardiger dor Synopsis Florae Gennanicae, zich met zeer veel ijver op de kruidkunde toelegde en te gelijker tijd in het teokenen oefende. Ten einde zich vorder als schilder te bekwamen, bezocht hij in 1819 do Academie van beeldende kunsten te Munehen, echter zonder gelukkig gevolg, daar eene oogziekte hom verbood zijn opgevat voornemen verder door te zetten. In 1821 vertrok hij naar Erlangen, alwaar hij op nieuw met frissche krachten zijne lievelingsstudio ter hand nam en zijn eerste werk Die bolanische Kunslsprache in Umrissen (Niirnb. 1822) vervaardigde. Nadat hij in 1822, ton gevolge van ecu aanzoek van von Martins om hora in do bearbeiding van zijne botanische werken over Brazilië behulpzaam te zijn, naar Munehen verhuisd en de doctorale waardigheid te Erlangen verworven had, keerde hij in den herfst van 1823 naar zijne geboortestad terug, nam het bestuur van zijns vaders apotheek op zich en voleindigde aldaar de Duitsche vertaling van Guibourt's Hisloire des drogues simples. In 1824 nam hij het onderwijs in de natuurlijke geschiedenis en het teekenen aan eene piirtieuliere school op zich, bezocht daarbij nog de openbare lessen in de Zoölogie en Oryctognosie en zotte zich in 1825 met eene verhandeling De plantarum praeserlim cryplogamicamm transitu el a na la (/ia (Heidelb. 1825^, aan de Universiteit te Heidelberg als privaat-docent in de kruidkunde neder. Kon daarop, In 1833, werd hij tot buitengewoon, in 1839 tot gewoon Hoogleeraar in dezelfde wetenschap beroepen. De voornaamste en moest bekende zijner werken zijn; Die knjptoga-unschen Gewiichse (2 Lief. Niirnb. 1828),• Grundriss der medi-ctnischen Botanik (Heidelb. 1831); Lehrbuch der allyemeinen Bolanik (3 Bde. Stuttg. 1834—39); Medicinisch-pharmaceutische Botanik (lirlangen 1842, 2quot; Anfl. 1847) Handbueh der botani-'chen Terminologie und Systemkunde. (3 Bde Niirnb. 1833—44); Wilrterbuch der beschreibenden Botanik (Stuttg. 1829). Voor liet met kopergravuren versierde werk: Genera plantarum florae Germanicae bewerkte B. de UmbelUferae. De aan inhoud zoo rijke brochure: Die Botanik in ihren Grundrissen und nach ihrer historischen Entwicklung (Stuttg. 1848) werd uit de JVeue Encyclopedie der Wissenschaften und Künsle afzonderlijk afgedrukt. O. BISCUIT. (Zie Porselein.} BISHOP (Samuel) godgeleerde, geboren te Londen in 1713, in 1795 gestorven, heeft uitgegeven eene ode aan don graaf van Lincoln , Feriae poelicae, enz. Zijne werken zijn na zijn dood verzameld, en in 2 d. in 4° met zijn loven uitgegeven. BISKOPIUS was een Italiiianseh geestelijke , die in de Vilde eeuw naar Engeland beroepen werd en er in 675 de St. Pieterskerk, in bet klooster VVercmouth bij Gyrwit, van steenen bouwde en hare vensters met glas versieren liet. Hij bragt bouwlieden uit Italië mede, die waarschijnlijk Benediktijner monniken waren. BISMUTH is een spaarzaam, meestal gedegen, in de natuur voorkomend metaal. Het wordt uit de ertsen verkregen door hen in schuin in een oven geplaatste ijzeren of aarden kokers te vor-II. |
hitten, waarbij dan het metaal smelt en afloopt, terwijl het overige van de ertsen in de kokers achterblijft. Het aldus verkregen en in den handel voorkomende bismuth bevat nog geringe hoeveelheden arsenik, ijzer en andere metalen, waarvan men het voor het grootste gedeelte kan zuiveten door herhaald smelten met een weinig salpeter. Scheikundig zuiver bismuth echter verkrijgt men door basisch salpeterzuur bisnmthoxyde met kool of met zwarten vloed in eenen kroes te smelten. Het zuivere bismuth is wit met een roodaehtigen gloed, op de breuk bladerig kristalvormig, heeft een sterken metaalglans en een soortelijk gewigtvan 9,9; het is zeer broos , zoodat het tot poeder kan worden gestampt, smelt bij 246° C en stolt onder kristalvorming, waarbij tevens eene vermeerdering van volumen plaats heeft; de kristalvorm is een regelmatige octaëder. Dit metaal gaao bij een zeer hoogen warmtegraad tot damp over en kan alzoo worden gesublimeerd; bij den gewonen warmtegraad blijft het, aan den dampkring blootgesteld, onveranderd, doch verbrandt daarin bij gloeihitte met eene blaauwe vlam; het is in kokend chloorwaterstofzuur en in verdund zwavelzuur moeijelijk, in salpeterzuur gemakkelijk oplosbaar. Het salpeterzuur bismuthoxyde is het belangrijkste zout van dit metaal. Men verkrijgt dit zout door bismuth in salpeterzuur op te lossen en de oplossing voorzigtig uit te dampen, waardoor groote , kleurlooze kristallen ontstaan, welke aan de dampkringslucht water onttrekken en vervloeijen. Dit zout is zonder ontleding slechts in eene kleine hoeveelheid water oplosbaar, terwijl het door eene grootere hoeveelheid ontbonden wordt en dan een witten nederslag vormt, welke van verschillende zamenstelling is, naarmate de hooveellieid water grooter of kleiner was. Deze nederslag bestaat voornamelijk uit basisch salpeterzuur bismuthoxyde en werd in de geneeskunde eertijds aangewend onder de benamingen van; magisterium bis-muthi, marcasita alba en album bismuthi; hij werd vroeger ook als blanketsel gebezigd en heette toon spaansch wit. De alliages van het bismuth met tin en lood kenmerken zich door hunne gemakkelijke smeltbaarheid. Het gemakkelijk smeltbare metaal van Newton bestaat uit 8 d. bismuth, 5 d. lood en 3 d. tin en smelt bij 94'/.° C ; dat van lloso bestaat uit 2 d. bismuth 1 d. lood en 1 d. tin en smelt bij 93*/%° C. Dergelijke legeringen worden aangewend als soldeersel, tot het vervaardigen van stere-otyp-platen en somtijds als beveiligingsmiddel voor stoomketels, waarin dan een gat met een gemakkelijk smeltbaar metaal wordt volgegoten om bij een te hoogen warmtegraad aan den stoom uitgang te kunnen vorleenen. Het bismuth is sedert lang bekend en werd reeds in de XVquot; eeuw beschreven; velen verwisselden het echter mot tin en lood, welke verwisseling vooral werd veroorzaakt, omdat het ook wel marcasita genoemd werd, een naam die ook wel aan andere metalen werd gegeven. BISON. (/Jos Americanus, Gmel.) De Bison behoort tot de familie der ossen , onder de herkaauwende of tweehoevige zoogdieren. De naam bison werd door de Latijnsche schrijvers der eerste eeuw (Sonoea, Hippol. act. 1 v. 63, Plinius, Nat. hist. 1. VIII c. XV en Martialis , Speet, epiyr. XXtH.) gebruikt om den wisent of aueroclis, uros, uit het noordelijk gedeelte van Duitseh-land en Polen aan te duiden; later werd hij op alle wilde stieren, zelfs op de Schotseho toegepast, wien daarbij dan ook manen als van een leeuw werden toegeschreven. Tegenwoordig behoort de naam bison uitsluitend aan eene soort van wilde ossen in Noord-America, welke aldaar in ontzettende kudden leeft en doordi-jagers gewoonlijk buffalo genoemd wordt. Vroeger waren er velt-bisons aanwezig in Canada, Pennsylvanië en Kentucky, doch zij wijken langzamerhand terug voor de indringende beschaving. Tegenwoordig strekken hunne ontelbare kudden hunne togten niet beneden 64quot; noorderbreedte uit, en bewonen voornamelijk de Prairiën, die door de wateren van de Arkansa, Platte. Missouri en Suskatehawan besproeid worden. De bison heeft oen verraderlijk en uiterst wild uitzigt; de kop en borst zijn broed en zwaar en geheel niet dik , half krullend . half nederhangend donkerbruin haar bezet. Do horons zijn klein en puntig, ver van elkander verwijderd en bijna regt. Het overigt gedeelte van hot dier is ranker, on mot ligtcr en glad haar bedekt. Meestal zijn zij aan den schouder 6 Eng. voeten hoog, en wegen 12 tot 1400 Eng. ponden. Men heeft er echter van 2000 p. gezien. Het vlcesch is zeer geschat, de huid geldt in Canada, opgemaakt zijnde, 3 of .£ 4. Het gedroogde of gerookte |
BIS-BIT
50
|
vloesch maakt den wiutorvoorraad van vole Imiintuisehe stammen uit. Do bisons trokken gestadig van de oono plaats naar do andere, hetzij door jagers opgejaagd, of door don honger voortgedreven. In den winter krabben zij do sneeuw weg om liet gras te bereiken. Bullen en koeijon leven het grootste gedeelte van het jaar in afgezonderdo kudden; maar het geheele jaar door, worden evenwel do kocijen door eon of twee der oudste bullen voorgegaan. BISSCHOP is, naar het taalgebruik van het Nieuwe Testament, een leeraar cn geestelijk opziener, kerkvoogd eener Christelijke gemeente. De bisschoppen, door de Apostelen zelve ingesteld of door do gemeenten volgens het apostolisehe denkbeeld verkozen, hadden over do geheele gemeente, alsmede over de mindere dienaren hot opzigt, zonder eehter in do eerste eeuwen zich den voorrang, do regten en vrijdommen aan te matigen, welko hun naderhand van tijd tot tijd ton deel vielen. In latcrcn tijd verwijderden zich echter do bisschoppen moer en meer van hunne oorspronkelijke bestemming. De bijna onbepaalde heerschappij over do geestelijken van hun kerspel, hunne deelneming aan zaken van staat, het bestuur der kerkelijke goederen, dc verdediging hunner kerkelijke regten en vrijheden en hunne uitgestrekte geestelijke on wereldlijke magt, dit alles gaf hun zoo veel works, dat zij tijd noch lust haddon, om zich mot het leeraar-ambt en do zorg voor het geestelijke welzijn hunner gemeenten op te houden. Zij behielden dcrlnilvo do gewigtigsto ambtsver-rigtingon, hot ordenen der goestolijkon, de bediening van het vormsel en hot vervaardigen der heilige zalf Ccrisma) voor zich-zelven, doch lieten voor al het overige de mindere geestelijkheid zorgen; zelfs stelden zij in de middeleeuwen hunne eigene vicarissen aan, die onder den naam van Wijbisschoppon en Coadjutors bekend zijn; doch zoodanige bisschoppen, die zeiven prediken en voor do geestelijke belangen hunner gemeenten zorgen, waren sedert de zevende eeuw al zeer zeldzaam. Geen wonder derhalve, dat niet alleen de adel maar ook vorsten cn konings-zonen, naar eene waardigheid dongen, die zoo aanzienlijk als voordeelig was en ledigen tijd in overvloed kon opleveren , om zich ridderlijke vermaken en allerlei levensgenot te veroorloven, en het was hierdoor, dat inzonderheid de bisdommen in Duitsehland eenen luister en een aanzien verkregen, waarvan de overige Christen-statcn weinige voorbeelden zullen opleveren. De hervorming verminderde echter hun aantal, cn ofschoon dehoogeregeestelijkheid in de noordsche rijken, die van de katholijke kerk gescheiden waren, den titel van bisschop behielden , verloren deze echter het grootste gedeelte hunner voormalige inkomsten en voorregten. De Zweedsche cn Engelsche bisschoppen bleven rijksstanden, doch met minder invloed ; terwijl de Engelsche kerk hare bisschoppen nog het meeste aanzien liet behouden cn daardoor den naam van bisschoppelijke verkreeg. Van den anderen kant heeft de Roomsche kerk veel vroeger, door de veroveringen der Mohammedanen, een groot aantal bisdommen verloren, welke de pauselijke stoel echter op nieuw bezette; en van hier de menigvuldige titulaire bisschoppen, wier bisdommen m pnrlibus infidelinm, dat is, in de landen der ongeloovigen, liggen, en waarop zij noch eenigen invloed oefenen, noch waarvan zij eenigerbande inkomsten trekken kunnen. BISSCHOP (Coknulis) was leerling van Ferdinand Bol, en schilderde portretten en geschiedkundige onderwerpen. Hij was in 1630 te Dordrecht gebtren en stierf in 1674, kort na zijne aanstelling tot hofschilder van den Deenschen koning. Een zijner stukken „drie beelden bij kaarslichtquot; voorstellende, werd voor Lodewijk XIV gekocht en in diens galerij geplaatst. Zijne twee zonen, Jacob en Abraham, beoefenden de kunst even als drie zijner dochters; de eerstgenoemden schilderden kamerbehangsels en zolderstukken; de tweede, stukken met allerlei gevogelte, welke eveneens lot kamerversiering dienden. Een zekere Chris-tiaan Bisschop, wiens levensgeschiedenis onbekend is, heeft verscheidene bladen met ossen en kocijen geëtst, welke met C. B. of met zijn' naam geteekend zijn. |
HISSCHOP (Jan du), in 1646 te 's Gravenhage geboren, en in 1686 te Amsterdam overleden, was advocaat bij het hof van Holland, en zulk een groot beminnaar der schilderkunst, dat hij in zijne ledige oogenblikken met veel bekwaamheid, landschappen en historie-stukken vervaardigde. Hij muntte echter meest nit in het maken van teekeningen met de pen en het penseel, in welko hy den stijl van vorschillendo beroemde meesters, Rubens, van Dijek, Veronese, Tintoretto en andoren, bedriegelijk wist na te bootsen. Op de verkooping van de Vos, werd een met de pen en bruine inkt door hem geteekend portret van den viee-admiraal Th. Vlugh, met ƒ 25 betaald. Voornamelijk zijn echter zijne etsen beroemd, die, in een' geestigen en schilderachtigen stijl, naar voortreffelijke werken uitgevoerd zijn; in welk vak hij geen meester had, doch ziehzelven oefende. Zijn te 's Gravenhage in 1671 onder den titel: Paradigmata graphica variorum arlijivum, tabulis aeneis, in 2 d. in fol. uitgegeven werk, ia steeds gezocht. Het bevat 102 afbeeldingen van standbeelden en andere figuren. N. Visscher gaf er in hetzelfde jaar eene nieuwe uitgaaf van , die 113 platen bevat; ze zijn meest naar do teekeningen van VV. Doudijns geëtst. De overige platen van de Bisschop zijn naar van Dijck, Rubens, P. Veronese of Tintoretto gevolgd; de twee in gr. dw. fol. welko „de marteling van den H. Laurcntiusquot; en „Joseph in Egyptoquot; voorstellen, vervaardigde hij naar B. Breenberg, welke insgelijks deze onderwerpen gegraveerd heeft. Zijn monogram is: j SLjf. hetwelk Johannes Episcopius beteekent. BISSE. (Zie Givre.) BISTER. (Zie Verwen.) B1STI. Eene Pcrziaanscho munt, omtrent vier stuivers Hol-landsch. BISTOURI. Dus noemt men in de heelkunde snijdende werktuigen , wier klingen niet, zoo als bij de scalpels, in het heft vastgeklonken zijn, maar in den vorm van knipmessen openslaan, of door een ring of schuif in het heft worden bevestigd; omdat zij weinig omvang hebben en men die dus gemakkelijk bij zich kan dragen, vindt men ze in de chirurgische troussen. Voor sommige bepaalde operatiën is de vorm dezer messen gewijzigd; deze worden dan naar den uitvinder genoemd. BITAUUE (Paul, JiShémie) werd uit protestantsche ouders, die uit Frankrijk gevlugt waren, in 1732 te Koningsbergen geboren , en is beroemd door zijne Fransehe overzetting van Homerus, door een gedicht in proza, betiteld Jozef, en een ander over de Omwenleling der Vereenigde Nederlanden. Al deze werken verbeterde hij onophoudelijk. Van zijnen Homerus zijn 4 of 5, en van Jozef mot alleen 7 drukken uitgegeven, maar dit werk werd dikwijls nagedrukt en in verscheidene talen overgezet. Zijn heldendicht over de Omwenteling in de Nederlanden, het eerst onder den titel van Willem uitgegeven, verscheen ten tweede male , vermeerderd en omgewerkt, onder den naam van les Balaves, in het licht. Door zijne kunde en de vriendschap van d'Alembert, welke bij op eene reis naar Parijs verworven had. en die hem zeer sterk bij Fredcrik II aanbeval, werd hij lid dei-academie te Berlijn. Behalve de genoemde werken, heeft hij Herman en Dorothea van Göthe overgezet. Bij de omwenteling in Frankrijk werd hij met zijne uitmuntende gade in den kerker geworpen, doch spoedig weder in vrijheid gesteld. Napoleon benoemde hem tot lid van het legioen van eer. Zijn stijl is niet vrij van Germanismen. Zijne Oenvres Completes, 9 din. Parijs 1804, zijn door zijne weduwe uitgegeven. BITHYNIE. Een niet onaanzienlijk rijk in Klein-Azië, dooide Propontis cn den Thracisclien Bosporus van Europa afgescheiden, grensde ten noorden aan den Pontus Euxinus, ten oosten aan Paphlagonië, ten zuidwesten aan Mysië, waar de rivier Rhyndacus, en ten zuiden aan Plirygië en Galatië, waar gebergten de grenzen uitmaakten. De beroemdste steden waren de Griekschc volkplantingen Chalcedon, Heraelea, Myclea (later Apamea) en Astaeus, na welks verwoesting door Lysimachus. Nicomedes I in de nabijheid Nicomedia stichtte, dat de residentie der koningen en spoedig eene der aanzienlijkste steden vanKlein-Azië werd. Bovendien glansden er Nicaea en Prusa. Het land werd voor Alexander den Grooten door landvoogden van do Perzische koningen bestuurd; doch na zijnen dood stichtte Zipoetcs, zoon van Bias, daar een afzonderlijk koningrijk, dat langen tijd door koophandel bloeide en eenige vermaarde koningen gehad heeft, zoo als Nicomedes, Prusias, en anderen. De laatste zijner koningen was Nicomedes, do derde van dien naam, die, in den |
51
|
oorlog met Mithridntes, de zijde der Romoinen hield, en hij zijnon dood in het jaar 75 voor onze jaartelling, het Romeinsche volk tot erfgenaam zijns rijks maakte. Tegenwoordig heet hot: Osman-ili of Beefangial. BITTERAARDE. (Zie Maynesia.) BITTERWATER. (Zie Magnesia.) BITTERZOET. (Zie Al/rank.) BITTEBZOUT. (Zie Magnesia.) BITUMEN. {Aard-olie, Berg-olie, Berg-teer, Steen-olie.) Onder deze benaming is eene vloeistof bekend, welke van bewerktuigden oorsprong is, doch door haar natuurlijk voorkomen veeltijds tot de delfstoffen gerekend wordt. Zij sehijnt het ontledingsproduct te zijn van bewerktuigde stoffen, welke door de inwendige aardwarmte ontbonden worden. Het is eene soms dunne, soms taaije vloeistof, welke op water drijft, een soortelijk gewigt heeft van 0,7 tot 0,9, helder en van licht-tot donker geel, geelbruin of zwartbruin gekleurd is; zij heeft een cigendommelijken, brandig harsachtigen smaak en reuk, welke in hot algemeen bitumineus genoemd wordt. Het bitumen vorvlugtigt zich, aan den dampkring blootgesteld, bij den gewonen warmtegraad; van deze eigenschap maakt men gebruik om het door overhaling te zuiveren, waardoor men dan eene vloeistof verkrijgt, welke uit koolstof en waterstof bestaat, en alzoo geschikt is om er het potassium onder te bewaren; hot is gemakkelijk brandbaar, terwijl bij de verbranding veel kool, als roet, wordt afgescheiden; het is onoplosbaar in water, maar zeer gemakkelijk oplosbaar in alkohol, aether, vluggeen vette oliën. Men onderscheidt in den handel drupvormig vloeibaar bitumen, of borg-olio, en taaivlooibaar bitumen, of borg-teor. De borg-olie wordt weder onderscheiden in a) naphtha of berg-naphtha, eene waterheldere, geheel doorschijnende, aromatisch riekende vloeistof, welke verbrandt zonder eonig overschot achter te laten, en b) gemeone berg-olie of steen-olie , welke geel tot geelbruin en minder helder is, en bij het verbranden een minder aangenamen reuk verspreidt en oen gering koolachtig overschot nalaat. De berg-teer is geelachtig tot zwartachtig bruin, soms zwart en geheel ondoorschijnend. De berg-olie gaat, aan de dampkringslucht blootgesteld, door opneming van zuurstof over tot berg-teer, terwijl deze weder vorder tot borgpokkan overgaan. Het bitumen komt voorin kalk-, lei-, morgei- en zandsteen-lagen uit do vlotvormingen, uitliet overgangstijdvnk, en wel voornamelijk in de nabijheid van steenkool-lagen en steenzout-beddingon, waar het dan in spleten uit den bodem to voorschijn komt of don grond geheel doortrekt; somtijds drijft het ook op de oppervlakte van zoute meren. Deze vloeistof wordt voornamelijk aangetroffen en verzameld in het zuidelijke en westelijke gedeelte van Azië, hoofdzakelijk in den Caucasus en aan de Caspischo zee; verder in Perzië, Arabië, Oost-Indië, Sina en Japan, ook in enkele stroken van Europa, zooals op Sicilië, in Italië, in het zuiden van Frankrijk, in Tyrol, Beijeren, Schotland en Engeland. Het bitumen is ook bekend onder de benamingen van: petroleuni, olexnn petrae, oleum terrae, balsamum terras en naphtha petrae. Herodotus maakt reeds gewag van petroleum-bronnon en I'lutar-chus spreekt van een meer van naphtha te Ecbatana in Medië. BLAAR. {Bulla, amptilla.) Het gevolg eener eigenaardige ontsteking van de huid, waarbij eene ruime afscheiding plaats hoeft, van een weiachtig vocht uit de bloedvaten. Hierdoor wordt do opperhuid opgeligt. Zij is het gevolg van verbranding, of van blaartrekkende middelen, (zie aldaar.) soms ook van ontsteking der huid, door ziekten die uit het ligchaam ontstaan, bijv. bij de belroos {erysipelas bullaceus) waarbij de opperhuid ook door do uitgestorte wei zich in blaren verheft. Bij vele huidziekten ziet men kleine blaren , die blaasjes (vesiculae) worden genoemd. BLAARTREKKENDE MIDDELEN {epispastica, vesicantia) worden op do huid aangewend, om afleiding te maken, ook als prikkelende middelen, om bij werkeloosheid op te wekken. (Zie Blaar.) De volksmecning, dat men daardoor kwade sappen naar buiten trekt en bij het openen der blaren kan wegnemen, mist allen grond. Zoo men na do opening der blaren die men door pleisters veroorzaakt heeft, bij het wegvloeijen van het uitgestorte vocht vorligting dor verschijnselen ziet, dan is deze het gevolg der afleiding en dor ontspanning, die het lozen van het vocht geeft. Als blaartrekkend middel, zijn de zoogenoemde Spaanscho vliegen (Zie Spaansche vliegen.) het moest in gebruik. |
BLAAS. (Zie Pisblaas.) BLAASBALG. (Zie Blaastoestellen.) BLA AS-INSTRUMENTEN. Inden ruimston zin kan non alle inrigtingen of toestellen aldus noemen , waarbij door oenen luchtstroom een muzikalen toon wordt voortgebragt. In dien zin zouden dan ook de orgelpijpen on de aoölus-harp hiertoe behoo-ron. Gewoonlijk verstaat men daardoor echter al de zoodanige waarbij de toon door aanblazing met den mond wordt voortgebragt, zooals bij fluiten, klarinetten, trompetten enz. De vorm dozer instrumenten is zeer verschillend en heeft in den loop dei-tijden vele veranderingen ondergaan, waardoor sommige een grooteren omvang van toonen hebben vorkregen, andere gemakkelijker in het gebruik zijn geworden ; zeer vele, die vroeger tot de voornaamste behoorden, zijn zelfs geheel in onbruik geraakt en van sommige dio in do geschiedenis worden vermeld is zelfs de juiste vorm niet moer bekend. Wanneer de lucht, die in eene aan beide zijden opene cylindrischo of prismatische buis is bevat, waarvan de lengte bijv. 15 of 20 malen de wijdte overtreft, in eene trillende beweging wordt gebragt, dan zal er, bij eene genoegzame snelheid der opvolging van de trillingen, een muzikale toon ontstaan. Bedraagt het aantal trillingen 16 in eene seconde, dan heeft elke geluidgolving eene lengte van 64 voet of 20,78 Nederl. ellen; dewijl hot geluid zich met eene snelheid van gemiddeld 1024 voeten of 64X16 in céno seconde voortplant. Heeft de buis eene lengte van 32 voeten, dan doet zij den laagston toon waarnomen die voor het menscholijk oor waarneembaar is en tevens don laagsten dien do buis kan voortbron-gen; de buis hooft dan de halve golflengte. Nagenoeg in het midden dor buis is de lucht in rust, welke plaats men een /cnoo]i noemt; do luchtdeeltjes echter die verder en vorder van dezen knoop zijn verwijderd bezitten ecno hoen en wedorgaando beweging, welke het grootst is aan de beide opene einden. Op dezelfde wijze trilt de lucht in allo aan beide zijden opene cylinders of prisma's,onversch llig welke derzolver lengte zij mits do middellijn niet minder dan 'As of 'Ito van de lengte bedrage. Hoe kleiner de afmetingen der buis zijn, dos te hoogor wordt echter de toon. Wordt er in den zijwand dor buis eono opening gemaakt, dan rijst aanstonds de toon dien zij geeft en wel des te hoogor, naarmate de gemaakte opening nader bij dat uiteinde dor buis gelegen is waar do trillingen ontstaan. Indien er in den zijwand dolhuis moordere openingen zijn die naar verkiezing kunnen worden geopend, dan kan, bij het behoorlijk in trillende beweging brengen dor in do buis bevatte luclitkolom, uit eene zelfde buis eene reeks van toonen worden verkregen, door achtereenvolgend een of meerdere openingen te sluiten. Het is daarbij nagenoeg evonzoo alsof men de buis verschillende lengton geeft. Op dit beginsel berust de inrigting van de dwarsfluit, hot oeiaaffluitjo, de flageolet, do fagot, do klarinet, de klephoorn enz , ofschoon de lucht bij deze instrumenten op onderscheidono wijzen in trilling wordt gebragt; de openingen worden hij deze door de vingers of door kleppen gesloten. Is de lengte oener buis zeer groot in betrokking tot do wijdte, zoodat zij deze laatste 30, 40 of'zelfs 100 en 200 malen overtreft dan wordt het hoogst moeijelijk en vaak zelfs onmogelijk om de luclitkolom die in dezelve is bevat zoodanig to doen trillen als in hot eerste geval. Deze verdoelt zich dan in 2 , 3, 4 , 5, 6 enz. gelijke doelen, die elk op zich zelve trillen en door knoopvlakken van elkander zijn gescheiden. In het midden tusschen twee knoo-pen is de heen en wodergaando beweging der luchtdeeltjes hot sterkst (deze plaatsen worden buiken genoemd) en zij noemt ter wederzijdo naar do knoopon toe af. Bij buizen die aan beide zijden open zijn, zijn de openingen steeds buiken ; dat is, aldaar is do lucht, evenals tusschen twee knoopen, in de sterkste trilling. Met het toenemen van het aantal der knoopen rijst tevens de toon, en deze toeneming hangt van de kracht van den luchtstroom af waardoor de lucht in de buis wordt in beweging gebragt. Heeft eene buis bijv. zoodanige lengte, dat zij mot éénon knoop in het midden den grondtoon C geeft, dan zal zij hij eene veriloe-ling dor luclitkolom door 2, 3, 4, enz. knoopon de volgende too-non geven: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 ljj_ O c g c e g i («is tot A e d u t'-|-..g a—...i h cenz. |
32
|
Deze toonen noemt men de harmonische bovenreeks; do toonen zelve worden bijtoonen genoemd. Heeft de buis eene andere lengte, zoodat de grondtoon die zij geeft niet C maar eene andere is, dan zal zij evenzeer eene zelfde reeks van toonen opleveren, die tot haai- grondtoon in dezelfde verhouding staan als de bovenstaande reeks tot den grondtoon C. Bij vele blaas-instrumenten is de lengte der buis, waaruit zij bestaan, zeer aanzienlijk in verhouding tot de wijdte, zoonis bij den waldhoorn, de trompet, bazuin enz.; deze buizen zijn deels om er een sierlijken vorm aan te geven, deels om gemukkelijk in de behandeling te zijn, of om andere redenen, op verschillende wijzen gebogen of zaamgerold. Dit laatste heeft echter weinig of geen invloed op den toon. Om deze instrumenten een bepaalden toon te doen geven moeten zij met eene zekere kracht worden aangeblazen , doch daarbij verdeelt zich de luchtkolom, die in dezelve bevat is, veelal in zeer vele deelen, zoodat zij nimmer den grondtoon geven die aan de lengte der buis beantwoordt, maar een der toonen van de zoo even vermelde harmonische bovenreeks. Het is er echter verre van daan dat deze eene geregelde opvolging van toonen zou uitmaken, zooals uit het opgegevene blijkt en men kan dus door middel van deze instrumenten niet naar willekeur alle verschillende toonen voortbrengen. Vele zouden uit dien hoofde zelfs geheel onbruikbaar zijn, indien men niet door byzon-dere kunstmiddelen daarin wist te voorzien. Ons bestek gedoogt niet om hier dezeallen te vermelden; slechts eenigen zullen genoegzaam zijn om aan te toonen, hoe men de door de natuur gegeven schijnbare grenzen, veelal door hoogst vernuftige inrigtingeu heeft weien te overschrijden. Indien eene aan beide zijden opene buis den grondtoon aangeeft, en men houdt eenig vast ligchaam of de hand, op eencn kleinen afstand boven de opening der buis, dan daalt daardoor de toon; wordt die opening echter trechtervormig verwijd, dan zal de toon rijzen. Is de lengte der buis echter groot in verhouding tot hare middellijn , zoodal zij niet den grondtoon, maar een der toonen van de harmonische bovenreeks geeft, dan zal deze insgelijks op de voormelde wijze kunnen worden verhoogd of verlaagd. Van deze handelwijze wordt steeds bij het blazen van den waldhoorn gebruik gemaakt; naardien de speler de hand meer of minder diep in den trechter steekt. Dit is echter niet geheel voldoende, daarom is men tot hot gebruik van de dusgenoemde beugels overgegaan, welke in gewonden buizen van verschillende lengten bestaan, die aan het instrument zoodanig worden verbonden, dat daardoor deszelfs lengte meer of minder wordt gewijzigd en men, met behulp der hand, verder de verlangde toonen kan voortbrengen. Dit verlongen en verkorten der trillende luchtkolom geschiedt bij do bazuin of trombone door de zoogenoemde coulissen of stangen, twee evenwijdige met elkander verbonden buizen, welke over twee eveneens evenwijdige, doch aan de einden opene buizen van het eigenlijk instrument, vrij luchtdigt kunnen worden hoon en weder gesehoven. Bij eiken verschillenden stand dezer stangen heeft dus de luchtkolom eene andere lengte en dus andere harmonische toonen der bovenreeks. Het is ligt na te gaan dat het verschuiven derstangen op de juiste lengte, veelvuldige oefening voreischt. Elke toon eischt echter geene bijzondere lengte dor trillende luchtkolom, want een zelfde toon kan bijv. de 12« van een zekeren grondtoon en de 15c van oen anderen zijn, dat is, door eenolucht-kolom, van bijv. 15 palmen lengte in 15, of een van 12 palmen in 12 gelijke trillende deelen door knoopen te verdoelen, bekomt men, ofschoon verschillend van sterkte, denzelfden toon. Het verdoelen van eene luchtkolom in een verschillend aantal deelen wordt door het verschil in het aanblazen verkregen. Hoogst vernuftig is do wijze waarop de trillende luchtkolom bij do cornet 5i pistons wordt verlengd on verkort. Even als bij den waldhoorn geschiedt dit door heugels; doch deze worden niet achtereenvolgend op hot instrument geplaatst, maar zijn daaraan voortdurend bevestigd; het zijn verlengingen der hoofdhuis van het instrument, als langs oenen omweg. Zij ziju echter door buizen welke dubbel doorboord zijn afgesloten; deze laatste zijn zoodanig verschuifbaar, dat de toegang der lucht tot een of meer dezer beugels kan worden geopend, waardoor do trillende luchtkolom wordt verlengd en eene nieuwe reeks van toonen kan worden voortge-bragt. Hot openen geschiedt door drukken met de vingers, het sluiten door veereu binnen in het instrument geplaatst. BIJ de fagot, klarinet enz. geschiedt het verlengen en verkorten der luchtkolom, of door het openen en sluiten van zijopouingeu, door middel der vingers, ofwel waar de openingen buiten het bereik dei-vingers liggen, door kleppen ; bij den klephoorn heeft alleen het laatste plaats. |
Mot betrekking tot do wijze waarop de lucht bij do blaas-instrumenten in trilling wordt gebragt, kan men ze in twee soorten onderscheiden, namelijk in zoodanige die met do pijpwerken of mot de tongwerken der orgels zijn te vergelijken. ïot de eerste behoort de flageolet en dwarsfluit, tot de laatste de oboe, klarinet, fagot, hoorn, bazuin enz. Bij de flageolet wordt de luchtstroom door een spleet tegen den scherpen kant van eene insnijding der buis gedreven , waardoor de lucht in trilling geraakt; bij de dwarsfluit geschiedt zulks door regtstreeks blazen met den mond togen den rand der bovenste opening. Bij de klarinet bevindt zich aan het mondstuk een veerkrachtig riet, dat door de lippen meer of minder geknepen en door de drukking der lueht in den mond in eene trillende beweging gebragt, deze beweging aan de lucht mededeelt die in het instrument is bevat. De oboc en fagot bezitten twee zoodanige rieten. Vele der overige instrumeuten hebben oen half bolvormig uitgehold of kogelvormig verlengd mondstuk (bocal). Hier vervangen de lippen het trillend riet dor vorige, en door dezelve moor of minder sterk tegen elkander te persen en tevens in dezelfde mate de kracht van den luchtstroom te vermeerderen, wordt de lucht die in hot instrument is in trillingen van verschillende snelheid gebragt, en dus oen hoogere of lagere toon voortgebragt. Bij vele instrumenten is liet eene opene einde der buis trechtervormig verwijd, zoo als bij don waldhoorn, trompet, klarinet, ohoe enz., bij andore niet, bijv. de fagot en fluit. Met betrekking tot de stof waaruit de blaas-instrumenten zijn vervaardigd, verdeelt men ze in hout- en blik-instrumenten. De eerste: fluit, oboe, klarinet en fagot, vormen bij de instrumen-tering een eigenaardig geheel; van dezelve zijn er die eenen verschillenden grondtoon hebben, waarnaar zij worden genoemd. Ook de blik-instrumenten: hoornen, trompet en bazuin ziju van zeer verschillenden grondtoon. Behalve de hier reeds genoemde instrumenten, zijn er nog eenige andore meer of minder algemeen gebruikelijke, zoo als do engolscho hoorn, do basset-hoorn of oigcntlijk basset-klarinet en de serpent. Veelvuldig zijn de veranderingen die de blaas-instrumenten in den loopder tijden hebben ondergaan, sommigen zouden zelfs door derzolver eerste uitvinders niet meer herkend worden. Velen zijn in onbruik geraakt, anderen integendeel tot eencn hoogeu graad van volniaakthoid gebragt. BLAASKUUID. (Utricularia.) Een tot de natuurlijke familie der Utricularien behoorond plantengeslacht, welks soorten allen in hot water leven, en zich door de zeer eigenaardige gedaante harer bladen, welke zich als kleine blaasjes voordoen, onderscheiden. Door deze, ten deelemot lucht gevulde, orgaantjes worden de planton , die zich overigens op den bodem van slooten, enz. schuil houden, gedurende den bloeitijd naar boven geheven, om na do bevruchting, weder hare vorige standplaats in te nemen. Inlandsch zijn U. vulgaris L., V. minor L. en U. intermedia Hayne. O. BLAASPIJP. Dit werktuig is, bij instrumentmakers, gouden zilversmeden en anderen, tot het aan elkander solderen van kleine stukjes motaal, reeds sedert goruimen tijd in gebruik. Het bestaat uit eene kegelvormig toeloopende buis of pijp van geel koper, welke gewoonlijk eene lengte heeft van ongeveer 240 n. strepen, aan het dikke einde 7 en aan het dunste slechts 1 tot 1,5 n. str. wijd is; op 40 n. str. afstand van hot dunste einde is zij onder eenen regton hoek gebogen, zoodat men er op gene gemakkelijke wijze do vlam van eene olielamp of kaars mode kan leiden, op de te solderen metaalstukken, wanneer men dooide wijdste opening blaast. De blaaspijp behoort echter tevens tot een der voornaamste werktuigen, welke don scheikundige en den mineraloog onontbeerlijk zijn. Het werktuig levert, zoo als hot door metaalwerkers, met hare eenvoudige inrigting gebruikt wordt, veel ongerief op, vooral als men er lang en voortdurend mode blaast. In de buis toch verzamelt zich vocht, hot van do lippen afvlocijcndo speeksel en do dampen van den adem, waardoor do |
quot;gt;3
|
luchtstroom onregelmatig of afgebroken wordt Dit ongerief heeft men trachten op te heffen, door aan het dunnere einde van do blaaspijp eene wijdere , holle ruimte ter opneming van het vocht aan te brengen. Deze holle ruimte had eerst de gedaante van ecnenbol, later die vaneenen halven cirkel, terwijl zij eindelijk die van ecnen cylinder verkreeg en behield. Zooals zij tegenwoordig in het algemeen gebruikt wordt, is zij zamcngestcld uit eene kegelvormige metalen buis, van geelkoper, nieuwzilver of silver, van ongeveer 200 n. str. lengte, welke aan hot wijdste einde voorzien is van een hoornen of houten mondstuk , van verschillenden vorm, terwijl het naamvere einde luchtdigt sluit in het bovenvlak van eenen kleinen hollen cylinder, in welks cy-linder-vlak eene loodregte, kleine opening is, waarin een klein, hol, kegelvormig buisje wordt bevestigd; op hot dunste einde van dit buisje kunnen kleine, uitgedraaide en doorboorde dopjes, met eene opening van 0,5 tot 0,4 n. str. worden geplaatst. Het gebruik van de blaaspijp tot scheikundig onderzoek dagteekent van hot jaar 1738 , toen hare aanwending in mineralogisch-scheikundige onderzoekingen het eerst werd beproefd door Anton von Swab, een Zweedseh bergraad. Sedert werd hare waarde , vooral voor mineralogische scheikunde, verhoogd door de onderzoekingen van Cronstedt, von Engeström, Bergmann, Galm, Berzelius en Plattner. (Verg. Vie Anwendmy des Löthrohrs in der Chemie und Mineraioyie von J. J. lierzelius, 3 Auflage, 1837; Het scheikundig onderzoek mei de blaaspijp door C. F. Plattner, uit het Hoogduitsch vertaald door P. J. Kipp, 1850.) BLAASSÏEENUN. (Zio Pissteenen.) BLAAS-TOKSTELI/EN. In de handwerken, kunsten, het fabriekwezen en bij de uitsmelting der metalen uit de ertsen heeft men dikwijls behoefte aan min of meer sterke luchtstroomen, hetzij om door toevoer van lucht tot de brandstoffen in de verschillende soorten van ovens de verbranding aan te wakkeren, hetzij om de zuurstof der lucht te doen dienen tot oxydatie van daarvoor vatbare stoffen. Menigvuldig zijn dan ook de soorten van toestellen voor deze doeleinden; doch eene naauwkeurige beschrijving, vergelijking en beoordeeling daarvan zou ons bestek overschrijden ; de voornaamste en meest gebruikelijke kunnen slechts vermeld worden. Men kan de blaas-toestellen verdeel en in 1» blaasbalgen, 2» cylinder- en kast-blaasbalgen, 3» hydrostatische of water-blaas-toestellen, 4quot; windrad-blaas-toestellen. De inrigting der blaasbalgen, zoo als deze in onze keukens worden gebruikt, is algemeen bekend. Twee driehoekige of nagenoeg hartvormige planken zijn aan de punt beweegbaar met el. kander verbonden; aan die punt is eene min of meer verlengde opening, waardoor de lucht moet uitstroomen; deksel en bodem zijn door Ieder zoodanig met de overige randen verbonden, dat er, wanneer het leder strak is, eene ten naastenbij prismatische ruimte daartusschen bevat is. Is deze ruimte mot lucht gevuld en tracht men bodem en deksel tot elkander te doen naderen, dan wordt de lucht door do opening aan de punt uitgedreven. Indien men daarna deze beide weder van elkander verwijderde, dan zou de lucht evenzoo weder door die opening naar binnen treden. Om dit te beletten heeft men somtijds van binnen eene klep vóór de buis aangebragt, die zich wel buiten- doch niet binnenwaarts kan openen. Ton einde echter den balg op nieuw met lucht te kunnen vullen, is er gewoonlijk in den bodem eene andere klep van leder aangebragt, die zich alleen naar binnen kan openen en dus do lucht doorlaat bij het van elkander verwijderen van bodem en deksel. Bij het afwisselend op en nedor bewegen van een dezer beide laatsten, wordt er dus beurtelings door de eene klep lucht in-, door de andere uitgelaten. De aanvoer van lucht is hier dus bij tusschenpoozen en men heeft daarom getracht om op de volgende wijze eenon onafgebroken stroom te verkrijgen. Op het deljsel van den zoo even beschreven balg is dan nog een andore dergelijke balg geplaatst, de uitstroomingsbuis heeft gemeenschap met de laatste ruimte en in het vroegere deksel dat zich nu tusschen het bovenste en den bodem bevindt, is eene klep aangebragt, die zich opwaarts opent. De onderste ruimte, de sehephalg genoemd, heeft alleen door do klep in den bodem gemeenschap met do buitenlucht, en door laatstgemelde klep met den eigenlijken balg. Wordt nu de schepbalg in eene op- en neergaande beweging gebragt, dan wordter bij eiken neergang van den bodem lucht in denzelven opgenomen , en bij eiken o/)gang wordt deze in den eigenlijken balg geperst, gaande daarbij door de klep in den vasten bodem. Do laatstgemelde steeds met lucht gevuld zijnde, kan er op deze wijze oen onafgebroken luchtstroom worden verkregen. Zoodanig is do inrigting dor blaasbalgen bij de smeden. Dikwijls echter goeft men aan den balg eenen ronden vorm, zoodat zoowel de schepbalg als de bovenbalg, indien zij met lucht zijn gevuld, ten naastenbij eenen cylindrischcn vorm hebben. De ronde wanden van den cylinder zijn steeds van leder. Bij vierkante balgen, worden de wanden gedeeltelijk uit hout vervaardigd , en door lederen stroo-ken aan elkander bevestigd, zoo als bij de orgels. Daar het leder echter, zelfs wanneer het goed wordt gcsiueord, met den tijd verhardt en bros wordt, zal de beweging des blaasbalgs daardoor moeijolijker worden en de schadelijke ruimte worden vergroot, Bij alle blaasbalgen wordt dat gedeelte der inwendige ruimte aldus genoemd, dat steeds met zamengeperste lucht gevuld is. Bijlederen balgen is dezelve zeer groot. Om deze gebreken te vermijden heeft men de balgen, met behoud van dorzelver vorm, wel geheel uit hout vervaardigd. Deze hebben, oven als de vorige, eene driehoekige gedaante en bij dezelve is of de bodem, of hel bovengedeelte vast. De driehoekige zijwanden zijn vlak doch de achtervlakte is cylindrlsch gebogen, zoodat de bodem, indien deze beweegbaar is, steeds door middel van eene beweegbare houten lat, die door eene veer wordt aangedrukt of door eene lederen strook luchtdigt tegen gemelde achtervlakte sluit. Deze blaasbalgen zijn veelal enkelvoudig zonder bovenkast; zij zijn in Frankrijk en in Zweden in gebruik. |
De cylinder- en kast-blaas-toestellen bestaan uit een cylindervor-mig of parallelepipedisch vat, dat horizontaal of vertikaal staat, en daarnaar worden zij in liggende en staande onderscheiden. De kast-blaas-toestellen zijn enkelvoudig of dubbeldwerkend. Om de groote overeenkomst der inrigting van de cylinder- en kast-blaas-toestellen , zal het genoegzaam zijn slechts de inrigting van een derzclve te beschrijven. Wij kiezen daartoe do eerste. In oen loodrogten, onder en boven gesloten cylinder, bevindt zich een zuiger, waaraan eene stang is bevestigd, die luchtdigt door het bovendeksel gaat. Zoowel in don bodem als in het deksel van den cylinder zijn twee diametraal tegenover elkander staande openingen, waaraan zich buizen bevinden, die horizontaal zijn omgebogen. In elk dezer vier buizen is eene klep geplaatst. De kleppen aan de eene zijde kunnen alleen binnen-, die aan de tegenovergestelde zijde alleen buitenwaarts geopend worden. Neemt men nu aan, dat de zuiger zich op of nabij den bodem des cylinders bevindt, dan is de ruimte boven denzelven met lucht gevuld. Bij het opgaan des zuigers wordt deze lucht zamengepurst, doch hierdoor opent zij de eene klop buitenwaarts en stroomt door deze uit. Terwijl de zuiger opgaat, zou er onder denzelven een luchtledig ontstaan, doch door de drukking dos dampkrings wordt de onderklep, die zich binnenwaarts kan bewegen, geopend. De lucht dringt door deze opening onder den zuiger en vult de ruimte onder dezen aan. Hij het nedergaan des zuigers, heeft zoowel boven als onder denzelven bet tegengestelde plaats, zoodat bij eiken opgang, de lucht boven den zuiger wordt naar buiten geperst en onder denzelven opgenomen, bij het nedergaan de lucht onder den zuiger wordt naar buiten gedreven en boven denzelven nieuwe lucht in den cylinder wordt opgenomen. De buizen waardoor de lucht uitstroomt zijn zoodanig met elkander buiten den cylinder vereenigd, dat zij verder eene enkele buis vormen, die naar de plaats voert waaide luchtstroom moet worden aangewend. Ofschoon door middel van eenen zoodanig ingerigten toestel, zoowel bij den op- als ne-dergang dos zuigers, een luchtstroom wordt voortgebragt, is deze echter niet geheel onafgebroken, dewijl er een oogenblik van stilstand is, wanneer de zuiger zich nabij den bodem of het deksel des cylinders bevindt. Men verbindt daarom dikwijls twee zulke blaas-toestellen met elkander, zoodanig dat de zuiger des eenen toestels zich in het midden van zijnen loop bevindt, wanneer die des anderen aan den bodem of het deksel van den cylinder is, en de luchtstroom is dan vrij nabij van gelijke sterkte. Deze soort van blaas-toestellen zijn veel in gebruik bij de hoogovens, waarin het ijzer uit de ertsen wordt herleid en gesmolten ; zi j worden veelal door stoomkracht of door waterraderen in beweging gebrast. In het klein vindt men zc hier en daar als hand-blaas-toestcllen. |
54
|
Eene geheel eigenaimlige inrlgting hebtien de water-blftiistoo-stellen, waarbij een waterstraal iloor eene buis naar beneden stort. Deze buis is van boven open, zoodat er niet alleen water, maar ook lucht kan indringen. Het vallende water voert eene zekere hoeveelheid lucht mede en beide komen in een vat zamen, dat van onderen open is en met deszelfs onderrand in hutquot;water staat, liet deksel van het vat bezit twee openingen , aau do eene is de buis bevestigd waardoor het met lucht gemengde water intreedt, door de andere gaat do lucht door eene buis naar de plaats waar de luchtstroom wordt vereiseht. Het water dat bij voortduring wordt aangevoerd, stroomt langs den onderrand van het vat weg, cehter niet zoo snel dat er in het onderste gedeelte van hetzelve niet eenig water zou overblijven, zoodat het ontsnappen van lucht aldaar onmogelijk is. Gewoonlijk is ook deze toestel dubbel of driedubbel, en de luohtstroomen vereenigen zich daarna tot eenen enkelen, door doelmatig anngebragte buizen. Volkomenerdan deze zijn de keten- of paternosler-blaas-toestellen. Door eene dergelijke loodregte cylindrische buis als bij de voorgaande gaat een keten zonder einde die buiten do buis verder omloopt. Aan deze keten zijn van afstand tot afstand horizontale schijven bevestigd van zoodanige grootte dat zij nagenoeg in de buis passen. Stroomt er nu een waterstraal van boven in de buis, dan wordt bet water in zijn val door de schijven verhinderd, doch door het gewigt van het water daalt de keten neer, het water op elke schijf en de lucht msschen twee opeenvolgende schijven met zich voerende. De laatste komt, even als bij den vorigen toestel, in een vat vanwaar zij verder door buizen wordt voortgclcid. Behalve de hier reeds genoemde heeft men nog do Biiadersche-blans-toeiitel, bestaande uit een van onderen open vat, dat in een ander wijder vat is gedompeld, hetwelk van boven open en met water gevuld is. Door den bodem van laatstgemeld vat gaan twee buizen tot boven do oppervlakte des waters. De eene, die dient om lucht op te nemen, heeft van boven eene klep die zich opwaarts opent; de tweede buis, dienende om den luchtstroom weder uit te laten, heeft insgelijks, even boven het water, eene klop die zich nederwaarts kan openen. Wordt nu de binnenste cylinder op en neder bewogen, dan zal er bij eiken opgang door de eerstgemelde klep lucht naar binnen stroomon , bij eiken neergang door laatst-gemelde klep naar buiten. Deze wordt door eene buis verder naaide plaats harer bestemming gevoerd. |
De schroef-hlaas-tofstel, naar dcszelfs uitvinder, Oagniard de la Tour, ook wel Caijniarde.lle genoemd, beslaat uit ecne'as, rondom welke vier of vijf breede schroefgangen loopen (zooals bij de ton- en vijzelmolen); rondom deze schroefgangen is een eylin-drlsche mantel, luchtdigt sluitende. Het boveneinde van dezen mantel is voor quot;/» van dcszelfs oppervlakte (3 kwadranten) gesloten, terwijl het ondereinde door een hollen afgeknotten kegel is bedekt, die in het midden eene opening heeft tot doorlating der as, benevens van eene buis en het water. Deze toestel is gedeeltelijk in eenen bak met water geplaatst, zoodanig dat de as eenen hoek van ongeveer 20° met den horizon maakt, en het eene vlakke einde des cylinders half, het andere bijna geheel onder water is. Tusschen den rand dei-opening van het kegelvormig uiteinde en de as gaat eene buis door, welks eeno einde zich opwaarts buigt tot nabij den binnenwand des cylinders, en welks andere einde de lucht naar den vuurhaard voert. De as rust zoodanig op een tap onder water en in een steunsel boven water geplaatst, dat de cylinder om zijne as kan worden gedraaid. Heeft dit plaats, dan wordt er bij eiken omgang eene hoeveelheid lucht tusschen twee naast elkander gelegene schroefgangen en den cylinder-wand opgenomen, maar tevens eene zekere hoeveelheid water. Draait men verder in de behoorlijke rigting om, dan blijft de lucht in het bovenste gedeelte der schroefgangen, en het water in het onderste, doch beide bewegen zich bij eiken omgang een schroefgang verder naar beneden, totdat zij aan den ondersten schroefgang bij het kegelvormig deksel zijn gekomen. Dc lucht vindt hier de opening van de straks genoemde omgebogen bnis, die boven het water uitsteekt, en ontwijkt door dezelve, terwijl het water tusschen de as en de opening des kegels zich weder bij het overige water in den bak voegt. Door eene geregelde omdranijing des cylinders wordt er aldus een voortduiende luchtstroom geleverd. (Men zie over dezen blaastoestel; Carnot,in hot Bulletin de la Société (Tencouragement 9m(! annéc, png. 44 on SchwamkrugJin//«/sse's Maschmen-Encyklopiidie, Band 2 p. Hl3. ) Eindelijk moeten hier nog de thans zoo algemeen gebruikelijke rad- , waaijer- of centrifugaal blaas-toestellen worden vermeld. Deze zijn van eenigzins verschillenden vorm, doch zoowel in beginsel als in hoofdtrekkenjkomen allo overeen. Aan eene hori-zontale^as, bevinden zich vier, zes, somtijds zelfs acht armen van gelijke lengte, die hoeken van 90, 60, of450metolkander maken. Aan de vrije uiteinden dezer nrmen (die enkel of dubbel zijn) zijn vlakke of gebogen vierkante of regthoekige bladen of sclioepen bevestigd, Jwindvleugels genoemd. Deze toestel is in eene kast besloten, hebbende tweejvlakke zijden loodregt op do as, en eene gebogen zijde. Gewoonlijk heeft deze laatste den vorm van eenen omgang eener Archimedische spiraal, waarvan de kleinste straal iets grooter is dan de afstand van het middelpunt der as tot aan het uiteinde der vleugels, en zich dan verwijdt. De opening, die er ontstaat tusschen de beide zijvlakken en het begin en einde der spiraal en die regthoekig is, is door eene buis verlengd, die naar den vuurhaard of smeltoven voert. De beide zijvlakken hebben daarenboven elk eene ronde opening, waardoor de as gaat en die zoo wijd is, dat daardoor tevens eene genoegzame hoeveelheid lucht kan instroomen. Wordt nu de as, met do daaraan bevestigde armen en vleugels snel rond bewogen, (bijv. 600—1200 malen in eene minuut) dan komt de lucht, die tusschen de vleugels bevat is, tevensin eene ronddraaljende beweging; door de hieruit ontstaande middelpuntvliedende kracht wordt zij tegen den gebogen rand gedrukt en tevens ombewogen. Na aldus langs de binnenzijde van dien wand te zijn gestreken bereikt zij de viorkantü opening, waarvan do verlenging naar den vuurhaard voert, en stroomt in hot vuur. Hierdoor zou or in den toestel zelf, vooral nabij de as, eene ruimte ontstaan die slechts verdunde lucht bevatte, doch dewijl er zich aldaar twee rondo openingen bevinden , stroomt de buitenlucht voortdurend toe en kan er aldus een onafgebroken luchtstroom worden voortgebragt. Behalve de hier opgegevone middelen om eenen luchtstroom voort te brongen , heeft men er nog tot regeling van denzelven, cn tot bepaling van de drukking der lucht in de geleidingsbuizen. Hot bestek van dit art. laat niet toe hierover breeder uit te weiden. Meerdere bijzonderheden zie men in Scheerer's Lehrbuch der Metallurgie, Braunschweig bei Vieweg 1848. BLAAS VRUCHT, (Zie Vmcht.) BLAASWOKMEN {Knlozoa ci/stica) maken eene der vijl' af deelingen van ingewandswormen uit. Het zijn wormen met rolrond of zamengedrukt ligchaam, dat aan het achtereinde in eene blaas overgaat; het tegenovergestelde einde voert een kop met znig-groefjes, een krans van haken of vier met haken gewapende snuiten. In deze dieren heeft men nog geen darmkanaal noch voortplan-tingswerktuigen ontdekt. Eene soort komt bij de schapen in de hersenen en het ruggemei g voor (Coenurus cerebralis, Kud.) en is de oorzaak van de draaiziekte bij die dieren; eene andere (Cyxti-cercus cellulosae, Rud.) wordt bij den mensch, de runderen, doch vooral soms in grooten getale bij de varkens aangetroffen. Men zie overBlaaswormen: C. A. Rndolphi, Entozoorum sine Vemiwn Tintestinalium Uistoria natttralis, 3 dln. Amst. 1808 — 10 8° en A. schudi, Die Blasenwiirmer, ein' monographischer Versuch, i'reib . in Br. 1837, 4» met 2 platen. BLAAUW. (Zie Kleuren en Verwen.) BLAAUWHOUT. (Zie Campeche-hout.) BLAAUWSTOF. (Zie Cyan.) BLAAUWZUCHT. {Cyanosis, morbus coeruleus.) Bij dezen zie-kelijken toestand vertoont de lijder eene donker panische blaauw-achtige kleur, die dikwijls eene groote oppervlakte der huid inneemt, maar vooral aan de lippen, in de mondholte, aan dc toppen der vingers en aan de teenen zigthaar is. Deze toestand hangt af van eene ongenoegzame oxygenatie van het bloed en wordt dus dikwijls door aangeboren hartgebreken, ook door ziekten van de groote vaten der longen opgewekt. Dikwijls, maar niet altijd, is het eironde gat tusschen beide kamers van het hart, dat zich in de eerste dagen na de geboorte sluit, open gebleven , of misschien ook later op nieuw geopend. Dit is evenwel geen doorgaunde regel, want men heeft gevallen gezien , waarin het genoemde gat niet gesloten was en waarin geeiio blaauw-ziekte was waargenomen. Voorwerpen met aangeboren blaauw- |
55
|
ïiekto lijden dikwijls aan sterke hartklopping, klagen veelover koude en worden dikwijls door aanvallen van groote lienaauwd-heid, die met verstikking bedreigen, gekweld. Vele sterven reeds in dc eerste kinderjaren , enkele leven langer en men heeft zelfs gevallen, waarin een vijftig-jarige leeftijd door zulk een voorwerp werd bereikt. Bij aangeboren en aanhoudende blaauwziekte heeft men allo vrees , dat er een ongeneeslijk hartgebrek, of afwijking in de grooto vaten bestaat, zonder dat men den aard der aandoening nader kan bepalen, tenminste zal dit in de moeste gevallen niet meer dan gissen zijn. Bij de onzekerheid der diagnose zij men in de voorzegging omziglig; vooral daarom, omdat de ondervinding geleerd heeft, dat het gevaar voor het leven niet altijd in verhouding tot de verschijnselen staat. Zelfs, hoewel «eer zeldzaam, heeft men gezien, dat de verschijnselen langzamerhand geheel zijn verdwenen. Men moet dus zooveel mogelijk op den algemeenen toestand letten en de behandeling zoo inrigten, dat alles wat in een of ander opzigt schadelijk zou kunnen werken, worde vermeden en voor zoover het mogelijk is den lijder in die omstandigheden plaatsen, die de algemeene gezondheid kunnen bevorderen. Vermijding van inspanning, van ver-mocijenis is van het hoogste gewigt; mogt er eenige hoop op verlenging van het leven bestaan, dan lette men op de keuzo van het beroep. Geneesmiddelen zullen voor ieder geval gewijzigd moeten zijn. Naauwkeurig letten op de ontlasting van den buik, is vooral aan te bevelen. Tonica zullen dikwijls, krampwerciide verdoovende middelen zeldzamer hunne aanwending vinden. Bij de bovengenoemde aanvallen zal een afleidende behandeling, aanwending van warmte op de ledematen om den omloop van het bloed te bevorderen, inademing van versehe zuivere lucht aangewezen zijn. De acute toevallen van blaauw-worden der lippen , der huid, kond-worden der ledematen, kunnen bij vele ziekten ontstaan. Zij vorderen eene zeer waakzame behandeling en moeten met de incest gespannen aandacht worden gadegeslagen. BLAAUWZUÜB. (.Zie Cyan.) BLACK (Joseph) een beroemd scheikundige, die in 1728 te Bordeaux uit Schotsche ouders geboren werd. Hij werd in zijne jeugd reeds uit Frankrijk verwijderd om eene Britsche opvoeding te genieten; zijne eerste opleiding ontving hij te Belfast in Ierland, terwijl hij in 1746 aan dc hoogeschool te Glasgow zijne studiën begon. Daar legde hij zich toe op de beoefening van de geneeskunde en van andere natuurkundige wetenschappen, en word door de voorlezingen van Gullen tot die van de scheikunde in het bijzonder opgewekt. Later begaf hij zich, tot voortzetting van zijne geneeskundige studiën, naar Edinburg, alwaar hij in 1754 tot doctor in de geneeskunde werd bevorderd. Het onderwerp van zijne dissertatie {Dissertatio de humore aciclo a cibo orto et de magnesia), wc\ka hij toen verdedigde, stond in verband met een punt van onderzoek, dat toenmaals dc aandacht der geneeskundige wereld bezig hield, namelijk over de verwijdering van blaassteenen door oplossende middelen; men meende deze middelen te vinden in de bijtende alkaliën. Het onderzoek naar de oorzaak van het bijtend-worden der kalk, de verklaring van de wijze waarop alkaliën door kalk bijtend kunnen worden, waren reeds punten van onderzoek tijdens de bewerking van zijne dissertatie; in 1755 ontwikkelde hij zijne denkbeelden dienaangaande in eene verhandeling, onder den titel van; Experiments upon Magnesia alba, Quicklime, and other Alcaline substances. Black verwierf door deze verhandeling zoo spoedig en zooveel roem, dat hij, in 1756, tot hoogleeraar der scheikunde, in de opengevallen plaats van Gullen aan de hoogeschool te Glasgow benoemd werd. Toen Gullen in 1766 den leerstoel der scheikunde aan de hoogeschool te Edinburg voor dien dergenees-kunde verwisselde, werd ook daar wederom Black zijn opvolger, in welke betrekking hij de uitbreiding der scheikundige wetenschap door belangrijke voorlezingen tot in 1797 bevorderde. In dat jaar echter zag hij zich genoodzaakt, door vermindering van zijne altijd zwakke gezondheid, alle wetenschappelijke inspanning en daarbij zijn leeraarsambt te laten varen; hij leefde in voortdurende kwijning en stierfin 1799 in zijn 71o levensjaar. Black's voornaamste onderzoekingen waren die over de eigenschappen der bijtende alkaliën en over de gebonden (latente) warmte, van welke laatste de mededeelingen opgenomen zijn in de P/iilosopliical |
Transactions voor 1775; zijne voorlezingen over scheikunde worden na zijnon dood, in hot jaar 180.'), uitgegeven onder don titel van; Lectures on Chemistry. (Verg; Geschichte der Chemie von Dr. H. Kopp, 1843—1847.) BLACKSTONB (William) word 10 Julij 1723 te Londen geb . Hij had roods vroeg een natuurlijken aanlegvoor do dichtkunst, maar verkoos echter later zich op de beoefening der regtsgeleerdheid toe te leggen en in do betrekking van pleitbezorger werkzaam tc zijn. Hij schreef toen eon klein stuk, getiteld: Vaarwel van een regtsyelee.rde aan de Muzen, waarmede hij veel lof inoogette. Hem ontbrak editor als advocaat de noodige welsprekendheid, waardoor hij weinig opgang maakte. Hij keerde daarom naar Oxford , alwaar hij zijne studiën volbragt had, terug, on word, uit aanmerking zijner grondige regtskennis , aan de Hoogeschool aldaar geplaatst. Hij was do eerste die, sedert 1753, aldaar voorlezingen hield over de wetgeving van Engeland, die algemeene goedkeuring verwierven, en den ikundigen rogtsgeleerdo Biner op het denkbeeld bragt, om bij zijn nitorsten wil een aanzienlijk legaat vast te stellen, tot oprigting van eene leerstoel voor het Engelsch regt. Toen, na don dood van Biner in 1756, dit denkbeeld verwezenlijkt werd, werd Blaekstone tot hoogjeeraar in dat vak aangesteld. Deze heeft zijne voordragten , gedurende eeno reeks van jaren gehouden, uitgegeven onder den titel van : Commentaries on the Laws of England. De schrijver hield zich echter in dat werk niet tevreden met slechts wetten te vermelden en tc verklaren; hij klimt tot haren oorsprong op, dringt in do beginsels der wetgeving door; onderzoekt hare uitwerkselen en behandelt zijn onderworp op regtsphilosophischc gronden. Zijn arbeid vond groo-ten en welverdienden bijval en blijft ook nog heden ten dage cenc hoofdbron voor do beoefening van het Engelsehe regt. — Aanhoudende werkzaamheid ondermijnde zijne gezondheid en mankte in 1780 ceh einde aan Blaekstone's werkzaam leven. BLADEN noemt men in de kruidkunde die plantdeelen, welke zijdelings uit den stengel (of stam) of de takken ontspruiten, meestal eene groene kleur bezitten en vlak uitgespreid zijn, en wier jongste gedeelte altijd aan den voet, in plaats van (zoo als bij de stengelorganon) aan den top gelegen is. Ofschoon do meeste planten van bladen voorzien zijn, worden zij toch bij enkelen, zoo als bij Melucactus, Maminillaria, Eddnocactus (in één woord bij de natuurl. familie der Cactussen) en bij sommige soorten van Euphorbia gemist. Eveneens zijn zij niet altijd groen, maar ook wel eens bruin-rood, zoo als bij den Bloedbeuk, of bont, of vuilgeel, welk laatste geval vooral bij ware woekerplanten, zoo als bij Orobanche, voorkomt. Eindelijk treft men bladen aan, die niet vlak uitgespreid zijn, maar een meer ligehatnelijken vorm hebben, zooals o. a. bij 't geslacht Meseinbri/anthemuin , welks talrijke soorten meest driehoekige of rolronde bladen bezitten. Aan het blad zelf onderscheidt men drie onderdeelen; ccne bladschijf (het uitgespreide gedeelte), een bladsteel (het vernaauwde, meest rolronde gedeelte onder de bladschijf;, en eene hladscheede (hot brecdoregedeelte aan den voet des bladsteels of der blad-schijf), zonder dat het noodig is dat alle drie aanwezig zijn. Dc hladscheede omgeeft den stengel meestal cn kan bf gespleten zijn, zoo als bij de Grassen , bf geheel gesloten, zoo als bij de Rietgrassen, en even goed boven als onder don voet des bladsteels of der bladschijf voorkomen. Daarboven vindt men haar o. a. bij do Duizendknoopen. Dikwerf doet de bladschcode z:ch voor in den vorm van twee kleine, aan de basis van de bladsehijf of den bladsteel geplaatste blaadjes, welke dan steunhlaudjes genoemd worden. De bladsteel is doorgaans rolrond of van boven een weinig afgeplat. Somwijlen is hij min of meer gevleugeld, zoo als bij de bladen van den Oranjeboom en don Katel-Populier. Is dc bladsteel, zoo als bij de meeste Grassen , afwezig, dan noemt men de bladen ongesteeld of zittende. In dit geval kan de voet der bladschijf den stengel bf niet, bfhalf, bf geheel omgeven, wordende het blad , waar het laatste plaats heeft, stengelomvattend, en waar het voorlaatste zich vertoont half-stengelomvattend geheeten. Vergroeijen do den stengel omgevende lobben van den voet der bladsehijf aan don anderen kant met elkander, dan krijgt de laatste hel uiterlijk van door den stengel doorboord te zijn, en wordt dan ooi; met dezen term bestempeld. Somwijlen vergroeijen de den stengel half-oinvaitende lobbon daarmede tot op eeno zekere hoogte benedenwaarts; in dit geval noemt men de bladen ajloo/tcnd. De |
flf)
|
vorm der bladschijf verschilt zeer: nu eens is zij rond ot ovaal, ilan eens eirond, lancet-o{ lijnvormig, dan weder hart-, nier-, s/j{es- of pijlvormig, treffende men daarenboven een tal van overgangen tusschen deze verschillende vormen aan Ook do rand kan zich onder een verschillend uiterlijk voordoen ; nu eens toch is hij ji'cheol gaaf, dan weder gezaagd, getand of gekarteld. Dikwerf ook vindt men diepere, van den omtvek naar do middelnerf loopende hogten of spleten, in welk geval de termen gelobd, gespleten en gedeeld op de bladschijf worden toegepast. Vormt dc blivdschijf geen gesloten, hoogstens tot op zekeren afstand van de middel-nerf ingesneden of uitgerand geheel, maar is zij zelve weder in kleinere, van elkander geheel afgezonderd staande stnkken verdeeld, dan wordt het blad zamengesteld, en deze stukjes blaadjes gehoeton. Komen deze blaadjes met hun voet in één punt zamen, dan noemt men het daardoor gevormde blad handvormig; zijn zij daarentegen allen langs een ulgcmeenen bladsteel gezeten, dan wordt de naam gevind op het eerste toegepast. Igt;gt;ihblt; l-gevind heet een blad , indien de blaadjes zeiven weder in blaadjes van de V orde gesplitst zijn. Niet altijd zijn de twee helften der bladschijf volmaakt aan elkander gelijk; dikwerf is deeene helft veel breeder dan de andere, zoo als o. a. bij den Olm , de Begonia's enz. In dit geval worden de bladen scheef genoemd. Ten opzigte van hunne plaatsing noemt men de bladen wortel-bladen. indien zij aan den voet dos stengels of aan den top eens wortelsteks voorkomen; sfcw/eJi/nf/cn, indien zij over den geheelen stengel gelijkmatig verspreid zijn; schutblaadjes, indien zij aan den voet der bloemen of bloemstelen gevonden worden. Wat hunne rangschikking betreft, deze heeft hoofdzakelijk op twee wijzen plaats. Of de bladen staan in kransen, welke weder 2- ot meerledig wezen kunnen, bf zij zijn verspreid, en in dit geval steeds (indien uitwendige oorzaken zulks niet belet hebben) in ee.ne spiraal geplaatst. Hierbij heeft men opgemerkt, dat men, van een zeker Idad beginnende te tellen, hetzij naar boven, hetzij naar beneden , na een of meer binden te zijn voorbijgegaan, immer op een blad stuiten zal, 't welk met dat waarvan men uitging, in cene regte lijn ligt. Daar dit verschijnsel voor hetzelfde gewas standvastig, doch voor verschillende afwisselend is, is men er op bedacht geweest, eene eenvoudige formule uit te vinden, waardoor men den bladstand voor alle planten zou kunnen uitdrukken, wier bladen niet in kransen staan. Werkelijk heeft men eene zoodanige gevonden en bestaat deze alzoo in eene breuk, waarvan dc teller het aantal geheele windingen aanduidt, die men beschrijven moet om van een zeker bind tot een ander, dat daarmede in eene regte lijn ligt, te komen, en dc noemer het aantal binden min een, dat in het gnnsche traject gelegen is. Zoo zal derhalve ile breuk '/• te kennen geven, dat men , om van blad a tot blad b to geraken, slechts céne winding behoeft te beschrijven, en dat het vierde blad over het eerste komt te staan; de breuk 'U, dat er twee windingen tusschen blad a en b gelegen zijn, en hot 6e blad met het lp correspondeert. Naar hun levensdnur verdeelt mon de bladen in afvallende en altijd groene, waarvan de eersten na den zomer verwelken en afvallen , de laatsten den winter over aan de plant gehecht blijven en deze daardoor het dorre uiterlijk benemen , 't wolk haar anders gedurende dien tijd eigen is. Altijd groene bladen vindt men o. a. bij den Pijn-, Sparre-, Denno, Levensboom, enz. Gedurende bun leven neemt men bij vele bladen , nu eens duidelijker, dan eens minder duidelijk, cene periodieke afwisseling in hunne rigting en uitspreiding waar, welke gelijken tred houdt met de afwisseling van dag en nacht. Dien toestand, waarin zij het verst van den stengel of de takken afstaan en de meeste uitbreiding bezitten, noemt men don wakenden, dien waarin het omgekeerde plaats heeft, den slapenden. Hoe teerder hunne structuur is en hoe meer zij tot de zamengestelde bladen naderen, des te duidelijker valt dit verschijnsel in het oog. De Klaver, Zuring-klaver. Acacia's (liobinia en Acacia) knnnen daarvan ten voorbeeld verstrekken. Vele bladen slapen reeds des middags, wanneer de zonnehitte het grootst is. Eenigen zelfs gaan door aanraking in den slapenden toestand over, zoo als liet Kruidje-roer-mij-niet en het Vliegenvangertje, terwijl eindelijk enkelen op den duur eene schokkende beweging volbrengen, zoo als de blaadjes van Iledysarum gyrans. |
Wat de anatomische structuur der bladen betreft, zoo bestaan zij ot alleen uit cellen, zoo als bij vele mossen, bf uit cellen en vaatbundels. Deze laatsten vormen het zoogenaamde Bladskelet of dat netwerk, 't welk men overhoudt, na de bladschijf in water in halve ontbinding te hebben doen overgaan, waardoor dc cellen die in de mazen lagen verdwijnen. Den sterksten bundel, die meestal midden door de bladschijf heenloopt, noemt men Hoofdnerf, de zijdelingschen die daaruit ontspringen, Nerven, en de allerfijnste takjes dezer laatsten Aderen. Bij de eenzaadlobbige planten loopen de nerven meestal in eene regte lijn van den bladvoet naar den top, zonder dat men in vele gevallen cene hoofdnerf onderscheiden kan. De bladen der Phancrogamen cn Varens zijn daarenboven door eene uit do ccllen gevormde opperhuid overtogen, welke daarvan oven als een schillclje kan worden afgescheurd, cn blijkens 't mikroskopische onderzoek, eene menigte spleetvormige openingen bevat, die door twee halve-maanswijze-gekromde en met de toppen elkander rakende cellen omgeven worden. Deze openingen, Spleetopeningen of Mondjes (Stomata) gebeetcn, dienen voor de ademhaling der planten (zie aldaar) en zijn aan de onderste oppervlakte der bladen gewoonlijk in veel grooter aantal aanwezig dan aan de bovenste. Bij alle onder water groeijende plantdeelen ontbreken zij, en van daar dan ook, dat men ze aan de ondervlakte van op 't water drijvende bladen niet aantreft. Uit dc anatomische structuur dor bladen blijkt, dat hunne verrigting daarin hoofdzakelijk gelegen is, dat zij de uitwisseling van gassoorten tusschen de dampkringslucht cn het inwendige der plant helpen bevorderen, waardoor zij als de plaats mogen beschouwd worden, alwaar do in dc plant opgevoerde-sappen hoofdzakelijk veranderd worden. O. BLADGOUD. (quot;Zie Goud.) BLADGROKN. Hieronder verstaan de kruidkundigen die stof, welke de oorzaak is van de groene kleur van alle kruidachtige plantdeelen. — Men treft haar aldaar in de cellen, in den vorm van kleine ronde korreltjes aan, die, ieder afzonderlijk, licht-groen gekleurd zijn, doch door hare opeenhooping eene donkerdere tint te weeg brengen. — Deze korreltjes bestaan niet enkel uit eene groene kleurstof, maar bezitten eene kern, die nu eens uit was, dan weder uit zetmeel bestaat. — Bij sommige zoetwaterwieren komt het bladgroen in den vorm van een geleiachtigcn ring of eene spiraalswijze gewondene strook voor, die tegen do binnenvlakte van den colwand aanligt, cn waarin op onregelmatige afstanden, stijfselkorrelljes voorkomen. Het bladgroen is algemeen verspreid cn ontbreekt slechts bij sommige woekerplanten onder de hoogere en bij de zwammen onder de lagere gewassen. — Opmerkelijk is hot dat het óf niet gevormd wordt, of althans kleurloos blijft, wanneer men de planten aan het licht onttrekt on in de duisternis plaatst. — Dat de kleur van het bladgroen voor wijzigingen vatbaar is, bewijzen verdorrende bladen cn rijpende vruchten. O. BLADLUIZEN {Aphidina) zijn kleine gekorvene dieren, welke onder de orde der halfvleugcligen (Hemiptera) eene bijzondere familie uitmaken. Bij Linnaeus waren zij in een geslacht Aphis vereenigd. Sedert heeft men ze in meerdere geslachten afgezonderd. Men treft de bladluizen op allerlei soorten van boomen en planten aan, die zij met hare snuiten doorhoren om de sappen o]gt; te zuigen, waardoor zij, die somwijlen in groote menigte voorkomen, groot nadeel kunnen teweegbrengen. Vroeger meende men dat iedere plantensoort hare eigene soort van bladluis had: dan dit is zoo niet: men kent bladluizen die twintig soorten van planten bewonen. Zij komen in het voorjaar uit cijeren te voorschijn en allen sterven tegen den winter. Eenige soorten veroorzaken door hare steken uitwassen of gezwellen op de bladeren of bladstelen. Op het achterlijf hebben demeestetwec kegclvonnige pijpjes, waaruit een zoet kleverig vocht, de honigdauw, uitgelaten wordt,waarop mieren cn vliegen zeer verlekkerd zijn. Eenige bladluizen zijn met vlokken van eene meelachtige stof, uit hun lijf afgescheiden, bedekt, waardoor zij het voorkomen van kleine pluisjes verkrijgen; deze treft men voornamelijk op appel- en beu-kenboomen aan. Vele bladluizen hebben in den volwassen toestand geene vleugels. Om de bijzondere wijze van voortteling zijn dc bladluizen zeer merkwaardig. Leeuwenhoek (1695), Bonnet (1742J, Keaumur (1756) cn voornamelijk Davau (1825) hebben ten klanrblykclijkste |
BLA
57
|
bewcïen, dat de mannetjes slechts in den herfst tevoorschijn komen en paren. De in het voorjaar uit de eijeren voortkomende bladluizen zijn bij uitsluiting wijQes, welke levende jongen voortbrengen, zoodat de kiem reeds bevrucht moet geweest zijn. Nu volgen op deze wijze, zonder paring, 12 of 15 generation op elkander tot dat in den herfst de mannetjes geboren worden, die in den regel kleiner en gevleugeld zijn; deze paren , en de wijfjes, waarmede zij gepnard waren, leggen eijeren. Dit laatste is eene ontdekking van Lyonet. De vruchtbaarheid dezer dieren is zoo groot, dat volgens Reaumur, uit een enkel vrouwelijk voorwerp bij de vijfde generatie reeds 5904 millioen individuën gesproten zijn. De bladluizen hebben dan ook vele vijanden, die tegen de te sterke vermenigvuldiging waken: sommige ichneumons, larven van vliegen en gaasvliegen, en der lievenheers-haantjes leveu uitsluitend van bladluizen. Vergelijk omtrent deze merkwaardige dieren: C. Bonnet, Traité dtInsectologie, t. 1. Paris 1745; Rdaumur, Mémoires D. III p. 19—129; voorts Kaltenbach, Monographie der Jr'amihen der Pftunzenlause, mit Abb. Aachen 1843, 1quot;. BLADMOSSION, noemt men bedekt-bloeijende, enkel uit cellen beslaande planijns, welke met duidelijke stengel- en bladorganen voorzien zijn en zaaddoosjes dragen van een bijzonder maaksel. Dezen welke meest op een stijven steel gezeten zijn, springen met een kegelvormig, stomp of gesnaveid dekseltje open, dat zelf weder door een vliezig kapje, Huik geheeten , overtrokken is, en vertoonen daarna eene ronde opening, welker rand nu eens door eene enkelvoudige of dubbele rij van 4, 8, 16 en 32 dwars-geotreepte tanden omgeven, dan eens door een oningesneden of aan den omtrek fijn verdeeld vlies overdekt, dan weder van geen enkel aanhangsel voorzien is. Haar inhoud bestaat uit zeer fijne •poren, en in't midden , uit een zuilvormig ligchaampje, zuiltje geheeten, dat, wanneer zij nog in onontwikkelden toestand ver-keeren, met het dekseltje zamenhangt. Van de iewermossen onderscheiden zich de Bladmossen doordien hare zaaddoozen niet met vrije kleppen openspringen, geene springdraden tusschen de sporen bezitten, van een huikje en een zuillje voorzien en op een steel gezeten zijn, die aan zijn voet door eene vliezige scheede omgeven is; van de Korstmossen doordien dezen slechts een loof en geene duidelijk onderscheidbare blad-en stengel-organen bezitten. De bladmossen zijn, in eene buitengewone groote verscheidenheid van vormen, overal verspreid, hoewel zij aan vochtige be-•chaduwde plaatsen en koudere klimaten den voorrang geven. Zij groeijen gezellig in uitgebreide, dikwijls kussenvormige, zoden, op aarde, sieenen, boomstammen, daken en muren, en vormen op zulke plaatsen oen voor te sterke uitwaseming beschuitend deksel, alsook een vochtigen en humusrijken grondslag voor de ontwikkeling van hoogere planten. Zij zijn ook daarom van gewigt, dewijl velen eene belangrijke rol spelen bij de tnrfvorming. De talrijke geslachten der bladmossen worden naar de geaardheid der zaaddoos en wel in de eerste plaats naar de eigenschappen haars monds, alsook naar die van het dekseltje en het huikje bestemd, terwijl de soorten hare kenmerken aan de binden ont-leenen. De meeste bladmossen zijn kleine plantjes; slechts enkelen (o. a. Polytrichum) verheffen zich meer in 't oog loopend boven den grond. In den Prod. Flor. Bat, (quot;1852) vindt men voor ons vaderland 252 soorten van bladmossen vermeld. O. BLAOPLOOIJING, noemt men in de kruidkunde don gevouwen of opgerolden toestand, waarin do bladen (bladschijven) verkoeren, zoolang zij nog in den knop verborgen liggen. Zij is aaneen tal van versciieidenboden onderhevig en kan 't gemakkelijkst op eene dwarsche (of in sommige gevallen op eene over-langsche) doorsnede van den knop worden nagegaan. Zoo kan b. v. bf de gehoele bladschijf overlangs geplooid, bf hare bovenste helft op do onderste, bf hare regtorhelft op de linker gevouwen zijn. Eveneens kan het blad peperhuisvormig om zichzelf, of zijne twee helften beiden, naar de hoofdnerf toe, of zijne punt naar zijn voet zijn opgerold. Sommige schrijvers (de Jussieu) willen ook de ligging der bladen in den knop, met betrekking tot elkander, mot denzelfden naam (bladplooijing) bestempeld zien, en spreken dan ook van eonc klepvormige bladplooijing, indien de bladschijven met de randen langs elkander, van eene dakvormige indien zij daarmede over elkander gelogen zijn. |
Het spreekt van zelf dat al deze verscheidene termen ook op de bloembladen kunnen worden toegepast, zoolang de bloemen nog niet ontloken zijn. Alleen zij hier aangemerkt, dat men, van de laatsten sprekende, den naam van bioemplooijing voor dien van bladplooijing in de plaats stelt. O. BLADWKSPFN (TViiMmftnetee). Eene familie der Vliesvleu-gelige Insecten (Ihjmenoptera) behoorende tot do afdooling met tweedeelige sehenkelringen; deze wespen hebben het achterlijf in de geheele breedte aan do borst vastgehecht, de voorschonkels met twee stekels en de sprieten geknopt, gezaagd, getakt of draadvormig. De wijfjes zijn van eene/meestal gedeeltelijk verborgene, boor voorzien , waartegen de eijerlegger aan gelegen is, en welke boor (of meer naar waarheid zaag) haar dient om in den bast der takjes of in de stelen der bladeren langwerpige sneden te zagen, waarin zij hare eijeren afleggen, die daarin nog in grootte toe-nomen. Do larven zijn rupsachtige dieren met een hoornachtigen kop, waarop aan weerszijde slechts een oog, voorts zes hoornachtige borstpooten en 12 — 16 weeke buikpooten. Bij een enkel geslacht uit deze familie ontbreken die buikpooten, doch worden daarentegen twee voelerachtige organen aan de zijde der laatste geloding aangetroffen. Eenige soorten van bladwospen zijn voor de boomen , voornamelijk voor de sparren- , larix- en dennenbosschen zeer nadeel ig en hebben sedert jaren in Duitschland on in den laatsten tijd ook in ons vaderland zeer groote schade toegebragt. Zie daaromtrent: Batzeburg, Forstinsecten, IIIe deel. De Insecten welke den landbouwer schaden,enz. uitgegeven door de Geld. Maatsch. van Landbouw, Arnh. 1852. Andere soorten leven op de knollen, waaraan zij evenzeer veel nadoel doen, weder andere op rozen, aalbessen-struiken en zelfs in galappels op wilgen en in plantenstengels. Ke'aumur en do Geer hebben in hunne Mémoires pour servir'a Vhistoire des Insectcs, de levenswijze van velen dozor dieren opge-toekend. Voorts raadplege men: Lepeletier de St. Fargeau, Monographia Tenthredonidarum, Parijs 1823 8°, en vooral Dr. Th. Hartig, Die Familien der Dlalt-und llohivespen, Berlin 1837 8» met 8 pi., waar men op bladz. 52—55 de geheele literatuur opgegeven vindt. BLADZILVER. (Zie Zilver.) BLAEU (WiLr.EM Ja.nskn), zoon van Johannes Blaoii, werd in 1571 te Alkmaar geboren en overleed te Amsterdam den 21•''',l Oct. 1638 (niet den 18llequot;, zooals Hoogstraten Alg. Woordenb. vermeldt). Hij was vriend en leerling van Tycho Brahe, zelf een voortrefl'elijk wis- en werktuigkundige en beeft zich beroemd gemaakt door zijne landkaarten, aardglobes en verscheidene werken. Ook heeft hij van den mond van de Maas tot Texel eene graadmeting gedaan, waarvan Picard getuigde dat zij die van Snellius overtrof. Waarschijnlijk is bet handschrift, waarin hij deze graadmoting had opgetoekend, in 1672 bij het afbranden van de boekdrukkerij van lllaeu, mede verloren gegaan. Willem Jansen Blaeu liet twee zonen na, Johannes en Cornells, waarvan do eerste een der beroemdste boekhandelaars van Amsterdam is geweest. Uit zijne drukkerij zijn talrijke uitgaven der classici voortgekomen die met die van Elzevier wedijveren. Van hem hoeft men wijders bel Novum ac magnum theatrum civüatum totius Belgii, 1649 2 dln. in fol. liet groot stedeboek van geheel Italië, oorspronkelijk in het Latijn in 2 dln. in folio; in het Holl. te Amsterdam 1704 in fol. 4 dln. Den Haag 1724 in 4 dln fol. Jan was ook de uitgever van den grooten Atlas, Cosmographia Blaviana, 1651—64 in 14 dln. in fol., welk werk nog altijd op prijs gehouden wordt en waarin men do afteekening en beschrijving vindt van Tycho Brahé's sterrowacht. BLAINVILLE(HenkiMarie Duorotayde),anatoom en zoo-loog, den Sept. 1778 te Argues bij Dieppe geboren, ging jong naar Parijs , waar hij studeerde en in 1810 tot doctor in de geneeskunde bevorderd werd. Het was voornamelijk Cuvier, die hom tot de studie der dierkunde aanzette. In 1812 verkreeg hij de betrekking van Professeur-adjoint voor de vergelijkende ontleedkunde en pbyslologie aan de universiteit van Parijs en werd te gelijk leeraar der natuurlijke geschiedenis aan het Athenamm. In 1832 volgde hij Cuvier op als hoogleeraar voor de vergelijkende anatomie aan het Museum. Hij stierf den l»«eii Mei 1850 op don spoorweg van Parijs naar Rouen. Sedert 1825 was hij lid van het Instituut. Hij werkte mot veel vrucht voor de wetenschap, niet 8 |
15LA
58
|
alleen door het vormen van oen aantal leerlingen, die aandezoet-vlocijendheid van zijne voordragt als gebonden waren , maar ook bijzonder sedert 1809 door bot in bet licht geven vim eene menigte grootere werken en afzonderlijke verhandelingen. Do laiitsto zijn voornamelijk opgenomen in bet Journal de physique, waarvan Hlainville boofdrodactenr was van 1817—25, in het Bulletin de la Sociéli! philomalique, en de Annales du Museum d' hist. nat. , do Annates franfaises et étranyères d' anatomie et de physioloyie, en het Journal de l'Institut, do Echo du monde savant, en andoro tijdschriften. Onder zijne grootere werken verdienen vooral opgenoemd te worden: Fame Franqaise, in 90 afl. Parijs 1821—30. De I'organisation des animaux , Parijs 1822. Cours de physiologie yin, el comparée, 3 din. Par. 1833. Ostiographie, Par. 1839—49 mot platen; oen werk, in welks voltooijing bij door don dood vcr-bindord werd. Voorts mogen niet onvermeld gelaten worden: zijn Manuel de tnalacologie et de condujlioloyie, Slraatyb. 182,r)—27 en Manuel d'actinologie el de zoophi/tologie, Par. 1834—37 met 100 platen. Onder de monograpbien verdienen bijzondere vermolding die over Ornithorhynchus on Echidna, Par. 1812, over llirudu, Par. 1827 en over do Belemniten, Straatsb. 1827. ULAIK (Huon) was eon kleinzoon van Robert Blair, die onder Karei I do region dor prosbijteriaansebe kerk mot mood en nadruk verdedigde. Hij werd don 7lk■quot; April 1718 te Edinbnrg geboren, waar bij ook studeerde en in 1739 met eeno dissertatie over de Beginsels van het natuurregt promoveerde. Hij gaf terstond zeer scboone proeven zijner kansel-welsprekendheid; werd roods in 1742 predikant op een dorp, doch kort daarna in zijne vaderstad, waar hij in 1751 tot de hoogste geestelijke wanrdigbeid in de prosbyteriaansche kerk van Schotland opklom. Thans begon zijne letterkundigo loopbaan, die zicb ver over do grenzen van zijn vaderland uitstrekte, doch waarbij hij zijne ambtsbediening nimmer uit bot oog verloor. Nadat bij sedert 1755 aan bet geacht tijdschrift, Edinburgh Review, eenig aandeel genomen had, hield hij in den winter van 1761 openbare voorlezingen over de wol-sprekondbeid, hetgeen do regering tot bot besluit bragt, om in 17(12 oenen afzonderlijken leerstoel voor de welsprekendheid en bellettrie op te rigton, en aan hom onder eene hoogst vereerende getuigenis zijnor verdiensten do vervulling daarvan op te dragon. De leerredenen van Ulair hadden op zijne toehoorders oenen zooveel te sterkeren invloed, daar zijn eigen voorbeeld bot beold van eenen volmaakten loeraar dor godsdienst, zoo ver hot door monscben kan geleverd worden, in zijn goboel werkzaam cn verdienstelijk leven, daarstelde. Hij was bovendien do helper en raadgever van allen, oen toodor vriend en echtgenoot, oen liefderijk vader en door zijne gemoedsrust, zijne matigheid en geregelde wijze van loven bij uitstek, tot zelfs in zijnen boogen ouderdom, vatbaar voor wezenlijk menscbengeluk. Hij stierf na eene korto ziekte, onder bet volkomen genot zijner zielsvermogens, algemeen betreurd, don 8slcu Januarii 1801. Overbekend zijn zijne Lectures on composition, 2 din. Loud. 1783. Zijne Leer' redenen zijn in 1777 bot eerst uitgegeven en ook in bet Hollandscb vertaald, te Amsterdam bij W. Holtrop. Do boste vertaling is die van Sack en Schleiermacber in hot Hoogduitscb, 5 dln. Loipz. 1781 —1802. Bluir ondersteunde ook krachtdadig Macpherson bij do uitgaaf der zangen van Ossian, wier echtheid bij in eene verhandeling verdedigde. |
I3LAKE (Robkiit). Deze beroemde Engolscbo zeeheld werd in liet jaar 1598 te Bridgewater geboren. Hij was de oudste zoon van oen geacht koopman, die hom in 1615 te Oxford zijne opvoeding liet voltooijon. Robert Blako was een man van oen streng karakter en erkende republikoinscho gevoelens, waarom de puriteinen van Bridgewater hem in 1640 als bun vertegenwoordiger naar bet parlement zonden. Bij het uitbreken van don burgeroorlog trad hij in dienst, verklaarde zicb voor liet parlement en diendebet met den moesten ijver; zoo vorrastte hij onder anderen Taunton en werd in 1664 tot gouverneur dier plaats benoemd. In 1649 werd hij benevens de kolonels Deano en Popham, tot bevelhebber der vloot benoemd en ontving spoedig daarop bet bevel om do vloot van Prins Robert to vernielen, wolko bij uit Ierland verjoeg, In do Middellandsche zee vervolgde en in de haven van Malaga versloeg. Na zijne terugkomst tot admiraal bevorderd zijnde, zond mon bom naar de Scilley-eilanden, die hij voor bet parlement veroverde. Toen in 1652 de oorlog niet de republiek der Vereonigde Nederlanden uitbrak, en Blake tot opperbevol-hobber der vloot benoemd was, toonde hij veel bekwaamheid en moed, en hoewel bij meestal over zwaarder sobopon on eene grootere vloot dan die zijnor vijanden te beschikken had, toonde hij zicb toch eon waardig tegenstander van den Vice-Admiraal Witte Corneliszoon de With en zelfs van den beroemden Maarten Harpertszoon Tromp. Hij overwon hen meonnalen en bragt den Nederlanders, zoo door hot vernielen dor haringvloot als door het veroveren van vele koopvaardij-scbepen , groot nadeel toe. Toen Cromwell een nieuw parlement bijeenriep , werd Blake door zijne geboortestad als haar vertegenwoordigor gekozen; daar de Protector echter zijne rcpublikeinsche gevoelens kende, zond hij hom in 1654 met eono vloot naar do Middellandsche zee, waar hij den naam der Engolscbo republiek geducht maakte. Hij bedwong Tunis en Algiers en bragt door bet veroveren en vernielen barer schepen, vooral te Santa Cruz, aan Spanje grooto schade toe. Op ile terugreis overleed Blake in de nabijheid van Portsmouth, don 17ilcn Augustus 1657. Op bevel van Cromwell werd zijn lijk met grooto staatsie plogtig begraven en in West-minster, in de kapel van Hendrik VII, bijgezet. Na de restauratie werd echter het lijk op bevel van koning Karei II opgedolven, en den September 1661 op hot St. Margaretha kerkhof in oone kuil begraven. Blake was eon man dio veel persoonlijken moed bezat, op het volk grooton invloed uitoefende on die veel aan do uitbreiding en do verbetering der Engolscbo zeomagt toegobragt beeft. BLAKE (William) is te Londen geboren en stierf aldaar don loden Augustus 1828, ongeveer 70 jaren oud zijnde. Op zijn tiende jaar bezocht bij roods do toekonsebool, vier jaron later begaf bij zich bij den graveur Basire on genoot vervolgens bij afwisseling bet onderwijs van Phvxmann en van Füssli. Van zijne jeugd af was hij een echte zonderling, dio op do Academie allen omgang mot zijne mede-scholieren vermeed on zicb in do eonzaamheid bezig hield met teekeningon te ontwerpen en daarop verzen te maken. Gedurende den dag graveerde hij en besteedde den avond om zich in do scbildor- on dichtkunst te oefenen. Op zijn 26s'i! jaar huwde hij met Catbarina Boutcber, die bom niet alleen als het grootste genie bewonderde, maar bet talent bezat, om bare huishouding te besturen on tevens zijne platen bevallig te kleuren, teekeningon in zijn' geest te vervaardigen en in alles met hem te wedijveren, behalve in hot zien van visioenen. Dos avonds vorkeerde bij namelijk mot de doodon, sloot vriond-scbaps-verbondon met Homerus en Mozos, met Dante of Milton, en teckomle dan studiohoofden naar die visioenen. Ook de zielen der diereu verschenen bcm. Zoo stolde hij den geest eenor vlooi als oouo naakte figuur met oen krachtig ligchaam cn een' korten hals voor, die, met brandende oogeu en een moordenaars uiterlijk, uit oen beker bloods dronk en met eeue schuhbigo mot gouden en groene kleuren bedekte huid voorzien was. Intusschen bad bij niet immer zulko zonderlinge denkbeelden. Zijne twaalf toekoningen, bij „bot grafquot; van Blair, vonden, niettogonstaando bun gebrek aan smaak en bevalligheid, om de vindingrijkheid, vele bewonderaars, en werden door Schiavonetti gegraveerd. Hierdoor bij het publiek bekend geworden, wilde hij zijn' roem vestigen en stolde zijne fresco's ton toon, waarvan hij tevens eene beschrijving in het licht gaf, met de vermelding dat hij die kunst weder uitgevonden bad. In dit geschrift voor hij hevig tegen het in olievorw-schilderen uit, klaagde do Nodorlandsche en Venoti-aansche kunstenaars als booze geesten on hot efteet, als oen helseh werktuig in de handen dier duivels, aan, terwijl bij daarentegen Raphael, Michael-Angelo en A. Durerton hoogste prees. Hij hield veel van sterke omtrekken, en pastte dio zelfs op do ligchamelijke voorstelling van geesten toe, welke bij zich als organische wezens voorstelde van eono volmaaktheid, die oone sterfelijke on vergankelijke natuur niet bereiken kan. Zijne beste schilderijen stellen „do oude Brittenquot; en „do pelgrimsquot; naar Chaucer voor, welke laatste ook in plaat verscheen. Zijne in 1797 in fol. uitgegeven vier eerste boeken der Nachtgedachten van Young, welke niet meer in den handel te verkrijgen zijn, zijn zeer zeldzaam en merkwaardig. Do tekst is in het midden van bet blad gedrukt, dat zoowel aan de kanten als aan de boven- on onder- zijde mot etsen naar zijne eigene toekoningen versierd is. Soms wedijveren zijne plmntasien mot die des dichters , of geven diens denkbeelden , oneigenlijk en naar Blake's plmntasien gewijzigd weder; ofschoon |
|
men van het geheel kan zeggen, dat de gedichten aanschouwelijk overgezet zijn. Een hoekske mot gedichten van onzen kunstenaar onder den titel „Songs of innocence and of experience, shewing the two contrary states of the human soulquot; in duod. is evenzeer merkwaardig en zeldzaam geworden. De letters zijn met cene gcelo kleur gedrukt en schijnen geëtst te zijn; daar omheen on tusschen de regels zijn allerlei phantastisehe boeldon en arabesken, ook wol naar hieroglyphen gelijkende omtrekken aangebragt, die, met de levendigste kleuren opgesmukt, het boek oen zonderling aanzien geven. Behalve deze liederen, gaf hij in 1794 nog twee werken in 4°, op dezolfile wijs versierd uit, onderden titc\ „Europe a prophecyquot; en „America a prophecyquot;. Onder al zijne werken zijn do 21 schotsen van hot boek Job, dio hij zelve graveerde en welko hij „uitvindingenquot; noemde, de edelste. Zij stellen den man van Uz, onder de aanvechtingen des duivels, do plagerijen zijner vijanden en do beloedigingen zijnor vrouw, voor. Schoon hij met al het vuur der jeugd werkzaam was, maakten zijne phantasicn goenen genoogzamen opgang, en kon hij op het laatst zijns levens, naau-welijks hot noodigo voor zijn levens-onderhoud verdienen. De laatstgenoemde platen, welke in een' ouden stijl, schoon en eigen-dommelijk uitgevoerd waren, werden echter gezocht; dit beurde hem op, schoon hij spoedig daarna zijne getrouwe Catharina verloor, welke hij nog mot eene verzwakte hand, bijna stervende cn in haar bed zittende uitsehilderdo. Zijn broeder John was eveneens teekonaar en graveur; in 1827 vervaardigde hij do omtrekken voor de Theogonie van Hosiodus, naar Plaxmann. BIiANC (Andké) kwam 15 jaren oud in een collogie der jezuïten, werd oen zeer beroemd prediker en stierf don Maart 1657. Hij is vooral bekend door een werk tegen de leer dor probabiliteiten , dat hij onder don naam van Candicus Philale-thus in 1642 uitgaf. Mercorus en Gonet, twee beruchte thomisten, schreven ten onregtodat hij de eerste jozuït was, die in Italië de pen opnam togen die loer, want reeds in 1609 had Paulns Comitolus, een Italiaansehe jeznïk (volgens Leclerc een ander jozuït Rebellus) hetzelfde gedaan.) Zie het Anti-Probabilismus van Gisbert, provinciaal der jezuïten in de provincie Toulouse, Paris 1703 in 4° p. 184—185. BLANCHAIU) (Fkanijois). Deze eerste luchtreiziger werd te Andelys, in het departement Euro, in 1758 geboren. Nog geen 19 jaren oud , vervaardigde hij een zeer kunstig water-werktuig; doch altijd was zijn gcliefdkoosd denkbeeld om te vliegen, cn hij vervaardigde toen reeds een vliegend schip, dat zich door een legenwigt van 6 pond 20 voet boven den grond verhief. Welkom waren bij hem derhalve de gelijktijdig gemaakte ontdekkingen van Montgolfier en van Charles en Unbort te Parijs, welke ten gevolge hadden, dat hij den 4lllt;!|i Maart 1784 zijne eerste luchtreis ondernam, en in hot volgende jaar werkelijk met oenen luchtbol hot kanaal ven Calais naarDouver overstak, waarop hij van don koning van Frankrijk con geschenk van 12,000 en eenc rente van 1,200 livres ontving. In 1793 had hij het ongeluk, nadat hij reeds verscheidene luchtreizen, ook in vreemde landen, gedaan had, op de vesting Kuflfstein in Tyrol gezet te worden, omdat men hem van het verspreiden van revolutionaire beginselsjbeschul-digde. Hij bekwam echter zijne vrijheid weder, deed in Augustus 1796 , te New York, reeds zijne 493'e luchtroize; steeg in 1798 te Houan met 16 personen omhoog, liet zich eerst na 6 uren weder noderzakken, en deed nog in hetzelfde jaar met don beroemden sterrekundige Ia lande oenen soortgelijken togt. In 1807 telde men reeds 66 door hem volbragte luchtreizen , zoo in Frankrijk als buiten'slands. Ulanchard stierf don 7dl!n Maart 1809. BLANCHARD (Jacqdks). Deze historie-schilder, te Parijs in 1600 geboren cn in 1638 gestorven , was leerling van N. Bolleri cn H. Ie lilanc en word om zijn uitmuntend koloriet de Franscho Titiaan genoemd. Mot zijn brooder Jean begaf hij zich naar Italië, hield zich tot 1624 te Rome, vervolgens te Venetië op, waar hij naar de beroemdste meesters van de school dier stad studeerde en zich daar zoowel als in Frankrijk beroemd maakte. Blanchard schilderde meestal naakte beelden. Zijne zamenstelling is eenvoudig en edel, zijne figuren vol uitdrukking en bevalligheid. Na to'Iurijn voor den hertog van Savoye acht groote schilderijen vervaardigd te hebben, welko do liefde-geschiedenis van Vernis cn Adonis voorstellen, kwam hij in zijn vaderland terug, schilderde veel te Lyon cn wist zich te Parijs aanhangers te verwcr-la 59 |
ven. Met Vouet wedijverende, schilderde hij met dezen, voor den heer de Bullion , cone galerij van 13 schilderijen uit de fabelleer. Zijne voornaamste werken zijn vorder, een „ H. Andreasquot;; de „uitstorting vanden II. Geestquot;, dat hij voor het goudsmoders-gild en „Johannes opPathmosquot;, dat hij voorliet lidmaatschap der Parijsche Acudemie vervaardigde. Vier schilderijen bevinden zich van beminde Louvre, andere in het kasteel te Versailles. Blanchard schilderde ook al fresco en heeft eenige platen geëtst, waarvan vier door Rost beschreven werden. Bij Hoinecke kan men vinden, wat er naar zijne werken gegraveerd is. Zijn zoon Gabriel, zijn leerling, was als kunstenaar geëerd, schoon hij den roem zijns vaders niet bereikte. In 1663 werd hij tot lid der Aca-demie, in 1672 tot professor benoemd, en is in 1704 op zevontig-jarigon loefiijd gestorven. BLANCHARD (quot;FKANfoisquot;), advocaat te Parijs, gost. in 1660. Men heeft van hem: FAoges des prent, presidents du parlement de Paris 1645 ; Les presidents a mortier 1647; Les maitres des requites, 1670 in fol. BLANCHARD (Guili,.) , zoon van don boveng. advocaat in 1724 gestorven, hoeft uitgegeven: Compilation chronologique des Ordonnances desrois de France, Paris 1715 2 vol. in fol. BLANCHARD (Emm) , in 1672 te Langres geb., leerling van Andre d Acier, in 1714 lid van de Academie der Opschriften, heeft drie verhandelingen gegeven in hare Mémoires, en stierf te Parijs in 1756. BLANCHARD (Ciiahles Antoink), benedictijn van de congregatie van St. Maurice, in 1737 te Rhe'tel geboren, in 1797 te Caen gestorven, heeft nagelaten een ms. Uistoire de l'abbaye de SU Étienne a Caen, BLANCHAHI) (J.B.), Fransch jezuït, in 1751 teTorteron in de Ardennes geboren en in 1797 gestorven, hooit nagelaten: Le temple des Muses, 011 Hec.ueil des meill. fables des fabulistesfraiif. 1766 2 vol. in I2U; L'e'cole des moeurs, Lyon 1782, 3 vol. in 12quot;, herdrukt 6 vol. in 12quot;. BLANCHET (Piekue), geb. te Poitiers u- 1459, werd eerst advocaat, ging later tot don geestelijken stand over, doch bleef gedurende zijn geheele loven do poëzij beoefenen. Van al zijne dichtstukken is alleen overgebleven het geestige blijspel Pathelin 1490 in 4quot;, door Brueys in 1715 omgewerkt (L'adcocat Patelin), door Conncbert (Parijs 1572 in 12») in het Latijn overgezet cn tot nu toe vertoond. BLANCHET (Jean), geneesheer en letterkundige, in 1724 te Tournon geboren , in 1778 gestorven , schrijver van L'Art philo-sophique du chant, Paris 1750 in 12quot;; Idee du Siecle littér. present, ré-duit a six vrais auteurs; Logique de l'esprit et du coeur, ibid. 1760 in 12». BLANCHET (Fkanijois), in 1707 bij Chartres geboren, wijdde zich den geestelijken stand, deedafstand van eene Kanunniksplaats to Boulogne, om zich des te beter aan de letteren te kunnen overgeven, werd tolk bij de koninklijke bibliotheek, bewaarder dor boeken van het koninklijk kabinet te Versailles, doch legde ook deze betrekkingen neder en sloot zich te St. Gornmin-en-Layo op, waar hij in 1/84 stierf. Men heeft van hem: Variétés morales et aimsantes, 1784 2 vol. in 12quot; — Apologues et contes orientaux, 1785 — Vues sur l'éducation d'un prince, 1784 in 12quot;. Ook conige dichtstukken die niet zijn uitgegeven. Hij had den roent vaneen aangenaam en bevallig verteller. Dusault, bloedverwant van Blanchct, uitgever zijner werken, en zelf schrijver, (hij vertaalde Juvc-ualisj beeft een Notice biographique over hem gegeven. BLANCO (in), heet iets oningevuld laten en komt voor in wisselzaken. (Men zie Wissel.) BLANDIIATA (Georoe), Italiaansch geneesheer, geboren iti liet markiezaat van Saluzzo, hoeft geleefd in de XVI'10 eeuw, ontsnapte uit Pavia, waar de inquisitie op het punt was hem gevangen te nemen en begaf zich naar Genève, waar hij de protostant-scho godsdienst omhelsde, doch eerst in het geheim, later openlijk zijne bedenkingen omtrent de godheid van Jezus Christus openbaarde. De predikant der Italiaansche kerk, uit het buis der graven van Martinengo, tot wicn hij zich met zijne twijfelingen gewend had, wilde zich niet met hem inlaten en zelfs zijne geneeskundige hulp niet gebruiken, schoon Blandrata hem die meermalen aanbood. Calvijn, wien hij dezelfde bezwaren honderdmna! voorstelde, ziende,dat hij,na betuigd te hebben in zijne antwoor- |
60
|
den te berusten, den volgenden dag terugkwam met dezelfde zwarigheden, werd eindelijk toornig en behandelde hem met hardheid. Hij ging echter voort met hem te groeten en tot hem te spreken, en had zelfs de vriendelijkheid schriftelijk zijne tegenwerpingen te beantwoorden. Toen hij echter ontdekte, dat Blan-drata er misbruik van maakte, wilde hij niet meer naar hem luisteren. Eindelijk toen hetltaliaansch consistorie tegen hem begon te procederen, en een der raadsheeren der republiek in het theologisch auditorium, waar hij een collegie van Calvijn bijwoonde, verscheen, meende Blandrata dat het tijd was Geuèvc te verlaten, en vluchtte hij (1558) naar Polen, waarheen Calvijn terstond brieven schreef met dringende vermaning, hem te verwijderen, ten einde niet door ketterij besmet te worden. In 1563 werd hij door den vorst Jan Sigisniond naar Zevenbergen geroepen en door dezen en zijn eersten minister Petrowits beschermd, begon hij, vooral na een dispuut met Franifois David tegen eenige vermaarde leeraars, in tegenwoordigheid van het geheole hof (in 1566) gehouden , zijne gevoelens openlijk aan te prijzen. Na den dood van Jan Sigismond word hij geneesheer van Steven en Christophel Battori, vorsten van Zevenbergen, en ook van den eersten toen hij koning van Polen was geworden; ook werd hij tot lid van zijn bijzonderen raad benoemd. Hij streed hardnekkig togen Francois David, die niet tevreden met de godheid van Jezus Christus te loochenen, ook staande hield dat men Hem niet moest aanbidden. Blandrata riep Faustus Soclnus uit Zwitserland tot zijne hulp. Deze kwam in 1578 over en werd geneesheer van Christophel Battori. Hij leefde nog in 1585, toen Ballarminus zijne verhandeling de Christo schreef, maar hij was gestorven in 1592 toen Socinus tegen Wuickus schreef. Men vindt zijne werken opgenoemd in de /lihiiotheca Anlilnnit. en een belangrijk artikel over hem bij Bayle. BLANDRATA (I. P. Cotelle de la) , pastoor van Soulaines in Anjou, in 1709 te Laval geboren, lid der academie van Angers, tweede Superior der priesters van Mont-Valerien, werd in 1784 belast met het vervolgen der Conférences d'Angers, waarvan hij tien deelen het licht deed zien, die hevig werden aangevallen door Maultrot. Hij stierfin 1795 in ballingschap. Men heeft ook van hem eenige academische verhandelingen, 1749. BLANENSTEIN (Nicoi.aas), gezegd Gruning, Kapollaan van het kapittel van Bazel, omstreeks 1460, is schrijver van eene korte chronijk der bisschoppen van Bazel, en van drie deelen over don oorlog tusschen de Zwitsers en Karei van Borgondië, die in de bibliotheek te Bazel berusten. BIjANKAARD (Nikolaas). Deze geschiedkundige zag het eerste levenslicht te Leyden op den 27slc° December 1624 , en ontving op do hoogeschool zijner geboortestad zijne geleerde opvoeding. Nog don ouderdom van 20 jaren niet bereikt hebbende, werd hem de leerstoel der geschiedenis aan hot gymnasium te Steinfurth aangeboden. Hij verliet deze stad in 1650 en vertrok als hoogleeraar van geschiedenis en oudheden, naar het kort te voren opgerigtc gymnasium van Middelburg. Nadat dit in 1666 was opgeheven geworden, vestigde hij zich als geneesheer te Heerevoen. Drie jaren daarna werd hij als looraar dor Grieksche taal en geschiedenis naar Franeker beroepen, welken post hij tot 1690 bleef waarnemen, toen zware ongostoldhoden en sukkelingen hem noodzaakten allen letterkundigen arbeid te staken. Zijn dood viel voor op den 15dlt;quot;' Mei 1703. Vele zijn zijne go-schriften, onder deze bevinden zich cenc uitgave van Q. Curtius van 1649; cone van Floras; eene weinig geschatte uitgave van Arrianus Krijgstogt van Alexander , enz. Zijne ongesteldheden beletten hem eene uitgave van Thucydides te voltooijen. BLANKAART (Steven), een geneesheer uit de XVIIquot;1' eeuw, die te Amsterdam heeft gepractiseerd en zeer vele werken hoeft geschreven. Hij was te Middollnirg geboren in 1650, waar zijn vader, Nicolaas , destijds hoogleeraar in de geschiedenis on oudheidkunde aan het gymnasium was. Hij overleed in 1702. Men heeft van hem; „Traclatus novus de circulatione sanguinis, per Jihras, nee non de vahmlis in iis reperlis, Amst. 1676 12° ; Lexicon medicum, Leyden 1690 8», 1702 8», 1717 8», 1735 8«, 1756 8quot;. Francof. 1705 8° ; cum praef. Stahlii Hall. 1739 8°, 1748 8°; cura Agnethlesi. L. B. 1756 8quot;. Anatomia reformata , Leyden, 1695 8°; Opera medica, Leyden 1701 4°. In de Ncdorduit-sche taal, Schouwburg der Rupsen en Wormen, met platen; Amsterdam 1GS8 8°; Nederlandse/ie Ilerbarius , ibid. 8°; Gebruik en misbruik van de Mee, Haag 1666 8°; Verhandeling van de Caffea en deszeljs kracht. Haag 1686 8°; Borgerlijke tafel, om lang gezond zonder ziekte te leven — mitsgaders, Een beknopt manier van de spijzen voor te snijden, en een onderrigtiny der schik-kelijkste ivijsen, die men aan dc tafel moet houden, Amst. 1683 16». De overige vindt men aangewezen in het Naamregister van Joh. Abcoude, verbeterd door Reinier Arrenberg, Rott. 1773. blz. 52. |
BLANKENBURG is het zuidoostelijke gedeelte van het hertogdom Brunswljk (Zie aldaar,), dat do Hanovorscho en Pruisische deelen van don Harts van elkander scheidt en ten zuid-oosten aan Anhalt-Bernburg grenst. Voordezon was hot een graafschap, dat met den dood van den laatsten graaf Johann Ernst in 1599 aan Brunswljk verviel, in 1690 aan Lodewijk Rudolf, den tweeden zoon van Anton Ulrich van Wolfenbuttel afgestaan, in 1707 tot een vorstendom verheven werd en tot 1731 afzonderlijk geregeerd. Tegenwoordig beslaat Blankenburg acht Q mijlen en wordt door 20,000 inwoners bewoond. De hoofdstad Blankenburg ligt 2 uur van Halberstadt aan den voet van een berg in een» zeer romantische strook, waarom zij door de reizenden in den Harts druk bezocht wordt. Zij telt niet meer dan 3500 inwoners, die voornamelijk van bierbrouwen leven. De stad bestond reedt in de lO110 eeuw. Het residentieslot op den berg bij de stad gelegen, is een der prachtigste bergkastoelen van Duitschland. BLANKENBURG (Cjiuistian Fkibdekich vo.n) werd den 24siea Jan. 1744 te Kolberg in Pommeren geboren, ontving zijne opvoeding aan de Kon. militaire school te Berlijn en kwam op 17jarigen leeftijd in Pruisische dienst. Hij nam deel aan den zevenjarigen oorlog, verliet later ten gevolge van ligchaamsongesteld-heid de militaire loopbaan en leefde sedert stil in den kring zijner vrienden te Leipzig, waar hij don 4den Mei 1796 stierf. Zijne schriften zijn: Versuchüber den Roman, Leipzig en Lignitz 1774 — Beitriige zur Geschichte des deutschen Reichs und deutscher Sitte. Een roman (alleen hot eerste dool is in het licht verschenen) Licgnitz 1775 Johnson's bibliographische und kritische Nachrichten von einigen Englischen Dichtern, aus dein Englischen übersetzt und mil Anmer-hingen vermehrt, 2 Th., Altonb. 1781—1783 — voorts gaf hij uit: J.G. Sulzor's Theorie der schonen Künste und WissenschaJlen. Neue Auflage, Leipzig 1786—1787. 4 Thle, meermalen herdrukt. Zijne aanmerkingen en verbeteringen verschonen ook afzonderlijk met den titel F. v. Blankenburg's literarische Zusdtze zu J. G. Sulzor's allq. Theorie der schön. AT. und W. Leipzig 1796 1798 3 Bde. J. G. Sulzer's vermischte Schriften u. s. w, Leipzig 1781'— G. J. Zol-likofer's Predigten nachseinem Tode herausgegeben, 7 Bde. Leipzig J788—1789. ZieiVcue Bibliothekder schiinen Wissenschaften, Bd.59 St. 2 S. 304—311. Schlichtogroll's Nekrolog auf das Jahr 1796 Bd. 2 S. 383—399. Wolff Encyclopedie, Th. I S. 257. Zijn portret vindt men voor het 90sle deel dor Allgem. deulsche Bibliothek. BLANKENHEIMER THEE of LIEBERSCHE BORSTKRUI-DEN, noemt men do gedroogde bloeijende toppen van Galeopsis ochroleuca Lam. , een geneesmiddel 't welk vroeger door Lieber tegen longtering werd aanbevolen. O. BLANKER!' (Akent) was stads-chirurgijn te Batavia. Hij heeft een werkje geschreven: Scheeps ■ genees oeffening uf naamv-keurige-aanteekeninqe.n en aanmerkingen, wegens de voornaamste Ziektens en Qualen, die op de Oost-Indische vaart, en in Indié' voorkomen, Amsterdam 1722 12°. Dit jaartal heeft de tweede druk, in het bezit van den schrijver van dit artikel. BLANKHOF (^Jan Tbunisz.) met den bentnaam Jan-maat, werd in 1623 te Alkmaar geboren en is te Hamburg of te Amsterdam in 1670 overleden. Na gedurende twee jaren onbeduidende leermeesters gehad te hebben, kwam hij onder de leiding van Cesar van Evcrdingen, die hem raadde naar Rome te gaan, waar hij ook in korten tijd driemaal geweest is. Hij toekende gozigtcn van kusten en havens en scheepte zich naar Candia in, om de zee beter te kunnen bestuderen. Mot eene levendige verbeeldingskracht begaafd, schilderde hij stormen op zee en andere toonoolon mot voel waarheid; hij had een vlug en geestig penseel, waarom de schilderijen waaraan hij do meeste vlijt besteedde, het minste gezocht zijn, dewijl zij alsdan te veel van het geestige verloren dat zijne eigendommelijkheid uitmaakte. BLANQUI, gedeputeerde van het departement des Alpes ma-ritimes naar de conventie, heeft geschreven Mon angoisse de dix mois, 1794 in 12». |
BLA—BLE
Cl
|
BLABU (Piebkb de), in 1437 gob., kanunnik van St. Diez in Lorraine, waar hij in 1505 stiarf, schrijver van Nanceidoa opus, een Latijnsch gedicht over het beleg van Nancy door Karei van Borgondië 1518 infol., waarvan men twee exemplaren op velin kent, het eene in de konink. bibliotheek, het andere in de bibliotheek van Besan^on. Nic. C. Romaiu heeft dit gedicht in Fransche verzen overgezet. BLASCO NÜNEZ VELA, Spaansch zeevaarder, ontdekte de landengte van Panama in het begin der XVIe eeuw. Aan het hof van Arragon beschuldigd dat hij zich de oppermagt had trachten aan te matigen over de door hem voor de kroon veroverde landen, werd hij veroordeeld om onthalsd te worden. Zijne ontdekking baande in 1525 Pizarro en Almagro den weg naar Peru. BLASIUS (Gekakd), beroemd geneesheer en hoogleeraar te Amsterdam, waar hij in 1682 in gevorderden ouderdom overleden is. Hij had onder Casp. Bartholinus te Koppenhagen gestudeerd en was te Leyden gepromoveerd. Als lid van de „Academia Naturae Curiosorumquot; had hij den naam van „ Podalirius secundusquot; aangenomen. In de ontleedkunde had hij groote verdiensten. De ontdekking van deu ductus sahoatis, algemeen aan Stenonis, (zie Stenonis) toegeschreven, die zijne lessen had bijgewoond en naar wien hij ductus Stenonianus genoemd wordt, wordt ook aan onzen Bla-sius toegekend, Blasius heeft vele werken van anderen uitgegeven. (Zie Lindenius renov p. 348.J Onder deze noemen wij meer bijzonder, FortuniusLicetus Monstris exrec.G. Blasü, qui Monstra quaedam nova et rariora ex recentiorum scriptis addidit, cd. novis-sima, iconibus illustrata, Amst. 1665 4°. Van Blasius zeiven heeft men: Medicinae generalia Jundamenta, Amsi. 1661 12quot;; Instit. me-diconm compendium, ibid. 1667 12quot;; Medicinauniversa, ib. 1665 4quot;; Ohservationes medicae rariores, ib. 1677 8»; Anatomia contracta, ib. 1662 12»; De Anatomia Animnlium, ib. 1681 120. Zijn broeder Joh. Leon. J. U.D. en advocaat te Amsterdam, nam een levendig aandeel in de ontleedkundige onderzoekingen van Ger. Blasius en vertaalde een' brief van Th. Bartholinus tegen de Bils uit het Latijn in het Nederduitsch (Bart/i, epist. wierf. Cent. III. p. 75.) Abraham Blasius, zoon van Gerard, was geneesheer te Amsterdam, waar hij in 1650 geboren was. Deze heeft uitgegeven. Jobi a Meek'ren chirunji Amst. Obss. Medico chirurgicae ex Belgico in Latinum translatae ab. Abr. Blasio, Amst. 1682 8°. BLASIUS (Joan), jongste zoon van Leonard Blasius, raad en generaal opperbouwmeester van Christiuan IV, koning van Denemarken, werd den la^n April 1639 te Leyden geboren en studeerde in de regtsgeleerdheid. Hij was in zijn tijd een niet ongeacht dichter en zijne Fidamants kusjes, minnewijzen en bij-rijmen aanCelestine, Amst. 1663 24quot;'» werden door onze vaderen op hunne vrolijke bijeenkomsten gezongen. Van hem bezitten wij ook de vrolijke drama's; liet huwelijk van Oromdate en Statira, blij-eyn-dend treursp. Amsterdam 1670; De edelmoedige gt;:ijan(lcn, blijspel 3® dr. aid. 1671; De malle wedding, aid. 1671; Dubbel en Enkkei, Jok-en-ernst-spel, aid. 1670; Lijsander en Calisthe, Blij -eyndend-Treurspel, Amst. 1663 2d., naar fleerreans overzetting der Li/san-der et Caliste van D'audiguier, waarachter deze treurspelen ook gedrukt zijn. Zijn meest bekend geschrift is zijn Geslachtboom der Goden en Godinnen , 1661—1669. BLASSIÈRE (Jan Jacob), onderwijzer in het fundatiehuis der Vrijvrouwe van Renswoude, overleden te 's Gravenhage den 8sten December 1791, was een verdienstelijk wiskundige, die in het Nederduitsch enFransch eenige nuttige leerboeken heeft uitgegeven. BLAURER (Ambrosius), geboren te Constans den 2'ien April 1492, werd monnik, doch verliet na het lezen der schriften van Luther het klooster en werd predikant in zijne geboortestad; hij predikte ook te Ulm, Esslingen, Augsburg, Memmingen en andere Duitsche steden met gevaar voor zijn leven, tot dat hij door Ulrich, Hertog van Wurtemberg, in 1535 te Tubingen beroepen werd, nadat hij aldaar op bevel van den Hertog, benevens Hucerus en Frechten een mondgesprek niet Schwenckfeld gehouden had. In 1537 was hij tegenwoordig op de bijeenkomst van hervormers te Schmalkalden en in 1539 op die te Frankfort. Overigens was hij Luther niet zeer genegen. Toon het interim der stad Constans opgedrongen werd, ging hij naar Zwitserland en werd predikant te Biel. Hij overleed in het jaar 1568 te Winter-thür. Zijne geschriften konden geenen bijval verwerven bij de hevige Lutheranen. |
BLAVET (Michei,), in 1700 teBesan^on geboren, gewoon musicus van Lodewijk XVen surintendent der Muzijk van den prins de Oarignan , was als fluitspeler beroemd. Hij sloeg de schitterende aanbiedingen van Frederik den Groote, koning van Pruissen af, en bleef in zijn vaderland, waar hij te Parijs in 1768 stierf. Zijne muzijk voor de opera Lafête de Cythere en van den Jalonx corrigc door Collé en de Jeux Ohjmpiqucs, ballet van den graat de Senncterre, zijn vooral zeer geacht. BLAYNEiT (Benjamin), godgeleerde te Oxford geboren, hoogleeraar in de Hebreeuwsche taal en predikant te Polshot in Wiltshire, waar hij in 1801 stierf, was een uitstekend taal-en oordeelkundige. Men heeft van hem o. a. verscheidene leerredenen, eene verhandeling over de 70 weken van Daniël en eene geachte uitgaaf van den Bijbel van Oxford. BLAZOEN. iVJeWapenkunde.) BLEAMIRE (William), Engelschschrijver,overleden te Londen in 1805 schreef: Remarks on the poor laws and the maintenance of the poor, 1800. BLEEK (Pieter), zoon en leerling van den Haagschen portret-schilder Richard Bleek, die, in 1670 te's Hage geboren, zich te Londen nederzette, waar hij overleed. In 1700 te 's Hage geboren , kwam Pieter in 1723met zijn' vader te Londen, waar hij zich een grooten naam als portret-schilder maakte. Walpole roemt de portretten van de tooneelspelers Johnson en Griffin, naar welke gravuren gemaakt zijn. Bleek beoefende zelf de graveerkunst met veel bekwaamheid. Zijne platen zijn meest portretten, zoo naar zijne eigene schilderijen als naar die zijns vaders, naar van Dijck, Lelie of van der Werff, in zwarte kunst-manier vervaardigd. Onder de besten behooren : zijn eigen portret, 1735; dat van Rembrandt; van F. Duquesnoy; die van Mrs. Gibber en Clive, de eerste in de rol van Cordelia, de laatste in die van Phi-linde uit Shakespeare, beide naar zijne schilderijen en benevens de genoemden in fol. in 1734 gegraveerd. Men roemt ook zijne plaat naar van der Werff, welke quot; Maria met het kind,, voorstelt. Zijn monogram is 1747; P. B. F. 1749; P. V. B. 1747 en 1748 ; amp;/'. gt;-* 1751 enz. Dat zijns vaders was R. B. pinx. Pieter Bleek is in 1764 te Londen overleden. BLEEKEN, BLEEKKUNST. De spinbare vezels, als boomwol, vlas, hennep, dierlijke wol en zijde , en de daaruit vervaardigde stoften zijn meestal van nature kleurloos, maar worden gewoonlijk door de behandeling, door spinnen en weven, gekleurd of besmet door de aankleving van vreemde stoffen , welke aankleving meestal zoo sterk is, dat zij door werktuigelijke behandeling niet kan worden opgeheven. Indien nu de vezels of daaruit vervaardigde stoffen kleurloos, of voor het verwen wit moeten zijn, dan is het noodzakelijk de vezels van de kleurende stoffen te bevrijden; de daartoe strekkende behandeling wordt bleekkunst of bleeken genoemd. Het bleeken dan bestaat daarin, dat de kleurende stof door den invloed van scheikundige middelen zoo wordt veranderd, ontleed of vernietigd, dat zij verder door andere middelen, hetzij scheikundige, hetzij werktuigelijke, van de vezels kan worden verwijderd. De aanklevende kleurende stoffen zijn bewerktuigden, meestal zeer zamengesteld en daarom gemakkelijker door bleekende middelen ontleedbaar. De vezels daarentegen zijn vastere verbindingen en bieden daardoor langer weér-stand, ofschoon zij door den tijd ook worden aangegrepen. Het bleeken berust dientengevolge slechts daarop , dat de kleurende stof veel spoediger door de bleekmiddelen wordt aangedaan dan de vezels zeiven, en deze laatsten derhalven aan den ontledenden invloed kunnen worden onttrokken, voordat zij worden aangegrepen. De tot nu toe gebezigde bleekmiddelen zijn van zeer verschillende geaardheid en niet voor alle kleurstoffen en vezels van gelijke werking, zelfs zoo dat sommigen slechts betrekkelijk dien naam verdienen; chloor b. v. is voor het bleeken van plantenvezcls zeer geschikt, maar voor dierlijke vezels niet, omdat het deze te spoedig aantast. De volgende middelen vinden in de bleekkunst hunne toepassing; salpeterzuur, salpeterigzuur, eene oplossing van onder-salpeterzuur in engelsch zwavelzuur, zwaveligznur, chloor met water, chlorigzuur, chloorontwikkelende mengsels (bleekzouten en bleekwaters), bruinsteen en zwavelzuur, man-gaanzuur, chromiumzuur, zonlicht met den invloed van vochtig- |
62
|
lieid on dampkringslucht, dampkringslucht gewijzigd door oxy-dntie van phosphorus of electriciteit (ozon). Er bestaan twee verschillende redenen voor de aanwending van bleekmiddelen , namelijk: de verwijdering van opzettelijk op de vezels gebragte kleurstoffen , b. v.in de katoendrukkerij, eigenlijk de ontkleuring— en de verwijdering van de toevallig aanklevende, besmettende stoffen van de ruwe vezels, het bleeken in de nadere beteekenis van dit woord. Hiertoe zijn slechts enkele van de genoemde middelen geschikt en wel: het zonlicht mot voohtig-lieid en dampkringslucht, of de gewone bleek; bet chloor en o.enige van zijne verbindingen, bleekwaters en blcekzouten; het zwaveligzuur. De werking van deze middelen wordt voorbereid, ondersteund en volmaakt door loogen (bijtende alkaliën), zeep , kalk, zuren, gisting en werktuigelijke middelen (het wasschen en wasch-toestellen). Bleekwaters en bleekzouten zijn verbindingen van het chloor, welke bereid en gebezigd worden, om deze vlug-lige stof op eene gemakkelijke wijze te kunnen bewaren en ontwikkelen. Do bleekzouten zijn: de zoogenaamde chloorkalk, ehloornatron en chloorkali, eigenlijk bestaande uit een mengsel van de ondorchlorigzure motaaloxyden mot het chloormetaal, zoodat de bleekkalk zamengesteld is uit onderchlorigzure kalk en ohloorcaleium, de bleeknatron uit ondorehlorigzuro natron en chloornatrium , de blookkali uit ondorehlorigzuro kali on chloorkalium; de waterige oplossingen van beide laatsten zijn de zoogenaamde bleekwaters, die van het kalizout is meer bekend onder de benaming van bleekwater of loog van Javelle, eau de Juvelle., die van het natronzout als bleekwater of loog van Labarraque, mu de Labarraque. De bleekkalk wordt bereid door chloorgas in aanraking te brengen mot kalkhydraat; de beide andere bleekzouten verkrijgt men door oplossingen van koolzure kali of koolzure natron met chloorkalk te vermengen, waarbij dan koolzure kalk nederslaat en het verlangde bleekzout in de oplossing blijft, of door chloorgas te leiden door de oplossingen van deze koolzure alkaliën (Verg. Over het gebruik van de chlomre de sonde en chlo-nirede chaux door A. G. Labarraque, vertaald en toegelicht door IK. A. 11. v. d. Hoon Mesch. Loyden, 1827; Vohtaudhjes Taschen-Ijiic/i der chem. Technologie, von Dr. J. Gottlieb, 1852; Le/trbuch der rhem. Technologie, von D'. F. Knapp. 2quot; lid. 1853). BLEEKWATER. (Zie Bleeken.) BLEEKZIEKTE {Chlorosis), eene ziekte, die bij vele meisjes en vrouwen in min of meer hoogon graad bestaat en vooral in do provinciën Noord- en Zuid-Holland van ons rijk zeer algemeen is. Zij ontwikkelt zich dikwijls zonder dat men er eenige aanlei-.lende oorzaak voor kan vinden, maar kan ook een gevolg zijn van overspanning, hetzij van hetiigchaam, hetzij van don geest. Evenzoo wordt zij dikwijls door ongenoegzame beweging opgewekt; ook door ontevredenheid of slecht voedsel, kamerleven, onzuivere dikke, lage lucht. Te voel en te weinig slapen, in het kort, alles wat de gezondheid stoort kan deze ziekte doen ontstaan, die in vele gevallen ook door neerbuigende gemoeds-aan-doeningen, vooral door ongelukkige liefde, tevoorschijn wordt geroepen. Hartgehoimen, voor ieder zorgvuldig verborgen, in wier kwellende overpeinzing zoo vele jonge ongehuwde vrouwen een ziel- en ligchaam- ondermijnend genoegen vindon, moeten door lien geneesheer niet voorbijgezien worden. In vele gevallen is deze ziekte een gevolg van bloedverlies. De verselnjnselon zijn eene bleoke ongezonde kleur, met kringen onder do oogen; groote zwakte, hartklopping en vermoeidheid zonder geëvenreiligde oorzaak; gestoorde spijsvertering, meest met afkoer van spijzen en trek naar zure dingen, die bijna altijd schadelijk werken. De stoelgang is gewoonlijk traag, de geslachtsvorrigtingen gestoord. Do gomoodsstomming afwisselend, meest met overhelling tot stille zwaarmoedigheid, terwijl de minste, dikwijls geheel onheteekenonde aanleiding tot droefheid 'jij vele door een stroom van tranen gevolgd wordt. In vele gevallen behoudt bot gelaat de roode kleur en zulke lijderessen worden hij oppervlakkige beschouwing voor gezond gehouden; het kan zelfs gebeuren, dat de ziekte alleen door een geoefend en naauw-lettend geneesheer wordt herkond. Het eigenaardige der ziekte is een hooge graad van anaomie on zoo als wij reeds op dit artikel (Zie Anaemie.) gezegd hebben, gebeurt het niet zelden , dat de verschijnselen daardoor opgewekt eene groote overeenkomst met die hebben, welke uit den tegenovergestolden loestand ontstaan. Dit is zeer dikwijls het geval mot hoofdpijn en pijn in de zijde, onstuimige hartklopping en dergelijke, waarbij men in zeer vele gevallen aan anaemie, chlorosis, en de gevolgen, gestoorde en onevenredige zenuwwerking , moet donken. |
Bij chlorotische hoeft zelfs hot scheikundig onderzoek van het bloed een minder gehalte aan bloedbolletjes aangetoond. Het wegnemen der opwekkende en aanloidende oorzaken, is daar waar het mogelijk is, eene eerste aanwijzing bij de behandeling. Molk en vleesehspijzen, in hot algemeen dierlijk voedsel mot het matig gebruik van krachtig bier, vooral van Porter, ook van wijn, heldere hooge lucht, bij ons de Golderseho strokon, ziju soms tot genezing voldoende. Echter zal men in vele gevallen het gebruik van geneesmiddelen hiermede moeten voreenigen. Staal in alle bereidingen heeft in zeer vele gevallen de beste diensten bewezen, vooral in dien vorm , die onder den naam van pilulesferrugineuses van D1' Blaud bekend is. Van dit middel wordt de bereiding door velen opgegeven; er is echter, volgens des schrijvers persoonlijke ondervinding , gegronde reden om te betwijfelen , of de zamonstolling van het genoemde middel met zekerheid bekend zij. De gevallen, waarin het gebruik van staal, zelfs gedurende langen tijd voortgezet, geheel vruchteloos is gebleven zijn verre van zeldzaam. De verklaring, die men voor de werkzaamheid van staalmiddelen in deze ziekte heeft gegeven, dat daardoor het ijzergehalto in bet bloed verhoogd wordt, is onvoldoende, on lost eene zwarigheid niet op, die daarbij geheel onbeantwoord blijft. Immers ziet men dikwijls, dat zelfs ruime giften nog verdubbeld moeten worden, vóór dat men eenig nut van hare toediening ziet, terwijl het gehalte van ijzer in het bloed van den mensch zeer gering is. Ook zijn de gevallen ver van zeldzaam, waarin het gebruik van staal, in giften, die anders volkomen voldoende zijn, zelfs langen tijd achtereen voortgezet, geheel vruchteloos is gebleven. Ook zijn tonische middelen, die de organen der spijsvertering opwekken en zelfs prikkelende middelen, ook harsen, mot staalborei-dingen vereenigd, of ook zonder daarmede verbonden te zijn, in vele gevallen van groot nut. De ziekte is over het geheel gemakkelijk te bestrijden, maar de lyderessen behouden eene groote vatbaarheid om weder in te storten en bij sommige is volkomen genezing inocijelijk te verkrijgen. BLEEKZUCHT DEU PLANTEN, noemt men den ziekelijkon toestand, waarin de plant of hare doelen overgaan, wanneer zij gedurende eenigen tijd aan den invloed van 'tzonlicht onttrokken worden. Niet alleen verliezen de gewassen daarbij hunne groene kleur, maar zij worden buitendien woeker van weefsel, en groeijen vooral in de lengte. De loten, welke zeer dikwijls uit aardappelen ontspruiten, die in een donkeren kelder werden weggelegd, leveren oen duidelijk en getrouw beeld van 't geen men onder Bleekzucht verstaat. Deze ziekte kan onder don invloed van het zonlicht geheel verdwijnen. Somlijds worden ook planten of plantendeelen door Bleekzueht aangedaan , welke hoegenaamd geen gebrek aan licht hebben, zoo als men wel eens in warme plantenkassen waarneemt. In die gevallen schijnen overmaat van voclitiglieid en warmte, bij gebrek aan versche lucht, als de oorzaak der kwaal te moeten beschouwd worden. O. BLEEKZOUT. (Zie Bleeken.) BLEESWEBK, is eene soort van rijswerk, dat langs de rivieren gemaakt wordt, om hare oevers voor inscharing te beveiligen; deze wijze van werken is langs de bovenrivieren veel in gebruik. Een bleeswerk bestaat uit lagen rijs , met wiepen daarover, die met palen door dezelve en in het rijs een verband uil-maken , welke men vervolgens , met zware griend belast, doet zinken. Langs do beneden-rivioron zijn de blooswerken minder in gebruik, men is daar gewoon de Rijsbermen en Pakwerken tot hetzelfde oogmerk te doen dienen. BLEEKEN (Dithmar), Deensch geschiedschrijver uit de XVId« eeuw, schrijver van Islandia, sive populorum et mirabilium quae in ea insula reperimtur descriptio, Lugd. Bat. 1607 in 8°, in het Hoogd. vertaald, Leipzig 1613, thans zeldzaam. BLEISWIJK is een aanzienlijk dorp in Zuid-Holland, twee uren gaans van Rotterdam, in een vroeger uitgeveondun, doch later weder drooggeinaakten en tegenwoordig zeer vruebtbaren polder gelegen. Men vindt er eene Gereformeerde en eene Remon- |
BLH
|
strantscho kerk. Men telt er 173 huizen on 13G0 inwoners, die meest hun bestaan vinden in den graanbouw en de vlasteelt. Ook heeft men er eone scheepstimmerwerf, eene leerlooijcrij en een korenmolen. BLEISWIJK (Dirk van), in 1640 te Delft geboren en in 1671 gestorven, was schrijver van eene zeer geachte beschrijving zijner geboortestad, in 1C67 uitgegeven. BLEISWIJK (Pieter van), afstammeling van den voorgnan-den en insgelijks te Delft geboren (1724) , was een zeer geleerd, in do regton en wiskundige wetenschappen doorkundig man ; in 1745 gaf hij te Leyden eene uitmuntende verhandeling dt Ayge,-ribus (quot;over de dijken) uit, welke 33 jaren daarna in het Hollandsch vertaald werd. Na langen tijd het ambt van Pensionaris zijnor geboortestad bekleed te hebben, werd hij in 1772 aangesteld tot Raadpensionaris van Holland, en in 1774 tot groot-zegelbewaarder; in 1769 was hijcurator der Leydsche Hoogoschool geworden, in 1777 en 1782 werd hij op nieuw, telkens voor vijf jaren, aangesteld tot raadpensionaris, doch in het laatst van 1787 op zijn verzoek van al zijne ambten ontslagen. Hij overleed den 29slen October 1790. Zijne nagelaten boekerij was eene der kostbaarste, rijkste en met den meesten smaak verzamelde, en bragt bij do openbare verkooping eene aanzienlijke som gelds op. BLEMMYDAS (NicErHouus), een Grieksche monnik, die omstreeks het midden der XIII11 eeuw bloeide, bouwde eene kerk, doch weigerde don toegang daartoe aan Marchisina, bijzit van Keizer Johannes Dncas. Hij weigerde Patriarch van Constanti-nopol te worden en paarde met een warmen ijver voor de regt-zinnige loer eene sterke gehechtheid aan de Aristotelische wijsbegeerte. Zijne schriften kent men slechts uit Latijnscho vertalingen of aanhalingen bij anderen; eenigen zijner Grieksche handschriften moeten evenwel nog voorhanden zijn. BLENDE (BARTiiotoMEus de), geboren te Brugge in 1675, studeerde bij de Jezuïten te Mechelon en vertrok als zendeling naar Paraguay. Hij werd het slagtoffer van zijnon bokeeringsijver en in 1715 door de Layaguas vermoord. BLENHEIM of PLINDHEIM, een dorp in het landgeregt Hoehstadt van don Beijerschen kreits Zwaben enNeuburg,is merkwaardig geworden door de overwinning, die do Hertog van Marlborough er in den Spaansehen Successie-oorlog den IStien Aug. 1704 op de Fransehen behaalde. Marlborough ontving daarop van de koningin Anna en het Parlement, als een blijk dei-erkenning van zijne verdienste, een kasteel en park in het Engel-sche Graafschap Oxford, waaraan do naam van Blonheim-House geschonken werd. BLES (Hendrik met de) werd in 1480 te Bouvines bij Dinant geboren en stierf, volgens Immerzeol, in 1550 te Luik, hetwelk echter met het jaartal op zijne schilderijen, die in do Pinakothcek berusten, in tegenspraak is. Hij was een voor zijn' tijd zeer verdienstelijk landschap- en historie-schilder, die zijne landschappen met onderwerpen uit de gewijde en ongewijde geschiedenis stoffeerde. Deze moester schijnt zich zelven gevormd te hebben: Lampsonius noemt hem althans in een zijner gedichten, den meester zonder meestor. Hij vermoed de hardheid van zijnen voorganger Patonier van Dinant, (de eerste die het landschap als een eigenlijk vak behandelde), nam de lucht-perspectief in acht en wist een geheel in zijn werk te brengen. Zijne manier was zeer bevallig, en zijne kleine schilderijen getuigen van een groot geduld. In zijne eerste stukken is de invloed dor werken van Patenier het zigtbaarst; later schilderde hij de vleesch-tiiiton in een paarscher, het landschap in een blaauwer toon. Deze meester bezocht Italië en ontving er den bijnaam van Civetta, naar zijn monogram , hetwelk hij meestal, / wl voora' 'n boomon zoo verborgen aanbragt, dat men I 61 lt;liliWcrf nam' zoeken moet. Zijn bijnaam de Bles, iÜrll verkreef? hij wegens een witte haarblcs welke hij voor op het hoofd had. Op het paleis der Dogen van Venetië vindt men vijf groote historische landschap-pen; te Brescia in de kerk San Nazario e Celso, „de geboorte van Christusquot; van zijne hand. Het landschap van hem, hetwelk zich op do bibliotheek te Bazel bevindt, is met eene H. Familie gestoffeerd en heeft ecu koloriet dat aan Italië doet denken. In het museum te Berlijn berusten vier schil-deryen van hem, van welke er drie landschappen , het vierde een portret voorstellen. D'Waagen meent dat de twee stukkon, welke zich van dezen meester in de Moritzkapel te Neurenberg bevinden , uit zijne laatston tijd zijn , wanneer hij manierlijker en in een kouderen toon schilderde en zijne figuren te langwerpig maakte. |
De galerijen te Griltz en te Pommersfelden bij Bamberg, bevatten van zijne werken; die uit de laatstgenoemde zijn zeer uitvoerig geschilderd. In de Pinakotheek te Munchen vindt men quot;eene aanbidding der koningenquot; geteekend Henrious Hlessius F. 1565, benevens „eene verkondigingquot; geteekend 1502, in het museum te Koningsbergen eene, in dat te AVeenen , verscheidene schilderijen van dezen meester. Piloty heeft in zijn Heceuil des oeuvres litho-graphiques, vol. Ill, Munich 1816, „ eene Artemisia quot; van hom gegeven. uit de verzameling van den Canonicus Spoth te Munchen. BLESDIJK (Klaas Meindert van), schoonzoon van David Joris en aanhanger van dezen soctemaker. In 1560 toen hij de Historia Davidis Ceon/iVschreef, was hij geen David-Jorist meer, maar reeds tot de Hervormden overgegaan , wier leeraar hij latei-in de Palts geweest is. BLESSINGTON (Maroahetiia, Gravin van), eenejder be-roemdste Engelsche schrijfsters, word 1 Sept. 1789 te Curragheen in Ierland geboren, huwde voor de eerste maal in haar 16«jaar met een kapitein, en spoedig na zijnen dood met den graaf van Blessington, Charles John Gardiner. Zij reisde langeren tijd door verschillende staten van het vaste land, hield zich veel te Parijs op en overleed aldaar don 4|l«n Junij 1849. Onder hare vele werken noemen wij; The magic Lantern or Scenes in the metropolis, 1825; Travelling-sketches in Belgium; Conversations viith Lord Byron, 1832; Grace Gassidy or the Repealers, 3 din 1833; The two friends, 1835; Confessions of an elderhj Gentleman, 1836; Confessions of an elderhj Lady, 1838; The Governess, 1837; 'The Victims of Society, 1838; 77ie Idler in France, 1841 on Idler in Italy. 1839—40; Meredith, 3 din. 1843; Strathern, 1846 ; Marmaduke Herbert, 3dln. 1848 en Memoirs of a femme de chambre, 3dln. 1847. Ook schreef zij den tekst van vele plaatwerken en prachtuitgaven. BLKSUS (Junius), oom van Aelius Sejanus, was stedehouder van Germanicus in Pannonië, toen de opstand vau Pescennius uitbrak. Eenige jaren daarna als proconsul naar Africa overgezonden, versloeg hij aldaar ïacfarinas en verwierf daarop door bemiddeling van Sojanus, de eer der zegepraal, doch moest ook later in de ongenade van dezen gunsteling declen. BLETTERIE (J. P. Renó de la), zeer geacht letterkundige , in 1690 te Rennes geboren, ging in de Congregatie van het Oratorium . waar hij in de rhetorica onderwijs gaf; vervolgens werd hij te Parijs geroepen om eenecursus over de gewijde geschiedenis te houden. Na hot Oratorium verlaten te hebben, werd hij hoogl. nan het Koninkliik Collegie en lid van de Acad. der Opschriften. Hij stierf in 1772. Zijne I/istoire de Jzdien VApostat, Paris 1735—46 in 12quot; en die van den Keizer Jovianus zijn voorbeelden van onpartijdigheid, naauwkeurigheid, keurigheid van stijl en oordeel. Zijne vertaling van eenige werken van Tacitus (Parijs 1755 2dln in 12°) mot hot leven van dezen grooten geschiedschrijver is even sierlijk als getrouw. Minder is zijne overzetting der zes eerste boeken der Annalen van Tacitus (Parijs 1768. 3dln. in 12») geacht. Hij schreef ook eenige verhandelingen voor de Academie der Opschriften. BLEULAND (Jan), beroemd ontleedkundige, geboren in 1756 te Gouda. In 1780 promoveerde hij te Leyden, waar hij onder F. B. Albinus, Hahn, van Doeveren, Oostordijk en Ed. San-difort gestudeerd had. Na zijne promotie vestigde hij zich tc Gouda, waar hij bij eene uitgebreide practijk zijne studiën ijverig voortzette, terwijl hij zich door zijne schriften algemeen gunstig bekend maakte. In 1791 werd hij als hoogloeraar te Harderwijk benoemd, van waar hij in 1795 naar Utrecht beroepen werd. In deze betrekking bleef hij tot in 1826 werkzaam, toen hij op 70-jarigen leeftijd emeritus werd. Hij overleed in 1838 , 82 jaar oud. Zijne verzameling werd voor de Utreehtsche Hoogeschool aangekocht, en heeft den naam van Museum Bleulandinnm verkregen. Zijne werken zijn: Diss, inaug. de difficili aut impedita alimenlorum deghltitione, L. B. 17804quot;. Observationes anatomico-medicae de sana et morbosa oesophagi stmetura, cum fig. L. B. 1785 4», Tractatus de difficili aut impedito alimentorum ex ventriculo in duodenum pro-gressu, observationibus clinicis et tabulis anatomico-pathologicis i/lus-ti'Cltus. L. B. 1787 4°. Icon tuntcae villosae intcstini duodenijuxtn |
64
|
felicem vasculorum impletionem, ipsis coloribus, qui in praepnrat. conspicuunlur edita, Traj. ad Rhenum 1789 4°. Vasculorum inin-textinorum tenuium tunicis , subtüioris anatomen opera deteyendorum descriptio iconihus ad naturae fidem pictis illustrata, Trnj. nd Rh. 1797 4°. Icon hepatis foetus ociimestris, quam impletis vasculis arte-riosis naturali colore expressnm edidit, Trnj. ad Rh. 1789 4°. Otium academicum continens descriptioncm speciminum nonmllorum partium corporis humani et animalium subtilioris anatomiae ope in physiolo-gicum usum praeparatanm . aliarumqtie, quibus morborum orqnydro-rum natura illustralur, Traj. ad Rh. 1828 Toni. XII 4°. Zie over hem Dr. v. d. Boon Gesch. van de Ontdekkingen in de ontleedkunde van den mensc/i, gedaan in de Noordelijke Nederlanden tot aan het begin der negentiende eeuw. Utrecht 1851 8°. bi. 209—219. BLitóVILLE (Jan-B/U'Tist-Tiiümas) , geboren te Abbeville den HJ1quot;quot; November 1692, overleden den Julij 1783, heeft de volgende werken geschreven: TraiU des changes ou comptes fails, 1754 in 8°. Traité du toisé, 1758 in 12»; Le banquier et le ncgociant universel, 1760, 2 vol, in 4°. BLEW1TT (Jonas), organist te Londen, in 1805 overleden, is schrijver van de eerste verhandeling over het orgelspel in Engeland in het licht gegeven, onder den titel: Treatice on the organ with explanatory voluntaries. Ook heeft men nog van hem: Ten voluntaries or pieces for [the organ en Twelve easy and familiar movements. ItLEIJER (Nicot.a as_), stadsmusicus te Lnbeck gedurende een tijdsverloop van 37 jaren, gestorven den 3lt;lequot; Mei 1638 inden ouderdom van 68 jaren, heeft uitgegeven; Nette Paduanen, Gagli-arden, Canzonen und Sinfoniën, Leipzig 1624. BLIGH (William), Engelsch zeevaarder, geboren te Far-ningham in het Graafschap Kent, in 1753, diende onder Cook in zijne derde reize om de aarde en verkreeg den graad van seheeps-luitenant. In 1787 met het schip „ the Bounty,, afgezonden naar eenige eilanden van de Stille Zuidzee om van daar broodboomen en andere nuttige boomen en planten over te voeren naar de Antilles, ontdekte Bligh de Rounty-eilandon , landde te Taiti, nam eene lading in van 1015 broodboomen en vele andere gewassen en vertrok den 4den April 1789. Den 28sten daaraanvolgende brak eene muiterij onder het scheepsvolk uit en Bligh werd genoodzaakt met 18 man in eene sloep het schip te verlaten. Na eenen zeer gevaarvollen togt, vervolgd door de eilanders en veel van stormwind en hongersnood te lijden gehad hebbende, kwamen zij den l-l11®quot; Junij te Koepang in het eiland Timor. Bligh kocht aldaar een vaartuig dat hem naar Batavia overvoerde, van waar hij naar Engeland terugkeerde, liet fregat Pandora werd naar Taiti gezonden om er nasporing naar de muitelingen van de Bounty te doen en het gelukte er tien van in handen te krijgen. Bligh werd op nieuw naar de Gezelschaps-eilanden afgezonden in 1791, deed menige ontdekking, voldeed met roem aan zijne zending en keerde in 1793 naar Engeland terug, waar hij in 'slands zeedienst bleef. De regering benoemde hem tot gouverneur van Nienw-Znid-Wallis, tot erkentenis van de door hein bewezene diensten, maar zijne hardvochtige behandeling zijner onderhoo-rigen en zijne dwingelandij veroorzaakten een algemeenen opstand tegen hem en Bligh werd den 26stequot; Jannarij 1808 van zijn bed •.eligt en naar Engeland overgevoerd. Hij overleed te Londen den 7i|en December 1817. Men beeft van zijne hand A Narrative of the millinery on board II. M. Ship Bounty, London 1790, ook in het Eransch overgebragt. Parijs 1790; voorts A Voyage to the South-Sea, Londen 1792. De opstandelingen van de Bounty, die niet door de Pandora werden opgespoord, zetten zich op het eiland Pitcairn neder en vormden aldaar eene volkplanting, waarvan John Adams het hoofd werd. BLIK heet, in het algemeen, alle metaal dat,tot dunne binden is uitgeslagen of geplet; in het bijzonder echter geeft men dien naam aan dun uitgeslagen ijzer, waarvan de oppervlakte vertind is. BLIKKEN (iikt). (Zie Zilver.) BLIKKENDOOZEN. (Zie Kartetsen.) BLIKSEM. Onder dezen naam verstaat men het algemeen bekende luchtverschijnsel, dat steeds bij onweder wordt waargenomen. Het vertoont zich op verschillende wijzen naar gelang van de standplaats des waarnemers, met betrekking tot den weg dien de bliksem volgt en de wolken. Gaat de bliksem van eene wolk naar Ie aarde, of langs de onderzijde van eene wolk naar die cener andere, dan vertoont hij zich steeds als eene verlichte slangvormige lijn met min of moer scherpe hoeken, als een zig-zug. |
Is de weg van den bliksem echter door wolken gedeeltelijk voor het oog verborgen, dan worden deze, naar gelang van hare doorschijnendheid meer of minder verlicht en het is alsof zij zich hier en daar openen. Professor Dove te Berlijn heeft aangetoond, (Annalen van Poggendorflf Band 35 pag. 379,) dat de schijnbaar za-menhangende bliksemstralen uit afzonderlijke ontladingen bestaan, en dat de duur daarvan uiterst kort is ; dat althans ééne tertie een lange tijdduur is in verhouding tot dien van zoodanige gedeeltelijke ontlading. Toen men voor twee eeuwen de eerste verschijnselen van de electrische vonk in sterkere mate dan vroeger leerde voortbrengen, vergeleek men het licht daarvan reeds met den bliksem en het knappend geluid, dat erbij waargenomen werd, met den donder. Het duurde echter nog omtrent eene eeuw voor dat het bewijs van den eleetrischen aard des bliksems werkelijk door Franklin werd geleverd (in Junij 1752). De uitwerkselen van den bliksem zijn dan ook, slechts op eene grootere schaal, dezelfde als die der eleetriciteit onzer gewone electriseer-machines. Hij volgt in zijnen loop steeds de beste geleiders bijv. metalen, het dierlijk ligchaam enz. terwijl slechtere geleiders worden verschoond , verkoold of, indien zij daarvoor vatbaar zijn, in brand gestoken. Zijn goede geleiders te dun om den geheelen stroom van eleetriciteit door te laten , dan worden ook deze beschadigd , gloeijend of zelfs gesmolten (zie het art. Afleiders). Gaat de bliksem door een vertrek, dan wordt de lucht plotseling zeer sterk uitgezet en wanneer het gesloten is, dan worden dikwijls de wanden ter plaatse waar zij het zwakst zijn, bijv. aan de vensterramen verbroken. Algemeen wordt er aangegeven dat de bliksem bij het inslaan in gebouwen eenen zwavel- of knoflookreuk achterlaat, zelfs heeft men aangegeven dat er in zoodanig geval zwavel op verguldsels zou gevonden zijn. Dit verdient echter nog nader bevestigd te worden. Worden menschen of dieren door den bliksem getroffen, dan worden zij niocstal gedood of verlamd. In het eerste geval gaan de lijken binnen weinige uren tot bederf over. Daar eene met clectriciteit beladenc wolk in de voorwerpen die zich daaronder bevinden eenen verdeelenden invloed uitoefent, zoodanig dat de eleetriciteit welke met die der wolk gelijknamig is, in den grond wordt tcruggestooten, de ongelijknamige integendeel wordt aangetrokken, zal de kortste weg steeds die zijn, naar verhevene voorwerpen. Van daar dat torens, molens, masten van schepen en in het algemeen voorwerpen die boven andere hen omringende uitsteken, vooral door den bliksem worden getroffen. Ofschoon het volkomen bewezen is dat de bliksem eene electrische ontlading is, heerscht er aangaande de wijze waarop de eleetriciteit in de donderwolken verdeeld is, nog veel duisterheid. Evenzoo is men tot nog toe onzeker aangaande de oorzaak, waardoor de eleetriciteit somtijds in de onweerswolken zoo sterk ontwikkeld is, of liever bij onweder ontwikkeld wordt. BLIKSEMAFLEIDER. (Zie Afleider.) BLIKSEMBUIZEN. (Zie Fulgoriten.) BLIKSEMPOEDEK. Hieronder verstaat men de zoogenaamde sporen (kiemkorrels) van 't plantengeslacht Lycopodiuni, ( Wolfs-klaauw). De naam van hliksempoeder is afkomstig van de eigenschap dezer uiterst kleine korreltjes, om in de vlam van een brandend voorwerp geblazen, met een helder licht, onder een sissend geluid, te verbranden. Hetzelfde poeder draagt den naam van Strooi- of Smetpoeder in de kraamkamer, alwaar het, althans in Nederland, veel gebruikt wordt om ligte ontvellingen van zuigelingen mede te bepocijeren. Eindelijk gebruiken de Apothekers het om er hunne pillen in te wikkelen. O. BLIKVUUR. Een vuurwerk dat aan boord der schepen gebruikt wordt, tot het doen van signalen. Het bestaat uit een bouten koker of stang met eene komvormige uitholling, waarin een sterk lichtond mengsel, do sas, gedaan wordt. De ontsteking geschiedt tegenwoordig door middel van een slaghoedje onder aan do stang bevestigd; wannoor met de stang op een hard voorwerp geslagen wordt, ontploft het hoedje en ontsteekt daardoor de sas Gedurende het verbranden, dat eenige minuten aanhoudt, wordt de stang in de hand gehouden. BLIN DE SAINMORE (Adrien Michel Hyacinthe),conservator aan het nrsenaal te Parijs, aldaar geboren den 15l,,n February 1733, van ouders, die al hun vermogen verloren in spe- |
65
|
culnticii op de Mississippi-actiën. Hij zng zich dus roods in zijno jeugd vorstoken van middelen en ondersteuning, doch zocht zijnen troost in do letteroefeningen. Reeds in 1752 gaf hij een gedicht uit, La mort del'amiral Bt/wj. Zijno uitstekende bokwnnm-hcid verschafte hem weldra oenige ambten in het vak dor lettoren, benevens do ridderorden van St. Michiel en van don Heiligen Geest. Hij onderscheidde zieh als.gevoelig on bevallig diclitcr; zijno Ueroidcs inzonderheid vonden algemoonc goedkeuring, oven als do briovon over verschillende onderwerpen, die van zijno band in liet Journal de Paris werden opgenomen. Hij vormde zich een' eigondommelijkon poetischen briefstijl, overeenkomstig met hot karakter der veronderstelde briefschrijvers. Behalve van de Heroides eneene Epitrea Racine, is Blin deSainmore nog schrijver van bet treurspel Orphanis, van vertalingen van Psalmen, oden van Sappho en Horatius, idyllen vnn Bion en Gesnor. Bovendien heeft men van zijne band; Joachim ou le Triomphe de la piétéfiliale, drama in 3 bedrijven 1775; Histoire de Russie depuis l'an 66'2jusqu'au règne de Paul I, représentiSa par figures, gravies par David, 1798— 1799, 2 din. in 4»; Eloge hisloriquc de G. L. Phelippeaux d'ller-bault, aartsbisschop van Bourgcs. Hij heeft ook veol in handschrift nagelaten. Blin do Sainmore overleed don 2flsquot;n September 1807. BLINDE DARM. (Zie Darmen.) BLINDENVERZORGING. Hospitalen opzettelijk voor blinden bestemd, waarin zij gehuisvest werden en door hunnen arbeid gedeeltelijk in hun onderhond konden voorzien, zijn reeds in de middeleeuwen opgerigt. Hot oudste van deze werd to Parijs in 1260 door Lodewijk den Heilige, toon hij van zijn kruistogt teruggekeerd was, gesticht. Het verkreeg den naam van „Qninze-vingtsquot; en was voor drie honderd soldaten die in Egypte hun gozigt verloren hadden bestemd. Het bestaat nog tegenwoordig en neemt volwassen blinden op, dio anders aan gebrek ter prooi zouden zijn. Eerst veel later heeft men zich bet lot van blindgeborenen aangetrokken en van kinderen , die in hunne vroegste jeugd het gozigt hadden verloren. Ofschoon de gesehiedonis van alle tijden de merkwaardigste voorbeelden heeft aan te wijzen, hoe blinden tot een grooten trap van ontwikkeling zijn gekomen en zelfs eene oorsie plaats in de wetenschap hebben ingenomen , was het eerst ruim vijf eeuwen na de stichting van het genoemde hospitaal „Quinze-vingts ,quot; dat de eerste school tot opvoeding van jonge blinden gevestigd werd. De eer hier de baan geopend te hebben komt toe aan een Franscliman, Valentin Haüy, broeder van den beroemden mineraloog (zie HaiUj). Va-Iontin Haiiy was in 1745 in bet dorp Saint-Just, in hot voormalig Picardië, geboren. Medelijden met het lot der arme blinden, die vroeger in Frankrijk niet zelden , in een bespottelijk gewaad gc-doscht, bij openbare vermakelijkheden ton toon gesteld werden om den lachlust op te wekken, schijnt hem op het eerste denkbeeld gobragt te hebben. Jaren achtereen had hij zijne leerwijze overdacht en voorbereid, toen hij die op een blindgeborene, Lesueur genaamd, in toepassing bragt. Het gevolg was schitterend en weldra stelde de ondersteuning van de Sociétc Philanthro-pique van Parijs hem in staat om de weldaden van zijn onderwijs ook over andere kinderen te verspreiden. Zoo ontstond in 1784 te Parijs het eerste opvoedings-gestiebt voor blinden , waarin zij niet alleen tot ambachten werden opgeleid , maar ook onderwijs in de toonkunst, in lezen, schrijven, rekenen ontvingen, en tevens eene wetenschappelijke vorming verkregen. In het volgend jaar verliet Valentin Haiiy mot zijne leerlingen het huis, dat hij in de Rue Coquillière bewoonde , om een grooter lokaal te betrekken. Dit was gelegen in de straat Notre-Dame des Victoires. Het gctnl kinderen, daarin gehuisvest, bedroeg twaalf, waarbij ecnige dagkinderen kwamen. Openbare lessen in dit gesticht gegeven, trokken weldra een grooten toeloop van bezoekers, die over de vorderingen der leerlingen opgetogen waren. Aan het eind van 1786 wenschte hot hof getuige van dit onderwijs te zijn, waarop Haiiy met vier en twintig leerlingen van beide sekse zieh naar Versailles begaf en daar geen minderen roem inoogstte. Voor liet onderwijs in bet lezen, bediende zich Haüy van sterk verhevene metalen lettors, die tevens afgedrukt konden worden ; tot schrijven, van een raam mot draden, om de regels tc scheiden, waartusschen het papier gelogd word; voorde aardrijkskunde had hij kaarten, waarop borgen, rivieren, steden en grenzen der ondorscheidcne landen , met oen verheven borduursel aangeduid waren. |
In 1791 werd hot gesticht door do regering overgenomen , en in hetzelfde voormalige klooster overgebragt, waarinde doofstommen werden opgevoed. Gedurende do omwenteling werden de belangen van het gesticht door do regering meestal voorbij gezien, de bepaalde toelage ingehouden, terwijl ook de bijzondere weldadigheid verflaauwd was. In 1795 schemerde er eene betore toekomst voor hot gesticht, daar het op nieuw als eene staatsinstelling word erkend en, afgescheiden van do doofstommen, in een gebouw, dat tot de nationale goedoron behoorde, werd overgebragt. Maar de bezwaren waarmede hot te kampen had, kondon bij do verminderde belangstelling van het algemeen en don geldeloozon toestand van don staat niet opgeheven worden. Reeds meermalen was het uit een oogpunt van bezuiniging met do verceniging met het hospitaal Quinze-vingts bedreigd, en ongeacht de onvermoeide tegenstand van Haiiy, die hierin het geheele verval van zijne schepping te gomoet zag, werd deze mnatrogel door een consulair decreet van 4 Nivose 1801 ten uitvoer gelegd. In 1802 onttrok Haüy zich aan zijne stichting en beproefde om zelf eene andere school to openen, die uit bijdragen van bijzondere personen in stand zou gehouden worden. Dit duurde slechts enkele jaren, totdat hij in 1806 eene uitnoodiging van keizer Alexander naar Petersburg volgde, om daar eene school op te rigten , overeenkomstig met die welke vroeger zooveel roem over zijn vaderland had verspreid. De vereeniging van do school van Parijs met hot meergemelde hospitaal duurde tot in 1816, toen de school hare oorspronkelijke bestemming terug kreeg. In 1838 werd de eerste steen van het tegenwoordige gebouw door den minister voor openbare werken, Dufauro gelegd, (a l'angle du Boulevard des Invalides et de la Rue de Sèvres.) Het eerste land, waarin na Frankrijk scholen voor blinde kinderen werden opgerigt, was Groot-Brittanje. In 1791 werd er eene dergelijke inrigting te Liverpool, door een purtikulier, Pudsey Dawson geopend; toEdinburgen te Bristol in 1793, en te Londen in 1799, waarop vele andere gevolgd zijn. Reeds bij den eersten aanleg dier gostichton in Engeland openbaarde zich een andore geest, dan die Haiiy had bestuurd. De practische rigting, den Engclschen zoo zeer eigen, had hun do overtuiging gegeven, dat, daar verre weg het grootste getal blinde kinderen tot de lagere standen behooren, ook de opleiding tot een handwerk, zoo niet het voornaaniste doel der opvoeding, dan toch wel op den voorgrond moest staan, en dat men voor alles moest trachten, hen in staat testellen, zeiven in hun onderhoud te voorzien. Wetenschappelijke vorming werd dus geheel als bijzaak beschouwd en alleen het noodzakelijkste daarvan bij bot onderrigt opgenomen. Ook hier verviel men in hot begin in uitersten, en terwijl men niet mug ontkennen, dat Haüy, door een te uitgebreid wetenschappelijk onderwijs, de wezenlijke belangen zijner leerlingen had voorbij gezien, gingen de Engclschen zoo ver, van alle verstandelijke ontwikkeling uit te sluiten en zich bijna alleen tot het onderwijs in handwerken te bepalen. In Schotland werd bij de vestiging van het gesticht te Edinburg in 1793 (Inter in 1835 kwam er een tweede bij) do juiste middelweg gehouden, die naderhand ook in andere, zoo Engelsebe als latere Enropesclio gestichten ingeslagen werd. Beide beginselen werden bij do opvoeding verecnigd, zoo dat beide elkander in evemvigt konden houden, en terwijl de opleiding tot handwerken voortdurend eene der eerste bemoeijingen bleef, werd er ook aan de blinde kinderen een verder onderwijs gegeven, dat voldoende kon geacht worden, om hunnen geest to ontwikkelen en den tijd van uitspanning op eene nuttige w'ijze te doen bestedon. Eene andore niet minder gewigtigo wijziging in de blindenverzorging nam in Engeland haren oorsprong. De treurige ondervinding, die men allengs had verkregen, dat de aangeleerde kundigheden bij den terugkeer in do maatschappij dikwijls spoedig vervlogen waren; dat slechts enkele blinden zoo veol vrucht van het ontvangen onderwijs haddon getrokken, dat zij voortdurend mot zienden in het oefenen van oen handwerk kondon wedijveren; de moedelooslicid, waarin aan zieh zelf overgelaten blinden, bij verminderde belangstelling der maatsehnppij in hun lot alligt vervallen; dit alles deed het gemis inzien van zulke gestichten, waarin blinden bestendig onledig gehouden en ookvol- 9 |
06
|
wnsseno blinden kondon opgenomen worden. Zoudra men in Engeland de overtuiging van het wenselielijke hiervan had verkregen, werden er, terwijl de scholen tot opvoeding vnn blinde kinderen steeds werden vermeerderd, ook zoogenaamde asijhims, verblijfplaatsen voor volwassene blinden, opgerigt. Jieide scholen en asylcn bostonden dus naast elkander, en eene vergelijking van beide instellingen en van do uitkomsten daarvan verkregen , zal den lezer op het standpunt plaatsen om de waarde van beide te kunnen beseften. De stichting van scholen berust op de moening, dat blinden door gepast onderwijs in staat gestold kunnen worden , om nador-dorhaml in de maatschappij tornggokoord, aan zich zelf overgelaten , hetzelfde werk voort te brengen, als vroeger in een gesticht vereenigd. In dat denkbeeld voortgaande, zendt men de leerlingen die oen ambacht verstaan, in de maatschappij terug, waarop hunne opengevallen plaatsen weder door andoren worden ingenomen , en do weldadige invloed der instelling dus ook meer alge-inoon kan worden verspreid. Dit stelsel is nog hot meest gewone. Het stolsel der asylen daarentegen, schijnt bij de eerste beschouwing oen meer beperkt getal kweekelingen toe te laten. Echter leert do ondervinding, dat do bevolking der asylen meer afwisseling ondergaat, dan men gedacht zou hebben. Statistieke opgaven doen zien, dat er ieder jaar oen tiende, en zelfs tot een zevende gedeelte dor blinden het gesticht verlaat. Daarenboven is die gedurige opvolging van leerlingen, die men in eene school hoeft, voordo instelling zelve nadeelig en zij brengt haar oen gevoelig verlies toe. Naauwelijks toch hebben do kweekelingen die bodrovenheid verkregen, die hen tot voordeel voor hot gesticht doet zijn , of zij verlaten hot, en hunne plaats wordt door gcheol onorvareuen ingenomen, iets dat de inkomsten van hot gesticht natuurlijk bonadoelon moet. De ongelijke opbrengst van hetgeen in eene school wordt vervaardigd, stremt den gerogolden verkoop, terwijl een nsyl dat ieder jaar omtrent dezelfde hoeveelheid kan vervaardigen, daar het personeel genoegzaam hetzelfde blijft, ook meer op een gerogolden afzet kan rekenen. Uit de onderstaande opgaven blijkt dit duidelijk voor iedereen.
231 642 665 887 1101 1189 1303 1953 2514 2572 Te Edinburg was do gemiddelde opbrengst van 80 kweekelingen van 1822—32 p. st. 3200 's jaars. Men ziet, dat do zooveel grootero opbrengst der asylen, op een gelijk getal leerlingen in het oog valt. Ook zijn de kosten der scholen veel hooger. De school te Londen kost ongeveer £ 4000 's jaars, die van Liverpool ongeveer J 3000, terwijl de kosten der asylen van Edinburg en Glasgow, die bijna hetzelfde getal blinden verplegen als de genoemde scholen , naauwelijks p.st. 1000 's jaars bedragen. Uit een oeeonomiseh oogpunt kan men dus twee asylen hebben voor eene school. H •' i ij':' ; || !| ' li!! i rem'I i wi li |
Gaan wij nu verder en zien wij , wat er van de kweekelingen wordt, wanneer zij ontslagen zijn. Een blinde, die in don omgang met zijns gelijken zich gelukkig gevoelt on zijn gemis voel minder bespeurt, verliest, aan zich zolven overgelaten, al spoedig den moed, daar hij dagelijks de overtuiging verkrijgt, hoeveel een ziende boven hem vooruit beeft en daarbij ook zeer goed opmerkt, dat hij alleen niet die belangstelling opwekt, die eene vereeniging van blinden tot zich trekt. Dikwijls heeft men dan ook gezien, dat ontslagen blinden, die men onder do beste werklieden ecner school telde, na eonigo jaren , dikwijls na oenige maanden vergeefs beproefd te hebben , zioh door hunnen arbeid staande te houden, geheel tot armoede en gebrek vervielen en zei ven verzochten, om weder in hot gesticht opgenomen to worden. En inderdaad al ware hot, dat een blinde, in de maatschappij terug gekeerd, aan zich zolven overgelaten, even zoo veel en .even zoo goed werk zou kunnen doen, als een ziende, dan ontbreekt hem meestal de gelegenheid om do voortbrengselen van zijn arbeid te kunnen afzetten. Eene openbare instelling daarentegen biedt die veel gemakkelijker aan. Deze trekt de algemoone aandacht voel ligter tot zich. Men beschouwt haar als eene inrigting, die de nationale oor verhoogt en men zoekt daarom ook hare belangen te bevorderen, terwijl de bescherming van invloedrijke mannen, dio haar besturen ook veel vermag, om bezoekers en koopers te lokken. Ook ziet hot publiek in de namen der bestuurders een waarborg voor de deugdelijkheid der gebruikte grondstoffen en tevens, dat de prijzen niet duurder dan elders zijn. Dit voordooi kan dan ook ulloen in een asyl worden bereikt, dat door grootor kapitaal ook tegen dadelijke betaling de beste grondstoffen beter koop kan aanschaffen, dan alleenstaande arbeiders zouden vermogen. Waf do gewone arbeiders door moordero vaardigheid en bedrevenheid moor zouden winnen dan blinden, die in eene werkplaats vereenigd zijn, wordt weder opgewogen door den meerderen prijs dien de eerste voor de grondstoffen moeten geven. Men ziet hieruit, dat blinden, wanneer zij gezamenlijk werken, op den duur met gewone arbeiders kunnen wedijveren, iets, dat wanneer zij aan zieh-zelven worden overgelaten onmogelijk wordt. Boven eene school hooft hot asyl nog dit vooruit, dat men inocne inrigting, die aan blinden voortdurend werk verschaft, ook zulk werk kan ondernemen, dat grootore kapitalen en kostbare werktuigen voreischt, daalde arbeid in eene school vorrigt, zich tot die handwerken moet bepalen die voor afzonderlijk werkende personen berekend zijn. Hierbij komt nog, dat ten minste oen vierde, zoo niet een derde van alle blinden, hun gezigt in meer gevorderden leeftijd verloren bobben. Voor dezen moot men dus zulk werk zoeken, dat gemakkelijk kan aangeleerd worden en dat roods binnen zeer korten tijd eenig voordeel kan aanbrengen. Dit is alleen door verdeeling van den arbeid mogelijk, eene inrigting, die alleen in een asyl totstandkomen kan. Ook voor zulke blinden, die na hun huwelijk het gezigt verloren hebben, is eon asyl in allo opzigten boter berekend en zoo hooft men te Edinburg en Glasgow verscheidene blinde mannon in staat kunnen stollou, om door den arbeid dien zij dagelijks in het asyl komen verrigten, in de'behoeften van hun huisgezin te voorzien. Zij wonen buiten het gesticht te midden van hun gezin , en komen op bepaalde uren in hot asyl, waar zij werkzaam zijn. Na de oprigting der school van Parijs en do vestiging van vele dergelijke inrigtingen in Groot-Brittanje, kwam in Berlijn in 1806, bij do doorreis van Valentin Haüy oene school voor blinden tot stand. Door de koninklijke milddadigheid werd zij gesticht en de voortreffelijke Zeune, tot directeur van deze instelling benoemd, heeft zich zoo voor deze school, als voor alles wat met de opvoeding van blinden en do blindenverzorging in verband staat groote verdiensten verworven. Te Amsterdam werd in 1808 door de vrijmetselaars oen gesticht tot opvoeding van blinde kinderen geopend, dat later meer uitgebreid is, terwijl een Asyl voor volwassen blinden in 1843 in dezelfde stad opgerigt word. Ook hebben de Roomsoh Catholljkon te Laren een opvoedings-gesticht gevestigd, waarin thans 13 kinderen onderwezen worden, doch dat er 20 bevatten kan. Eene opgaaf van al do gestichten, die er tot heden toe zoo in de onderscheidene Europesche Staten als in Noord-America zijn opgerigt, | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
vindt de belangstellende lezer in het boek van Dr. Duparc: he. blindenverzorging) benevens de middelen tot hare verbetering, Amst. 1853 8°, Aanh. A. blz. 98—112. Echter is dit overzigt niet geheel naauwkeurig of volledig. Wij willen nu nog eenige bijzonderheden omtrent de opvoeding in de pcholen mededeelen. Wij beginnen met de woorden over te nemen uit het Verslag over den staat van hef. instituut tot onderwijs van blinden en van het gesticht voor volwassen blinden te Amst. in 1849—1851 8°, waar wij blz. 17, 18 lezen; „Ten opzigte van het eigenlijk maatschappelijk doel en het onderwijs bestaat in de verschillende blindeiwnstituten ccne zeer onderscheidene rigting. In sommige toch beoogt men voor alles eene hoogere wetenschappelijke vorming, in andere wil men slechts goede handwerkslieden van de blinden maken. Naar onze meening geldt hier do regel, dat de maatschappelijke bestemming des kweekelings individueel is, en door welke redenen of van welke personen die ook bepaald worde, zoo volkomen mogelijk moet bereikt worden, zonder dat het daartoe benoodigde onderwijs ten koste van de opvoeding en de algemeene vorming plaats hebbe. Eerst den mensch ontwikkelen en beschaven, dan den werkman, onderwijzer, toonkunstenaar enz. vormen, of indien de maatschappelijke omstandigheden des kweekelings dit medebrengen, hem tot hoogere wetenschap en uitgebreider kennis opvoeden, ziedaar den voornamen regel in ons instituut. Eenzijdige wetenschappelijke ontwikkeling kan den blinde op zijne verdere loopbaan hoogst zelden eenig nut aanbrengen, verzuimde opvoeding en gebrek aan beschaving zullen hem, in de maatschappij teruggekeerd, aan afdwaling en verleiding blootstellen.quot; In overeenstemming met deze beschouwing, waarmede wij ons volkomen vereenigen, strekt zich het onderwijs te Amsterdam in de eerste plaats uit over „al de vakken van het zoogenaamd lager onderwijs, als: lezen, schrijven, getalieer, Nederduitsche taal, rekenkunde, vormleer, aardrijkskunde, geschiedenis (Vaderland-sche en BijbelscheJ, enz. Daarnaast handwerken, muzijk en godsdienstig onderwijs. Voor de hoogere afdeelingen buitendien: algebra, meetkunde, algemeene geschiedenis, beginselen der natuurkunde, Hoogduilsche en Fransche taal, enz., doch dit alles gewijzigd naar de behoefte en de bestemming der onderscheidene kweeke-lingen,quot; (Vcrsl. blz. 20) Het is dus intellectueel, muzikaal en mechanisch. Dezen gang volgt men ook tegenwoordig te Parijs onder Dufau. In Engeland blijft men, ofschoon er tegenwoordig in sommige gestichten meer voor de intellectuele vorming gedaan wordt, overliet geheel nog eenzijdig die rigting volgen, welke alle kweekclingcn tot handwerkslieden bestemt. Met betrekking tot het wetenschappelijk onderwijs en de vorming van het verstand zijn de leerlingen te Amsterdam in drie klassen verdeeld. In do laagste klasse zijn de vakken van onderwijs: Verstandsoefeningen, vertellen, versjes opzeggen, lezen, getalleer, voorlezen, tijdv er deeling, maten en gewigten, munten, bijbelsche geschiedenis, voor de middelste klasse gedeeltelijk dezelfde vakken alsmede: schrijven, hoofdrekenen, leirekenen, redekunstige ontleding, aardrijkskunde, prikschrift, vaderlandsche geschiedenis, vormleer, beginselen der Fransche en Hoogduitsche taal. In de hoogste klasse, in twee afdeelingen geplitst, worden dezelfde vakken voortgezet, met meetkunde, natuurkunde, natuurlijke historie, algebra, algemeene geschiedenis, enz. |
Bij de eerste opname der kinderen wordt de ontwikkeling van het verstand als een eerste vereischte voor de verdere vorming beschouwd. In dit opzigt kan reeds door de ouders van blinde kinderen veel worden gedaan. De verwaarloozing in de opvoeding vaneen blindgeboren kind; de ongelukkige meening, die nog bij vele zienden geldt, dat een blind kind voor onderwijs onvatbaar zou wezen , heeft voor vele blinde kinderen droevige gevolgen gehad en hen dikwijls bij hunne medeleerlingen verre doen achter staan. Daarom heeft men met goed gevolg handleidingen geschreven, om zulke ouders beter in te lichten cn onlangs is dit in onze taal door den heer Alberda gedaan, die vroeger hoofdonderwijzer in het Amsterdamsch instituut is geweest: Het Blinde Kind. Handleiding voor ouders van blinde kinderen, onderwijzers en leeraars van de godsdienst, bevattende aanwijzingen voor de eerste opvoeding en het eerste onderwijs der blinden, door J. J. Alberda, Leyden en Amsterdam 1850 12°. „Te Amsterdamquot; lezen wij in het zoo even aangehaalde verslag „wordt dat doel, door de oefening van het opmerkings-vermogen, van het geheugen door eenvoudige, maar juiste en heldere redenering over zaken die het kind bevatten kan, doorgaans wel bereiktCblz. 1G).quot; Dat bij het gemis van die indrukken, welke door het oog ontvangen worden, de vorming van eene reeks van juiste begrippen in den blinde bemoeijelijkt wordt, is genoegzaam bekendquot; (bl. 15). Onderscheidene hulpmiddelen, waardoor men in dit gemis tracht te voorzien zijn reeds boven door ons vermeld en wij zullen enkele daarvan straks nog nader beschouwen. Maar terwijl men daardoor de blinde kinderen in vele opzigten te genioet kan komen, moet men niet voorbijzien dat er ook eene bijzondere oplettendheid van den onderwijzer bij de eerste vorming van blinde kinderen wordt vereischt. De woorden toch zijn uitdrukkingen van indrukken, die wij door de zintuigen hebben ontvangen cn eene menigte woorden beteekenen de indrukken , door het gezigt verkregen. Hooren wij hierover Dufau, hoofdonderwijzer van het instituut te Parijs. „Ik had reeds dikwijlsquot; zegt hij, „met bevreemding waargenomen, dat blinden eene zekere moeijelijkheid hadden, om hunne gedachten mede te deelen; ten minste ik miste in hunne gesprekken dien rijkdom van woorden , waarover men gewoonlijk beschikt. Nadat ik er lang over had nagedacht, viel het mij in de oorzaak in den aard der spreektaal zelve te zoeken. Bij eene nadere besehouwing van de meest bekende talen, zag ik, dat de meeste woorden aan de indrukken die wij door het gezigt ontvangen ontleend zijn.quot; De opmerking is juist, maar te algemeen, zoo als reeds door Zeune is aangetoond. Een veel grooter aantal toch berust op het betasten en de beweging. Bevatten, begrijpen, doordringen, tastbaar en zoovele andere bewijzen het. Dikwijls zelfs heeft men, wanneer het woord zoodanig is, dat het op zien betrekking heeft, een synoniem, dat van tasten ontleend is. Eene waarheid, die in het oog — valt, wordt ook wel tastbaar genoemd. Wij hebben nu reeds, hoewel natuurlijk zoo beknopt mogelijk, op het eigenaardige van het onderwijs van blinde kinderen gewezen Wij willen nu nog in eenige verdere bijzonderheden treden, waarbij wij ons tot het lezen zullen bepalen. Heeds in de XIVdeeeuwen later meermalen had men vergeefsche proeven met het drukken van boeken voor blinden genomen, doch tot in 1785 bleef de ware wijze van handelen onbekend. Valentin Haüy verdient ook de lofspraak, hierin het eerst te zijn geslaagd. De letters door Haüy gebruikt waren de gewone Romein-sche. Zoowel met de initialen, als met de kleine letters heeft men boeken gedrukt en het gewone Romeinseh alphabet is nog algemeen in gebruik, terwijl men voor het getal in de meeste instituten aan het drukken met enkele initialen boven de kleine letters de voorkeur geeft. Er zijn vele proeven genomen, om een ander alphabet voor blinden te vinden; zoo heeft men er onderscheidene voorgesteld, waarin de letters scherper en hoekiger in omtrek zijn en dus gemakkelijker bij het betasten kunnen onderscheiden worden. Anderen meenden, dat men door figuren, die de meest gebruikelijke klanken cn lettervereenigingen aanduiden, het lezen van zulke boeken met den vinger bespoedigen zou. Eindelijk was men vrij algemeen tot de overtuiging gekomen, dat het gewone alphabet het best in de behoefte voorziet, vooral (en deze reden is overwegend) omdat de blinden die zich dan voor lezen en schrijven van hetzelfde alphabet als zienden bedienen, ook door deze gemakkelijker begrepen zullen worden, dan wanneer de blinden hun eigenaardig alphabet zouden gebruiken. Zeer lezenswaardig hierover is: Report on the various modes of Printing for the use of the Blind, bij the Rev. W.Taylor in Report of the 1th. Meeting of the British Assoc. for the Adv. of Science, Vol. VI. London 1838 8° p. 87 seqq. De meeste der voorgestelde alphabet's, zoo niet alle, vindt men in het werk van den Abbe Carton, Les vtablissements pour les Aveugles en A lie may ne, Bruges 1848 8°, die ze ook in platen voorgesteld heeft. Maar terwijl het gewone alphabet vrij algemeen is aangenomen, heeft men later hier en daar ook die wijziging overgenomen, dat. de letters uit eene opvolging van punten bestaan, het zoogenaamde prikschrift. dat gemakkelijker door den vinger onderscheiden wordt. Echter heeft deze letter ook dit nadeel, dat het scherpe daarvan op den tastzin nadeelig terugwerken kan. Een alphabet uit enkele punten, die door hunne betrekkelijke plaatsing hunne beteekenis als letters verkrijgen, is later te Parijs door den blinden-ondcrwijzer Braille uitgevonden- |
68
|
])c eerste tien letters stonden door horizontaio punten aangeduid, terwijl er van deze niet meer dan tweo in de verticale rigting staan. Een punt meer, onder dezelfde letter verticaal geplaatst, geeft tien andere lettors enz. Dit alphabet wordt met eeno kleine wijziging ook voor cijfers ou voor de muzijk gebruikt, terwijl de blinde die met eon stiftje op eon stuk papier, dat op een looden plaatje gelegd is, zoo gemakkelijk kan aanbrengen, dat deze wijze van schrijven, voor zijn gebruik ons beter toeschijnt, dan alle andere middelen tot hiertoe uitgedacht. Zie verder: Zeune Delisar üher den ünten'icht der Blinden, 4 Aufl. Berlin 1834 8°; Klein, Lehr-buchzwn Unlerricht der minden, Wien 1819 8quot;; Dufau, Des Aren-(jles, 1 vol. Paris 2 ed. 1852 8». BLINDERINGEN zijn inrigtingou om gebouwen, batterijen, gecreneleorde gallerijen, wachtliuizeu, buskruidmagazijnen en velerlei andere lokalen tegen do vernielende werking van kanons en werpgeschut te beveiligen; zulke geblindeerde batterijen , vtiav regelmatige aanwending op eeno groote schaal, reeds sinds lang in leerboeken voorgeschreven word, zijn voor het eerst op dien voet bij do veiModiging van de citadel van Antwerpen in practijk go-bragtj hoewel men bij vele vroegere verdedigingen enkele geblindeerde batterijen aantreft. Voornamelijk worden zulke batterijen op do flanken en facen van hot vermoedelijke aanvalsfront gebouwd. Blinderingen bestaan meesttijds uit ecne zoldering van zware dwarsloggers, door stevige staanders ondersteund; op deze zoldering komt oene aanzienlijke aardmassa. Ook worden do gebouwen, zoo noodig, tor zijde door aardmassa's of hollende boomstammen geblindeerd. Men hooft wel eens voorgesteld om eeno meer veerkrachtige overdekking te verkrijgen en ton einde het gewigt der aardmassa te verminderen, deze voor een gedeelte te vervangen door oene aanzieulijko hoeveelheid rijshout, fascinen, horden enz. Zulks kan welligi doeltreffend zijn, zoo men oen kort op handen zijnden aanval te (luchten heeft; doch zulko middelen zijn wegens het spoedig vergaan van het hout af to keuren, zoo men zich tegen een welligt laat te verwachten aanval moot voorbereiden, zoo als bijv. bij het in staat van verdediging stellen onzer vestingen in 1830—39. Men raadplege voor nadere beschrijvingen de Verslerkinyskumt der kon. Akademie en verdere militaire schrijvers. BLINDHEID is het gemis van het vermogen om to zien. Zij kan van zeer onderscheidono oorzaken afhangen, en bijna allo doelen van het oog kunnen daartoe aanleiding geven. Men kan echter do verschillende oorzaken van blindheid in twee hoofdgroepen vordeolon. Do blindheid kan namelijk liet gevolg zijn van oenig gebrek, waardoor de toegang dor lichtstralen tot het netvlies is belet, óf van zulk een waardoor niet de toegang der lichtstralen maar de gewaarwording (perceptie) daarvan eu de overbrenging dier gewaarwording tot hot bewustzijn is opgeheven. Wanneer bij voorbeeld de oogleden ton gevolge van oenigo ziekte gesloten zijn, dringen cr geeno liehistralen in het oog, Zoo kan ook het hoornvlies troebel worden en gevlekt, zoodat het de lichtstralen niet doorlaat. Wanneer dc kristal-lens of het zakje waarin zij bevat is, troebel geworden is, noemt men dit katarakt. graauwe staar. (Zie Staar) Doch wanneer bij voorbeeld de uiteinden der gezigtszonuw, netvlies genaamd, ongevoelig geworden zijn voor den prikkel van bet licht, dan is de toegang dor lichtstralen niet opgeheven, maar dc lijder bemerkt zo niet. Dc gezigtszenuw kan ook in dat gedeelte hetwelk tusschon hot netvlies en do horsenen ligt, door oenigo ziekte zijn aangedaan , en dan kan die zenuw daardoor het vermogen verliezen om de prikkeling , die de lichtstralen op het netvlies veroorzaken , naar do hersenen te geleiden en alzoo tot het bewustzijn over te brengen. Zoo kan ook in de hersenen zolven cenigo ziekte de overbrenging van de prikkeling dor lichtstralen tot het bewustzijn onmogelijk maken. L. J. E. BLINDSLANG. (Zie Hazeltaorm.) BLIJDEN. (Zie Krijgswerktuigen der Ouden.) BLIJENBUKG. Een aanzienlijk geslacht te Dordrecht, dat sedert do XIII'lc eeuw vele voortreffelijke krijgs- en staatslieden, geleerden en dichters heeft opgeleverd. Tot de krijgslieden bo-hoorden Sooteman van Blijenburg, die deel nam aan den slag op de Goude in i;J04; Ileyman van Blijenburg, die zich onderscheidde gedurende het beleg van Dordrecht in 1418; Kornelis |
van Bleijonburg, die in do oorlogen tusschon Holland en Gelderland in de helft dor XV'1'- eeuw roem verwierf. Als staatslieden hebben zich bekend gemaakt Adriaan van Blijenburg „gecommitteerd in verschoiden treffelijke commission in Holland,quot; tegenwoordig bij den afstand van Karei don Vdc aan Philips den II110, in 1573 gestorven. Zijn zoon Adriaan, goh. 1532, heer van Schobboland, waardein der grafelijkheids-munt van Holland, commissaris-generaal van hot krijgsvolk der Veroonigde Nederlanden, geheimraad van prins Willem den I8'0, die hem vele belangrijke commission opdroeg. Hij behoorde tot do bevrijders van het vaderland in 1572 en 1573, en stierf den 28«quot;quot;' Mei 1582.Dom. Baudius vervaardigde bij die gelegenheid oen Lat. gedicht (Carm. p. 16—53). Ook zijn kleinzoon Adriaan in 1589 geboren en zijn aohtor-kleinzoon van denzolfden naam hebben het vaderland belangrijke diensten bewezen. Zie Balen, Beschrijving van Dordrecht, blz. 994—995; Schcltema-SfenM;. Nederl. d. 1 blz. 111 —112. Als Latijnsche dichters, hebben Damas en Adriaan zich onderscheiden. Van Damas, zoon van Hoymau van Blijenburg, in 1558 geboren, hooft men; Cento ethicus, ex ducentis poëtis hinc inde contextus, juventutis maxime institutioni accommodaitts, Lugd. Bat. ex Off. Lndov. Elsevirii; auctior et castigatior cum indice re-mm et sententiarum locupletissimo , Dordraci, ex Ofjicina Abrahami Canini, 1600 in 12quot;. — Veneres Dlijenhnrgicae, sive Amorum hortus, in quinque areolas divisus eifragrantissums CXLVIII celeherrt-morum poëtaruin Jloscnlis refer tus, Dordraci, (X tj])Oyraphi(( h'taci Canini, impensis Davidis Episcopii, anno 1600 in 12». Dit zelfde werk kwam te Amsterdam in 1613 in 12° met dezen titel uit: Api-cula Batava, sive horti amoris meüijlcium ex fragrantissimis LL plus minus optimorum ac praestantissimorum auctorum Jloscnlis nuper u Florihgo Batavo, summo studio indastriaque, congestuin. Ook gaf Damas een Epitome Operum B. Fulgentii, in -VAT-V capita distributa Amstclodami 16128». Onder den heer Collot d'Escury, don schrijver van Hollands roem, berustte oen ms. Bljenburgorum genealogia van de hand van Damas. Verg. Paquot, Mdmoire pour servir a l'histoire litter, des Pays- /las, 1.11 p. 469 in fol; Hoouft't, Parn. Lat. Belg. p. 84; Catalogue da A. A. Benouard, Paris 1819 t. ll.p. 343. Adriaan van Blijenburg, zoon van Adriaan en Catharina Cool word in 1560 te Dordrecht geboren en studeerde te Loydon, waar hij naauwe vriendschapsbetrekkingen aanknoopte met van der Does, D. Baudius, B. Vulcanius en andere geleerden. Na de academie verlaten te hebben reisde bij door Italië cnl'rankrijk en zette zich bij zijne wederkomst te Dordrecht neder, waar hij zich geheel aan do lettoren toewijdde en mot de voornaamste lettor-knndigen in briefwisseling trad. Als dichter beeft hij zieh verdienstelijk gomnakt door een thanszeldzamenbundel,getiteld: Poëmata, fitigd. Bat. ex offic. Johannis Paetsii, 1588 in 12quot;. Zij bevatten Parentalia, odue, elegiae en carmina adoptiva, en zijn gedeeltelijk ook bij Gruterns, Del. t. 1 p. 587.se(iq. te vinden. (Prof. Poorlkamp De Poëtis Latinis Neerlandorum p. 185) stemt volkomen in don lof door Baudius, Goorgius Bonedictus en Franco Duyck aan dezen bundel gegeven. Er bestaan brieven van Baudius {Epist. cent. p. 149, Epist. 6, 8, 21 , 23, 56) on van Barlaous {Epist. p. 201 , 228, 277) aan Adriaan van Blijenburg. Zie verder over hen on al de leden dorfamilio van Blijenburg, die zich omtrent het vaderland en do letteren verdienstelijk gemaakt hebben; Theodori Rijckii, Joh. Georgii Graevii, Nicolai Heinsii ad Adrianum Blijenburgum, el Adriani Biijenburgi ad diversos epistolae ineditae, edidit, com-memorationem meritorum genlis Blijenburgicae in palriam lilerasqm at annolationes adjecil Dr. G. D. J. Schotel, Hagae Comit. Lipsiae, Parisiis 1843 in 4quot;. BLOCH (Maiious Ei,if,zak)- Een beroemd natuuronderzoeker, te Anspach uit behoeftige Joodseho ouders in 1723 geboren. Negentien jaren oud zijnde, verstond hij nooh Hoogduitsoh, noch Latijn, ja had zelfs niets behalve cenigo Rabbijnscho schriften gelezen. Hij haalde zijn verzuim echter spoedig in, ging vervolgens naar zijne bloedverwanten te Berlijn, oefende zich hier met cono ongcloofolijke vlijt in do ontleedkunde en in alle takken der natuurlijke geschiedenis, werd te Frankfort aan den Oder tot do doctorale waardigheid verheven, en keerde hierop naar Berlijn terug, waar de beroemde natuurkenner Martini hem hot lidmaatschap van het genootschap van natuuronderzoekers bezorgde. Door zijnon onvermooiden ijver verkreeg hij de uitgebreidste kundigheden , genoot cone in alle opzigten welverdiende achting. |
15L0
|
en stiorf den 5llequot; Augustus 1799 , in den ouderdom van 76 jaren. Zijn voornaamste werk is ; Allyemeine Naturgeschichle der Fische, in 12 doelen met 4.32 gekleurde platen, te Berlijn van 17S2—95 uitgekomen. Dit kostbare werk word in den beginne door hom voor eigene rekening uitgegeven; dan,daar hij do kosten niet langer kon goedmaken, werd hij in de verdere voortzetting daarvan door vorstelijke en andere gegoede personen op eeiie edelmoedige wijze ondersteund; en van hier, dat in do laatste 0 doelen, onder iedere plaat, de naam van den begunstiger gevonden wordt, op wiens kosten zij gegraveerd word. Onvoltooid liet hij bij zijn overlijden na: Systeina Ichthi/ologiae iconibus CX illustratmu, dat in 1801 door Schneider te Berlijn uitgegeven werd. Zijne verzameling van visschen werd door do rogering aangekocht en in hot Borlijnseh museum geplaatst. BLOED. Het bloed (Sanyuis, Uf/nu) is een vocht, dat in hot monsohelijk on dierlijk ligchaam door geslotene kanalen (blood-vaton) rondstroorat en tot de voeding dient. Brengt men de roode kleur tot de kenmerken van bloed, dan verklaart men daardoor met 1{. Waguer het voedingsvocht van vele ongowerveldo dieren, niet voor bloed, maar voor ehyl. Bij den menseh en do ongewervelde dieren der drie hoogste klassen (zoogdieren , vogels , kruipende dieren) verschilt het blood dat in do aderen stroomt, in kleur van dat in do slagaderen, liet laatste is helderder rood. Daar men zich veel gemakkelijker aderlijk bloed kan verschaffen, is dit hot meest onderzocht. Onder bloed verstaat men daarom gewoonlijk aderlijk bloed , hetgeen dos te eerder geoorloofd is , daar dit verre weg het grootste gedeelte der bloedmassa uitmaakt Koudbloedige dieren noemt men die welker bloed naauwlijks warnier is dan de vloeistof (lucht, water) waarin zij leven, zoo als do visschen en kruipende dieren. Do dieren wier bloed aanmerkelijk warnier is, booten warm-bloedigo (vogels, zoogdieren). Bij do volgende beschouwing van hot bloed, zullen wij het bloed van den inensch en do warmbloedige dieren ten grondslag nomen. Het bloed is ccne roode, schijnbaar eenvoudige, gelijkaardige, alkalische vloeistof; oenigzins kleverig op het gevoel, flaauw zootachtig van smaak, met oen' cigonaardigen reuk Qtalilus sanguinis). Zijn soortelijk (specifiek) gewigt is omstreeks ],05. Het hooft eene temperatuur van ongeveer 100° op den thermometer van Fahrenheit (38° C). De gohoole bloedmassa van een dier wordt op ongeveer een vijfde of een zesde gedeelte van zijn gewigt berekend, maar zij is zeer moeijelijk te bepalen en zoor veranderlijk. Hot bloed is slechts schijnbaar cone gelijkaardige vloeistof'. Bij onderzoek mot bet mikroskoop blijkt, dat hot bestaat: 1° uit oen gelijkaardig, bijna ongekleurd vocht, bloeduocht (plasma s. liquor sanguinis) genoemd; 2quot;. uit eone menigte zoor kleine lig-chaampjes, blocdlujchaampjes, bloedschijjjes (minder juist ook wel bloedbolletjes genaamd), die in hot bloodvocht zweven. Men onderscheidt deze in gekleurde, die verreweg hot talrijkst zijn, en ongekleurde. Ook vindt men niet zelden zoor fijno korreltjes en enkele malen ook vet-kogeltjes in het bloed. Van do aanwezigheid der blocdligohaampjes overtuigt men zich terstond, wanneer men een druppel bloed, meteen glaasje bedekt, onder het mikroskoop beschouwt. Aan de randen van het dunne bloodlaagje, ziet men dan eon ongokleiirden zoom, terwijl de bloodligehaampjos gemakkelijk in het vocht kunnen worden in beweging gebragt. Ook zonder mikroskoop kan men zich van hot afzonderlijk bestaan van het bloodvocht overtuigen, wanneer men bij voorbeeld bloed van oen kikyorsch, welks ligchaampjos zeergroot zijn, door flltreerpapior zijgt. De bloodligehaampjos blijven dan op het filtreerpapior terug, en oon heldoren doorschijnend, oenigzins kleverig, zoor zwak geel gekleurd vocht druppelt er door. Dit is hot bloodvocht. |
De gekleurde, bloodligehaampjos van den monsch, vortoonon zich als plano, ronde, min of moer uitgeholde schijfjes, glad van oppervlakte en met afgeronde randen. Elk ligchaampje bestaat uit oen veerkrachtig, niet gekleurd vliesjc, mot een rood goklour-don, genoegzaam vloeibaren inhoud. De gekleurde bloodligehaampjos zijn in eene onbegrijpelijke hoevoclhoid in bot bloodvocht voorhanden. Zij zijn specifiek zwaarder dan dat vocht. Aan het bloedrood dat zij bevatten, is hot bloed zijne kleur verschuldigd. De grootte en gedaante der bloodligehaampjos is in de oudorschcideno klassen van dieren zoor verschillend. Van allo zoogdieren hoeft do monsch bijna do grootste; zij liehbon eene middellijn van mm. tot mm., terwijl deze, bij hot rund bij voorbeeld, slechts ^-^tnm. bedraagt. Bij de overige klassen der gewervelde dieren zijn zij meestal ovaal en aanmerkelijk grooter. Men kan ze natuurlijk alleen door het mikroskoop waarnomen. Wil men ze eens regt duidelijk zion, dan gebruikt men daartoe bij voorkeur oen druppel blood van oon' kikvorsch , wiens bloodlig-ohaampjes viermaal zoo groot zijn als die van den monsch. Maar deze zien er oenigzins anders uit dan die van don menseh, want behalve dat zij ovaal zijn, zoo als bij alle visschen, kruipende dieren en vogels het geval is, hebben zij in hun midden eone korrelige ongekleurde kern, die eone uitpuiling in bot midden der ligt uitgeholde vlakte veroorzaakt, waardoor deze zich bol vertoont. De ongekleurde bloodligehnampjcs zijn, zoo als wij reeds zeiden, voel minder in aantal dan de gekleurde. Men ziet ze als fijn korrelige, bleoko, meer of minder regelmatige bolletjes. Zij zijn genoegzaam van gelijke grootte bij allo gewervelde dieren, on derhalve bij de kruipende dieren kleiner, bij de zoogdieren grooter dan de gekleurde. Door toevoeging van water zwollen zij op, en dan kan men duidelijk oen oelvliesje en moestal ook eene kern zien. Wanneer men bloed uit een bloedvat ontlast, bij voorbeeld door eene aderlating, en het in eeno kom aan ziehzelvcn overlaat, dan verliest het weldra (bij den menseh doorgaans na 3—7 minuten) zijne vloeibaarheid. Het begint te stollen en vormt eene roode, geleiachtig lillende massa. Ook in het ligchaam stolt het bloed, hoewel voel langzamer, wanneer hot aan den bloedstroom is onttrokken, bij onderbinding van bloedvaten, uitstorting van bloed in do weefsels of in bolton. Wanneer het bloed gestold is, scheidt het zich allengs in twee doelen. Door do geloiaclitige massa wordt namelijk eeno lichtgele vloeistof uitgezweet, waarin do moor zaïnoiigetrokkene, vaster geworden geleiachtige massa drijft. De ultgozwooto vloeistof wordt bloedwei {serum sanguinis) genoemd. De vaste, roode, min of moer taaije massa draagt nu den naam van bloedkoek {placenta s. cruor sanguinis). Meestal is de hoovoellieid bloedwel grooter dan die van den bloedkoek; somtijds hooft ook het omgekeerde plaats. Deze uitzweeting van wei duurt gewoonlijk eonige uren. Men kan de oorzaak van dit verschijnsel ophelderen uit de eigenschap der vezelstof, die gedurende het leven in het bloodvocht is opgelost, om buiten het ligchaam onder den vorm van fijne vezeltjes vast te worden. Wanneer men bloed, oor het begint te stollen, door kloppen mot rijsjes van zijne vezelstof berooft, dan heeft hot do eigenschap om te stollen verloren. Do scheiding van bloedwei en bloedkoek hangt af van de allengs toenomondo zamentrokking dor vezelstof, waarbij het vloeibaar geblevono als bloedwei wordt uitgeperst, do bloedligohaam-pjos daarentegen binnen het net der vezelstofvozoltjes besloten blijven. De bloedwei is alzoo bloodvocht zonder vezelstof; de bloedkoek bestaat uit do gestremde vezelstof en do bloodligehaampjos, en is daarenboven mot bloedwel doortrokken. Stolt hot bloed langzamer dan gewoonlijk, dan hebben do gekleurde bloodligehaampjos, die (zooals wij reeds zeiden) specifiek zwaarder zijn dan hot bloodvocht, don tijd om daarin te bezinken. Wanneer dan later de scheiding van bloedwel en bloedkoek hoeft plaats gehad, dan bevat de bovenste laag van den bloedkoek goeno of weinige bloodligehaampjos en is dus ditarniet rood, maar wit of geelachtig. Hierdoor schijnt de koek van boven overdekt te zijn mot eeno witachtige taaije laag of huid, die men spekhuid noemt. Men neemt dit verschijnsel waar bij sommige ziekten, vooral bij ontstekingen. Daarom wordt de spekhuid ook wol ontstekinyskorst genoemd. Het bloed is eone hoogst zaamgesteldo vloeistof. Bij den volwassen menseh, bevat hot gemiddeld ongeveer 21 p. et. vaste be- standdeelon op 79 p. et. water. Het bloodvocht bestaat uit water-_ zoogenaamde proteïncverbindingon, namelijk eiwitstof {albuWne), vezelstof (fibrine) en volgens sommigen ook kaasstof (mseine)\ — verschillende vetsoorton , die meestal in verzeepten toestand voorkomen; eonige zouten van soda, potasch en kalk met phosphor-zuur, melkzuur enz., vooral echter ohloorsodium en nog eonige andere zelfstandigheden. |
|
'ren opzigto dor gekleurde bloedligehnninpjes weet men dat eenc kleurstof, haemaline genoemd , waarvan ijzer een bestanddeel uitmaakt, in don inlioud voorhanden is, en dat overigens zoowel | de inhoud als het eelvllesje uit proteïnoverbindingen beslaan, die | allen vereenigd onder den naam van globulim bekend zijn. De ongekleurdo bloedligchaampjes bestaan zeker voor het grootste gedeelte uit proteïne-verbindingen, terwijl zij daarenboven van de onderscheidene bestanddeelen van het bloedvocht kunnen doortrokken zijn. Ieder gekleurd bloedligehaampje ondergaat, nadat het eenigen tijd met het bloed door het ligehaum is rondgevoerd, ecne verandering. Hot valt uit een, wordt in het bloedvocht opgelost en verdwijnt. Het daardoor geledon verlies wordt echter voortdurend aangevuld door eene verandering der ongekleurdo bloedligchaampjes in gekleurde. Do ongekleurde ligehaampjes konion geheel met die dor lympha en dor ehyl overeen. Daar nu ilezo beide vloeistoffen in hot bloed worden uitgestort, zoo is do oorsprong dier ligehaampjes aangewezen. In het begin van dit artikel wezen wij reeds op oen onderscheid tussehon hot bloed in de slagaderen en dat in do aderen. Het slagaderlijke bloed onderscheidt zich op het aanzien reeds terstond door zijne helder roode kleur, terwijl hot aderlijke donker rood, meer purperkleurig is. Daarenboven is het slagaderlijke bloed ruim 1quot; Fahk. warmer dan het aderlijke, en de stolling begint vroeger en is ook moor volkomen dan die van het aderlijke bloed. Zie over het bloed: het artikel „ Blut,quot; van H. Nasse, in Wagner's Handwürterbuch der Physiologie, 15d. I 1842, S. 75—220; Joh. Muller, llandlmch der Phjsioloyie, 1 Thl.; Valentin, Lehrbuch der Physioloyie des Menschen, I Thl.; Donders en Bauduin, I/and-leidiiiy lot de natuurkunde van den gezonden menseh, Dl. 1, 1» afd. 1851; Mulder, Proeve eener alyemeene physiologische scheikunde. L. J. E. BLOED (Omloop van het). De veranderingen die hot bloed ondergaat in verschillende doelen van het dierlijk ligchaarn tot welks voeding het dient, maken eene onophoudelijke bewoging, eenen omloop van het bloed door het ligehaam noodzakelijk. De wijze, waarop het bloed wordt rondgevoerd, is in do onderscheidene klassen van dieren zeer verschillend. Bij oenigo lagere dierklassen stroomt het voedingsvocht door de ruimten die tussehon de verschillende doelen (organen) van het ligehaam zijn overgebleven, of tusschen dc lagen waaruit die doelen bestaan. Maar bij die klassen van dieren, bij welke niet (zoo als bij voorbeeld bij do insecten het geval is, zie Ademhaling) de lucht zelve door het geheele ligehaam doordringt, maar die door kieuwen of longen ademen, is het duidelijk dat het bloed, nadat het tot voeding des ligehaams heeft gediend, naar de ademhalings-werk-tuigen moet stroomen, om daarop nieuw de verandering to ondergaan, waardoor het weder tot de voeding geschikt wordt. Bij deze dieren geschiedt de omloop van het bloed door middel van een zeer zamengesteld stelsel var. kanalen, waarin het bloed door het geheele ligehaam wordt voortgestuwd, in beweging gebragt door de voortdrijvende kracht van een bijzonder werktuig , dat zonder ophouden bloed ontvangt en uitdrijft. Die kanalen worden bloedvaten genaamd, het voortdrijvende werktuig hot hart. Het hart, dat voortdurend bloed ontvangt en uitdrijft, is als het ware het middelpunt van den bloedsomloop. Het is eene soort van zak, die mot de bloedvaten in gemeenschap staat, en door zich van tijd tot tijd zamen te trokken, het blood in die vaten voortstuwt. Bijna alle dieren hebben een hart. Die vaten, welke het bloed van het hart naar do voeding behoevende organen leiden, boeten slagaderen {arteriae)\ die welke hot bloed dat voor de voeding niet meer geschikt is, naar hot hart terugvoeren, hceten aderen (venae). De slagaderen vertakken zich op dc wijze van een boom door talrijke splitsingen in altijd fijnere takken. De laatste , niterst fijne vertakkingen der slagaderen in het weefsel dor verschillende deelen van hot ligehaam, zijn zeer naanwo kanaaltjes, mikroskopisch fijne buisjes, die in het begin dor aderen overgaan, en dus verbindingswegen uitmaken tusschcn de slagaderen en aderen. Zij heeten, om hunne fijnheid, haarvaten, capillaire vaten. Dc aderen vertakken zich op dezelfde wijze als de slagaderen. Het bloed, dat in de slagaderen door steeds engere kanaaltjes stroomt, naarmate hot vordert op zijnen weg, vloeit derhalve, na door de haarvaten in de aderen te zijn gekomen. |
door steeds wijder wordende kanalen naar het hart terug. Het vaatstelsel vormt dus een cirkel en de beweging van het bloed wordt daarom omloo/), circulatie van hot bloed genaamd. Bij die dieren, waar de ademhaling (de verandering van aderlijk bloed in slagaderlijk) in afzonderlijke deelen plaats heeft, noemt men den omloop van het blood in do ademhalings-worktaigen, den kiemen, en den straks gesehetsten loop van het bloed door het geheele ligehaam, den grooten bloedsomloop. Bij eiken omloop ondergaat dus het bloed twee malen eene belangrijke wijziging: het wordt in do ademhalings-werktuigon van aderlijk in slagaderlijk veranderd; het gaat in do haarvaten van don grooten bloedsomloop van slagaderlijk in aderlijk over. Wij zullen nu de wijze waarop do bloedsomloop bij de onderscheidene klassen van dieren plaats beeft, kortelijk nagaan. Bij do laagste diersoorten bestaan, zoo als wij reeds zeiden, goene afzonderlijke bloedvaten. De insecten hebben een hart dat langs don rug geplaatst is en don vorm heeft van een verlengd vat, een kanaal (vas dorsale). Overigens stroomt het bloed, grootendeels zonder in bijzondere kanalen bevat te zijn, tusschen de weefsels door, rondom de luchtvaten. Bij de schaaldieren vloeit het bloed door zoogenaamde aderlijke c b d a i f e boezems, fig. 1 gg, naar de kieuwen h, van daar naar het hart «, waardoor het in de slagaderen h, c, d, e ,ƒ, i door het ligehaam wordt verspreid. De bloedsomloop bij vele weekdieren heeft overeenkomst met dien der schaaldieren, maar in dc plaats der aderlijke boezems van dezen, hebben zij aderen die meer met die der hoogere dieren overeenkomoii. Bij hen bestaat het hart uit twee afdeelingen: oene, waaruit de slagaderen ontspringen, en eene tweede, waarheen door do bloedvaten het bloed gevoerd wordt, dat de adem-halings-werktuigen hoeft doorlooponen dus slagaderlijk geworden is, waarheen het door de aderen was gevloeid. Bij sommige weekdieren is do inrigting oenigzins anders, maar bij allen stroomt het slagaderlijke bloed door het hart naar de verschillende doelen van het ligehaam, om van daar als aderlijk naar de ademhalings-werktuigon te vloeijen en weder als slagaderlijk bloed naar het hart terug te koeren en op nieuw denzelfden omloop te beginnen. Het bloedvatenstelsel bij de vissehon gelijkt veel op dat der weekdieren, maar het verschilt daarvan in dit opzigt, dat het hart der visschen geen slagaderlijk maar aderlijk bloed ontvangt. Hot hart heeft twee afdeelingen: zena hartekamer on een' harteboezem (waarover later). Van daar stroomt hot bloed naar dc kieuwen , wordt slagaderlijk , gaat over in de slagaderen , die het door het ligehaam henenleiden, en komt, na tot de voeding te hebben gediend , door de aderen in den harteboezem terug, van waar hot in de hartekamer wordt uitgestort, om weder naar do kieuwen te worden gestuwd. Zie fig. 2. Bij de dieren die tot de klasse der kruipende dieren behooren, wordt een meer of minder groot gedeelte van het aderlijke bloed, eer het naar de longen stroomt, mot het slag- |
TUJO
71
|
Fig- 3 Fig. 4. des ligchaams komt, wordt door den regter boezem in de harte-kamer uitgestort. De hartekamor ontvangt ook het slagaderlijke bloed dat uit de longen komt en in den linker boezem vloeit. Ken gedeelte van dit mengsel van aderlijk en slagaderlijk bloed gaat dan nog eens naar do longen, en het overige stroomt door de slagaderen naar de deelen voor wier voeding het bestemd is. Zie fig. 3. Op sommige kruipende dieren, bij voorbeeld op de krokodillen, is het gezegde niet geheel toepasselijk. Maar wij kunnen daaromtrent niet in meerdere bijzonderheden treden. De bloedsomloop heeft bij de vogels en de zoogdieren, waartoe ook de mensch behoort, op dezelfde wijze plaats. Bij de dieren uit deze beide klassen bestaat het hart (zie fig. 4) uit twee volkomen geseheidene helften, die ieder weder in twee holten zijn verdeeld, één boezem en ééne kamer. Het slagaderlijke bloed vult de linker holten van het hart, en stroomt uit de linker harte-kamer in het slagaderstelsel dat het door alle deelen van het ligchaam verspreidt, waar het de haarvaten doorloopt en in aderlijk bloed verandert. De aderen in den grooten bloedsomloop nemen dan het bloed op en voeren het naar den regter boezem. Van daar wordt het bloed in de regter kamer uitgestort, en die kamer stuwt het naar de longen. Terwijl het de haarvaten der longen doorloopt wordt het weder slagaderlijk en stroomt dan uit de longen naar den linker boezem, van waar het in de linker kamer komt om op nieuw den opgegeven cirkel te doorloopen. Het blijkt dus dat al het bloed twee malen in het hart komt, en twee stelsels van haarvaten doorloopt, waarvan het eene dient tot voeding van het ligchaam, het andere voor de ademhaling. Waar dit geschiedt, spreekt men van eenen dubbelen bloedsomloop. Wordt al het aderlijke bloed naar de ademhalingswerktuigen geleid en in slagaderlijk bloed veranderd, eer het naar de deelen stroomt die het voeden moet, dan noemt men den bloedsomloop volkomen. (Wij zagen reeds dat dit bij de kruipende dieren niet het geval is.) Vóór de geboorte, wanneer de lucht de longen nog niet uitzet en er geene ademhaling plaats heeft door deze deelen, loopt het bloed niet op dezelfde wijze rond, als gedurende het leven in de lucht. Er is dan eene opening, waardoor de regter harteboezein met den linker in gemeenschap staat, en een of meer bloedvaten gaan van de regter kamer naar de groote slagader, die de aanvang is van het geheele slagaderstelsel. liet gevolg daarvan is natuurlijk, dat het bloed dat van de verschillende deelen des ligchaams afkomstig is, in die slagader komen kan, zonder den weg door de longen te maken. Wanneer het dier geboren is en ademt, dan sluiten die communicatiën tusschen het aderlijk en het slagaderlijk Ktclsel weldra van zelf, cn de bloedsomloop heeft plaats zoo als wij boven aanwezen. Na dit overzigt van het bloedvatenstelsel in de onderscheidene klassen van het dierenrijk, zullen wij thans den bloedsomloop bij den mensch meer in het bijzonder nagaan. |
Het hart is een hol, spierachtig ligchaam. Zijne gedaante is onregelmatig piramidaal of kegelvormig, en, beter dan door eene uitvoerige beschrijving, uit do beschouwing van fig. 5 te begrijpen , waar a het hart voorstelt. Het ligt midden in de borstholte, tusschen de beide longen, op het middenrif. In do bijgaande figuur is de ligging van het hart, de longen cn de groote bloedvaten voorgesteld, zoo als men ze ziet nadat bij een ligchaam dat op den rug ligt de borstkas is opengemaakt en de longen een weinig-ter zijde zijn uit elkander geslagen. Het hart heeft bij de meeste ndci'lijko vermengd. Gewoonlijk geschiedt die vermenging in liel hart. Het hart heeft drie holten; namelijk twee boezems en eene kamer. Het aderlijk bloed dat van du verschillende deelen elf d h h ti Fig. 6. menschen ongeveer de grootte van eene vuist. De holte van het hart wordt door een middenschot in eene regter en linker helft verdeeld, of, gelijk men zich ook uitdrukken kan, de mensch heeft een regter en een linker hart, die door een tusschenschot zijn van een gescheiden. In fig. 6 is eene doorsnede van het hart voorgesteld, c is het f middenschot. Elke dier helften bestaat weder uit twee afzonderlijke deelen ; wij zagen hierboven reeds dat bij de vogels en de zoogdieren het hart vier afdeelingen heeft, namelijk ^ twee middenschot. Elke dier helften bestaat weder uit twee afzonderlijke deelen ; wij zagen hierboven reeds dat bij de vogels en de zoogdieren het hart vier afdeelingen heeft, namelijk ^ twee kamers en twee boezems. In onze figuur is a de regter boezem en c de regter kamer; b de linker boezem en d de linker kamer. Daar er in den tus-schenwand geene opening is, is het duidelijk dat dc regter en de linker helft van het hart volstrekt niet in regt-ll°' öquot; streeksche gemeenschap met elkander staan. Maar er bestaat wel eene gemeenschap tusschen den boezem en dc kamer van elke helft, daar deze door eene opening met elkander in verband staan, het adergat van de (regter of linker) harlekamer genaamd, voor welke zich een klapvlies bevindt, waarvan het nut later zal opgegeven worden. Bovendien hebben de holten van het hart nog andere openingen, waardoor zij , zoo als uit de afbeelding blijkt, met de bloedvaten in gemeenschap staan. De linker holten van het hart bevatten slagaderlijk, de regter aderlijk bloed. Wij zagen reeds dat de kanalen die het bloed bij zijnen omloop door het ligchaam doorstroomt, onderscheiden worden in slagaderen, haarvaten en aderen. Dc slagaderen hebben dikkere wanden dan de aderen die dezelfde middellijn hebben. De aderwanden bestaan slechts uit twee hoofdrokken, terwijl bij de slagaderen nog eene derde laag, een derde rok, daartusschen wordt gevonden. Deze is veerkrachtig, hetgeen ten gevolge heeft dat de openingen van doorgesneden slagaderen, ook wanneer er geen bloed in is, gapen. De wanden van eene ledige ader daarentegen, vallen te zamen. De vaten die het slagaderlijke bloed door het ligchaam voeren, ontspringen uit de linker hartekamer met éénen ge-meenschappelijken stam, aorta of groote slagader. Zie fig. 6. Deze verdeelt zich allengs in de ontelbare vertakkingen waarin het bloed naar alle deelen van het ligchaam henen stroomt. Zie fig. 7. De aderen, die zoo als wij zagen, door middel der haarvaten met de laatste fijne vertakkingen der slagaderen in verband staan, en die het bloed opnemen dat in de haarvaten van slagaderlijk |
BLO
|
inmlerlp is veranderd, volgen ongeveer denzelfdon loop nis deslng-aderen , ninnr natuurlijk in tegenovergestelde rigting. Ten laatste vcreenigen zich alle aderstammen tot twee grootc stammen, die liet bloed in den regter boezem van het hart uitstorten. Deze worden do hollo, aderen (venae eavae) genaamd , en in eene bovenste en onderste onderscheiden. Vergulijl*. fig. 6 en 7. Bij de aderen der darmen , valt deze bijzonderheid op ie merken , dat de gemeen-sehappelijko stam, die door de zamenkomst van verschillende takken is gevormd, in de lever dringt en ziel) daar weder in takken verdeeld. Het aderlijke bloed uit de darmen keert dus «g- 7- eerst naar het hart terng, nadat het in do lever een bijzonder stelsel vait haarvaten heeft doorloopen, die niet aderstammen in gemeenschap stann welke zich weder vereeuigen en gezamenlijk in de onderste holle ader uitmonden. Dit gedeelte van het aderlijke bloedvaten-stelsel wordt het poorladerstelsel genaamd. Het aderlijke bloed, dat van alle verwijderde doelen des lig-chaams naar het hart wordt gevoerd, komt zoo als wij zeiden, door de holle aderen in den regter boezem, en stroomt van daar in de regterkamcr, om door deze naar de longen te worden voortgestuwd. De kanalen welke het aderlijke bloed van het hart naar de longen voeren , worden do lout]-slagaderen (artetiaepuhnonales) genoemd. Ofsehoon deze bloedvaten aderlijk bloed bevatten, heeten zij long-slagaderen, daar zij wat de zamenstcliing hunner wanden betreft, met de slagaderen overeenkomen. Do bloedvaten waardoor liet slagnderlijko bloed uit de longen naar het hart stroomt, heeten longaderen, (venae ptdmonales.) Zij storten het bloed in den linker boezem. Van daar komt het in de linker kamer en uit deze verspreidt het zich door de aorta cn hare takken door het geheole ligcliaam. |
De mechanismus waardoor het bloed In alle deze kanalen wordt voortbewogen, is niet moeijelijk te begrijpen. Het hart werkt door uitzetting (diastole) en zamontrekking (systole) op de bloedmassa. De holten van het hart worden bij afwisseling vernaauwd en verwijd, De beide kamers trekken zich tegelijkertijd zamenj en terwijl zij zich weder uitzetten, trekken zich de harteboezeins op hunne beurt te zamen. Die afwisselende beweging heeft bij den volwassen monsch gewoonlijk 00—80 malen in eene minuut plaats. Wanneer de beide kamers zich zamontrekken, dan wordt het aderlijke bloed uit de regterkamer door de longslagaderen naar de longen gestuwd, en het slagaderlijke bloed der linker kamer wordt in de aorta gedreven. Intusschen hebben zich de beide boezems uitgezet, en de regter is gevuld met het aderlijke bloed dat de holle aderen er in hebben uitgestort, do linker met het slagaderlijke bloed dat door de longaderen uit de longen komt. Laat ons nu den weg, dien do bloedstroom neemt, eens nagaan, te beginnen met de linker hartkamer. Wanneer deze zich zatnen-trekt, wordt het slagaderlijke bloed dat zij bevat in de groote slagader, de aorta, gedreven. Door de groote en kleine vertakkingen daarvan verspreidt het zich naar alle deelen des ligchaams. Na de haarvaten te hebben doorloopen, komt het als aderlijk bloed in de fijne takjes der aderen, welke onderling ineenmonden, zoo doende grootere takken vormen en eindelijk in twee hoofdstammen uitloopen, de holle aders, welke in den regter boezem van het hart inmonden. Deze afdeeling van den bloedsomloop, namelijk: van de linker hartekamer door de slagaderen, haarvaten en aderen, en zoo terug naar den regter hartcboezem, noemt men (zoo als wij reeds zeiden) den grooten bloedsomloop. In den regter boezem aangekomen, wordt het bloed door de zamentrekking van dien boezem, naar de regter kamer voortgestuwd. Daarop trekt zich deze kamer te zamen en drijft het bloed in de long slagaderen. Deze geleiden het bloed naar de longen , waar zij zich in fijne haarvaten verdeden, die zich weder tot aderen verzamelen en eindelijk in de groote stammen der longaders bijeenkomen , welke in den linker boezen inmonden. Uit dezen wordt vervolgens het bloed, door zamentrekking van den boezem , naar de linker kamer geperst, van waar het op nieuw zijnen weg begint. Dit gedeelte van den bloedsomloop, uit de regter kamer, door de longen, naar den linker boezem, heeft men don kleinen bloedsomloop genoemd. De openingen waardoor de holten van het hart met elkander of met de bloedvaten in gemeenschap staan, zijn gedeeltelijk van zoogenaamde klapvliezen voorzien, die slechts eene beweging van het bloed in ééne bepaalde rigting toelaten en beletten dat het terugvloeije. Op vele plaatsen des ligchaams, bijv. aan de ledematen, vormt het binnenste vlies der aderen hier cn daar plooijen of klepjes, die den bloedsomloop in het minst niet belemmeren zoolang do stroom naar het hart toeloopt, maar den doorgang sluiten zoodra het bloed, ten gevolge van de werking der zwaartekracht, of uit andere oorzaken , tracht terug te vloeijen. De ontdekker van den omloop desbloeds is William Harvey (zie Harvey), een Engelschman. Na langdurige onderzoekingen droeg hij zijne leer in 1619 te Londen openlijk voor, en in 1629 maakte hij haar door den druk bekend. (Exercitatio anatomica de motu cordis in animalibus, Francof. 1P28, 4quot;.) Malpighi was de eerste die den bloedsomloop in de longen van kikvorschen onder het mikroskoop zag. (/Je pulmonibus epistolae duae ad Borellium, Bonon. 1661.) Zie over den bloedsomloop het artikel, Kreislauf des Blutes, van C. Bergmann, in Wagner's Ilandwörterbnch der Physiolo-qie, Bd. II. S. 210—308; en de handboeken voor physiologic. L.J.E. BLOED (afnemen van). Van de oudste tijden af , en misschien bij alle volken, heeft men het afnemen van bloed als een geneesmiddel aangewend. Men neemt bloed af aan het geheele ligchaam, algemeen, zoo als men het noemt, of plaatselijk. Het eerste geschiedt door het openen van een der bloedvaten , die zich aan de oppervlakte van het ligchaam vertoonen. Men opent in de meeste gevallen eene ader, en verrigt dus eene aderlating, in zeer enkele gevallen eene slagader. Het openen van een slngadcrlijk vat noemt, men arteriotomie, of doorsnijding eener slagader, omdat deze daarbij doorsneden wordt. Wanneer men plaatselijk bloed afneemt, dan wordt het niet uit de grootore vaten genomen, maar vloeit door insnijdingen of door bloedzuigers uit do haarvaatjes |
BLO
73
|
on uit ilo zelfstandigheid dor organen. Eeno aderlating kan aan iedere ader gedaan worden, die in de oppervlakte dos ligehaams ligt. Gewoonlijk doet men dio uit eeno dor aderen, die in do buiging van don elleboog gelegen zijn, in onkolo gevallen doet men die op den voet, zeldzaam in den hals aan de buitenste strotader ( VpnajlKjularis externa). Men slaat een broeden bandeenige malen om den bovonann, waardoor hot torugstroomen van het bloed eonigermate wordt togengohouden en do adoron onder don band zwollen. Mot een lancet snijdt men door de huid tot in do ader, en het bloed vloeit uu uit. Een snepper, dat is oen springmos, dat door het drukken op eeno veer wordt bewogen, werd vroeger tot hot laten gebruikt en wordt nog tegenwoordig in Duitsehland daartoe gebezigd. Bij ons en ook in andere Europeseho landen, is dit werktuig door het lancet vervangen. Bij eeno aderlating op don voet wordt dit deel in oen bekken met warm water gehouden, om daardoor de adoron te doen zwellen. Eehter kan men bij vele mensohen uit do aderen van don voet, geen genoegzame hoeveelheid bloed voor eeno aderlating krijgen. Hot openen der uitwendige strotader is met groote bezwaren verbondon en vordert eeno bijzondere practischo ervaring, die bij de zoo zeldzame aanwending dezer wijze van aderlating ook zoo schaars wordt gevonden, dat zij ook daarom goen aanbeveling verdient. Om dezelfde redenen is do artoriotomie ook sleehts zelden aangewend De insnijdingen om plaatselijk bloed af te nemen, worden of mot een lancet gedaan en heeten dan scorifieatien : deze vorrigt men aan zachte doelen, bijv. de amandelen , het tandvleesch; of door bijzondere werktuigen , zoo als bij hot zetten van koppen. Hiertoe gebruikt mon kopglazen, die men door er eenige druppen aether in te doen en dan aan te steken, luchtledig maakt. Nog beter en gemakkelijker pompt men er de lucht door een luchtpompje uit. De luchtledige kopglazen, die van onderscheiden grootte zijn, worden op do huid geplaatst; deze zwelt op en mot den kopsnepper, een werktuig, dat door eeno veer verscheidene lancetpunton doet opspringen, maakt men insnijdingen in do huid. Do luchtledige kopglazen worden nu weder op dezelfde plaats gezet en het bloed vloeit er uit. Dit zijn bloedige koppen, of koppen met insnijding. Als ontspannend middel, waardoor het bloed verplaatst, maar niet afgenomen wordt, gebruikt mon drooye koppen, d. i. men zet de luchtledige kopglazen en doet geen insnijdingen. Hierdoor verliest de Igder wel eenig bloed, zoo als uit de kleur der huid blijkt, dio rood en paars wordt, maar deze hoeveelheid is zeer gering. Drooge koppen van zoor grooten omvang heeft men in don Inatston tijd aangewend, die naar haren uitvinder, Ventonses a la Junod worden genoemd. Men heeft zelfs zoogenaamde koplaarzon, d. i. koppen in den vorm van laarzen, waarin de geheele voet en schenkel worden gesloten. (Zie vorder Uue-mospasie.) Dc meest gewone wijze, om plaatselijk bloed af te nomen, is die door bloedzuigers. (Tag Bloedzuiger.) Men meent, dat deze hot eerst door Themison, oen leerling van Asclopiados (zie Asclepiades) en dus kort voor de geboorte van Christus zouden zijn gebruikt. Door hunne driehoekige kaken maken zij oen wondje in de huid, terwijl de mondschijf op de huid als een kop werkt. Men heeft meermalen beproefd, om deze wormen door instrumentjes, die als kunsibloedzuigers werken, te vervangen. (Zie Bdellometer.) De hoeveelheid die een bloedzuiger tot zieh neemt is gering, daarom onderhoudt men de nablooding door warme pappen of door sponzen met warm water. Soms zet men kopglazen op do mondjes, met hetzelfde oogmerk. Wanneer men door het openen van een der grootore vaten het bloed laat wegvloeijen, vermindert natuurlijk do hoeveelheid, en het gevolg is dus ook dat de werkzaamheid van het hart daardoor verminderd wordt. Do zamentrekkingon van dit orgaan worden langzamer. Do verhoogde bedrijvigheid van hot hart en van de groote vaten wordt dus gewijzigd en van daar, dat oen algemeen afnemen van bloed zoo dikwijls bij overprikkelden toestand, door hevige ontstekingen in gezonde, krachtvolle menschen opgewekt, eeno zoo heilzame werking vertoont. En dit is wel hot voornaamste dool, dat men door dit geneesmiddel beoogen kan. Do ondervinding hooft daarbij geleerd, dat deze wijziging in den opgowekten toestand van het hart on do groote vaten vooral 'lan gunstig kan werken, wanneer die zoo spoedig mogelijk wordt verkregen. Men maakt dus eeno groote opening in de ader, om dadelijk het gevolg te verkrijgen, dat het afnemen van eeno hoo-II. |
veelheid bloed op het hart hebben moot. In zeer dringende gevallen hebben sommige andere gciieesheeron, twee aderen te gelijk geopend, zoo als Huxham (zie Uuxham) deed. Deze go-wensohte wijziging moet men, zoo mogelijk, zoo tot stand brengen, dat men daarbij niet to voel bloed afiiemo. In oen liggende houding van den lijder doet men die dus, zoo mogelijk, niet, want daar deze de minste inspanning van krachten vordert, zou men, eer de wijziging zich in don pols openbaart, eeno zoo groote hoeveelheid moeten afnemen, dat do gevolgen van dit bloedverlies naderhand bodoukolijk zouden zijn. Eeno zittende houding is dus meer verkieslijk en oene staande, zou mogelijk, in vele gevallen aan te raden. Mon kan bij eenig nadenken zich gemakkelijk voorstellen , dat men bij bloodophoopingon in edele organen, in vele gevallen door het vormindoron van de hoeveelheid bloed, die in hot ligohaam rondstroomt oene gunstige werking van de aderlating verwaehten kan; en dat ook de opgewekte toestand van de inoosto ligchaams-deelen, die bij zuivere ware plethora of bloedrijkhoid (zie Plethora) voorkomt, soms eeno aderlating kan vorderen. Daar het verlies aan bloed na de aderlating eerst door wei wordt aangevuld on het evenwigt van de bloedligchaampjos of bloodbollotjes zich eerst later herstelt, kan het bloed door do aderlating ook minder prikkelend worden en dus, ten minste tijdelijk, de opgewekte toestand bedaren. In een werk voor hot algemeen bestemd, zoo als dit Woordenboek, kunnen wij over do aanwijzingen tot oene aderlating en over de physiologische gevolgen van een algemeen afnemen van bloed niets moer bijvoegen. Zooveel is zeker, dat do voroe-nigde oudervinding van allo tijden geleerd heeften uitgemaakt, dat dit middel in do hand van een ervaren practicus dikwijls de heilzaamste therapeutische gevolgen heeft. Hoe dikwijls ook, onder den invloed van thooriën , zoowel in oude als nieuwere tijden , en nog onlangs in onze dagen bestreden, blijft hot in vele gevallen onmisbaar. Aan den anderen kant mag mon niet voorbijzien, hoe er dikwijls een schromelijk misbruik van dit middel gemaakt is. Dc voorstelling van Sangrado, in Gil-Blas do Santillane van Losage, is inderdaad naar hot loven geteekend , en bij vele Fransche ge-noesheoren in do XVIii6 en vooral in do XVH1'» eeuw was do overtuiging algemeen, dat men bijna in allo ziekten aderlatingen en ruime aderlatingen moest doen , en die gedurig moest herhalen. Do beroemde Guy-Patin (zie Patin, Guy) verhaalt in zijne brieven hoe hij oen kind van drie dagen oon ader had geopend!! Een zijner patienton werd 32 maal gelaten; zijn eigen zoon twintig koeren aohtoreon. Guy-Patin bleef zich zeiven gelijk , ook wanneer hij zelf ongesteld was, want voor eeno verkoudheid deed hij zich vijf maal achtereen eeno ader openen! Nog in onze dagen prees prof. Bouilland van Parijs zijne méthode des suiynées coup sur coup, dat is eone behandeling met ruime aderlatingen, waarbij de oene na de andere en wel zeer spoedig op elkander volgend worden vorrigt, als een der gewigtigsto ontdekkingen in de geneeskunde aan ! Over het geheel genomen is men in onze dagen minder gunstig voor do aanwending der aderlating gestemd. Voor nadenkenden waren do uitkomsten dor bestrijders van dit middel van gewigt; die, ofschoon eenzijdig voorgesteld, eehter overtuigend hebben doen zien, dat vele ziekten, waarin men vroeger algemeen ruime aderlatingen dood, ook zonder deze gelukkig behandeld zijn. Daarbij noemt men algemeen aan, dat de zoogenaamd staande epidemische constitutie (zie Epidemische constitutie) sinds omtrent vijf en twintig jaren , sommigen rekenen bepaald van het jaar ISili af aan, eeno wijziging zou ondergaan hebben, die do aanwending van aderlatingen in vele gevallen, zoo al niet schadelijk, echter overbodig gemaakt heelt. Echter, tot waardering van hot middel, herhalen wij hot opzettelijk, is hot algemeen bloodafnemen in vele gevallen onmisbaar en kan in andere oen der krachtigste middelen tot bevordering dor genezing zijn. Wanneer men plaatselijk bloed afneemt, dan werkt men moer op het aangedane deel dan op hot geheele ligehaam. Deze wijze van doen is dan ook in vele ziekten meer aangenomen dan de aderlating, die zij echter slechts zeldzaam vervangen kan. lüj jongo kindoren evenwel, die men gewoonlijk geen aderen opent, kan men door bloedzuigers ook zooveel bloed afnemen, dat men daardoor eeno moer algemeono werking op het geheele ligehaam verkrijgt. Overigens vindt het plaatselijk al'nomon zijne aanwen- 10 |
BLO
74
|
ilins; in die gcvnllon, wanneer er geene terugwerking van liet hart in do groote vnton bestaat, of wanneer deze door de aderlating reeds is gewijzigd; ook l)ij congestiën van cdelo organen , vooral bij verminkte voorwerpen, of wanneer de ziekte door haren duur de krachten te veel hooft ondermijnd, om tot algemeen bloodaf-nemeu te kunnen overgaan. Bloedzuigers en kojipen kunnen elkander dikwijls vervangen. Echter hebben koppen daarenboven nog een revulsive werking, die zeer nuttig kan zijn, om bij aandoeningen van dieper liggende doelen oene gewenschte afleiding te maken, zoo als bij ziekten der gewrichten en andere zeer nuttig kan zijn. Soorificntien zijn voornamelijk voor die deden aangewezen, waar men goene bloedzuigers aanzetten kan, zoo als de huig, de tong enz. Verg. Observations on Blood-Lettiiiy, founded upon Jieseat c/ies on the Morbid and Curative Effects of loss of Blood, bij Marshall Hall, M. I). Loud. 183G 8°; lincto Zc/iï-6. der alhjom. Therapie, Gött. 1852 8°. s. 202— 217. Het work van Rueto is onlangs door Dr. Boll in onze taal overgebragt. BLOUDiiKUK. (Zie Beuk.) BLOKDBUAKING. (Uaematemesis, Vomilus cruentus.) Het uitwerpen van bloed uit don mond onder do bekende verschijnselen van braken. Dit bloed kan van verschlllondo plaatsen afkomstig zijn. In do meeste gevallen komt het uit de maag , maar bot kan ook uit de koelhollo of don slokdarm komen. Ook is het mogelijk dat bloed, dat in do keelholte of don slokdarm is uitgestort of dat uit den neus in de koel is geloopon, in de maag gevlooid is en later wordt uitgebraakt. Gewoonlijk echter wordt bij bloedbraking bloed uitgeworpen dat ten gevolge van maagbloeding in de maag is uitgestort. Meestal gaat een gevoel van zwaarte en drukking in de maag vooraf, niot zelden met krampachtige aandoeningen. Daarop is liet don zieke plotseling alsof er eene warme vloeistof in do maag-werd gegoten. Deze stijgt in den slokdarm op en wordt uitgebraakt. Gewoonlijk koert hot bloedbraken meermalen terug. Was het bloed in groote hoeveelheid in de maag uitgestort en wordt het dadelijk daaruit door braken ontlast, dan kan het helder rood, zuiver en vloeibaar zijn. Maar dikwijls is bet uitgebraakte donker, zwart, als chocolade of koffijdik, pikachtig, gedeeltelijk geronnen, met overblijfselen van spijzen vermengd, somtijds zuur of bitter van smaak, daar hot door een langdurig verblijf in de maag is veranderd. Dan wordt ook meestal geronnen bloed mot den stoolgang ontlast. Do oorzaken van bloeding in de maag zijn verschillend. Meestal is deze bet gevolg van woefselontaarding, maagzweren, maagkanker enz., somtijds van verwonding door eenig ingeslikt voorworp teweeggebragt. Onderdrukking van andere bloedvlooijmgen kan ook tot maagbloeding aanleiding geven. Niet altijd is hot gemakkelijk bloedbraking van bloedspuwing te onderscheiden. (Zie Bloedspuwing.) Gelijk het bloed dat uit de luehtwcgon komt, door prikkeling van het keelgat en van de huig neiging tot braken en werkelijk braken kan teweegbrengen , zoo kan ook het uit do maag gedreven bloed door prikkeling van de stemspleet hoest opwekken. Ofschoon het bloedbraken altijd bet gevolg van een' zeer be-denkolijken toestand is, is hot gevaar toch zeer vorselüllend naar gelang der oorzaak die hot doet ontstaan. Hot minst gevaarlijk is hei bloedbraken, dat andere bloedontlastingen vervangt. L J. E. |
BLOEDGELD. Onder dezen gohaten naam was in Engeland de bolooning bekend, welke aanbrengers en getnigon in verschillende lijfstraffelijke gevallen ontvingen, en bij onderscheidene wetten van do jaren 1Glt;.)2, 1694, 1090, 1707, 1720, 1741 en 1742, aan do zoodanigen werd uitgeloofd, door wier getuigenis straat-roovors, valsche munters cn dieven van hunne misdaad overtuigd werden. Deze belooningen bedroegen van 10 tot 40 P. st. , en bij zekere diefstallen (inbraak, paardendioverij) moest nog volgens de wet van 1699, aan dengenen, die den dader zou vatten en overtuigen, boven de 40 P. st. in geld, een bewijs worden uitgereikt, waarbij hij van de kerspeldiensten (als armbezorger, kerkmeester) werd vrijgesteld. Deze bewijzen {Tyburn tickets gonoamA) konden verkocht worden, omdat zij voor iemand, die dezelve voor de tweedemaal ontving, anders van geen nut waren, en werden ook werkelijk in groote steden, zoo als Manchester, tot do zeer hooge prijzen van 250 tot 300 P. st. aan don man gebragt. Do som dezer belooningen (zonder do Tyburn tickets) beliep in 1798, in de 40 graafschappen van Engeland, 7700 P. st. en was in 1813 tot 18,000 geklommen. Hot misbruik uit dit alles ontstaan was verschrikkelijk en het openbaar gevoelen bestempelde deze bolooning met den naam van Bloedgeld. Dienaren dor poliole maakten er een handwerk van om arme, onkundige en ligtzinnige menschon tot misdaden, inzonderheid tot hot uitgeven van valsche muntspeciën, te verleiden en hen vervolgons aan den regter aan te geven, om hot Bloedgeld te verdienen. In 1756 bekende zekere M. Daniël, dat hij 70 menschon door zijne getuigenis ter dood bad doen veroordeolon. Hij werd mot twee anderen voor het geregt gebragt, doch daarbij door hot volk, bevreesd dat zij vrijgesproken zouden worden, zoo zeer mishandeld, dat zij allo drie op de plaats dood bloven. In 1792 had wederom een soortgelijk geval plaats, waardoor 20 menschon hot slagtoffer eens baatzuohtigen aanbrengers worden , on in 1817 werden vier ambtenaren dor policio, welke uit een gelijk beginsel eene zamen-zworing tegen bot leven van behoeftige menschon gesmeed hadden, wel tor dood veroordeeld, doch door 12 regtors (de veroenigde leden der drie opporgoregtshoven in Westminster) vrijgesproken. Zij hadden verscheidene arme vrouwen tot het uitgeven van valsche muntspeciën verleid cn vervolgens op de daad gevat. Geringe misdrijven worden door do polieiebodiondon verzwegen cn do daders in het oog gehouden, totdat zij, zoo als men het noemde, 40 pond wogen. Voor eene aanklagte, genoegzaam ter overtuiging cn veroordeoling van iemand, wegens het uitgeven van valsche banknoten, (waarop de doodstraf staat) betaalt de bank 30 en voor do aanwijzing van valsche munten 7 P. St.: iets waarvan eene menigte menschen het slagtoffer geworden is. In 1818 werden deze belooningen, bij eeno parloments-acte (58 George III. c. 70) wel afgeschaft, doch ten aanzien der banknoten is alles gebleven zoo als bet was. BLOKDGIERST. (Zie Gierst.) BLOEDKORAAL. (Zie Koraal.) BLOEDLOOGKOOL. (Zie Cyan.) BLOEDLOOGZOUT. (Zie Cyan.) BLOEDREGEN. Daar do regen als door de distillatie van het water, dat uit de zee, meeron, rivieren cn van den vochtigon grond uitdampt, ontstaat, is hot regenwater in hot algemeen vrij zuiver. Alleen is dat wat bij den aanvang eenor bui valt in het algemeen onzuiverder, dewijl bet, onder hot nodervallon , stoffen die in don dampkring zweven, met zich naar boneden voert. Somtijds , ofschoon zeer zeldzaam , vindt men echter gewag gemaakt van bloedregens, dat is, men heeft wel eens roode druppols die naar bloed geloken op den grond, op het water, of aan muren cn andore voorwerpen gevonden en gemeend dat deze als regen nedorgovallen waren. Hot bewijs dut deze werkelijk bloed-droppels waren, is echter nimmer geleverd. De moeste soorten van vlinders laten bij bot uitkomen uit het poppen-omkleed-sel, roode vlekken als bloeddroppels achter cn deze kan men dus ligtelijk voor blooddroppols hebben gehouden. Hot is echter nu en dan gebeurd, dat er werkelijk een rood gekleurde regen is gevallen , doch bet onderzoek daarvan heeft bewezen, dat die kleur door talrijke zeer kleine dieren word veroorzaakt. Een zeer klein schaaldier (Daphnia pulex Latr. Monoculus pnlex L.) de getakte watervloo, die in zoet water loeft, is vooral in het voorjaar roodachtig van kleur; deze dieren kunnen door hare menigte aan het water oen roodachtig aanzien geven, zoodat het in bloed schijnt veranderd te zijn. Swammordam brengt daarvan een merkwaardig voorbeeld bij. De dusgenoomdo bloedregen kan derhalve op eene eenvoudige wijze worden verklaard. BLOEDSPUWING is eigenlijk elk „spuwen van bloedquot; derhalve elke ontlasting van bloed uit den mond. Dit bloed kan evenwel een zeer verschillenden oorsprong hebben. Het kan uit de luchtwegen of uit de maag afkomstig zijn, en ook uit den neus in do kool geraakt zijn. Het spuwen van bloed uit do maag heet eigenlijk bloedbraken. (Zie Bloedbraking.) Bloedspuwing (hne-moptoë, haemoptysis) noemt men meer bepaaldelijk hot ophoesten van bloed uit de luchtwegen, gewoonlijk uit de longen. Na de neusbloeding, is de bloeding uit do luchtwegen de meest voorkomende. Dit is ligtelijk te vorklaren uit do hoedanigheid van de wanden der luchtwegen en hare talrijke haarvaten; uit de kracht waarmede het hart het bloed in het losse weefsel der longen voortstuwt; uit de hloodrljkliold der longen en do levendige beweging van bloed daarin, die van do vcrrigtlng der longen onafscheidelijk is; uit de |
ULO
|
gomcenschap der luchtwogon met don dampkring, waardoor zij nnn verschillende schadelijke invloeden bloot staan ; uit het veelvuldig voorkomen van ziekelijke veranderingen in do longen of in de deolen die in de nabijheid daarvan liggen, waardoor openingen in do bloedvaten kunnen ontstaan. Het opgehoeste bloed kan afkomstig zijn uit hot strottenhoofd, uit do luchtpijp, de luchtliuizen, de longblaasjes en het.longweefsel, en ook uit slag-aderbronkon (zie Aneurysma), dio zich iu do luchtwegen hebben geopend. Meestal is het uitgestorte bloed door do wanden der haarvaten henengezijpeld. Zeldzamer is scheuring of doorknaging der vaten oorzaak dor bloeding. Het opgeven van bloed, ten gevolge van bloeduitstorting in de luchtwegen, wordt dikwijls door voorboden voorafgegaan, zoo als bij voorbeeld een gevoel van bloodophooping in do longen, beklemming, drukking, spanning in do borst, hartklopping en dergolijken. De zieke bemerkt daarna eene kitteling, oen gevoel van warmte, somtijds zolfs duidelijk eene uitstorting van warm vocht achter het borstbeen. Hij gevoelt eono prikkeling tot hoosten; krijgt oenen zoetachtigon of ziltigen smaak in den mond, en geeft dan soms eorst slijm met bloed gekleurd on somtijds dadelijk zuiver blood op. Dit herhaalt zich weldra. Niet altijd is het gemakkelijk bloedspuwing van bloodbraking te onderkennen. Hoofdkenmerken zijn do volgende: bij bloeding uit de luchtwegen wordt het bloed ouder hoesten ontlast, terwijl bloed uit de maag door braking wordt uitgeworpen. Bij bloedspuwing is het bloed meestal heldor rood en schuimachtig; het bloed uit de maag is gewoonlijk donker gekleurd en zeer dikwijls vermengd met overblijfselen der spijzen die in de maag waren. Bij bloeding in de maag, vindt men gewoonlijk ook bloed in don stoelgang. Het gevaar dat in eene bloedspuwing gelogen is , is zeer onderscheiden. Niet zelden is de vrees daarvoor overdreven, ofschoon zij altijd het gevolg is van eene gevaarlijke aandoening. Hot gevaar hangt moor af van don aard dor bloeding, dan van de hoeveelheid bloed die wordt opgegeven. Welke betrekking er bestaat tusschen bloedspuwing en knobbol-longtering, is nog niet met zekerheid uitgemaakt. Wel dikwijls, maar geonzins altijd, volgt er op bloedspuwing longtering, en van don andoren kant komt bloedspuwing niet in iedere longtering voor. De ondervinding heeft ook nog niet beslist ofhetblood-spuwen de vorming der knobbels in de longen voorafgaat, dan wel of — wanneer er eens bloedspuwing bestaat — er altijd in de longen reeds knobbels zijn ontwikkeld. Somlijds vertoont zich het bloedspuwen slechts eenmaal, om nooit te rug te koeren. Er zijn voorbeelden van menschen die twintig of dertig jaren lang aan bloedspuwingen leden, bij eono overigens dragelijke gezondheid. Witte raven! — Somlijds treedt bloedspuwing in do plaats van andere bloedvloeijingon. L. J. 15. BLOEDVIN (/''urmculus). De bloedvin, bloedzweer, steenpuist, is eene begrensde ontstoking van het celwecfsel onder de huid. Het proces begint mot ecnc afzetting van vezelstof in de cellen, waardoor ook reeds in den omvang een hard rond gezwel ontslaat, door eene donkerroode huid bedekt. De bloedvin veroorzaakt levendige brandende pijn, die bij gevoelige lijders, koorts, slnpe-loosheid, somtijds ijlhoofdigheid en vorschijnselen van gestoorde spijsvertering kan opwekken. Door die afzetting van vezelstof ontstaat cone prop, die in don omtrek cltering ten gevolge heeft. Het gezwel wordt daarna aan den top woeker on breekt dikwijls op verscheidene punten open, waarbij etter ontlast wordt. Na eenige dagen, wanneer de kleine openingen in de huid zich tot oeno grootore vereenigd hebben, komt do vezelstof-prop, voov zoo vorro zij niet door do vcrettering was opgelost , te voorschijn. De meening van sommigen, dat de bloedvin zich in de smeer-kliertjes der huid zou vormen, steunt niet op onderzoekingen. Omtrent de oorzaken der bloedvin weet men weinig. Het is bijna niet mogelijk de verettering te voorkomen; daarom is het raadzaam haar te bevorderen. Door warme pappen kunnen de pijnen verzacht, de verwcoking der huid en do ottering bevor-' erd worden. In het algemeen is hot goed de bloedvin door eono insnijding te openen. Men maakt bierdoor een einde aan de pijn en de ontstekingachtige spanning, en voorkomt do versterving *an oen gedeelte der huid, die dikwijls niet te vermijden is, wanneer het openen van het gezwel aan do natuur wordt overgelaten. j, e. |
BLOEDWATEREN (Haemaiuresis, Mictus criicnlns). Bloedwateren noemt men het luzen van urine met bloed vermengd, of (zelden) van zuiver bloed uit do pisbuis Dat bloed kan ui! vorscliillondo doelen afkomstig zijn , en niet altijd is do oorsprong daarvan gemakkelijk te bepalen. Komt hot bloed uit do nieren, hetgeen vrij zelden het geval is. dan ontwaart de lijder te gelijker tijd, of reeds te voren, pijn in de nieren, zwaarte,doffe pijn met trekkingen in do lendenen. Het geloosde bloed is dan gelijkmatig 011 innig mot de urine vermengd. zoodat deze min of moor bloedrood is gekleurd. De kleur dei urine is dan bij het gedeelte dat hot laatst uitvloeit even als bij hot eerst geloosde. Bij bloeding uit de pisleiders (weteres) —dio zeer zeldzaam is en dan meestal veroorzaakt wordt door niorsteontjes, die door do pisleiders dringen en deze verwonden, — is hot bloed ook innig met do urine vermengd, maar er worden dikwijls lange wormaar-dige (in de pisleiders aldus gevormde), meestal ontkleurde stremsels mode uitgedreven. Somtijds komt bet bloed uit de blaas, dan bevat dikwijls de urine die het laatst geloosd wordt hot meeste bloed. De lijders gevoelen vcelvuldigon aandrang tot pislozing, zwaarte , pijn, hitte iu den onderbuik en aan den bilnaad. Het bloed is minder naauw-kourlg met de urine vermengd, scheidt zich bij hot staan woldra af on valt als eene zamenhangende massa op den bodem, of drijft als vlokken of vezelstremsols in de urine. Het bloed uit de pisbuis (urethra) vloeit gewoonlijk bij droppels zuiver uit, -zonder aandrang tot pislozing. De urine is hierbij weinig, of in hot geheel niet bloedig gekleurd. Het bloedwateren komt over bet geheel niet zeer dikwijls voor, en gewoonlijk eerst in de latere tijdperken van bet loven. Somtijds treedt het, vooral bij vrouwen, in do plaats van andere bloedvlooijingon. L.J. E. BLOEDWRAAK. Eene nog tegenwoordig bij do Arabieren en andore krijgszuchtige volken van Azië, Africa en America plaats hebbende gewoonte, om oenen gepleegden moord, met het ombrengen van den moordenaar of doszelfs nabestaanden door de bloedverwanten van don vermoorden, te wreken. Gewoonlijk is dit do pligt van den naasten bloedverwant dos vermoorden. Do vader wreekt den zoon, en zoo ook omgekeerd; de broeder den broeder, enz. Deze bloedwraak wordt dikwijls lange jaren gezocht, en wederzijds voortgezet; en wikkelt niet zeidon geheele stammen in de langstdurige en hevigste twisten, waarbij onderlinge verzoening veelal hoogst moeijolijk is. BLOEDZUIGER. De bloedzuiger (Ilirudo medicinalis Lin. , Hirudo officinalis Sav.) behoort tot de klasse der Ringwormen (zie Ringwormen). Hij is vier tot vijf duimen lang; van boven zwartachtig groen , mot zes roodachtige en zwart gespikkelde strepen ; van onderen olijfkleurig met vele zwarte vlekken. Do Hirudo officinalis Sav. is van onderen geelachtig, met oen broeden zwarten rand, zonder vlokken. Do bloedzuiger leeft bijna overal in Europa, in zoet water, vooral in vijvers, moerassen, en kanalen, en verbergt zich 's winters ineengekronkeld in het slijk. Aan beide einden van bet ligchaam heeft hij eene zuigschijf. De achterste, die do grootste is , dient alleen tot plaatsboweging; do voorste, in wier midden de mondopening is geplaatst, dient ook tot zuigen bij het opnemen van voedsel. Om zich to verplaatsen hechten de bloedzuigers eerst do achterste zuigschijf vast, strekken dan het ligchaam naar voren uit, bevestigen de voorste schijf, laten do achterste los, brengen deze naar voren, bevestigen haar dan weder, en zoo vervolgens. In het water zwemmen zij mot eene slangswijze en golfvormige kromming van het ligchaam, die met groote snelheid geschiedt. Zij leven alleen van bloed, van gewervelde en on- |
BLO
76
|
gewervelde dieren. De mond is geplaatst in het midden der voorste zuigsehijf, die eeno halvemaanvormige gedaante heeft en zich als eene tastende bovenlip kan uitstrekken of naar beneden omslaan en den mond bedekken. De mond heeft drie spleten (zie fig. 2 , vergroot) waaruit drie kaken te voorschijn komen, die ieder ongeveer van zestig kleine, scherpe, fijngepunte tanden voorzien zijn. Het spijsverteringskanaal van den bloedzuiger is regt; de maag is in verscheidene afdcelingen verdeeld, die ieder aan beide zijden een zakvormig aanhangsel hebben. Do aanhangsels dor laatste afdeoling zijn verreweg hot grootst en strekkon zich langs het darmkanaal uit tot aan don endeldarm. Do aarsopo-ning bevindt zich niet, gelijk men zou vermoeden, in de achterste schijf, maar aan de rugvlakte in den laatsten ring. De spijsver-toringskraclit bij den bloedzuiger is gering. Volgens de laatste onderzoekingen zijn de bloedzuigers tweeslachtige dieren, die elkander wederzijds bevruchten. Zij loggen eijeren of eigenlijk hulsels (cocons) waarin verscheidene oijoren bevat zijn. Om zijn voedsel op te nemen, hecht zich do bloedzuiger op do volgende wijze vast. Na eeno geschikte plaats te hebben uitgekozen , plaatst hij er de voorste schijf op on zuigt deze sterk vast. De drie kaken worden nu door do boven afgebeelde mondopening gestoken, tot op de huid van hot dier, of van don mensch, waarop zij zich hechten willen. Men kan deze kaken vergelijken mot drie zagon, elk van zestig tanden voorzien. Zij doorsnijden do huid niet in eens, maar langzamerhand door eeno zaagsgewijze beweging. Dit kan men zien door een bloedzuiger op gestold bloed to zetten en hem , als hij begonnen is to zuigen, voorzigtig weg to nemen. In de eerste sooonden schijnt hij niet te bemerken dat hij is losgemaakt, zoodat men de nog voortdurende slingerende bewoging der kaken kan zien. Is do huid doorboord , dan wordt het iiitvloeljon van hot blood bevorderd door het zuigen van het dier. Gedurende het zuigen blijven de kaken in de huid staan. Zijn do voorste afdcelingen dor maag gevuld, dan vlooit hot bloed naaide achterste; en als de gohoelo maag er mede is uitgezet, dan laat hot dier los. Onderzoekt men het nu, dan blijkt hot, dat goon droppol bloed tot in hot darmkanaal is overgegaan. Wil men op eenigo plaats van hot ligchaam bloedzuigers laten zuigen, hetgeen men gewoonlijk „bloedzuigers zettenquot; noemt, dan moot die plaats eerst zorgvuldig gereinigd worden. Dan neemt men don bloedzuiger mot hot achterste gedeelte zijns ligchaams tusschen de vingers en laat hom met het voorste gedeelte oen punt zoeken waar hij zich wil vasthechten. Moeten er verscheidene bloedzuigers gezet worden, dan is echter deze wijze ongeschikt en men plaatst gewoonlijk do dieren tegelijk onder oen doosje op do verlangde plaats. Om do dieren spoedig te doen bijten, is hot somtijds goed de huid waarop zij geplaatst moeten worden, met melk, suikerwater of bloed te bovochligeii. Een glazen buisje (bloodzuigers-aanzet-glaasjoj is nuttig, wanneer men een bloedzuiger iu de mondholte wil plaatsen, of op eenig bepaald punt. Men heeft beweerd, dat wanneer van oenen zuigondon bloedzuiger het achterste oiiule wordt afgeknipt, het dier blijft, zuigen , en het bloed van achteren uit zijn ligchaam vlooit, naarmate het wordt opgezogen! Dit is echtor onwaar. De bloedzuiger laat los zcodra hij wordt verwond. Om de bloedzuigers die zich hebben volgezogen, van hot bloed te ontlasten, wordt dikwijls zout er op gestrooid. Wil men ze bewaren , dan is dit oehtor af te keuren , daar er hierdoor dikwijls eeno verwonding van hunne oppervlakte ontstaat en zij niet spoedig hunne vroegere levendigheid terug bekomen. Sommigen raden aan het bloed door do mondopening uit te knijpen , anderen den kop van het dier met verdunden azijn te bevochtigen. Ontlast men het bloed niet, dan blijft hot goruiinon tijd (eonige weken) in de maag zonder merkbare verandering te ondergaan. Wanneer, nadat do bloedzuigers zijn afgevallen, do bloeding moet worden bevorderd , dan geschiedt dit hot best door warme pappen, of door aanhoudend wasschen mot warm water; somtijds door do aanwending van kopglazen. Is er genoeg bloed ontlast, dan worden de wondjes gesloten, met compresjes, stukjes zwam, eenig blocdsiolpend poeder of dergelijken. In enkele gevallen laat zieh do liloeding slechts met moeite tot staan brongen; dan komen de oiidersclioidene wijzen van bloodstelping te pas. |
Wie meer over de bloedzuigers wenscht to lezen , kan daarover raadplegen: Johnson, Treatise on the medicinal Leech, Lond. 1816 8°; en Further Observations on the med. Leech, Lond. 1825 , 8quot;; Brandt n, Ratzeburg, Mediz. Zool. II Taf. XXVIII, fig. 3,4, Taf. XXX, fig- 1.; J. van dor Hoevon, Handboek der Dierkunde, 2° uitg. 1847 , Dl. I blz. 237 en vorv., 260 en vorv.; J. Pereira, De beginselen der materia medica en der therapie. Uit het Engelseh. Dl. Il'blz. 1074. L.J. E. BLOKIWIJZE. Hieronder verstaat men in de kruidkunde gewoonlijk de vorooniging van een zeker aantal bloemen tot eene symotrieko groep van bepaalden vorm, aan of op eeno gemeenschappelijke as. Niet allo planton bezitten zoodanige bloeiwijzen; immers vindt men de bloemen dikwerf verstrooid, in plaats van digt bij elkander gezeten, terwijl vele gewassen slechts aan eene enkele bloem het aanzijn geven. Evenwel nemen do bloomen, ook in de twee laatstgenoemde gevallen, steeds eene bepaalde en geene willekeurige plaats in. Men verdeelt do bloeiwijzen in centripetale of onbegrensde, dat zijn do zoodanigen, bij welke de bloemen van onder naar boven of van buiten naar binnen, en in centrifugale of begrensde, dat zijn dezulken, bij welke zij juist in de omgekeerde verhouding ontluiken. Tot de centripetale bloeiwijzen behooren, de tros, do tuil, de aar, het katje, do pijnappel of vruchtkegel, de kol/, het bloem-hoofdje, de bloemkoek, de krans en hot scherm; tot do centrifugale-. hot bijscherm. Tros heet eene blooiwijzo, bij welke gesteolde bloempjes in eeno spiraal om eene steolvorinige as zijn geplaatst; die het onmiddelijke verlengsel is eenor hoofd- of bijas (Lelietje der dalen, Vogelpruim). Do tuil is sleehts eeno wijziging van den tros, daardoor ontstaande, dat de bloemstelen zich ongelijkmatig ontwikkelen, en die dor onderste bloemen veel langer worden dan die der bovensten, waardoor zij allen zoo ongeveer in 't zelfde vlak komen te liggen {Cruciferae of kruisbloeinon tijdens don aanvang van hun bloeitijd). De aar onderscheidt zich daardoor van den tros, dat hier goone gestoelde, maar ongesteelde bloemen om eene algemeone as, en dan wol meest digt op elkander, gerangschikt staan (Weegbree); terwijl het katje eigenlijk niets anders is als eene aar, wier hoofdas door eeno geleding met het plantendeel, waarop zij is ingeplant, verbonden is, waardoor dan ook de gohoelo bloeiwijze in eens en niet elke bloem afzonderlijk afvalt. Vorder zijn do bloemen bij het katje moest één-slaehtig en van geen bloomdok voorzien (Beuk, Okkernoot, Berk, Hazelnoot). Do pijnappel is een vrouwelijk katje met houtige sehutbladon, en wordt bij den Berk, den Elzonboom en de 1'ijn-boomen aangetroffen, terwijl de kolf eene aar kan genoemd worden niet eene dikko, vloezigo of houtige hoofdas, om welke gewoonlijk éénslachtigc, nn eens van een bloomdok voorziene, dan weder daarvan beroofde bloemen gezeten zijn (Palmen en Arums). Bij het bloemhoofdje, don bloemkoek, don krans en het scherm is do algemeone of hoofdas niet verlengd, zooals bij de tot nog toe beschrevene bloeiwijzen, maar zeer verkort. Bij het bloemhoofdje vindon wij ongesteelde of kort gestoelde bloemen op eeno kogelronde, ellips- of kogelvormige hoofdas ingeplant (Klaver, Aster, Dahlia en allo andore zaamgestold-bloomigo gewassen), terwijl die hoofdas bij don bloemkoek eene platte, zoor breode, of wel eono holle schijf, of eindelijk een bekervormig, bijna geheel gesloten, ligchaam daarstolt. (Het eerste bij Dorsthenia, het laatste bij de Vijg). Krans noemt men die blooiwijzo, bij welke ongesteelde of kort gestoelde bloeinon om eene zoor verkorte hoofdas, of om een knoop dezer laatste, in hetzelfde vlak aangohoeht zijn, zoodat zij mot elkander oen kring vormen (Kamperfoelie); en scherm eeno zoodanige, waarbij gestoelde bloemen op eeno zóó verkorte hoofdas zijn ingeplant, dat zij uit oen enkel punt schijnen te ontspringen (Zwanebloem). Bijscherm eindelijk heet iedere centrifugale bloeiwijze. Hier ontspringen onder eene eindelingscho bloem uit do oksels van aan elkander tegenovergestelde schutblaadjes, zijdelingsoho bloemstelen, welke ieder afzonderlijk eene enkele bloem dragen. Alle hierboven besehrevciio bloeiwijzen nu, zijn niet altijd enkelvoudig, maar zeer dikwijls zamcngestold; ja, van sommigen zoo als van het scherm, het bijscherm, enz., is de zaamgestelde vorm voel algomoener dan do enkelvoudige. — Men spreekt dus in de kruidkunde van eene zamen'jesteJ.dp. aar, indien vele kleine |
BLO
77
|
anrtjcs, in plnats van afzonderlijke ongesteelde bloenipjes, om eene hoofdas zijn ingeplant (vele Grassen); van een zaamgesteU Jen tros, indien oene hoofdas een zeker aantal kleine trossen draagt; en zoo ook van een zaamgesleld scherm, dat bij de meeste scliermdragende gewassen, een zaamgesleld bijscherm, dat bij vele Sileniën voorkomt, een zaamgeslelden tuil, dien men bij vele Kruisbloemen, eene zaamgestelde kolf, die men bij de meeste Palmen ontmoet. Ten slotte vermelden wij hier nog, dat onder den naam van hloempluim alle zaamgestelde en meermalen vertakte bloeiwljzan verstaan worden, welke eene door do gansehe bloeiwijze heen-gnande hoofdas, en een langwerpigen, ovalen of pyramidalen vorm bezitten, en dat het opi/ei'oWe bijscherm, eene aan de nat. familie der Borragineën eigene Idoeiwijze, eene combinatie is van den Tros of do Aar en liet Bijscherm. O. BLOEM. Onder dezen naam verstaat men, in't dagelijkseh leven gewoonlijk slechts de bloemkroon of 't bloemdek der gewassen , d. i. dien krans van teêre, de meeldraden of den stamper omgevende blaadjes, welke zich dooi- hunne schoone kleur en dikwerf ook door welriekende geuren, onderscheiden. Ja zelfs hoort men niet zelden de meening uiten, dat zoodanige planten, die slechts zeer kleine, niet in 't oog loopende, door kleur noch geur aanlokkelijke bloemen bezitten, in 't geheel niet zonden bloeijen. In de kruidkunde daarentegen moet een orgaan, zal het den naam van bloem kunnen dragen , in de allereerste plaats in 't bezit zijn van een, zoo niet van beide toestellen, uit wier zamentrcft'en het rijpe zaad geboren wordt, eu die daarom voort-plantingswerktuigen worden geheeten; het bestaan van eene bloemkroon of een kelk is daartoe volstrekt niet noodzakelijk , ofschoon dezen, waar zij tevens bestaan, aan het vormen der bloem geacht worden deel te nemen. Een enkele meeldraad of een enkele zaadknop zijn dus reeds genoeg om uit een kruidkundig oogpunt beschouwd, eene bloem daar te stellen; en het is dan ook daarom dat men dezen met den naam van wezenlijke, en alle andere, daarmede tot een op zich zelf staand geheel verbondene organen, bijkomende bloemdeelen geheeten heeft. Gewoonlijk nu vindt men de eersten met de laatsten vereenigd, zoo als de ontleding van iedere roos, tulp , lelie, enz., kan leeren, hoewel niet altijd beide soorten van voortplantingswerktuigen (meeldraden en stampers) nevens elkander voorkomen. Eenslachtig noemt men bloemen, welke alleen meeldraden of stampers bevatten; tweeslachtig of hermaphrodiet dezulken, waarin beiden gevonden worden. Treft men alleen meeldraden aan, dan spreekt men van mannelijke bloemen; vrouwelijk heeten zij, indien zij slechts ccn of meer stampeis omsluiten. Somwijlen gebeurt het dat mannelijke en vrouwelijke bloemen op eene en dezelfde plant voorkomen, zoo als bij den Notenboom, Beuk, Berk, tammen Kastanje, enz., terwijl in andere gevallen, zoo als bij de Wilgen en Populieren, aan een en 't zelfde individu slechts eene van beiden gevonden worden. Planten, welke tot de eerste rubriek behooren, noemt men éénhuizig, de laatsten daarentegen tweehuizig. Zoo als wij reeds hier boven mededeelden, zijn de voortplantingswerktuigen meestal door een of meer kransen van gewijzigde bladen omgeven. Zoodanige kransen heet men bloembekleedselen. Waar slechts een enkel bloembckleedscl aangetroffen wordt, of waar men er meer vindt, wier zamenstellende deelen allen aan elkander gelijk zijn, spreekt men van een bloemdek', terwijl overal, waar twee kransen voorkomen, die van elkander in kleur, vorm cn grootte verschillen, de buitenste steeds kelk, de binnenste bloemkroon geheeten wordt. Bloemen , welke kelk en bloemkroon beiden bezitten, en daarenboven beide soorten van voortplantingswerktuigen , noemt men volkomen; dezulken daarentegen waarin een of meer der genoemde kransen ontbreken, onvolkomen. Buiten de vier genoemde kransen bevinden er zich in vele bloemen nog anderen, die eveneens uit gewijzigde bladorganen bestaan, en wel 1« buiten de kelk; 2quot; ttisschen de bloemkroon cn de meeldraden j 3° tusschen deze laatsten en den stamper. Den eersten heet men bijkelk, den twecdun bijhroon en den laatsten: krans van valsche meeldraden. len slotie vermelden wij hier nog dat de éenzaadlobbige gewassen meest bloemen niet een bloemdek, do tweozaadlobbige ''aaientogen meest bloemen met oen kelk en eene bloemkroon voortbrengen. Moer bijzonderheden aangaande de zamonstellendo deden der bloem vindt men op de Artt. zelvon. O. |
BLOEMAART (Abraham) was do zoon van don bouwmeester en beeldhouwer, Cornelis Bloemaart van Dordrecht, dio , van daar naar Gorcum uitgeweken , zich later te Utrecht vestigde. Hij is waarschijnlijk in 1504 te Gorcum geboren en in 1658 te Utrecht overleden. In laatstgenoemde plaats ontwikkelde hij zijn kunsttalent en vormde meest zich zelvon , zoo door hot teekonen naar de werken van F. Floris en Blokland, als naar die van andere goede meesters. Toen hij 16 jaren oud was, zond zijn vader hem naar Parijs, waar hij verder onderdo leiding van onbeduidende meesters, een Jean Bassoten Ilorry geraakte. Na een verblijf van driejaren keerde hij naar hot vaderland terug, en vestigde zich te Amsterdam, waar zijn' vader als stads-bouwmoester aangesteld was. Roods dadelijk maakte hij voel naam door hot vervaardigen eener groote schilderij met levonsgrootc naakte beelden, welke de goschiodoiiis van Niobé voorstelde, welk onderwerp hij daarna, met oene wijziging in de zamenstelllng, nogmaals voor keizer Rudolf schilderde. Mot cone levendige verbeoldingskraclu en oen' dichterlijken geest begaafd, bepaalde hij zich niet alleen tot historicle onderwerpen, maar schildorde ook genre-stukkon, landschappen, zelfs schilderijen met dieren of met horens on schelpen cn met andere voorwerpen gostotfoerd. In al deze vakken toonde hij zich een bedreven schilder. Hot portrot-scliildoron beoefende hij weinig, men kont slechts het zijne, door hom zelvon geschilderd , waar Hondius en P. A. Paz/.i naar graveerden. Onder zijne werken vindt men rijke onderworpen, die niet bevalligheid zamen-gestold zijn. De vormen zijnor beelden hebben niets ideaals, cn zijn moest uit de gomoone natuur ontleend; ook munten zijne figuren niet door karakter studie uit. De vrouwenbeelden zijn doorgaans met minder kracht en uitdrukking voorgesteld dan die der mannen. De draporiën zijn dikwerf in oen' goeden stijl behandeld. Ook bezat hij een aangenaam koloriet, wist effect in zijne schilderijen te brengen, en behandelde alles mot een bevallig penseel. Nogthans zijn niet al zijno stukken te roemen , dikwerf zijn zij onnaamvkeurig van toekening en zamonstolling, soms ma-nierlijk, ook hebben zij wel iets eentoonigs. Onder zijne boste stukken wordt „een goden-banketquot; genoemd. Hotmusoum to 'silage bezit er twee ;!„een goden-maaltijdquot;, en „eene uitdeeling van prijzen na den wedloopquot;. De museums te Weenen en te Koppenhagen, de Pinakotheek, do galerij te Pommersfelden bij Bamberg en hot museum te Berlijn, bevatten van zijne werken. Die welke zich in het laatstgenoemde bevinden, worden om hunne krachtige opvatting der natuur zeer geroomd. Het oene stelt „de aanbidding der herdersquot; voor on is vol effect, het andere „oene II. Familie bonevens oen engel, in don droom aan Jozef verschijnende quot;, waarin men zoowel de hoofd-flguur als het gelukkige bijwerk prijst. Zijne schildoryon worden in het algemeen voor goene hoogo prijzen |
BLO
78
|
verkocht. Do tookeningon van dezen meester komen veel voor, /.ij zijn meestnl op getint papier met wit krijt gehoogd, doch dikwijls verkleind. Op de verkooping van van Eyl Sluyter, werd eenc fraaije teekening van hem, „do vier kerkvaders in hun plegt-gewaadquot; voorstellende, voor ƒ181 verkocht. In zijne school zijn veel bekwame kunstenaars gevormd, onder andoren J.en A.Both, G. en W. Honthorst, J. B. Weoninx, Knufter en Pooloiiburg. Men heeft veel naar zijne werken gegraveerd; Bolswort gaf or vole platen naar (zie Bolswert)-, W. do Bruijer, „de gouden oouwquot;; w. Swanonburg, „de geboorte van Cliristusquot; en „de aanbidding dor herdersquot;, C. Visseher, de Heiligen „Bonifaeius on Willo-brorduaquot;, J. do Gheyn, „hot wonder der vijf broodenquot;, en „Christus hot Joodscho volk leerondequot; , naar dezen mooster. Bovendien graveerden J. Muller, Saenrodam en anderen naar hom; het aantal gravuren bedraagt eenigo honderd stuks. Bloemaart etste zelf in cone gemakkelijke manier, waarin hij het teekenen mot de pen nabootste. Huber beschrijft negen etsen in 4° van hem, waaronder vier landschappon mot figuren en dieren zijn. Zani voegt er oene etsplaat naar Goltzius bij. De platen, welke hij op eene door hem uitgovondono manier vervaardigde, zijn zeer geacht, zij bootsen bister-teekeningen na. Hij etste daarvoor eerst do omtrekken in koper, en sneed daarna de schaduw-partijon in hout. Zij stellen onderwerpen uit het Oude-, de moeste echter uit het Nieuwe Testament, veelal naar Parmesano voor; do twee platen welke Mozcs en Aaron voorstellen worden hot moest geroemd. Zijn monogram is imnm. '(^0 laoai. loem, del. loem inv. A. Blo. a-A BLOM Vier zonen van Bloemaart, Hendrik, Fredcrik, Adriaan en Cornells, hebben do knnst beoefend. De eerste was eon weinig bekend portretschilder; ecnige portretten zijn naar do zijne gegraveerd. (Zie omtrent hem hot volgende artikel). De tweede, omstreeks 16U0 te Utrecht geboren, was oen bekwaam graveur, die hot meest naar zijn' vader en leermeester werkte, en hom, zoo wel in zijne etsen als in zijne andere gravuren nabootste. Zijn belangrijkst werk is bet in 1740 te Amsterdam door B. Picart in 8 dooien met 173 prenten uitgegeven: „Kunstrijk toekenboek van A. Bloemaart, geestrijk geteokend en meesterlijk gegraveerd bij zijn' zoon Fie-derik Bloemaartquot;. Voorts gaf hij de Aartsbisschoppon cn Bisschoppon van Utrecht in 12. platen in gr. fel., waarvan er twee door zijn' broeder Cornolis gegraveerd zijn, eene roeks van 20 landschappen, dwars 4quot;, geteokend F. B. filius fee. et exc., 14 platen met dieren en vogels in 4°. enz. De derde zoon Adriaan, als historie- en portret-schilder bekend, reisde naar Italië en vervaardigde veel schilderijen voor een kunstliefhebber te Saltzburg, waar hij zich nederzette, doch in een tweegevecht het leven liet. Hij etste ook eenigo platen , welke, daar hij ze niet toekende, met goeno zekerheid aan te wijzen zijn. Naar zijne toekeningen zijn cone menigte portretten, in Gualdo's geschiedenis van Keizer Leopold gegraveerd. Hij leefde nog in 1065, wanneer hij oen zeegevecht graveerde. De jongste zoon, Cornolis Bloemaart in 1603 te Utrecht geboren, en te Rome in 1680 overleden , was de beroemdste der broeders. Hij loerde eerst do schilderkunst bij zijn' vader, en legdo zich daarna op bet graveren toe, waarin Crispijn de Pas hem onderwees. Reeds spoedig mogt hij in die kunst gelukkig slagen, weck van de school van Goltzius af, en vormde zich een eigen stijl. In 1630 begaf hij zich nnar Parijs cn vond or niet alleen grooten bijval, maar onderscheidde er zich door zijne gravuren, naar do schilderijen voor de verzameling van den tempel der muzen. Van daar begaf hij zich naar Rome, vestigde er zich vervolgens en maakte er eene menigte schoone gravuren, naar schildorijen van de voornaamste Italiaanscho meesters. Zijn meesterstuk is „do opwekking van ïabithaquot; hetwelk in Frankrijk met 120—367 francs betaald wordt; verder zijn beroemd: eenc reeks van vier platen onder den naam van „do rustende reiziger quot; bekend; „de belegering en inneming van Peraquot;, beiden naar Cor-tona, in gr. fol.; „de vier kerkvaders en de H. Ignatiusquot; naar zijn' vader; „de opstandingquot; naar P. Veronese enz. Het exemplaar zijner werken dat zich op de verkooping van den graaf von Fries bevond, waaronder vole proefstukken en verandoringen, te zamen 190 stuks uitmakende, word voor ƒ 200 verkocht. Watolet zogi van hem, dat Cornolis Bloemaart niot alleen door schoonhoid van bewerking, en eene tot zijn' tijd onbekende gemakkelijkheid van manier, maar tevens door de zachte overgangen van het licht tot do schaduw, hot nuanceren dor tinten en do wijking der gronden uitmuntte. Voorts, dat, hoe smeltend on doorschijnend ook, zijne manier niet geschikt was om alle voorwerpen uit te drukken, daar zijn gebrek in te groote weekheid bestond, hetwelk voornamelijk in de draporiën hindert, en dat zulks veroorzaakt werd, door dat Bloemaart goene afwisseling in de arceringen bragt, maar don eenmaal aangenomen weg der lijnon, zonder afwisseling volhield. Daarom was zijne manier zeer geschikt om do werken van 1'. da Cortona te volgen, naar wion hij zoor voel graveerde. Hij noemt hom verdor don eerste, die eene gravure naar oene schilderij wist te vervaardigen, terwijl men vobr hem slechts naai' toekeningen werkte. Men zegt ook dat do Franschen de schoone manier van graveren, die hunne school eigen is, aan hom te danken hebben , on mon vele bekwame graveurs , als C. Audran, S. Baudot, Picart, Vallet cn inzonderheid F. Poilly als leerlingen of navolgers van Cornells Bloemaart kan aanmerken. Zijn monogram is CB sc; C. BL; BLo; C. Bloem , sculp, et excud. /\ 1625. enz.; dat van zijn broeder Fredcrik was: F. B. inc,F.B; |
BLOEMAERT (Hknduik), zoon van den beroemden schilder Abraham Bloemaort, meer bekend door het gedicht dat Vondel voor zijne overzetting van Guarini's Getrouwen Herder (Utrecht 1650) plaatste, dan door do-overzetting zelve. Hij vertaalde nog een ander drama uit het Italinansch: Hannibal den inanhafien veldoversten, triomf erende inde stadt Cd/ma, Utrecht 1670. BLOEMBEKLEEDSELEN. Aldus noemt men, met oen alge-meenen naam, die kransen van bladachtigo organen, welke dc voortplantings-werktuigon dor bloemen omgeven , derhalve: den hijkelk, kelk, de bloemkroon en 't bloem dek. O. BLOEMBIES {Juneus). Een tot de natuurlijke familie dei Juncacocn behoorend plantengeslacht, dat zich dooreen zesbladig, droog-vliezig bloomdok, zes meeldraden en een driehokkig vruchtbeginsel met vele zaadknoppen en een driedceligen stempel onder-sobeidt. — De bloembiezen groeijon gezellig en komen vooral op moornssigen grond voor. Zij behooren mot de Rietgrassen tot het slechte voeder. In den Prodromus Florae Batavae worden 19 soorten van 't geslacht Juncus opgenoemd. — De drooge stengels dezer planten dienen tot hot maken van vlechtwerk. O. BLOEMBOLLEN. (Zie Bol.) BLOEMDEK. Aldus noemt men ieder bloembokleodsel, dat uit oen of moer bladerkransen van denzolfdon vorm, dezelfde kleur en dezelfde structuur bestaat — Het is óf uit vrij-staande of uit met elkander volgroeide blaadjes zamongesteld, waarvan de Lelie, do Tulp on do Anemoon aan den eenen, het Lelietje dor Dalen aan den andoren kant tot voorbeeld kunnen verstrekken. — Bij alle genoemde planten is het tevens regelmatig, doch bij anderen, zoo als o. a. bij de Standelkrniden (Orcbidoën) syme-triek, dat wil zeggen: slechts door middel van een enkel door-snijdingsvlak in twee aan elkander gelijke en gelijkvormige helften deelbaar. — Men vindt het Bloomdok vooral bij de éénzaad-lobbige gewassen, ofschoon het ook bij de tweozaadlobbigen, zoo als vele Ranonkelachtigen, de Thymeleën, enz. , niet ontbreekt. •— In de meeste gevallen gelijkt het moor op eone bloemkroon dan op een kolk, en is het dan ook veelal wit of bont gekleurd. — Bij het regelmatige bloomdok zijn do blaadjes moest ovaal of lancetvormig; bij het symetrieke daarentegen pleegt één blaadje, gewoonlijk 't bovenste, veel grooter dan de anderen en bijzonder gevormd te zijn, zoo als o. a. het lipje der standelkrui-don, dat daarenboven dikwerf gespoord is, kan bewijzen. Bij het bloemdek met vergroeide blaadjes , zijn deze laatsten nu eens alleen aan hun voet tot eene buis vereenigd en overigens gescheiden, zoo als bij do Nareis, dan weder voor't grootste gedeelte tot oen klok-, trechter-, of buisvormig orgaan ineengesmolten (b. v. bij 't Lelietje dor Dalen, 't Peperboompje, de Pijpbloem). Bij sommige planten, zoo als bij do Narcis, draagt ieder blaadje des |
BLO
|
hloomdcks aan zijne binnenste oppervlakte een aanhangsel, terwijl ilezen dan met elkander eene zoogenaamde bijkroon vormen. Hij 't geslacht Iris is do binnenzijde dor blaadjes van den binnensten krans dikwerf met vliezige draden bedekt, die to zatnen baard quot;ehooton worden. Het bloemdok dor oonzaadlobbige planton bestaat in don regel uit 3 of 6 , in eon of twee niet elkander afwisselende kransen geplaatste blaadjes; dat der twoezaadlobbigen daarentegen moest uit 4, 5, 6 of meer. Bij de zosbladige uit twee kransen zaamgesteldo bloomdokken der ée'nzaadlobbigen, zijn de blaadjes van don buitonston krans dikwijls anders gevormd als de binnensten, zoo als o. a. bij 't Sneeuwklokje. Bijzondere, voor bepaalde geslachten of familiën karakteristieke, vormen van hel bloemdok zijn b. v.: het telieachtiye, dat regelmatig en zesbladig; liet standelkruidige, dat symotriek en zesbladig; hot grasachtige , dat symotriek en meest tweebladig is. O. BLOEMEN {scheikundig). In de sehoikuude en in de pharmaoio gebruikt men de benaming van bloemen voor vaste stoften, welke door vorhoogilen warmtegraad vorvlugtigd en somtijds gooxydeord, op koudere voorworpen neergeslagen en bekoeld, in fijn verdoelden toestand zijn gobragt en tevens zuiverder zijn geworden dan do oorspronkelijk verwarmde stof. Zoo kent men zwavel-, tin-, zink-, benzoc-bloomen enz., door verhoogden warmtegraad bereid uit onzuivere zwavel, tin, zink en benzoë. BLOEMEN (PiEïEii van), in 1649 te Antwerpen geboren, bragt vele jaren te Rome door, waar hij naar do grootste meesters studeerde en er den bentnaam Standaard ontving. In zijne geboortestad teruggekeerd, werd hij er in 1099 tot Directeur dor Academie benoemd, in welke betrokking hij in 1719 overleed. Deze meester schilderde gevoehton, legorphiatson of paardenmarkten, Italiaansohe kermissen, markten of Romoinsclie feestvieringen; teekendo naauwkeurig; stoffeerde zijne onderworpen rijk mot boelden, die hij dikwerf in een Oostersch gewaad kleedde. Vooral muntte hij in het toekenen cn schilderen der paarden uit, die hij in al hunne vlngheid en sierlijkheid, natuurlijk wist voor te stellen. Van Bloemen was oen goed kolorist, bezat oen bevallig penseel en wist de achtergronden zijner stukken mot sierlijke gebouwen en standbeelden te verrijken. Men kent oenigo door bom geëtste landschappen. T. Major, J. B. Guelard, Aquila, Uottwijk en andoren hebben naar zijne stukken gegraveerd. Het museum te Berlijn bezit een heuvelachtig landschap met eene legerplaats van hem; in dat te Dresden vindt men vijf, in de Pinakotheek eene, in het Landauer Broederhuis te Neurenberg twee schilderijen van dezen meester , die door Dr. G. F. Waagen , oen middelmatig schilder genoemd wordt, doch van wien Immer-zeel zegt, dat zijne beste werken, algemeen geacht en gezocht worden, hoewel oenigo niet vrij van stijfheid zijn. Zijn monogram is I5. V. B. Van bloem. pinx. 1702 BLOEMEN (Johannes Fkanciscus van), broeder dos vorigen, werd in 1656 te Antwerpen geboren en studeerde insgelijks te Rome, waar hij den bentnaam Orizonto of Ilorizonti ontving, werd in 1742 in de Academie van San Luea opgenomen en stierf omstreeks 1748. Bij zijne komst in die stad, trokken hare omstreken zoo zoor zijn aandiieht, dat hij zo tot het onderworp zijner studie maakte en behield, z:ch tegelijk naar die meesters oefenende, welke dezelfde onderworpen behandeld hadden. Eerst sehilderde hij in do manier van van der Kabel, later volgde hij alleen de natuur, schoon de stijl van Poussin niet zonder invloed op zijne werken geweest is, die in fresco, of in olieverw vervaardigd zijn. Deze kunstenaar teekendo en behandelde hot land-sohap meesterlijk, componeerde vrij, soms dichterlijk. Zijne voorstellingen zijn minder grootsch dan bevallig te iiooracn en zijn moest uit de omstreken van ïivoli genomen, met bijvoeging van hossohen, heuvelen, watervallen enz. Do algomeene toon zijner stukken is oenigzins groenachtig. Men acht die het moest, waarin eene regenboog, oen fijne stofregen, de uitdamping van het water of dergelijke natuurverschijningen voorkomen, welke hij met eene treffende waarheid wist weder te geven. Van Bloomen had hot voorregt dat zijne werken gedurende zijn loven gewaardeerd en beloond worden. Hij werd zoowel door den Paus als door vele andere doorluehtige personen aangemoedigd. De moeste zijnor stukken komen in Italië voor en men vindt ze in menigte 'n do paleizen te Rome. Die, welke zich in bot paleis Corsini bevinden, naderen den grooten stijl van Gaspar Dughet. Men vindt er echter ook in museums en kabinotton huiten Italië. Hot museum Boijmans bevat er twee, dat van de Louvre drie. In het museum te Berlijn bevindt zieh een landschap van dozen meester, hetwelk met oen onderworp uit do fabelleer gestoffeerd is; dat hetwelk zich in do vo'-zamoling van den markies van Hastings bevindt, wordt zoor geroemd. Men vindt ook tookoningon van dozen moester, moest sehetson naar do natuur, die geestig mot /.wart krijt of met dopen omgetrokken en ligt opgowassohon zijn. Hij heeft oenigo landschappen geëtst, waarvan do meesten mot Fran, van Bloemen dol. Horizonti geteekend zijn. |
BLOEMEN (Nouuert van), do jongste dor broeders, werd in 1672 te Antwerpen geboren , vertrok na aldaar eerst gestudeerd ie hebben naar Rome, en sehilderde er gezelsehaps-stukken en portretten. Hoewol deze meester verdiensten bezat, verloor zijn werk voel door te seherpo omtrokken cn een minder natuurlijk koloriet. De bont gaf hem den naam van Cophalus. Na zijne terugkomst uit Italië, zette hij zich te Amsterdam neder, waar hij in 1746 overleed. BLOEMEND AAL, vroeger Aalbortsberg, is een zoor oud en thans zeer fraai dorp, in de nabijheid van Haarlem, voorzien van alleraangenaamst gelogone buitenverblijven, vooral des zomers door vermogende Amsterdamscho burgers bewoond. De gemeente hoeft eene bevolking van 2720 inwoners. BLOEMENHANDEL in HOLLAND. In het jaar 1636 en 1637 werd in Holland, inzonderheid in de steden Haarlem, Loyden, Amsterdam, Alkmaar, Hoorn en Enkhuizon, een sterkon windhandel gedreven in bloomen, inzonderheid in Tulpen , waardoor men vele vermogende lieden zag te gronde gaan en min gegoede rijk worden. Men verkocht bloombollen, die men niet had, om zo op zekeren bepaalden tijd te leveren, en betaalde voor oenen enkelen Semper Augustus ƒ 13,000, voor drie ƒ 30,000, voor don Admiraal Enkhuizen moer dan /5,000 enz., terwijl men voor oenen Vice-roi 2 last tarwe, 4 last rogge, 4 vette ossen, 8 jonge varkens, 12 schapen, 2 okshoofden wijn, 5 tonnen acht-guldens bier, 2 vaten boter, 1000 pond kaas, een pak klooderon en ecnon zilveren beker, hosteeddo. In Alkmaar verkocht men bij openbare veiling, voor moor dan ƒ 90,000 aan bloembollen, en te zelfden tijde won iemand in Amsterdam, in vier maanden tijds, moor dan ƒ60,000 bij dozen handel, welke zoo verging, dat er, in zekere stad van Holland, wel voor 10 millioen guldens, aan bloemen zouden gesleten zijn. Dan deze handel kon van geen langen duur wozon. De koopors weigerden de bodongeiio sommen te betalen; waarop de Staten van Holland, den 27slen April 1637 besloten, dat dergelijke eisehen, oven als andere schulden , langs den gewonen weg moesten ingevorderd worden. Hierdoor daalden de prijzen aanmerkelijk, zoodat men oen Semper Augustus voor /50 koude koopon. Ondertusschen waren ook naderhand de sommen, die men door hot voortbrengen van nieuwe en zeldzame tulpen won, niet onaanzienlijk; en men vindt nog tegenwoordig, in de registers van de Haarlonisoho bloemisten, de prijzen van oenigo zeldzame tulpon van /50 tot ƒ150 opgegeven. Tot op de Eranscho omwouieling, trokken de gemolde bloemisten hunne tulpenbollen inzonderheid uit Rijssel en andore steden van Vlaanderen, waar zich do geestelijken mot de kuituur daarvan onledig hielden; doch naderhand hebben die van Haarlem er zich zolven op toegelegd. Vermogende lieden hielden zich mot do bloementeelt bozig, inzondorlioid met do hyacinten, en do bloemisten voorzagen zich zoowel van deze, als van buiienlandsohe bollen, niet alleen, maar ook van ranunkels, auricula's , angelieren , anemonen en andore bloemen, waarvan de bestellingen, van tijd tot tijd menigvuldigor worden. Van jaar tot jaar nam do bloemenhandel toe en Haarlem is thans de stapelplaats van alles, wat in dit vak schoon kan genoemd worden. De hyacinten vorkregen eerst in hot jaar 1730 eene aanzienlijke waarde; men betaalde voor do Passé non plus ultra ƒ 1850 en voor Vis Ophier, waarvan de geheolo bol thans eenige stuivers kost, de som van ƒ275. In 1776 bloeide de Haarlomsoho Moemenhandol het meest en nog in 1785 besteedde men voor een Comte de la Costo ƒ750. De uitgebreide liefhebberij om allerlei bloemen, inzonderheid hyacinten, in don winter op glazen en in potten tc trokken, houdt dozen handel nog staande. Tiissehon Alkmaar en Loyden zijn nog moer dan 20 bunders lands onkel voor de teelt |
BLO
|
ilcr hyacinten geschikt, die in eenen zandigen grond bij uitstek tieren. Met den bloemenhandel wordt nog veel geld gewonnen; doch veel minder dan voorheen, vermits die handel eenen geheel anderen keer genomen heeft. Voorheen verkocht men veelal kleine partijtjes zeer dure bollen; doch thans moet men bij honderden en duizenden van ééne soort, en wel tot goedkoope prijzen, leveren. Men zie, over de bloembollen-teelt: G. Voorhelm, TraiU sur lajacinte, Haarlem 1752, en W. van Kampen, 1'railé sur les fleurs ti uujnonSj Haarlem 17G0; Dc Windhandel vi bloemen van de 17^ eeuw, en de onderscheidene stukjes over Flora's op- en onder-gany, Haarlem 1734. BLOEMEN-HOROLOGIE. Dezelfde bewegingen, welke de bladen van sommige planten , zooals o. a. die van 't Kruidje roer mij niet, volbrengen, worden ook bij de bloembckleedselen van een tal van gewassen aangetroffen, en wel voornamelijk bij de bloemkroon. Zeer vele bloemen sluiten zieh bij zonnenondeigang en ontplooijen zich weder bij 't aanbreken van den dageraad, hoewel deze bewegingen veel minder snel dan de daarmede over-eenkomstigen bij de bladen geschieden. Niet alleen het licht maar ook do temperatuur, de vochtigheid cn do digtheid der dampkringslucht oefenen daarop een bepaalden invloed uit, zoo als o. a. daaruit blijken kan, dat vele bloemen niet gedurende den ganschen dag, zoo lang het helder licht is of de zon schijnt, geopend, cn ook niet gedurende den gansehen nacht gesloten zijn, maar slechts op bepaalde tijden van den dag, des morgens, des voor-of namiddags, des avonds, ja zelfs alleen des nachts ontluiken, om na verloop van weinige uren weder tot haar vorigen toestand terug te kceren. Het is dan ook hierom dat men in de kruidkunde ecu onderscheid maakt tusseben morgen-, middag-, avond- en nacht-bloemen, van welke laatsten o. a, de zoogenaamde nacht-Cereus een merkwaardig voorbeeld oplevert. Volgens de onderzoekingen van Fritsch komen onder de witte bloemen de meeste avond- en nacht-, onder de gele daarentegen de meeste morgenen middagbloemen voor. De meeste bloemen openen zieh des morgens en sluiten zich 's avonds; hierbij zijn zij van 3 tot 9 uur 's morgens half, van 10 tot 3 uur geheel cn al ontplooid, terwijl men haar doorgaans van 3 tot 7 uur half, en na dien tijd geheel gesloten vindt. Op de waarneming nu, dat vele bloemen op bepaalde uren van den dag zich openen en sluiten, berust de zamenstelling van het zoogenaamde Bloemen-Horologie of Uurwerk van Flora, welke reeds door Linnaeus beproefd werd, daar men toch zeer gemakkelijk ecne reeks van planten nevens elkander plaatsen kan, wier bloemen op bepaalde, doch verschillende tijden in wakenden of slapcnden toestand verkeeren. Het zal echter wel onnoodig zijn te verzekeren , dat een zoodanig uurwerk alles behalve naauwkcurig gaat, omdat de oorzaken , waarvan genoemde perioden afbangen zeiven zeer wisselvallig zijn. Men zie hierover verder; C. Fritsch, liesultate mehrjiihriger Beobachtungen überjene Pfanzen, deren Blumenkronen sich taglidi periodisch iiffnen und schliessen, Prag 1851. O. |
BLOEMEN SPELEN {Jeux flomux) hebben jaarlijks te Toulouse plaats , alwaar reeds ten tijde der Troubadours een letterkundig instituut, onder den naam van Collige du gai-savoir, of de la gaie Science (Collegie der vrolijke Wetenschap, zoo als men de Dichtkunst noemde) gevonden werd, hetgeen nog vóór het jaar 1323 werd opgerigt. Het bestond uit 7 Troubadours met eenen kanselier aan het hoofd, die in hun paleis en tuin onderwijs gaven in de wetten der liefde, Lois d'amour, ook Fleurs du gai savoir geheelen. In het jaar 1323 noodlgde dit gezelschap alle dichters in de Langue d'Oc (de taal van het zuidelijk Frankrijk) uit, ter bijwoning van een zangfeest op den l»1®» Mei des volgenden jaars, oiider aanbieding van ecu viooltje van fijn goud aan den maker van het beste dichtstuk. De beroemde troubadour Arnaud Vidal behaalde dezen prijs; terwijl de regering der stad, ten einde een feest aan te moedigen , hetwelk zoo zeer tot roem van Toulouse strekte, aanbood In het vervolg het gouden viooltje te leveren. Om den luister van dit jaarlljksch feest te verhoogen, voegde men bij dezen prijs nog twee andere, namelijk; eene wilde roos (Eglantine) en eene goudsbloem (Sotici), beide van zilver. Naderhand ontstonden er te Barcelona onder koning Johan, cn te Tortosa onder koning Martin, soortgelijke inrigtingen; daarentegen geraakte de oorspronkelijke stichting te Toulouse wegens de ongunstige tijdsomstandigheden, in verval, en was na verloop van eene eeuw haren ondergang nabij, toen Clemence Isaure, een edel meisje uit Toulouse, door milde giften, haar het hoofd weder deed opbeuren. Zij bepaalde bij haren uitersten wil eene aanzienlijke som voor de viering van dit dichterlijke feest, dat nu onder don naam van Jeux jloraux werd voortgezet. Doch zoo als vroeger het gebrek, ondermijnde nu de overvloed de instelling; en de misbruiken gingen zoo ver, dat in 1694 Laloubère van Toulouse den koning Lodewijk XIV moest verzoeken met zijn gezag tus-schenbeide te komen. De vorst wijzigde de instelling, gaf haar don naam van. Academie des jeux floraux en benoemde een kanselier met 35 mainteneurs of regters. Het inkomen werd op 1400 livres bepaald. In 1773 werd het ambt van kanselieren alle onderscheid van rang afgeschaft. Het zegel berust bij den bestendigen secretaris en het voorzitterschap bij een der leden, onder den titel van moderateur, die elke 3 maanden door het lot afwisselt. Na oenen stilstand vap 15 jaar, van 1790 lot 1806, vergaderden in het laastgenoemde cte mainteneurs weder voor de eerstemaal in Toulouse, en de academie hervatte op nieuw hare werkzaamheden , tevens volgens oud gebruik de Bloemen-prijzen verdee-lende, door Clemence Isaure vastgesteld. Sedert werd het feest jaarlijks weder gevierd en de beminnelijke dichter Millevoye, verwierf hier menige onverwelkelijke bloem. De Academie vergadert op het raadhuis te Toulouse, hetwelk het kapitool genoemd wordt. Poitevin Pritavi* heeft eene volledige geschiedenis dezer Academie uitgegeven. BLOEMERS (Aknoldus) bepaalde zieh uitsluitend tot het schilderen van bloomen, vruchten en dood wild, in welk vak hij een der bekwaamste meesters zijns tijds kan genoemd worden. Zijne stukken zijn in eene bevallige, losse, aangename manier vervaardigd, frisch en liefelijk van koloriet en met de meeste zorg uitgevoerd. Men vindt ze in de voornaamste kabinetten in Nederland. Den 14 Maart 1792 te Amsterdam geboren, ontving hij er zijne opvoeding in het Burger-weeshuis en gaf zooveel blijken van aanleg voor de kunst dat men hem onder de leiding van Antonie Piera stelde. Met ijver bezield, maakte hij spoedig groote vorderingen , studeerde naar van Huysum, maar vooral naar de natuur cn onderscheidde zich weldra door zijn talent. Tot uitspanning kweekte hij bloemen aan, en was daardoor in de gelegenheid ze naauwkcurig te bestuderen en zieh steeds van goede modellen te voorzien. Zijne schilderijen met vruchten en dood wild zijn vooral gezocht; in het museum Boijtnans vindt men ,,een steencn vaas met verschillende bloemenquot; van hem. Des winters gaf hij les aan aanzienlijke ingezetenen van Amsterdam en was er zeer in aanzien. Onder zijne leerlingen behoort onder anderen de bloem-en vrnehtenschilder G. H. de Castro. Van Bloemen is don Uquot;1611 April 1844 te Amsterdam overleden, was lid dor kon. Acnd. van beeldende kunsten aldaar en van het genootschap Arti sacrum te Kot-terdam. Hij heeft ook teekeningen vervaardigd, die zeer gezocht BLOEMKELK. Aldus heet men den buitensten krans van blad-aehtige organen bij alle bloemen, welke twee bloembckleedselen bezitten, die van elkander in vorm, kleur en structuurverschillen, zoo als bij de meeste tweezaadlobbige gewassen het geval is. — Even als het bloemdek en de bloemkroon, bestaat de bloemkelk nu eens uit vrije, dan weder uit vergroeide blaadjes, wier aantal bij de eenzaadlobblgen, die overigens doorgaans slechts een bloemdek bezitten, drie, bij de tweczaadlobbigen daarentegen moestal vijf bedraagt; hoewel er ook bloemen met twee- cn vierbladige kelken voorkomen. Meestal zijn de kelkblaadjes groen , zelden bont van kleur, zoo als bij Canna, de Oost-Indische kers, enz. — Wat hun vorm betreft, zoo zijn zij meestal vlak uitgespreid, enkelvoudig en gaafrandig, zelden buisvormig. Bij vele planten-familiën, zoo als de zaamgesteld-bloemige gewassen {Compositae) en Dipsaeeën, doen zij zich als drooge scbnbbetjes, borstels of haartjes voor, in welk geval zij het zoogenaamde zaadpluis vormen. De bloemkelk is nu eens regelmatig, dan weder symetrick, terwijl in 't laatste geval de grootste blaadjes meest naar den eenen en de kleinere naar den anderen kant gerlgt zijn , en zoo doende een tweelippig orgaan daarstcllen. Bij de kelken met vergroeide blaadjes maakt men een onderscheid tusseben do buis, den zoom, en de keel, of die plaats, waar de eerste twee deelen in el- |
ULO
81
|
knnder overgaan. Dc kclkzoom is meestal ingesneden, en vertoont dun even vele tanden, lobben of slippen, als het aantal blaadjes bedraagt, waaruit de kelk is zamongesteld Vergrocijingen met andere organen in do bloem gaat de kolk niet aau, want do nieuwste waarnomingon omtrent do ontwikkelingsgescbicdenis dor bloemdeolen hebben geloerd dat hot.zoogenoemde onderstandiye vruchtbeginsel, dat men vroeger als eeno ineensmelting van dit laatste metde kelkbuis beschouwde, niets anders is dan oen kroes-of buisvormig ontwikkeld bloem- of vruehtbed, dat hot vruchtbeginsel omgeeft en do kelkbladen draagt. Ten slotte zij hier bijgevoegd, dat somwijlen , zoo als bij de Malvaeeen en liosaeeon, buiten of onder den kelk nog een derde krans van blaadjes aangetroffen wordt, die Bijkelk goheeton wordt. — Dit orgaan is meest kleiner dan de eigenlijke kelk, veelal groen gekleurd, en kan ook of uit vrije, of uit vergroeide blaadjes bestaan. O. BOEMKOOL. De bloemkool is eene verscheidenheid van de koolplant (Brassicn uleracm L.), een gewas, dat tot de natuurlijke familie der Cruciferon behoort, on onderscheidt zich hoofdzakelijk door hare monstreuze, vleozig gowordene, bloemenen bloemstelen. Terwijl van andere vorscheidenhedon der zelfde plantsoort, zoo als van de boeren-, Brusselscho-, witte- en Savooijo-kool slechts de bladen genuttigd worden, eet men van de bloemkool, zoo als do naam zeer juist aanduidt, slechts do bovengenoemde monsterachtig ontwikkelde organen. Men zie verder: Metzger, Systematische Beschreibung der kul-tivirten Kohlarten, Heidelberg 1833. O. BLOEMKROON noemt men steeds den binnensten krans van verschilleude bloombekleodsolen, welke meest teerder van structuur en anders gekleurd is dan de buitenste. Meestal bestaat do bloemkroon uit één enkelen krans van vrije of met elkander vergroeide blaadjes, terwijl dozen bij do tweezaadlobbige gewassen veelal vijf of tien, bij de éénzaadlobbigen daarentegen drie of zes in getal zijn. Bij geene enkele soort van bloombekleedselen ontmoet mon een zoo grooten rijkdom aan vormen, eene zoo groote pi-acht en eene zoo groote verscheidenheid van kleuren als bij de bloemkroon. Ten oinde niet te wijdloopig te worden, zullen wij dan ook slechts hare voornaamste eigenschappen hier ter sprake brengen. Aan de blaadjes eener veelbladige bloemkroon neemt men dikwerf een breeder en een smaller gedeelte waar, waarvan 't eerste, overeenkomende met de bladschijf der stengelbladon, pfan(, het tweede nngel goheeton wordt. Ontbreekt de laatste, dan heeten de bloombladen zittend. — Voor 't overige ontmoet men bij de laat-sten bijna alle vormen der stengelbladen, behalve nog dezulken, welke hun van nature eigen zijn, en waartoe voornamelijk de holle vormen bebooren. — Zaamgcsteldo en vleezigo, veelhoekige bloembladen bestaan niet. Tusschen nagel en zoom worden dikwerf aanhangsels van verschillend uiterlijk aangetroffen. De veelbladige bloemkroon is nu eens regelmatig, dan eens symetriek, wordende bij de laatste dikwerf eene spoor aangetroffen. Tot de bijzondere vormen der veelbladige bloemkroon, welke voor ganscho geslachten en familiën kenmerkend zijn, be-hooren: de anjelierachtige, kruisvormige, maha-achtige, roosachtige en vlindervormige. De laatste is symetriek, de eersten zijn regelmatig. Aan do vergroeid-bladige bloemkroon onderscheidt men, even als bij do kelk en hot bloemdek met vergroeide blaadjes, de buis, de keel on den zoom, en aan den laalston daarenboven de lobben of tanden. Aan do keel worden ook hier dikwerf aanhangsels waargenomen. Even als de bloemkroon met vrije blaadjes , is do ver-groeidbladige nu eens regelmatig, dan eens symetriek, terwijl bij do laatste de spoor ook weder dikwijls voorkomt. Kenmerkende vormen zijn do buisvormige, klokvormige, kroesvormige, trechter-vormige, trornpelvormige, stervormige, tweelippige, gemaskerde en tongvormige bloemkroon. De laatste drie zijn symetriek , do overigen regelmatig. Behalve met elkander, zijn do bloembladen niet zelden met do meeldraden of met den bloembodem, nimmer echter met den kelk of den stamper vergroeid. Eene voreeniging met do meeldraden vindt men niet alleen bij de vergroeidbladigo, maar ook bij do bloomkroonon met vrije blaadjes, zoo als o. a. bij de Silonoon en Malvaeeen. Gewoonlijk is do bloemkroon grooter dan do kelk. |
dikwerf echter ook kleiner en daarin besloten. Niet zelden verongelukken of verarmen enkele bloembladen; somwijlen doen zij hot allen, oo als bij Silene apetala. Wat eindelijk de kleur der bloemkroon betreft, doze is zoo veelsoortig mogelijk; de groene is't. zeldzaamst. Menigmalen bezitten de bloembladen een fluwoel-achtigen weerschijn. O. BLOEMSTUK. Het kunstmatig in schilderij voorstellen van allerlei bloomen, die tot een ruiker vereenigd, in eene pot of kom geplaatst of op eene tafel gesehikt zijn, hetzij in oen piramidalon of in een ronden vorm, noemt men een bloemstuk. Men voegt daarbij dikwerf zilveren of gouden bekers , drinkhorens, glazen , ook vruchten of schelpen en meer dergelijke voorwerpen en versiert ze met vlinders of andere diertjes. Dergelijke voorstollingen ontleeneu hunne grootste waarde aan de getrouwe navolging der natuur, doch worden ook daarom gerekend het laagste standpunt dor kunst uit te maken; zij kunnen echter in een verhevener karakter voorkomen en door de smaakvolle keus , do verlichting en de groepering eeno groote aosthotiseho waarde verkrijgen. Dc grootste moeijelijkheid in de voorstelling, bestaat dan ook in de zamonstclling en er wordt voel talent vereisclit om er zoowel smaak als afwisseling in te brengen, te moor, daar men bij de schikking tevens de vorwantschap der kleuren in acht moet nomen. Een eerste vereisohte is, dat men de voorworpen naar do natuur sehildore en ze naar hunnen aard en vorm juist toekeno. Een tweede, dat er effect en ronding in de groep gebragt worde. Waarheid en harmonie van kleur is onafscheidelijk van een goed bloemstuk ; in geen vak der schilderkunst is overdrevenheid in koloriet zoo hinderlijk. Daar do verbeeldingskracht bij het beoefenen van dit vak weinig voedsel vindt, moet men door andere middelen trachten te schitteren en onder deze is eene zorgvuldige doch broede behaadeling een hoofdvereischte. Do zoogenaamde chic is in een bloemstuk onvordragelijk. Keeds bij de ouden stond deze kunst in achting. Plinius meldt, dat Fausias van Sicyon in zijne jeugd een wedstrijd met Glycera, de uitvindster der bloemenkransen, aanving, waarbij hij hare kransen met de grootste bo-driegelijkheid nabootste. In de noordelijke Nederlanden is dit vak door Rachel Ruisch en J van Huysuiu tot eene groote hoogte gebragt, en in do XVIIlle eeuw schier bij uitsluiting van andere landen behandeld. Ook oen W. van Aalst, A. Mignon, D. Seghers en anderen hebben er in uitgemunt. In de nieuwere kunst zijn het behalve dc Nederlanders, ook de Franschon en Duitsohers, die de bekwaamste bloeinen-schildors en sehilderessen opleveren. BLOIS. Eene aangenaam gelegen stad in het Fransche departement Loire et Cher, aan den regtor oever der Loire, over welke rivier eene steenen brug van 930 voet lengte haar mot de voorstad Vienno voreonigt. De stad is slecht en naauw gebouwd, maar heeft eene praehtigo kade, eene oude Bomeinsehe waterleiding, eene merkwaardige hoofdkerk en een slot, waarin Lodewijk XII geboren werd en dat Frans I, Hendrik III en Karei IX eenigen tijd bewoonden. Blois is de zetel eens bissehops, bezit twee soniinariën , eeno openbare boekerij , eene beurs, fabrieken van aardewerk, leder, wollen stoffen en tapijten; do bevolking telt 14,000 personen, die gezegd worden het zuiverste Franseh te spreken; er is veel handel in brandewijn en hout. Voormaals was Blois oen graafschap, dat van de IX'ie eeuw dagteekent, in 1230 aan het huis Chatillon kwam on in 1397 aan Lodewijk, hertog van Orleans, wiens kleinzoon Lodewijk XII het mot de kroon vereenigde. BLOIS VAN TRESLONG. (Zio Treslong.) BLOK (Johanna Koekten) beeft zich door vele bekwaamheden een grooten naam gemaakt. Reeds in hare jeugd toonde zij grooten aanleg voor de zang- en toekenkunst, waarin zij zich even als in het stik- on borduurwerken, hot beschrijven en beteekenen van bokalen, het maken van vruchten van was, enz. meer en meer volmaakte. Het moest muntte zij echter uit in het vervaardigen van papieren knipwerken met do schaar, wier keurige bewerking algemeen bewondering verwekte. Als men de op deze wijs door haar geknipte landschappen , dieren , bloemen of portretten op een zwart blad legde, waande men do schoonste gravure te zien. Haar roem was zoo verbreid, dat aanzienlijkon en vorston haar bezochten, ook was haar stamboek of album met de uitstekendste namen versierd. Czaar Peter bezocht haar; voor keizer Leopold maakte zij een kunstig werkstuk van gevlochtene zijde uit bloemen, wa- |
82
|
)icns on arabesken bostnamle, waarvoor haar ruim ƒ 4000 go-schnnken werd. Ook voor do koningin van Engeland en moer andere vorstinnen, voor don keurvorst van den Palts en andere liooggcplantste personen vervaardigde zij dergolijko kunstwerken. Zij was in lfgt;50 te Amsterdam geboion, huwde met Adriaan Blok on overleed in 1715. De op haar gemaakte lofverzen, zijn in een boekdoel, waarvoor haar portret prijkt, uitgegeven. BLOKHUIS. Door blokhuizen verstaat men tijdelijke gebou figuur zijn schietgaten voor geweervuur, in de tweede sehiotsleuvon. Langs do binnenwanden komen britsen tot ligging der manschappen , tevens dienende als banket voor het vuren door de schietgaten; dezo laatste kunnen daardoor zoo hoog boven den grond komen dat do vijand er niet van buiten door heen kan vuren. Rondom het blokhuis wordt veelal een grachtje gegraven met fraisoring, palissadering en andore hindernissen voorzien. Geheel afgezonderde blokhuizen moeten inrigtingen bezitten tot berging van levensmiddelen en munitie, alsmede tot koken. Men kan hot vordedigingsvermogen der blokhuizen nog venneer-deren, door aardmassa's togen de zijwanden op to werpen, of door het aanbrengen van hellende blindoringsbalken met schietgaten. Blokhuizen die aan een hevig kanonvuur blootgesteld zijn, geeft men dubbele wanden, mot eene tussehonruimte, die mot aarde wordt aangevuld. Men kan do blokhuizen ook inrlgten voor kanonvuur. Zoor groote blokhuizen verkrijgen zulk eene gedaante dat de verschillende doelen elkander onderling verdedigen, (flankeren); somtijds bobben zij twee verdiepingen, waarvan de bovenste zoo veel uitsteekt, dat men daaruit bij wijze van machicoulis den voet der muren verdedigen kan. Zulke blokhuizen, die echter niet tegen artillerie-vuur bestand waren, voerden do Fransehen in 1830 mode naar Algiers. Blokhuizen kunnen als op zich zcif staande verdedigingsmiddelen dienen, om enge bergwegen, défilés onz. af te sluiten; meestal echter dienon zij als reduits in forten en rodouten, zoo ook in vestingen, als reduits in wapenplaatsen, ravelijnen en andere werken. Zie de speciaal krijgskundige werken en do Versterkingskunst. der Kon. Akadomie. |
BLOKKEREN. Eene sterkte wordt geblokkeerd, wanneer zij zoodanig door troepen wordt ingesloten, dat zij van allo gomeensohap naar builen verstoken is. Men gaat tot zulk een maatregel over, wanneer de middelen ontbroken om een geregeld beleg te ondernemen en men de bezetting door uithongering tot de overgave wil dwingen ; of wel wanneer een aanzienlijk gedeelte van 's vijands legor-magt zich inde vesting bevindt eu men beletten wil dat dit aan de algemeeno operation deel neme. In het laatste goval echter zullen hot meestal groote vestingen zijn en moet men tot hot blokkeren een groot gedeelte zijner krijgsmngt afzonderen , vooral wanneer de vesting door inundation omringd is, zoo dat het blokkade korps op grooten afstand van do vesting moet blijven. Want dit korps moet dan eene grooto terrein-uitgostroktheid bezetten en zich kunnen verdedigen zoowel togen uitvallen van de zijde der vesting, als tegen aanvallen van buiten. Slechts met zeer grooto legers is dus hot blokkeren mogelijk. Gebrek aan belegorings-materiool, do grooto onkosten en het moeijelijk vervoer van belegcrings-treinon, noodzaken echter dikwijls tot het blokkeren eeuer vesting. „De meeste belegeringen mislukken uit gebrek aan middelen, (zegt Clausewitz) en deze ontbreken meestal door de mooijolijkheid van het transport. Landrecy 1712, Olinutz 1758. M Merkwaardig onder vele anderen voorbeelden: Gerona 1809, Pampeluna 1813. Zie de Versterk, kunst der Kon. Akadomie. BLOKSBERG is do naam van verschillende bergen in Duitsch-land, doch meer bijzonder van het hoogste punt van den Ilarts , dat ook wel Brokken of de grooto Brokken genoemd wordt. Deze ligt in hot graafschap AVernigerodo ten zuiden van Noustadt-Eberswalde en ten westen van Elbingerode; hij verheft zieh 3,595 voeten boven de oppervlakte der Middollandsche- en 3,489 boven die der Oostzee. Naar de bijgeloovigo ineeningon van vroegeren tijd, werden aldaar, voornamelijk in do Walpurgisuacht, bijoen-komsteu van heksen gehouden. Bijna alle latere heksenbergen waren in den Gormaanschen tijd oll'or- of geregtsplaatsen, en zoo do volksmeening wilde, do woonplaatsen der danslustige vrouwelijke geesten , die hot gevolg der Godin Ilolda uitmaakten. BLOKZIJL, oen vlek op een uur afstands van do stad Vollenhoven gelegen, telt eene bevolking van 1550 inwoners, die meest hun bestaan vinden in handel en scheepvaart. Van dit plaatsje wordt dikwijls in onzo geschiodboekeu melding gemaakt. Toen do graaf van Rennenberg, van do Staten afgevallen, de zijde van Spanje gekozen had, belegerde hij Stoenwijk in 1580; doch Dic-derik Sonoy, in het jaar 1581 Blokzijl bezet hebbende, wierp aldaar eene schans op, die later tot eeue sterke vesting geworden is, eu noodzaakte alzoo Rennenberg hot beleg op te breken. In 1672 viel Blokzijl don bisschop van Munster in bandon, doch de burgers, door de Friezen bijgestaan, dreven do bezetting der stad uit en bragton haar weder ouder do magt der Staten. Tot belooning van don moed dor burgeren worden aan Blokzijl stadsregton geschonken. BLOMBERG (Baiuik) , uit een deftig geslacht te Neureinborg, was maitresse van Karei V en werd gehouden voor de moeder van DonJuan, die haar ook voor zoodanig erkende. Men wil echter dat hij do zoon van eene prinses zou geweest zijn, en dat Barbe zich, op het verlangen van dou keizer , voormoeder uitgaf. BLOMBERG (Wimiki.m von), officier in Pruisische dienst te Diisseldorf, word den C11™ Mei 1786 te Jagenhauson geboren, studeerde van 1805—1809 to Halleen Heidelberg, loefde sedert afgeaomlord en trad in 1813 in de Pruisische armoe. Van hem verschenen: Satiren üher das göttliche Volk, Letngo, 1817 2 Thle. N. A. 1823. Thomas A niello, Trauerspiel, Hamm 1819. Dus Lehen ./. Sleinerts, Lomgo 1823. Hermanns Tod, Trauerspiel Hamm Gedichte, Stuttgart 1826. Zijne satyren zijn voortreffelijk, minder gelukkig zijne treurspolen. Het ontbrak hem, gelijk ook zijn broeder Alexander, aan dichterlijke geestdrift. Onder zijne gedichten verdienen oenigon lof. BLOND (.Iuiian i,e), hoor van Branville, in 1550 gestorven, hoeft zich als dichter bekend gemaakt. Zijne verzameling getiteld: Le Printemps de I'humble espérani, Paris 1536 in 12» is zeer zeldzaam. Men stolt hem verre bonedon Marot. BLOND (Gaspari) Michel lis), in 1738 te Cacu geboren, bibliothecaris van het college Mazarin, lid dor academie der Opschriften en fraaije letteren, der commissie voor do Monumenten, verrijkte de bibliotheek van Mazarin mot moer dan 30,000 doelen uit do gesupprimeerde boekverzamelingen. Men heeft van hem: Observations sur les médailles du cabinet de Pellerin, in 4», Paris 1771, en verschillende Mémoires in de werken der genoemde academie. Mot den abt Lachau gaf hij Description des pierres gravées du cabinet du due d'Orleans, 2 vol. in fol.Paris 1780—1784. Hij stierf te l'Aigle in 1804. BLONDEAU(Charles),advocaat to Mans, in 1680 gestorven, |
BLO
83
|
schroef: Portmils des hommes illusires de la Province du Maine, le Mans 1666 in 4quot;. BLONDE AU (Ci-aude), Kanunnik van Bcsan^on, is schrijver van Triomphe de la Chariti etc., Bcsanijon 1664 in 12». BLONDE AU (Gladdb), geboren to Parijs, regtsgelcerJe , on-dornain in 1672 mot Guéret het Journal du Palais, dat hij tot 1700 vervolgde. In 1698 gaf hij, onderden titel van: Biiliothique Canonique, cene nieuwe uitgaaf der Somme bénfficiaire van Laurent Douchet met aantookeningen en bijlagen, Parijs 2 d. in fol. BLONDEAUDE CHAKNAGE (Cl. Fuanc.), in 1710 bij Pont-arlier geboren, te Parijs in 1776 gestorven , sehreef verschillende letterkundige en historische brochures, in 1745 onder den titel van: Oeuvres du Chevalier Blondeau te Avignon in 12quot; in het licht gekomen, en Invenlaire des litres du cabinet du chevalier Blondeau 1764 en volgende 5 d. in 12». BLONDEEL, onder den naam Lancelot bekend, was een schilder van Brugge, die er in 1495 geboren werd en in 1560 overleed. In zijne jeugd oefende hij het bedrijf van metselaar uit, en vond vermaak in het maken van bouwkundige teekeningen. Later schilderde bij dergelijke onderworpen, benevens afbeeldingen van bouwvallen en in brand staande huizen of steden, hoewel hij zich niet minder als historie-schilder bekend maakte. In de St. Jaeobs-kerk te Brugge, vindt men „den marteldood der heiligen Cosmus en Damiaanquot;van boni, benevens eene „madonnaquot; in de verzameling Imbert in die stad. In hot museum to Berlijn, eene „Maria met het kind op oen rijk versierden troon gezetenquot;, dat in den stijl der Oud-Nederlandsche school vervaardigd is, en zich door do edele bevallige gestalte der moedor onderscheidt, hoewel het kind daarentegen zeer zwak geschilderd is. In hetzelfde museum bevindt zich nog „het jongste gorigtquot; dut meer in den Italiaanschen stijl valt. In 1550 herstelde hij met J. Schoreel het altaar-stuk van de broeders van Eyck te Gcnd. Twee zijner stukken, welke tot blazoenen voor de rederijks-kamer te Brugge dienden, zijn in 1755 verbrand. Hij vervaardigde ook fraaije houtsnee-platen, welke groote figuren voorstellen, benevens eene reeks van 8 platen, dansende boeren verbeeldende, die door Heinecke beschreven zijn. Zijn monogram is BLONDEL (David), protostantsch leoraaruitde XVII,lp eeuw, als kerkelijk goschiodschrijver beroemd. Hij werd geboren te Clu'i-lons in Champagne (en niet te Chalons-sur-SaOno, zoo als Witte in zijn Diarium meldt), werd door do Synode te Ile-de-Franco in 1614 tot de predikdienst toegelaten, en werd predikant toHoudan bij Parijs, van waar hij in 1619 te Sedan liet drukken: Modeste JJéclaration de la sinceritê et vériti des églises réformées de France, oen antwoord op de lasteringen van drie of vier schrijvers dor andere partij en vooral op die van den bisschop van Lucjon, later den kardinaal de liicheliou. Van nu af beschouwde men bom als oen man van groote verwachting, gat hem de eervolste betrekkingen in de synoden; moor dan twintigmaal was hij secretaris in die van Ile-de-Franco; viermaal werd hij achtereenvolgens naar de nationale synoden afgezonden; cn hij was het waarschijnlijk, dien de nationale synode van Gastros in 1626 naaiden koning zond, om hem in haren naam te danken. Zijne redevoering ter dezer gelegenheid gehouden, vindt men inliet 12'1- d. van den Franschen Mercurius. In 1631 verzocht hom de provincie van Anjou aan de nationale synode te Charenton tot hoogleeraar te Saumur, doch zonder gevolg; de synodo die aldaar in 1645 gehouden werd, benoemde hem eorshalvo tot hoogleeraar met eene aanzienlijke jaarwedde. Zijne Kclaircissemens sur l Eucharistie, Rouen 1641 in 8°; zijn werk, de la Primautê de l cyhse, Ganhva 1641 fol.; zijn Psetido-lsidorus et Turnanus infu-lantes, Geneve 1628 in 4quot;; zijn Traité des Sibylles, Charenton 1640 1114quot;. en de Episcopis et Presbyteris, Amsterdam 1646, worden door de protestanten met genoegen gelezen; doch sommigen keurden het af, dat hij zich niet geheel aan de polemiek wijdde, en dat hij zich in twisten over punten van geschiedkundigen aard mengde, bijv. door zijn werk, de formula regnante Chrislo, Amst. 1646 in 4», cn dat hetwelk hij vervaardigde om aan te toonen, dat hetgeen men nopens de pausin Johanna geschreven had, louter labelen waren. Na den dood van Gerardus Johamies Vossius ■werd hij tot hoogleeraar in de geschiedenis te Amsterdam beroepen. Hier schreef hij zijne genealogie der koningen van Frankrijk tegen Chifflet, (in het Latijn Amst. 1654), naar men wil op verzoek van den kanselier Seguier. Hij berokkende zich in Holland vele onaangenaamheden door zijne Considerations religieuses et politiques, die hij gedurende den oorlog niet Cromwel in het licht gaf; ook werd hij verdacht van tot de partij der remonstranten over te hellen. Hij stierf den 6lll!|i April 1655, in den ouderdom van 64 jaren. Hij had twee broeders, ouder dan hij , die beide predikanten waren, de een heette Moïse,dc anderen Aaron. Moïse Blondel was predikant te Meaux , vervolgens te Londen. Hij schreet' Jarusuhni au secours de Genève, Sedan 1624. Hij bevestigt er de gevoelens der protestanten ten aanzien derapocryphe boeken in, door de getuigenissen de^ Joden en der kerkvaders. Veron beschuldigde hem van plagiaat. Hij loefde nog in 1045. Nog verdient vermelding, dat David Blondel een klein werk, getiteld: Liberie de conscience, tegen de bul van paus Innocentius X tegen den vrede van Munster, onder den naam van Amand Flavien heeft geschreven. Men beeft ook gezegd dat Blondel een pensioen van hot hof van Frankrijk genoot, dat hem weérhouden heeft tegen Baronius te schrijven. Gauthier predikant te Koebelle sehreef: Considerations libres et charitables sur le recueil des actes authentiques ramassées parM, Blondel, dat aan vele godgeleerden, die tegen Amyraut geschreven hadden, mishaagde. |
BLONDEL (dij Nksi.es), troubadour uit de Xll11quot; eeuw, in diensten gunsteling van Uiehard Leeuwenhart, koning van Engeland. Hij ontdekte volgens do kronijkschrijvers, den kerker waarin Leopold I, hertog van Oostenrijk, zijn meester bad opgesloten, door het zingen van eene romance, die hij met hem vervaardigd had. De koninklijke bibliotheek te Parijs bezit de handschriften van dezen trouwen dienaar. BLONDEL (F11AN901B). Deze beroemde bouwmeester, in 1617 te Parijs geboren en in 1686 gestorven, werd niet tot kunstenaar opgeleid, maar leefde aan het hof vauLodewijk den XIV'icn, die hem verscheidene gewigtige zendingen toevertrouwde. Op zijne reizen zag hij vele schoone monumenten, en zocht en vond de gelegenheid om de bouwkunst to beoefenen. Door eene buitengewone zending naar het hof van Turkije, bezocht hij Constantinopel en geraakte daardoor zelfs in de gelegenheid Egypte te bereiken. Bij zijne terugkomst werd hij ter belooning zijner diensten, niet alleen tot staatsraad benoemd, maar tevens tot onderwijzer in de wiskunde van den Dauphin van Frankrijk aangesteld. In 1665 vond hij de eerste gelegenheid om zijne kunst als bouwmeester te toonen , door het bouwen der brug over de Charente bij Saintes. In 1672 rigtte hij den triomfboog aan het einde der straat St. Antoino op, ter vervanging der poort, welke bij gelegenheid van den plegtigen intogt van Hendrik II opgerigt was , die echter niet geheel afgebroken, maar zoodanig vergroot en verbouwd werd, dat men het gebouw als een nieuw kon aanmerken. Deze boog werd later, even als dc door hem gebouwde poort St. Bernard, in 1792 afgebroken. De Triomfboog St. Denis, bestaat echter nog en getuigt van de bekwaamheid van Blondel. In 1671 werd hij tot professor en directeur der toen opgerigte academie voor de bouwkunde aangesteld. De voorlezingen, welke hij in die betrekking hield, gaf hij in 1675 onder den titel: Cours d'architecture in het lieht; zij zijn nog gezocht. Onder zijne uitgegeven werken bchooren voorts: Comparaison de Pindare et d'Horace, Notes sur l'architecture de Savot; VIlistoire du calendrier Hoinain; VArtdejeterles bombes; Nouvelle maniere de fortifier les places, enz. De beide laatste werken bezorgden hem den rang van veldmaarschalk. Nog heeft men van Blondel het plan , den opstand en de doorsnede van dc Louvre in vier groote stukken elk van twee bladen, benevens een plan der stad Parijs, dat hij in 12 groote platen liet graveren. BLONDEL (Jacques Fuancjois) werd te Kouaan in 1705 geboren en stierf cr in 1774. Deze kunstenaar behoort onder de bekwaamste bouwmeesters van Frankrijk en verkreeg als practicus, doch bijzonder als theoreticus een' bijzonderen roem, In 1764' bouwde hij de schoone abdij St. Louis, later hot prachtige stadhuis, den gevel van het parlementshuis en van het bisschoppelijk paleis teMetz; in 1768 de kiiserncn te Straatsburg, liet gebouw van den senaat en het amphitheater; te Kamerijk onder anderen de villa Chatcau-Cambresis ; zelfs in Duitschland bouwde |
BLO—BLU
84
|
hij villa's en paleizen. Blondel had vele leerlingen en gaf in «ijn huis een openlijken cursus voor de bouwkunde; later kwam die inrigting onder koninklijke bescherming en werd hij tot professor benoemd. Reeds vroeger verkreeg hij den titel van koninklijk bouwmeester. Zijne letterkundig bouwkundige werken verschaften hem bijzonderen roem. Hiertoe behooren zijne Architecture Fran-caise, 4 vol.1752—57 in fol., en een Cows d'architecture civile, 9 vol. 1771—77 in 8°. Zijne gemalin Marie Michele etste eene reeks van 25 platen, welke profils en versieringen van vazen voorstelden. BLONDUS (Flavids) of BIONDO, geboren in 1388 te For li, werd in zijne jeugd naar Milaan voor eenige zaken gezonden. Op die reis ontdekte hij het eenige handschrift van Cicero's werk; Dc claris oratoribus, schreef het eigenhandig over en deelde het aan de geleerden mede. In 1430 werd hij kanselier van Fr. Barbaro, tot praetor te Bergamo benoemd. Later zond hem paus Eugenius als legaat naar Florence en Venetië om hulp te vragen , die hij ook verkieeg. Hij was secretaris van dien paus en bekleedde ook die betrekking onder zijne drie opvolgers. Hij stierf den 4lt;lcn Junij 14fi3 te Rome, vele werken nalatende, die verzameld in 1530 en 1559 te Bazel in fol. zijn in het licht gekomen. De voornaamste zijn: Roma restaurata, zijnde eene beschrijving van alle overblijfselen der kunst te Rome. Er bestaat eene zeldzame uitgaaf van in fol., men meent van het jaar 1471. Roma triumphans, waarin de schrijver alles bijeenbragt, hetgeen het bestuur dor Romeinsche republiek betreft, terwijl hij aantoonde welken invloed de wetten der Romeinen op hunne grootheid gehad hebben; Ilaliae illustratae lib. Ill, sive descriptio XIV regionum Italiae, Romae 1472 in fol. uitgegeven door zijn zoon Gasp. Blondus of Biondo. Hij was meer verzamelaar dan oordeelkundige en zijn stijl is niet zuiver. Men raadplege over hem het Eponymologium van Magyrus, p. 134; Henkius de Scriptoribus rerum Romanarum, 1.1 p. 202, t. II. p.343, ile Censura celebriorum auctorum van Pope-Blount p. 327; Vossius, de Hist. Lat. p. 219; Sandius, Notae in VossiiIIi.it. Lat. p. 219; vooral Bnyle t. IH. p. 485 volgende (edit, in 8°). Sommigen willen dat men hem niet Flavlus Blondus, maar Blondus Flavius moet noemen. BLOOMFIELD (Robert), Engelsch dichter in 1766 te Ho-nington geboren. Hij was do zoon van een kleermaker en leerde het ambacht van schoenmaker bij zijn broeder te London. Daar bezocht hij allerlei gezelschappen, clubs, schouwburgen, zag zich eene andere wereld geopend en werd dichter. Hij begon zijne dichterlijke loopbaan met eenige volkszangen, die in het London Maqazine geplaatst zijn, zoo als the Milk-maid. the Sailors return. In 1786 vervaardigde hij zijn Farmers Boy. Toen in 1799 een regts-geleerde Capel Lofft, dit dichtstuk, dat voor de Seasons van Thompson in versificatie en gevoel niet behoeft te wijken en het in roerende eenvoudigheid overtreft, gelezen had, liet hij het drukken en bezorgde den dichter geld en beschermers. Later dichtte Bloomfield eene soort van idylle, die hij Hazdwood-hall tot opschrift gaf en liet een bundel gedichten drukken, die in het Fransch zijn overgezet. In plaats van schoenen te maken, begon hij aeolische harpen te vervaardigen, en ontsliep, na vele rampen te hebben ondergaan, arm, blind en ziek in 1823 te Stafford. BLOOT (Peter) was ecu Vlaamsch schilder, die tooneelen uit het gemeeno leven, meest boeren-bruiloften, drink- en dans-partijen, of wel op de schalmei spelende herders voorstelde. Hij was een slaafsch navolger der natuur, bragt zelfs geene wijziging in de kleediiig of het bedrijf zijner modellen, die in al hunne plompheid voorgesteld, nog dikwerf onzuiver geteekend zijn. Zijn koloriet is daarentegen behagelijk; het licht en bruin in zijne stukken goed verdeeld, do doorzigtkuude juist waargenomen; ook schilderde hij alles met een net en gemakkelijk penseel. Zijne werken worden zeer gezocht en moest in bijzondere verzamo-lingcn bewaard, ook schrijft men zijne gebreken, meer aan den smaak van zijn land, dan aan zijn genie toe, daar eenige zijner werken mot de besten van zijn' tijd kunnen gelijk gestold worden. Eenigeu gelooven,dat Bloot ook gegraveerd heeft, onder anderen „I'occupation du menagequot;, naar St. Aubin,en „la bonté naturellequot; naar 1'. van der Moll. Hij stierf in 1667. |
BLOOTELING (Abraham). Deze bekwame graveur werd te Amsterdam in 1634 geboren, en is waarschijnlijk een leerling uit de school der Visschors, daar zijn werk aan dat dier meesters herinnert. Hij was bekwaam etser en graveerde ook in zwarte kunst. Tijdons den inval der Franschon in Nederland, zette hij zich in Engeland neder, waar zijne etsen voel bijval vonden, voornamelijk hot portret van den hertog van Norfolk, waarvoor hij eene gratificatie van/600 ontving. Na zijne terugkomst in het vaderland , etste hij do camëen voor liet werk van Leonard Augus-tini, hetwelk in 1685 te Amsterdam in het licht kwam. Deze vlijtige kunstenaar heeft eeno menigte platen, zoowel naar zijne eigene ontwerpen, als naar die van andoren in verschillende manieren gegraveerd, en men kan zich van het aantal oen denkbeeld maken, als men weet dat hij naar 70 verschillende meesters werkte, waaronder zijne platen naar Rubens, vooral zeer gezocht zijn. Do afdrukken vóór de woorden, Petrus Schoot. J. U. 1). Canonic, van zijn „Ruiter, of Schout te paardquot; naar Netscher en Wouwerman, in fol., werden op verkooplngen in Frankrijk , met 115 — 150 francs betaald. Ondor zijne voortreffelijkste gravuren behooren voi-dor de portretten der admiralen Kortonaer en Stellingwerf, naar van der Helst in gr. fol.; dat van den admiraal Tromp en van prins Robert, naarP. Lely; van den luit. admiraal dc Ruyter, don vice admiraal de Witt, naar N. Sorg, enz. Zijn monogram is BLOTTESANDAEUS. (Zie Bornchius.) BLOUNT (Hrnuy), Engelsch letterkundige, in 1G02 geboren , studeerde te Oxford, reisde in 1634 door Italië en bezocht ook Turkije. In Engeland weergekeerd , sloeg koning Karei I hem tot ridder en schonk hem zijn vertrouwen. Cromwell gebruikte hem tot vele gewigtige zaken, en Karei II benoemde hem tot groot Sherif van het graafschap Hertford. Hij stierfin 1682. Men heeft van hem behalve eenige blijspelen 1632, eene satyre 1647, een brief over den tabak en dc koffij 1657 , een reisverhaal naar dc Levant door Venetië, Dalmatic etc. 1636, dikwijls herdrukt. Zijn oudste zoon, Sir Thomas Pope Blount, in 1649 geboren, werd door Karei II baronet gemaakt, zat in 1679 als gedeputeerde wegens St. Alban, vervolgens wegens het graafschap Hertford in het parlement en toonde zich immer de beschermer der vrijheid en der wetenschappen. Hij stierf in 1697. Bekend is zijne Censura cehbriomm aulhorum, Londen 1690 in fol.; minder zijn het zijne Essays over verschillende onderwerpen, die de Engelschen bij dc Essais van Montaigne vergelijken; ook schreef hij een//islt;. 1692 in 12°. Zijn broeder Charles, geboren in 1654, opgevoed door zijn vader, liet in 1678 drukken Amima mundi, een werk waaraan men zegt, dat ook zijn vader gearbeid heeft, en dat door den bisschop van Londen veroordeeld werd. Hij ging voort met de Openbaring in verschillende pamfletten aan te vallen, onder voorwendsel van het bijgeloof te willen ontmaskeren, nam deel in de omwenteling van 1688, en verdedigde de regten van koning Willem op den Engelschen troon, in een geschrift dat op bevel van dc kamer der gemeenten werd verbrand. Weduwenaar geworden, wilde hij zijne schoonzuster huwen, doch hare bezwaren niet kunnende wegruimen, doodde hij zich met een pistoolschot in 1693. Een groot gedeelte zijner brieven werden in hetzelfde jaar uitgegeven, met den titel van: Orakelen der rede. Zij zijn een apologie van den zelfmoord; in 1695 werden zij met eenige werkjes van hem herdrukt. Zijne aanteekeningen op het leven van Apollonius van Tyane door Philostratus, zijn door Castilhon (Berlijn 1774 , 4 vol., in 12°) in het Fransch vertaald. BLUCHER (Gebhard Lkbkukcht vojO, prins van Wahlstadt, Pruisisch veldmaarschalk, werd den 16lt;,l!n December 1742 te Rostock geboren; hij begaf zich reeds vroeg als adelborst onder een Zweedsch huzaren-regiment, deed zijnen eersten veldtogt tegen de Pruissen, en streed tegen dezelfde zwarte huzaren, aan wier hoofd hij naderhand gesteld werd. In een gevecht gevangen genomen zijnde, besloot hij op aandrang van den oversten Belling, in Pruisische dienst over te gaan, waartoe met de Zweden eene ruiling getroffen werd ; Blüchcr werd nu als luitenant bij het huzaren-regiment van dien bevelhebber geplaatst; maar naderhand nam hij, ontevreden, dat men hem bij eene bevordering was voorbijgegaan, als ritmeester zijn ontslag; wijdde zich aan dc landhuishoudkunde, en leefde op het landgoed Groot-Raddow in Pommcren. |
BLU
85
|
Orchies, Luxemburg, Frankenstein, Oppenheim, Kirnveiler en Edesheim getuigen van zijne daden. Na den voor hem zoo roemrijken slag bij Leijstadt in September 1794, werd hij generaal-majoor bij het observatie-leger aan den Nedor-Kijn; doch de daarop volgende vrede stuitte hem, zijns ondanks, in zijne krijgskundige loopbaan, totdat de nieuwe oorlog hem wederom een ruim veld voor zijnen roem aanbood. In 1802 nam hij voor Fruissen bezit van Erfurt en Mühlhausen; bleef bij de bewegingen van het Pruisische leger in 1805 niet werkeloos, en had deel aan den slag bij Aucrstadt, in October van het volgende jaar; doch waarvan de ongelukkige uitslag ook op zijn lot eenen beslis-senden invloed bad. Toen bij met het grootste deel der ruiterij den prins van Hohenlohe op zijnen terugtogt naar Fommercn op de linker flank volgde, was de afstand tussehen beiden te groot geworden om zich met dien vorst te vereenigen, die daardoor genoodzaakt is geworden om zich bij Frentzlau bij verdrag over te geven. Hierdoor van Stettin afgesneden, wierp zich Bliieher in het Meeklenburgsehe en vereenigde zich bij Dambeek met het corps van den hertog van Weimar, waarover de prins Willem van Brunswijk-Ocls het bevel voerde; doch daar de troepen te zeer afgemat waren om iets tegen de Fransche legerbenden van den groothertog van Berg, den toenmaligen prins van Fonte-corvo en den maarschalk Soult te durven ondernemen, was hij genoodzaakt om achter de Trave te trekken, met oogmerk om de drie genoemde legers zoo lang mogelijk van de Oder af te trekken. Hij rukte in het gebied der vrije rijk-stad Lubeck, welke stad echter door de Franschen stormenderhand word ingenomen, met dat gevolg, dat Blüchcr, die zich nogmet eenige troepen gered had, zich bij Ratenau, een liubeeksch dorp, moest overgeven. Blüchcr werd nu krijgsgevangen; doch eerlang tegen don Fransehen veldheer Victor uitgewisseld, en omniddelijk na zijne komst te Koningsbergen, aan hot hoofd van een korps te scheep naar Zweedsch Pommeren gezonden , om StiMalsund to helpen verdedigen en do Zweden te ondersteunen. |
Na den vrede van Tilsit arbeidde Bliieher eenen tijdlang in Koningsbergen en Berlijn in hot oorlogsdepartement aan do zijde des konings; verkreeg hierop het krijgsbevel in Pommeren, en behoorde naderhand onder die belangrijke mannen van den 1 ruisisehen staat, Uie op aandrang van Napoleon hun ontslag ontvingen. Sedert was Bliieher een stil aansehouwer van den loop der gebeurtenissen en betrad niet eerder weder hot krijgstooncel, dan toon zijn koning zich mot Rusland vereenigde, om de Fransche kluisters te verbreken, waaronder geheel Duitsch-land zuchtte. Als oen grijsaard van 70 jaren verkreeg hij het opperbevel over de Pruisische legcrmagt, en hot Russische korps van den generaal Winzigerode, welk laatste echter naderhand weder van hom geseheidon werd. Be slag bij Lutzen , op den a111'quot; Mei 1813 , bedekte den eerwaardigen veldheer met beldonrocm, en de dagen bij Bautzen en Hochkirchen vlochten, niettegenstaande het gevolg der laatste voor do Franschen gunstig schoen, nieuwe lauweren om zijnen grijzen schedel; doch zijn roem bereikte, op do gewigtigo dagen bij de Katzbach en Leipzig, hot hoogste toppunt, wanneer hij het geheele leger van den Franschen maarschalk Macdonald vernietigde en gansch Siloziö van de vijanden zuiverde. Zijn leger verkreeg nu don naam van het Silozisehe; vergeefs poogde Napoleon in persoon, den ouden held in zij non zegevierenden loop te stuiten. Onophoudelijk in do Lansits voorwaarts dringende, trok hij don 3111-'11 October 1813 te Wartenburg over de Elbe; behaalde den ie1'quot;11 eene roemrijke overwinning op den maarschalk Marmont, bij Möckern, en had, voreenigd met den kroonprins van Zweden, op den IS1'0quot; een aanmerkelijk deel aan de volkomone nederlaag der Fransehen ; drong reeds op dien dag tot aan de voorstedon van Leipzig door en was de eerste, die op den ^116quot; die stad mot zijne troepen bestormde. Zijne snelle bewegingen en zijne manier van aanvallen, haddon hom reeds bij hot begin van den veldtogtbij de Russen don bijnaam van Maarschalk Voorwaarts doen verworven, die van nu af bij hot geheele Duitseho volk voor hem een eeretitel word. Nu don dood van Frederik den II'1™ werd hij majoor , vervol-quot;cns ovorstc van zijn vorig regiment, en streed sedert in de veid-togten aan den Rijn, in 1793 en 1794, met aanhoudend geluk. Op den I8'''quot; Januarij 1814 trok hij mot het Silezische leger, dat thans uit 2 Pruisische, 2 Russische, 1 Hossiseli en 1 voreenigd korps bestond, over den Rijn; bezette den 17lt;lc,i daaraanvolgende Nancy; won den l«ton Februari) den belangrijken slag van la Ro-thiore; en drong tot in do nabijheid van Parijs door. In den loop dezer maand, behaalde Napoleon weder eenige belangrijke voordeden, waardoor Bliieher genoodzaakt werd, om naar Chalons terug te trekken; doch in het begin van Maart, rukte hij weder voorwaarts, en opende door zijne beslissende zegepraal bij Laon voor de verbondene mogendheden den weg naar Parijs. De dag van Montmartre bekroonde de groote daden van dezen vcldtogt, en op don 31stun Manrt 1814 trok Bliieher binnen Frankrijke hoofdstad. Billijk waren de belooningen , welke do grijze held voor zijne dapperheid ontving. Terwijl zijn koning hem tot prins van Wahl-stadt niet oen daaraan geëvenrodigd inkomen benoemde, vereerden bijna alle Europesche mogendheden zijne verdiensten door do hoogste ordoteekeus, en werd hij in Engeland, werwaarts hij zich in Junij doszelfden jaars mot de verbondene monarchen begaf, met de uitbundigste blijken van eerbied en onderscheiding ontvangen on in Oxford mot vele plegtigheid tot doctor in do regten benoemd. Van Londen begaf hij zich naar zijne landgoederen in Siloziö, en bleef aldaar, tot dat de landing van Napoleon in Frankrijk in 1815, het Pruisische leger op nieuw de wapenen dood aangorden. Bliieher verwierf andermaal het opperbevel en voerde het leger spoedig tot in do Nederlanden. Op den 15den Junij begon Napoleon de vijandolijkbedon, endrong, daar de legers der verbondene mogendheden zich nog niet hadden kunnen vereenigen, voorwaarts. Blüchcr werd den volgenden dag bij Ligny geslagen, en kwam door den val van zijn doodelijk gewond paard in groot gevaar van krijgsgevangen te worden genomen. In plaats echter dat dit ongeluk zijnen moed verfluauwdo, diende hot veeleer om dien te verdubbelen, en hij behaalde op den 18110'1 der genoemde maand, in vorooniging mot lord Wellington en den prins van Oranje, de gewigtigo overwinning bij La belle Alliance of Waterloo, waarvan de nllesbeslissondo gevolgen bekend zijn. Hij sloeg den aangeboden wapenstilstand van de band en dwong Parijs om zich bij verdrag over te geven. Ter vergelding zijner op nieuw betoonde dapperheid, ontving Bliieher van zijnen koning een, voor hem opzettelijk vervaardigd en bestemd or-deteekon, bestaande in een ijzeren kruis mot gouden stralen omgeven. Na don vrede van Parijs keerde hij naar zijne landgoederen, en stierf aldaar, op den September 1S19, inden ouderdom van ruim 76 jaren. Bliieher was als mensch cn als mi- |
|
litair, van ccn ruw en Avcinig beschaafd, maar openhartig, krachtvol en standvastig karakter; zijne gloeijende zucht voor de vrijheid van Pruissen en zijn onwankelbaar doorzetten van alle maatregelen, die tot de bereiking van dit hooggeprezen doel leiden konden , hebben hem tot een der eerste helden van Duitsch-land verheven. Zie over hem: Varnhagen von Ense, schreibung Bluchers, Berl. 1827 , Schöning, Geschichte des preuss. fünften Husarenregiments mitbesonderer liücksicht auf Blücher, Berl. 1843. Voorts de nagelaten Gedenkschriften van den generaal von Mvfjiing, BLUM (Joachim Christian). De zoon van eenen gegoeden koopman te Uathenau, in de mark Brandenburg, waar hij 17 Nov. 1739 geboren werd. Hij studeerde te Frankfort onder Bauingarten, en leefde in de naauwste vriendschap met Abt en Tollner. Na zijne volbragte studiën keerde hij naar zijne geboortestad terug, zonder eenige bepaalde bezigheid te zoeken, zoodat zijne medeburgers hem den ledigganger noemden, totdat hij hen door zijne uitmuntende Spaziergange overtuigde, dat men ook zonder ambt of ander beroep, op eenige nuttige wijze, ja zelfs onder het wandelen, ten nutte van anderen kan werkzaam zijn. Blum stierf den 28slen Augustus 1790. Van zijn genoemd werk is in 1785 de derde druk verschenen. Buitendien heeft hij nog geschreven: Neue Spaziergange, Leipzig 1784; N. A. Stendal 1790; Reden von dem Verfasser der Spaziergange 2 Thle. Leipzig 1777—1778 ; Deutsches Sprichwörterbuch, 2 Bde. Leipzig 1780—1782; Sainmtliche Gedichte, Leipzig 1770 2 ThI.; Neuere Gedichte, Zülliehau 1785; Das be-freite Rattenau, Schausp., Leipzig 1775. Voorts eenige opstellen en gedichten in het Berlinische Monatschrift, enz. BLUMAUEll (Aloijs). Deze bekende dichter werd te Steijerin Oostenrijk op den 21slen December 1755 geboren, en stierf in 1793 te VVeenen. Door zijne verkleede (getravesteerde) overzetting van de Aeneis, verwierf hij als komiek en boertend dichter eenen uitstekenden roem. Zij is eene poëtische caricatuur, rijk aan spottend vernuft en koddige verdraaijingen, welke mede in zijne meeste talrijke gedichten gevonden worden. In het treurspel Erwine von Steinheim, Weenen 1780, vertoont hij zich als tooneeldichter, in een voordeelig licht. Bekend is VirgiVs Aeneis travestirt, 3 Bde. Weenen 1784—88. Blumauers Gesammelte Gedichte kwamen in 1782 te Weenen, een Anhang in 1783 en 1787 in 2 deelen te Weenen in het licht. Zijne gezamenlijke werken zijn in 1801—02 te Leipzig in 8 dln. uitgtgevcn; zij werden in 1827 te Munchcn en te gelijk te Koningsbergen in 4 dl. herdrukt. BLUMENBAGH (Johann Fkiedeiuch). Deze wijsgeerige na-tuur-onder.zoeker werd den llden Mei 1752 te Gotha geboren en studeerde te Jena en Göttingen, waar hij in 1775 tot doctor in de geneeskunde bevorderd , in het volgend jaar tot opziener van het kabinet van natuurlijke historie bij de hoogeschool, en in 1778 tot gewoon hoogleeraar in de geneeskunde aangesteld werd. In den zomer van 1783 ondernam hij eene wetenschappelijke reis naar Zwitserland en later naar Engeland, waar hem inzonderheid de vriendschap van den beroemden ridder Banks zeer voordeelig was. Meer dan 50 jaar was Blumenbach een der eerste sieraden der Göttingsche hoogeschool en hield zeer bevattelijke, veel bezochte voorlezingen over de natuurlijke historie, physiologic, osteologie, vergelijkende ontleedkunde, ziektekunde en letterkundige geschiedenis der geneeskunde. Over alle deze wetenschappen heeft hij uitmuntend en bondig geschreven, en deze schriften , die door Meuser, in zijn Gelehrtes Deutschland, worden opgegeven, dragen het kenmerk van zijn eigendommelijk genie, verwierven veel goedkeuring uithoofde van wezenlijke waarde, en werden gedeeltelijk meer dan eens herdrukt. Van zijn meesterlijk , doch thans eenigermate verouderd Ilandbuch der Natur-geschichte, onder anderen, verscheen in 1830 reeds de uitgave Onder Blumenbachs werken zijn voorts de voornaamsten: zijne dissertatie inauguralis, de Generis humani vanetate nativa, Gött. 1775 , 4° uitgaaf Gött. 1795 ; Handbuch der vergleichenden Anatomie und Physiologic, Gött. 1804, 3de uitgave 1824; Collectio craniorum diversarum gentium, Decad. 7. Gött. 1790—1828; Institutiones physiologicae, Gött. 1787, 4° uitg. 1821. Blumenbach overleed in den ouderdom van 88 jaren, den 22slcn Januarij 1840. Zijne rijke verzamelingen worden slechts gedeeltelijk te Göttingen bewaard. Verg. MarXjZw/i Andenken anJ.F. Blumenbach, Gött. 1840. |
BLUMENHAGEN (Philipp Wiliiijlm Geoug August) werd den 15(lca February 1781 te Hannover geboren, studeerde van 1799—1803 te Erlangen en Göttingen in de geneeskunde, werd directeur van het politic-hospitaal en tooneelarts in zijn vaderland. Als geneesheer heeft hij zich minder bekend gemaakt dan als letterkundige; zijne historische novellen zijn niet zonder verdiensten, wel wat langwijlig, doch daarentegen uitmuntende in rijkdom van phantasie, wereld- en menschcnkennis. Zijn stijl is gekuischt, warm, doch het ontbrak hem aan diepte. Behalve eenige verhalen in jaarboekjes en tijdschriften opgenomen, heeft men van zijne pen, Freia, Dichtungen, Erfurt 1805, 2 A. 1810. Deutscher Hannover 1813. Diokles, Legende, Berlin 1814. Die Slacht bei Thermopyld, Trag. Hannover 1814. Das Georgs-Jest und der Weltfriede, ibid 1815. Akazienhlüthen, ibid. 1815. Prolog u.s. iv. ibid. 1816. Simson, Drama, ibid. Jl816. Gedichte, ibid, 1817 2 Thle, N. A. 1826. Hannöverische Theaterkritik, ibid. 1817 —18. Der Mann und sein Schutzengel, Leipzig 1823. iVbve/Zew und Erzahlungen, 4 Thle Hannover, 1826—27. Neuer Novellen-kranz, Braunschweig, 1829—30, 2 Thle. Der Naturfreund, waarbij ook een verhaal van D. Lessmann, Berlin 1830. BLÜMNER(Hi5Inuich), werd den October 1765 te Leipzig geboren, studeerde aldaar in de regten, zette zich er als docent neder, werd 1794 raadsheer, 1798 hofgeregtsassessor, 1804 stadsregter, 1814 bouwmeester, vervolgens Saksisch eerste hofsge-regtsraad, en was doctor in de philosophic en de regten. Hij was een man van grondige geleerdheid en vaneen scherpzinnig oordeel en goeden smaak. Zijne schriften zijn: üeber die Medea des Euripides, Leipzig 1790. Die Dorffeier, Schauspiel, ibid. 1790. Hand-wörterbuch iiber die schonen Künste (gemeenschappelijk met Groh-mann), Leipzig 1794—95 2 Thle. Die Rache, Trauersp. 1794. Familien Theater nach dem französischen, Leipzig 1808 2 Thle. üeber die Idee des Schicksals in den Tragödien des Aeschylus, Leipzig 1814. Geschichte des Theaters in Leipzig, Leipzig 1818. BLUSSÊ (Abuauam) werd den 16,,eri February 1726 te Dord-trecht geboren en is aldaar den 4de,,Febr. 1808 overleden. Hij heeft den grond gelegd van eenen algemeen bekend geworden boekhandel, die thans tot in het vierde geslacht bloeit, en was tevens ccn vrij goed dichter. Behalve andere gedichten, gaf hij in 1784 onder den titel van: Iets dichtmatigs een bundel van godsdienstige bespiegelingen, die door Witsen Gcysbeek in zijn B. A en C. Woordenboek, d. I. bl. 298, zeer geprezen worden. Zie verder Schotel, Kerk Dordr. d. II. bl. 340—341. BLUSSÉ (Abraham), zoon van Pieter en kleinzoon van den genoemden Abraham Blussé, werd den 8stequot; October 1772 te Dordtrecht geboren. Na aldaar de voorbereidende scholen bezocht te hebben, studeerde hij te Leyden in de godgeleerdheid, doch oefende zich niet minder in de oude letterkunde en geschiedenis, waarvan zijn critisch-philologisch specimen (06serv«lt;/o«es inEuri-pidis Uippolgtum) ten bewijze strekt. Na volbragte studie, keerde hij 1795 naar de ouderlijke woning terug, liet de godgeleerdheid varen en nam de redactie van de Dordsche Courant op zich. Drie jaren later werd hij, op uitnoodiging van Luzac, redacteur der Nouvelles politiques, een vrijzinnig en waarheidlievend blad , dat den 5den October 1804 doorliet Staatsbewind der Bat. Republiek geschorst werd; hierop nam hij het wetenschappelijk gedeelte der redactie van het Journal politique op zich, tot dat het door koning Lodewijk in 1807 aangekocht werd. In 1815 werd hij benoemd tot schoolopziener van het tweede schooldistrict van Zuid-Holland, en secretaris bij de provinciale commissie van onderwijs in Zuid-Holland, welke betrekking hij dertig jaar bekleed heeft, en waarin hij belangrijke diensten aan het Nederlandsche schoolwezen bewees. Gedurende zijn meer dan 50-jarig burgerschap van Leyden , was hij met vele geleerden aldaar in vriendschappelijke betrekking, en bevond zich ook gaarne in die gezellige kringen van wetenschappelijk beschaafden , waarin het leven in eene academiestad soms hooger gestemd en aan den geest nieuwe veerkracht bijgezet wordt. Behalve de bovengemelde heeft hij geen ander geschrift uitgegeven, dan eene redevoering over Cicero's Laelius, over de vriendschap, die in het III(le deel der Mnemosyne van de heeren Tydeman en van Kampen is opgenomen. Blussé was lid van vele geleerde genootschappen en ridder van de orde van den Nedcrl. leeuw. Hij was gehuwd met Johanna Petronclla Maisonet, en stierf den December 1850. Dr. L. J. F. Janssen heeft een uitvoerig levensberigt van hem geschreven, dat in de reeks van |
BIjY—HOC
87
|
Icvensberigtcn door de Maatsch. van Ncd. letterkunde te Leyden 1851 is opgenomen. BLYTH (Robeut). De werken van dezen bekwamen Engel-schen graveur zijn vol geest en uitdrukking, hebben veel efl'eet en zijn meest naar de heerlijke teekeningeu van J. Mortimer, geheel in den geest der origineelen vervaardigd. In 1750 geboren is hij, slechts 33 jaren oud zijnde, te Londen overleden. Behalve deze platen naar Mortimer heeft hij ook nog naar andere meesters gegraveerd. BOA (Zie Reuzenslang), BOABOIL, eigenlijk ABOE ABOELLAH, laatste Moorsehe koning van Grenada. Hij stond in 1481 tegen zijnen vader Mulei Hassan op, verdreef hem en nam den titel van koning aan. Door de veroenigde legennagt van Ferdinand van Arragon en Isabella van Castiliën overwonnen en gevangen genomen, herkreeg hij zijne vrijheid op zeer vernederendo voorwaarde, doch vatte weder de wapenen tegen zijn' vader op , die daarover van droefheid stierf. Toen hem eindelijk zijne wreedheid en dwingelandij bij zijne onderdanen gehaat hadden gemaakt, trok Ferdinand van Arragon op nieuw tegen hem op en dwong hem naar Africa do wijk te nemen. Hij streed aldaar voor den koning van Fez tegen dien van Marokko en sneuvelde in een veldslag. BOAZ. De zoon van Salmon en Rachab, of liever, gelijk do tijdrekenkunde vordert, de kleinzoon van die personen, uit den stam van Juda, een Bethiehemiet. Men zie aangaande hem het artikel Ruth, van welke vrouw hij de echtgenoot is geweest. In het Nieuwe Verbond heet hij, naar de Grieksche overzetting, Booz. BUBLINGKR (Mattabus of Matthakus Sommeümann), volgens eenigen te Böblingen , volgens anderen te Usslingen geboren, behoort onder de grootste meesters van den Duitschen boaw-stijl uit de laatste helft der XV40 eeuw. Zijn vader Hans Böblinger, insgelijks een bekwaam bouwmeester van het begin dier eeuw, liet een merkwaardig handschrift na, ein Steinmelzenbuchlein van het jaar 1435, hetwelk zich thans in de verzameling van den Heer Martin von Ruder te Bamberg bevindt en eene belangrijke overlevering voor de kennis van den Oud-Duitsehen bouwstijl bevat. Waarschijnlijk is hij de stichter van de door Matthaeus afgebouwde Vrouwenkerk te Usslingen. Men loost althans aan de linker zuil, bij den hoofdingang van voren, het volgende opschrift; „Hie ligt begraben Hans Böblinger, Meister des Hus (van hot huis); dos gc-denket (lurch Gotquot;; welk opschrift van het midden der XV'10 eeuw schijnt te zijn. Na den dood van Ensinger in 1403, zette Matthaeus gedurende vele Jaren den bouw dor hoofd-kerk te Ulm voort. In 1492 vielen er echter gedurende de dienst eenige steenen uit het hooge torengewelf der kerk en men vreesde voor de instorting van den toren, welke reeds 237 voeten hoog opgetrokken was. Uit vrees voor de wraak van het volk, was de bouwmeester genoodzaakt de vlugt te nemen, waarop de raad der stad hem voor eeuwig uit het land verbande. Eerst in 1494 verkreeg hij door den invloed van graaf Eberhard den Oude van Wurtemberg, do betrekking van stads-werkman terug, zonder welke hij nergens elders zijne diensten kon aanbieden. De ban werd echter niet ingetrokken. Deze moester heeft ook den voormaligen Oelborg te Ulm gesticht en er in 1174 zelf steenen voor gehouwen, zoo als uit het nog bestaande bijschrift der plan-teekoning te zien is. Hij voltooide, gelijk wij zagen, de L. Vrouwenkerk te Esslingen, waarin bij begraven ligt, hetwelk aan den steen met den naam Boeblinger en het jaartal 1505 naast een winkelhaak te zien is: die steen ligt aan den ingang des wenteltraps, welke naar den toren voert. Te Esslingen heeft hij nog de thans niet meer bestaande hospitaal-kerk gebouwd en te Frankfort aan den Main gewerkt, hetwelk uit de rekeningen der Hoofdkerk van 148.3 te zien is. Misschien hebben do Boeblingers ook to Stuttgart gewerkt; men leest daar op een der prachtig gesnedene koor-stoelen in de Hospitaal-kerk „1490 bat Uanns Ernst von Beblingen diss werk gemacht.quot; Men zie daarover het Kun.ilhlatt van 1831. |
I50CANEGRA (Don Peduo), genaamd Athanasis, was leerling van Alonzo Cano en word in 1670 hofschilder van Karei H. Hij werkte zoo te Sevilla als te Madrid en was ecu kunstenaar, die zich door zijne overdreven ijdelheid vele vijanden maakte, en zooveel avonturen op den hals baalde, dat zijn dood er zelfs door veroorzaakt is. Deze bekwame meester muntte uit door stoutheid en heeft zijn koloriet door het naschilderen der werken van A. van Dijck en I'. da Moya veel verbeterd. Hij volgde den eersten zoo bedricgelijk na, dat men in zijne schilderij, „bet sterven van Christusquot; voorstellende, hetwelk in de hoofdkerk zijner geboorteplaats Grenada berust, eene schilderij van dien meester waant te zien. Men vindt van zijne werken tc St. Peters-burg; te Parijs is een „laatste oordeelquot; van hem. Zij worden zeer gezocht. Deze kunstenaar is in 1088 in 52-jangen leeftijd gestorven. BOCANEGRA (Mouino) is een der bouwmeesters, aan wion Genua de behmgrijksto bouw-werken te danken hoeft. Omstreeks 1275 begon hij het bouwen der havenhoofden , zoo als hij ook het tuighuis moet gebouwd hebben. In 1300 vergrootte hij de haven aanmerkelijk. Deze meester leefde nog in 1306. BOCCACCINO (BoocAccto) is een historie ■schilder van Cremona, die volgens Vasari in 1482 geboren en in 1540 gestorven is. Zijn stijl is eigendommelijk, hoewel hij soms van dien van Penigino heeft, waarom men gelooft dat hij een leerling van dezen meester was, althans hem vlijtig bestudeerd heeft. Volgens Delia Valle zou hij Perugino overtroffen hebben. Lanzi zegt dat hij zijne zamenstellingcn niet zoo goed schikte, do wezenstrekken minder aanvallig maakte en het effect minder in acht nam dan die meester, maar daarentegen rijker in kleederdragten was, meer kleur in zijne schilderijen bragt, bet gebarenspel levendiger uitdrukte en welligt met niet minder harmonie, het landschap en do gebouwen voorstelde. Menige figuur is echter in zijne stukken met kleederen overladen, niet slank genoeg en dikwerf te ruw voorgesteld. Vasari zegt dat deze schilder te Rome geweest is en daar werkte ; hij had Girofalo twee jaren tot leerling, voordat deze in 1500 naar die plaats vertrok. In den Dom te Cremona vindt men veel fresco's van Boccaccino , welke tooneelen uit het leven van Maria en Christus voorstellen. Onder dezen roemt men „do geboorte der H. maagdquot; en „Christus onder de leeraars der kerkquot; in 1518 vervaardigd. Eene madonna in S. Vieenzo is benevens andere zijner werken, in den stijl van Perugino geschilderd. Zijn zoon en leerling Camillo Boccaccino, in 1511 geboren en in 1546 gestorven, wordt door Lanzi voor het grootste genie uit de school van Cremona gehouden. Naar de grondregels zijns vaders, schiep hij zich een' zeer krachtigen en be-valligen stijl. Lomazzo zegt, dat hij scherp van toekoning was, doch roemt hem als een groot kolorist en noemt hem een voorbeeld om de bevalligheid , waarmede hij het licht op de voorwerpen wist te zetten en vergelijkt hem, wat de bevallige behandeling betreft, met een Correggio, L. da Vinei en andere eerste meesters. Men vindt zijne werken in de kerken zijner geboorteplaats. Voortrefïelijk zijn de vier Evangelisten in de koepol der kerk van S. Sigimund en daarvan is de H. Johannes beroemd om do teekening en de juistheid der verkorting, waarin het beeld voorkomt. Even beroemd zijn zijne stukken, welke „de opstanding van Lazarusquot; en „de echtbreekster voor Christusquot; voorstellen, bij welke laatste , eene schaar van engelen gevoegd is, die schijnen te leven. Inde galerij te Florence bevindt zich zijn door hem zeiven geschilderd portret. Camillo had een' zoon, die bij G. Campi de schilderkunst leerde, aan wien men „bet Avondmaal quot; in het refectorium van het klooster S. Sigimund toeschrijft, doch die overigens weinig bekend is. Do laatste van dit geslacht was Francisco Boccaccino, die in 1750 in boogen ouderdom overleed. Hij bezocht te Rome de school van Brandi, daarna die van Maratti en nam een' stijl aan, die meer voor galerijen dan voor kerken geschikt was, waarom hij voor de laatston minder werkte. Hij behandelde gaarne onderwerpen uit de fabelleer en oefende zich naar Albani. Te Cremona vindt men altaar-stukken van dezen moestor, die ook al fresco schilderde. Een dergelijk vindt men in het paleis Lodi te Cremona, hetwelk Jupiter, Hercules en Minerva voorstelt. BOCCACCIO (Giovanni), de beroemde schrijver van het Decamerone, was de onechte zoon van een Florentijnscb koopman en werd in 1313 te Parijs of to Florence geboren. Zijne familie stamde uit Certaldo, een vlek in Toscane, waarom bij zich zelven da Certaldo noemde en door latere schrijvers dikwijls il Certaldcse genoemd is. Door zijnen vader word Boccaccio voor den handel bestemd, doch hij gevoelde meer smaak voor de letteren en zocht tc Napcis meer den omgang met de geleerden, die |
|
litair , van een ruw en weinig beschaafd , maar openhartig, krachtvol en standvastig karakter; zijne gioeijende zucht voor de vrijheid van Pruisseu en zijn onwankelbaar doorzetten van alle maatregelen, die tot de bereiking van dit hooggeprezen doel leiden konden , hebben hein tot een der eerste helden van Duiisch-land verheven. Zie over hemi Varnhagen von ICnse, Lcbensbe-sc/ireibuug Blüchers, Berl. 1827, Sch'öning, Geschichte des preuss. fünften Husarenregiinents mitbesonderer liücksicht auf Blüc/iei-, Berl. 1843. Voorts de nagelaten Gedenkschriften van den generaal von Miiffling. BLUM (quot;Joachim cuuistian).Dezoon van eenen gegoeden koopman te liathcnau, in de mark Brandenburg, waar hij 17 Nov. 1739 geboren werd. llij studeerde te Frankfort onder Bauingarten, en leefde in de naauwste vriendschap met Abt en Tollner. Na zijne volbragte studiën keerde hij naar zijne geboortestad terug, zonder eenige bepaalde bezigheid te zoeken, zoodat zijne medeburgers hem don ledigganger noemden, totdat hij hen door zijne uitmuntende Spaziergiinge overtuigde, dat men ook zonder ambt of ander beroep, op eenige nuttige wijze, ja zelfs ouder het wandelen, ten nutte van anderen kan werkzaam zijn. Blum stierf den 28sgt;'!quot; Augustus 1790. Van zijn genoemd werk is in 1785 de derde druk verschenen. Buitendien heeft hij nog geschreven; Neue Spaziergiinge, Leipzig 1784; X. A. Stendal 1790; Heden von dein Yvrjassc.r der Sji(izier(jiln(jc '2 Tille. Leipzig 1777—1778; Deutsches Sprkhwörterbuc/i, 2 Bde. Leipzig 1780—1782; Sammlliche Gedichte, Leipzig 1776 2 ïhl.; Nenere Gedichte, ZiUlichaa 1785 ; -Das 4e-freile liatienau, Schansp., Leipzig 1775. Voorts eenige opstellen en gedichten in het Berlinische Monatschrifl, enz. BLUMAUEll (Aloijs). Deze bekende dichter werd te Steijerin Oostenrijk op den 21st'!quot; December 1755 geboren, en stierf in 1793 te Weenen, Door zijne verkleede (getravesteerde) overzetting van de Aeneis, verwierf hij als komiek en boertend dichter eenen uitstekenden roem. Zij is eene poëtische caricatuur, rijk aan spottend vernuft en koddige verdraaijingen, welke mede in zijne meeste talrijke gedichten gevonden worden. In het treurspel Erwine von Steinheim, Weenen 1780, vertoont hij zich als toonecldiehter, in een voordeelig licht. Bekend is Virgil's Aeneis travestirt, 3 Bdc. Weenen 1784—88. Blumauers Gesammelte. Gedichte kwamen in 1782 te Weenen, een Anhany in 1783 en 1787 in 2 deden te Weenen in het licht. Zijne gezamenlijke werken zijn in 1801—02 te Leipzig in 8 dln. uitgegeven; zij werden in 1827 te Munchen en te gelijk te Koningsbergen in 4 dl. herdrukt. BLUMHNBACH (Joiiann Friedewch). Deze wijsgecrlge na-tuur-onder.zoekcr werd den Uden Mei 1752 te Gotha geboren en studeerde te Jena en Göttingen, waar hij in 1775 tot doctor in de geneeskunde bevorderd , in het volgend jaar tot opziener van liet kabinet van natuurlijke historie bij de hoogeschool, en in 1778 tot gewoon hoogleeraar in de geneeskunde aangesteld werd. In den zomer van 1783 ondernam hij cene wetenschappelijke reis naar Zwitserland en later naar Engeland, waar hem inzonderheid do vriendschap van den beroemden ridder Banks zeer voordeelig was. Meer dan 50 jaar was Blumenbaeh een der eerste sieraden der Göttingsche hoogeschool en hield zeer bevattelijke, veel bezochte voorlezingen over do natuurlijke historie, physiologic, osteologie, vergelijkende ontleedkunde, ziektekunde en letterkundige geschiedenis der geneeskunde. Over alle deze wetenschappen heeft hij uitmuntend en bondig geschreven, en deze schriften , die door Meuser, in zijn Gelehrtes Deutsehland, worden opgegeven, dragen het kenmerk van zijn eigendommelijk genie, verwierven veel goedkeuring uithoofde van wezenlijke waarde, en werden gedeeltelijk meer dan eens herdrukt. Van zijn meesterlijk, doch thans eenigermate vcrom\crd Bcmdbuch dei Natur-yeschichte, onder anderen , verscheen in 1830 reeds de 12do uitgave Onder Blumenbachs werken zijn voorts de voornaamsten; zijne dissertatio inauguralis, de Generis humani Vdrieltiti; nativa, Giitt. 1775 , 4quot; uitgaaf Gött. 1795 ; Handbuch der vergleichenden Anatomie und Physiologic, Gött. 1804, S'1quot; uitgave 1824; Collectio craniormn diversarum gentium, Deead. 7. Gott. 1790—1828; Institutiones physiologicae, Gött. 1787 , 4° uitg. 1821. Blumenbaeh overleed in den ouderdom van 88 jaren, den 22stl!n January 1840. Zijne rijke verzamelingen worden slechts gedeeltelijk te Göttingen bewaard. Verg. Marx, Zwn Andenken an J. F, Dlumenbach, Gött. 1840. |
BLUMENHAGEN (I'mi.ti'i- Wilhelm Geouo August) werd den IS'1»!! February 1781 te Hannover geboren, studeerde van 1799—1803 te Erlangen en Göttingen inde geneeskunde, werd directeur van het politie-hospitaal en tooneelarts in zijn vaderland. Als geneesheer heeft hij zich minder bekend gemaakt dan als letterkundige; zijne historische novellen zijn niet zonder verdiensten, wel wat langwijlig, doch daarentegen uitmuntende in rijkdom van phantasie, wereld- en mensehenkennis. Zijn stijl is gekuischt, warm, doch het ontbrak hem aan diepte. Behalve eenige verhalen in jaarboekjes en tijdschriften opgenomen, heeft men van zijne pen, Fnua, Dichlungen, Erfurt 1805, 2 A. 1810. Deutscher Bürgersinn, Hannover \S\'6.Diokks, Legende, Berlin 1814. Die Slacht bei Thennopyla, Trag. Hannover 1814. Dus Georgs-Jest vnd der Weltfiiede, ibid 1815. Alcazienblüthen, ibid. 1815. Prolog li. s. iv. ibid. 1816. Simson, Drama, ibid, i816. Gedichte, ibid, 1817 2 Thle, N. A. 1826. lïannouerische Theaterkritik, ibid. 1817—18. Der Mann nnd sein Schutzengel, Leipzig 1923. Novellen unci Erzühlungen, 4 ïhle Hannover, 1826—27. Never Novellen-kranz, Braunschweig, 1829—30,2 ïhle. Der Naturfreund, waarbij ook een verhaal van D. Lessmann, Berlin 1830. J 1 i ■ BLÜMNER(Heinricu), werd den IS^quot; October 1765 te Leipzig geboren, studeerde aldaar in de regten, zette zich er als docent neder, werd 1794 raadsheer, 1798 hofgeregtsassessor, 1804 stadsregter, 1814 bouwmeester, vervolgens Saksisch eerste hofsge-regtsraad, en was doctor in de philosophic en de regten. Hij was een man van grondige geleerdheid en van een scherpzinnig oordeel en goeden smaak. Zijne schriften zijn; üeber die Medea des Euripides, Leipzig 1790. Die Dorffeier, Schauspifd, ibid. 1790. J land-wörterbuch über die schönen Künste (gemeenschappelijk met Groh-mann), Leipzig 1794—95 2 Thle. Die Ruche, Trauersp. 1794. Familien Theater nach dem französischen, Leipzig 1808 2 ïhle. Geber die Idee des Schicksals in den Tragödien des Aeschylus, Leipzig 1814. Geschichte des Theaters in Leipzig, Leipzig 1818. BLUSSÉ (Abraham,) werd den 16llcquot; Februarij 1726 te Dord-trecht geboren en is aldaar den B'ebr. 1808 overleden. Hij heeft den grond gelegd van eenen algemeen bekend geworden boekhandel, die thans tot in het vierde geslacht bloeit, en was tevens een vrij goed dichter. Behalve andere gedichten, gaf hij in 1784 onder den titel van: Iets dichtmatige een bundel van godsdienstige bespiegelingen, die door Witsen Geysbeek in zijn B. A en C. Woordenboek, d. I. bl. 298, zeer geprezen worden. Zie verder Schotel, Kerk Dordr. d. II. bl. 340—341. BLUSSE (Abbaham), zoon van Pieter en kleinzoon van den genoemden Abraham Blussé, werd den S8quot;quot;1 October 1772 te Dordtrecht geboren. Na aldaar de voorbereidende scholen bezocht te hebben, studeerde hij te Leyden in do godgeleerdheid, doch oefende zich niet minder in de oude letterkunde en geschiedenis , waarvan zijn critisch-philologisch specimen (Oiserwitónes inEuri-pidis Uippolytum) ten bewijze strekt. Na volbragte studie, keerde hij 1795 naar de ouderlijke woning terng, liet de godgeleerdheid varen en nam de redactie van de Dordsche Courant op zich. Drie i jaren later werd hij, op uitnoodiging van Luzae, redacteur der ' Nouuelles politiques, een vrijzinnigen waarheidlievend blad , dat den 5(ll!n October 1804 doorliet Staatsbewind der Bat. Republiek geschorst werd; hierop nam hij het wetenschappelijk gedeelte dei-redactie van het Journal politique o\gt; zich, tot dat het doorkoning Lodcwijk in 1807 aangekocht werd. In 1815 werd hij benoemd tot schoolopziener van het tweede sciiooldistrict van Zuid-Holland, en secretaris bij de provinciale commissie van onderwijs in Znid-Ilolland, welke betrekking hij dertig jaar bekleed heeft, en waarin hij belangrijke diensten aan het Nederlandsche schoolwezen bewees. Gedurende zijn meer dan 50-jarig burgerschap van Leyden , was hij met vele geleerden aldaar in vriendschappelijke betrekking, en bevond zich ook gaarne in die gezellige kringen van wetenschappelijk beschaafden, waarin het leven in eenc academiestad soms hooger gestemd en aan den geest nieuwe veerkracht bijgezet wordt. Behalve dc bovengemelde heeft hij geen ander geschrift uitgegeven, dan eene redevoering over Cicero's Laelius, over de vriendschap, die in het III'1quot; deel der Mnemosyne van de heeren Tydeman en van Kampen is opgenoincn. Blussé was lid van vele geleerde genootschappen en ridder van de orde van den Nederl. leeuw. Hij was gehuwd met Johanna Petronella Maisonet, en stierf den Squot;11quot;1 December 1850. Dr. L. J. F. Janssen heeft een uitvoerig levensberigt van hem geschreven, dat in de reeks van |
87
|
lovensberigtcn door de Maatsch. van Ned. letterkunde te Leydcn 1851 is opgenomen. BLYTH (Robeut). De werken van deaen bekwamen Engel-schen graveur zijn vol geest en uitdrukking, hebben veel effect en aijn meest naar do heerlijke teekeningen van J. Mortimer, geheel in den geest der origineelen vervaardigd. In 1750 geboren is hij, slechts 33 jaren oud zijnde, te Londen overleden. Behalve deze platen naar Mortimer heeft hij ook nog naar andere meesters gegraveerd. BOA (Zie Reuzenslang), BOABDIL, eigenlijk ABOE ABOELLAH, laatste Moorsehe koning van Grenada. Hij stond in 1481 tegen zijnen vader Mulei Hassan op, verdreef hem en nam den titel van koning aan. Door de vereenigde legermagt van Ferdinand van Arragon en Isabella van Castiliëu overwonnen en gevangen genomen, herkreeg hij zijne vrijheid op zoor vernederondo voorwaarde , doch vatte weder de wapenen tegen zijn' vader op, die daarover van droefheid stierf. Toon hom eindelijk zijno wreedheid en dwingelandij bij zijne onderdanen gohaat hadden gemaakt, trok Ferdinand van Arragon op nieuw togen hom op en dwong hom naar Africa de wijk te nomon. Hij streed aldaar voor den koning van Fez tegen dien van Marokko on sneuvelde in oen veldslag. BOAZ. Do zoon van Salmon en Baobab, of liever, gelijk de tijdrekenkiindo vordert, de kleinzoon van die personen, uit don stam van Juda, een Bethlohemiet. Men zie aangaande hem het artikel Ruth, van welke vrouw hij de echtgenoot is geweest. In hot Nieuwe Verbond heet hij, naar do Grioksche overzetting, Booz. BUBLINGEB (Mattahus of Matthakus Sommbumasn), volgens eonigen toBiiblingen , volgens andoren te Esslingen geboren, behoort onder de grootste meesiers van den Duitsohen bouw-stijl uit de laatste helft dor XV^0 eeuw. Zijn vader Hans Böblingor, insgelijks een bekwaam bouwmeester van hot bogin dier ooiiw, liet oen merkwaardig handschrift na, ein SteinmeUenbuchlein van hot jaar 1435, hetwelk zich thans in de verzameling van den Heer Martin von Ruder to Bamberg bevindt en eene belangrijke overlevering voor de kennis van den Üud-Duitsohen bouwstijl bevat. Waarschijnlijk is hij de stichter van de door Matthaous afgebouwde Vrouwenkerk to Esslingen. Men leest althans aan do linker zuil, bij den hoofdingang van voren, bet volgende opschrift; „Hie ligt bograbenllans Böblingor, Meister dos Hus (van het huis); dos ge-denket durch Gotquot;; welk opschrift van het midden der XV1'0 eeuw schijnt te zijn. Na den dood van Ensingor in 1403, zette Matthaous gedurende vele jaren den bouw der huofd-kerk te Ulm voort. In 1492 vielen er echter gedurende de dienst eenigo steenen uit het hoogo torongewolf der kerk en men vreesde voor do instorting van den toren, welke reeds 237 voeten hoog opgetrokken was. Uit vrees voor de wraak van hot volk, was do bouwmeester genoodzaakt de vlugt te nomen, waarop de raad dor stad hem voor eeuwig uit het land verbande. Eerst in 1494 verkreeg hij door den invloed van graaf Eberhard den Oude van Wurtemberg, do betrekking van stads-werkman terug, zonder welke hij nergens elders zijne diensten kon aanbieden. Do ban werd echter niet ingetrokken. Deze meestor hoeft ook den voormaligen Oelberg te Ulm gesticht en er in 1174 zelf stoeneu voor gehouwen, zoo als uit het »og bestaande bijschrift der plan-teekoning te zien is. Hij voltooide, gelijk wij zagen, de L. Vrouwenkerk te Esslingen, waarin hij begraven ligt, hetwelk aan den steen met den naam Boeblinger en het jaartal 1505 naast oen winkelhaak te zien is: die steen ligt aan den ingang des wonteltraps, welke naar don toren voert. Te Esslingen hoeft hij nog do thans niet meer bestaande hospitaal-kerk gebouwd en te Frankfort aan den Main gewerkt, hetwelk uit de rekeningen der Hoofdkerk van 1483 to zien is. Misschien hebben de Booblingers ook to Stuttgart gewerkt; men leest daar op een dor prachtig gesnedene koor-stoelen in de Hospitaal-kerk „1490 hat Harms Ernst von Boblingen diss work geinaclit.quot; Men zie daarover het Knnslhlatt van 1831. |
BOCANI3GRA (Don Pbduo), genaamd Atlianasis, was leerling van Alonzo Cano en werd in 167B hofschilder van Karei II. Hij werkte zoo te Sevilla als te Madrid en was een kunstenaar, die zich door zijne overdreven ijdclheid vele vijanden maakte, en zooveel avonturen op den hals haalde, dat ziju dood er zelfs door veroorzaakt is. Deze bekwame moester muntte uit door stoutheid en hoeft zijn koloriet door het naschilderen der werken van A. van Dijck en P. da Moya veel verbeterd. Hij volgde den eersten zoo bedriegelijk na, dat men in zijno schilderij, „het sterven van Christusquot; voorstollomle, hetwelk in de hoofdkerk zijner geboorteplaats Grenada berust, eene schilderij vati dien moester waant te zien. Men vindt van zijne werken to St. Potersburg; te Parijs is een „laatste oordeelquot; van hem. Zij worden zeer gezocht. Deze kunstenaar is in 1688 in 52-jarigon leeftijd gestorven. BOCANEGRA (Mokino) is een der bouwmeesters, aan wien Genua de belangrijkste bouw-werken te danken heeft. Omstreeks 1275 begon hij hot bouwen der havenhoofden , zoo als hij ook hot tuighuis moet gebouwd hebben. In 1300 vergrootte hij de haven aanmerkelijk. Deze meester loofde nog in 1306. BOCGACCINO (Boocacoio) is een historie schilder van Cremona, die volgons Vasari in 1482 geboren en in 1540 gestorven is. Zijn stijl is oigcndommolijk, hoewol hij soms van dien van Perugino heeft, waarom men gelooft dat hij een leerling van dezen meester was, althans hem vlijtig bestudeerd heeft. Volgons Delia Vallo zou hij Perugino overtroffen hebben. Lanzi zegt dat hij zijno zamonstellingen niet zoo goed schikte, do wezenstrekken minder aanvallig maakte en het effect minder in acht nam dan die moester, maar daarentegen rijker in klcederdragton was, moor kleur in zijne schilderijen bragt, het gebarenspel levendiger uitdrukte en welligt met niet minder harmonie, het landschap en de gebouwen voorstelde. Menige figuur is echter in zijne stukkon mot klccdorcn overladen, niet slank genoeg en dikwerf te ruw voorgesteld. Vaaari zegt dat deze schilder to Rome geweest is en daar werkte ; hij had Girofalo twee jaren tot leerling, voordat deze in 1500 naar die plaats vertrok. In don Dom to Cremona vindt men veel fresco's van Boccaccino , welke toonoelen uit het leven van Maria en Christus voorstellen. Onder dezen roomt men „de geboorte dor H. maagdquot; en „Christus onder do leeraars dor kerkquot; in 1518 vervaardigd. Eene madonna inS. Vicenzo is benevens andere zijner werken, in don stijl van Perugino geschilderd. Zijn zoon en leerling Camillo Boccaccino, in 1511 geboron on in 1546 gestorven, wordt door Lanzi voor het grootste genie uit do school van Cremona gehouden. Naar de grondregels zijns vaders, schiep hij zich oen' zeer krachtigon en bc-valligen stijl. Lomazzo zegt, dat hij scherp van tookening was, doch roomt hom als een groot kolorist en noemt hem een voorbeeld om de bevalligheid , waarmede hij hot licht op de voorworpen wist te zotten en vergelijkt hem, wat de bevallige behandeling betreft, mot een Correggio, L. da Vinei en andere eerste meesters. Men vindt zijne werken in do kerken zijnor geboorteplaats. Voortreffelijk zijn de vier Evangelisten in de koepol dor kork van S. Sigimund en daarvan is de H. Johannes beroemd om do tookening en de juistheid dor verkorting, waarin bot beeld voorkomt. Even beroemd zijn zijne stukken, welke „de opstanding van Lazarusquot; en „do echtbreekster voor Christusquot; voorstellen, bij welke laatste, eene schaar van engelen gevoegd is, die schijnen te leven. Inde galerij te Florence bevindt zich zijn door hem zeiven geschilderd portret. Camillo had oen' zoon, die bij G. Campi de schilderkunst leerde, aan wien men „hot Avondmaalquot; In het refectorium van het klooster S. Sigimund toeschrijft, doch die overigens weinig bekend is. Do laatste van dit geslacht was Francisco Boccaccino, die in 1750 in hoogen ouderdom overleed. Hij bezocht te Rome de school van Brandi, daarna die van Maratti en nam ecu' stijl aan, die meer voor galerijen dan voor kerken geschikt was, waarom hij voor de laatstcu minder werkte. Hij behandelde gaarne onderwerpen uit de fabelleer en ocfondo zich naar Albani. To Cremona vindt men altaar-stukkon van dezen meester, die ook al fresco schilderde. Een dergelijk vindt men in hot paleis Lodi te Cremona, hetwelk Jupiter, Hercules en Minerva voorstelt. BOCCACCIO (Giovanni), de beroemde schrijver van het Decamerone, was de onechte zoon van oen Florentijnsch koopman en werd in 1313 te Parijs of te Floronee geboren. Zijne familie stamde uit Certaldo, een vlek in Toscane, waarom hij zich zolven da Certaldo noemde en door latere schrijvers dikwijls il Certaldese genoemd is. Door zijnen vader werd Boccaccio voor den handel bestemd, doch hij gevoelde meer smaak voor de lettoren en zocht te Napels meer den omgang met de geleerden, die |
88
|
du wotonschnpliovende koning Robert nan zijn hof genoodigii had, dan met kooplieden. Daar zyn vader eindelijk inzag dat zijn zoon voor den handel nimmer geschikt zou worden, bestemde hij hom voor de wetenschappen on wel voor de studie van hot kanoniek rogt. Lang werd Uoccaccio dour deze regtsstudie vervolgd, die hem oven weinig toelachte als do handel gedaan had, doch eindelijk een zelfstandig mensch geworden, gaf hij zich geheel aan zijne zucht voor de letteren over. Hij dichtte in het Latijn en Italiaansch, doch voornamelijk blonk hij in het proza door gemakkelijkheid en sierlijkheid van stijl uit, zoo dat hij een der eerste prozaschrijvers van Italië geworden is. Met Petrarea was hij reeds voor 1350 bevriend. Ook was hij stellig een der geleerdste mannen van zijnen tijd. Zoodra hij zich, na zijns vaders dood, in 1348 te Florence had neilorgezet, beëerdon hem zijne medeburgers met diplomatische zendingen. Mij werd in 1350 als gezant naar Ravenna gezonden en in 1351 verkozen om te l'adua aan Petrarea de opheffing zijner ballingschap te boodschappen. In hetzelfde jaar zond men hem naar Lodewijk van Brandenburg, zoon van Lodewijk den lïevcr, om zijnen bijstand tegen de Visconti in tc roepen. In 1353 en in 1354 moest hij als gezant naar Avignon tot Innocentius VI, en later naar Rome tot Urbanus V reizen. In 1363 was hij te Napels, doch vertoefde aldaar slechts korten tijd. Zijne werken schreef hij meest op zijn landgoed bij Cortaldo. In 1373 werd hij door de Florentijnen tot hoogleeraar aangesteld, bepaaldelijk om do gedichten van Dante te verklaren; hij bekleedde dit ambt slechts kort en overleed to Cortaldo den 21stlJn December 1375. Van Boccaccio heeft men: Oriyine, vita e costumi di Dante Alighieri; Commento sopra la commedia di Dante; De Genealogia Deorum, libr. XV-, Demontibus, silois, fontibus, lacubus,fluminibus etc, een woordenboek; De casibus virorum eifeminorum illustrium; De claris muliebribus; do Teseide, het eerste gedicht in Ottane rime, aan Fiametta (eigenlijk de prinses Marie, dochter van koning Robert van NapelsJ toegewijd. Voorts de Amoroso Visione, de FUocopo Ovacro amorosa fatica, behelzende de geschiedenis van Floris en Blanccfloer; Amorosa Fiammeila, Nimfah d'Ameto, 11 Filostrulo in 10 boeken; 11 corbaccio enz. Zijnen voornaamston roem heeft hij te danken aan zijnen Decamerone, voor de koningin Joanna van Napels geschreven, eene verzameling van meer dan honderd verhalen, welke in verschillende talen is overgezet. Onder do beste uitgaven daarvan rekent men die van Foggiali in 4 doelen, Livorno 1789—90 ; die to Pisa, in 4 deelen 1815; die van Biagoli met comment, in 5 deelen, Parijs 1823, en die van UgoFoscolo,London 1825. Moutior gaf de Opere complete di Boccaccio uit in 17 deelen te Florence 1827. Vergelijk omtrent Boccaccio do lovensbeschrijvingeu door Manotti, Tiraboschi en Baldelli (Flor. 180G) en Manni, Sioria del Decamerone, Florence 1742. BOCCAGE (Marie Anne Piquet dd) , eene beroemde Fran-sche dichteres en lid der academiën te Rome, Bologne, Padua, Lyon en Ronaan, word in laatstgemelde stad den 22 Oetoberl710 geboren en stierf den 8s'en Aug. 1802. Zlj was de gade van oenen ontvanger to Dieppe, dien zij echter woldra verloor. Hare opvoeding had zij in hot klooster l'Assomption te Parijs ontvangen, waar zij reeds oenen gunstigen aanleg voor do dichtkunst deedblij-kon. Dan zij verborg dit talent en niet voor het jaar 1746 zag men de voortbrengsels van haren geest in druk verschijnen, toon zij hare dichterlijke loopbaan opende met een dichtstuk over de we-derkeeriye waardij der Kunsten en Weienschappen, dat bij do academie te Rouaan don prijs wegdroeg. Hierop beproefde zij eene navolging van Het verloren Paradijs in zes zangen, alsmede van den dood van Abel', en gaf een treurspel, de Amazonen, en oimlelijk. de Colombiade, een dichtstuk in zes zangen, in hot licht. Zoo lang mevrouw Boccage leefde, genoot zij eonen nitbundigon lof, die door hare kunne en haar uitnemend gedrag alleen kan verontschuldigd worden. „Forma Venus arte Minervaquot; was het devies harer bewonderaars, onder welke men zelfs Voltaire, Fontenelle en Clairvaut telde. Ondertnsschen zijn hare brieven, op hare reis door Engeland en Holland gesehreven, wel het belangrijkste van haren ultgegevcnen letterarbeid, en kan men daarin ten duidelijkste den indruk ontwaren, welken zij op hare tljdgenooten maakte. De werken dezer beroemde vrouw zijn in onderscheidene talen overgezet. Zij was voor hot overige eene getrouwe vriendin, zeer aangenaam in gezelschap, en bezat een uitstekend zacht karakter. |
BOCCUERINI (Luioi) werd in 1735 te Lucea geboren, en genoot het eerste onderwijs in do muzijk van don abt Vanucei, alsmede van zijnen vader, die hem vervolgens ter zijner verdere volmaking naar Home zond, waar hij oenen uitstekenden roem verwierf. Weinige jaren later keerde hij naar Lucca terug, en ging vervolgens met zijnen landgenoot Filippino Manfredi, een leerling van Naidini, naar Spanje, welks toenmalige vorst een bijzonder bevorderaar van kunsten en wetenschappen was. Bocchcrini genoot de achting des konings, die hem niet eer en geschenken overlaadde en hem bij de academie aanstelde, onder de enkele voorwaarde dat hij jaarlijks negen stukken van zijne eigene zamenstelling zoude leveren. Hij voldeed hieraan tot in het jaar 1805, wanneer hij te Madrid in den ouderdom van 70 jaren stiorf. De compositiën, door hem zclven uitgegeven, maken in hot geheel 58 stukken uit; cn bestaan in symphoniën, sextetten, quintetien, quatuors, trio's, duetten en sonaten voor de viool, de violoncello en forte-piano. Behalve deze zijn er nog eenige ongedrukte quintetten en afzonderlijke zangstnkken van hem voorhanden. Voor hettooneel heeft hij niets gearbeid, en voor de kerkmuzijk vindt men, onder zijne in het licht verschenen stukken, alleen het Stabat mater. Zijne adagio's inzonderheid zijn voor kenners een voorwerp van be-wondering, en voor kunstenaars niet zelden van bange zorg voor de behoorlijke uitvoering. BOCCHETTA. Een enge, door schansen verdedigde pas, in het Genucsche gebergte, die van Lombardije naar Genua loopt, en in den Oostenrijkschen Successie-oorlog, in 1746 en 1747, alsmede in den Franschen krijg, aan het einde der XVIIIi10 eeuw, door gewlgtige gebeurtenissen is gekenmerkt geworden. BOCCHI (Achillks), bijgenaamd Philerotes, een grondig kenner der Grlcksche en Ilebreeuwsche talen, en die voornamelijk door zijn fraai prentoboek en door andere gedichten bekend is. Dit prentoboek is het eerst to Bologna in 1555, en nogmaals in 1574 gedrukt. De platen van dit werk zijn door don beroemden kunstenaar Julius Bonasone geteekend en gegraveerd; niet allen oven goed, doch vele voortreflclijk. In de tweede uitgaaf zijn de platen door Augustinus Caraccio verbeterd, die ook de eerste naar zijne eigene teekening vervaardigd heeft, doch in weerwil van de groote verdiensten van dezen kunstenaar, moot men do voorkeur geven aau do eerste uitgave van dit zeldzame werk. BOCHIUS (Johannes) werd den 27slcn Julij 1555 te Brussel geboren, en stierf den IS^quot; January 1609. Hij heeft grooten room als Latijnseh dichter verworven. In 1587 verschonen Bochii Panegyrica duo in Antverpiam sibi Reyique restitutam; in 1590 Epi-grammata funebria ad Christophori Plantini manes', en in 1608 te Antwerpen Psalmorum David is lleroica en Variae in Psalmis observationes, physicue, ethicae, politicae et historicae, met de Ilistoria Davidica. Zijne overige gedichten heeft Sweertius verzameld en tegelijk met die van zijn zoon uitgegeven, Colon. 1615. Men vindt van beido vele gedichten in Deliciae Poetarum Delgiconm. Over Johannes, door Valerius, Andreas en Foppens den Belgischen Virgilius genoemd, leze men Saxe Onom. p. III. p. 528; Meleh. Adam! Vitae philos. p. 497 ; Bioyr. Univ. t. IV p. 627; Paquet, Foppens, Bayle, Moreri, Hoeufft t. a. p. p. 78; Peerlkamp t. a. p. p. 218—219. BOCHIUS (Joannes Ascaniüs), zoon van Johannes, door Moreri Bosch of Bocqui genoemd, te Antwerpen geboren. Na zich te Leuven en Orleans op de regtsgeleenlheid te hebben toegelegd , reisde hij door Italië en stierf in den bloei van zijn leven in Calabrië. Volgens Franc. Sweertius, die zijne Latijnsche gedichten met die van zijn vader heeft uitgegeven, zou hij, indien hij langer had mogen loven, den laatsten als dichter overtroffen hebben. Men vindt zijne gedichten ook bij Gruterus Delic. 1.1 p. 839—858 en een bij Peerlkamp t. a. p. bl. 88. verg. Hoeufft. Parn. Lat. Bely. p. 79. BOCHOLT (Frans von) is een hekend graveur'uit den laatsten tijd dor XVllc eeuw, wiens werken het karakter van de school der van Eyck dragen. Hij is in het hertogdom Berg geboren en ouder meester dan Israël van Meckenon, die zich zelfs sommige gravuren van Bocholt heeft toegeëigend , door diens naam F. v. B. op de oorspronkelijke plaat uit te schrappen, en daarvoor zijn monogram I. V. M. in de plaats te stellen, hetwelk onder anderen met |
BOC-BOD
|
„dc verzoeking van den II. Antoniusquot; plaats had ^benevens op de j)Iaat, welke „een vechtend soldaatquot; voorstelt, zigtbaar is, waar men duidelijk kan zien, dat de B. in M.| veranderd is. Bartseh beschrijft 38 platen van hein, waarvan de onderwerpen meest aan de H. geschiedenis ontleend zijn. De plaat welke Lucas en Maria voorstelt, is hoogst zeldzaam: men vindt er een exemplaar van in het DresdcnsChe kabinet van gravuren. BOCK (Hieuonyaiüs), ook wel TRAGUS geheeten, werd in 1498 te Heidesbach geboren. De eerste betrekking welke hij aanvaardde, was die van onderwijzer te Tweebruggen en opzigter van den hertogelijken tuin ; daarna werd hij prediker en geneesheer te Hornbach , en eindelijk lijfarts van den graaf van Nassau. Hij stierfin 1554, na een zestienjarig lijden, te Hornbach, aan de tering. Op zijne botanische reizen door westelijk Duitschland, in de Ardennes, op het Juragebergte en de Zwitsersche Alpen, verzamelde hij een groot aantal gewassen , welke hij in zijn bekend werk (New Kreuterbuch vom Untersc/ieidt, Würkung nnd Namen der Kreuter, so in teutschen Landen wachsen, Strassburg 1539. Fol. zonder platen) veel getrouwer en uitvoeriger dan tot nog toe het geval geweest was, beschreef, terwijl hij ook voor talrijke, meest goede en kennelijke houtsneéfiguren zorgde, welke in ecne latere uitgave daarvan (1551) gevonden worden. Met grooten ijver voor het onderzoek der inlandsche planten bezield, drong hij er steeds op aan, dat men de gewassen van zijn eigen vaderland vóór alle anderen zoude leeren kennen, en droeg daardoor niet weinig tot de behartiging der Flora van Duitschland onder zijne tijdgenooten bij. Nogthans kon deze getrouwe en naauwkeurige natuuronderzoeker het ingewortelde en zoo oude vooroordeel niet op zijde zetten, dat alle inlandsche planten inde schriften van Theophrastus, Dioscorides en andere vroegere schrijvers moesten verborgen zijn, ten gevolge waarvan hij dan ook, in het te regt brengen der oudere benamingen, menige dwaling beging. Ondertusschcn zijn de door hem zeiven beschrevene gewassen hoegenaamd niet twijfelachtig, daar hij dezen met Duitsche namen bestempelde, en door beschrijvingen en afbeeldingen zoo goed ophelderde, dat zij onmogelijk miskend kunnen worden. O. BOCKHORST (Johan van), bijgenaamd lange Jan, was een voortreffelijk historie-schilder, die te Munster omstreeks het jaar 1610 geboren is. Hij was een leerling van Jordaans. Zijne manier zweemt naar die van Rubens, doch in zijne portretten heeft hij meer het smeltende van van Dijck; ook worden zij het meest met dezen vergeleken. De vrouwenhoofden schilderde Boekhorst bijzonder aanvallig. Descamps geeft eene opgaaf zijner werken, welke zich te Antwerpen, Rijssel en Gent zoo in de verschillende museën als bij particulieren bevinden. Men kent noch de levensgeschiedenis noch het jaar van overlijden dezes meesters en weet alleen dat hij van eene goede familie was. Znij monogram is BOCKSPEKGER (Hans), ook Hikkonymus genaamd, word in 1540 te Saltzbuvg geboren, waar hij van zijn vader onderwijs in liet fresco- en olleverw-seiiilderen ontving en hem weldra in kunde overtrof. Hij schilderde veel in voorname huizen te Munchen, Augsburg, lugolstadt, Passau, Regensburg, Landshut en Sultz-burg geschiedkundige onderwerpen of phantasiën, veldslagen en jagtstukken iu fresco, welke echter door het wegbreken der huizen meestal vernietigd zijn. In het hertogelijk slot Trausnitz te Landshut beschilderde hij in 1.579 de wanden en de zoldering der ridderzaal, benevens eene aangrenzende kamer en kabinet; op don trap schilderde hij eenige portretten van hofnarren, waarom dozen den naam vau den narren-trap draagt. Die schilderijen hebben veel door den oorlog geleden. Men vindt nog schilderijen van dezen meester in de koninklijke Reijersclie galerij. Bocksperger hooft ook voortreffelijke hout-sneden geleverd en werkte voel voor den, als uitgever van drukwerken met houtsneden, hekenden Si-gismuml Poijerabond. Deze gaf onder andoren uit: Newve Biblische .figuren desz nlten und neuwen Testaments u. s. tv. durch I. Bockspergern von Saltzburg den jmgern, nachgeriszen durch Josz. Amman von Zxmjdi, Frankf. a. M. 1564. Bocksperger maakte ook 122 houtsneden voor een bij dien uitgever in 1569 gedrukten bijbel, welke onder zijne beste voortbrengsels gerekend worden. Verder tcoke-tiingen voor het dicren-book, hetwelk in 1569 to Frankfort in kl. 4» U. |
verscheen, waarvoor G. Schalier do korte berijmde beschrijving gaf, en die door Josz. Amman gesneden zijn. Van dit werk zijn latere uitgaven in 1592 en IB17 verschenen. Nog gaf hij met Tob, Stimmer, Ch. Mnurer en andoren , schoone houtsneden in het te Straatsburg door Th. Rihel in 1574 gedrukte werk, hetwelk later in 1596 in dozolfde plaats herdrukt is, onderden titel; TitusLMus und Lucius Florus, von Ankunfft und Ursprung des Uömischen Reich etc. Zijn monogram is B ; P. I. BOCSTADIUS CAniiAtiAMUs)of BOCHSTAD, Latijnschdichter. Mon heeft van hem; 1/i/nmus Beinsianus in Jesuin Christum. Accedunt djusdem poëmata, Vltrajectina, Ultrajeeti 1646. BODDAERT (Pietkk), den 61!quot;quot; Julij 1694 te Middelburg geboren, werd na zijne studiën to Leydon volbragt te hebben, in in 1718 griffier van het leenhof van Vlnanderen en kort daarna van hot cdolmogend eollogio tor Admiraliteit in Zeeland, welken post hij tot zijn dood (den 28silt;™ Jan. 1769) bekleedde. Reeds in zijne jeugd gaf hij proeven van zijn lust tot de beoefening der Nc-dcrduitschc poëzij , en met zijne kunstvrienden Pieter do la Ruc, Steongracht en Swanke, Dichtlievende tijdkortingen (XiOyt-lGn 1717 011 1718) in het licht. Vervolgens beproefde hij met de la Rue eene vertaling in Nederduitsche verzon van Crobillons Atreus en Thij-estes. Door don vromen Swanke tot eene ernstige denk- en levenswijze overgehaald, legde Hoddaert zich meer toe op stichtelijke poëzij, die hij onder den titel van Stichtelijke Gedichten eerst in ecu deel in groot 80 in 1726 uitgaf, dat in 1728 en 1735 herdrukt en weldra van een tweede en derde deel gevolgd word, welke drie doelen, als ecu vierde druk in 1741 in 4quot; met het portret des dichters zijn uitgegeven, terwijl in 1752 een vervolg daarop in hetzelfde formaat vcrscheen, wolk vervolg ook in 8quot; als oen vierde deel is gedrukt. In 1761 gaf zijn zoon zijne Nagelaten gedichten en Levensbeschrijving in het licht. Boddaort levert, volgens Witsen Geijsbeek (li. A. C. Woordenboek d. I, 306) een zonderling verschijnsel op van achteruitgang in do dichtkunst. Niet do minste zweem van dat echt poëtische, dat zich zoo duidelijk aankondigde in zijne eerstelingen, geen dichterlijk denkbeeld hoegenaamd is in zijne stichtelijke gedichten te ontwaren. Pieter Boddaert Junior, kleinzoon van dezen dichter is berucht door zijne zodeloozo gedichten, die o. a. voorkomen in de Nagelutene Portefeuille van M1'. P. Boddaert, Amst. 1805. Hij was in datzelfde jaar overleden. BODDAERT (Pieter), jongste zoon van den voorgaanden , was omstreeks hot jaar 1730 geboren en word Stads-Medicinae Doctor en Raad der stad Vlissingen. Deze laatste betrokking hooft hij slechts korten tijd waargenomen, daar zij hem te veel lijd ontnam , dien hij liever aan het onderzoek der natuur wilde wijden. Hij is ook te Utrecht Lector in do Natuurlijke geschiedenis geweest. Te Amsterdam had hij kennis gemaakt met J. A. Schlosser, oen jong genecshoer, die ecne rijke verzameling van voorwerpen van natuurlijke goschiedenis had bijeen gebragt en er eenigon van had beschreven; na zijn overlijden in 1769 word de uitgaaf van deze beschrijvingen eenigon tijd door Boddaert voortgezet. Boddaert heeft ook ondorscheidone werken in het Nederduitsdi overgebragt 011 met aantookoningen vermeerderd, als: Pallas, Dierkundig Mengelwerk, Utr. 1776 in 4quot;; Lijst der Plantdieren, beschreven door den heer Pallas, met aanmerkingen, Utr. 1768 in 8°; Hunter, over de Tanden , Dordr. 1773 in 4»; Shaw, Reizen door Barbarijen en de Levant, Amst. 1771 in 4lgt;. Voor andere werken schreef hij voorreden. Ook hoeft hij onderscheidene oorspronkelijke verhandelingen over do natuurlijke historie geschreven, die in de Nova Aeta Nat. Curiosorum en andere tijdschriften worden aangetroffen. Nog heeft men van hom Notice des principaux Ouvra-ges zoologiques enluminés, avec la table des planches de Daubenton, Utr. 1783 in fol. Dit werk is zeer zeldzaam geworden. Pieter Boddaort overleed in 1795. BODE (Mattiits). Een verdienstelijk Amsterdamsch dichter, die onder opzigt van don hoogleoraar Francius in 1696 eonige vertalingen nit Horatius in het licht gaf en later een paar vrij goede overzettingen der Fransche treurspelen Orestes en Pt/lades, 1702, en Polyxcna 1703. BODEGRAVEN. Een groot en net gebouwd dorp met 2560 inwoners, die meest hun bestaan vinden in den landbouw en het boter en kaas maken. Hot ligt 5 uren van Leydon, 2 uren van Woerden en evenveel van Gouda, aan den Rijn. De grootc sluis welke hier in den Rijn ligt, dient om het opperwater uit Rijn- 12 |
90
|
land te houden. Bodegraven is zeer oud en was reeds in de XIde eeuw een leen van het Utrechtsehe bisdom, doch werd later met Holland vereenigd. Menigmaal heeft Bodegraven de rampen des oorlogs ondervonden; in 1480 werd een deel van het dorp door de Hoekschen verbrand; in 1507 door de Gelderschen. Den 26ste,i December 1672 werd het door de Fransehen overvallen, uitgeplunderd en verbrand, terwijl vele inwoners op onmensche-lijke wijze werden om het leven gebragt. Eene herhaling van dit gruweltooneel moest het naburige Woerden in November 1813 beleven. BODEMERIJ is een zeecontract, waarbij gelden op een schip geschoten worden onder verband van vaartuig en vrachtpenningen. Ons Nederlandsch wetboek van koophandel noemt haar (art. 569) „eene overeenkomst tusschen eenen geldschieter en geldopnemer, waarbij eene som gelds wordt opgeschoten met beding van premie en onder verband van schip of goed, of van beide, met dat gevolg, dat indien het verbondene, geheel of gedeeltelijk, door toevallen op zee vergaat of vermindert, de geldschieter zijn regt op de opgeschoten penningen en op de premie verliest, voor zooverre dit een en ander niet op hetgeen overblijft kan worden verhaald, maar, indien het verbondene behouden ter plaatse zijner bestemming aankomt, de hoofdsom benevens de premie moet betaald worden.quot; De VIIIst0 titel van het IIdo boek van ons wetb. van kooph. bevat verdere bepalingen hoe dit contract wordt daar-gesteld en geregeld. BODIN (Jean) te Angers geboren, een der uitstekendste Fransche geleerden der XVIde eeuw, studeerde te Toulouse in de regten, was eerst van plan zich als hoogleeraar in dit vak aldaar neder te zetten, doch veranderde van voornemen en werd advocaat te Parijs. De roem zijner geleerdheid, bewoog koning Hendrik III, die de letterkunde beschermde en in het onderhoud der geleerden vermaak schepte, Bodin bij zich te ontbieden. Welhaast stond hij in zulk eene hooge gunst bij den koning, dat deze Jean de Serre, die een beleedigend geschrift tegen Bodin had in het licht gegeven, om zijnentwil gevangen zette. Ook Francis van Frankrijk, hertog van Alemjon en Anjou, broeder der koningen Frans den IIlt;len, Karei den IXdenen Hendrik denIII(len, overlaadde hom met gunstbewijzen, en verbond hem aan zijn persoon. Hij volgde hem naar Engeland en Vlaanderen als een zijner voornaamste raadgevers. In Engeland had hij het genoegen te zien dat zijne boeken over de republiek , door de Engelschen in het Latijn vertaald, op de academie te Cambridge werden voorgelezen. Na den dood van Alei^on zette hij zich te Laon neder, huwde er Framboise Trouillart, weduwe van Claude Guyart, controleur van de koninklijke domeinen in Vermandois, bekleedde er aanzienlijke waardigheden, en overleed er in 1596 aan de pest. Ofschoon hij in de Ragguagli van Boccalini ten vure gedoemd is als atheist, wijl hij in zijne boeken over dc republiek gezegd had, dat men aan de secten vrijheid van conscientie moest geven, Possevin hem ten !aste legde dat hij tegen dc godsdienst geschreven had , anderen hem van tooverij beschuldigden, hielden hem de meesten zijner tijdgenooten voor een zeldzaam vernuftig en geleerd man. In 1506 gaf hij zijne Méthode de Vhistoire, in 1508 zijn Discours sur le fait des monnaies et lidponse aux paradoxes de Malestroit, touchant Venchêrissement dc toutes choses et le moyen d'y rémedier. In 1576 verscheen zijne/ic/JMMV/we, later door hemzelven in het Latijn overgebragt en meermalen herdrukt in folio. Dit werk is het beroemdste dat Bodin heeft nagelaten; Mornac, de president de Thou en anderen hebben het hoogclijk geprezen. Veel lof verwierven ook zijne tafelen van het regt {Juris uni-versi Distributio) in 1578 te Lyon uitgegeven. In 1579 volgde zijne Demonomanie des sorciers met eene Refutation du livre de Lamiis de Jean Wier, médecin du due de Cleves. In 1576 had hij eene Relation des états de .ö/o/« uitgegeven. en weinig tijd voor zijn dood schreef hij zijn Théatrede la nature universelle. Behalve deze boeken schreef hij een zamenspraak over de godsdiensten {Heptaplonieron sive de abditis reruni sublimium arcanis) een boek de Decretis, de Imperio et Jurisdictione, Legis actionibus et Judiciis die niet uitgegeven, maar gedeeltelijk voor zijn dood op zijn bevel verbrand zijn. BODLEY (Thomas), Engelsch edelman te Exeter geboren in 1544, door koningin Elisabeth in verschillende diplomatische betrekkingen gebruikt; van het hof verwijderd, begaf hij zich naar Oxford, waar hij zich onledig hield met het in orde brengen |
der Bibliotheek, die hij met eene menigte hoeken verrijkte. Deze bibliotheek, door Jacobus I gesticht, is eene van de beroemdsten der wereld. Bodley stierf in 1612. Bearne heeft cenigc geschriften van dezen letterkundige verzameld en uitgegeven met den tiiel van: Reliquiae Bodleianae, London 1703 in 8°. — Bodley (Lawrence), kanunnik te Exeter, waar hij in 1546 geboren en in 1615 gestorven is, is schrijver eencr elegie op bisschop Gwel. BODMER CJohan Jakob) was de zoon eens predikants en werd in 1698, in de nabijheid van Zurich, waar hij zijne jeugd in een ongestoord genot der natuur doorbragt, geboren. Hij haalde uit den Bijbel, de herscheppingen van Ovidius en later uit ridderromans, het eerste voedsel voor zijnen geest, en beminde de oude letterkunde over het algemeen meer wegens haren inhoud, dan uit hoofde der taal. Ovidius, Homerus, Horatius, benevens do beste nieuwere schrijvers en dichters van zijnen tijd, werden dus eerlang het meest door hem beoefend. In 1719 drong Bodmer, in gezelschap met weinige, doch beproefde vrienden, diep in het gebied der oude en nieuwe letterkunde door, en leerde van Bayle, Montaigne en den Engelschen Spectator, wijsbegeerte, wereld-en menschenkennis, zoodat hij in 1730 als hoogleeraar in de Hel-vetische geschiedenis en staatkunde werd aangesteld, welken post hij niet zonder roem bekleedde. In 1737 werd hij lid van den grooten Zurichcr raad; doch begaf zich, na den dood zijner vrouw en kinderen, naar een landgoed ; legde zijn hoogleeraars-ambt neder, en stierf in 1782 in het 85ste jaar zijns ouderdoms. Merkwaardig en heilrijk zijn Bodmers verdiensten bij de Duitschc letterkunde, waarin men hem, op het veld van kunst en fraaije wetenschappen in zeker opzigt als den eersten Duitschen beoor-deelaar kan aanmerken. Hij baande den weg, dien Lessing naderhand bewandelde; bestreed het eerst Godsched en zijne leerlingen; beschermde en verdedigde Wieland, Glqim, Klopstock en anderen; bragt oude vergetcne dichters en minnezangers weder te voorschijn; maakte deDuitschers met Miltons „Verloren Paradijsquot; bekend; vertaalde Homerus en zorgde tot aan het einde van zijn leven voor het welzijn der Duitschc letterkunde. Over Bodmer leze men: üeber Bodmer von Lemhard Meister, Zurich, 1783. Jo. Jac. Nottingcri .4croawa de Jo. Jac. Bodmcro, Turici 1783. Deutsches Museum, 1783 Bd. I Februar. S. 169, S. 187—189. G. F. Standlin, Briefe berühmter und edler Deutschen an Bodmery Stuttgart 1794. F. v. Hagedorn's Poetische Werkc\, her-ausyegeben von Eschenburg, Th. V. S. 82—124. S. 158—213. Briefe rfe?'/Sc/iwc/zcr Bodmer, Sulzer, Gessner, cws Gleim's///e-rarischen Nach lass herausgegeben von W. Korte, Zürich, 1804. BODMER (Gottlieb) dc zoon eens schoolmeesters in het Beijcrsche, werd in 1804 geboren en bezocht de academie te Munchen, om zich aan de schilderkunst te wijden. Hij legde zich met een goeden uitslag op het portret-schilderen toe, in het leeren van welk vak hem ook de hofschilder Stieler behulpzaam was. Zijne portretten waren zeer gelijkend. De voorstelling van een land-meisje, dat uit een met wijngaard-ranken omgeven venster in gedachten uitziet, vond grooten bijval; later heeft hij naar deze schilderij een steendruk vervaardigd. In dit vak was het dat hij eigenlijk uitmuntte. De boekhandelaar Franckh van Stutgard gaf daartoe aanleiding. Deze kende Bodmer als een voortreffelijk teekenaar en droeg hem in 1829 op, om de Madonna de San Sisto van Raphael in steendruk uit te voeren, hetwelk hij naar de gravure van Muller volbragt, ook slaagde hij er in om niet alleen de teekening, maar de harmonie der gravure uitmuntend weder te geven. Daar de uitgever de vroegere bepaalde som niet betalen kon, gaf de kunstenaar de plaat zelf in het licht en won daarmede veel meer dan bepaald was. Dit moedigde hem aan om twee schilderijen van H. Hess op steen te teekenen, welke litho-graphicn evenzeer algemeen bijval vonden. Bodmer reisde daarop naar Parijs, waar hij een jaar vertoefde, om zich in het technische van zijn vak verder te oefenen. Gedurende dien tijd maakte hij zich de bevallige manier der Franschen eigen en teekende er verscheidene goed gelukte platen, onder welke „Amor en Psychequot; naar F. Gerard, de meest bekende is. Te Munchen teruggekeerd, ondernam hij groote werken. Hij gaf „het afscheid van koning Otto van Griekenland,quot; naar eene teekening van Philipp Foltz, waarop 42 portretten voorkomen; naar denzelfdcn tecke-naar „de Ridderen zijn liefjequot; „de Zwitser Grenadierquot; naar Johann Kirner, welke allen van eene voortreffelijke behandeling |
-BOE
BOD
91
|
yetuigon. Spoedig gaf hij echter aan de mode toe, verwisselde de krachtige, eenvoudig bevallige manier tegen ecne die meer effect gaf en word vlak en mat. Het plan om do schilderijen dor museums te Munchen op steen geteekend uit te geven bleef on-volvoerd. Hij stierf den 1111''quot; Julij 1837. liODONI (Giamdaïtista), in 1740 te Saluces in Piemont, waar zijn vader boekdrukker was,'geboren en to I'adua in 1813 gestorven, lid van verschillende geleerde maatschappijen, ridder der orde van de beide Sieilicn en van de liéunio, directeur van de koninklijke boekdrukkerij te Panna. Groot was de roem dien hij als boekdrukker verwierf, vooral doorzijn Homerus, een meesterstuk van typographic. Zijn beroemd Manmie Tipografico, in 1788 verschenen, bevatte ilO Latijnsche, 50 Italiaanscho, 28 Grieksche letters. Er verschonen twee uitgaven van, de ecne in 4°, de andere in 8quot;. De dood verraste hem toen bij de derde uitgaaf van dit werk gereed maakte. Zij versehcen in 1818 (2 d. in 4») en bevat 250 verschillende, Grieksche , Latijnsche, Oosterschc, Russische en andere letters met een groote pracht van bloemwerk. Lama beeft in 1816 het leven van Bodoni gegeven. BOKCKH (Ciiuist. Gonr.j, Duitsch godgeleerde, in 1732 te Memmingcn geboren, in 1792 gestorven, heeft vorsehillende zeer geachto werken over de opvoeding gcsclircvcn, waaronder ecne Kinder-courant, Neurenberg 1780—1783. Hij was ook een der redacteurs der algetneene bibliotheek van openbare en huiselijke opvoeding, Nordling 1774—80 ss. d. in 8°, en gaf met Graetcr oen tijdschrift over de oude Duitsche literatuur in het licht, 1791— 1792, een d. in 8». BOECLEK (Jak Hkndkik), geschiedschrijver, in 1611 te Kron-heim geboren, werd twintig jaren oud hoogleeraar in de welsprekendheid aan de academie van Straatsburg, later booglecraar te Upsal, eindelijk geschiedschrijver van Zweden met eene wedde die koningin Christina hem uitbetaalde, tot dat zijne gezondheid hem noodzaakte zich naar een minder strenge luchtstreek te begeven. Te Straatsburg geroepen tot den leerstoel der geschiedenis, werd hij kort daarop raad van den keurvorst van Mcints en van den keizer, die hem tot Comes Palatinus verhief. Hij stierf in 1672. Men heeft van zijne band Commentariën op Ilero-(liamis, Suetonius, Manilius, Terenlius, Cornelius Nepos, Herodotus, Ovidius, Vtrgilius, Vellejus Patereulus, Tacitus, Polybius\ redevoeringen, gedichten en programmen, doorj. Alb. Pabiieius verzameld en in 4 d. in 4° in 1712 uitgegeven, en eenige geschiedkundige werken die thans vergeten zijn. BOEDIKEK (Joh.), taalkundige, in 1641 in Pommcren geboren, studeerde aan bet gymnasium te Berlijn, waarvan hij vervolgens rector werd. Hij beoefende de Lat. poezij en vervaardigde ook Duitsche gedichten, die zeer geacht waren en stierf in 1695. Men heeft van hem beginselen der Hoogdnitsche taal, die dikwijls herdrukt zijn; voorts Vestibulum linguae Latinae, Epigrammata juvenilia en een mengelwerk getiteld; Boedekeri opuscula. BOEDBOMIOS was een bijnaam van Apollo te Athene; aldaar werd, waarschijnlijk den 7(len van do maand Boëdromion, overeenkomende met de laatste helft van Augustus en het begin van September, hem ter eere een feest, Boëdromia genaamd, gevierd, ter gedachtenis van de overwinning der Athe-nienzers over de Elcusiniers; by welke gelegenheid Apollo hun ingegeven had met groot geschreeuw op de vijanden aan te vallen. BOEG (deJ is het voorste gedeelte van een schip, aan weerszijden van den voorsteven. Men zegt, met den boeg naar den vijand gekeerd, of naar den wal liggen. Inwendig bevinden zich ■n den boeg vaneen linieschip, de wapenkamer of de bergplaats van konstapels-gocderen met de toegangen tot de kruidkamer enz.; in een fregat insgelijks, cn daaronder de hel. BOEGSEREN zegt men van een schip dat voornamelijk bij stilte, door middel van oen of meer sloepen, met een tros aan het schip verbonden, voortgerooid wordt. BOEGSPRIET (de) is een vierde mast, welke in een hellenden stand voor het schip uitsteekt; zij wordt verlengd door het kluifhout en dit, als men boven-bramtuig voert, door bet jaaghout. De boegspriet dient om de zeilaadje naar voren uit te breiden en is tevens de voorname grondslag ter bevestiging van het voortuig en daardoor ook van een groot gedeelte van hot aehtertuig. Men merkt haar als de sleutel van het gehcele tuig aan en gebruikt vele voorzorgen om haar door woelingen, water- en boeg-staggen enz. te bevestigen. |
UOEHME (Jon. Euskb.) booglecraar in dc geschiedenis en geschiedschrijver van den keurvorst van Saksen, in 1717 te Wurt-sen geboren, in 1780 te Leipzig gestorven, gaf verscheideno bevallig geschrevene dissertation in de Latijnsehc taal in liet licht over do godsdienst, zeden cn koophandel der oude Germanen, en verzamelde bouwstoffen voor dc geschiedenis van Saksen (Augsburg 1782 in 8U.) Zijn zoon Joh. Samuel, te Frankfort aan den Oder in 1704 geboren, was hoogleeraar te Hallo en vertrouwde raadsman van Frederik II, die hem tot den adelstand verhief. Hij stierf in 1792, een groot getal Lsitijllsehc geschriften over het Jus criminale nalatende. BOEKBINDER (Geiiuit kn Bartel) hoofden van de weder-doopers en handlangers van Jan Matthijsz. BOEKDRUKKUNST. Geenc uitvinding heeft grooteren invloed gehad op de verspreiding dor beschaving cn het veranderen van den toestand dor menschen, dan die der boekdrukkunst, welke dan ook tc regt een tijdstip in de wereldgeschiedenis genoemd mag worden , waarvan een geheel nieuw tijdperk uitgaat. De xy-lographie, waarbij schrift in houten tafels gesneden cn afgedrukt wordt (nog voortdurend bij do Sinczen cn Japannezen in gebruik, die geene bewegelijke karakters behoeven) is do oudste wijze van drukken. Deze was in do XVllc eeuw ook hier te lande bekend en werd er door do printers uitgeoefend; ook was het afdrukken van metalen platen reeds in gebruik, toen omstreeks dc eerste helft dier eeuw Laurens Janszoon Koster (zie Koster) op do gedachte kwam de letters afzonderlijk to snijden of tc gieten en naar mate van het gelang dor woorden om te zetten. Men bewaart te Haarlem nog de eerste boekdrukken welke door Koster vervaardigd zijn, namelijk twee boeken in folio ; het eerste bevat drie verhandelingen, waarvan de eerste omstreeks 1428 gedrukt is, de tweede in 1430, cn doderde, het SpeculumImmanae saloationis, in 1440 in Go-tbisehe karakters en vol verkortingen. Het andere folio-boekdeel bevat den Spiegel onzer behoudenis — hetzelfde werk als bet laatstgenoemde, in het Hollandsch. Sedert werd do kunst door een Duitseher, een knecht van Koster eerst naar Straatsburg en kort daarop naar Mcints overgebragt. Do Duitschors beweren dat do boekdrukkunst aldaar door een patriciër dier stad, Johannes of Hans Gensfleisch, genaamd Gutenberg, uitgevonden is. Dc onjuistheid dezer bewering is eerst door Hadrianus Junius in zijne Batavia (Leyden 1588) later door van Oosten de Bruin in zijne Geschiedenis der stad Haarlem aangetoond, terwijl Meerman in zijne O rig in es lypographiae, 1765, dc eer van Haarlem verdedigde cn eindelijk Jac. Koning in 1816 in zijne Verhandeling over den oorsprong enz. der boekdrukkunst, welke door dc Hollandscbe maatschappij van wetenschappen bekroond en uitgegeven werd, het pleit ten volle beslechtte. Ondertussehcn wordt dit nimmer door de Duitsehers toegegeven, onder welke in 1831 Schaab cn in 1836 Wetter weder als kampvechters voor Gutenberg opstonden, terwijl onzer zijds do eer van Haarlem door Sehcltcma en anderen verdedigd word. Ondertussehcn vordert do billijkheid dat men de eer dor verbetering en verdere volmaking aan Gutenberg, Faust, Schöffer en andere vroegere drukkers toekenne. Het eerste, door de drie genoemde mannen gemeenschappelijk mot beweegbare letters gedrukte werk, werd in 1455 voltooid en was een Latijnsche bijbel in twee folio doelen. Schöffer verbeterde hot lottcrgictcn zoodat kleinere letters gebruikt konden worden dan het toon aangewende missaalschrift, waarmede in 1457 de Psalmen cn in 1459 hot Rationale van Durandus gedrukt werden. In 1460 kwam het Catholicon van Janua te Meints in het licht. Van Meints verspreidde zich do kunst vrij spoedig door geheel Duitschland. Sweynhem en Pannarz bragten haar in 1464 naar het klooster Subiaco en daarop naar Rome over, on Jan van Spiers in 1469 naar Venetië, dat spoedig onder alle steden van Italië cenon eersten rang in do drukkunst innam. In 1470 werd do eerste bockdrukkorswerkplaats in Frankrijk, in dc Sor-bonne tc Parijs, opgcrigt. In do Nederlanden worden Antwerpen, later Amsterdam cn Lcydon do voornaamste drukplaatsen. In Zwitserland was sedert 1474 Basel de eerste. Ongeveer ter zclfder tijd werd ecne boekdrukkerij in Engeland door Caxton bij Westminster en in Spanje door een Duitseher to Valencia opgerigt. |
BOE
|
Kcnc eeuw later vovsproiddo de kunst ziel» ook buiten Europa. Do onderkoning van Mexico, Antonio de Mendoza, bragt haar omstreeks 1550 door eenen drukker uit Lombardije aldaar over. In denzelfden lijd of iets later drukten de Jozuïten te Lima in Peru en op oenige plaatsen in Sina, Japan , op de kust van Malabar en waarschijnlijk ook op do Philippijnsche eilanden. In do volgende eeuw werd de boekdrukkunst door do Maroniten naar den Libanon overgebragt. In 1640 liet oen noneonformistiseh prediker hot eerste werk in Noord-America te Cambridge, Massascluisets, door oenen drukker uit Londen drukken; spoedig daarna werden er drukkerijen te Uoston en te Philadelphia opgerigt, in welke laatste stad later Uenjamin Franklin (zie Franklin) drukte. Na de grondvesting dor vereeniging van de staten als onafhankelijke gewesten, hebben zich do drukkerijen aldaar zoodanig vermeerderd, dat tegenwoordig aldaar naar verhouding^dor bevolking een grooter aantal typographische inrigtingen bestaat dan in andere landen; doch zij drukken voornamelijk dagbladen. In de XVIII'10 eeuw verspreidde zich de boekdrukkunst ook in de Oost-Indien, waar zij over Ceylon naar Batavia kwamen inliet einde dier eeuw ook Sidney in Nieuw-Holland bereikte. In 1812 en 13 werden op het Hngelsche schip Caledonia in de Middollandsche zee eenige geschriften gedrukt en kapitein Parry had op zijn schip Ileela eene pers , mot welke in 1819 en 20 de Ncw-Ceorqia Gazette and Winter-Chronicle gedrukt werd. De Armeniërs begonnen in 17G7 te Venetië en Conslantinopel te drukken, de Jodon reeds in 1480 te Soneino bij Milaan en in Portugal. Bij de Turken vindt men niet voor 17SG van Tnrksche drukkerijen gewag gemaakt; toen was zekere Ibrahim Effondi te Constantinopel hof-boekdrukker. Mehemet-Ali heeft in 1822 te Bulak bij Cairo eene drukker\) gevestigd. Vergelijk Ternaux-Compans, Notice sur les imprinwies qui existent et qui out existé hors de VEurope, Paris 1842. De beroemdste boekdrukkers hecten Manutius, do Giunti, Rapheling, Plantijn , Elzevier, Luchtmails, Breitkopf, Baskerville, Didot, Bodoni. Zie do moeste dezer artikels afzonderlijk behandeld. Vergelijk ook het art. Stereotypie. Het vierde eeuwfeest der boekdrukkunst word in 1840teMeints en don lOquot;®quot; en lllt;ll!n Julij 1823 te Haarlem gevierd. Vergelijk daaromtrent de Gedenkschriften toegens hel vierde eeuwgetijde van de, uitvinding der hoehdrukkunst, Haarlem 1824. BOEKOKU1CPERS. (Zie Drukpers.) BOEKENBOOM. (Zie Beuk.) BOEKERIJ. Reeds in de grijze oudheid werden verzamolingon van boekrollen daargesteld; do oudste wordt door de overlevering aan den Egyptisehen koning Osymandryas toegeschreven j ook spreken de oude schrijvers van eene boekerij der oude Perzische koningen te Susa. In Griekenland legde Pisistratiis te Athene hot eerst eene boekerij aim , welke Xerxes naar Perzië liet voeren, doch die door Seleucus Nicator aan Athene teruggegeven werd. Do beroemdste boekerij der oudheid was die to Alexandria. (Zie aldaar.) Aemilius Paulus on Lucullus bragten do eerste bi-bliothekon als buit naar Home, doch de eerste openbare boekerij werd er door Asinius Pollio opgerigt. Augustus stichtto do beide boekerijen Palatina en Octaviana, welke in den brand onder Nero vernield zijn. Domitinuns herstelde ze on ook Trajanus oragt eene beroemde boekverzameling bijeen. Publius Victor, die Rome in de IV11quot; eeuw beschreef, telde or 28 openbare, behalve een groot aantal aan zienlijke afzonderlijke boekerijen. Dan al deze schatten worden, deels door de verwoestende volksverhuizingen , deels door de beeldenstoriners, vernield of verstrooid. In de IX'lc en XIlie eomv werden door den kundigen Oost-Romein-sclien keizer Basilitis Macedo en door do geleerde Comnonisehe keizerlijke familie, verscheidene boekverzamelingen, inzonderheid in do kloosters op de eilanden van den Archipel en op den berg Athos opgerigt, en hadden do Arabieren eono aanzienlijke verzameling van Arabische boeken in Alexandrië; terwijl Al Ma-moom vele Griekselie handschriften (codiccsj liet opkoopen en naar Bagdad brengen. In hot westen werden, inzonderheid sedert do laatste helft der VHIst0 eeuw op aanmoediging van Karei den Grooten boekerijen aangelegd. In Frankrijk was die in de abdij •SV. Germain des Prés in Parijs de beroemdste. In Duitschlaiid waren de boekverzamelingen te Fulda, Corveij, en sedert de XIdlt;! eeuw te Hirschau de hoste. In Spanje hadden de Arabieren sedert de XH'ie eeuw 70 openbare boekerijen, waarvan die te Cordova 250,000 doelen bevatte. Ook in Engeland en Italië werden door Richard Angervillo, Petrarcha, lioecaceio en anderen boekvorzanielingen aangelegd. Na de uitvinding der drukkunst konde dit gemakkelijker en met minder kosten geschieden. Martinus de Vlll! logde den grond tot de boekerij in het Vaticaan , en de kardinaal Bessarion vermaakte zijne aanzionlijke verzameling aan de kerk van St. Marcus te Venetië. Vergelijk: Potit-Radel, Recherches sur les Dibliotheques anciennes et modernes, Jtisqu' a la fondation de ld bibliotheque Mazarine. Parijs 1819. Wij laten hier eene opgaaf volgen van eonige beroemde boekerijen van den te-genwoordigen tijd in hot buitonland en geven daarna een overzigt van de Nedorlandsche bibliotheken. |
De keizerlijke boekerij to Parijs bevat meer dan 800,000 gedrukte boekdoelen, 80,000 handschriften en ongeveer een millioen geschiedkundige bewijsstukken en acten; de keizerlijke to Potersburg moor dan 400,000 boeken en 20,000 handschriften. In De-neinarken bevat de koninklijke boekerij te Kopenhagen 410,000 boeken en meer dan 5000 handschriften. Bij den verkoop der fraalje bibliotheek van graaf Otto Thot word zij met 50,000 boek-deelen vermeerderd, terwijl do graaf bij uitersten wil aan haar vermaakte 4154 bandschriften mot eene kostbare verzameling van 6159 gedrukte werken van voor het jaar 1540. De bibliotheek van het Britscho museum te Londen bevat ongeveer 300,000 boukdeelen, to zamen ongeveer 500,000 werken en vlugschriften uitmakende, ook telt zij bijna 30,000 handscliriften. (^Vergelijk Examen de ce que ren/enne la Bibliotheque du Mnsée Britaunique, extraii de documents authentiques soumis au parlement en 1846 par Octave Delepierre, Brux. 1846.) De boekerij der Universiteit te Edinbnrg bestaat uit omtrent 50,000 gedrukte werken en eenige handscliriften; die der regtsgeleerden van dezelfde stad uit omtrent 80,000 gedrukte werken en 1000 handschriften. De boekerij van de Universiteit te Glasgow bezit omtrent 30,000 boekdoelen, die van Kings College te Aberdeen omtrent 14,000 en die van de Universiteit van St. Andries omtrent 36,000. De Bodleyaansehe te Oxford bevat 220,000 boekon en 17,000 haiidschrittcn; die van Trinity-college in Ierland 40,000 gedrukte werken en 1100 Arabische, Perzische, Hobreeuwschc en andere handsehriften. De Vaticaansche bibliotheek werd door Paus Martinus den V1quot;1quot; geslicht; men schat het aantal der aldaar aanwezige gedrukte werken op 300,000 en dat der handschriften op 24,000; behalve deze booker i heeft Rome nog vele anderen: die van Barberini bevat 60,000 gedrukte werken en verscheidene duizends handsehriften; de bibliotheek Colonna telt omtrent 400 werken en platen van de XV11quot; eeuw, en in die van het Romeinselie col-legio zijn de werken der kerkvaders te vinden. De Ambrosiaanschc boekerij te Milaan bevat moor dan 60,000 boeken en 15,000 handschriften, die van Magliabecehi te Florence 100,000 boekdeelen en 8000 handschriften; do koninklijke te Napels 150,000 boekdeelen en vele zeldzame handschriften; die van Bologne 150,000 boekdeelen en 9000 handschriften. In Spanje bestaat do boekerij te Madrid, door Philips den V11quot;11 gesticht en door zijne opvo.gers uitgebreid, thans uit meer dan 200,000 boekdoelen en een groot aantal zeer kostbare Arabische handschriften. Die van San Isidoro bezit 60,000 boekdeelen, en die van het Escuriaal naar de laatste opgave 200,000 met vele Arabische handschril'ten. Zurich in Zwitserland heeft eene openbare bibliotheek, waarin 25,000 boekdeelen en eenige merkwaardige manuscripten gevonden worden. In Duitschland treft men de volgende grootore bibliotheken aan. (Verg. Dr. Julius Pctzholdt, Handbuch deutscher Bibliotheken, Hallo 1853.) De hof- en stuats-boekcrij te Munchon, door hertog' AlbertdenVlll!ntussehcn 1550 en 1579 gesticht, voor welke koning Lodowijk I, in 1832 in de Ludwigstrasse een prachtig gebouw stichtte, bevat 800,000 boekdeelen, waaronder 13,000 incunabelen, 100,000 dissertatien en 300,000 vlugschriften, daarenboven 22,000 meest Latljnsehe handscliriften. De keizerlijke hotbiblio-theek, reeds in de XVJe eeuw gesticht en in hot keizerlijke slot bewaard, bevat 350.000 boekwerken, 15,000 incunabelen, 20,000 handschriften, «aarondcr 3000 op perkament en 300,000 jdaat-diukkcn, welke laatste door Bartsch in 5 afdeelingen verdeeld en op 3 millioen Fl. C. M. geschat werden. De Univorsiteits-biblio- |
BOE
|
tlieek aldaar bevatte in 1843 reeds 115,066 boekdeelen; meer dan 53,000 lezers bezochten in dat jaar de leeskamer. De Universi-telts-boekerij te Göttingen welke van 1737 dagteekent, bevat ongeveer 350,000 gedrukte boekwerken benevens 4—5000 handschriften. De koninklijke bibliotheek te Dresden, die hare stichting aan don keurvorst Augustus van Saksen te danken heeft cn zich in het zoogenaamde Japansche paleis bevindt, bevat meer dan 300,000 boekdeelen, 2800 handschriften , 182,000 vlugschriften en 20,000 landkaarten. De koninklijke boekerij te Berlijn dagteekent van voor 1650 en bevat ongeveer 500,000 boekdeelen en 10.000 handschriften; het gebouw werd door koningFrederik don jldon gesticht doch eerstin 1843 voltooid. De universiteits-boekerij te Praag bezit 101,166 boekdeelen met 7662 handschriften; de koninklijke boekerij te Stuttgard, eene stichting van hertog Karei van Wurtemberg (1765) 360,000 gedrukte werken, waaronder 25,000 incunabelen en 9000 bijbels in meer dan 60 talen, bovendien 3400 handschriften. De koninklijke boekerij te Bamberg bevat 61,000 boekdeelen en 2600 handschriften; die der Universiteit te Bonn 70,000 boekd. en 230 handschr.; die te Karlsruhe 80,000 boekw.; die te Kassei 70,000 boekd. en 400 zeer belangrijke handschriften; die te Erfurt 40,000 boekd; die te Erlangen 100,000 boekdeelen en 500 handschr.; die te Frankfort a. d. M. 80,000 boekd.; die te Freiburg in Breisgau 80,000, die te Giessen 100,000, die te Gotha 140,000 met 5000 handschr., die te Hallc 50,000 boekd.; die te Hamburg 150,000 boekd. en 500 handschr.; die te Heidelberg 150,000 boekd. en vele oud-Duit-sche handschriften; die te Jena 60,000 boekd. die te Innsbruck 40,000, die te Kiel 80,000, die te Koningsbergen 60,000, die tc Leipzig 150,000, die te Marburg 100,000, die te Meiningen 40,000, die te Nurnberg 50,000, die te Oldenburg 80,000, die te Weimar 140,000 en die te Wolfenbuttel 200,000 boekdeelen met 4500 handschriften. In de Vereenigde staten van Noord-America bestaan in het geheel 10,640 openbare boekerijen, waaronder ook vele schoolbibliotheken; het getal der boeken daarin voorhanden wordt op 3,641,765 opgegeven. Het getal der boekerijen, die 50,000 en meer boekdeelen bevatten is 4, namelijk die van Harvard University (gesticht 1764^) met 84,200 boekd., de Philadelphia and Lago-nian library met 60,000, de Congress-library, te Washington in 1800 gesticht, met 50,000 en die van Boston-Athenaeum met 50,000 boekdeelen, 20,000 vlugschriften en 500 plaatwerken. Buitendien bestaan in de Vereen. Staten de volgende grootere boekerijen: in Brunswick, de Bowdoin college libraries met 24,750 boekd.; in Hanover Dartmouth coll. libr. met 20,600; de boekerij der academie te Vermont 12,250; in Massachuscts de Amherst college libr. met 13,700; te Worcester de boekerij van de Amcr. antiquarian Society (gesticht 1812) met 18,000 boekd. Te Providence is de Brown-Univers. library met 31,600, te Middletown de Wesleyan Univers. library met 11,123, te New-York de Albany state-library met 23,274, aldaar ook de Mercantile library association met31,674cn de Historical society met 17,000, in Maryland te Annopoies de State-library met 15,000, de Baltimore-library met 15,000; te Charlottesville de boekerij der Universiteit van Virginia met 18,238 en in South-Carolina, te Charleston de Library society met 20,000 boekdeelen. De boekerij van de Smithsonian Institution bedraagt 6000 deelen. Vergelijk het Appendix 'o ^ie Report of the board of Regents of the Smithsonian Institution, containing a report on the public Libraries of the Un. States of America) Washington 1850. In ons Vaderland eindelijk treft men de volgende boekerijen van grooteren omvang aan: te 'sGravenhage de koninklijke bibliotheek, die van 1798 dagteekent en 150,000 boekdeelen bevat, waaronder 1500 incunabelen, 2100 handschriften, en 60,000 vlugschriften en tractaten van politieken aard, die gedeeltelijk tot groote verzamelingen zijn gebragt, waaronder de Bibliotheca l)uncaniana (1516—1749) in 460 deelen in 4°, waarin ongeveer 20,000 stukken vervat zijn; het museum Meermanno-Westreenia-Num , dat ruim 1200 drukwerken der XVdc eeuw, waaronder ongeveer 250 Nederlandsche, onder welke zeer zeldzame, b. v. biokstukken van Donaten, alsmede een exemplaar van elk der beide Latijnsche en van eene der Hollandsche uitgaven van den bptcyel onzer behoudenis (Zie Drukkunst.) bevat. |
J e Leyden bevinden zich de boekerij der hoogescbool en die van Thysius; de eerste is vooral rijk aan Oosterschc, Grieksche cn Latijnsche handschriften (verg: J. Geel, Catalogus librorum mss. etc. Lugd. Bat. 1852, 4°. li. P. A. Dozij, Catalogus codicum orient. Acad. Lugduno-Batavaey ibid 1852 8°.), van de andere werd in 1852 een catalogus uitgegeven. Voorts de bibliotheek der maatschappij van Nederlandsche Letterkunde, die een groot aantal Hollandsche handschriften bevat. Te Amsterdam bevinden zich de boekerij van het Athenaeum, die van de Academie der wetenschappen (vroeger het koninklijk Instituut) en die van de Remon-strantsche gemeente, welke rijk is aan voortreffelijke handschriften, Tc Haarlem is de bibliotheek van Tcyler's stichting, waarvan de catalogus in 1837 te Haarlem uitgekomen is, in 1848 een appendix. Te Utrecht is de boekerij der academie , rijk aan theologische werken en eene bijna volledige verzameling der beste uitgaven van de Patres Ecclesiae en Scholastieken. Te Leeuwarden zijn tot een geheel vereenigd de boekerij van het Hof van Friesland, die van het voormalig Athenaeum van Franeker en die van de provincie. Te Breda heeft de Konink. Militaire Academie eene bibliotheek, te 's Hertogcnbosch bevindt zich die van het provinciaal genootschap van kunsten cn wetenschappen. Te Zutphen bestaat eene kleine, door oudheid bijzonder merkwaardige boekerij in de groote kerk, zijnde die van het voormalig kapittel van St. Walburg. Ook te Groningen, Deventer, Delft en Maastricht bestaan openbare boekerijen. BOEKHORST (Johannus db). Deze portret- on historio-schilder dio ook veldslngen geschilderd iieeft, doch in liet eerstgenoemde meer uitmuntte, is te Uoetinchem in 1661 geboren, llij kwnm iu jeugdigen leeftijd te Londen in dc school van Godfried Kneller, wiens onderwijs hij gedurende zeven jaren genoot. Daarna geraakte llij in dienst van lord Pembroke, voor wien hij vooral geschiedkundige onderwerpen en veldslagen schilderde, die van zijne bekwaamheid getuigen. Later ging hij naar Duitschland en vond vooral aanmoediging aan het hof te Berlijn. In het museum te Weencn vindt men een stuk met „nijmfen en satersquot; van hem. Tegen het einde zijns levens zette hij zich te Kleef neder, waar hij in 1724 overleed. BOEKHOUDEN wordt in Gemeen en in Italiaansch bock-houden verdeeld. Het laatste dient inzonderheid voor kantoren van koophandel en werd het eerst bij de Italianen uitgevonden ; doch het eerste is voldoende voor iemand, die weinig omslags heeft, en vordert enkel een kladboek of memoriaal en een grootboek : het eerste om er alles achter elkander in op te teekenen , wat in den loop der bezigheden voorvalt, en liet laatste om er al de rokeningen van debiteuren en crediteuren uit het memoriaal in over te brengen. De hoofdboeken , tot hot Italiaansch Boekhouden voreischt wordende , zijn 3 in getal, namelijk : hot memoriaal, waarin men vooreerst brengt oenen inventaris van zijne bezittingen en schulden en voorts naauwkeurige aanteekeningen houdt van koop cn verkoop, van do maat en het gowigt der goederen, en den prijs en do voorwaarden , waarvoor of waarop zij gekocht of verkocht zijn, alsmede van alle ontvangen en uitgegeven gelden enz.; het journaal , waarin ook dit alles wel wordt aangetoekond, doch met dit onderscheid, dat dit hier onder zijnen afzonderlijken debiteur en crediteur gebragt wordt; on eindelijk het grootboek, dat slechts dient, om aan alle personen, effecten, contanten en percelen eene rekening te geven , cn in het kort, om alles onder hun de/jet en credit te brengen , zoo als die in het journaal zijn gesteld , ten einde hieruit aanstonds te kunnen zien, wat men schuldig is , of wat men ontvangen moet enz. Behalve deze hoeken gebruikt een koopman nog een onkost-, verkoop-, factuur-, cassa-, bank-, cominissiehoek en blaffert, oen ieder naar gelang hij die in zijne zaken noodig heeft. BOEKWEIT {Polygonum Fagopyrum L.). Deze plant behoort tot dc natuurlijke familie dor Duizoudknoopen (Polygoneën) en bezit een regtop staanden, 1 —l'/i voet hoogen, meest bloedrooden, van boven vertakten stengel; half pijl-, half hartvormige, go-steoldo on ongesteelde bladen; Inng-gestoelde bloemtrossen. welke aan den top des stengels tot tuilen znmenkomen; een wit of rozerood on aan den voet groen gekleurd bloem dek; 8 meeldraden, waarvan de 3 binnensten door kliertjes van elkander gescheiden zijn: 3 stijlen en als vrucht, een nootje, dat langer is dan het bloenuiek, eene zwavt-bruine kleur bezit en door scherpe doch gave randen begrensd wordt. Van alle in ons vaderland m |
BOE
|
't wild grocijcmle en in de Flora van Koch opgenoemde soorten van 't geslacht Polygonum, onderscheidt zich de boekweit door eene in het midden van het kiemwit, en niet zijdelings daar tegen aan , gelegene kiem en in de lengte geplooide zaadlobhen. Slechts P. talaricum, L. heeft dit met baar gemeen, maar deze soort is kennelijk aan de gekartelde randen barer nootjes. De boekweit is eene plant, welke, om hare melige vrucht (eveneens boekweit geheeten), in zeer vele streken van Noord-America en Noord-Europa, vooral ook in ons Vaderland, met voordeel verbouwd wordt, daar zij zelfs op den slechtsten grond gedijt. — Volgens Beckmann werd zij niet vdor het begin der XVlt,t! eeuw uit centraal-Azië naar Europa overgevoerd. Alhoewel het vaderland der plant niet naauwkeurig kan worden opgegeven, zoo heeft men toch grond te vermoeden, dat dit in de noordwestelijke streken van het Sineschc rijk gelegen moet zijn. Ook do hierboven genoemde P. t atari cum bezit meelrijke vruchten, ten gevolge waarvan deze soort niet alleen in Siberië, alwaar zij eigenlijk te huis behoort, maar ook elders, oven als de echte boekweit, verbouwd wordt. Ten slotte zij hier vermeld, dat de vruchten der boekweit, om haar gehalte aan meel, niet slechts een gewigtig voedingsmiddel voor menschen , maar ook een voortreffelijk mestmiddel zijn voor het vee, terwijl de gansche plant, het zij verseh of gedroogd, tot de beste voedergewassen behoort. Zij is eenjarig en bloeit bij ons gedurende de maanden Julij en Augustus. O. BOEL (Cornblis) werd in 1580 te Antwerpen geboren en schijnt in de school der Sadelers gevormd te zijn. Zijne prenten hebben verdienste. Met W. de Gheyn Jr. graveerde hij een stel van negen platen met den titel, welke de daden en veldslagen van Karei don V(len voorstellen, naar A. Tempesta. In 1008 gaf hij te Antwerpen de fabelen van Otto Venius, met Latijnsche, Engelsche en Italiaansehe verzen verrijkt, in het licht. Strutt vermeldt, dat hij ook in Engeland gewerkt heeft en noemt onder de aldaar door hom vervaardigde gravuren „het jongste gerigtquot; Cornells Body Jee. dw. fol. „het portret van Hendrik van Wallisquot; ovaal in 4, en het schoone titelblad voor den Engelsehen bijbel, welke op bevel van den koning gedrukt en in 1G1 1 te Londen uitgegeven is. BOEL (Pietku) was een zeer bekwaam bloem- en vruchten-schilder, die ook allerlei gedierten met een stout penseel en een uitmuntend koloriet wist voor te stellen. Eerst had hij Frans Snijders, later zijn oom Cornelis de Waal tot leermeester, begaf zich naar Rome, Venetië en Genua en vestigde zich in de laatste plaats, waar zich ook zijn oom bevond; hij bekwam aldaar veel werk. Daarna zette hij zich te Parijs neder en werd er tot koninklijk schilder benoemd, doch de trek naar zijn vaderland deed hem des niettegenstaande terug keeren. Zijne werken onderscheiden zich door naauwkeurige en zuivere teekening, benevens door de waarheid, waarmede hij het karakter der dieren wist uit te drukken; ook worden zijne schilderijen, waaronder die, welke „de vier hoofdstoffenquot; voorstellen, uitmunten, met die der beste meesters in dat vak gelijk gesteld. Boel heeft ook geëtst; Bartsch beschrijft zeven stuks van hem, „een wilde zwijnenjagt en zes platen met roofvogels.,, De eerste kon met de beste gravuren naar de voortreffelijkste schilders in dat vak wedijveren, dezes anderen zijn zoo schoon, dat geen prent in dat genre daarbij te vergelijken is. De zwijnenjagt gold bij Regal 60 francs, de vogelen 150 francs; op de verkooping van den graaf von Fries mogten allen slechts ƒ 20 opbrengen, waarom Immerzeel te regt vermoedt, dat zij in een slechten toestand moeten geweest zijn. Men schrijft aan hem nog eene plaat toe, waarop twee olifanten, twee leeuwen en twee lossehen verbeeld zijn. Een ander stel van zes platen met vogelen zijn naar zijne teekeningen vervaardigd en gemerkt P. B. del. chez G. Scotin. L. Vorsterman graveerde eene leeuwen- en eene olifanten-jagt naar dezen meester, en W. Hollar een dooden haas. Hij is in 1G25 te Antwerpen geboren en overleed in 1680. Een bloedverwant van hem, Quirijn Boel, werd omtrent het jaar 1622 te Antwerpen geboren en graveerde te Brussel onder de leiding vanTeniers, naar de schilderijen van den aartshertog Leopold. Zijne werken bestaan uit gravuren van Bassano, Michel Angelo, Giorgione, Titiaan, Palma den oude, Fetti en Schiavone, welke in bet werk de Brusselsche galerij voorkomen , en uit eenige boerengezelschappen enz. en landschappen naar Teniers. BOEÜTIE. Eertijds een gedeelte van Griekenland waarvan de hoofdstad Thebe was. Deze hoofdstad lag in Neder-Boeötië; in |
Opper-Boeötië lagen de steden Cheronca, Platea, Coronea, Thespia en verscheidene anderen. De meest beroemde bergen van dit landschap waren de Hymcttus, de Cytheron en de Helicon; de rivieren Asopas, Cephisus en Ismcno. In de geschiedenis van Griekenland is deze streek beroemd geworden door de Thcbaan-sche heerschappij, vooral door de ongelukken van Oedipus en diens zonen. Naderhand werd het een minder beteekenendo staat, tot dat eindelijk Pelopidas en Epaminondas dit hun vaderland voor een korten tijd weder tot den hoogsten luister verhieven. De inwoners van Boeötië werden voor stomp gehouden, zoodat een Bocötisch vernuft tot een spreekwoord geworden was. Echter waren Pindarus, Hesiodus, Plutarchus, Cebes en anderen uit Boeötië afkomstig. Do tegenwoordige naam is Livadië. BOER (Lucas Johann), eigenlijk BOOGERS genaamd, is een der meest beroemde verloskundigen geweest. Hij was te Uffen-heim, in het voormalig markgraafschap Anspach in 1751 geboren, had te Weenen gestudeerd en later zich door reizen gevormd. In 1789 werd hij tot hoogleeraar in de practische verloskunde benoemd en tevens met het toezigt over het kraamhuis belast, voor zoover de afdeeling der armen betrof. Hij bekleedde deze betrekkingen tot in 1822, toen hij eervol ontslagen werd om zijne laatste dagen in geletterde rust door te brengen. Hij overleed in 1835. Zijn grootste verdienste is daarin gelegen, dat hij alle onnoodige hulp der kunst zoowel de voorbereidende behandeling door aderlating, purgeermiddelen enz., als die van werktuigen bij de verlossing, vroeger zoo dikwijls misbruikt, heeft verworpen, het verderfelijke daarvan heeft aangetoond en die tot enkele uitzonderingen beperkt. E. C. J. von Siebold heeft uitvoerig over hem geschreven in zijn Ver such einer Gesch. der Geburtshülfe, Bd. I, Berlin 1845, 8°. s. 581—596. Zijne werken worden daar vermeld. Men vindt die ook door Isensee opgegeven. Gesch. der Med. Bd. II. Berlin 1843, s. 1181. BOEREN (Kaapsche). (Zie Kaap en Natal.) BOEREN-JASMIJN {Philadelphus coronarius L.). Eene plant welke met do echte Jasmijn niets als den geur barer bloemen gemeen heeft. Zij onderscheidt zich daarvan o. a. door enkelvoudige bladen en 5 of meer meeldraden, terwijl de echte Jasmijn (Jasnii-num officinale L.) gevinde bladen en slechts twee meeldraden bezit. Overigens behoort de laatste tot de natuurlijke familie der Olea-eeën en de eerste tot die der Philadelpheen. De Bóeren-Jasmijn is oen heester van manslengte, met aan elkander tegenovergestelde, elliptische, puntig uitloopende, gezaagde bladen en witte, welriekende, tot bloeitopachtige spiesen vereenigde bloemen, welke uit een 4—5-deeligen kelk, 4—5 bloembladen, 5 of meer meeldraden en een eenig vruchtbeginsel bestaan , dat door een gespleten stijl gekroond wordt en later in eene zaaddoos overgaat, welke 4—5-hokkig is, hokverbrekend openspringt, en talrijke zaden bevat, welke door een zaadmantel omgeven worden en kiemwithoudend zijn. Deze plant groeit in Zuid-Europa in 'twild, maar wordt bij ons zeer veel in tuinen gekweekt. Van de regte takken vervaardigt men in Duitschland pijpenroeren, waarom zij aldaar dan ook wel met den naam van „Pfeifenstrauch,' bestempeld wordt. O. BOEREN-OORLOG noemt men dat tijdvak in de Duitsche geschiedenis , waarin de landlieden in Franken en Zwaben en naderhand ook in Saksen en Thuringen, de wapens opvatten, om door geweld verbetering in hun bijna ondragelijken toestand te brengen. Verscheidene, vooral Catholieke schrijvers hebben getracht deze onlusten, die vooral omstreeks het jaar 1530 hevig woedden, op rekening der kerkhervorming en van Luther te stellen, hetgeen echter eene geheel partijdige en valsehe voorstelling is. In do eerste plaats valt op te merken, dat er vele staatkundige redenen bestonden om den boerenstand tot dergelijke bewegingen aan te zetten. Of waren zij niet regteloos aan willekeur en afpersing van edellieden en geestelijkheid prijsgegeven? Werden zij niet overal aan ondragelijke afpersingen, aan belastingen opalies, tot op hunne meest geliefkoosde dranken blootgesteld? (Verg.: Sar-torius, Geschichtedes Bauernkrieges.) Stond hun eenigerlei beroep op hooger gezag open, waren zij niet in den uitgebreidsten zin de „misera plebs contnbuensquot;? —/oo gedrukt wilden zij hunne ketenen verbreken. Zij poogden dit echter niet voor de eerste maal in Luthers dagen, maar beproefden het reeds meermalen, ook voor den tijd der hervorming, als in 1491, 1503, 1514, 1515, 1517, en |
BOE
95
|
1519_1502 in Oostenrijk. Luther en tic reformatoren konden liet niet voorkomen, dat velen onder den naam der nieuwe leer cn der geestelijke vrijheid, die zij verkondigden , ook naar grootere wereldlijke vrijheid poogden te streven. Hij-en de zijnen veroordeelden den boeren-oorlog ten sterkste, en hij sehijnt zelfs weinig mededoogen voor hunne grieven te hebben gekoesterd. Melaneh-thon noemde het „wrevel en geweld, dat zij geene lijfeigenen wilden zijnquot;. Luther zeide tegen Spalatin „dat het niet eens goed was van regten afstand te doen ; want dat de gemeene man met lasten bezwaard moest wezen, omdat hij anders slechts tot moedwil oversloeg;quot; en verder, „dat slechtheid cn onregtvaardigheid der overheden nog in het geheel niet muiterij cn oproer verontschuldigdequot;. De kerkhervormers leerden alzoo,in het wereldlijke volstrekte gehoorzaamheid, en der boeren wereldlijk pogen vond in hen geene begunstigers. De onlusten van den groeten boerenkrijg in 1530 braken het eerst in het Wurtzburgsche uit, waar zekere Johann Böhmc een liedjeszanger, zich als vrijheidsprediker aan het hoofd der misnoegden stelde en door zijne zoogenaamde predikatiën zich een grooten aanhang verwierf. Duizonde misnoegden stroomden hem toe uit Franken, Zwaben, Begeren en van den Rijn. Wel deed de bisschop van Wurtzburg hem vatten, maar hij werd dooreen leger van 46.000 zijner volgelingen ontzet. In 1525, na den dood van Böhme, stegen dc onlusten ten top. In geschrift zonden de boeren hunne bezwaren naar Wurtzburg op en verlangden van den bisschop, vrije verkiezing van hunnen leeraar, de tienden tot den onderhoud, vernietiging van do lijfeigenschap, van de regten van jagt en visschcrij; billijker bepalingen nopens de landsdiensten, enz. De beloften van den bisschop tot verbetering van grieven , maakten weinig indruk op de opgewondene scharen, die na Paschen van het jaar 1525 tegen Wurtzburg oprukten, den bisschop noodzaakten de stad te verlaten, geheel Frankenland doorkruisten, en alom schrik cn verwoesting verspreidden. Burgten, kerken en kloosters werden geplunderd en verbrand, geestelijken en adelijken vermoord, terwijl velen derlaatsten, om het levens-gevaarte ontgaan, of ook, omdat zij in stilte van de boerenpartij niet afkeerig waren, zich aan haar aansloten cn door als leidslieden der boeren op te treden aan de zaken eene meer gematigde rig-ting poogden te geven. Zoo werd Gotfried von Berlichingen voor vier weken hun hoofdman, onder voorwaarde, dat zij geene uitspattingen zouden doen. (Uaumer, Geschichte Europa's} Leipzig 1832 Ier Band. 376. Goethe's treurspel Götz von Bcrlichingcn berust hierop.) Voor de sterke vesting Marienburg stootten de oproerlingen het hoofd cn moesten terugtrekken. Zij werden hierop in de maanden Mei en Junij op verscheidene plaatsen in den Ëlzas en Frankenland geslagen. Wurtzburg gaf zich aan de overwinnaars over en de bisschop keerde er in Julij terug. In het algemeen werden de onlusten nu hier, zoowel als in Lotharingen, den Hoven-Rijn en den Breisgau, en later die in Saksen en Thuringen, onder de leiding van Thomas Munzer uitgebroken, door den ver-cenigden invloed van adel en geestelijkheid gedempt. Dit ging echter gepaard met schrikkelijke vervolgingen, wreedheden cn tal-looze teregtstellingen van de zijde der overwinnaars, terwijl de geestelijkheid vooral deze gelegenheid aangreep om de protestanten te vervolgen. De bisschop van Wurtzburg ging hierin voor en werd gevolgd door den hertog van Lotharingen , die als ter ketterjagt het land doortrok. Ten slotte hadden alzoo deze onlusten slechts ten gevolge; zwaarder druk voor het landvolk in die oorden, in eene vreeselyke verwoesting en omkeering van de heerlijkste en meest begunstigde landen. Men berekende toch, dat, gedurende die noodlottige woelingen, 189 burgten en 26 kloosters waren verwoest en verbrand, terwijl, volgens de matigste berekeningen, minstens 50,000 menschen daarbij omkwamen, zonder nog te rekenen zoowelen, die later door gebrek, ellende en het zwaard des bculs den dood vonden. BOERHAAVE (Hbumanüs), dc beroemdste geneesheer der XVHIde eeuw, werd den 31 sten December 1668 te Voorhout ge-boien, waar zijn vader. Jacobus Boerhaave, predikant was. Van hem zegt Boerhaave, dat hij „bedreven was in het Latijn, Grieksch, llebrceuwsch cn zeer ervaren in de geschiedenis; een openhartig, opiegt, eenvoudig man; ecu uitnemend huisvader in liefde, zorg, |
Imave door zijnen vader oiKlcrwezen cu toen oji de Lmtijnseho sehool te Leyden gobragt. Onder liet bestuur van den geleerden Wigand van Wijnschoten ontwikkelden zieh de kundigheden van den schranderen knaap met rasse schreden , cn behaalde hij altijd de eerste prijzen. In 1683 stierf Bocrhaavc's brave vader, en met hem verloor het gansche huisgezin zijn'cenigon steun, zóó zelfs dat het twijfelachtig was of men genoegzame middelen zoude kunnen bekomen om den jeugdigen Boerhaave zijne studiën te laten voortzetten. Deze wist het echter van zijne voogden te verkrijgen, dat hij op den ingeslagen weg kon blijven voortgaan, zoodat hij in 11184 als student ingeschreven werd. Weldra verwierf Boerhaave de bijzondere liefde van Jacobus ïrigland, den vriend zijns overleden vaders, en kwam door hom, ook in dc standvaste en vaderlijke genegenheid (gelijk B. zelf zich uitdrnkt) van Daniël van Alphen Simonsz., destijds burgemeester van Leyden, een' man van veel invloed en niet minder ware verdiensten. Op hunnen raad oefende hij zich eerst in alle vakken van fraaije letteren en wijsbegeerte, doch weldra trok het nut en de noodzakelijkheid der wiskunde zijne aandacht zoo zeer tot zich, dat hij die bij voorkeur tot het onderwerp zijner studio maakte. Hierom verzuimde by echter in geenen dcele de beoefening der andere wetenschappen, maar in 1G89 verdedigde hij openlijk, onder het voorzitterschap van Gronovius, zijne academische dissertatie, qua prohalur bene intelleclam a Cicerone et confulalam esse sentenUam J'Jpicuri de summo bono, waarbij zijne grondige kennis en echte welsprekendheid dermate uitmuntten, dat de curatoren der hoogeschool hom met oenen gouden eerepenning begiftigden; en iu 1C90 verkreeg hij de doctorale waardigheid in de wijsbegeerte na het verdedigen eener dissertatie; de distinclione mentis a corpore; oen sluk, dat niet minder dan het vorige van grootc kunde getuigt, en waarin Epicurus, Spinosa en Hobbes weder mannelijk en met grond worden tegengesproken. Eerst daarna begon hij meer bepaald zich aan do studie der godgeleerdheid te wijden. Hij las do gewijde schriften in hare oorspronkelijke talon, en grondig in de Hcbreouwselio, Chal-doouwsche en Grickscho ervaren, las en herlas bij don bijbel, zonder zich van overzetting te bedienen, lliermodo vereenigde hij eene dagolijksche lezing der eerste kerkvaders, beginnonde met Clemens Komanns en naar tijdorde voortgaande. Intusschen noodzaakten hom zijne bekrompeno geldelijke omstandigheden, les te geven in de wiskunde en hij deed dit op znlk eene wijze, dat hij vooral in do gunst kwam van den secretaris van curatoren Jan van den Berg. Deze achtingswaardige man, wien de schrandere en deugdzame Boerhaave bijzonder behaagde, raadde hem zich ook op de geneeskunde te gaan toeleggen, ten einde daardoor een veilighcidspunt meerder te bekomen voor naarstigheid, voorzigtigheid; die weinig goederen, zeer veel deugd bezittende, door het opvoeden van negen kinderen, een zeldzaam voorbeeld heeft gegeven, wat naauwkeurige spaarzaamheid, cn zuinigheid vermogen.quot; Tot zijn 13 jnay werd Boer- |
BOE
|
zijn toekomstig bestaan. Boorhnavc nam hier genoegen in en nu begon hij geheel op eigene krachten ook dit vak te beoefenen: want, gelijk hij zelf verzekerde, heeft hij geen' hoogleeraar in de geneeskunde gehoord, behalve don beroemden Drelineourt eenige malen kort voor zijn' dood. Zich eerst de ontleedkunde willende eigen maken, las hij met onvermoeide vlijt de werken van Vesalius, Fallopius en Bar-tholinus; opende ook ligehamen van dieren, en woonde naarstig de openlijke ontledingen van den vermaarden Nuek bij. Dus toebereid aanvaardde hij de lezing der oude geneeskundige schrijvers, cn hierin , even als hij met de kerkvaders gedaan had , do orde des tijds volgende, begon hij met Hippocrates cn doorliep daarna alle andere voorname Grieksche en Latijnsche schrijvers; doch weldra bemerkte hij daarbij, dat al het goede wat deze bevatten, uit Hippocrates overgenomen was. Lang bleef hij daarom bij dezen staan, tot hij hem, doorlezen en herlezen, onuitwischbaar in zijn geheugen geprent had; en onder de nicuweren hield hij zich met even veel geestdrift bij Sydenham op, wiens werken hij dikwijls cn steeds gretiger doorlas. ïc gelijkertijd oefende hij zich aanhoudend in de scheikunde en kruidkunde. Inmiddels zette hij de studio der godgeleerdhoid mede voort, cn bleef bij zijn voornemen, om na tot doctor in de geneeskunde bevorderd te zijn, naar eene kerkelijke bediening te staan; waartoe hij zich had voorgenomen , om , bij zijne bevordering in dc godgeleerdheid, voor te dragen eene disguisitio cur ohm ab tudocüs lam mmerosi, ho die a doctissimh tam patici Christianifacli sunt, doch volbragt dit nimmer. Korten tijd toch, nadat hij te Harderwijk zijne geneeskundige dissertatie, de nülitate explorandorum in aeyris excrementorum ut signorum (ISJulij 1G93) verdedigd had, cn medicinae doctor geworden was, werd ten gevolge van zekere woordenwisseling in eene trekschuit de laster verspreid dat Boer-haave een Spinosist was. Dit noodzaakte hem zich onverdeeld aan de geneeskunde te wijden. Hierop zette hij zich als practisc-rend geueeshcer te Leyden neder; en werd hij aanvankelijk al niet gewaar, dat Aesculapius schatten geeft, dos te meer bleef hem ruime tyd overig om zich in zijne letteroefeningen te volmaken. Omtrent dezen üjd werd hij meer dan eens, op ruime voorwaarden en ruimer beloften van wegen Willem III aangezocht, om zich in 's Gravenhage neder te zetten ; doch Boerhaave wees dat standvastig van de hand. Dus leefde hij tot het jaar 1701 buiten eenige bediening, wanneer hem door toedoen vooral van den waardigen van denquot; Berg, het lectorschap in de theorie der geneeskunde werd opgedragen, in plaats van den overledenen hoogleeraar Drelineourt. Eerst aarzelde Boerhaave zulk een groot aanbod aan te nemen, doch eindelijk voor de redenon van van don Berg wijkende, nam hij dezen post op zich, en aanvaardde dien met het houden cener redevoering: De commendando studio IJippocratico. Twee jaren later werd hij tot hoogleeraar in do geneeskunde naar Groningen beroepen , doch bedankte voor die eer ; van den Berg bewerkte nu, dat zijne jaarwedde aanzienlijk vermeerderd werd, en men hemde stellige toezegging deed van de eerste te Leyden openvallende Hoogleeraarsplaats in do geneeskunde aan hem te zullen opdragen. Bij deze gelegenheid deed hij eene redevoering: JJe ush ratiocinii mechanici in medecina. In 1709 was er gelegenheid voorde curatoren ora aan hunne belofte te voldoen, na den dood van Hotton, wien Boerhaave als hoogleeraar in de genees-cn kruidkunde opvolgde. Hij deed daarbij eene intreerede, welke ten titel heeft: Oratio qua repunjntac medicinaefacilis asstritursim-lilicitas. In 1417 werd hem, na den dood van Bidloo, het clinisch onderwijs in het Academisch ziekenhuis opgedragen; in hot volgende jaar legde hij do waardigheid van Rector magnificus neder met eene redevoering: De comparando certo in physicis; in 1718 aanvaardde hij het hoogleeraarambt in de scheikunde, in plaats van Le Mort, met eene verhandeling: De chemia suos errores ex-jmryante; en in 1721 hield hij eene lijkrede op Bernard Albinus: Oratio de vita et obitu viri clartssiiin B. Albini, ex decreto ina(/n. reet. et. s, a. habita, 22 September 1721. Inmiddels had Boerhaave door zijn uitmuntend onderwijs en vriendelljken omgang reeds een grooten naam gemaakt. Het getal zijner leerlingen groeide dagelijks aan en terwijl deze zijnon roem gedurig vorder en verder verbreidden, vlooide er eindelijk eene tal-looze menigte van jongelingen uit alle oorden van Europa naar |
Leyden zamen, om dolossen van don herleefden Hippocrates bij te wonen. Onder deze waren er vele, die naderhand, als eerste lichten in do geloerde wereld hebben uitgeblonken, on van welke het genoeg zij Linntcus, van Swieton , Gaubius , de Gorter, do Haon en Ilaller te noemen. Als geneesheer genoot hij het onbepaaldste vertrouwen en uit alle landen stroomden de lijders tot hem. Czaar Peter van liusland en de Groothertog van Toscane bezochten hem en do geleerde genootschappen van Europa stolden er eone eer in hem onder hunne leden te mogon tollen. Boerhaave bleef tot zijn 42sllt;! jaar ongehuwd; op den l?»1'quot; September 1710 trad hij in don echt met Maria Drolenveaux, do eenige dochter van Abraham Drolenveaux, schcpen der stad Leyden. Mot zijne vrouw en eenige dochter bragt hij voorts oen groot gedeelte van zijn leven door op zijn landgoed Klein Poelgeest , aan de vaart van Leyden naar Haarlem. In Julij 1722 werd hij door eene allerhevigste ziekte aangetast, die hem vijf maanden aan zijn bed kluisterde; bij ziju herstel was de vreugde le Leyden zoo groot, dat do gchcolo stad verlicht werd. Ecnc tweede, zeer hevige ziekte, overviel Boerhaave in 1727; en van dien tijd at telkens door verscheidene ongemakken geschokt, logde hij in 1729 ziju hoogloeraarsambt in de scbei- en kruidkunde neder. Kort daarna besloot Boerhaave zijn tweede rectoraat met eene redevoering: JJonor medici sem'tus getiteld, welke boven al het-gecu hij reeds van dien aard had voor.gebragt verre uitmunt. Al deze revoeringen zijn naderhand met eenige andere werkjes van Boerhaave gezamenlijk uitgegeven: II. Boerhaave, Opuseulaomnia quae hacienus in lucem prodieranl etc. Hagae Com. 1738 4°. Tot bet midden des jaars 1737 bleef hij in zijue menigvuldige betrekkingen altijd mot den moesten ijver, tot nut der wetenschappen en hulp zijner medemenschen werkzaam; doch omstreeks dien tijd begon hij aan eene langzaam toenemende inoeijelijklioid inde ademhaling ie lijden. Het volgende jaar nam zijne ongesteldheid meer en meer toe, totdat hij, door de hevigste pijnen en be-naauwdhoden gefolterd, naar zijn eigen getuigenis ongeschikt werd om iets te verrigten. Met do meeste gelatenheid en onderwerping aan God, verdroeg hij zijne smarten en overleed den 23.sicn September 1738. Bij de lijkrede, die Schultens op den 4lle» November van dat jaar op hem gehouden heeft, barstte het geheele oratorium in tranen uit, zoodat dc spreker voor eenige oogenblik-kon verhinderd word voort te gaan. In do Pieterskerk te Leyden werd hem, 24 jaren na zijnen dood, eene grafzuil opgerigt, waarop zijne, hem zoo geheel kenschetsende spreuk werd gegrift, Simplex üiyillum Veri. Wat dc wetcnsehappelijke verdiensten van Boerhaave betreft, deze zijn vele cn velerlei. Vooral heeft Boerhaave door zijn voortreffelijk onderwijs grooten invloed op de wetenschappen uitgeoefend, daar zijne tallooze leerlingen zijne leer door de geheele wereld verbreidden; doch zijne menigvuldige werken waren daarbij mede van veel gewigt, en zoo door deze, als door die zijner leerlingen, leert de nakomelingschap kennen, welk eene belangrijke schakel Boerhaave aan de keten van menschelijke kundigheden gehecht heeft. Als botanicus wordt hij om zijue naauwkettrige beschrijvingen geprezen en vooral verdient het vermelding, dal hij de eerste geweest is, die al de doelen der fructificatic bij het vormen van geslachten in zijne beschrijving opgenomen heeft, zoo als Linnaius zelf heeft opgemerkt. In 1710 schreef hij een indea; plantanim, quae in horto Acad. L. 13. reperiuutur, L. B. 1710 , cn tien jaren later verscheen oen Index alter met de geschiedkundige opgaal der bestuurders van den Leydschen kruidtuin. Hieruit bhjkt, dat gedurende het gemelde tiental jaren , waarin Boerhaave den kruidtuin bestuurd heeft, de voorraad van planten verdubbeld was, zoodat de omvang van den tuin tweemaal is moeten worden uitgelogd. Op vele plaatsen van brieven en andere van Boorhaave's schriften, vindt men de blijken, dat de studie der kruidkunde hem zijne meest geliefde uitspanningen verschafte. Ook gaf hij het Bo-tanicon l'arisiense van den beroemden S. Vaillant uit. met eene voorrede en levensbeschrijving van dien geleerde (L. B. 1727 8°). Gedurende 20 jaren beoefende en onderwees Boerhaave de scheikunde; hij was haar niet zoo zeer bevorderlijk door nieuwe ontdekkingen, als wel door hetnaauwkeurige toetsen der bekende proeven cn door toepassing van het deugdelijk bevondene; hij wa'» |
97
|
een getrouw waarnemer in den volsten zin iles woords, en door zijne naauwgezette onderzoekingen bragt hij gevoelige slagen toe aan de alchemie. Als een sprekend bewijs voor zijne volharding bij de ondevzockingen kun onder andoren worden aangevoerd, dat hij, naar aanleiding van het beweren der alchomistcn , dat kwikzilver door langdurige zachte verwarming tot don vasten staat kan overgaan , de waarheid dezer stelling beproefde door oone hoeveelheid kwikzilver gedurende 15 jaar onafgebroken te verwannen; doch het kwikzilver bleef vloeibaar. Talrijke dergelijke, met onverdroten ijver voortgezette proeven , welke vele onwaarheden in de scheikunde aan den dag bragten, deden Boerhaavo den roem verwerven van eenen uitstekenden practischen scheikundige. Hij maakte zijne onderzoekingen en hare uitkomsten bekend in de Philos. Transactions van 1733 en in do Mémoires van 1734 van de Fransclie Academie. Vele andere onderzoekingen vermeldde hij in zijn leerboek der scheikunde, oen werk voor de geschiedenis der theoretische scheikunde zeer belangiijk. Het bevat zijne voorlezingen over de scheikunde, zoo als hij die jaarlijks voordroeg; zij werden in 1724, buiten zijn weten cn met grove dwalingen vervuld, uitgegeven onder zijnen naam en niet den titel vanlnstilutionesetexperimenta Chernia*!, zoodatlnj in 1732 zelf ecne uitgave bezorgde onder den litel van JüeinenUl C/iemiae, waarvan hij de ware afkomst verzekerde, door de volgende woorden met eigen bandteokening: Ut certus sit Lector hunc libruni a me oditum prodire, propria manu nomen adseribondum jnitavi; nee pro moo agnosco, ubi haee adseriptio abest De geneeskundige werken van Bocrhaave, behalve zijne reeds genoemde dissertatie en de redevoeringen zijn: de Instiluliones me-ihcae (L. B. 17U8 8°, ed. 5 1734) en de Aphorismi de Coynoscendis et Ourandis Morbis, (L. B. 1709 8quot;, cd. 5 ib. 1734). In het eerste en in de Praelectiones Academicae in proprins institiUiones, tegen zijn verlangen na zijn dood, van 1739—1744 te Gottingen in 12°, door Haller uitgegeven, vindt men zijne gcnecskundigo theorie uiteengezet. Hij maakte de physiologic tot de grondzuil der pathologie cn terwijl hij zich alleen aan de resultaten hield, die het wetenschappelijk onderzoek had geleverd, verwierp hij alle vroegere hypothesen, die zoo dikwijls de geneeskunde haddon beheersclit. Opmerkelijk is het, hoe iiij alle leveus-vorrigtiugen tot physische, hydraulische en meehanisehe beginsels trachtte te herleiden, cone leer, die in onze dagen weder vele verdedigers heeft gevonden, maar thans als eenzijdig en te algemeen verworpen is (zie Biologie), In do Aphorismi vindt men het kernachtigste boek, dat ooit voor de praktijk dor geneeskunde geschreven is, waarin al hot goede dat in de schriften dor oudon , der Arabieren cn dor nieuweren gevonden wordt, in een kleinen omvang bijoen is gebragt. Ook hierin, en dit is in allo wotonschappen die hij beoefend heeft, maar meer bepaald in de geneeskunde het geval, hield hij zich alleen aan de lossen dor ervaring, en bragt die wetenschap op den eenigen zekeren weg, dien reeds Hippocrates had aangewezen , dien der natuur terug. Boldo werken, de Instit. en Aphorismi, talloozo malen nagedrukt, in allo talen overgezet, werden ook in het Arabisch vertaald cn te Constantinopel gedrukt. B. Libellus de Materie Medica et Remediorum Formulis quae servmnt Aphorismis, werd in 171U to Leyden in 8» uitgegeven. In 1722 gaf hij zijn brief aan Kuysch, waarin hij den bouw on iiot weefsel der klieren volgens Malpighi (zie Rui/se/i en Malpighi) v ordedigdo. (Epistela ad R. de fabrica glandularum in corpore hu-mano, ook in de Opuscula.) Deze brief is ook voor do kennis van zijn karakter belangrijk, omdat daarin eene bijzondere toogovendheid en eene aangename wijze van redetwisten doorstraalt. In 1724 beschreef hij de laatste ziekte cn dood van den admiraal Baron Joan van Wassenaar, en in 1728 die van den Markies van St. Auban. (Atrocis nee descripli prins Morbi Hist or ia, secundum Me-ihcae Artis leges conscripta, L. 15. 8°; en Atrocis rarissimique Morbi Historia altera, ib. 8°; —naderhand in de genoemde Opuscula uitgegeven.) Slechts twee uitvoerig bewerkte ziokto-geschicdenissen heeft B. nagelaten, welke niet alleen van do grootste naamvkou-ligheid in het waarnomen en in het besclirijvon getuigen, maar tevens zijne zoo algemeen erkende on geroomde nederigheid op nieuw bevestigen, daar hij juist twee gevallen had uitgekozen. dio hij gedurende hot leven niet had kunnen herkennen, maar c ie alleen door de lijkopening opgehelderd kondon worden. |
Boerhaavo heeft zich daarenboven verdienstelijk gemaakt door het uitgeven dor schriften van anderen. Met Albinus gaf hij do werken van Vosalius uit (zie Vesalius), waarvoor ecne uitmuntende levensbeschrijving'van dien grooton man van zijne hand geplaatst is, (X. B. 1725 folio); — in 1728 (L. B. folio) oen nieuwe uitgaaf van den Aphrodisiacus Luisini (zie Luisinus) met oen Tractatus de Lue Aphrodisiaca als voorrede, oen uitmuntend stuk; — in 1731 eene uitgaaf (L. B. folio) van Aretaeus Cappadox, met behulp van Dr. Jan van Grooncvold , mot wien hij zich voorgesteld had, ton vervolge op do uitgaven van Hippocrates en Galenus van Chartier alle overige oude Grieksche schrijvers over de geneeskunde te bewerken; oone ondernoming die echter niet voortgezet is. Voor Actius en Nicandcr had hij reeds veel bijeengobragt (Burton p. 132). Buiten deze vorscheneu nog de werken van Alpinus, de Piso's, Drelincourt, Bellinus en vele anderen; maar boven alles munt uit de uitgaaf van den Bijbel der Natuur van Swammerdam (zie Swammerdam), waarbij Gaubius oone Latijnsehe vertaling voegde, on waarvoor B. het leven des schrijvers plaatste, waarin hij zijn karakter met levendige trekken geschilderd heeft. Na zijn dood is van hem uitgegeven ; De Morbis Oculorum, Gütt. 1746 12» (ed. Haller); Methodus studii medici, ed. Haller vol. I. II. Arast. 174114°; De Lue venerea, Erunequorae 1751 12»; Consultaliones Medicac s. sylloge epist.cum respomisH. Boorhaavil, Hag. Com. 1744 12«iJipistolae ad Bassandum, Vindob. 17788», on De Morbis Nervorum, L.]i. 1761 12» 2 vol. Al deze werken zijn stellig van zijne hand. lïeeds bij zijn loven waren er vele hoeken op zijn naam uitgegeven , meestal naar onnaauwkeurig gehouden aantcokoningen van zijne studenten, dikwijls met bijvoegsels dor schrijvers, waarover B. zelf bij advertentie van 9 October 1729 in de Leydsche Courant (Burton, p. 166, 167), luide klagton aangeheven heeft. Nog zijn or onderscheiden Latijnsehe gelogonheidsgedichton van hom bewaard; onder meer andere noemen wij: Carmen seculare academiae achter Burman's Carmen Elegiacum, L. li. 1725 folio, hij do feestviering van het 150-jarig bestaan der hoogoschool.. (Vergelijk over B. als Latijnsch dichter Hocull't, Parnassus Latino-Belgians, Amst. en Breda 1819, 8»p. 203.) Boerhaavo was een der edelste menschon, die ooit geleefd hebben. Dagelijks vóór dat hij tot ziju bezigheden overging, wijdde hij oen uur aan het gebod en aan gemoedelijke overdenkingen en vond daarin do opgewektheid en de kracht, om zooveel arbeid te doen, als hem opgelegd was. Zijne gedragslijn was in do spreuk getcekend, die hij zoo dikwijls herhaalde, „dat wij door zedelijke reinheid Gode het meest nabij komen.quot; In zijne levenswijze was hij eenvoudig, ofschoon hij zich groote schatten had verzameld. (Hij liet J' 2,000,000 na.) Hij was in zijtte jeugd een vriend van scherts en in den gezelligen omgang oprogt. Hij was gewoon, oven als Montaigne, iedereen met wien hij in aanraking kwam, op dat punt te brengen, waarin hij bij hom do moeste kennis kon verwachten. Hij sprak vlocijend Engelsch, Fransch en Duitsch en was zoor vertrouwd met de Spaansche en Italiaansohe talen, waarin hij niet alleen de wetenschappelijke schrijvers had gelezen , maar mot wier letterkundige voortbrong-selon hij grondig bekend was. Zelfs van Spaansche dichters had hij goheele bladzijden in hot geheugen, welk vermogen van don geest bij hom buitengewoon ontwikkeld was. Zie vorder over hem; De Chalmot, Biogr. Woordenboek, 1). Hl. hl. 205—230; Te Water Narratio de rebus Acad. L. B. Sec, XVIII prosperis el adversis, L. B. 1802 8». p. 28—32, 55 -56 ,201—202 en de schrijvers door beiden aangehaald; Kesteloot, Lofrede op Hermannus Boerhaaoe in de Werken der llollandsche Maatschappij van Fraaije Kunstenen Wetenschappen-, bekroond in 1813, afzonderlijk uitgegeven te Leyden in 1825 8»; A. Maas, Dissert, Med. Inaug, de Ra-tione Therap, Boerhaavii cum recentiornm comparata, L. B. 1835 8». BOERHAAVE (Kaau). Twee zusters zotten van den grooten Bocrhaave hadden na zijn dood zijnen naam aangenomen, Abraham on Hermanns Kaau. Van dezen hoeft zich Abraham Kaau Boerhaavo het meest hekend gemaakt. Hij was in 1715 te's Gravonhage geboren en overleed als hooglecraar te Potersburg. Behalve eenigo verhandelingen in de werken der keizerl. academie van Petersburg, wier medelid hij was, hoeft men twee werken van hem; Perspiratio dicta Uippocrati per universum Corpus anatomice illus-trata, auct. Abraham Kaau, cui accedit ejusdem Declamatio Aca- 13 |
BOE
|
(lemica de Gaudüs Alchemistartim, L. 15. 1738 12° ; Impetwn/aciens dictum Hippocratiper corpus consentieus philol. et phjsiol. illustratuni Observationibus et Experimentis passim firmalum auct. Abrahamo Kam Boerhaaue, L. 13. 1745 12quot;. In dit laatste werk beeft hij de denkbeelden van zijn' oom over het loven uiteengezet. Zijn broeder Hermanus Kaau Boerhaave, die in 1729 te Leyden gepromoveerd was , was Russisch lijfarts. Deze overleed in 1753. De naam van Boerhaave werd ook gedragen door een zoon van Joh. de Gorter, Hermanus Boerhaave do Gorter, goh. te Harderwijk in 1732 en aldaar in 1751 gepromoveerd. Deze is later geneesheer ie Amsterdam geweest. BOERNER (CnuiST. Eukd.), in 1088 te Dresden geboren, hoogleeraar in de godgeleerdheid te fjoipzig, had in zijn tijd een grooten roem en stierf in 1753. Van zijne talrijke schriften zijn de meest vermaarde: -Oe doctis hominilius Gr. litter. Graec. in Itaha instauratoribus, Lipsiae 1:50 8», herdrukt in 1782. De ortu el pro-gressu philosophiae moralis, ib. 1707. Inslitutiones t/ieoloi/iae sijmbo-licae, ib. 1751 in 4°. Dissert, sacrae ib. 1752. Men heeft nan hem eenc verbeterde en vermeerderde uitgaaf dor Biblioth. sacra van P. Belong, Antwerpen 1709 2 vol. in 8quot; en eene eomplete uitgaaf der werken van Luther 1728—34, 22 d. in fol. te danken. BOESCHENSTEIN (Joh.), geloerde oosterling, in 1471 in Oostenrijk geboren, was oen der herstellers der Hebreeuwsche taal in Duitschland. Hij onderwees haar to Augsburg, en werd door hertog Frodorik in 1518 tot hoogleeraar te Wittenberg aangesteld. Hij loofde nog :in 1530, doch het jaar van zijn overlijden is onbekend. Men heeft van hem eene Hebreeuwsche spraakkunst (Augsburg 1514), verbeteringen van een bijvoegsel tot do/iWi-menta hebraten, van Rabbi Mosche Kinehi (ibid. 1520); eene Duitsoho en Lat. overzetting dor boetpsalmen (ibid. 1520 in 4lt;|). BOE SYLVIUS (de le). (Zie Syhius.) BOÈTHIUS (Anicius Manuus Torquatus Sevekinüs), een wijsgeer, omstreeks 470 te Rome geboren, werd wegens vermoeden dat hij togen koning Thoodorik zamenspande, door dezen eerst in ballingschap gezonden, daarna in do gevangenis geworpen en eindelijk met zijnen schoonzoon Symnaclnis in het jaar 524 of 525 tor dood gebragt. Hij was oen zeer geleerd man en wordt van velen met den uitbundigstcn lof geprezen. Zijne Conso-latio philosophiae of Troost der wijsbegeerte, in 5 boeken godn-rende zijne gevangenschap te zamongesteld, en dat de verwoestende hand dos tijds ontkomen is, is oen gulden werkje, dat heden ten dage veel te weinig gelezen wordt. Hot is in allo beschaafde talen overgezet. De oudste Nederlandsclie vertaling is die van J. Vilt, Vertroosting der wijsijeerte geschreven door A. Drubbol, voleindigd 14 Junij 1470 fol. L. Catalog. Huydecoper blz. 119; voorts Vijf boeken Buccii de consolatione philosophiae, Ghond bij Arend de Keijsere 1485; ook beeft men overzettingen van D. V. Coornhort, Leyden 1585 8«, Amst. 1010 8«, en Gargon Amst. 1703 8°. Van do Fransche vertalingen is de beste die van den abt Colosso, Paris 1071 in 12°. Onze landgenoot J. Vilt gebruikte de Walscho overzetting van Jan van Meurs, door Hnydeoopor op Melis Stoke, III 272, aangehaald. De aan Boëthius toegekende theologische werken zijn niet van hem. De eerste uitgaaf zijner gezamenlijke werken verscheen te Vonetie in 1491 en 1492. Zie Clomont. Bibl. Cur. t. IV. p. 443; Bauer, Bibl.lib. var. t. 1. p. 132. B0ETIE (Etiknnio de la), geboren te Sarlat in Perigord in 1530 en den Augustus 1563 overleden, was raadsheer in hot parlement van Bordeaux en word in zijnon tijd voor een orakel van geleerdheid gehouden. Mot zijn IB'1quot; jaar had hij reeds Xenophon en Plutarchus in hot Fransch vertaalden eene verhandeling geschreven over de vrijwillige slavernij. Montaigne heeft zijne gezamenlijke geschriften in 1572 te Parijs het licht doen zien en in zijne Jissais de voornoemde verhandeling opgenomen; daarin wordt de oorsprong , de aard en de zwakheid der tirannij aangewezen, alzoo do dwingeland alleen staat en niets vermag als de menigte der onderdrukten tegen hem opstaat; het geschrift verkreeg daarom den naam van Contr'un en maakte in dien tijd veel gerucht. liOETIUS (Erro), geboren te Roodhusum in Friesland, in 1529, was een sebrander rogtsgeleorde en philoloog, die roods mot zijn twintigste jaar te Leuven voorlezingen over Homerus en Hesiodus hield, 'ot liooglocraar te Nizza in Savoyo aangesteld, omhelsde hij do loer der hervorming, doch verzaakte die later weder, toen hij te Parijs beroepen werd. Vervolgens onderwees hij te Toulouse cn overleed te Leuven den lGllül' November 1599. Hij was oen zeer geleerd mau, even zeer ervaren in de wijsbegeerte on kerkelijke gesohiedenisseu, als in do rogten. |
BOETSELAAR. Een zeer oud adelijk geslacht, van hetwelk het huis ten Uootsclaar in Kleefsland, niet ver van Kalkar, nog in wezen is. Zij waren ia do XIlle eeuw daar reeds zoor beroemd, en liebbon zich van daar verder verspreid in verschillende takken, in Gelderland, Utrecht, Holland, enz., waar zij ook in de ridderschap bosehreven waren. Dit geslacht heeft vele voortreftelijke mannen opgeleverd, die zich zoowel in don oorlog als in vrede onderscheiden hebben. Tot deze behooren: Wessol en zijn zoon Floris van den Boetselaar, hoeren van Langeiak enAsporen, die het smeekschrift der edelen onderteekonden en de zaak der hervorming in Nederland krachtig steunden; Rutgor van don Bootsolaar, broeder van Floris, die gelijk zijn vader en broeder door Alva gebannen en door Prins Willom den 1»'»», wiens vriend hij was, in gowigtigo staatszaken gebruikt word; Ruiger Wessel van den Boetselaar, die in zijne jeugd den lande onder prins Maurits diende, later vooral als staatsman grooten room verwierf en de Fransche en Noderduitscho poiizij beoefende; Gideon van don Boetselaar, leerling van Lipsius, vriend van Huig de Groot, gouverneur van Loovestein en Wondriehom, in 1014 in plaats van Francois Aerssens, als gewoon afgezant naar het hof van Frankrijk gezonden; Gijsbert van don Bootsolaar, in 1027 nevens Roehus van den Iloncrt, Andries Bikker on Simon van Beaumont naar het Noorden gezonden, om den vrede tus-schen do koningen te bevorderen, nieuwe overeenkomsten omtrent don handel te sluiten enz.; doch door ziekte gedwongen te huis te blijven, stierf hij het volgende jaar; Frodorik Hendrik van den Boetselaar, die zich als krijgsman beroemd maakte en in don slag bij Senof (11 Augustus 1072) sneuvelde ; Jacob Godefroy van don Boetselaar, heer van Nioveen , die met grooten lof vele gewigtige staatsambten bekleedde en in verschillende belangrijke commission gebruikt werd; Philip Jacob, grave (zijne voorouders voorden don titel van baron) van den Boetselaar, door keizer Karei den VIJcn tot don rijksgravenstand verheven; Jacob Philip van den Boetselaar, in 1744 in buitengewoon gezantschap naar Londen afgevaardigd, ton einde hot hof van St. James te verzekeren , dat do Staten aan hunne vorbindtenissen met Groot Brit-tanje getrouw zouden blijven, ondanks den zwakken toestand hunner gewesten. Hij was oen geleerd man, curator dor Leydsche hoogcschool cn overleed don 26s*en April 1781. Zijn zoon Karei, wijdde zich aan de krijgsdienst en verdedigde in 1793, met onbezweken heldenmoed en standvastige dapperheid do Willemstad, waarover hij tot gouverneur was aangesteld, tegen de Franschen. BOETSEREN, is het vormen van verheven beeldwerk of van beelden, uit eene weeke stof, zoo als gips, klei of was. (Zie het artikel Beeldhouwkunst.) BOETTIGER (Kakel August), beroemd archeoloog, directeur van het museum van Dresden, word in 1760 te Reichenbach in Saksen geboren, studeerde to Leipzig en Güttingcn. Hij werd gouverneur van een jongeling te Dresden, vervolgens rector tc Gnbon, waar hij een belangrijk opvoedingsgesticht daarstelde. Na een kort verblijf to Bautzen, werd hij door invloed van Herder, directeur van hot gymnasium van Weimar; welk ambt hij van 1791 tot 1804 bekleedde. Hier ging hij dagelijks om met Wieland, Schiller en Goetho, maar vooral met don geleerden kunstenaar Meijer, die hem smaak voor do archeologie inboezemde. Van 1795 tot 1803 gaf hij (onder den naam van Bertuch) het Journaal van pracht en mode in het licht, in 1797 begon bij den nieuwen Duitschen Mercurius, die later door Wieland geredigeerd word, nit to geven. Ook arbeidde hij te gelijkor tijd aan eene verzameling, die hij Londen en Parijs noemde en schreef vele artikelen in de Alhjemeine Zettung. In 1804 word hij directeur van hot Instituut der pages, dat later vereenigd werd mot do militaire school, vervolgens van liet Museum van oudheden. Hij hield toon te Dies-don openlijk voorlezingen over do archeologie voor een hoogst beschaafd gehoor. Vele dezer voorlezingen zijn gedrukt, zoo als zijne gedachten over de goscbiodciiis en de schilderkunst, zijne verhandeling over de Aldobrandijnsche bruiloft. Zijne Sabina of Ier Morjenscenen einer reichen liömerin, Leipzig 1803, werd in het Franseh overgezet. Boettigor was een man van groote geleerd- |
|
heid, had ccn grondige kennis dor oude en nieuwe talen en heeft eene menigte duistere punten in de archeologie, mythologie en de tooneelkunst der Ouden opgehelderd. Hij heeft ook levensbijzonderheden van Bode, Reinhard en Millin medegedeeld. In 1830 begon hij zijn Amalthca uit te geven , die later vervolgd werd onder don titel van Journaal van archeologie en kunst. Ook verdienen zijne voorrede en aanteekeningen op de reis van Mw. de Keeke, door hem in het lieht gegeven, vermeld te worden. Vele zijner werken zijn inliet Franseh overgezet. HetFransehe instituut benoemde hem in 1832 tot correspondent. Hij stierf den 17tU'n November 1835. BOFFRAND (Germain de) was een voornaam Franseh bouwmeester, die in 1667 te Nantes geboren, een der beste leerlingen van Jules Hardouin Mansard kan genoemd worden. Hij stierf in 1754en besteedde zijn 87-jarig leven, tot het uitvoeren van groote werken in en buiten zijn vaderland, welke allen in den smaak van Palladio vervaardigd zijn. Onder de merkwaardigste behoo-ren de paleizen, welke hij voor Leopold hertog van Lotharingen, te Nancy, te Lunevillo en te Brussel, benevens dat, hetwelk hij voor den vorst bisschop van Wurtzburg aldaar bouwde; de hotels Montmorency en Argenson te Parijs, do gevel der kerk de la Mercy enz. Het beroemdste zijner werken, wat de constructie betreft, is de groote en prachtige fontein in het Hospice Bicêtre te Parijs, oen werk dat onder de ondernemingen van dien aard eene eerste plaats bekleedt; hij bouwde er ook hot vondelingenhuis, hetwelk door P. Palta op drie platen gegraveerd is uitgekomen. Boftrand heeft zich ook als schrijver bekend gemaakt, door hot werk: Architecture ou principes de eet art, Paris 1745; benevens door eene beschrijving van het gieten van hot ruitor-stand-beeld van Lodowijk den XIV(,en door Keiler, welk werkje zoor zeldzaam is. Boffrand was koninklijk bouwmeester en generaal inspecteur over de hoofd-straten van hot koningrijk. BOGAN (Zachakias), taalgeleerde, geboren in 1625 in Devonshire, in 1659 overleden, is vooral bekend door zijn: Homeri comparatio cum scrip tori bus sacris , Oxford 1658. Hij schroef ook bijvoegsels tot de Attische oudheden van Rous, Londen 1685 in 4°. BOGDANOWICZ (Ippolyt Fedorowicz), oen der boste Russische lierdichters, in 1743 te Porowolocno in Klein-Rusland geboren, werd in zijne jeugd tot de studio dor wiskunde bestemd, doch wendde zich, naauwelijks 15 jaren oud, tot Chcraskow, den schouwtoonool-diroctor, mot hot verzoek hom aan hot too-nool aan te stollen. Deze nam hem in zijn huis tot zich en liet hem de universiteit bezoeken. In 1761 werd hij aldaar tot inspecteur en in 1765 tot tolk bij het departement van buitonlandsohc zaken aangesteld. In 1766 vertrok hij mot den graaf Bioloselski als secretaris van legatie naar Dresden. Daar legde hij den grond tot een van zijne schoonste en lieftalligsto romantische go-dichten, Du schenk a, dat in 1775 het licht zag. In 1768 koorde hij naar Petersburg terug, en vertaalde aldaar Vortot's Histoire des revolutions de la Répuhlique Romaine (Petersburg 1771—75) en eenige andore stukkon, bijv. Gianetti's gedicht aan de keizerin Catharina II, daarna vervaardigde hij eene geschiedenis van Rusland, verscheidene kleine drama's en bragt eene verzameling van Russische spreekwoorden bijeen. In 1780 werd hij tot lid der commissie voor het Rijksarchief en 8 jaren later tot haren voorzitter aangesteld. In 1795 verzocht hij als zoodanig zijn ontslag en loofde sedert op oen landgoed bij Kursh, waar hij den 6den Januarij 1803 overleed. Zijne bescheidenheid evenaarde zijne talenten en zijn rondboistig en edelaardig karakter spiegelt zich volkomen in zijne gedichten af. Zijne werken zijn in zes doelen te Moskou, in 1809 en 1810 verschonen. (2e druk in 4 doelen, 1818.) BOGERMAN (Johannes) werd in 1576 geboren te Opleen-wert in Oost-Friesland. Zijn vader Ijestomdc hem voor de studie der godgeleerdheid en hij verkreeg zijne eerste standplaats te ^neek in 1596, vanwaar hij in 1603 nnar Enkhuizen vertrok; in het volgende jaar werd hij te Leeuwarden beroepen. Terwijl hij aldaar predikant was, werd hij tot voorzitter van do Dordsche synode benoemd, waarde gevoelens der Remonstranten, wier hevige vijand hij was, veroordeeld werden. Lof en laster heeft hij m niiine mate over zijn voorzitterschap weggedragen en hemels-breed verschillen zijne handelingen, zoo als zij beschreven zijn door voorstanders der beiile partijen, door Uitenbogaard en liigland, door Brandt en Kegenboog. In 1633 werd Bogerman hijbei, belette hem die betrekking voor het jaar 163'! te aanvaarden. Hij overleed den Uden September 1637. Onder zijne geschriften zijn bekend de Jezuil.se/ie Catechismus t opgedragen aan de staten van Friesland, die hein daarvoor eene som van tweehonderd gulden vereerden; (ïe Practijk van Boetvaardigheid ,* eene vertaling van Beza's beruchte boekje over hel ketter Jooden; eene lijkrede op den dood van prins Maurits; een Tractaat van de Lijdzaamheid, enz. |
BOGOTA, of SANTA-FK-DE-BOGOTA, hoofdstad der Zuid-Amerieaansche republiek Nieuw-Gronada, ligt onder 4° 36' N. B. op eene hoogte van 8200 voeten boven de zee , aan de westzijde der Oostelijke Cordillera's, aan de rivier llio de Bogota, die zich verder met don Magdalenonstroom vereenigt. Zij is de zetel der regering en van eonen aartsbisschop en buiten tegenspraak de fraaiste stad van het gemeenobest. Men bouwt er, uit vrees voor de aardbevingen, do huizen slechts van eene verdieping, zoodat do stad eene groote oppervlakte beslaat. Do prachtige hoofdkerk werd in 1814 gebouwd on bevat een om zijnen bijzonder kostbaren tooi van edelgesteenten berucht beeld dei-Maagd Maria. Bovendien bevat Bogota 29 kerken , 12 kloosters, 4 hospitalen, eene munt, eene van de XVIJ0 eeuw dagteekenende hoogeschool, met openbare boekerij en museum van natuurlijke historie, een botanischen tuin, een observatorium, enz. De bevolking bedraagt 50,000 inwoners; de vrouwen hebben orden naam van zeer schoon te zijn. Do handel is er zeer levendig. Bogota werd in 1538 door Quosada gegrondvest, nam spoedig in bevolking, grootte en belangrijkheid toe, werd de hoofdstad van de Spaansche provincie Niemv-Grenada on in 1811 de zetel van het congres, dat naar het voorbeeld van Venezuela den li116quot; November 1811 do republiek proclameerde. Wel werd de stad in Junij 1816 door de Spanjaarden onder Morillo veroverd, doch don 10llen Augustus 1819 door Bolivar bevrijd on spoedig daarop de hoofdstad der vereenigde republiek Colombia, tot aan hare verdeeling in drie gemeenebesten in 1831. Omstreeks drie mijlen van de stad treft men een' der prachtigste watervallen der wereld aan, daar de Rio de Bogota bij de Hacienda Tcquendama zijne watermassa van meer dan 700 □voeten, die van 140 voeten breedte, tot op 30 voeten zamengeperst is, met een dubbelen waterstreep bijna 500 voeten loodregt naar beneden stort. In de omstreken vindt men niet alleen goud- en zilvermijnen en stecn-zont-beddingen, maar ook eene smaragdgroeve, welke niet eene andere in het Muzo-dal hot grootste gedeelte der smaragden opgeleverd heeft, welke heden ton dage in Europa aangetrofl'en worden. tot hoogleernar in do godgeleerdheid te Franekcr aangesicld en verkreeg kort daarop don titel van Professor primarius; doch eene gewigtige bezigheid, het nazien der nieuwe vertaling van den |
BOH
100
|
BOGUPHALUS , bisschop van Posen, in 1253 gestorven , is schrijver eoner chronijk van Polen tot 1252, tot 1271 door Gotlesias Rasko, custos der kerk van Posen vervolgd. Zij is in 1729 in de Scriptores rerum Silesiacarum, o\\ afzonderlijk te Warschau in 1752 herdrukt. BOHAIRE DUÏHEIL (db), omstreeks 1755 gol)oron to Ferté-sons-Jouarre, was advocaat te Parijs voor de revolutie. De titels en de datums van eenige zijner schriften doen hem genoegzaam kennen als een haror warmste voorstanders. Zijn EpUre a Chénter 1795 en zijne Trayódie dc.J(sus-Christ, ou la véritable religion in 5bedrijven, in dichtmaat, verdienen onder de gedrogtelijkste voortbrengsels dor omvventelings-razornij gesteld te worden. Men heeft nog van hem: Eulalie ou les preferences amourcuses, drama in 5 bedrijven in proza 1777 8°.; Le siege de Paris el lesvers dela Hennade de Voltaire distribués en une tragédie en cinq actes, ierminée par le eouronnement de La nouvelle Héloise, tragédie, 1792 in 8°; Epitre au premier consul, 1799 in 8°; Le déjeuner a lafour-chette (satire), 1813 in 8»; Le folliculaire {satire), 1813 in 8quot;; L'aris-tarque a la campagne, 18H in 8°; Les mondes de Fontenelle, ou les amours de Nelson et de Ccp/nse, poema en six chants, destine a I'education des princes, des grands et de nos plus jtunes philosopher, brochure in 8°, Meaux 1814. B01IEEMSC1IH BROEDEKS. Zoo noemde zich een Christelijk godsdienstig genootschap, dat omtrent de helft der 15(1,i eeuw uitliet overschot der strenge Hussiten in Bohème ontstond. Ontevreden over toenaderingen tot het pausdom, waardoor de Calixtinen zich toenmaals tot do lieerschende partij in Bolieme wisten te verheffen, weigerden zij de punten van verceniging aan te nemen; vormden sedert 1457 onder het bestuur van zekeren predikant, Michael Bradaez, afzonderlijke gemeenten; hielden hunne eigene vergaderingen en onderscheidden zich door don naam van Broeders of Broeder-uniteit van do overige Hussiten; doch werden dikwijls door hunne tegenpartij met do Waldonzen en Piearden vcroenigd. Onder menigvuldige en harde onderdrukkingen en zonder aan het geweld eenigen tegenstand te bieden, werd het aantal hunner gemeenten door standvastigheid van geloof en zuiverheid van zeden zoo aanmerkelijk uitgebreid, dat het in 1500 reeds 200 beliep, welke meestal eigengebouwde bedehuizen hadden. Zij verwierpen de leer dor transsubstantiatie (onzigtbarc verandering van het brood en den wijn in het ligchaam en bloed van Christus) bij het avondmaal, en stelden in plaats daarvan eene geestelijke, geheimzinnige tegenwoordigheid van don Heiland. Voor het ovei ige hielden zij de Heilige Schrift voor de regelmaat van hun geloof, waardoor zij, en nog moer door hunne gemeentelijke inrigting en kerkelijke tucht, do goedkeuring der hervormers verwierven. Zij volgden namelijk in deze hunne inrigtingenhot voetspoor dor oudste Apostolische eliristcn-gemeeiUen , en poogden door de ondougenden buiten hunne gemeensehap tc sluiten en door eenen trapswijzen ban, zoowel als door eene zorgvuldige afscheiding der beide kunnen van elkander en de verdeeling dor leden hunner gemeenten in eerstbeginnende , vorderende en vol-komene, de zuiverheid van het werkdadige, oorspronkelijke Christendom onder zich te herstellen; terwijl het toevoorzigt, zelfs over het huiselijke leven der bijzondere leden, waartoe bisschoppen , oudsten , leeraars , diakens enz. waven aangesteld, niet weinig ter bereiking van dit allezins prijswaardige oogmerk moest bijdragon. Onder deze ambtenaren was liet bestuur van de kerkelijke, zedelijke, en burgerlijke belangen op eene verstandige wijze verdeeld. Hun eerste bisschop werd door oenen der Waldonzen geordend, met welke zij hunne gemeenten in Bohème niet vermengden, alhoewel zij met deze onderdrukte sekte een gelijk lot moesten ondervinden. Baar zij volgens hunne grondstellingen in geen geval eenige krijgsdienst mogten verrigten en bij den Smalkaldischen oorlog dien ten gevolge weigerden de wapenen tegen de protestanten op te vatton, ontnam hun koning Ferdinand hunne kerken; toen weken omtrent 1000 Bolicemsche Broeders in 1548 naar Polen en Pniisscn, waar zij zich het eerst in Marienwcrder nederzetten. Het vergelijk, hetwelk zij den 14(leu April 1571 met do luthcrschen en gereformeerden in Polen troffen, en nog meer de vrede onder de dissidenten der Poolsche stenden in 1572 veroorzaakten, dat zij in laatstgenoemde rijk geduld werden; doch zij vercenigdon zich, onder do vervolgingen van den Zweedschen vorst Sigis-mundus, naauwer mot do gereformeerden , en behielden , nog tot heden , overblijfsels hunner oude inrigting. Hunne in Bolieme en Moravië teruggcblcveno broeders verkregen, onder Maximiliaan II, weder eenige vrijheid, en hadden hunnen hoofdzetel te Fulnek in Moravië, om welke reden zij dan ook Moravische Broeders genoemd worden. |
Intusschen had de ongelukkige wending van don dertigjarigon oorlog voor de protestanten eene geheele vernietiging hunner kerk ten gevolge, en moest hun laatste, voor het onderwijs der jeugd verdienstelijke, bisschop Coraenius de vlugt nemen. Sedert weken zij in menigte naar elders, b. v. in 1670, wanneer de Boheeinsehe gemeenten te Dresden en Zittau ontstonden; vervolgens in 1722 weder naar Saksen, waaruit hunne nakomelingen , de Broedergemeenten te Hernhut, geboren werden; alsmede naar de Pruisische staten , waar de Boheorasche gemeenten te Berlijn en Rucksdorf nog bestaan. Hun overschot in Boheme zelve heeft zich langzamerhand onder de lutherschen en gereformeerden verloren , hetwelk ook tegenwoordig bij de Boheemsche gemeenten in Pruissen en Saksen het geval is. Ofschoon nu wel deze oude Boheemsche en Moravische Broe-dcr-uniteit als vernietigd kan beschouwd worden, zal zij echter als eene stille asinkweekster van christelijke waarheid en godsvrucht, als eene bewaarster van zuivere zeden en als de moeder der achtenswaardige en ver uitgebreide Evangelische broeder-gemeente, wélke zich naar haar voorbeeld gevormd heeft, altijd merkwaardig blijven. BOHEEMSCHE GESTEENTEN, zijn edele gesteenten van verschillende soort, die in schoonheid en luister de Oosterschc evenaren, maar niet zoo hard en uitdien hoofde ook minder waardig zijn. Daartoe behooren o. a. de Boheemsche granaten, waarvan jaarlijks 20,000 stuk te Swietla bearbeid en geslepen worden; de eitrin, een geelkleurig bergkrystal, dat den naam van Westersche of Boheemsche topaas voert, enz. BOHEME, voormaals een zelfstandig koningrijk, nu een kroonland der Oostoniijksche monarchie, ligt tusschon den 48 'V en 511 N. B. en don 30°—34 '/i0 O. L., heeft den vorm van een vierkant, beslaat 942 □mijlen en grenst ten westen aan Beijeren, ten oosten aan Moravië en Silezic,ten noorden aan Saksen en ten zuiden aan Oostenrijk en Beijeren. Het getal inwoners bedraagt 4,522,000. Er bevinden zich, benevens de hoofdstad Praag, in hetzelve 289 groote en kleine steden, 308 markvlekken en 11,340 dorpen. De katholijke godsdienst is er de lieerschende, doch de overige godsdienstige gezindheden genieten er volkomene vrijheid. Er bevinden zich in Boheme eene groote menigte Joden, hun aantal wjrdt op 70,000 berekend. Een groot gedeelte der burgers en de laagste standen spreken Boheemsch, dat grootendeols met het Slavisch overeenkomt; doch do hoogere standen spreken Duitsch of Fransch. Men hcett wel in het jaar 17C5, door overal Duitsche leeraars aan te stellen, de proef genomen, om langzamerhand do Boheemsche taal af te schaffen, doch men heeft hierin niet kunnen slagen. Boheme is bijkans geheel door bergen omringd en bevat zeer uitgebreide bossclien, maar ook zeer vruchtbare akkers. De voornaamste rivieren zijn de Elbe en de Moldau. Het land levert allerlei soort van graan, vlas, hop , (die voor do beste van geheel Europa gehouden wordt), benevens boomvruchten in overvloed op. Al deze artikelen zijn voorwerpen van uitvoer. De wijn is hier niet menigvuldig; doch die uit den omtrek van Melnik is zeer goed. De veeteelt, inzonderheid van schapen, paarden en varkens, is er aanmerkelijk. Do bergen leveren zilver, koper, zeer goed tin, granaten, robijnen en andere edele gesteenten; alsmede ijzer, kobalt, aluin, vitriool, zwavel en steenkolen in menigte op. Men vindt in Boheme uitmuntende baden, inzonderheid te Karlsbad, Toplitz en Egor, De inwoners zijn zeer vlijtig en arbeidzaam en gebruiken de voortbrengsels van hun eigen land en die van vreemden op allerlei nuttige wijze. Fabrieken en manufacturen vindt men doorliet geheele koningrijk, en onder deze verdienen de linnen- en batist-reederijen, de twijnderijen, kant-fabrieken enz. genoemd te worden. Zij leverden in 1792 voor omtrent 17 millioen guldens aan waren, waarvan de helft werd uitgevoerd. De katoen-manufacturen werden in 1848 door 227 fabrieken bewerkt; fabrieken van wollen stoffen zijner 14«, ook zijn er 50 leder-fabrieken, 18 papiev-fubricken en 108 papier- |
IDI
|
molens. Het Boheomsohe glas, dat in 1GO glas- en spiogel-fabrieken vervaardigd wordt, is door geheel Europa bekend; ook zijn de fabrieken van hoeden van de fijnste soort, van zijden-stofl'en, muzijkale speeltuigen enz., hier van groot belang. Bohème quot;was een der eerste -landen, die een' spoorweg aanlegden, namelijk die van Budwels naar Linz; sedert 1845 is Praag door een ijzeren weg met Weenen en sedert 1851 met Dresden verbondon. Over de geschiedenis en den toestand van Boheme leze men Palaeky, Gesc/iichle von Dohinen, 3 ïhle, Prag 183G—47 ; Jordan, OC:schichte des böhm. Volks undLandes, 3 Bdo Leipz. 1845—47 ; Somnier, Das Königreich Bu/imen statistisch und topograpliisc/i dar-yestdlt, 15 dln. Praag 1838—47. BOHLEN (PiicTEii van), den l.'!'1'1quot; Maart 1796 te Wüppels in hot Jeversehe geboren, bragt zijne jeugd in zeer behoeftige omstandigheden door, werd door de vrijmetselaars voortgeholpen en wijdde zieh sedert 1820 geheel aan do studie van het Oosterseh. Hij bezocht de universiteiten van Halle en Bonn en werd in 1825 buitengewoon , in 1830 gewoon leeraar in de Oostcrsehe talen en letterkunde te Kiinigsberg. Van daar deed hij twee reizen naar Engeland, doch werd op do tweede terugreis gevaarlijk ziek en overleed te Hallo den Cquot;1quot;quot; Febnmrij 1840. Hij heeft zijn leven beschreven in eene aHtoWo^-o/j/ije, welke door Voigt te Kiinigsberg iu 1841 uitgegeven is. Ouder zijne werken verdienen vermelding zijne Conmentatio de Motenabbio, Bonn 1824; Das alle Indien, 2 dln. Köningsb. 1830,31; de uitgaaf van Bhartrihari's Smlen-tiae, Borl. 1833 met Scholiën en Coram; de Duitsche vertaling dierzelfde spreuken , Hamb. 1835; Genesis, historisch-kritisch erlüu-terl, Köningsb. 1835, een werk dat vele tegenstanders gevonden heeft. Zijn laatste werk was de uitgaaf van een beschrijvend gedicht over de jaargetijden van Kalidasa, Ritusanhara, i. e Tempeslatum cyclus, Leipz. 1840. BOHME (Jakou), een schoenmaker, te Alt-Seidenberg bij Görlitz den ^«quot;November 1575 geboren, stierf in 1624 in den ouder lom van 49 jaren. Hij verviel meer dan eens in eene geestelijke verrukking, en schreef in deze zielsgesteldheid velerlei geheimzinnige boeken, bijv. over het drievoudige leven van den mensc/i, over het hemelsch en aardsch geheim, het bovenzinnelijke leven, den boom des geloofs, am. Zijne gezamentlijke werken zijn te Amsterdam, 1620—75 in 4 d. (door H. Becke), ibid. 1682 in 10 d. (door Gichtol'), onder den titel; Theologia revelata, ibid. 1730, 2 d. 4°; ibid. 1730 6 d. 8», uitgegeven. De jongste uitgaaf is die van K. W. Schiebler, Leipzig 1831—32. Verg. Abraham von Franikenberg, Bericht von dem Leben und Abscheiden des Gottseelig ruhende» Jacob Böhmens, en het eerste deel in de Arasterd. uitgaaf 1682; Jacob Böhm, ein biographischer Versuch, .Dresden 1804; Jacob Böhmens Schattenriss (van B. Heideeke), Biga, 1788 ; K de la Motte Fouqué, Jacob Böhme, Ein biographischer Dcnkstein, Griltz. 1831. BOIE (Hioiniiiou Ciikistian), een hoogstverdienstelljk beoefenaar dor fraaije letteren , werd den 19lllt;nl Jullj 1744 te Meldorff in het Holsteinsche geboren, studeerde te Göttingen inderegten, werd in 1775 stads-secretaris to Hanover en sedert 1781 Dceusch justltieraad en landvoogd te Süderdithmarschen. Hij stierf als Kon. Deensch staatsraad te Meidorp 3 Maart 1806. Van hem verschenen: Gedichte, Bremen en Leipzig 1770. Met Götter, en later alleen, gaf hij van 1770—1778 den Göltingschen j\lusen-almanak en met Dohm sedert 1776 (later alleen) het Duitsche Museum uit. Zie Charaktere der vornehmslen Dichter aller Nationen, Bd. VHf n. 2. s. 212 fgde. |
BOIE (Hendkik), natuuronderzoeker, den 4llon Mei 1794 te Meldorff in het Dithmarsche geboren, gevoelde zich van zijne jeugd af tot de studie der natuur aangetrokken en wilde zich aan het jagt- en boschwezen (Forstwesen) toewijden. Doch de dood zijns vaders verhinderde deze plannen en naar den wil zijner voogden en bloedverwanten moest do jongeling in de regten studeren. Hij deed dit aan de hoogo scholen te Göttingen en te Heidelberg en promoveerde in 1817, doch had in do laatstgenoemde plaats kennis gemaakt met den beroemden hoogleeraar Tledemann, die een olude maakte aan Boio's gestadige worsteling tusschen neiging on pllgt en hem tot conservator aan het Zoölogisch kabinet te Heidelberg aanstelde. Drie jaren later werd hij door do voorspraak van den voortreffolljken Temminck tot conservator aan 's Rijks Museum van natuurlijke historie te Leydon aangesteld , waar hij zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt door hot bestemmen cn rangschikken van gewervelde , bijzonder van kruipende dieren. Nadat hij aldaar vijf jaren met onverdroten Ijvor was werkzaam geweest, vertrok hij als lid der Natuurkundige Commissie met Macklot naar Java, waar hij slechts zeer korten tijd in do beoofoning der natuurlijke geschlodcnis mogt werkzaam zijn cn reeds don 25sgt;1!quot; Augustus 1827 aan eene galzcnuwkoorts bezweek. Boio's karakter werd door allen die hem konden hoo-gelijk geprezen; hij was een toonbeeld van vlijt, regtsehaponhcid en nederigheid. Het Leydsche Museum is hem veel verschuldigd; een gedenksteen vermeldt er zijnen lof. Zie verder over hem : J. A. Susanna, Levensschets van Hendrik lloie, en hulde aan zijne deugden en verdiensten, benevens eenige door hem geschrevene brieven, gedurende zijne reis en verblijf in Oost-Indië, met portret, Amst. 1834. BOIL EAU DESPBEAUX (Nicolas), beroemd Fransch dichter, don lstequot; November 1636 , to Crone bij Parijs geboren. Zijne jeugd was zeer rampspoedig. Zijne moeder gestorven zijnde cn zijn vader al zijnen tijd aan financie-zaken bestedende, werd hij aan eene oude dienstmeid overgelaten , die hom zeer hard behandelde. Hij was eerst regtsgoleerde en werd ook advocaat bij het parlement; doch ging naderhand tot de schoolsohe godgeleerdheid, cn eindelijk tot de dichtkunst ovor, welke zijne geliefkoosde neiging was. Zijne eerste satyren zagen in 1666 het licht en maakten oenen vevbazenden opgang. Op zekeren tijd van Lodewljk XIV verlof bekomen hebbende, om hom eenige plaatsen uit zijn Lutrin (oen spotdicht, waartoe hem een regtsgeding tusschen do beide voornaamste geestelijken eenor kerk in Parijs had aanleiding gegeven) voor te lezen , behaagde dit den koning zoo wel, dat hij hem eene jaarwedde van 2000 llvres schonk, en hem den last opdroeg om met Ilacino zijne levensgeschiedenis te schrijven. Men kan hem als den vader der kritiek in do Pranscho dichtkunst beschouwen. Zijn gedicht, VArt poëtique, gaf hem het aanzien van eenen wetgever op den Parnassus, cn inderdaad men moet erkennen, dat hij zuiver, juist, treffend, kort en dikwijls verheven in zijne uitdrukkingen was , schoon hij al, over hot geheel genomen, volgens hot gevoelen van Moreler, geen groot dichterlijk genie mogo bezeten hebben. Bolleau overleed den 13llt;l1 Mei 1711. De voornaamste uitgaven der werken van Boileau zijn die van Brossellc, zijn vriend (Sou-chay, Paris 1740); van Didot, a l'usage du Dauphin (Paris 1789 2 vol. in 8»); van P. Didot 1819 2 vol. in fol.; van M. Daunou Paris 1809, 3 vol. en 1825,4 vol. in 8°; van M. Amar, Paris 1825, 4 vol. in 8°. De uitgaaf van J. J. Blaise avec un commentaire par M. de Saint Sur in, 4 vol. in 8°. avec fig.; van 1747 5 vol. in 8U. avee remarques de Lefovre do St. Marc is nog zeer gezocht. M. L. Passy heeft cone satyre van Bolleau , onder de mss. van Conrart In hot arsenaal te Parijs ontdekt, uitgegeven in Bibliothique de l'ccole de Chartres 3» serie T.1II p. 172, doch Sainte-Beuve betwijfelt hare echtheid. Zie Boileau par Sainte-Beuve in Revue do. Paris Octobre 1852. De beste lofrede op Boileau is die van Auger, in 1805 door het Instituut bekroond. BOILEAU (Jacqdes), oudste broeder van Despréaux, gob. te Parijs 1635, doctor dor Sorbonne, deken en grootvicaris van Sens, vervulde die betrekking meer dan 20 jaren , werd in 1694 kanunnik bij de II. Kapel en stierf in 1716 in 82-jarlgen ouderdom. Van zijne talrijke werken zijn nog gezocht; 1 listor ia cotfessionis auricularis, Parijs 1684 in 8°; Ilistor ia Jlagellautium , sive de recto et perverso Jlagellorum usu apud Christianas, Parijs 1700 In 12° , door Thiers wedcrlegd, en door den abt Granet in het Fransch overgezet. Hij bewijst In dit werk dat de geoselrocde bij de eerste Christenen onbekend was, dat hot gebruik er van nadeelig is voor do gezondheid en de goede zoden enz. Men schrijft hem ook toe de l'abus des nudités da gorge, Bruxelles 1675 in 12°; edit, augm., Paris 1677 en 1680 In 12». BOINVILLIERS (J. Et.-Jodith-Fouestiur) , beroemd taalgeleerde, in 1764 te Versailles geboren , wijdde geheel zijn leven aan het onderwijzen en schroef cone menigte schoolboeken , die lang in hoogo achting stonden. Hij was hoogleeraar in de rhetorica, voorts censor van het lyceum van Rouaan, eindelijk inspector der academie van Doornik. In 1816 zijn pensioen verkregen hebbende, hield hij zich bezig met bet nazien zijnor werken tot hij |
|
102 B( in 1830, in zijne gebooiteplants overleed. Hij was liil van liet Instituut. Van zijne schriften vermelden wij alleen zijn; Manuel latin; Grammaire élémentaire laline, réduite it sesvrais principes; Ca-colocjie, ou recueil de locutions vicieuses; Corriyédela ca co lof/ie ; Manuel des étudiants, etc. UOISGELIN (Jean-dk-Dikü-Raymomd de Cució), in 1752 te Rennes geboren, in 1770 aartsbisschop te Aix, beeft zich omtrent die stad zeer verdienstelijk gemaakt. Provence dankt hem een kanaal, een huis van opvoeding voor arme jufvrouwen, dat nog te Lambesc bestaat en vele andere nuttige inrigtingon. In 1765 hield hij de lijkrede op den dauphin, in 17CIgt; die op Stanislaus, koning van Polen, in 1769 die op de dauphino. Ook hield hij de gewone redevoering bij dc krooning van Lodowijk don XVI'i™ te Eheims. Tweemaal werd zijne redevoering afgebroken door luide toejuichingen. In 1776 werd hij lid der Iransehe academie, in plaats van Voisenon. Gedurende de revolutie woek hij naar Engeland, van waar hij echter terugkeerde bij het sluiten van het concordaat; vervolgens werd hij aartsbisschop van Tours on kardinaal. Hij stierfin 1804. Behalve zijne Lettres pastorales cn Discours Académiques, vervaardigde hij eene vertaling in dichtmaat derileroïdes van Ovidius, Philadelpliie (Parijs ) 1784 in 8quot;, die zeer zeldzaam zijn en herdrukt in de Oeuvres d'O vide, door Saint-Ange vertaald; eene vertaling der Psalmen in Pransclie verzen {Le Vaal miste) Londres 1799 in 12quot;, voorafgegaan dooreen Discours sur la poésie sacrée. BülS GUILLEBEBT (Piekue lb Pesant igt;e), luitenant generaal bij dc baljuwagie van Uouaan, gestorven in 1714, vertaalde uit hetGriekschin het Fransch: Ilistoire de Dion-Cassius de Nicée, abréaée par Xiphilin, Paris 1674 en Ilistoire d'Uerodien, ib. 1675. Men heeft ook van hem; Marie Stuart, nouv. histor. ib. 1675; Détail de la France sous Louis XIV, Rouen, (Holland) 1707, herdrukt niet don titel van, Testament politique de Vau-ban 1712. B01S-MESLÉ (J. B. Touciiet de), advocaat bij het parlement van Parijs , omstreeks 1755 gestorven, heeft mot vader Theodore dc Blois uitgegeven; Uist.yénér, de la marine, Amsterdam (Paris) 1744—46; en alleen; VIlistoire du chevalier du soleil, 1749 2 vol. in 12quot;. L'Ilistoire de la marine in vervolgd dooi Riehebourg, die in 1758 en.n derde deel uitgaf, en in 1759 met een nieuwen titel do twee vorigen Het drukken. BOISOT (Lodewwk vak) was van hervormde ouders te Brussel geboren en stamde uit een edel Fransch geslacht af. Reeds vroeg werd hij, om zijne liefdevoor Nederland cn zijne verkleefdheid aau Oranje, door den hertog van Al ba verdacht gehouden. Hij moest alzoo de wijk naar Frankrijk nomen, waar hij bij dc zoogenoemde bloedbruiloft tegenwoordig was, zelfs gevangen genomen werd en langen tijd in den kerker moest doorbrengen. Hij ontsnapte echter met behulp van eenen monnik, dien hij door groote sommen had omgekocht, waarna hij zich in dienst van prins Willem van Oranje begaf, welke hem tot admiraal op de Zeeuwsche wateren benoemde. In 1574 gaf hij de eerste blijken van zijnen moed en van zijn beleid. Middelburg namelijk werd door de Staatscho troepen belegerd cn was reeds bijna 2 jaren door den dapperen Mondragon verdedigd geworden. Rcquesens besloot de stad te verlossen en rustte alzoo eene vloot van 70 sehepen uit, waarover d'Avila, Glimes en Romero het bevel ontvingen. Boisot merkte vlijtig de beweging der vloot op en zond, op de tijding van Romero's aankomst, acht ligte schepen, om onderzoek naar de sterkte des vijimds te doen. De Zeeuwsche vloot, na berigt ontvangen te hebben van 's vijands magt, en uit 50 schepen bestaande, verdeelde zich in drie afdee-lingen, waarmede Boisot op den Spanjaard los ging. In het begin scheen de kans des oorlogs zich naar de Spaansche zijde te wenden; doch, nadat Boisot uit Vlissingen versterking had ontvangen, enterden de Zeeuwsche matrozen dadelijk negen Spaanscho sehepen, terwijl vele andere of door eigen kruid in de lucht vlogen of aan de kusten op het drooge geraakten. De uitslag van dit gevecht was. dat Romero met velen der zijnen zijn heil in het zwemmen zoebt, terwijl Glimes, door twee kogels getroffen, sneuvelde. Zijn schip word verbrand, gelijk ook 8 andere bodenis vermeosterd en al do manschappen over dc kling gejaagd. De vloot van d'Avila nam, op do tijding der nederlaag van Romero cn Glimes, do vlugt naar Antwerpen. Middelburg gaf zich, door hongersnood en gebrek gedwongen , aan prins Willem over |
In het zelfde jaar 1574 waagde Boisot eene kans op de Spaanscho vloot, uit 30 schepen bestaande, welke uit Antwerpen was gezeild. Men nam 4 schepen en verbrandde bovendien nog 4 die aan den grond geraakt waren. Ook in hctzelfilo jaar kreeg Boisot last om met den admiraal Willemsz. en eenige Zeeuwsche sehepen, naar Loyden te stevenen en die stad van dc belegering dor Spanjaarden te verlossen. Hij liet ten dien einde te Rotterdam, Delft cn Gouda onderscheidene vaartuigen vervaardigen , welke niet 7 a 800 bootslieden en 100 kleine stukken geschut bemand en gewapend werden. Met deze vloot vertrok Boisot over het, door het doorsteken van den IJsseldijk, overstroomde land, en begunstigd door eencn hevigen storm , waardoor hot water tot eene ontzaggelijke hoogte opgestuwd werd, verscheen hij voor de muren van het benarde Leyden. Boisot werd hiervoor met eenen gedenkpenning aan eene gouden keten beloond. Daarna ontving hij den last van prins Willem om in Vlaanderen cn Braband onderzoek te doen naar den geest, welke daar heerschte cn om, zoo het mogelijk ware, die landen aan des prinsen zijde te brengen. Men ontdekte zijn voornemen en hij moest vlugten, wilde hij zich niet aan eenen smadelijken dood prijs geven. Twee jaren nadat Leyden ontzet was, stierf de wakkere held op eene ongelukkige wijze. Toon Mondragon in 157B het beleg voor Zierikzee had geslagen, zeilde Boisot, meteen schip vol mond-behoeflen naar do stad om de inwoners van levensvoorraad te voorzien. Hot schip verviel niet verre van de bestemmingsplaats op eene bank, en werd daar zoodanig doorschoten, dat het reddeloos werd cn Boisot, die zich op eene plank had gered en op deze wijze cenigcn tijd op zee had rondgezworven, in den naeht van den ISquot;1™ Junij 1576 zijnen heldenadem uitblies. BOISSARD (Jean Jacques), oudheidkundige cnLatijnsehdich-ter, in 1528 teBesanijoii geboren, verzamelde gedurende zijn langdurig verblijf in Italië een belangrijk kabinet van oudheden , dat in de oorlogen van Franchc-Gomtó geplunderd werd. Hij schreef: Homanae urbis topograph, et anliquit. Frankf. 1597 6 d. in fol.; De dwinat. et magic, praestig. in fol.; Parnassus biceps, 1627 in fol.; Poëmata, Basel, 1574 in 16», Metz 1589 in 8quot;; Emblemata 1593 in 4quot;; Icones vironm illustr. cum eorum vitis, 3 part. in 4quot;; Vitae et icones sultanorum in 4quot;. Al deze werken zijn zeer zeldzaam. BOISSIER DE SAUVAGES. (Zie Sauvayes.) BOISSIEU (Jean Jacques de) is te Lyon in 1756 geboren en in 1810gestorven; hij was landschap-schilderen graveur. Boissieu werd kunstenaar tegen den zin zijner ouders en oefende zich met oen gelukkigen uitslag naar de schilderijen van Dujardin, Ruis-dacl en van de Velde, begaf zich op zijn 24ste janr naar Italië, waar hij tot kunstenaar rijpte, hetwelk bij, in zijn vaderland teruggekeerd, door het vervaardigen zijner schilderijen en gravuren bewees. De graveerkunst werd later bij voorkeur door hem beoefend; ook etste hij 120 platen meest naar zijne eigene teeke-ningen. Hij wordt onder dc eerste meesters in dit vak gesteld en behoeft voor de oude meesters niet onder te doen. Hoe gezocht zijne etsen ook zijn, schat men toch zijne originele teekeningen in o. inkt of zwart krijt vervaardigd nog hooger. Zijne werken werden door Chaillou-Potrellc, D. Artaria, Frauenholz en doorhem zeiven uitgegeven. De eerstgenoemde gaf in 1823 eene nieuwe uitgaaf van al zijne werken. Sommigen zijner etsen zijn zeer zeldzaam, daar hij veel veranderingen maakte; zij worden in Frankrijk duur betaald. Een groot aantal zijner platen is door Joubert in zijn „Manuel de l'amateur d'cslampesquot; beschreven. BOISSIN DE GALLARDON (Juan), tooneeldiehter van Viva-rais, gaf in 1617 en 1618 zijne Tragédies et histoires saintes te Lyon in 12quot; in het licht. Dit deel dat zeer zeldzaam is bevat; Les urnes vivanles, Androm'ede, La conquête du sanglier de Calydon etc. Zie Ilist. du théatre par les freres Parfait t. IV. BOISSONADE (Jean FitANtjots) werd in 1774 te Parijs geboren, in 1809 adjunet-booglccraar in dc grieksche letterkunde bij de letterkundige faculteit aan de academie van Parijs. Hij volgde Larcber in 1812 als titulair-hoogleeraar in denzelfden leerstoel op. In 1814 werd hij tot ridder van het Legioen van eer benoemd en in 1816 tot lid der academie der Opschriften en fraaije letteren. |
13ÓI—BOJ
103
|
In 1828 verving hij J. B. Gail als hoogleeraar in de Grioksehe letterkunde bij het collegie van Frankrijk. Boissonnade begon zijn letterkundigen loopbaan met eenige artikelen in het Mngasin encyclopedique van Millin. Een stuk over Aristaenetes bragt hem in kennis metF. J. Bast, die hem in 1805 zijnen critischen brief over Antoninus Liberalis, Parthenius en Aristaenetes opdroeg. Boissonnade beantwoordde dit (1806) met de opdragt van zijnen Philo-stratus. Na een lange tussehenpoos gaf hij te Leipzig in 1814 in het licht Marini Vita Prodi; in 1815 te London Tiberius rhetor De Jiguris, voor de helft vermeerderd naar een ms. van het vati-eaan, en gevolgd door de Ars rhetorica van Uut'us, door Gail als het werk van een onbekende in het licht gegeven. In 1817 verzamelde hij en gaf hij te Parijs uit de briefwisseling van Lucas Holstenius (Lucae Holstenii epistolae ad diversos) waarbij hij eene geleerde verklaring voegde van een Grieksch opschrift, dat Pouqueville in 1813 te Actium gevonden had. In 1818 bezorgde hg te London eene editio princeps der Epimerismen van Uerodianus grammaticus, oen uitstekend werk voor de Grieksche accenten-leer, hoewel het niet echt is. In 1819 bezorgde hij voor de eerste maal te Parijs den roman van Nicetas Eugenianus, gevolgd door de fragmenten van den roman van Constantinus Manasses (2 d. in 12° Gr.-Lat.). M. C. L. Struve van Koningsbergen heeft een verslag gegeven van dit uitmuntende werk. In 1820 verschenen üq Ex Prodi Sdioliis in Cratylum Platonis excerpta; eindelijk in 1812 te Amsterdam, Eunapius, levens der Sophisten en de fragmenten der geschiedenis van denzelfden schrijver. De geleerde Wijttenbach had zich belast met een historische en philosophische commentaar op dit werk, doch do staatkundige omstandigheden, zijne blindheid, en eindelijk zijn dood verhinderden hem dit plan te volvoeren. In 1822 gaf Boissonnade te Parijs zijne Grieksche en Latijnsche uitgaaf der brieven van Aristaenetes, een model eener „editio variorum.quot; Hetzelfde jaar verscheen het vijfde deel van den Ooidius van Lemaire, de Grieksche tot dien tijd toe onbekende vertaling der Metamorpho-sm door Maximus Planudes. Van 1823—1826 gaf bij te Parijs uiteen Sylloge Poetarumgraecorwn , eene belangrijke verzameling, door de zuiverheid der teksten , naar goede handschriften, en door oordeelkundige keus van korte maar uitstekende aanteekeningen. In 1824 gaf hij een critischen tekst van het Nieuwe Testament 2 d. in 32°; in 1832 den roman der 7 wijzen in Griekenland {De Syniipa et Cyrifilio Andreopuli narratio e codd. Pariss., Paris, in 12°.) In de Anecdota Graeca (Paris. 1829— 1833 5 vol.) verzamelde Bois-sonade een groot deel der mss. stukken , die hij onder de handschriften der koninklijke bibliotheek gevonden had. Deze collectie is vooral belangrijk voorde geschiedenis van het lager rijk, de Grieksche spraakkunst en de patristiek. Eindelijk was Boissonade een der meest werkzame medewerkers der Notices et extraits des mss. de la hibliothcque dn roi. Men vindt van hem in het I0^e deel (1818), Notice des lettres inédites de Diogene le cynique; in het lldo (1827) Notice des (24) lettres inédites de Crates le cynique; Notice des scolies inédites de Dasile de Césarée sur saint Grégoire de Nazianze; Traité alimentaire du médecin Hierop hi le; in het 12° het zedekundig gedicht van GeorgiusLapithes. Ook gaf hij eene verzameling van bijna alle onuitgegeven werkjes van Psellus en eene nieuwe uitgaaf der brieven en de Quaestiones physicae van Theophy' lactes Simocatta. Boissonade heeft ook medegewerkt aan de uitgaaf van het werk van Gregorius van Corinthe over de Grieksche dialecten in 1811 door Schoefer uitgegeven, aan den Athenaeus van Schweighaeuser, aan den Euripides van Matthiae, aan den Thesaurus linguae Graecae te London door Valpy bezorgd , aan lt;lc Fransche uitgave van het Woordenboek van Hendrik Stephanus door Didot te Parijs in het licht gegeven. BOISSY (Louis de), in 1694 te Vie geboren, kwam als knaap te Parijs en maakte zich gunstig als drama-schrijver bekend. Wij bezitten meer dan 40 comedien, die hij voor het Fransche en Ita-liaansche tooneel bewerkte. De eenige, die nog vertoond worden, zijn; Le Francais a Londres] Le sage étourdi; VÉpoux par super-dierie\ Les dehors trompeurs en ITIonime du jour. Zij zijn in een bevalligen en gemakkelijken stijl geschreven, maar missen men-schen- en wereldkennis. Al zijne drama's zijn te Parijs 1758 in 8 d. in 8° verschenen. In 1754 werd hij redacteur van de Gazette de Prance en van den Mer cure. Hij stierf in 1758. Zijn zoon Louis Michel wierp zich in een aanval van koorts en wanhoop in 1789 uit het venster. Mij schreef: Hist, de la vie de Simonide etc. 1753 in ' 2°; Dissert, historique et critique sur la vie du grandprctre Aaron, 1761 in 12° ; Dissertations critiques sur V his to ire des Ju ij's avant et depuis J. C. 1784 2 vol. in 12°. |
BOISTE (Pierre Claude Victorin), advocaat, geboren te Pa-rijsin 1765,gestorven in 1824, heeft geschreven/'C/wVcrs, pohneen prose, 1801 in 8°, 2(ie edit. 1805 2 vol. in 8°; Dictionnairc de gcogr. umverselle9 1806 in 8°; Dictionn. univ, de la langue frangaise (met zijn schoonvader J. F. Bastien) 1800 in 8° langw. form, en in 4°, 1823 2 vol. in 8° en in 4°; Nouveaux principes de grammaire 1820 in 8»; Dictionn, des belles lettres, T. Icr 1821, waarvan slechts drie deelen (hij moest uit 5 bestaan) zijn uitgekomen. BOISTÉL D'WELLEZ (J.-B.- Robert), tresorier van Frankrijk te Amiëns, heeft twee treurspelen, Antoine et Cléopatre 1741 en Irene 1762; een bundel met gedichten; een Epitre a Racine 1736; een Ode a M. Turgot in het licht gegeven. BOXTEL (Pierre), heer van Gaubertin. Van hem bestaan Tragiques accidents des hommes illus tres depuis le ler siècle jusqiCen 1616 in 12°; Theatre du malheur, 1621 in 12°; Tableau des mer' veilles du monde, 1617; Histoire de ce qui squot;est passé en Prance depuis la mort de Henri le grand jusqiia Vassemblée des notables , Rouen 1617. BOITET DE FliAUVILLE (Cl.) , advocaat, geb. te Orleans , gestorven in 1625 , heeft vertaald de Dionysiaques ou les voyages, les amours et les conquêtes de Bacchus aux Indes, du grec de Nonnus, Paris 1625 in 8°. Reeds vroeger had hij eene vertaling der Odyssea van Homerus 1619 in 8°, gevolgd door VHist, de la prise de Troie, d'apres les auteurs Grecs en de Fidele histor. des affaires de Prance, ibid 1623 gegeven. BOIZOT (Louis Simon) werd in 1743 geboren, en stierfin 1809 te Parijs. Zijn vader, historieschilder en lid der Academie, in hem veel aanleg tot de beeldhouwkunst bespeurende, bestelde hem bij Michel-Angelo Slotz, bij wien hij zulke vorderingen maakte, dat hij op zijn 19,,« jaar, den eersten prijs der beeldhouwkunst behaalde. Uit Italië terug gekomen zijnde, werd hij in 1778 lid der Academie en in 1785 adjunct hoogleeraar. Onder de voornaamste werken, die zijnen roem gevestigd hebben, telt men: het standbeeld van Racine, in het paleis van het Instituut, en dat van Johannes den dooper, in de kerk van St. Sulpice; de busten van den Generaal Joubert en van den Aide-de-camp Julien, te Fontaine-bleau; het Mausoleum van den generaal Hoche; een model in pleister van het standbeeld van Miltiades en van Melcager. In 1800 vervaardigde hij het portret van den eersten consul; voorts 25 stukken van het basreliëf der triomfzuil van Austerlitz, en eindelijk de fontein van de Place du Chatelet. BOJARDO (Mattiieus Maria), graaf van Scandiano. omtrent 1413 in het gebied van Ferrara geboren, bragt het grootste gedeelte van zijn leven binnen deze stad door, waar hij de bijzondere gunst en vriendschap genoot van Borso en Hercules van Este, die hem meer dan eenmaal het ambt van stadhouder in de kleinere steden van hun gebied toevertrouwden. Bojardo was een grondig geleerde en voortreffelijk dichter, vooral bekend door zijn heldendicht: Orlando Innamorato; waarvan het beroemde dichtstuk van Ariosto, niet zoo zeer eene navolging, als wel eene voortzetting is. Hij stierf voor dat hij het derde boek van dit gedicht voltooid had, en hij aan hetgeen hij geschreven had de laatste hand had kunnen leggen (1494^). Ook is weiligt de eenvoudige schrijfwijze de reden, dat het oorspronkelijke meer bevalt dan de omwerking van hetzelve, die Franciscus Berni ondernomen heeft, welke schrijver het wonderbare zoo overdreven heeft, dat daardoor zelfs alle poëtische waarschijnlijkheid verloren gaat; terwijl hij tevens door de moeite die hij zich geeft, om altoos boertig te zijn, de werking eener welgeslaagde boert doet verloren gaan. De Orlando werd voor het eerst gedrukt te Scandiano, door Pellegrino Pasquali, ad in stanza del conté Camillo Bojardo, een zoon van den schrijver, omstreeks het jaar 1495 en naderhand te Venetië in het jaar 1500. Deze uitgave wordt door Debure verkeerdelijk de eerste genoemd. De arbeid van Bojardo eindigt met het negende gezang van het derde boek, terwijl het werk verder is voortgezet door Niceolo degli Agostini, en er verscheidene uitgaven van hetzelve voorhanden zijn. Minder bekend, doch even uitmuntend zijn de drie boeken Sonnetten en Lyrische gedichten van Bojardo, die eerst na zijnen dood bijeenverzameld en hoewel alle in de Italiaansche taal geschreven, echter onder |
104
BOK-BOL
den Latijnschcn titel van Amoves uitgegeven zijn. Wanneer men in aanmerking neemt, dat de meeste dier gedichten vervaardigd zijn in eenen tijd toen in Toscane, de dichtkunst nog in hare kiudsch-heid was, zoo moet men zich met reden verwonderen over de welgekozene en zuivere uitdrukkingen, welke men over 't geheel daarin aantreft. De Amoves zijn gedrukt te Reggio pev Maestro Francesco Mazolo, 1499 en te Venetië pev Sessa, 1501 5°. Ravis-sime sone amendue queste edtzioni, zegt Mazzuchelli, Scritt, d Ital. V 1443. Behalve dit boekdeel heeft mennog van denzelfden schrijver: Cinque capitoli in ierza vima, soprail Timore, la Gelosia, la Speranza, V Amove, ed il Trionfo del Vano mondo, dienevens andere afzonderlijke stukken van Benivieni en den kardinaal Egidio da Viterbo, meermalen zijn uitgegeven: van deze uitgave is het genoeg, diegene te noemen, welke Nicolo d Aristotele detto Zoppino te Venetië in het jaar 1537 bezorgd heeft. Ovei-eenkomstig den wensch van zijnen grooten beschermer Hercules, hertog van Perrara, vervaardigde Bojardo ook het blijspel Timon, waartoe de stof uit ecne der zamenspraken van Lucianus ontleend is, (de eerste uitgaaf z. j. of p., \oovts Sandiano 1500, Venetië 1504, zie Mazzuchelli t. a. p. V. 1443). Ook vertaalde hij Herodotus (Venetië 1533), als ook Lucianus Ezel uit het Grieksch in zijne moedertaal. Er zijn nog vele van zijne Latijnsche gedichten voorhanden, en Tiraboschi noemt twee herdersdichten \an hem in deze taal, die aan hertog Hercules I zijn opgedragen, en nog tegenwoordig in de bibliotheek te Modena bewaard woiden.
BOK is een zamengesteld werktuig, bestaande uit twee vaste, aan elkander verbondene standers of beenen, een lossen stander of derde been en een windas of eene liggende rol, in de vaste beenen bewegelijk, vereenigd met een takel of geintuig; welk werktuig dient tot het opligten en verplaatsen van zware lasten. Verg. het Handwoordenboek van Pasteur, 2° druk door P. Noot, 1^' deel pag. 112 en G. J. Verdam, Gronden dev toegepaste tvevk-tuüjkunde.
BOK. (Zie Geiten,)
BOKHARY, bijgenaamd Aboe-Abdallah-Mohammed, in 870 (256 der hegyra) bij Samarcand overleden, heeft vooral zijne vermaardheid te danken aan eene verzameling van spreuken en woorden van Mohammed, getiteld: Al-dj am al-sahyh, welker gezag bijna gelijk is aan dat van den Koran.
BOKTORREN. De boktorren of langsprieten {Longicovnia) maken eene familie uit in de orde der schildvleugelige insecten, gemeenlijk tovren genoemd (Insecta coleoptera). Zij onderscheiden zich door een lang, meestal rolrond en hard ligchaam, met korten breeden nederhangenden kop en zeer lange borstclvormige en van vele geledingen voorziene voelhorens; zij hebben meest maanvormige, als uitgesneden, zamengestelde oogen, in wier uithoek de voelhorens of sprieten staan; de vleugeldekken behouden meestal dezelfde breedte van den wortel tot het eind; bij een paar geslachten zijn zij verkort; de tarsengelcdingen of teenen zijn vier in getal, de drie eersten zijn aan de onderzijde met borsten, de laatste met hechtballen bezet. De kop is van zeer sterke kaken voorzien, die bij eenige uitlandsche soorten, verbazend groot en schaarvormig zijn. Bij eenige soorten brengt het wrijven van de halsringen een geluid voort, als dat wat sommige kleinere soorten van sprinkhanen doen hooren. De kop wordt daarbij van boven naar beneden en omgekeerd bewogen.
In den toestand van larve of masker leven deze insecten in verschillende deelen van planten, doch voornamelijk binnen het hout, waardoor sommige soorten zeer schadelijk zijn. De maskers hebben zeer korte of in het geheel geene pooten, zijn meestal wit of geel van kleur, hebben sterke bruine kaken en een dikken gladden hals; zij zijn overigens wormvormig met duidelijk afgescheidene en als afgesnoerde ringen. Bij Fabricius vormden deze insecten, die in alle deelen der wereld voorkomen, maar bijzonder talrijk zijn in de heete gewesten, de geslachten Rhagium, Steno-corus, Saperda, Lamia, Molorchus, Cerambyx, Callidium, Clytus en Prionus; door de nieuwere Systematici zijn zij in eenige honderden geslachten verdeeld
In ons vaderland komen 3S soorten van boktorren voor, waaronder de meest bekenden, het rozenbokje en de groote populierboktor zijn.
HOL. Dit plantenorgaan, dat vooral bij de bolgewassen sterk ontwikkeld is, werd vroeger onder de wortels gerangschikt, maar
wordt tegenwoordig als een stengelorgaan beschouwd, welks leden zeer verkort zijn en door een grooter of kleiner aantal vleezige bladschceden omgeven wordt. Tusschcn den bol en de knoppen der planten bestaat zeer veel overeenkomst (waarom men dan ook in de vormleer de bollen gewoonlijk onder laatstgenoemde organen behandeld vindtj, maar toch ook een aanmerkelijk verschil, daar de eersten doorgaans op het moederlijk individu, dat hen voortbragt, zich ontwikkelen en geene vleezige onderdeden bezitten, terwijl de laatsten grootendeels een zelfstandig leven leiden en in sommige of al hunne deelen rijk zijn aan zetmeel, dat zich in een woekerend celweefsel heeft afgezet. Indien men een bol overlangs in het midden doorklieft, dan onderscheidt men de deelen, waaruit hij bestaat, zeer duidelijk. Vooreerst ontdekt men aan zijn onderste of breedste gedeelte een dik en vast, min of meer driehoekig gedeelte, dat den naam draagt van schijj; daarop zijn de vleezige bladschceden ingeplant, die zich onder de gedaante van rokken of schubben voordoen; en in de oksels dezer laatsten eindelijk vindt men hier en daar jonge bolletjes, welke zich voeden ten koste van het moederlijk individu, en klisters ge-heeten worden. Aan den overkant der schijf, en aan deze vastgehecht, vindt men de bijwortels, die den bol in den grond bevestigen, terwijl gewoonlijk aan den kop van dezen laatsten, zoo als bij de Tulp en de Hyacinth, of meer zijdelings, zoo als bij het Sneeuwklokje, de bloemknop tusschcn eenige der meest inwendige rokken of schubben aangetroffen wordt. Zijn nu de verdikte blad-scheeden, waaruit de bol grootendeels bestaat, zoo breed, dat zij hem, ieder op zich zei ven, geheel omvatten, zoo als bij de Hyacinth en de Uije, dan heet zij gerokt] maar zijn zij kleiner, zoodat zij in grooten getale naast en boven elkander voorkomen, dan noemt men ze geschubd, zoo als o. a. bij de witte Lelie. In de meeste gevallen droogen de buitenste rokken gelijkmatig uit en vallen zij eindelijk af; somwijlen echter gebeurt het dat alleen het celweefsel verloren gaat en het vezelige skelet nog zeer langen tijd achterblijft. In dit laatste geval heet men het vezelig. Naar hun duur worden de bollen in één-, twee- en meerjarige onderscheiden. Men vindt hen meest by eenzaadlobbige gewassen, maar ook veel bij tweezaadlobbigen, zooals bij de Klaverzuring (Oxalis). In enkele gevallen eindelijk ontwikkelen er zich bolletjes in de oksels van bovenaardschc bladachtige organen, zooals bij de Li Hum hulbiferum, D entaria bidbifera, Saxifraga cernua in de oksels der stengelbladen; bij Polygonum vivipavum in die der bloembladen; bij vele soorten in die der schutblaadjes. O.
BOL (Hans of Jan) was een geacht landschapschilder, die den 16den December 1534 te Mechelen geboren werden den 20*»™ November 1593 te Amsterdam overleed. Na het eerste onderwijs van een onbekenden kunstenaar genoten te hebben, vertrok hij naar Heidelberg en werd er door den keurvorst van den Palts begunstigd. Hier schilderde hij zijne beste stukken, meestal in klein formaat. Vooral zijn die, welke in waterverw uitgevoerd zijn, beroemd; von Mander roemt van deze eene voorstelling uit de geschiedenis van Daedalus en Icarus, welke Sadeler in prent bragt. In de kamer der miniaturen van het koninklijk paleis te Munchen, vindt men er veel van dezen meester; ook in de koninklijke verzameling van gravuren te Dresden, een gezigt op den Haag, met het jaartal 1558, dat rijk met beeldjes gestoffeerd is. In 1572 verliet hij Mechelen ten gevolge der plundering dier plaats en week naar Antwerpen , doch verwisselde weder van woonplaats in 1584, om zich achtervolgens te Bergen op zoom, Dordrecht, Delft en Amsterdam neder te zetten. Zijne onderwerpen bestonden meest uit landschappen en Hollandsche en Vlaamsche stadsge-zigten, bijzonder uit Amsterdam, zoo van de land- als van de rivierzijde genomen. Zijne zamenstellingen zijn aangenaam, zijne manier is breed en los, en er heerscht eene groote harmonie in zijne stukken. Bol etste ook naar zijne eigene teekeningen, in eene geestige, vlugge manier. Men kent van hem de 12 maandenquot; in ronden vorm, A. Collacrt exc.; „een stel van 12 landschappen,quot; 4o, J. Sadeler exc.; „een groot landschap,quot; dw. Fol. B. Momper exc., hetwelk een der weinige echte platen van Bol is; „de verzoening van Jacob en Ezau;quot; „de zamen-komst van Abrahams knechten met Rebecca,quot; beiden in ronden vorm. Er is veel naar hem gegraveerd. Zijn monogram is
m.j-c inventor, H B 1580, H B inv.
BO I,
105
|
Ilij liad oen zoon, Frans Bol, die het werk zijns vaders getrouw nabootste en hot door dezen nagelatene afwerkte. Van hom is zeker hot monogram dat men bij dat zijns vaders gevoegd vindt. iiOli (Feüdinand). Deze beroemde leerling van den grooten Rembrandt is in 1G11 te Dordrecht geboren en te Amsterdam in 1081 gestorven. Zijne sehildorijen bobben yoel overeenkomst met die zijns meesters, doch missen diens'phautusie en vuur, terwijl de achteloosheid, waaraan Keinbrandt zich wel eens in de tooke-miigen en de costumen schuldig maakto, door Bol overdreven is. Als historie-schilder bezat hij talent voor hot zamenatcllen, hij wist vooral in naïve, eenvoudige figuren, de karakters goed uit te drukken, hoewel zij dikwerf bevalligheid en smaak missen. Zijn koloriet is voortreffelijk; do gouden gloed die er in heerscht, valt echter wel eeus in bet bruine, ook heeft zijn koloriet niet do helderheid en het reliëf van dat van Rembrandt. Zijno behandeling is los en stout. Vooral muntte Bol in het portretsohilderen uit; er zijn van hom portretten, dio voor die van zijnen moester niet behoeven to wijkon en er ook dikwerf voor doorgaan. Nederland bezit gelukkig nog conige zijner voortreffelijke voortbrengselen. Voorliet raadhuis te Amsterdam schilderde hij de gosehie-denis van „C. Fabricius in het kamp van Pyrrbusquot; , dat voor don Bchoorsteon in de burgemeesterskamer geplaatst word; de schilderij welke „ Mozes, die ten tweede maal mot do tafelen dei-wet van den berg Sinaï afkomt en zo aim het volk vertoontquot; voorstelt, plaatste men voor don schoorsteen in do schepenskamer. Te Gouda bevindt zich in do krijgsraadkamer een kapitaal in 1653 vervaardigd schuttersstuk van hem. Doch de schoonste schilderij die Nederland van Bol bezit, is hot regentenstuk met zes levensgroote boelden ten voeten uit voorgesteld, dat men in de regenten-kamer van hot Leprozen-huis te Amsterdam zien kan en waarop een der beeldon zoo volkomen in de manier van Uembrandt geschilderd is, dat men er schier door misleid wordt. In het genoemde huis bevinden zich nog meer werken van Bol. Allen waren benevens de meubelen der regenten-kamer formeel in beslag genomen en zouden don 1611™ September 1813 openlijk verkocht geweest zijn, indien do go lukkigo oinkeer van zaken, dozen schat niet voor het vaderland behouden had. Inliet museum te Amsterdam vindtmen het heerlijk schoono portret van don Lt. Adm. Michiol Adriaansz. de Kuyter, door Bol geschilderd. Dit portret is verscheidene malen door hem vervaardigd cn bevindt zich, behalve in het museum te 's Gra-venhage, in vcrseliillcndo plaatsen in Nederland. In het laatstgenoemd museum vindt men daarenboven hot portret van Engel de lluyter; en in dat van Amsterdam, behalve hot portret van Bol door hem zolven geschilderd, nog dat van Jacob van Kampen, . den bouwmeester van het Amsterdamsehc raadhuis. Ook in ver-sohillende verzamelingen in Nederland vindt men schilderijen of portretten door Bol geschilderd; die, welke de minister Verstolk van Soclen bezat, waarvan het eene portret in den stijl van Rubens en het andere in dien van Rembrandt geschilderd was, zijn met de overige schilderijen verkocht en bevinden zich in Engeland. In do Louvre vindt men het in 1658 door dezen meester vervaardigde .,portret van een wiskundige,quot; hetwelk levendig opgevat en fijn geteekond, in het volle licht met grooto helderheid voorgesteld en uitmuntend bewerkt is; hot portret van „eenman in zwarte kleo-ding,quot; dat diepte, kracht en helderheid, met warmte van toon vereenigt en bij de zachte overgangen tevens eene stoutheid van manier vertoont, die dit portret tot een der schoonste van don meester maken; vorder „oen geloerde die in zijn studoor-vertrek in nadenken verzonken is,quot; welke schilderij in een heldor glooi-jenden toon, vol effect, en meesterlijk uitgevoerd is; de „kinderen die in eene kar gezeten, door geiten voortgetrokken worden,quot; is van niet mindere schoonhcid als de vorige schilderijen. Voorts komt op dat museum eene schilderij onderden naam van Rembrandt voor, welke „Venus (in Hollandsche kleedordragt) en Amor, dio elkander liefkozenquot; voorstelt en nan F. Bol toogosohrevcn wordt. (Zie Dr. G. F. Waagen, Ktmslwerke und Kiinstler in England nnd lans.) De galerij to Dresden heeft zes sehildorijen van dezen meester, waaronder de zoogenaamde „Urias-brief, Joset'die zijn ouden vader aan Pharao voorstelt, en de rust eonor II. Familie op de vlugt naar Egypte,quot; allen mot levensgroote fi guren voor-gesteld^ uitmunten. Het museum te Berlijn bevat vier stukkon van Bol, waaronder do in 1632 geschilderde voorstelling van „eene oude waarzegster, welke een kind op den rug draagt en oen op oen stoel zittend jong meisje waarzegt,quot; benovens „hot portret cener oude vrouw in zwarte kloedingquot; uitmunten. Men hoeft het laatste eene eereplaats tusschcn twee portretten van Rembrandt gegeven. In het museum te Munchon is „de offerhande van Abrahamquot; en „oen mans-portretquot;; in het Stadolsche museum te Frankfort a. M. een heerlijk geschilderd „mans-portret quot; van hem. 1 rofessor Ivrause te Berlijn is in 1844 in het bezit gekomen van oen levensgroot, portret eener Venotiaansche zangeres door Bol geschilderd, naast haar liggen op de tafel oene fluit, eene klarinet en een opengeslagen muzijk-boek waarop geschreven staat; ,.Ve-nczia appresso Alessandro Vineontcquot; 1642; welk heerlijk stuk aan het museum te Berlijn aangeboden is. Bol heeft ook meesterlijk geëtst; liartsoh beschrijft in zijn Rembrandts-eatalogus 16 platen van hom, waarvan zeven do jaarmerken 1642—51 dragon. Men vindt in deze etsen meer regelmatigheid in do zamenstolling dan in die van Rembrandt, overigens zijn zij in diens manier meesterlijk geëtst cn worden zeer gezocht. In de Drosdcnor galerij van Frans Hanfstangl viudt men drie stoendrukkon naar Bol. Zijn |
monogram is SB- BOLDERIK (Agroslemma Githago L.). Een gewoon eenjarig onkruid onder het koorn, dat tot de natuurlijke familie dor Sile-neën behoort cn zich van aangrenzende geslachten, vooral door zijno in vijf tanden openspringende zaaddoozen en zijno kelk-slippon onderscheidt, welke do bloembladen tweemaal in lengte overtroffen. — De geheelo plant is mot lange zijdeachtige haren bedekt en draagt lijn-lancetvormige bladen en purperkleurige bloemen. Zij bloeit in den zomer. O. BOLDETTI (Mahc. Ant.). oudhoidkundige, in 1663 te Rome geboren , was secretaris voor hot Hebroeuwsch aan de bibliotheek van hot Vatioaan, word vervolgens door het H. Officie (inquisitie) aangesteld om do werken betrekkelijk die taal geschreven na te zien, tot kanunnik van St. Marie aan gone zijde van den Tiber en bewaarder van de heilige begraafplaats to Rome benoemd. Ilij stierf in 1749. Men hooft van hem in hot Italiaansch OpiXtrkingen over de begraafplaatsen der martelaars en der oude Christenen, Rome I 720 in fol. BOLDO (Dionysiüs) bloeide in hot begin dor XVH'1» eeuw en was een voortreffelijk bouwmeester, die do beroomde Rialto-brug to Venetië bouwde en te Palma in dienst dier republiek stierf. Hij schilderde ook miniaturen en toekende in watervorw. BOLDRINI (J. N.J is volgens sommigen te Viconza, volgons andoren to Tronte geboren, dewijl hij zijno platen Nie. S. Vicen-tino T. gemerkt hooft. Bartsch gelooft, dat de T; Tridentinus beduidt en Vieentino of Vieentini zijn familie-naam was. llüber meent, dat hij te Woonon in 1510 geboren en waarschijnelijk oen leerling van Titiaan geweest is. Vasari noemt hem Giannicolo Vieentino cn zegt dat hij naar Parmosano gewerkt heeft. Men meent echter dat allen denzelfdon moester bedoeld hebben, dio schilder, doch voornamelijk graveur geweest is, en in eene stoute cn geestige manier werkte. Ilübcr beschrijft vele platen van hem, waaronder het portret van Johann baron van Schwarzenberg in wapenrusting voorgesteld, naar A. Dürer in fol., uitmunt; hetzelfde portret is in hot werk Ver tentch Cicero^ Augsburg 1540 by St. Stciner, fol. min. afgedrukt. Naar de satirischo voorstelling welke Titiaan op Bandinelli's copij van de groep van den Laoeoon maakte, (zie bet art. BandineUï) graveerde hij oene plant in zeer groot folio, welke uiterst zeldzaam is. Ook Vasari, Maturino cn Bartsch beschrijven cenige zijnor werken, geteekond zijn. welke met hot monogram BOLERO. Een nationale dans in Spanje, die met gezang gepaard gaat en of door verschoidono speeltuigen of alleen door do citer, door de dansers zelve ook wol met klaphoutjes (castagnetten) begeleid wordt. BOLGEWASSEN zijn planton, welke een onderaardseh sten-gelgedoolte bezitten, dat allo kenmerken van don bol (zie aldaar) in zich vereenigt. Zij behooren grootendools tot do natnnrlljke familie der Liliaceën en wol tot de beide onderafdeolingen dor TuUpaceën en Asphodeleën. Do meest bekende geslachten zijn; de |
106
ïulp, de Hyucintli, ite Lelie, de Uije en het geslacht Frilillaria. Vele bolgewassen onderscheiden zich door hunne fraaije, soms welriekende bloemen, terwijl anderen , zoo als do Scüla, in de geneeskunde eene groote rol spelen. Zij komen vooral in de gematigde streken van het noordelijk halfrond, aan do Kaap de Goede Hoop en in Nieuw-Holland voor, en ontbreken hijna geheel tussehen dc keerkringen. Behalve veel plantenslijm, bevatten de meesten ook nog een scherp beginsel, waardoor zij ongeschikt zijn om als spijs te dienen.
BOLHUIS (Lambeutds van), in het jaar 1742 geboren, stierf te Groningen den 10'i«quot; Jul ij 182G. Hij verkondigde meer dan eonc halve eeuw het Evangelie, in vijf onderscheidene Hervormde Gemeenten. Van de grondige kennis onzer moedertaal en zijne zucht tot opbouwing van hare zuiverheid, leverde bij een doorslaand blijk door zijne beknopte Nederduitse/ie Spraakkunst, in 1792 door de maatschappij tot Nnt van 't Algemeen met goud bekroond, en welke verscheidene malen herdrukt is. 'lien jaar later verscheen do 4« druk der Beknopte aanleiding tot de kennis der spelling, spraakdeelen en zinteekens van de Ncderduitschc taal, door Klaas Stijl, niet slechts door hem met eene voorrede, maar ook met bijgevoegde aanmerkingen vermeerderd, welke den weg openden tot dieper en uitgestrekter onderzoek. In 1780 werd hij lid van do maatschappij van Ncderlandsche Letterkunde te Leydcn.
BOLINGBRUKE (Henry St. John , Viscoünt). Deze lord werd in 1672 in hot graafschap Surrey in Engeland geboren, en stierf te Londen in 1731. Hij was een man van groote en bevallige talenten, doch in zijne jeugd geheel aan don drank en den wellust verslaafd. Eerst in zijn 28s'» jaar kwam hij tot nadenken, en werd lid van hot lagerhuis, waar hij zich in don aanvang aan de zijde der whigs en naderhand tot die der tories voegde. In 1704 werd hij tot Secretaris bij hot departement van oorlog benoemd, later tot Minister van biunenlandsche zaken , in welke betrekking dc Utreehtsche vrede, drie jaren daarna tot stand gebragt, het doel zijner wenschon uitmaakte. Na don dood dor koningin Anna werd hij door George I van zijnen post ontzet en tegelijk van hoogverraad beschuldigd. Hij vlugtte, in de kleoding van oenen bediende, naar Frankrijk en word geheimschrijver bij den Engel-scben pretendent, die zich te Cominerey ophield; maar moest ook dio plaats weder laten varen. George I schonk hem wol vergiffenis; doch geonen invloed in de regering meer kunnende er-rangen , bragt hij zijnen overigen leeftijd met het schrijven van staatkundige en wijsgeerigo werken door, mot oogmerk om tot dc verlichting van hot volk mede te werken. Zijne Dissertation on parties wordt voor een meesterstuk gehouden; zijne Letters on the study of history, waarin bij zonder schroom de Christelijke godsdienst aantastte, zijn zeer berucht. Zijne wijsgeerigo werken verschenen in Londen in 5 groote 4% on ook in 5 groote 8» doelen, terwijl zijne gezamenlijke schriften aldaar in 1769, in 11 deelcn in 8°, uitkwamen, waarvan verscheidene zijn vertaald.
BOLIVAR (Simon), bijgenaamd el Libertador, de bevrijder, geboren te Caracas don 25»'«quot; Julij 1783, werd door zijnon oom den markies do l'alacios opgevoed. Hij studeerde te Madrid in de regton en bezocht vervolgens Frankrijk, Italië, Zwitserland on oen gedeelte van Duitscblund; in Parijs zocht bij zich in de Ecoles normale en Polytcchnique tot staats- en krijgsman te bekwamen, en nam hij bet besluit zijn vaderland tot een onafhankolijken staat te maken. Op zijne tweede terugreis naar Caracas bezocht hij dc Vereenigde Staten en daar kwam zijn bevrijdingsplan tot rijpheid. In Venezueia aangekomen, knoopte hij betrekkingen aan met do patriotten , en toen Caracas den 19lt;lequot; April 1810 opstond , zond hom do Junta naar Londen, van waar hij in September 1811 met ccn transport van wapenen terugkeerde. Vervolgens diende hij als luit. kolonel onder Miranda, tot de onderwerping van Venezuela hom drong naar Curasao do wijk te nemen. Reeds in September 1812 vereenigde hij zich weder met do insurgenten van Venezuela en werd spoedig de roerpen van don geheelon opstand. Na de verovering van Caracas, 4 Augustus 1813, vereenigde hij in zijn persoon het hoogste burgerlijke en militaire gezag. Doch den IH™ Junij 1814 werd hij door do Spanjaarden bij LaPuerta goslagon en trok naar Cuinana terug. Spoedig daarop schonk hom het congres van Nieuw-Granada hot opperbevel over het leger; hij bezette Bogota en bevrijdde de piovineie Cundinamarca; doeli twoodragt verijdelde zijne overige
pogingen en hij was wederom verpligt naar Jamaica de wijk tc nomen, van waar hij zich naar Haïti begaf om de opstandelingen te herzamolen, met welke hij in Deccmber 1816 eene landing op hot eiland Margarita ondernam. Daarheen beriep hij een congres , als opperhoofd dor republiek Venezuela; ook stolde hij regeringspersonen aan, na de afschaffing dor slavernij verkondigd on zijne eigene slaven vrijgelaten te hebben. In de twee volgende jaien behaalde hij mot Paoz en Santander zoo vele voordoden op Mo-rillo, dat in Februarij 1819 het congres to Angostura geopend kon worden. Bolivar, dio nu tot president met dictatoriale magt gekozen was, leide nu hot leger in Junij over do Cordillera s naar Nieuw-Granada. In korten tijd was deze staat bevrijd en Bolivar, tot president van den vrijstaat benoemd, vereenigde de beide republieken Venezuela en Nieuw-Granada onder don naam van Colombia. Daarop dwong hij Morillo tot een wapenstilstand en versloeg na hot einde daarvan de Spanjaarden onder La Torre bij Calabosa, don 24«i«n Junij 1821. Zoo was het land geheel van vijanden gezuiverd en do zegepralende veldheer word ondanks zijne weigering, door het congres te Bogota voor de tweedemaal tot president benoemd; hij deed ten voordeele der schatkist afstand van zijn jaarlijksch staats-inkomen van 50,000 piasters, alsmede van zijn aandeel in de aan het leger uitgedeelde lands-bezittingen. In de jaren 1823 en 1824 voltooide hij door den veldslag hij Junin de bevrijding van Peru, dat hem in 18J.gt; met dictatoriseh gezag bekleedde. Dit legde hij in 1826 neder en riep een congres te Lima bijeen, doch werd in Maart van hetzelfde jaar nogmaals tot president van Colombia verkozen. Eene zamen-zwering bedreigde in 1828 hem met den dood, doch hij wist die te voorkomen en de zamenzweerders moesten het loven laten of werden verbannen. Daarbij zich in Peru den 17'J''11 Augustus 1827 voor levenslang tot president had laten uitroepen, aan het congres van Bolivia eon Code Boliviano in antirepublikcinseben geest gestold had opgedrongen, en in Colombia de drukpersvrijheid onderdrukte en do kloosterscholen weder oprigtte, beschuldigde men hem van dwingelandij. Peru verklaarde den dictator van Colombia den oorlog en toen deze naar de grenzen optrok, onttrok Venezuela zich aan deveroeniging. Bolivar legde derhalve den 27stcn April 1829 zijne waardigheid neder, verkreeg een jaargeld van 30,000 piasters bij don openlijk hem toegebragten dank des volks en wilde zich naar Engeland inschepen; doch zijne aanhangeis overreedden hem om te blijven. Reeds ongesteld, vertrok hij naar Santa Marta, waar zijne ziekte verergerde en hij den 10'i™ December 1830 don geest gaf. Men heeft gcone bowijzon kunnen bijbrengen, dat hij do algcmecne vrijheid aan zijne eerzucht zon hebben zoeken op te offeren.
BOLIVIA, eene dor jongste republieken van Zuid-Amonca, die haren naam van Bolivar (Zie hot voorg. art.) ontleent, tussehen 11° en 25° Z. B. en 307°—320° O. L. gelogen is enten westen cn noordwesten door de Zuidzee en Peru, ten noordoosten en oosten door Brazilië cn Paraguay en ton zuiden door de Argentijnsche Republiek en Chili begrensd wordt. Hot land beslaat eene oppervlakte van 17,800 □ mijlen, cn bevat in zijnen omtrek do hoogste bergen dor nieuwe wereld. Do Cordilleron zijn er in twee bergketens gescheiden, welke in Peru zich weder ver-conigen en alzoo dc bergvlakte van Chucuito of van het Titioaca-moor omsluiten. In de westelijke koten zijn alle hoogoro punten vuurspuwende bergen, often minste van vuloanischon oorsprong; de oostelijke koten is rijk aan metalen. Potosi, de hoogste stad der wereld, 12,500 voet bovendo zee, ligt aldaar aan don voet van oen beroemden zilverberg.
Het klimaat is er deels door do hoogo ligging, deels door het overstroomen dor bergvlakten, die met ondoordringbare bos-schon bedekt zijn, getemperd. In do oostelijke dalen (wordcn verschillende gewassen verbouwd, als katoen, indigo, cacao, vanille, koffij, suikerriet, rijst, maïs, tabak, de wijnstok, coca (hot brood der oorspronkelijke bewoners), voorts verschillende gom- en specerijen-voortbrengende boomen; nog op eene hoogte van 12,000 voet treft men koren, aardappelen cn moesgroenten aan. Op de hellingen der bergen grazen eene menigte runderen, paarden en schapen, maar voornamelijk do lama en vigogne. Den groots ton rijkdom van den staat maken do mijnwerken , voornamelijk die van Potosi cn Chttquisaca uit; men delft er vcol goud, zilver, ijzer, koper, tin, lood, aluin, arsenic, salpeter, zwavel
BOL
1U7
|
enz. Dc handel is er nog van weinig betcekenis ; do gehcele westkust levert slechts ééne zeehaven op, Puerto Lamar bij het vlek Cohya, in 1833 tot oene vrijhaven verklaard. Hot getal der inwoners wordt op 1,200,000 opgegeven; voornamelijk zijn het Indianen, die tot het Christendom zijn overgegunn; geringer is het aantal Hispano-Bolivianen en nog minder dat der negers en mulatten. De regeringsvorm is door de constitutie van 25 Augustus 1826 vastgesteld: er ziju drie kamers van vertegenwoordigers, die dor tribuinen, senatoren on censoren; een voor ziju leven gekozen dictator staat aan het hoofd der uitvoerende magt. De staatsinkomsten overtreft'en sedert 1839 jaarlijks de uitgaven. Administratief is hot land in departementen en districten verdeeld, de eersten weder in provinciën. Do hoofdstad is Chuquisaca. Hot westelijke godoolte van dezen vrijstaat maakte vroeger oen deel van hot oude rijk dor Inca's uit. In 1538 maakten de Spanjaarden er zich meester van en het landschap werd bij het vice-koniugrijk Peru gevoegd. Later werd het met het vice-koningrijk La Plata vereenigd. Na het uitbreken dor Zuid-Ainoricaanscho omwenteling ontstond in La-Paz (1809) oene rovolutiounairo junta, doch eerst in 1825 word het land van de heerschappij der Spanjaarden bevrijd. In Julij van dat jaar veroenigdon zich de vier provinciën Potosi, la Paz, Cochabamba en Santa-Cruz onder de bescherming van Bolivar en den 1 lll(:quot; Augustus nam de vrijstaat den naam Bolivia aan. Den 25s'quot;n Augustus 1826 word de staatsregeling aangenomen. Vergelijk d'Orbigny, Descripcion geografica, historica y esta-distica de Bolivia, Parijs 1845 met atlas; Bosch-Spencer, tique commerciale du Chili, de Bolivia etc. Bruss. 1848; Pentlaml, The laguna de Titicaca and tlie valleys oj Yncay , Colluo and Vesa-guadero in Peru and Bolivia, Lond. 1848. BOLLANDISTEN. Deze naam wordt gegeven aali alle modo-werkers, zoowel tijdgenooten als opvolgers van Jan Bolland of Bollandus, te Jiilomoiit in Limburg (sommigen ineenen te onregto te Tillcmont of Tirlomont in BrabandJ geboren, die door zijne oversten werd gelast het plan van den jezuït Herebert Koswcyde van Utreclu te vervolgen, om de levens dor heiligen te bewerken, waarin deze door den dood (hij stierf te Antwerpen den October 1629) was verhinderd geworden. In 1643 gaf Bollandus te Antwerpen de twee oorsto deelen dor Acta Sanctorum, de levens der heiligen der maand lt;7aiman; behelzende, in het licht. Daar dit werk van te grooten omvang was om door één geleerde te worden voleindigd, stelden zijne oversten vader Godfried Ueuschen of Heusche-nius, een Geldorsman van geboorte, tot zijn medehelper aan, en beide gaven in 1658 de drie deelen van February in het licht. Korten tijd daarna word hem een tweede medehelper in den goleerden jezuït Daniël Papebroeck, zoon van een rijk Ham-burgsch koopman, te Antwerpen gevestigd, toegevoegd. Bollandus stierf den I2lllm September 1665, vijfjaren nadut zijne modewerkers op uitnoodiging van paus Alexander VI zich naar Rome hadden begeven om do aldaar berustende oude handschriften, die tot de zamonstolling der .dete Sanctorum konden dienen, te onderzoeken. Te Antwerpen wedergekeerd, gaven zij in 1668 de drie doelen der maand Maart en in 1675 de drie deelen der maand Ajiril uit; in 1680 volgden do drie eerste deelen der maand ih.i; waarna (1681) Heuachenius stierf. Papebroeck bewerkte nu hot vierde cn vijfde dool van Mei, in 1685; het zesde en zevende deel van dezelfde maand, in 1688; het eerste deel van Jmij, in 1695; het tweede,in 1698; het dorde, in 1701;het vierde, in 1707;het vijfde, in 1709 in het licht gekomen. Hij stierf blind en mot vele gebroken dos ouderdoms in 1714, 86 jaren oud. Na zijn dood (1715—1717) verschoen het zesde on zevende deel van Junij. Hot is geenszins ons plan do reeks dor opvolgers van het eerste driemanschap op te noemen. Het zij genoog to vermelden, dat zij geregeld om de twee jaren een deel der Acta uitgaven, en dat kort voordo afschaffing der jezuïten-orde, do drie eerste deelen van October, het 48»'«, 49s,l!en 50sll: van het gehoelo werk, in het licht verschenen (1770). Zij waren door Cornelia de Bye, Jacob de Bnë, Ignatius Hubens on Joseph Ghorquière bewerkt. Deze werden in 1778 door het Belgisch gouvernement gelast, zich naar de abdij van Caudenborg te begeven en aldaar het afgebroken werk te hervatten. Twee jaren later verscheen het 51stu deel, (het vierde der nuinnd Octohtr ) en in 1786 het 52^'(het vijfde van dezelfde maand). |
Bij overeenkomst met het gouvernement van 11 Mei 1789 werd de bibliotheek der Bollandisten naar do abdij van Tongerloo ovor-gobragt, en in 1794 verscheen aldaar het 53»'« deel (het 6dlt;-■ van de maand October), dat aan paus Pius VI word opgedragen en waaraan,behalve de abten de Bye, de Buë, Fonson, Gherquière en de Smet, de religiousen dor abdij hadden medegewerkt. Ten gevolge van de komst der Fransehon in België verlieten de monniken (1794) do abdij en worden door de Bollandisten gevolgd. Do Bye en Gherquiero weken naar Duitschland, doch de Buë, Fonson en Heglen, die kort te voren tot medehelper was benoemd, bleven in het land. In 1801 deed d'Herbouville, prefect van hot departement der Deux-Nethes, en in 1803 het Fransche Instituut hij Ae laatstgomelden pogingen om het werk te hervatten , doch vruchteloos; in 1827 werden de hoekon en de haudschriften (in 1794 met hotarchief in veiligheid gohragt), aan den staat afgestaan, de eerste in de koninklijke bibliotheek te 's llago geplaatst, de laatste in de bibliotheek van Bourgogne te Brussel. De minister van Gobbols-chroij gelastte in 1828 don secretaris-generaal van hot ministerie van binnenlandscho zaken Dugniolle en den archivarius Guiehard van de laatste een catalogus te vervaardigen. Zie Messnyer des sciences et des arts de la Belgique, armee 1835, deuxième livraison en De prosccutione operis /Jollandiani, quod Acta Sanctorum inscribitiir, Namuris F. J. Doux Ills 8quot;. BOLOGNA. Hoofdstad van het Bolognosche gebied, naast Homo do grootste stad van den Kcrkelijken staat. Zij ligt aan den voet der Apponijnon, tusschon do rivieren Savena en Ucno, en bevat 72,000 inwoners en 70 kerken, waaronder die van don heiligen Petronius, den schutsheer van Bologna, aan welker voet op eono koperen plaat de middaglijn door Casaini getrokken gevonden wordt. Do universiteit, wolko reeds in 425 door Theodosius den jongeren gesticht zou zijn, is wereldberoemd, daar zij in do eeuw der duisternissen hare fakkel dor wetenschappen helder licht liet verspreiden. Bijzonder vermaard was de faculteit der regtsge-leordhoid cn, onder hare professoren, Irnorius, die omstreeks 1140 stierf. In vroegeren tijd telde zij somtijds meer dan duizend studenten; tegenwoordig, ofschoon zij nog oene der boste hooge-scholen van Italië is, slechts 300. Hare boekerij, bij welke vroeger Mezzofanti aangesteld was, telt ongeveer 150,000 boeken en 1000 handschriften. Paus Clemens de XHI|I|! stichtte in deze stad de academie Dolle belle arti, ook Accadomia Clementina genoemd, dio in het bezit is der schoonste schilderstukken der Bolognescho school. Daarenboven vindt men er verscheidene uitmuntende schilder- en andere kunststukken, zoo als; in de kerk St. Giovanni del montc, de „heilige Ceciliaquot; van Raphael; in de Dominicaner-kerk, de beroemde „Bethlemitischo kindermoordquot; van Guido, en in het paleis Sempini een meesterstuk van den-zelfden schilder, „den weenenden Petrus.quot; Het betore gedeelte des volks kenmerkt zich door oenen grooteren leeslust dan men anders in Italië gewoon is. Voor het overige is er de adel zoor talrijk, en kan men zeggen, dat men in weinige steden van Europa zoo verkwistend leeft als hier. Dc Bolognescho tabak, en de kleine schoothondjes van Bologna zijn overal beroemd. (Van den Bologneschen steen, zie men; Bononisehe steen.) De stad heeft, naar men zegt, reeds voor dc stichting van Rome bestaan. Karei de Groote verhief haar tot eono vrije stad; in de XIII11quot; eeuw veroorzaakten twisten tusschon de adelijke fa-miliën den val der republiek. Sedert streden aldaar om do opper-magt do familiën Geremei, Lambertazzi. Pepoli en Bentivoglio, tot zij zich in 1513 aan den Paus onderwierp. In 1796 trokken do Franschon binnen Bologna en Forrara, welke beide pauselijke legaties zich weldra tot eono republiek vormden, en de grondslag dor Cispadaansche republiek werden. In October 1796 werd de wapenstilstand tusschon do Franschon en den hertog van Modena vernietigd, waardoor bij deze nieuwe republiek Modena, lïcggio, en later Massa en Carrara gevoegd werden. Do nationale vergadering, de Cispadaansche conventie genoemd, hield in December daaraanvolgende to Reggio hare eerste zitting; opende die den 20slen Januarij des volgenden jaars op nieuw te Modena, en bragt eindelijk oenen regeringsvorm tot stand, die geheel op de Fransclie leest geschoeid was. Later werd Bologna de hoofdstad van het koninkrijk Italië, kwam in 1815 weder aan den paus cn was in 1821 de hoofdverzamolplaats der republikeinen. Ook in 1831 was Bologna in oproer en in 1849 moest do stad zich na |
108
|
eenc verdediging vnn acht dagen aan de Oostenrijkers overgeven, welke haar voor den paus bezetten. Bologna zng binnen hare muren vele grooto mannen geboren worden, als; Galvani, Guido Roni, Dominichino, Albano, de drie Caracci, Paus Benediotus den XIV1'011 en anderen. BOIjÜGNA (Nicolo da) was een beeldhouwer van Bologna , die zich in de school van J. della Guereia vormde. Hij was een tijdgenoot van N. Pisano en werkte met dezen aan de graftombe van den If. Dominicus te Bologna. Pisano vervaardigde er de bas-reliëfs voor, doch Bologna het grootste gedeelte der overige beeldwerken, waardoor hij zulk een roem verwierf, dat men hem den bijnaam van Nicolo dall' area gaf. In dezelfde kapel waar zich de tombe bevindt, heeft bij ook een der beide engelen, die op het altaar de kandelaars dragen, gebeiteld. |
BOLOGNE (J10an de) werd te Doornik in 1529 geboren, leerde de beeldhouwkunst bij Jncquos de Breuck, ging vervolgens naar Italië, waar hij leerling van Michel Angelo Buonarotti werd, die toen in de kracht van zijn talent was. Onder dien beroemden meester maakte hij zulke groote vorderingen, dat hij daarna een' eersten rang onder de beroemdste beeldhouwers van zijne eeuw bekleedde. Frans I, hertog van Toscane, beriep hem naar Florence en beschermde hem bij voortduring; Ferdinand I, die dezen in 1574 opvolgde, bewees hem dezelfde eer. Doch het was niet alleen te Florence dat hij door zijne verdiensten schitlordo, zijn naam verspreidde zich aan do voornaamste hoven van Europa en do vorsten zochten om strijd zijn werk. De keizers Maximiliaan II en Rodolphus II, de koningen van Spanje Philips II en III en Fredorik Hf, hertog van Beijeren, begunstigden en overlaadden hem met lof en geschonken. Hij werd eerste beeldhouwer der beide groot-hertogen van Toscane, door don keizer inden adelstand verheven en ontving de ridderorde van Christus. De beroemdste steden van Italië: Rome, Bologna, Genua, Lucea, Pisa en andere betwistten elkander zijne werken. Aan zoovele bestellingen kon hij slechts door eene groote werkzaamheid voldoen, ook heeft geen beeldhouwer zoo veel en tegelijk zoo gelukkig voortgebragt. Door do natuur met de gelukkigste gaven voor zijn vak bedeeld, oefende en volmaakte hij zich bij voortduring, en had het geluk in een tijd te leven dat de kunsthoven alles aangemoedigd en vereerd werd. Hij trad te Bologna in den echt, doch verloor zijne vrouw al spoedig, die hém zonder kinderen achterliet, en is er den 14llon Augustus 1608, 79 jaren oud zijnde overleden. In deze plaats is bij ook in de kerk de la Nunziata, in eene kapel achter het hoofd-altaar begraven. In 1599 liet hij die kapel benevens zijn grafschrift vervaardigen en versierde baai-zelf met fraaije architectuur-werken, marmeren standbeelden en bronzen bas-reliëfs, waaronder ook de door hem van Paul Fal-connicri ten geschenke ontvangen, vermaarde beeldtcnis der H. Maagd, welke bij aan den voet van een bronzen kruisbeeld plaatste. De Bologne heeft uitmuntende leerlingen gevormd, onder anderen P. Tacca, F. Picardi, D. Portigiani, F. en G. della Bella, A. Susini, Anzirccelle, J. Mom, II. Ie Soeur, A. de Vries en den uitmuntenden P. de Franqueville. Van zijne werken bevinden zich te Florence zes meer dan levensgroote marmeren beelden, benevens het sehoone standbeeld van St. Antonius. aartsbisschop van Florence, in de kapel aan dien heilige gewijd in de S. Marco; verschillende bronzen bas-reliëfs, welke het lijden van Christus voorstellen, benevens een groot bronzen kruisbeeld, in de Annunziata; een standbeeld van den H. Lucas op hot frontispice der kerk, S. Michele; het bronzen standbeeld te paard van Cosinus I, mot toepasselijke bas-reliëfs van hetzelfde metaal versierd, midden op het plein van bet oudste paleis (1588); het bronzen ruiter-standbeeld van Ferdinand I, te midden van het plein der Annunziata; het siandbeeld van Cosmus I boven den grootcn boog dor galerij van antieken, aan den kant der Arno ; de bronzen standbeelden van Cosmus I cn Ferdinand I, in eenc kapel welke bij de S. Lorenzo gevoegd cn tot begraafplaats dier groothertogen bestemd was; de beroemde marmoren groep, midden op don derdenboog der Loggia, welke de schaking eener Sabijnsche maagd voorstelt, dat als een meesterstuk van zamen-stelling en van uitdrukking, benevens door de wijziging dor anatomische, deelen zoo naar het geslacht als naar den ouderdom der voorgestelde beelden, geroemd wordt en niet alleen meesterlijk afgewerkt en bewerkt is,maar bewonderd wordt, van welken kant men do groep ook aanschouwt. De Murr deelt in zijne Bibliothi-que de peinture enz. eene reeks van lofspraken op deze groep mede. Verder vindt men te Florence de uit ëén stuk marnier gehouwen groep, welke het gevecht van Hercules met den centaur Nessus voorstelt (1599) en bij het klooster Theatinus op een voetstuk geplaatst, zoo om de stoute gedachte als om de uitvoering beroemd is; eene groep van twee beelden, de fontein versierende, welke op eon kruisweg bij de Pontevecchio geplaatst is, en Ajax voorstelt, die het lijk van Patrocles uit de handen der Trojanen weghaalt; welke groep doorliet volk zeer oneigenaardig, de groep van Alexander den Grooten genoemd wordt; eeu marmeren-groep, Samson voorstellende die een Philistijn neder-velt, en die de fontein in den botanischen tuin des Groot-Hertogs versiert; twaalf bronzen beelden aan de fontein op do plaats van het oude paleis, welke tritons, nymfen en kinderen voorstellen en aan den rand der kom geplaatst zijn, terwijl B. Ammanati den Neptunus,do tritons en de paarden in het midden der kom vervaardigde ; een marmeren Neptunns-bceld van kolossale grootte , aan wiens voeten drie beelden geplaatst zijn, welke de Nijl, den Euphraat en den Ganges voorstellen cn de groote foniein in den tuin van het groot-hertogelijk paleis versieren; het beroemde bronzen standbeeld van Mcrenrius, dat evenzeer om zijne sehoone evenredigheid als om zijn stand bewonderd wordt cn waarvan Dupaty zegt,, qiteceux qui veulent voir le Mer cure de bronze par J. de Bologne se halent, le voila déja qui s'envole, le dieu est vraiment en l'air, cependanl on ne cru int rien pour lui, on sent qu'il montequot;; dit standbeeld werd eerst in de Villa de Medicis te Rome geplaatst. doch bevindt zich nu in do bronzen-verzameling te Florence. Verder bet hertogelijk wapen boven de deur der groote zaal van het koninklijk paleis; en in dc galerij aldaar een standbeeld hetwelk de stad Florence voorstelt; eene marmeren nymf in een grot, in den tuin van het paleis Pitti. Buiten Florence vindt men in het buitenverblijf Pratolino des groot-hertogs, het 60 voeten groote standbeeld hetwelk het Appenijnsche-gebergtc voorstelt cn in de gedaante van een naakt inanshceld op een grooten draak gezeten is, welke door de zwaarte van den Appenijn stroomen waters uit zijn muil doet vloeijen, die in ecu vijver nedervallen. Dit beeld van verschillende op elkander gehoopte sleenen gevormd is zoo kunstig daargesteld, dat het van verre een goed [ geproportioneerd beeld, doch van digtbij slechts eene wanstaltige I massa steenbrokken vertoont. Te Livorno vindt men zijn kolossaal | marmeren standbeeld van Ferdinand I, groothertog van Toscane aan welks voetstuk P. Tacca vier Africaansche slaven in brons j vervaardigde. Tc Pisa is het standbeeld van Johannes den Dooper boven den dom van de Baptisterium-kerk, benevens het i groote bronzen kruisbeeld en de twee engelen aan het hoofd-1 altaar der domkerk door onzen meester vervaardigd, die niet andere kunstenaars de teckeningen voor de drie vermaarde deuren dier kerk zamcnstclde, naar welke Porrigiano en A. Serrano ze bewerkten. Te Lucca vindt men van Bologne, een marmeren altaar met vijf meer dan levensgroote beelden cn twee engelen versierd, in de hoofdkerk. Tc Bologna, do in 1563 op kosten van den senaat op het groote plein opgcrigte fontein, welke 60,000 gouden daalders kostte en die hij met bet beeld van den God Mars, met den voet op een dolfijn staande, en verder bijwerk versierde. Te Rome maakte hij op kosten van bot kapittel der kerk S. Giovanni in Laterano, een bronzen standbeeld van Hendrik IV koning van Frankrijk, dat in de zuilengang dier kerk geplaatst is. Tc Genua werd hij in 1580 belast met do versiering der kapel Grimaldi in de kerk del Castellato en maakte er do modellen voor zes standbeelden, welke bet geloof, de hoop, de liefde, de barinhartighcid, de kracht en de matigheid voorstellen, wier vervaardiging hij aan zijn leerling Franqueville opdroeg; hij goot cr ook acht bas-reliëfs voor, welke tooucclen uit het lijden van den Zaligmaker voorstellen en voltooide de versiering der kapel meteen groot bronzen kruisbeeld. In bet koninklijk buitenverblijf Casa del Campo bij Madrid vindt men het bronzen standbeeld te paard van Philips III koning van Spanje, hetwelk bij den dood van de Bologne onvoltooid was en door den Italiaansebcn beeldhouwer Idea afgewerkt is. Te Marly, een koninklijk buitenverblijf bij Parijs, eene bronzen groep, welke de schaking van Pandora door Mereurius voorstelt, zoo als zijn bronzen standbeeld van Esculapius te Meudon bij den grooten trap, t S lil * lt': |
BOL—BOM
|
cn zijne groep Mercurius en Psyche te Versailles geplaatst zijn. ïe Parijs is het bronzen Ruiterstandbeold van Hendrik IV, hetwelk op don Pont-neuf staat, heiwerk van J. do Bologne; het werd op last van Ferdinand I, hertog van Toscane door hem te Florence vervaardigd en gegoten, cn door diens opvolger Cosmus 11 aan Maria de Medicis, regentes van Frankrijk, ten geschenke gegeven. P. Taeca heeft er na den dood van de Bologne de laatste hand aan gelegd, terwijl do Franquovillo er het marineren voetstuk voor vervaardigde. Toen het standbeeld naar Parijs zou vervoerd worden, scheepte men het te Livorno in, doch het schip verging bij het eiland Sardinië; hot beeld werd met groote moeite opgevischt, in een schip naar Havre de Grace vervoerd en kwam er eerst in Mei 1613 ;den 13acn Augustus 1G14 legde Lodewijk XIII den eersten steen voor den grondslag van het voetstuk. Bologne's leerling do Franqueville is hem, behalve aan de genoemden, aan verscheidene andere beelilen behulpzaam geweest. Bijna al de genoemde zijn in eene lossere manier en met minder overdrijving dan die van Bandinelli en die zijner tijdgenooten uitgevoerd. Zij worden met die van Ghiberti op eene lijn gesteld en zoo in evenredigheid als in voleinding, boven die van Michel Angelo geschat, schoon deze hem in geest en genie verre overtrof. Vele zijner werken zijn in plaat gebragt. BOLOGNETTI (Fuancisco), Italiaansch dichter, omstreeks 1520 te Bologna geboren uit een patricisch geslacht, was de Maecenas en vriend der beroemdste mannen zijner eeuw. In de regering gekomen, werd hij in 1556 gonfaloniero en stierf in 1576. Als dichter heeft hij zich groote vermaardheid verworven, vooral door zijn llcostante, een heldendicht, te Venetië 1565 in 8° uitgekomen, (Deze uitgaaf bevat slechts de 8 eerste boeken.) Bologna 1566 in 4».; Rime, Bologna 1566 in 4°.; La crisliana villoria marilima etc., 1572 in 4quot;. BOLOGMN1 (Giovanni Battista) was een der beste leerlingen van Gnido IJeui, die met geest cn bekwaamheid in diens manier schilderde. Vele zijner werken worden voor die zijns meesters aangezien en verkocht. Hij werd te Bologna in 1612 geboren en stierf in 1689. In zijne geboorteplaats vindt men zijne meeste schilderijen, waaronder een „S. Ubaldoquot; in S. Giovanni del Munte uitmunt. Hij heeft vier platen naar de zamenstellingcn van Guido geëtst, in de manier van L. Loli; de behandeling er van is wat kond en de teekening niet zeer naauwkeurig. Bartsch beschrijft deze platen, XIX, 188. |
BOLSWEUT (.Boötius en Sciikltus a) werden in 1580 en 1586 te Bolsward in Vriesland geboren. De eersle vestigde zich te Antwerpen, waar hij den kunsthandel dreef cn in het jaar 1634 overleed. Men weet niet zeker, bij wien de broeders de graveerkunst geleerd hebben, maar men vermoedt dat zij zich onder de leiding van A. Bloemaart ontwikkelden. Boëtius had in den quot;beginne een ruwen stijl, doch verbeterde dien, toen hij naar do werken van Rubens graveerde, aan welke platen hij niet alleen kleur maar eene volmaakte uitvoering gaf. Zijne beste gravure is „het avondmaalquot; naar Rubens, die zeer zeldzaam is, bij Mariette 199 francs gold en voor de platen zijns broeders niet behoeft onder te doen. Verder „de opwekking van Lazarusquot; naar den-zelfden meester, welke bij Mariette 75 francs opbragt. Zijne gravure naar Jan Goernar, „Jezus bij Martha en Mariaquot; voorstellende is zeldzaam en gezocht, even als zijne groote plaat naar Vinckenbooms, die „Adam en Eva in het paradijsquot; voorstelt. Hij graveerde een stel van 24 platen „do Eremitenquot; genaamd; „de heilige vrouwen in de woestijnquot; in eene reeks van 26 platen; een stel van 4 landschappen 1613, en een ander van 20, allen naar A. Bloemaart, het laatste stel met den titel; O nimium folix! Boëtius Adams Bolswert fee. et excud. 1616 enz. — De jongere broeder, Scheltus a Bolswert, was de voornaamste der kunstenaars uit de graveerschool welke door Rubens bestuurd werd. Onder zijne tijdgenooten graveerde geen zoo zuiver en sierlijk; zijne platen hebben, bij veel bevalligheid, den meesten glans cn kracht; hij streefde het minste naar wat men eene schoone manier noemt, maar trachtte het schilderaclitige en bekoorlijke cfl'ect van de etskunst in zijne gravuren na te bootsen. Bij Rubens stond hij in hooge achting; niet zelden retoucheerde deze zijne afdrukken met het penseel of met krijt, hetwelk inzonderheid bij de seboonc en door hare schilderachtige uitwerking zoo sprekende gravure „dc H. Ceciliaquot; naar Rubens het geval was. Deze plaat hoeft in de eerste afdrukken het adres van J. Witdoeck; do afdrukken mot den naam Hendricks zijn nog schoon te noemen. De laatste naam werd later uitgeslepen en die van Bolswert in zijne plaats gesteld. Deze meester heeft al de genres van de graveerkunst behandeld, zoowel portretten als geschiedenis cn landschap. In de laatste bewondert men vooral de uitdrukking der manier van schilderen en do wijking van toon der originelen, hoewel hij voornamelijk in hot graveren der geschiedkundige onderwerpen uitmuntte. Met G. Edelinck, G. Audran cn Vorsterman, gaf hij het loffclijkstc voorbeeld om do kleur en bet cffect ccner schilderij na te bootsen, zonder de teekening of de uitdrukking der karakters to veronachtzamen. Bij hen is zoowol de teekening als het weJergeven van het oorspronkelijke do hoofdzaak, terwijl de manier van werken en het streven om daardoor eft'eet tc maken aan do uitdrukking en het voorstellen der karakters onderworpen is. Scheltus bereikte oenen hoogen ouderdom cn stierf tc Antwerpen; het jaar zijns doods is onbekend. Onder zijne voortreffelijkste platen behooren volgons Steller, de schoone doch zeldzame „koperen slangquot; naar Rubens, waarvan de eerste afdrukken vóór het adres van Hendricks, bij Mariette met 300 francs betaald werden, op andere verkoopingen in Frankrijk 58—260 francs, cn bij Frauenholz 56 florijnen golden; „Christus aan het kruisquot; naar van Dijck, onder don naam „ Ic grand Christ au .Jacobin quot; bekend; verder naar dien meester „de doornenkroon en bespottingquot;; „la viertje a la dansc des ani/esquot; ook, la reine des anyes genoemd, hetwelk eene beroemde plaat is; den „dronken S ilenus quot;; benevens dc portretten van Margarctha van Lotharingen; Justus Lipsius; P. en W. de Vos; Adriaan Brouwer; van Marie Raten, de vrouw van van Dijck enz. Naar Rubens graveerde hij de schoone platen „ilc hemelvaart van Mariaquot;; „de bekcering van Panlusquot;; „de wonderdadige vischvangstquot;, in drie bladen; „de storing der afgodendienst, of de triomf der kerkquot;; „de triomf der kerk door het avondmaalquot; ; „de H. Familie met den vogelquot;; het „landschap met den storm van Aeneas,quot; anders „het gezigt op Cadix quot; genoemd; het groote landschap met dejagt van Meleager cn vele anderen naar beide meesters. Hij graveerde ook naar Jordacns, /iquot;) Ai Seghers, Quellinus en anderen. (7 ij f jj Zijn monogram is ^ lt;/ BOLT (Henkicus), praeceptor aan de Lat. school te Haarlem en Amsterdam, leerling van Burman, maakte zich als letterkundige cn dichter bekend door zijne Sylva poëtica, gevoegd achter zijne Si/lvae criticae, Harlemi 1766. Peerlkamp ^t. a. p. blz. 505) prijst zijne gediehten, zoo ook Hocufft t. a. p. blz. 236. BOLUS, BOLUSAARDE is eene gekleurde kleisoort, welke voornamelijk bestaat uit kiezclzuttr, aluinaarde, ijzcroxyde en water; zij beeft eene vuilgele, geclaelitig-, kastanje- of rood-brniiic, bruinachtig- of lichtroode kleur, geeft aan do vingers de gewaarwording van vet en'kleeft aan de tong. Dit mineraal komt voor in Silezië, Saksen, Bohemen , Hessen , Hanover, bij Siena in Toscane, van waar het terra di Siena heet, op liet eiland Stali-mene of Lemnos en in Armenië ; naar de verschillende kleur-scha-keringon eu dc plaatsen vanwaar bet wordt aangevoerd verkrijgt het bijzondere benamingen , als; witte, roodc, goeie en Armenische bolus cn Lemnisehc aarde. Eertijds was dc bolus meer bekend onder de benaming van zegel- of gezegelde aarde, term siijitlata, wegens ingedrukte stempels, den oorsprong aanduidende; toen werd hij veel in de geneeskunde gebruikt. BOLWERK. (Zie Bastion.) BOM. Groote bolle ijzeren kogels, die met buskruid gevuld uit mortieren worden geworpen. De bom is voorzien van eene opening; het buisgat, hierin wordt een houten of somtijds metalen imis vastgezet, inwendig een langzaam brandend mengsel, de buizensas, bevattende, waardoor hot vuur aan de inwendige springlading wordt medegedeeld; aan het boveneind heeft do buis eene komvormige uitholling waarin één of meer einden lont worden geplaatst. Door de ontbranding van de lading des mor-tiers, vat dc lont vaur en daardoor ook de buis. De buis moet zoo lang zijn, dat dc bom eerst op het bepaalde oogenblik springt. De bommen zijn voorzien van twee ooren, om door middel van bombaken opgeligt tc kunnen worden, en boven-dien tegenwoordig vrij algemeen van een laadgat, waardoor dc lading na het plaatsen der buis kan worden ingebragt; hierdoor |
1 10
|
wordt het gevaar voorkomen dat er vroeger bij hot inslaan dei-buis bestond; ook behoeft men daardoor minder gevulde bommen vooraf in gereedheid te hebben. Bommen zonder ooren heeten granaten. Door hun groot gewigt vernielen de bommen de gebouwen , waarop zij onder Uooge bogen geworpen nedervallen; tevens werken zij als kleine mijnen, zoo zij in den grond dringen, cn de bij het springen weggeslingerde stukken werken allermoordcladigst. Bij ons te land hebben de bommen eene middellijn van 29 ned. duim ; met ongeveer 2 ned, ponden buskruid geladen , wegen zij omtrent GO ned. ponden. De bommen werden het eerst uitgevonden door Malatesta, hertog van Rimini; aanvankelijk bestonden zij uit twee halve bommen, door haken verbonden en gevuld met buskruid en brandstoffen. Daniël schrijft, op bet voetspoor van Strada, de uitvinding toe aan een' inwoner van Venlo, en stelt hunne eerste aanwending in 1588, hij het beleg van Waehtendonk. Waarschijnlijk bedoelt hij echter dat daarbij voor het eerst bommen gebruikt werden, uit één stuk bestaande. Volgens sommigen, zoude men reeds bij dat beleg de buis niet meer in den mortier hebben aangestoken (het werpen met twee vuren), maar reeds, zoo als thans geschiedt, de buis van zelve hebben laten vuur vatten door de vlam van de lading des inortiers. Evenwel vindt men do eerste geheel verouderdeen zeer gevaarlijke wijze, nog in werken van veel Interen tijd voorgeschreven. De benaming bom schijnt afgeleid van de vroeger zoogenoemde buis. Zoo als thans nog de woorden, bomgat, iron de bande, boude, enz. in gebruik zijn gebleven. BOMABE. (Zie Valmont de Hornare.) BOMUARDEMENÏ, is een der middelen waardoor men ccne sterkte tot de overgave tracht te dwingen. Vooral wanneer het algemeene plan der krijgsoperatien ccne spoedige overgave dringend noodzakelijk maakt, gnat men tot een bombardement over; zoo ook als men pogingen tot ontzet wil voor zijn, enz. (Zie Delegering.) Het bombardement bestaat in een geweldig en aanhoudend beschieten en bewerpen der vesting, om daardoor magazijnen, arsenalen, blinderingen enz., in brand te schieten en te vernielen. Hoe men ook over deze harde noodzakelijkheid van den krijg moge denken, zoo is het niet te ontkennen , dat zij pligt kan worden, in die gevallen, waarin het de kenze geldt tusschen het ontzien van vijanden of vijandelijke bezittingen, en het sparen van eigene strijdkrachten en het welslagen eener krijgskundige onderneming. Het uithongeren eener vesting door insluiting, hot onder water zetten van vijandelijke landstreken, het ondermijnen, het daarstcllen van hinderlagen enz., zijn niet minder harde oorlogshandelingen, maar die toch, even als een bombardement, gebiedend noodzakelijk kunnen zijn. l'ligt is het niettemin voor den aanvaller, om bij een bombardement, do wetten der mensehelijkheid zooveel mogelijk in het oog-te houden,doorbij voorbeeld hospitalen, praehtgebouwen cn meer dergelijke te sparen, wanneer de vernieling daarvan geen invloed kan uitoefenen op de overgave der sterkte. BOMBAIIDINI(Antonio), edelman, geborenin IGC6teradua, werd 25 jaar oud tot hoogleeraar in bet kanonieke regt aan de universiteit dier stad benoemd en 3 jaren later werd hem de leerstoel van het lijfstraffelijk regt aangeboden. Hij had den ker-kelijken stand omhelsd en was kanunnik der hoofdkerk. In 1725 tot hoogleeraar in bet burgerlijk regt aangesteld, stierf hij het volgende jaar. Men heeft van hem een werk De carcere el antiquo ejus usu, Pndua 1713 in 8quot;. Het vervolg op dit werk zag het. licht niet. BOMBARIUS (Paulo), een Italiaan, maakte zich in de XVIdc eeuw als letterkundige vermaard. Hij onderwees de Latijnsche en Grieksche taal te Napels en verwierf zulk een roem, dat de kardinaal Pucci hom tot zijn secretaris benoemde ; van dien tijd af leefde hij aan het Roomsehe hof onder de bescherming cn van de milddadigheid van don kardinaal. Toon Rome onder Clemens den VII||Cquot; werd geplunderd, poogde hij naar het kasteel S. Angelo, waar zijn moester zich bevond, te vlieden, doch hij word achterhaald cn vermoord. Hij was een groot vriend van Erasmus. BOMBAST. Het zwellende, hoogdravende in den stijl, den schijn van hot verhevene hebbende, zonder het echter te zijn. BOMBAY is een der vier presidentschappen dor Engelschc |
Oost-Indische compagnie aan de westkust van voor-Indië, bevattende 7200 eng. Q mijlen en 12 mill, inwoners. Do voornaamste handelsproducten zijn peper, cardamom, rijst, katoen, arak, bamboes, paarlemoer, paarlen, carneolcn, ivoor, gom en bout. Het eiland Bombay ligt op 18° 50' N. B. en 90° 38' O. L. en bestaat uit twee parallelo hvgon van serpontijnsteen; bet is naauwelijks vier mijlen groot, doch heeft eene bevolking van 200,000 inwoners, die in twee steden cn eenige dorpen verdeeld zijn. In 1661 kwam het aan Karei den II11™ van Engeland, die het zeven jaren later aan do compagnie afstond. De stad Bombay is do hoofdstad van do presidentie, cn na Calcutta de eerste handelsstad van Groot-Iudië; zij telt 180,000 inwoners en heeft eene goede haven en een fort; zij ligt aan het zuidelijke gedeelte des cilands. De groote markt, the Green, is door vele prachtige gebouwen omringd, waaronder do Engelscbe kerk cn bet palcis van den gouverneur uitmunten. Bombay bezit eene hoogesehool, het Elphinstono-Collegium, eenen kruidtuin, vele scholen en geleerde genootschappen. BOMBELLI (Skbastiano) werd in 1635 to Udine geboren, was eorst leerling van Guercino, vervolgons voortreffelijk copiïst dor boste werken van Paul Veronese, zoodat zijne copijen moeijelijk van do originelen te onderscheiden zijn. Later legde hij zich op het portret-schilderen toe cn vervaardigde er zoo vele, dat bij het his-torie-schilderon, waarin hij zoo zeer bedreven was, moest nalaten. Deze moester werkte ook buiten Italië, diende den aarts-hertog te Innspruck, maakte de portretten van verscheidene keurvorsten waaronder dien van Beijcren, benevens dat van den koning van Denemarken, keizer Leopold den Islwl en anderen, en word tot schilder van dien vorst benoemd. Do meeste zijner schilderijen, zijn benovens die, welke hij van anderen verholpen had, zwart-geworden, daar hij zich van oen schadelijk, pok-cn harsachtig vernis bediende. Vele graveurs hebben naar hem gewerkt, daar hij beuevens F. Rusca cn Rosalba Carriera, voor don besten portret-schilder zijns tijds in Italië, gehouden werd. Bombelli leefde nog in 1710. BOMBERG (DANiët.J van Antwerpen, beroemd boekdrukker, de eerste die te Venetië Hebreeuwsche boeken drukte (1511). _Hij bragt het hierin zoo verre, dat de Joden erkennen, dat de Hebreeuwsche boekdrukkunst sedert zijn dood steeds achteruit is gegaan. Zie over hem Moreri, Bayle, l'Ilistoire critique du vieux Testament van Simon,p. 512, 513 en Bartoloeci, Biblioth. rabbini-que, I. 1 p. 34. BOMMEL. (ZALT-) Deze stad ligt aan den linker oever van do Waal, op een eiland, hetwelk door do Maas en Waal gevormd wordt, en naar deze stad don naam van Bommcler-waard draagt. Door Otto van Nassau, den zevenden graaf van Gelder, tot stad verheven en met verscheidene voorregten begiftigd, bloeide Bommel in vroegere tijden zeer, waartoe de gelukkige ligging ook niet weinig toebragt. Oorlogen echter en andere onheilen hebben dien bloei niet weinig verminderd. Het is uit de geschiedenis van ons vaderland genoegzaam bekend, hoe veel Bommel in de Spaanschc oorlogen, en bij den inval van Lodewijk den XIV'1™ heeft te verduren gehad, maar ook met hoe veel moed en trouw de inwoners den vijand het hoofd hebben geboden; zoo zelfs dat, toen in 1572 gcene stad in Gelderland zich tegen de Spaanschc dwingelandij durfde verzetten, Bommel de eerste plaats was, die met Holland en Zeeland tegen Spanje in het verbond trad. waarom hot ook de eer genoot van in openbare handelingen, als een lid van hetzelfilc ligehaam te worden aangemerkt, zoodat men zeide: de ridderschap en de steden van Holland en Zeeland cn bare geassocieerde steden van Bommel en Buren. De vestingwerken, waarmede het in Spaanschc oorlogen voorzien was, waren sedert den Muustcrschcn vrede veronachtzaamd, zoodat, toen Turenne in 1072 de stad belegerde, zij weinig of geen weêr-staud bieden konde, maar voor de overmagt bukken moest. Ook bij de omwenteling in 1813 leed deze stad van de doortrekkende legers, wier onderhoud velen een' gevocligcn slag aan hun vermogen toebragt. Onder de gebouwen verdient vooral opmerking do Groote kerk, in 1304 aan den heiligen Martijn toegewijd. Deze prijkt met een' hoogen toren, waarvan de spits in 1538 door don bliksem vernietigd is; weder opgebouwd, is hij andermaal in 1090 afgebrand. De roomschgezindcn hebben hier eene kerk, de Joden ccne synagoge. Een fraai stadhuis, oude- |
BOM-BON
111
|
mannen-cn vrouwen-huis, gasthuis, weeshuis, Latijnschoschool, on een zeer net ingerigt locaal voor het departement van de maatschappij tot Nut van het Algemeen, zijn de voornaamste openbare gebouwen. Onder de fabrieken te Bommel gevestigd, zijn meldenswaardig eene brouwerij en zeepziederij. Voorts is de ligging der stad zeer gezond. Niet alleen wordt dit door de yoor-bijstroomendc rivier bevorderd, maar ook door den ruimen bouw en aanleg der straten, terwijl levens do huizen bijna allen van goede tuinen voorzien zijn. BOMPIANO (Ignat.), jezuït, in 1612 te JFrosinone geboren, onderwees de letteren aan het Romeinsche eollegie en stierf in 1675. Hij liet na: Elogia sacra et moralia, Rome 1651 ; Uistoria pontificatus Grey or ii XIII, ibid. 1655; Uistoria rerum Christian, ah ortu Christi, 1665 etc. BONA, eene stad met 20,000 inwoners, oostelijk van Algiers aan de kust der Middellandsche zee in eene schoonc, doch ongezonde streek gelegen, wordt door de Arabieren Beled-el-Aneb of Anaba genoemd. Op eenen heuvel ligt de citadel of Kasbah, wier bestorming door deFranschen in 1832 tot de merkwaardigste keerpunten van den Algerijnsehen oorlog behoort. Zij vloog in 1837, door het ontbranden van het buskruid in het magazijn, in de lucht, doch is sedert hersteld. Ongeveer een kwartier ten zuidwesten liggende trotsche bouwvallen van Hippo Regius, de lievelingsplaats der Nurnidische koningen en de bisschopszetel van den heiligen Augustinus, die aldaar in 430 overleed. Die stad was in de eerste eeuwen na Christus, het middelpunt des handels en der beschaving in noordelijk Africa. BONA (Jon.), kardinaal, in 1609 te Mondori geboren, paarde eene uitgebreide kennis der oudheid aan eene buitengewone geleerdheid. Hij verdiende de pauselijke kroon, die hij echter niet mogt verwerven en stierf in 1674. De beste uitgaaf zijner werken is die van Turin 1747 4 d. in fol. De meest bekende zijn : De rebus liturgicis; De principiis vitae Chrislianae, door den president Cousin en den abt Gonjet in het Franseh vertaald. De kardinaal Bona was met de meeste geleerden van Europa in briefwisseling. BONA DEA, dat is de goede godin, eene geheimzinnige godheid der Romeinen, heette de vrouw of de dochter van Faunus. Zij werd alleen door vrouwen vereerd; ja zelfs mogten de mannen haren naam niet kennen. Haar heiligdom was eene grot in den berg Aventinus; haar feest, dat op den eersten Mei inviel, werd evenwel niet aldaar gevierd, maar in het huis van den consul, bij wicn de fasces waren en wel in een gesloten vertrek. Daarbij mogt geen man tegenwoordig zijn; de wijn werd bij dat feest melk genoemd en na het offeren werden Bacchantische dansen gedanst. BONAIRE, een eiland in de nabijheid van Curasao (zie aldaar), dat eene oppervlakte heeft van 16 mijlen. De reede is eene diepe baai, aan welke eenige huizen gebouwd zijn. Dit eiland heelt, behalve de bezetting, slechts weinige inwoners, die hun bestaan vinden in den landbouw cn de veefokkerij ten dienste der bewoners van Curasao. BONAPARTE. (Zie Buonaparte en Napoleon.) BONAROTTI. (Zie Buonarotti.) BONASONE (Giulio) was van 1521 —1574 te Bologne werkzaam en vooral als graveur beroemd. Eerst op lateren leeftijd leerde hij de schilderkunst en wordt daarin voor een leerling van Lorenzo Sabattini gehouden. In de graveerkunst was Mare Anton zijn meester. Naar de beste afdrukken zijner platen te oordeelen, is zijne manier bevallig en gemakkelijk, hoewel niet zoo zuiver en vast als die zijns meesters; men bewondert zijne smaakvolle zamenstellingen, de bevallige houding der beelden , cn de juistheid van het lieht en bruin , doch aan onnaauwkeurigheid »n de teekening en nalatigheid in de uitvoering, maakte hij zich dikwert schuldig. Bartsch beschrijft 354 platen van dezen meester, welke meest naar Raphael, Mich. Angclo Buonarotti, Julio Romano en andere uitnemende kunstenaars gegraveerd zijn. Hij toekende ze B. I. B; I. B. F, ook wel met een monogram en schreef zijn naam zeer onderscheiden, zoo als : Bonasonius, Bonisoni, Bonahso, Bonasone enz. BONATI (Guido; was een vermaard sterrekundige, of liever astroloog der xiii^o eeuw, levende aan het hof van den hertog van Montferrat. Op het einde van zijn leven werd hij monnik en overleed omstreeks 1300. Zijn Liber astronomicus, uitgegeven in 1491 te Augsburg, is het eerste sterrekundige werk dat gedrukt is. |
BON A VENTURA. (Zie Fidanza.) BONDAM (Pjetek) , regtsgeleerde cn geschiedkenner, geb. te Kampen in 1727, rector der Latijnsche scholen te Kampen en te Zutphen, later professor aan de academie te Harderwijk en in 1773 van daar naar Utrecht beroepen, alwaar hij den 6(,eu Febr. 1800 overleed, heeft zich verdienstelijk gemaakt door do uitgaaf van geschiedkundige en regtsgeleerde werken. Men heeft van hem: Specimen animadv. critic, ad loca quaedam juris civilis depra-vata, Fran. 1747; vijf academische redevoeringen, waaronder eene over de noodzakelijkheid van de kennis der Grieksche taal voor regtsgeleerden; eene oratio de subsidiis ad solidam juris Belgici coymtionem; Het groot charterboek der hertogen van Gelderland cn graven van Zutphen, Utrecht 1809; Verzameling van onuitgegeven stukken, tot opheldering der vaderlandsche historie, 4 deelen. Utrecht 1779—1781 ; en V ariarum lectio nu m libri duo, Utr. 1759. BONDT (Nicolaas), geboren te Wilsveen in 1765, waar zijn vader destijds predikant was. In 1793 werd hij tot hoogleeraar in de Botanie te Amsterdam beroepen, waar hij in 1796 overleed. Hij had zich ook als scheikundige een grooten naam verworven, vooral door zijne verhandeling inhoudende een vergelijkend onderzoek der natuur- en scheikundige hoedanigheden van het zog en de melk der voornaamste huisdieren. Dit onderzoek door hem met zijn vriend Abraham van Stipriaan Luiscius, geneesheer te Delft ondernomen, werd door het koninklijke genootschap voor geneeskunde te Parijs met den uitgeloofden prijs bekroond. Zie verder de Chalmot, Biogr. Woordenboek D. III. biz. 287 vlg. BONET (Juan Pablo), een Arragoniër, legde zich met ijver toe op de middelen om stommen het spraakvermogen te verschaffen cn gaf in 1620 te Madrid een werkje in het licht, getiteld: Reduccion de las letras y artes para ensenar a hablar alosmudos. BONETUS (Tiieopiiilus), een zoor geleorit gcnooshcor. con der grondleggers van do pntliologisohe anatomie, geboren te Genève in 1G20, waar hij ooi; gestudeerd heeft, ofschoon hij vele andere hoogeseholen had bezocht. Nadat hij in zijne geboortestad cenigon tijd de geneeskunde had geoefend, werd hij later lijfarts van don hertog van Longueville. Dool' geworden , moest hij de praktijk laten varen en bleef nu alleen als schrijver werkzaam. Hij overleed te Geneve in 1689. Zijn beroemdste werk, dat ook thans nog niet zonder waarde is , was Sepulchretum sive Anatomia practica, Genèvo 1679 folio, ed. 2 I7üü. De overige vermeldt Kestner, Med. Gel. Lex. in v. 130NG0(l'isr.), kanunnik to Bergamo, aldaarin 1601 gestorven, zeer bedreven in de talon, letterkunde, godgeleerdheid, en andere wetenschappen, is schrijver van oen zeer zeldzaam stukje, getiteld: Numeronm mijsteria ex abdilis plurimorum disciplinorwn fontibushausta, waarvan de besteuitgaaf is,dievan Parijs IGISin 41. BONI (Onofuio), omstreeks 1750 in Toscane geboren en in IS20 overleden, wordt met grooten lof genoemd als oudhoidkun-digc en aosthoticus; hij was bevriend met den kardinaal Borgia, met Marini, Lanzi en d'Agincourt. Als zijn boste oudheidkundige geschrift geldt zijne aan Gherardo de Itossi geschreven Let/era sopra h antichita di Giannuli, opgenomen in de Mélantjes d'Ayasse. Paris 1810. Hij schreef bovendien Kloijio di L. Lanzi, Pisa 1816 en Elogio di P. G. Batoni, Rome 1787, welke eene menigte merkwaardigheden bevatten botreffendo de geschiedonis der kunst in Rome van Bonedictus den XIV1^quot; tot den dood van Pius VI. BONIPACIUS {de Heilige), geboren in Engeland omtrent het jaar 680, ontving bij don doop, den naam van Winfred , cn word ;!0 jaren oud zijnde tot priester gewijd. Daar een groot deel van Europa toen nog door Hoidenseho volken bewoond werd, begaf Bonifaeius zich naar Duitsehland, Sigfried naar Zweden en Swid-vert naar Friesland, om het Evangelie te prediken. In 716 had Bonifaeius het plan om zich met hetzelfde oogmerk naar Friesland te begeven; doeli, hierin verhinderd wordende, keerde hij van Utrecht naar zijn vorig klooster van Nutcell in Engeland terug, waar hij tot abt word verheven. In 718 ging hij naar Rome cn ontving van Grcgorius II last, om het Evangelie aan alle volken van Duitsehland te verkondigen. Hij begon in Beijeren cn ïhu-ringen; hield zich driejaren in Friesland op, en doortrok Hessen en Saksen, overal de inwoners doopende en hunne afgodentempels |
112
|
tot kerken wijdende. In 723 werd hij door genoemden paus tot Wsschop, en in 732 door Gregorius III tot aartsbisschop en primaat van geheel Duitschland verheven, waar hij verscheidene bisdommen stichtte; doch zijnen eigenlijken aartsbisschoppelijken zetel hield hij te Mentz. Hij belegde in Duitschland acht kerkvergaderingen ; stichtte onder anderen do beroemde abdij te 1 ulda, en ondernam in 754 op nieuws eenige apostolische reizen ter bekeering der ongeloovigen, op eene van welke hij te Dokkum in Friesland, waar hij in het opene veld eene tent had laten opslaan, door gewapende manschappen overvallen, en benevens zijne mcdgezellen werd van kant gemaakt. Hij bereikte omtrent den ouderdom van 75 jaren. Zijn lijk werd eerst naar Utrecht, vervolgens naar Mentz en van daar naar Fulda gebragt, waar men een afschrift der Evangeliën vertoont, dat hij zelf geschreven heeft. In het Thuringerwald bij het dorp Aldenberg, eenige uren van Gotha, ter plaatse waar Bonifacius in het noordelijke van Duitschhind de eerste Christenkerk bouwde, heeft men bemin 1811 een waardig gedenkteeken opgerigt. Verg. Löffler, Bonifacius oder Fcier des Andenhens an die erste christliche Kirche in Thüringen, Gotha 1812. BONIFACIUS VIII, eender heerschzuchtigste pausen, voor dat hij den lloomschen stoel beklom , Benedictus Cajetanus ge-heeten. Hij beoelende in zijne jeugd de regtsgelcerdheid, en wist zijnen voorganger Coelestinus den in 1291 te overreden om de pauselijke waardigheid neder te leggen. Hij kenschetste het begin zijner regering door de gevangenneming van Benedictus den Vdcn, en het uitvaardigen van een interdict over Denemarken ; bewerende, dat God hem over koningen en koningrijken gesteld had. Merkwaardig is de twist, dien hij met Philippus den Schoo-nen, koning van Frankrijk, had, welken hij in den ban deed, en wiens koningrijken hij aan keizer Albert schonk. Philippus, zich weinig aan dien ban bekreunende, zond Nogaret naar Italië, die zich daar met Sciarra Colonna verbond; te zamen overvielen zij den paus te Anagni en namen hem gevangen, doch hij werd twee dagen later bevrijd. Eene maand later overleed Bonifacius. Dante stelt hem met Nicolaas den III,lun en Clemens den Vdcn in de hel. BONIFAZIO, van Verona, was zoo niet een leerling, althans een navolger van Titiaan, en wordt dikwerf met Bonifazio Bembo verward, schoon deze veel minder bekwaamheid bezat. Hij kenmerkte zich door een' vrijen scheppcnden geest en verecnigdc in zijne werken dikwerf de kracht van Giorgione en de bevalligheid van Palma, met het koloriet der Venetiaansche school. Hij muntte in de doorzigtkunde uit, doch was meestal onnaauwkeurig in het costuum. Zijne meeste werken vindt men te Verona en te Venetië; in het hertogelijk paleis aldaar, is zijn „ vei d rij ving der verkoopers uit den tempelquot;, eene schilderij , die zijn naam, zoo door het leven en het vuur dat in de menigvuldige beelden uitgedrukt is, als doorliet koloriet, onsterfelijk maakt. Voorts in de galerij der academie, eenige zijner overigens zeldzame schilderijen van kleineren omvang. In het museum te Wecnen herinnert een zijner werken, „de voorstelling van eenige gelukzaligenquot; verbeeldende, zoowel door het koloriet als door den stijl, aan Giorgione; twee anderen, beiden ,,de verkondigingquot; voorstellende aan Titiaan. Andere zijner schilderijen vindt men in de museums te Dresden en Berlijn en in vele kabinetten in Engeland. Die van lateren tijd zijn veelal flanuwer en manierlijker dan die van vroegeren tijd. Bonifazio stierf in 1553 in den ouderdom van 02 jaren. BONJOUR of BONJOURS (Gdillatjmfs), Augustijner Monnik , in 1670 te Toulouse geboren, werd regent van het seminarium van Montefiascone en in 1710 zendeling in Sina. Op last van den keizer Kang-hi vervaardigde hij met de jezuïten Bouvet, Jartoux en Fridcli de kaarten van dat uitgestrekte rijk; hij overleed in Februarij 1714 in de provincie Yun-Nau. Men heeft van zijne hand verschillende verhandelingen over uiteenloopende onderwerpen, en in handschrift liet hij na de Geschiedenis der dijnas-tiën van Egypte; eene Kopt-Arabische spraakkunst met Woordenboek en eene beschrijving der Sinesche plegtigheden. |
BONN. Eene niet zeer groote, maar aangenaam gelegene Pruisische stad, omtrent 17,300 inwoners bevattende, aan den Rijn, in het district Keulen. Zij bezit eene universiteit, welke in het jaar 1786 plegtig ingewijd, in 1802 in een Lyceum veranderd, doch in 1818 weder tot universiteit verheven is en een jaarlijksch inkomen van 100,000 Thl. uit de staatskas en van 3000 uit bijzondere schenkingen geniet. Het vroegere keurvorstelljke paleis werd door Koning Frederik Willem den IIIden tot universiteitsgebouw aan de stad geschonken; het bevat de gehoorzalen, de boekerij, die 140,000 deelen telt, het museum van oudheden, het physisch kabinet en de clinische zalen, die om hare ruimte en in-rigting beroemd zijn. Te Poppelsdorf, ongeveer een kwartier uur gaans van de stad, zijn de museen voor natuurlijke geschiedenis en de botanische tuin. Bonn is door de Romeinen gesticht; in 942 werd er eene groote synode gehouden; in 1273 werd het de residentie der keurvorsten van Keulen. Bij den vrede van Luneville kwam deze stad aan Frankrijk en was tot 1814 de hoofdplaats van een arrondissement in het Departement Rijn en Moezel. BONN (Andkbas). beroemd ontleedkundige, is 1738 te Amsterdam geboren. Hij studeerde te Amsterdam en te Leyden, waar hij in 1763 gepromoveerd is. Zijne dissertatie de continuotioni-bus Membranarum, een werk waarin de eerste gronden gelegd zijn van die wetenschap, die men later naar Bichat, (zie 13ichat) de algemeene ontleedkunde genoemd heeft. Lezenswaardig is over de prioriteit van Bonn de lijkrede, die prof. van der Breggen in 1819 op dezen heeft gehouden, Memoria Andreae Bonn, Amst. 1819 4°. Bonn deed na zijne promotie eene reis naar Parijs, van waar hij een jaar later naar Amsterdam teruggekeerd is , in welke stad hij zich als geneesheer gevestigd heeft. In 1771 werd hij aan het Athenteum aldaar tot hoogleeraar in de ontleed- en heelkunde benoemd, welken post hij met roem heeft bekleed. Hij overleed in 1818, in den hoogen ouderdom van ruim 80 jaar. Uitgebreide kennis en uitstekende bekwaamheden, vereenigd met ware godsvrucht en een edel en beminnelijk karakter hadden hem zoo buiten als binnen 's lands de algemeene hoogachting en toegenegenheid verworven. Over zijne werken en zijne verdienste in de Anatomie, zie het geleerde werk van Dr. A. van der Boon, Geschiedenis der ontdekkingen in de ontleedkunde van den mensch gedaan in de noordelijke Nederlanden tot aan het begin der negentiende eeuw, Utrecht 1851 8° bl. 174—187. Bonn was ook een der oprigters van het Genootschap ter bevordering der Heelkunde te Amsterdam, dat hem bij de viering van zijn 25-jarig bestaan in 1815 een gouden eerepenning aanbood. Bij het vijftig-jarig feest breidde dat genootschap zijne werkzaamheden uit, en nam den naam aan van Genootschap ter bevordering van Genees- en Heelkunde. BONNET. Verhooging van de borstwering op de saillanten van vestingwerken. BONNET (Charles), een groot natuuronderzoeker en wijsgeer, werd den 13den Maart 1720 te Genève geboren. Reeds zeer vroeg gaf hij blijken dat de natuurlijke geschiedenis hem na aan het hart ging, hoewel hij ook in de studie van hetregt, waarvoor hij oorspronkelijk bestemd was, geene onbelangrijke vorderingen |
|
maakte. Ton govolge vnn zijne eerste verhandeling over debladlui-zau, waarin lüj bewees dat dezen, zonder eene voorafgegane be-vruehting, zicli kunnen vermenigvuldigen, word hij reeds op oen ouderdom van 20 jaar, correspondent van do Académie des sciences te Parijs. Kort daarop nam hij aan den arbeid en de ontdekkingen van ïrembley over de Polypen deel en gaf voortreffelijke waarnemingen omtrent de ademhaling der rupsen en vlinders en do structuur van don lintworm in hot licht. .In overeenkomst met den geest van zijn tijd, gaf hij zijne onderzoekingen eono toleo-logisehe rigting, waardoor zijne goschrifton grooton bijval verwierven. Getuigen hiervan zijn Traite d'iusectoloyie (2 doelen , Parijs 1745) en zijne liecherches sur l'usaye des feuilles dans les planles (Lugd. Bat. 1754). Gedurende meer dan twee jaren aan eene hevige oogontsteking ten prooi en daardoor in de onmogelijkheid verkeerende om te schrijven, maakte hij zich deze rust ten nutte, om over Goden de natuur en vooral over de natuur der ziel naauwkouriger na te donken. In 1752 word hij tot medelid van den grooton raad zijner vaderstad verkoren, welke betrekking hij tot in 1768 bleef waarnemen, waarna hij zijn verblijf op zijn landgoed Genthod, aan den oever van het moor van Gonève vestigen ging. Bonnet was een tot in de kleinste bijzonderheden doordringend en naanwkonrig natuuronderzoeker; van haar uitgaande en mot Locke do ervaring huldigend, vormde hij zich philosophischo denkbeelden, die hij mot zijne godsdienstige overtuiging overeen zocht to brengen. In zijne psychologie, zoo als zij voorkomt in zijn Essai de psycholoyie ou considerations sur les operations de Cdme (Lond. 1755; Uuitscli met aanmerkingen van Dohm, Lemgo 1773) en in zijn Essai analyUque sur les facultés de Vame (Koppenh. 1760; Bruin. 1770), komen zeer vele materialistische beschouwingen voor, zoo als b. v. de afleiding van alle zielsvoorstellingen van de beweging der zenuwvezels, en het denkbeeld dat het ligchaam de eerste bron is van iedere uiting der ziel, waardoor hij zich grooto mocijelijkhcden op don hals haalde ten opzigte der menschelijke vrijheid, hoewol hom hierbij zijno godsdienstige overtuiging ter hulpe kwam. Buitendien behoort hij tot die natuuronderzoekers der XV1II|I|! eeuw, welke het onderscheid tusschen onbewerktuigde en boworktuigde voortbrengselen der natuur duidelijk traehtton te doen uitkomen. In zijne Considerations sur les corps oryaniscs, Genève 1762, onderzocht hij de wordingstheorion en nam hij oen vooruitbestaan dor kiem aan, terwijl hij in ii\}ne Contemplation de la nature, Amst. 1764, Leipzig 1766, zijne wijze van beschouwen der natuur, in haar ganschen zamenhang , in een populair kleed voordroeg. In zijne beschouwingen ovor het blijven bestaan der ziel, die hij in zijne Idees sur Vctat futur des étres vivants oti palinyéncsie philo-sophique, Geneve 1769, kenbaar maakte, trachtte hij te bewijzen dat do Christelijke openbaring zoor goed met het vorstand is overeen te brengen. Lavater vertaalde daarvan het laatste gedeelte onder den titel van ; Wijsyeeriy onderzoek naar de bewijzen voor het Christendom, Zurich 1771, en legde deze vertaling Mendelssohn voor, om te trachten hem van godsdienstige overtuiging te doen veranderen. Nog gaf Bonnet zijne Oeuvres d'histoire naturelle et de philosophie, Neufebatel 1779—1783, in het licht, en stierf algemeen geacht, op den 20»tl-'quot; Mei 1793. Vergelijk Ïrembley, Métnoire pour servir a Vhistoire de la vie et des ouvrayes de Bonnet, Bern 1794. Halle 1795. Het plantengeslacht Uonnetia werd naar hem geheeten. O. BONNET (Gushukt), geboren den 23»'™ September 1723, waarschijnlijk te Naardon, is predikant geweest te Amersfoort, llotterdnm cn 's Gravenliage en word in 1701 tot hoogleoraur in de godgeleerdheid te Utrecht beroepen, alwaar hij den 3'1',tl Pu-bruarij 1805 overleed. Hij was beroemd om zijne welsprekendheid , gelijk om zijne schranderheid en konnis dor godgeleerdheid, waarvan hij de blijken gaf in verschillende redevoeringen door hem uitgesproken en in het licht gegeven, als; De notitia eorum, quae mens humana nee directe nee positive coynoscere potest; de causis svperstionum inter Christianos-, De Jideimyslerih revelatam re-hqionem adstrtienlibus •, De vera justaque ,/esu Christi coynitione, summa mortahum sapientia, enz. Ook gaf hij verschillende polemische geschriften uit, waarin hij pennestrijd voerde mot Good-licke, van Hemert, Heringa cn anderen. Ook heeft men van zijne hand eene Schetswijze uitbreidiny van Salomons Prediker en j cone uitvoerige Verklaring van Paulus brief aan de Hebreün, in 10 doelen. |
BONNKVAL (C. A. Ghaaf van), ook Achmed Paeha genoemd, geboren den H11®1' Julij 1675, eon afstammeling van een adelijk geslacht uit hot Limosijnsche, beroemd door zijne oorlogsbedrijven, vooral tegen de Turken met prins Eugonius, in hot jaar 1716, nadat hij zijn vaderland, hetwelk hij roods mot room gediend had, uit misnoegen had verlaten. Nadat hij tot den rang van veldmaarschalk verheven was, berokkende zijn wispelturig gemoed hem weder nieuwe onlusten, daar hij in twist, met gemel-den prins Engenius gekomen, hem uitdaagde, hetwelk ten gevolge had dat hij al zijne ambten verloor on een jaar gevangen moest zitten. Ontslagen zijnde , ging hij naar Turkije en omhelsde daar het Mohammedaansche geloof en werd Pacha van drie paardes taarten on naderhand Topigi-pacha, of generaal van de artillerie. Hij overleed den 27■sll,quot; Maart 1747 te Constantinopel. Met veel geest, vorstand en moed paarde hij veel spotzucht, en had vele eigenzinnigheden in zijn gedrag en bijzonderheden in zijnen smaak. Zijn loven was eene aaneenschakeling van buitengewone lotgevallen. Zijne godenkschrifton zijn gedrukt te Londen in 1755 , in 5 doelen in 12», en in de moeste talen overgezet ;zij zijn evenwel onecht. BONNINGTON (Riouaud Paukios), in 1801 in het dorp Arnold bij Nottingham geboren en te Londen in 1828 gestorven , was eerst leerling van zijn vader, daarna van don Fransehen schilder Gros. Hij oefende zich naar de werken dor Italiaansche en Vlaainsche school; schilderde genrestukken, landschappon, vooral zcogozigton, doeh muntte nog meer door zijne aquarellen uit. Deze zijn gezoeht en bragten op eene in 1843 te Parijs gehouden verkooping tot 1000 francs op. Hij bezocht ook Italië en vervaardigde er vele schilderijen, onder welke twee gezigton op Vonetiii, op do tentoonstellingen te Parijs en te Londen grooton lof inoogsten. Hij muntte door effect en eene breode behandeling uit, doeh veronachtzaamde de bijzonderheden, waarom zijne sohildorijon, op zekeren afstand dienen bezien te worden. 13e meesten bevinden zich in Engeland, onder andoren in de kabinetten van do markiezen van Landsdowne en Westminster, van den hertog van Bedford enz Een zijner strandgeziglon werd te Parijs in 1844 voor 2300 francs verkocht. Naar z'une laatste schilderij vindt men eene gravure in The Anniversary van 1829. In 1828 verscheen te Parijs een steendruk-werk, onder den litel: Ballades, tableaux et traductions du moyen-aye, publ. par F, Lamjlois et orné de. viynettes, etc. par Donnington et Monier, BONONE(Caklo),teFerrarain 1509geboren cn in 1632 gestorven, was leerling van Bastaruolo en, na diens dood, leerling der Caracci te Bologna. Hij oefende zich te Home, Parma en Venetië naar Tintoretto, P.Veronese cn Correggio, doch bij voorkeur naar den stijl zijner laatste meesters , zóó zelfs, dat men hem den Caracci van Ferrara noemde, en dikwerf zijne werken met de hunne verwarde. Hij toekende zorgvuldig; zijne zamenstollingen zijn rijk, de drapericn brood en vol effect. Vele zijnor werken bevinden zich in de kerken en kloosters zijner geboorteplaats; de S. Benedetto bevat onder anderen zijn „gastmaal van Hcrodos.quot; Tc Ravenna is zijn „gastmaal van Ahasverosquot;, te Florenco zijn vele zijner werken. Hij vervaardigde ook kabinet-stukkon, die hij zeer fijn cn uitvoerig bewerkte, onder welke de „marteling der H. Catharinaquot; uitmunt. Bolzoni hoeft naar eenige zijner grooto gastmalen gravuren vervaardigd. Zijn neef Lioncllo Bo-nono, die in 1649 bloeide, was een middelmatig kunstenaar. BONOXIA. (Zie Bologna.) BONONISCHESTEEN. Eene steensoort, welke zwaar,graanw en glinsterend is, uit zwaarspaath en aluinaarde bestaat, en in den omtrek van Bologna in Italië gevonden wordt. Een schoonmaker aldaar, Caseariolo genaamd, die zich veel mot gondmakon ophield, ontdekte aan dezen steen de cigctisehap, dat hij in het duister glinstert, wanneer hij vooraf eenigen tijd in de zon gelegen hoeft, inzonderheid dan, wanneer men dien fijn gestooton, met lijnolie gemengd cn gecalcineerd heeft. BONPLAND (Aimió), beroemd natuuronderzoeker, word geboren te La llocholle en begeleidde, als kweekeling der artsenij-mengkmulige schooien van den kruidtuin te Parijs, Alexander von Humboldt in 1799 op zijne reize naar America, alwaar hij meer dan 6000 nieuwe plantsoorten verzamelde. Na zijne terugkomst , werd hij in 1804 directeur der tuinen te Navarro en 15 |
Ill
|
Malmaison, welke hij in zijne Description des plantes que Von cultivc a Navarre et a la, Malmaison (11 afi. Parijs 1813—1817 , mei 60 kopergravuren) beschreef. Te nolijker tijd met hot prachtwerk , gaf hij nog twee andere, op zijne reize betrekking hebbende, werken in het licht; namelijk zijne Plantes (quinoxiales recueillies en Mexique etc. (2 deelen, Parijs 1808 1810 , en zijne Mo-nograplde des Mélustomes (2 deelen, Parijs 180'J—1810, met 220 kopergravuren.) — In 1818 begaf hij zich onder den titel van hoogleeraar in dc natuurlijke geschiedenis naar liueuos-Ayrcs. Aldaar ondernam hij op den lsl,JIgt; October 1820 eene ondcr/.oc-kingsreis naar het centrale gcdcclie van Paraguay, doch werd in 1821 te St. Anna, aan den oostclijken oever der Parana, alwaar hij theeplantaadjcs aangelegd en eene kolonie van Indianen gegrondvest had, door 800 soldaten van den beheerscher van Paraguay, Dr. Prancia, op het gebied van Buenos-Ayros overvallen, en nadat zijne theeplantaadjcs verwoest waren, met het meerendeel der Indianen, gevankelijk naar Paraguay overgebragt. Ur. Francia zond Bonpland allereerst naar een fort als garni-zoensarts, hem te gelijker tijd dc aanlegging van een voor het vervoor van koopwaren geschikten weg opdragende; tevens werd het hein vergund, zijne botanische togten in een beperkten kring voort te zetten en zijne verzaraclingon uit te breiden. Do reden zijnor gevangenschap was goene andere , dan dat hora do planting dor Paraguay-thoe gelukt was. Te vergeefs wendde zich Alexander von Humboldt, ondersteund door Canning en don Uritschen consul te Buenos-Ayres, Parish, tot Dr. Francia zol-veu , om de invrijheidstelling zijns vriends te verzoeken. Korst in November 1829 werd daaraan gehoor gegeven, waarop hij weder naar Buenos-Ayres vertrok. Van hier schreef bij in 1832 aan von Humboldt, dat hij slechts op de ontvangst zijner verzamelingen uit Paraguay wachtte, om naar Europa weder te koeren; later echter veranderde hg zijn voornemen weder, en begaf hij zich op nieuw naar Paraguay. Uit Montevideo schroef hij tegen hot einde van 1840 aan vou Humboldt, dat hij thans, na Francia's dood, zijne navorschingon in Paraguay op eene grootere schaal wonschte voort te zetten, en dat bij, in geval van een spoedig overlijden, alles vooruit besteld had; vorder, dat zijn Herbarium en zijne handschriften zich in een goeden toestand bevonden. Volgens de in 18.r)l uit Brazilië naar Europa overgebragto hcrig-ten, zoude hij zich thans op Braziliaansch grondgebied, in dc nabijheid van Alegroto gevestigd hebben, en aldaar een kleinen winkel bezitten, doch door zijn veeljarig afgezonderd leven en den gestoorden omgang mot welopgevoede monscben , zoo verstompt van geest geworden zijn, dat hij zich zijne vroegere groot-iioid in bot geheel niet moor bewust, en ook nog slechts gedeeltelijk dc Fransche taal magtig was; hierin zoude ook de reden gelegen zijn, dat hij niet weder naar Europa was teruggekeerd. Evenwel worden dezo bcrigten tegengesproken door zijne onafgebrokone briefwisseling met A. von Humboldt, welke van hoegenaamd geene verstomping zijns gcestos getuigt, waarom hot waarschijnlijker is, dat veeleer eene door een jaren lang oponthoud in dat land ontstane gehechtheid aan zijne omgeving, of, zoo als andoren meenon, zijn huwelijk met eono ïndiaanscho vrouw, hom van den terugtogt naar Europa hebber, afgehouden. Hot zoude zoor te betreuren zijn, indien zijne verzamelingen voor do wetenschap verloren gingen. Zijne aanteokeningen op hot tijdens zijne reize met Humboldt verzamelde Herbarium, hooft Kunth in zijne Nova genera et species plantamm (12 doelen, Parijs 1815 —1825) medegedeeld. Het plantengeslacht Bonplandia word naar bom gohecton. O' BONSEM. Do bonscm {Mustdn pnlorius L.) behoort tot de familie der roofdieren onder de ordo der zoogdieren. Hij komt voor in geheel Europa, behalve Zweden en Noorwegen, en in Noordelijk Azië van Kamschntka tot in groot Tartarije. Dit zeer onaangenaam stinkende dier wordt 1 Va voet lang met een staart van 'li voet, is van kleur bruin met lichter snoet cn ooren cn zwarte voeten cn leeft in holle hoornen , houtstapels, vossenholen cn gaten in den grond, zelL wel in stallen en schuren. Hij klimt niet zoo goed als de manier, is ook niet zoo stout en doodt niet uit moordlust. De bonsera loeft voornamelijk van hoenders, oijeren en veldmuizen, maar neemt in dagen van gebrek ook kikvorschen en slakken voor lief; ook werpt hij dc bijenkorven om, ten einde den honig te kunnen m igtig worden. Deze dieren zijn bijna voortdurend in beweging, zijn zeer scherp van gehoor en bijzonder listig, daarbij onbegrijpelijk taai van loven. Togen hot einde van Fobruarij is hun bronstijd, wanneer zij elkander met groot geschreeuw het haar van het ligchaam bijten; na acht weken dragts werpt hot wijfje 4 tot 0 jongen. Men vangt do bonsoms, om hot nadeel dat zij aan menageriën en cendon-kooijen doen, in vallen en knippen; do pels is slechts bruikbaar in December on January, doch de onaangename lucht, die er zeer lang aan blijft, maakt dat hij weinig gebruikt wordt. Zie Buffon, Vil, 199 tab. 23; Sehrober, Saugthiere, III 485 pl. 131. |
BONTEKOE (Coknelis), geboren te Alkmaar in 1647, was een vermaard gonoesheer, die te Loyden onder den beroemden Sylvius gestudeerd heeft. Nadat hij in sommige Hollandscho steden gepraetisoerd had, zette hij zich te Hamburg neder. Later was hij lijfarts van don keurvorst van Brandenburg, Hij zou ook boog-loeraar in de geneeskunde te Frankfort a/O geweest zijn ; dit laatste berigt is echter niet genoegzaam bevestigd Hij overleed 38 jaren oud, te Berlijn aan de gevolgen van een val Hij heeft veel geschreven en is vooral bekend geworden en gebleven door zijn zonderling werkje over de theo: Traclaat van hel excellendste Kruyd Thee: 't Welk vertoond het regte gebnujk, en de groote hragt van 't selve in gesondheyd en stekten; Benevens een kort Uisconrs op het Leven,de Siekie en de Dood; mitsgaders op dc Medicijne van dese tijd. Ten dienste van die gene, die lust hebben, om langer, gesonder en viijser te leven. Hiervan hooft do schrijver van dit artikel ilon tweeden druk. Vermeerdert en vergroot met bijvoegiuge van noch twee korte. Verhandelingen; 1 ]'an de Cofji, II Van de Chocolate, mitsqaders van een apologie van den Autheur tegen sijne lasteraars, 's Uravenbage 1079 12quot;, De thee wordt daarin als het universele goneosmiddol voorgesteld en daar bijna alle ziekten , volgens Bontckoo, uit verdikking dos bloods haren oorsprong nemen, kan men, gezond of ziek, niet beter doen, dan thee te drinken , en hoe meer hoe beter, B,zogt; „indien allo raensclion een natuur hadden, soo vond ik geen swarigheid haar te radon, dat se 50, of 100, of 200 kopjens achter een sottden drinken; ik heb er menigmaal soovool gedronken op oen voor- of namiddag, cn niet alleen ik, maar vele personen met my, waarvan cr noch niet een gestorven is, hebben 'tselvo gedaan, (bl,245,) 'tMatig en nondig, en 't minste gebruik bepaal ik in 8 of 10 kopjens tweemaal daags, (bi, 240.)quot; Zoo als do thee volgens zijn voorschrift gezet word, is zij niet voel meer dan warmwater, maar juist door die groote hoeveelheid water verdunt men het bloed. „Ik kan betuigen nevens veel andere porsoonenquot; zegt hij (bi, 245,) „dat hoe voel kopjens Thee slap geschonken, ik oyt genomen heb, noyt my iets kwaads daarvan is overgekomen, daar tor contrarie vijf of sos kopjens thee sterk toegemaakt, dikwijls ons oenige schado gedaan hebben.quot; Hij hoeft volo andere werken geschreven, die in 1089 te Amst. in II deelen 4» zijn uitgegeven. Kom. Bontckoo, alle sijne Philoso-pkische. Medicinale en Chymische schriften. BONTIUS (Guiiaudus) , eigenlijk Getart de Bont, was oen dor eerste Leydscbo hooglocraron in de gonoeskundo. Roods bij do inwijding dor hoogeschool in 1575 worden hem do lossen over wis-en stonekunde opgedragen; eerst eenige maanden later die in de geneeskunde. Hij overleed in 1599, 63 jaren oud en liet geene schriften na. Zijn zoon Jacob was geneesheer te Batavia, waar hij ook overleden is. Van dezen beeft men eenige verhandelingen, die onder don titel: Jac. Bontii, de Medicina Indoruin Lib. IV te Loyden in 1042 in 12» zijn uitgegeven. Ook achter het werk van Piso , De Indiae utriusque re naturali et medica Lihri XIV, Amst. 1658 folio; en in de uitgave van Prosper Alpinus, De Med. AegtjpL. L. li- 1718 4°. BONTIUS (IliitNiEii), do tweodo zoon van Gerard, te Loyden geboren in 1507 , werd in 1003 aan do Leydscho hoogeschool tot hoogleoraar in de natuurkunde benoemd, in welke wetenschap bij sinds 1000 geregtigd was te doceren, In 1007 komt hij voor als buitengewoon hoogleeraar in de geneeskunde en in i017 werd hij tot gewoon hoogleeraar in die wetenschap aangesteld. Ook is hij lijfarts van Frodorik Hendrik geweest. Van hem is hot tooneel-stnk, liet beleg ende ontzet van Ley den, dat voor de Leydenaren hetzelfde is, wat do Gijsbroebt van Amstol voor de Amsterdammers is. Hij overleed in 1023. Zie verder over hem dc Chalmot, Biogr. Woordenb., D. III hl. 310, BONVICINO (Alexandko) of Bnonvicino, bijgenaamd Mo- |
BON-BOO
115
|
retto da Brescia, hoeft zich als portret-, doch voornamelijk als historie-schilder beroemd gemaakt. Omstreeks 1500 geboren, bloeide hij van 1515—47 en leefde nog in 1554. Ia het begin volgde hij streng den stijl van ïitiaan , werd daarna een bewonderaar van Baphaël, doch wist zich ccn' eigendommclijken stijl te vormen, die zich dour eenvoudigheid, waardigheid, bevalligheid en verhevenheid onderscheidt. Hij koos gevoelvolle en schoone onderwerpen, muntte door bevalligheid in do karakters zijner beelden uit. Zijn koloriet is even liarmonieus, doch niet zoo warm als dat der Venetiaansche school. Het gelukkigste slaagde hij in rustige onderwerpen voor aliaar-stukken; zijne manier is uitvoerig en tevens stout; het effect bewonderenswaardig; hij wist du figuren krachtig tegen meestal lichte gronden te doen uitkomen. In de draporiën gebruikte hij weinig blaauwe, meestal roode en gele kleuren. Te Brescia geboren, was Bonvieino eerst leerling zijns vaders, daarna van Fioriano Ferramola, ging naar Venetië, waar hij de school van Titiaan bezocht, vervolgens naar Milaan, Bergamo, Verona en ïronte, waar hij, even als in zijne geboorteplaats velo schilderijen zoo in olievenv als al fresco vervaardigde. Hij bezocht Home en Florence niet, maar bestudeerde llaphaël, naar cenige schilderijen en gravuren. In het raadhuis te Brescia vindt men drie voortrelfelijke schilderijen van dezen meester, meer anderen in verschillende kerken dier stad, waar men eerst in dezen tijd regt aan zijn vroeger weinig opgemerkt talent heeft laten wedervaren, door het oprigten van twee gedenktcckenen en het plaatsen zijner buste in het capitool, onder die der iie-roemdste meesters. In hot museum te Weenen komt een zijner werken, onder don naam van l'ordenone voor; twee bevinden zich in de Louvre, velen in dat te Berlijn, waaronder „eeno aanbidding dor herdersquot;, in zeer groot formaat uitmunt. In het Sta-delsche museum te Frankfort berust oen heerlijk altaar-stuk van dezen moester; andere zijn in de Ermitage te Petersburg, het museum to Dresden , do academie te Venetië en iu de S. Georgio te Verona geplaatst, zoo als cr zich verscheidene in verzamelingen in Engeland bevinden. Zij worden tegen hoogc prijzen betaald; voor dat in het Stadolsche museum, meent men dat 86,000 francs gegeven is. Hij teekende zijne schilderijen, Morctus Brixiensis, ook Alexander Brixiensis. Er is weinig naar dozen meester gegraveerd; in hot werk van Clod, Pmacoteca del Palazzo reale (Idle, arh e scienze da Milano (1812) vindt men zeven zijnor werken wedergegeven. Cecchini gaf in 1799 te Home cone gravure, naar oeno „Maria boodschapquot; van zijne hand. De beste en grootste is echter dio, welke naar do heerlijke schilderij in het museum te Weenen, „de II. Justinaquot; voorstellende, door llahl gegraveerd is, waarvan men eene gekleurde eopij in Litta's, Fa-miylie Italiane, fase 25, tav. 15 (Milano 1831) vindt. Schortic heeft een gelukkig geslaagde steendruk, naar de „Maria als llc-ihelkoninginquot; uit het museum te Berlijn geleverd, voor hot werk dat do boekhandelaar Simion over die galerij uitgeeft. BONZEN (van het Japansche Busso). Zoo hooton de Ja-panscho priesters van Fo of Buddha, doch door de Portugezen ts dio naam ook op de priesters dor overige belijders van do Bnddhndienst, zoo als Sinozon, Korianen, Indo-sinezen overgc-bragt. In Japan maken de talrijke Bonzon , die allen onderden Daiïi gesteld zijn, eeno magtige corporatie uit, wier leden wel is waar persoonlijk niet altijd in achting zijn, daar zij zich veel aan een lui en gemakkelijk loven overgeven, maar die toch grooten invloed op het volk uitoefenen, omdat aan hunne geboden en hunne voorspraak bij de goden bijzondere waarde gohocht wordt. Er zijn mannelijke en vrouwelijke bonzen , oen groot aantal leeft in kloosters naar strenge kloosterregelen. BOOG of CIKKELBOOG, noemt men ccn gedeelte van den omtrek eens cirkels. De regte lijn, die de uiterste punten van dien cirkelboog vereenigt, noemt men de koorde van dien boog. |
BOOG, BOOGSCHUTTER. Het bekende wapen, zeker bijna zoo oud als het mensehen geslacht. De allereerste bogen bestonden denkelijk, slechts uit een veerkrachtig stuk hout, dat door een pees boogvormig gespannen werd, en tot het wegschieten van pijlen werd aangewend. Dit was de hand- of flitsboog (Arcus). De houten boog werd weldra vervangen door een metalen veer (Psalm 18: 35. Job 20: 24.) en voorzien van een goot of koker, waarin men de pijlen of somtijds ook de stcenen lag. De pees werd met de hand, of wel door eene of andere werktuigelijke in-rigting gespannen; geschiedde dit door middel van een rondsel-werk, een hefboom of een soort van windas, dan werd de boog bij het spannen met de veer omlaag tusschcn de voeten vastgehouden. Werd de pees nu losgelaten door het wegdrukken van een steun of tand, dan dreef hij dein de goot geplaatste voorwerpen weg. Zoo ontstond de kruis- of voetboog, somtijds ook met den meer algemecnen naam van Armborst bestempeld (Lat. Arcus balistarius, Batist a manualis). Men vindt den boog reeds bij Mozes vermeld. (I Mozes 21: 16,27: 3 en 48; 22.) De boogschutters, naar het schijnt bij de Hebreeuwen zeer talrijk, waren met dit wapen, ecu zwaard en een klein schild bewapend. (II Chron. 11: 17.) Vooral schijnt de stam Benjamin de beste schutters te hebben opgeleverd. De pijlen der Joden waren, even als die der meeste andere volken, van ligt hout en voorzien van een ijzeren punt of wel van een weerhaak, van welke laatste Homerus ook gewaagt. (Hom. II. IV, 126,151.214.) Delengte van den pijl regelde zich naar die van den boog. Curtius spreekt van 2 voet lange pijlen, en Suidas, van pijlen die een mans lengte hadden. In Job 6: 4 en V Mozes 32: 23 en 24, wordt gesproken van vergiftigde pijlen bij de Joden; daar evenwel hieromtrent later niets meer gevonden wordt, moet het gebruik daarvan niet zeer algemeen geweest zijn. Ook schijnen de Joden reeds pijlen met brandstoffen tot brandstichting te hebben gekend. De pijlen waren meestal gevederd, (Homerus II. V, 171) en werden in een koker op den rug gedragen, zoo dat de regterhand de pijlen snel konde vatten. (Herodot. I, 126; Virg. Aen. 1, 323; I Mozes 27: 3.) Bij de Perzen was de boog volgens Xenophon (Cyropaed. VII, 4,7.) in groot aanzien. De bogen werden van hout, hoorn of ijzer vervaardigd, de pezen bestonden meestal uit kameel- of paardenhaar, ot wel uit leder, darmen enz. Bij het beleg van Carthago stonden de vrouwen haar hoofdhaar af, om in het gebrek van pezen te voorzien. De Seytische bogen onderscheidden zich door eene meerdere kromming, die zoo groot was, dat zij de gedaante der halve maan nabootsten. (Homer. II. IV, 124.) Bij de Westersche volken was voornamelijk het voetvolk met bogen gewapend; bij de Parthenen gedeeltelijk bij de Scythen ook de ruiterij; en de Grieken, die den boog van deze volken overnamen, schijnen in navolging daarvan, insgelijks een gedeelte hunner ruiters daarmede gewapend te hebben; van daar dat de Grieksehe boogschutters ook wel Scythen enz. genoemd worden. (Diodor. XIX, 30. Livius XXXV, 18, 19.) Zij deden de dienst onzer tegenwoordige tirailleurs. Ook de boogschutters der Grieken behoorden tot de ligte troepen. (Livius XXXVII, 38 ; Curtius V. 4.) Daar echter de Grieken zeiven zich niet van den boog bedienden , de Crctenzen uitgezonderd, (Pansan. 1.23), zoo moeten door hunne boogschutters, waarvan Xenophon en Thucydides gewagen, huurlingen verstaan worden, die in de Grieksehe legers dienden. Hoewel Dionysius reeds van den boog bij de Romeinen spreekt, was dit wapen bij hen, in de eerste tijden, niet zeer algemeen, evenmin bij de Germanen, die dan ook weinig ijzer hadden. De Batavieren schijnen zeer behendige boogschutters geweest te zijn, men vindt van een hunner, Soranus geheeten, opgeteckend, dat hij een pijl afschoot en dezen in de lucht met een tweeden doorspleet. Bij de Arabieren en Turken stond de boog hoog aangeschreven ; de Koran heiligde zelfs dit wapen. De opvolgende verbeteringen maakten allengs den boog tot een voor den toenmaligen stand der krijgsvoering geducht wapen. De Westersche volken kenden welden handboog, doch het. waren lt;le Osmanen die hun het eerst den veel krachtiger kruis- of voetboog uit de krnistogten overbragten. Bij deze togten schijnt de boog een voornaam wapen geweest te zijn, en de schrijvers van dien tijd verhalen proeven van behendigheid, die aan het fabelachtige grenzen: zoo als het gelijktijdig doorschieten van twee vogels met een pijl, of het treffen van een korten strik waarmede twee vliegende vogels verbonden waren enz. Het spannen van den kruisboog schijnt echter een bezwaar geweest te zijn, wegens het tijdverlies, en wij vinden verhalen van veldslagen, waarin de voetboogschutters hun wapen als knods gebruikten. (Zie Louis Napoleon, Etudes sur le passé et Vavenir de Vartillerie, Tome I.) Volgens den abt Suger, zou de voetboog reeds onder Lode- |
wijk Jen Uikkon, grootvndor van Philips Augustus, bekend en veel 1 gebruikt zijn^iloch vermindordo dit daarna cenigen tijd, doordien paus Innoccntius II in 1139 dit wapen als onchristelijk in den ban deed. Toen Innoccntius III zich genoodzaakt vond, het verbod te herhalen, bleef do strijdlustige wereld doof, on word do voethoog als het voornaamste oorlogswapen algomoon gebruikt. liij Marignano besliste dit wapen onder Frans I den kamp. Voonü schijnen do Engolsche boogschutters boven allo anderen to hebben uitgemunt, zoo wel door juist troffen als door vaardig sohioten. Hunne pijlen waren nog doodolijk op 200 nod. cl afstand, zij droegen er 24 in den koker en konden or 10 ïi 12 in één minuut afschieten.
liij do invoering der vuurwapens verdween de boog spoorloos als oorlogswapen, ton minste bij alle slechts eeuigzins beschaafde volken.
Do boog behoort thans tot do geschiedenis , als oorlogswapen i maar looft nog voort in do talrijke schuttorsgildon on veroonigingon, in volo plaatsen, vooral ook van ons vaderland, waar het schioton mot vroeger zoo geduchte wapen , do edele handboog ,als verlustiging, onder do aangenaamste oonsgezindheid beoefend wordt. Vooral in do laatste jaron hebbon deze veroonigingon oen nieuw loven ontvangen, en worden er vorschillondo nieuwere opgerigt. Voortreffolijko handbogen worden thans te Eyndhovon en Breda vervaardigd, terwijl Tilburg voor zijne pijlen beroemd is. De handbogen zijn meestal van Oost-Indische houisoorton, do pij-Ion van cederhout of van ligto inlandsche houtsoorten; zij hebben hoornen of metalen punten, eu zijn aan het achtereinde volgons do lengte van drie voeren voorzien, waarvoor paauwon-
voeren vooral hot moest geschikt zijn. De pezen zijn of van snaren of van besto hennip vervaardigd. Do boog heeft ongeveer oono manslengte en de pijlen die van den arm. Do dooien voor den handboog is gewoonlijk 28, 5 nod. el lang. Do boschrevcn handboog is thans nog hot meest iu gebruik; hot grootste getal der oude handboog-gozclschappon bobben St. Sobastiann als patroon behouden; dat Willem Toll bij do nieuwere niet vergoten wordt, spreekt wel van zelvo. Minder algomoon zijn do kruis- of voetboog veroonigingon; do inrigting dezer bogen is vcrschillond; de pijion zijn echter veel korter dan de boven beschrevenen, zij dragen voel verder en hunne uitwerking is niot zonder gevaar. St. Joris is meestal do patroon der voet- of kruisboogschutters. (Zie vorder; Schuttersyilden.)
Hot is opmerkelijk dat do pijl, thans nog, wat zijne gedaante betreft, als hot werptuig bij uitnemendheid beschouwd kan worden. Zijne spitse punt on geringe doorsnede maakt hom zoor geëigend om do lucht geinakkclijkor to doorklieven, door zijne ligtlieid en lengte wordt hij door de lucht als gedragen, terwijl de vederen den pijl voortreffelijk besturen; tracht do pijl uit do rigting to komen, door met do punt te dalen of te rijzon , dan ondergaan do naar boven of naar benedon gekoerde vederen eon grooteren wederstand dor lucht, on brongen do punt wodor in do rigting der bewoging op de baan; zoo ook bij zijdolingschc afwijkingen. Gaat do pijl volgens zijne lengte voort, dan ontmoeten de smalle vederen bijna goen tegenstand, en vertragen don pijl niet. Werkelijk ziet men dan do pijlen ook zoor vlakko rogte banen beschrijven, en eerst als hunne snelheid bijna geheel uitgeput is , dalen zij neder. Do beweging der pijlen hooft werkelijk in Interen tijd bijgedragen om oen boter inzigt te doen vorkrijgen in do kogelbaan der verlengde of zoogenaamde puntkogels.
In lateren tijd is over hot toehnische gedeelte der boogsohut-torij, hot gebruik, do vervaardiging van bogen enz., zoo ver wij weten , niets uitgekomen.
Wat vroegere bronnen betreft kan men raadplegen: Moseley, Essni on Archery; Mason, Considerations on reviving the long Bow and Pike; Wood, How man's glory, 1682; Ascham's Toxophihs, 1545—89.
1100M. Met dozen naam bestempelt men in 't algomoon zoodanige gewassen, welke een houtigen, meest vertakten stam en wortel bezitten, en gedurende oone reeks van jaren in't loven blijven. Moer bepaaldelijk past men hom op deze planton toe, indien do stam tot op eene zekere hoogte boven den grond onverdeeld blijft en zich eerst aan zijn top in takken verdoolt, zoo als zulks bij don Up, den Ahorn, don Populier, den wilden Kivstanjo, de Linde enz., wordt opgemerkt, terwijl men dan dezulken, hij welke de vertakking reeds aan of slechts weinig boven den grond
begint, en die daarbij in den regel geone nanzionlijke hoogte bereiken, heesters noemt. Tot deze laatston behooron o. a. do Berberis, de Hozen, do Aalboziën, Frambozen ona. Hoe gewettigd dit onderscheid ook schijnen moge, valt het nogthans bij eene nadere beschouwing spoedig in 't oog, dat er in do natuur geone soherpe grenzen tussehen boomon en heesters bestaan, daar do eersten, niet alleen door kunstmatige, maar ook door natuurlijke oorzaken, tot een heesterachtigen groei kunnen afdalen, zoo als do woudboomon in de hooger gelegene bergstreken bewijzen.
Men is in de kruidkunde gewoon, hot onvortakte godoolte van boomachtige gewassen, voor zoo ver dit zich namelijk boven den grond verheft, stam te noemen, en den naam van takken of twijgen aan do vordoelingen van den ls,cquot; of rang too to voegen , waarin deze zieb hier of elders splitst. Eene vertakking in den eigenlijken zin deswoords, treft men alleen bij do tweozaadlobbigo planton aan; immers eindigt de stam dor éénzaadlobbigen, waartoe o. a. de trotsche Palmen behooron , plotseling in eene bladerkroon, zonder dat zich eenig spoor van takken vertoont.
Indien men do structuur eens taks van een tweezaadlobbig gewas nagaat, vindt men deze geheel in overeenstemming niet die oons stams van gelijken leeftijd, zoodat men daaruit geroo-delijk hosluiton kan, dat de takken zolven niot anders zijn dan jongere stammen, welke echter, omdat zij niet in de aarde bevestigd, maar op oen ouder individu zijn ingeplant, do wortels missen, waarmede de eersten het voedsel tot zich nemen. Bij zulk oen ontleedkundig onderzoek vindt men vorder, dat iedere tak of stam uit oen zeker aantal elkander omgevende en in bouw van elkander afwijkende lagen bestaat, welke men van buiten af, met de namen schors, bast, hout en merg kan bostempolon. Hiervan bestaan de eerste en do laatste uit louter cellen, do bast uit vezels en hot hout uit vezels en vaten. Daarenboven treft men in dit laatste nog de zoogenaamde mergstralen of spiegeldraden aan, welke zich op eene dwarse doorsnede als lichter gekleurde strepen of lijnen voordoen, die van 't merg naar do schors loopon, en uit platte, tafolvormigo oellen zijn zamongestold.
Gedurende den groei der stammen, is 't hoofdzakelijk hot hout dat in omvang toeneemt, onwel niet zoo zeer door uitzetting der eenmaal gevormde, als door 't ontstaan van nieuwere hout-lagen, welke zich ieder voorjaar ton getale van één (zelden van moor), uit oono laag celweefsel, «onn/naj geheotcn en aan den binnenkant van don bast gelegen, ontwikkelen. Men noemt deze jaarlijks op nieuw zich vormende cilinders, jaarringen of jaarkringen. Het merg noemt aan deze toeneming in omvang dos stams geen deel, terwijl de verdikking van den bast (zie Bast) zoo gering is, dat zij in goono aanmerking kan komen. De schors groeit wel is waar aan ha' e inwendige oppervlakte aan, maar wordt daarentegen naar buiten voortdurend afgostooten. Ook in lengte nomen do stam en takken der tweozaadlobbige gowa-aeii toe, en wel eveneens door 't ontstaan van nieuwe doelen , die zich op de ouderen inplanten. Deze nieuwe doelen noemt men in jeugdigen toestand knoppen of oogen; men treft hen aan do één-en meerjarige takken der boomachtige planten in menigte aan. en wel, of aan hun uiteinde, als wanneer zij bij de uitbotting, moer bepaaldelijk tot hot hooger worden des booms bijdragen, of zijdelings, in wolk geval zij 't gewas oono ruimere vlugt vor-leenon.
Zoor verschillend van dit alles is de structuur van don stam der éénzaadlobbigo hoornen. Men treft hier namelijk noch eene eigenlijk gezegde sehors, noch oen wezenlijk houtig gedeolto mot jaarkringen, noch een juist omschreven merg of mergstralen aan; alles oen gevolg van de natuur en den loop dor vaatbundels, welke 1° zich niet met elkander vereenigon, maar op bepaalde 1 afstanden van elkander staan blijven; 2° van de bladen niet regt-streeks naar beneden, maar naar 't middelpunt dos stams loopon , om daarna onder eene bogt, zich naar buiten te koeren en aan den omtrek vast te leggen; 3quot; over hunne ganseho lengte niet uit dezelfde elementen bestaan. Doorklieft men dan ook don stam eonor éénzaadlobbigo plant overdwars, dan zalmen oen aantal overal verspreide stippen (de doorgesnodeno vaatbundels) bomor-: ken , terwijl bij eene overlangsehe doorsnede oen not van vezels zich vertonnen zal. Aan den hierboven beschroven bouw der i éénzaadlobbigo stammen is het dan ook too te schrijven, dat 1 men er geone planken van zagen kan (hot zoogenaamde jialm-
1JOO
117
|
hout toch is van gcon palm, maar van ccn tweezaiullohbig gewas afkomstig, Buksboom [Buxus semperuirens L.] gehoeton.) Bij do hodekt bloeijondo planton ontmoet mon nlleon boomnchtigo vormen onder do varens, wclkü daarom dan ook Boomvarens (zie aldaar) gehoeton worden. Niet allo boomen zijn met donzolfdon grond tevreden, of kunnen zich oven gemakkelijk aan verschillende klimaten gewennen. Zoo noemt de Donverscliillende soorten van grond voor lief, terwijl de Spar alleen op een zwaren vochtigen bodem welig tiert. Zoo vindt men don Don van do grenzen van Italië tot aan Lapland, in Frankrijk zoo wol als in 'toosten van Europa, in landen , waar do wijnstok groeit zoowol als in 't noorden van Buslaiid; terwijl do Lorkenboom daarentegen geen warm klimaat verdraagt, en do Picea vuljaris I.k. in Duitsohland haar grootsten wasdom bereikt op plaatsen, dio eenigo duizenden voeten boven dc oppervlakte dor zoo geloKOn zijn. De IJork, de Linde en de Elzen-boom bezitten eono groote uitbreiding (Arm, Kvtensio), terwijl do Eik on do Beuk vooral op laag gelegene en vochtige plaatsen voorkomen ; hoowel do laatste, onder de beschutting van Bijnboomen, ook in hoogore oorden niet ontbreekt. Sommige boomen, zoo als de Okkernoot en de Up, zijn zeer gevoelig voor koude, terwijl weder anderen eeno uitermate lage temperatuur kunnen doorstaan ; zelfs de strengste winter in ons klimaat, oefent geen nadeeligen invloed op Bijnboomen of op den Berkuit. VolgonsBfeilbovriezcnilo Eiken do Beuk in Duitsohland gedurende eene zeer aanmerkelijke koude, terwijl zij zulks in Zweden niet doen. Ook te groote warmte , vooral do onmiddellijke werking der zonnestralen , is voormenigen boom hoogst nadeelig. De Beuk verdraagt zoodanige werking niet, zonder dat zijne schors splijt en afbladdert, en jonge Beuken moeten dan ook in de sehaduw gekweekt worden; Eiken, Ahornen, Essehon, Bopu-lieren en Dennen daarentegen verlangen veellicht, do laatsten verarmen zelfs in de schaduw. Zoo als hot mot de koude on de warmte is, is 't ook met do vochtigheid. Sommige boomen kunnen deze zeer goed verdragon, zoo als de Elzonboom en dc Wilgen; anderen , zoo als dc Berken, daarentegen volstrekt niet. Om bloemen voort te brengen en een voor kieming vatbaar zaad te vormen, moet de boom oen bepaalden ouderdom bereikt hebben, die editor voor verschillende soorten verschilt. De Den en do Lorkenboom bloeijon dikwerf reeds in bun IC1'quot; jaar, Picea vulgaris Lk. zelden vóór haar veertigste, terwijl de Sparen de Beuk vóór hun vijftigste juar geone vruchten doen rijpen. Het meerendeel dor woudboomen draagt niet jaarlijks, zoo als ons o. a. de Beuk, de Eik en Picea vulgaris loeren kunnen, welke slechts eens in de drie, ja zelfs dikwerf slechts eons in do zeven jaar vruchten voortbrengen. Naar de standplaats der hoornen en naar de soort van grond is deze tusschenrulmtc langer of korter; vrij staande boomen bloeijon in don regel menigvuldiger en rijkelijker dan op elkander gedrongenen, en zoo ook bloeit do Beuk op een goeden grond meer dan op een slechten. Do Don en de Spar bloeijon bijkans alle jaar. Onze ooftboomon dragen niet jaarlijks even sterk; door eene overmatige productie van vruchten wordt do kracht eens booms merkbaar verzwakt, en heeft hij tijd noodig om zich weder te horstellen. Beuken, welke op een zwaren grond ver van elkander verwijderd voorkomen, dragen hier cn daar jaarlijks , edoch niet zeldzaam is dan ook het verschijnsel dat do vruchten geone kiem-bare zaden bevatten. Eenigo boomen kunnen door stokken vermenigvuldigd worden ; zoo als de Wilg on de Populier; anderen daarentegen plant men door zaden voort. Tot deze laatsten behooron do Bijnboomen, de Eik en do Beuk. |
Het afvallen dor bladen heeft bij verschillende boomen op verschillende tijden cn wijzen plaats. De Den behoudt hare naalden twee tot vier, de Spar acht tot twaalf jaar; ook het Klimop, de Maagdepalm, de Oleander, de Buksboom, het Vogellijm , enz., behouden hunne bladen vele jaren achtereen. Daarentegen worden die van do Sering, den Ahorn, don Plataan enz. jaarlijks afge-woipen. Bij sommige boomen , zoo als bij den Eik en Taxodium, woulon ieder jaar tevens bepaalde takjes afgostooten, terwijl de onderste takken der moeste woudboomen verloren gaan, door de schaduw welke daarop voortdurend door de kroon geworpen wordt. Iedere boom doorloopt gedurende zijn loven bepaalde tijdperken. Hot eerste strekt zich uit van 't ontkiemen tot het voortbrengen der eerste bloomen; het tweede van 't voortbrengen dor eerste bloemen tot het afnemen in groei; hot derde van dit afnemen in groei tot den dood des booms. Het spreekt echter wel van zelt, dat deze drie tijdperken niet door scherpe grenzen van elkander gescheiden zijn. Zoowel 't eerste als de beide andere tijdperken zijn , bij verschillende boomen, van verschillenden duur. Dezulken, welke in do eerste jaren huns levens zeer snel groeijen, zoo als de Berk, de Den en de Lorkenboom, doorloopen ook 't eerste tijdperk zeer snel, in tegenoverstelling van andoren, die in don beginne slechts weinig opschieten, zoo als de Beuk, de Eik en de Spar. Het afnemen in groei wordt over het algemeen bij snel-groeijendo boomen vroeger dan bij andoren waargenomen. De Bijnboomen bereiken het toppunt van hun wasdom roods met hun 90» of 100quot;jaar, terwijl do Beuk in den regel, eerst tusschon zijn 130quot; en 150° on do eik tusschon zijn 150quot; en 200° jaar, minder dikke jaarringen begint te ontwikkolen. Do duur van het laatste tijdperk is nog onbepaalder en nog moer van plaatselijke cn toevallige omstandigheden afhankelijk, dan die der twee anderen. De ligto snclgroeijondo houtsoorten sterven doorgaans vroeg, zoo als o. a. do Wilg en do Populier kunnen leoron. Daarentegen bereikt de Linde een Imogen ouderdom. Bij Neustadt aan de Kocher wordt een zoodanige, nog lovende boom aangetroffen, die roods in 1226 bij do herbouwing der stad bestond, mot zijne uitgespreide takken op 10G stoonen zuilen rust, oen omvang van 32 voet bezit, en geschat wordt 750 jaar oud te zijn. De Dennen worden 300 en meerjaar oud, zoo als die bij Kudolstadt kunnen bewijzen, cn Sparren van meer dan 400 jaar zijn eveneens bekend. Voorbeelden van 400jarige beuken en 1000 jarige oiken behooren niet tot do zeldzaamheden, en in 't graafschap Kont groeijen op 't kerkhof van Braburn Taxisboomon, wier ouderdom op 3000 jaar geschat wordt. Op 't artikel Apenbroodboom werd roods van don verbazend hoogen leeftijd van dit gewas gesproken, door Adanson np ongeveer C000 jaar berekend. Ten slotte vermelden wij nog de onlangs in Californië ontdekte Wellingtonia gigantea , wier stam aan den grond 31 voet in middellijn bezit, 290 voet hoog is en 3000 jaar heeft doorleefd. Ook de boomen nemen, even als de menscben en dieren, met den ouderdom in krachten af, een gevolg van onophoudelijk wc-dorkecrende, door uitwendige en dikwerf onvermijdelijke invloeden veroorzaakte stoornissen. Het levensproces wordt verlangzaamd . de organen honden eindelijk op te werken, en do dood doet ook hier zijne rogten, zoo als overal in 't organische rijk gelden. (Zie vooral: H. Schacht, Der Baum. Studiën uber Bau und Lebcn der höheren Gewachse, llerlin 1853.) O. BOOMKIKVORSCH Do boomvorschen behooron tot de familie der vorschen of Batrachii onder de kruipende dieren; onderscheiden zich dooide breedo schijfjes aan hot eind hunner vingers , door hunne levenswijze op de boomen cn door de kleinheid van hun zwemvlies. De soorten zijn zoor talrijk en komen voornamelijk in do warmere gewesten voor; meer dan de helft der thans bekende soorten behoort in , . ,, . . Boomkikvorscl), do nieuwe wereld te buis. De gewone of Europesche ook in Gelderland voorkomende boom-kikvorsch {Flyla arborea, L.) is oen klein diertje van boven fraai groen, aan do onderzijde vuil wit met een geel- en zwarten streep in do zijde; na de paring helt de kleur naar bet bruine over cn wordt zelfs geheel bruin, tot zij na oen paar vervellingen, die om de 14 dagen plaats hebben, weder groen en wit wordt. Zij houden zich des zomers meest op boomen en boestors op en hangen mot het hoofd naar beneden; zij vooilen zieh mot insoeten. De mannetjes kwaken sterk tegen het invallen van regen; zij hebben oenen zak onder aan de kool, die zich bij het schreeuwen uitzet; hun geschreeuw heeft iets van dat van den ekster. Vele lieden, vooral in Duitsohland honden boomkikvorsehen als regenvoor- |
no
|
wijk clou Uikkon, gi'ootvailor van Philips Augustus, liekeutl on veel gebruikt zijn'doch verminderde dit daarna eonigon tijd, doordien paus lunoeentlus II in 1139 dit wapen als onchristelijk in don ban deed. Toen Inuocentius III zich genoodzaakt vond, hot verbod te herhalen, bleef de strijdlustige wereld doof, en werd do voetboog als hot voornaamste oorlogswapen algemeen gebruikt. Bij Marignano besliste dit wapen onder Frans I don kamp. Vooral schijnen do Engelschc boogschutters boven allo anderen te hebben uitgemunt, zoo wol door juist troffen als door vaardig schieten. Hunno pijlen waren nog doodelijk op 200 ned. el afstand, zij droegen er 24 in den koker en kondon or 10 ïi 12 in een minuut afschieten. Bij do invoering der vuurwapens verdween de boog spoorloos als oorlogswapen, ton minste bij allo slechts eonigzins beschaafde volken. Do boog behoort thans tot de geschiedenis , als oorlogswapen; maar leeft nog voort in do talrijke schuttersgilden en vereenigingen, in volo plaatsen, vooral ook van ons vaderland, waar het schieten met vroeger zoo geduchte wapen , de edele handboog, als verlustiging, ouder do aangenaamste oousgezindhoid beoefend wordt. Vooral in do laatste jaren hebben deze vereenigingen een nieuw loven ontvangen, en werden er verschillende nieuwere opgcrigt. Voortreffelijke handbogen worden thans te Eyndhoven en Breda vervaardigd, terwijl Tilburg voov zijne pijion beroemd is. De handbogen ziju meestal van Oost-Indische houtsoorten, de pijlen van cederhout of van ligtc inlandscho houtsoorten; zij hebben hoornen of metalen punten, en zijn aan het achtereinde volgens do lengte van drie vecren voorzien, waarvoor paauwen-vceron vooral bet moest geschikt zijn. De pezen zijn of van snaren of van beste honnip vervaardigd. De boog heeft ongeveer eeno manslengte en de pijlen die van don arm. Be doelen voor den handboog is gewoonlijk 28, 5 ned. el lang. De beschreven handboog is thans nog hot meest in gebruik ; het grootste getal der oude handboog-gezelschappen hebben St. Sobastiaan als patroon behouden; dat Willem Teil bij de nieuwere niet vergeten wordt, spreekt wel van zelve. Minder algemeen zijn de kruis- of voetboog vereenigingen; do inrigting dezer bogen is versehillond; de pijlen zijn echter veel korter dan do boven beschrevenen, zij dragen voel verder en hunne uitwerking is niet zonder gevaar. St. Joris is meestal de patroon dor voet- of kruisboogschutters. (Zie verder; Schuttersgilden.) Het is opmerkelijk dat de pijl, thans nog, wat zijne gedaante betreft, als het werptuig bij uitnemendheid beschouwd kan worden. Zijno spitse punt en geringe doorsnede maakt hem zeer geëigend om do lucht gemakkelijker te doorklieven, door zijne ligtheid en lengte wordt hij door de lucht als gedragen, terwijl de vederen den pijl voortreffelijk besturen ; tracht de pijl uit de rigting re komen, door met do punt te dalen of te rijzen , dan ondergaan de naar boven of naar beneden gekoerde vederen een grooteren wederstand dor lucht, en brengen de punt weder in do rigting dor beweging op de baan; zoo ook bij zijdelingscho afwijkingen. Gaat de pijl volgens zijne lengte voort, dan ontmoeten do smalle vederen bijna geen tegenstand, en vertragen don pijl niet. Werkelijk ziet men dan de pijlen ook zeer vlakke regte banen beschrijven, en eerst als hunne snolheid bijna geheel uitgeput is , dalen zij neder. De beweging der pijlen heeft werkelijk in latoren tijd bijgedragen om oen beter inzigt te doen vorkrijgen in de kogelbaan der verlengde of zoogenaamde puntkogels. In Interen tijd is over hot teehnischo gedeelte der boogschut-torij, het gebruik, do vervaardiging van bogen enz., zoo ver wij weten , niets uitgekomen. Wat vroegere bronnen betreft kan men raadplegen: Moseloy, Essai on Archery; Mason, Considerations on reviving the long Bow und P(X-e;Wood, How man's glory, 1682; Ascham's Toxophilus, 1545—89. BOOM. Met dezen naam bestempelt men iu 't algemeen zoodanige gewassen , welko eon houtigon , moest vertakten stam en wortel bezitten, en gedurende eeno rooks van jaren in t leven blijven. Meer bepaaldelijk past men hem op deze planten toe, indien de stam tot op eeno zekere hoogte boven den grond onverdeeld blijft en zich eerst aan zijn top in takken verdoolt , zoo als zulks bij den Up, don Ahorn, den Populier, den wilden Kastanje, de Linde enz., wordt opgemerkt, terwijl men dan dezulken, bij welke de vertakking roods aan of slechts weinig boven den grond begint, en die daarbij in don regel geeno aanzienlijke hoogte bereiken, heesters noemt. Tot doze laatston behooren o. a. do Berberis, de Rozen, do Aalboziön, Frambozen enz. Hoe gewettigd dit onderscheid ook schijnen moge, valt het nogthans bij oene nadere beschouwing spoedig in 't oog, dat er in de natuur goene scherpe grenzen tussehen hoornen en heesters bestaan, daar de eersten, niet alleen door kunstmatige, maar ook door natuurlijke oorzaken, tot oen heesterachtigen groei kunnen afdalen, zoo als de woudboomen in de hooger gelegene bergstreken bewijzen. |
Men is in do kruidkunde gewoon, het onvertakte gedeelte van boomaehtige gewassen, voor zoo ver dit zich namelijk boven den grond verheft, stam te noemen, en den naam van takken of twijgen aan do verdeelingen van den l»'»quot; of 2doquot; rang toe te voegen, waarin deze zich hier of elders splitst. Eeno vertakking in den eigenlijken zin doswoords, treft men alleen bij do tweezaadlobbige planten aan; immers eindigt do stam der écnzaadlobbigon, waartoe o. a. do trotscho Palmen behooren , plotseling iu eone bladerkroon, zonder dat zich eenig spoor van takken vertoont. Indien men do structuur oons taks van een tweezaadlobbig gewas nagaat, vindt men deze geheel in overeenstemming met die eens stams van gelijken leeftijd, zoodat men daaruit geree-delijk besluiten kan, dat de takken zeiven niot anders zijn dan jongere stammen, welke echter, omdat zij niet in de aarde bevestigd, maar op een ouder individu zijn ingeplant, de wortels missen, waarmede do eersten hot voedsel tot zich nemen. Bij zulk een ontleedkundig onderzoek vindt men vorder, dat iedere tak of stam uit een zeker aantal elkander omgevende on in bouw van elkander afwijkende lagen bestaat, welke men van buiten af, met de namen schors, bast, houten viery kan bestempelen. Hiervan bestaan de eerste on do laatste uit louter cellen, de bast uit vezels en het hout uit vezels en vaten. Daarenboven treft men in dit laatste nog de zoogenaamde mergstralcn of spiegeldraden aan, welke zich op oene dwarse doorsnede als lichter gekleurde strepen of lijnen voordoen, dio van 't merg naar do schors loopen, on uit platte, tafelvormige cellen zijn zamengestold. Gedurende don groei der stammen, is 't hoofdzakelijk het hout dat in omvang toeneemt, en wel niet zoo zeer door uitzetting der eenmaal gevormde, als door 't ontstaan van nieuwere hout-lagen, welko zieh ieder voorjaar ton getale van één (zelden van meer), uit oene laag celweefsel, vormlaag goheeton cn aan den binnenkant van den bast gelogen, ontwikkelen. Men noemt deze jaarlijks op nieuw zich vormende cilinders, jaarringen of jaarkringen. Het merg neemt aan deze toeneming in omvang des stams geen doel, terwijl de verdikking van den bast (quot;zie Bast) zoo geving is, dat zij in geeno aanmerking kan komen. De schors groeit wel is waar aan ha: e inwendige oppervlakte aan , maar wordt daarentegen naar buiten voortdurend afgostooten. Ook in lengte nemen de stam en takken der tweezaadlobbige gewassen toe, en wel eveneens door 't ontstaan van nieuwe doelen, die zich op do oudoren inplanten. Deze nieuwe doelon noemt men in jeugdigen toestand knoppen of oogen; men treft hen aan de één-en meerjarige takken dor boomaehtige planten in menigte aan. en wol, of aan hun uiteinde, als wanneer zij bij de uitbotting, moor bepaaldelijk tot hot hooger worden dos booms bijdragen, of zijdelings, in welk geval zij 't gewas eeno ruimere vlugt ver-leenen. Zeer verschillend van dit alles is do structuur van den stam der éénzaadlobbigo boomon. Men treft hier namelijk noch eeno eigenlijk gezegde schors, noch een wezenlijk houtig gedeelte met jaarkringen, noch oen juist omschreven merg of morgstralon aan; alles een gevolg van do natuur en den loop dor vaatbundols, welke 1° zich niet mot elkander voroonigon, maar op bepaalde afstanden van elkander staan blijven; '2° van do bladen niot regt-streoks naar benedon, maar naar 't middelpunt dos stams loopen , om daarna onder ecne bogt, zich naar buiten te keeren en aan den omtrek vast te leggen; 3» over hunne gansche lengte niet uit dezelfde elementen bestaan. Doorklieft men dan ook don stam ooncr éénzaadlobbigo plant overdwars, dan zal men een aantal overal verspreide stippen (de doorgesnedene vaatbundols) bemerken , terwijl bij oene overlangscho doorsnede een net van vezels zich vortoonen zal. Aan den hierboven beschrovon bouw der éénzaadlobbigo stammen is het dan ook toe tc schrijven, dat men or goene planken van zagen kan (het zoogenaamde palm- |
117
|
hout tocli is van gcon palm, maar van een twcczaiullohbig gewas afkomstig, Buksboom [Btixus smperoirens L.] geheeten.) Bij lt;lc bedekt bloeijende planten ontmoet men alleen boomacluigo vormen onder do varens, welke daarom dan ook/Joowiwirais (zie aldaar) geheeten worden. Niet alle boomen zijn met donzclfJen grond tevreden, of kunnen zich even gemakkelijk aan verschillende klimaten gewennen. Zoo neemt de Den verseliillende soorten van grond voor lief, terwijl do Spar alleen op oen zwaren vochtigen bodem welig tiert. Zoo vindt men den Oen van de grenzen van Italië tot aan Lapland, in Frankrijk zoo wel als in 'toosten van Europa, in landen , waar de wijnstok groeit zoowol als in 'tnoorden van Rusland; terwijl de Lorkenboom daarentegen geen warm klimaat verdraagt, en de Picea vulgaris Lk. in Duitsehland haar grootsten wasdom bereikt op plaatsen, die eenige duizenden voeten boven de oppervlakte der zee gelegen zijn. Do Berk, de Linde en de Elzenboom bezitten eene groote uitbreiding (Area, Kxteusio}, terwijl de Eik en do Beuk vooral op laag gelegene en vochtige plaatsen voorkomen; hoewel de laatste, onder de beschutting van Pijnboomen, ook in hoogere oorden niet ontbreekt. Sommige boomen, zoo als dc Okkernoot en de TJp , zijn zeer gevoelig voor koude, terwijl weder anderen eene uitermate lage temperatuur kunnen doorstaan; zelfs de strengste winter in ons klimaat, oefent geen nadeeligen invloed op Pijnboomen of op den Berk iiit. VolgensPfeil bevriezen de Eik en de Beuk in Duitsehland gedurende eene zeer aanmerkelijke koude, terwijl zij zulks in Zweden niet doen. Ook te groote warmte, vooral dc onmiddellijke werking der zonnestralen, is voor menigen boom hoogst nadcclig. De Beuk verdraagt zoodanige werking niet, zonder dat zijne schors splijt en afbladdert, en jonge Beuken moeten dan ook in de schaduw gekweekt worden; Eiken, Ahornen, Esschen, Populieren en Dennen daarentegen verlangen veellicht, dc laatsten verarmen zelfs in de schaduw. Zoo als het met de koude en de warmte is, is 't ook met de vochtigheid. Sommige boomen kunnen deze zeer goed verdragen, zoo als de Elzenboom en dc Wilgen; anderen , zoo als de Berken., daarentegen volstrekt niet. Om bloemen voort te brengen en een voor kieming valbnav zaad te vormen, moet de boom een bepaalden ouderdom bereikt hebben, die echter voor verschillende soorten verschilt. Dc Den en de Lorkenboom bloeijen dikwerf reeds in hun le^janr, Picea vnhjans Lk, zelden vóór haar veertigste, terwijl de Spar en dc Beuk vóór hun vijftigste jaar geene vruchten doen rijpen. Het mcerendcel der woudboomen draagt niet jaarlijks, zoo als ons o. a. de Beuk, de Eik en Plcea vulgaris loeren kunnen, welke slechts eens in de drie, ja zelfs dikwerf slechts eensin de zeven jaar vruchten voortbrengen. Naar de standplaats der boomen en naar d6 soort van grond is deze tussclicnniimte langer of korter; vrij staande boomen bloeijen in den regel menigvuldiger en rijkelijker dan op elkander gedrongenen, en zoo ook bloeit de Beuk op een goeden grond meer dan op een slechten. De Den en de Spar bloeijen bijkans allo jaar. Onze ooftboomen dragen niet jaarlijks even sterk; door eene overmatige productie van vruchten wordt dc kracht eens booms merkbaar verzwakt, en heeft hij tijd nooilig om zich weder te herstellen. Beuken, welke op een zwaren grond ver van elkander verwijderd voorkomen, dragen hier en daar jaarlijks , edoch niet zeldzaam is dan ook het verschijnsel dat de vruchten geene kiera-bare zaden bevatten. Eenige boomen kunnen door stekken vermenigvuldigd worden ; zoo als do Wilgen de Populier; anderen daarentegen plant men door zaden voort. Tot deze laatsten behooren dc Pijnboomen, do Eik en de Beuk, |
Het afvallen dor bladen hoeft bij verschillende boomen op verschillende tijden en wijzen plaats. De Den behoudt hare naalden twee tot vier, de Spar acht tot twaalf jaar; ook het Klimop, de Mnagdepalm, de Oleander, de Buksboom, hot Vogellijm, enz. gehouden hunne bladen vele jaren achtereen. Daarentegen worden die van de Sering, den Ahorn, den Pliitaan enz. jaarlijks afgeworpen. Bij sommige boonion , zoo als bij den Eik en Taxodium, woiden ieder jaar tevens bepaalde takjes afgestooten, terwijl dc onderste takken der meeste woudboomen verloren gaan , door do schaduw welke daarop voortdurend door dc kroon geworpen wordt. Iedere boom doorloopt gedurende zijn leven bepaalde tijdperken, Het eerste strekt zich uit van 't ontkiemen tot het voortbrengen der eerste bloemen; het tweede van 't voortbrengen der eerste bloemen tot het afnemen in groei; het derde van dit afne-mon in groei tot den dood des booms. Het spreekt cchtcr wol van zelf, dat deze drie tijdperken niet door seherpe grenzen van elkander gescheiden zijn. Zoowel 't eerste als de beide andere tijdperken zijn , bij velschillende boomen, van verschillenden duur. Dezulken, welke in de eerste jaren huns levens zeer snel groeijen, zoo als do Berk, dc Den en do Lorkenboom, doorloopen ook 't eerste tijdperk zeer snol, in tegenoverstelling van anderen, die in den beginne slechts weinig opschieten, zoo als de Beuk, do Eik on dc Spar. Hot afnemen in groei wordt over het algemeen bij snel-groeijende boomen vroeger dan bij anderen waargenomen. Dc Pijnboomen bereiken hot toppunt van hun wasdom reeds met hun 90° of 100»jaar, terwijl do Beuk in don regel, eerst tusschen zijn 130° en 150quot; en do eik tusschen zijn 150quot; en 200quot; jaar, minder dikke jaarringen begint te ontwikkelen. De duur van het laatste tijdperk is nog onbepaalder en nog meer van plaatselijke en toevallige omstandigheden afhankelijk, dan die dor twee andoren. De ligte snelgrocijendo houtsoorten sterven doorgaans vroeg, zoo als o. a. de Wilg en dc Populier kunnen loeren. Daarentegen bereikt dc Linde een hoogen ouderdom. Bij Neustadt aan dc Kocher wordt een zoodanige, nog levende boom aangetroffen, die reeds iu 1226 bij dc herbouwing der stad bestond, met zijne uitgespreide takken op 10G steencn zuilen rust, con omvang van 32 voet bezit, en geschat wordt 750 jaar oud te zijn. De Dennon worden 300 en meerjaar oud, zoo als die bij Kndolstadt kunnen bewijzen, en Sparren van moor dan 400 jaar zijn eveneens bekend. Voorbeelden van 400jarigo beuken en 1000 jarige eiken behooren niet tot de zeldzaamheden, on in 't graafschap Kont groeijen op 't kerkhof van BrabnrnTaxisboomon, wier ouderdom op 3000 jaar geschat wordt. Op 't artikel Apeubroodboom werd reeds van den verbazend hoogen leeftijd van dit gewas gesproken, door Adanson op ongeveer 6000 jaar berekend. Ten slotte vermelden wij nog de onlangs in Californië ontdekte Wellingtonia gigantea , wier stam aan den grond 31 voet in middellijn bezit, 290 voet hoog is en 3000 jaar heeft doorleefd. Ook do boomen nemen, even als de mensehen en dieren, met den ouderdom in krachten af, ccn gevolg van onophoudelijk wc-derkeerendo, door uitwendige en dikwerf onvermijdelijke invloeden veroorzaakte stoornissen. Het levensproces wordt verlangzaamd . de organen houden eindelijk op te werken, en do dood doet ook hier zijne regtcn, zoo als overal in 't organische rijk gelden, (Zie vooral: H, Schacht, Der Baum. Studiën tiber Bau und Leben der höheren Ceirilchse, Berlin 1853,) O. BOOMKIKVORSCH Dc boomvorsclicn behooren tot de familie der vorschon of Batrachü onder do kruipende dieren; zij onderscheiden zich door de breede schijfjes aan hot eind hunner vingers, door hunne levenswijze op de boomen en door do kleinheid van hun zwemvlies, Do soorten zijn zeer talrijk en komen voornamelijk in de warmere gewesten voor; meer dan do helft der thans bekende soorten behoort in de nieuwe wereld te huis, Dc gewone of Europosche ook in Gelderland voorkomende boom-kikvorsch (//y/a arborea, L,) is een klein diertje van boven fraai groen, aan de onderzijde vuil wit met een geel- en zwarten streep in dc zijde; na de paring helt dc kleur naar het bruine over en wordt zelfs geheel bruin, tot zii na oen paar vervellingen , die om de 14 dagen plaats hebben, weder groen en wit wordt. Zij houden zich des zomers meest op boomen en heesters op en hangen met het hoofd naar beneden; zij voeden zich met insecten. De mannetjes kwaken sterk tegen het invallen van regen; zij hebben eenen zak onder aan dc keel, die zich bij het schreeuwen uitzet: hun geschreeuw beeft iets van dat van den ekster. Vele lieden, | vooral in Duitsehland houden boomkikvorschen als regenvoor- |
behooren ook bij ons te lande, tot do geliefkoosde spijzen, terwijl do huizon door verschillende soorten van veo gretig gezocht worden. Eene verseheidonheid van de gewone tuinboon is do paankboon (Vicia Faba (]. equina), met kleinere peulen, taaijo huizon en kleinere rolronde zaden, welke door de anno volksklasse gegeten, maar ook tot moei vermalen, als paardenvoedor of meststof gebezigd worden. De duivenboonen zijn afkomstig van Vicia sativa L. Wat do snijboon (P/iaseolus vulgaris L.) betreft, dozo is waarschijnlijk uit Indië tot ons overgobragt. Zij bloeit in dezelfde maanden als do tuinboon en is een éénjarig gewas met gevind-drietalligo bladen, tot trossen vereonigde, witte of paarse, door het haar ondersteunende blad in grootte ovortroflfone bloemen, en noorhangendo, rogto, gladde en platte peulen. De stengel is nu eens hoog en windend (PAascoZ«s volubilis Auot.), dan weder dwergachtig en regtstandig {Wi. nanus L.) Boido dezo ondersoorten bevatten weder een overgroot aantal (Metzger telt er 70) grootendeols van de groeiplaatsen afhankelijke verschei-I denheden. De prinse-, prinsesse- of sla-boon is er eono van. Zoo als bekend is, worden van do snijboonen, zoo wol do hulzen als de zaden in onrijpen toestand gegeten, terwijl zij zich tevens zeer goed laten inmaken. Do rijpe zaden zijn onder den naam van witte boonen bekend. Eindelijk maken wij hier nog van de Pronk-boon (Phaseolus midti/lojus L.) gewag, welke van America afkomstig is, en zich van do snijboon door langer gestoelte, het haar ondersteunende blad in lengte overtreffende bloemtrossen, hoog-roode of witte bloemen, sikkelvormig gekromde, ruw bebaarde peulen en bont gekleurde zaden onderscheidt. Deze soort wordt moest als sierplant gekweekt, om priëelen, heiningon enz., te bedekken.
Daar de rijpe zaden van alle soorten van boonen eene groote hoeveelheid stikstof en zetmeel bevatten, zijn zij zeer voedzaam; jammer slechts, dat zij tegelijkertijd dikwijls mocijelijk verteerbaar zijn, en daardoor niet zeidon tot zoor lastige gus-ophoopin-gon in 't darmkanaal aanleiding geven. Nogthans worden zij door de arbeidzame klasse, vooral dos winters, om baar betrekkelijk geringen prijs, zeer veel genuttigd, Tevens zijn zij oen zeer geschikt proviand-artikel voor schepen, legers, vestingen enz. Het is bekend, dat men koornland dikwerf, bij afwisseling met boonen beplant.
BOON MESCH (II. C. van der) werd don April 1795 te Delft geboren, waar hij, ook onder de leiding van de Modieinae Doctores, A. van Stipriaan Luïscins on Macquelijn, tot do studie dor genocskunde werd voorbereid. In 1813 begaf hij zich naar do hoogesohool te Leyden en ondersohoidde zich daar spoedig door zijne grondige studiën in de oude talen, kruidkunde, scheikunde , natuurlijke historie en geneeskunde, zoodat hem viermalen de oor van bekrooning op prijsgescbrifton ten deel viel. Van der Boon Mesch werd in 1820, na de verdediging van een proefschrift, de Granite, tot doctor in de wis-en natuurkundige wetenschappon, en in het volgende jaar tot doctor in do geneeskunde bevorderd, nadat hij zijne dissertatio de neroo si/mpathico magno verdedigd had. Zijne wetonschappclijko loopbaan kenschetste zich verder door de bekrooning van zijne lofrede op Brugmans bij do Hollandscho maatschappij van kunsten en wetenschappen te Ilanr-lem, door de tijdelijke vervulling van den leerstoel voordo schei-i kunde aan do hoogesohool te Leyden, gedurende de afwezigheid van den reeds benoemden, maar nog te Java vertoevonden boog-• leeraar Keinwarth, door zijno benoeming tot hoogleeraar der l scheikunde aan hot Athencomn illustre le Amsterdam 0823) en ) door eene in het Instituut voorgedragen lofrede op Humphry j Davy, De dood ontrukte dezen vordienstolijken geloerde aan de
- wetenschap, nadat hij oen langdurig lijden met gelatenheid ge-, dragen had, in don leeftijd van 36 jaren,
i BOONEN (Annold), in 1669 uit oen aanzienlijk goslaobt ge-i boren, overleed in 1729 en was oen bekwaam portret-schilder. Hij
- wiis leerling van Arnold Vorbius, later gedurende zes jaren van
- Godfried Schalken, in wiens manier bij onderworpen bij kaarslicht e voorgesteld schilderde, waarvan er zich eene schilderij, voorstel-i lende „oen bij het lieht van eene flambouw lezend wijsgeerquot;, in het
- Musée Napoleon bevond. Als portret-schilder gezocht, vervaardigde hij de portretten van prins Willem Frederik Hendrik Friso,
, do prinses Donairiere, den Cznar Peter don Groote, den kroon-n prins van Pruissen, den hertog van Marlborough, en op zijne
IIS
spoilers in glazen mot water en een laddertje; men zegt dat zij daarin acht javen leven kunnen. In hunnen natuurstaat verbergen zij zicli des winters in het slijk. Tegen hot einde van April komen zij dan weder te voorschijn, do wijfjes oonige dagen later dan do mannetjes. De paring duurt slechts 2 of 3 dagen; het mannetje heeft goene zwarte kussentjes aan de voorpooton. Het schot heeft goone geregelde gedaante en zinkt op den hodem. Keeds in de tweede week van Mei komen de jongen uit; tegen hot einde van Junij komen bij dezen do aohterpooton tevoorschijn, eene maand later do voorpooten, van welke de rogter het eerst uitkomt. In Augustus verliezen zij de staarten en kruipen uit het water om verder op de booinen te leven. Zij kwaken eerst als zij vier jaar oud zijn.
Verg. Mouttuyn, Nat. Hist, van Linnaeus, 1 D. G st. p. 256; Rüsel, Uist. nat. lianarum nostr. p. 37 t. 9—12; Oken's, Alhjein. Natuvyeschichie , I5d. VI. s. 468.
BOüMKRUIPEUTJE. {Certhia familiaris L.) Dit vogeltje, bohoorende tot do familie der musohaehtigo of zingvogels, on- | derseheidt zich door een vrij langen, gebogenon en zeer dunnen snavel, waarin oen knorbeonaehtigo tong, on door stijve en afgeknotte staartvederen, waaropzij rusten kunnen bij het klimmen. Dozo kleine levendige vogeltjes hebben do borst en buik wit, den staart bruin, de vleugels bruin met geelachtig wit en rood gevlokt, on eono witte streep boven en achter de oogen. Zij komen voor in geheel Europa en in noordelijk Azië in bosschon en tuinen , waarin zij logon de boomen opklimmen om in de spleten der stammen rupsen, spinnen, wantsen en andore insecten mot hunne cijeren op te sporen, waarmede zij zich voeden, 's Winters ziet men hen meest op de knotwilgen, in wier mulm zij allerlei dieren aantreffen. Zij klimmen altijd van onderen naar boven, nimmer omgekeerd gelijk do specht doet, wiens toonen anders gevormd zijn. Zij zijn weinig schuw en zoor nuttig in de boomgaarden. Hun nest maken zij, als de spechten, in holle boomen, van mos, vederen cn haren, leggen tweemaal 6—9 eijoren met bruine vlekjes besprenkeld en broeijen 14 dagen. Verg. liiiflon, Planch, enhm. 681 f. 1; Naumann , Vmlsdd. Föjrci, I. t. 28. f., 58, 140; Nozoman ou Sepp, NederL Voyelen, 1quot; deel p, 59,
BOOMUIL. (Zie Uil.)
BOOMVALK. (Zie Valk.)
BOOMVARENS. Aldus noemt men die Varens, welke, in tegenoverstelling van do moeste onder deze plantengroep gerangschikte en van een ondoraardschen of half-ondoraardschen wortelstok voorziene voorwerpen, een boomaohtigen stam voortbrengen, die dikwerf eene hoogte van 15 tot 20 nieters bereikt. Deze Varens behooren hoofdzakelijk tot de familie der Poly-podiacoën, en wel tot de geslachten: Thyrsopteris, Hemitelia, Alsophila, Cynlhea cn Mattonia; enkelen vindt men er ook onder de Marattiaceon, zoo als Angiopteris crcda Hoitm, , die np de Zuidzee-eilandon voorkomt. Do tot de Polypodiaccën bohoorende Boomvarens leven in vochtige bcsschen onder do keerkringen, Indo voorwereld waren zij vooral menigvuldig, zoo als de af-druksclon hunner bladen in do steonkolen-fotmatie en hunne uit-gegraveno stammen kunnen bewijzen, O,
BOOMWOL, (Zie Katoen.)
BOON. Onder dozen algemeenon naam verstaat men een zeker aniit:il veldgewassen , welke tot do groote familie dor Lognminoson of peulvruchten, en moer bopaaldolijk lot de groep dor Pnpilio-nacccn of vlinderbloemigen 'oohooren. Aan 't hoofd van dit aantal staan twee algomeen bekende cn onschatbare planton , namelijk de tuinboon, ook wel yroote of roomsche boon (T'icia Faha L.) gehooton, en de snijboon (Phaseolus vulgaris L.), van welke beiden, vooral van de laatste, eono groote menigte verscheidenheden bekend zijn. T)o tuinboon, welke van de grenzen van Perzië, niet verre van do Kaspische zee afkomstig is en in de maanden Junij, Julij en Augustus bloeit, is een eenjarig gewas mot oen regtstandigon stengel, 2—3 parig gevinde,in eene wooke puntuit-ioopendc bladen, groote, eironde of half-pijlvormigo, bijkans gaaf-randigo steunblaadjes, in de bladoksols zittende 2 4 bloemige bloemtrossen, witte, op don vleugelzwart-gevlektebloemen , bijna rolronde, half spons-half leerachtige en donsachtig behaarde peulen, on groote, tamelijk platte, grijze, groene, blaauwe of don-kerroode zaden. Dit gewas wordt door bijkans geheel Europa, vooral in Engeland, in 't groot verbouwd; zijne onrijpe zaden
11«
|
vele reizen , die van veleDuitscho vorsten. Hij had eon aangenaam koloriet, eono bevallige manier en wist aan de portretten eone treffende gelijkenis te geven. Na zijne terugkomst zette hij zich te Amsterdam neder, schilderde or vele portretten van burgemeesters, van regenten en regentessen van weeshuizen, van het spin-on leprozen-huis, benevens die van vele aanzienlijko burgers. To Dordrecht vervaardigde hij voor de munt eone grooto schilderij met ongeveer twintig afbeeldsels. In het museum Boymans vindt men twee schilderijen van dezen meester „hot portret van een' deftig gokleeden heerquot; en „een bejaard lozend man aan een tafel gezeten.quot; Hij heeft ook teekoningen gemaakt en er zijn voel zijnor portretten gegraveerd. Zijn zoon Kusper was insgelijks portret-schilder, doch bereikte do bekwaamheid zijns vaders niet. Zijn broeder on leerling, Jasper Boonen, die in 1677 te Dordrecht geboren, insgelijks in 1729 overleed, bezat meer talent. Deze schilderde vele portretten, naar welke Folkema, van Gunst cn J. C. Philips gegraveerd hebben. BOONENKUUU) (Satureja horlensis L ). Eone tot de natuurlijke familie der Labiaten behoorende eenjarige plant met een kruidaehtigen, regtstandigen,'/»—'/» voet hoogen, zeer vertakten en ruw behaarden stengel, kort gestoelde, lijn-laneetvor-migo, spitse, ongewapende, gaafrandige, beiderzijds van kliertjes voorziene en daardoor gestippelde bladen en okselstandige, töt 5bloemige bijschermen veroenigde, kleine, paarse of witte twee-lippige bloemen, wier onderlip aan haar voet paars gestippeld is. Zij komt op zanderige plaatsen van Zuid-Europa en 't Oosten in 't wild voor, en bloeit in do maanden Julij, Augustus en Septemher. Hij ons wordt zij als toekruid verbouwd. O. BOONZAJ KK (CoiiNELis), letter- en regtskundige en rector der tatijnseheschool te Gorinchern, geboren te Arnhem, den September 1754, van burgerlijke ouders, volbragt zijne hoogore oefening te Franeker, onder de hoogloeraren Wigeri, Cannegieter en Alma; promoveerde in 1778 met eene verhandeling: JJe crimiiie Polygamiae ex Jure civili; reeds in 1777 tot advocaat voor het hof van Holland toegelaten, werd hij in 1778 tot conrector en in 1780 lot rector der Latijnsche school te Gorinchem beroepen en deed zijne intrede in 1781 met eene oratio: De optimi studiosi officio, in druk uitgegeven; daar was het dat hij zijnen ledigen tijd besteedde aan de hernieuwde bewerking van den Teuthomsla of Duijtsch-lender, door Gerard van der Schuoren uitgegeven en in 1475 bij Arnold then Horncn te Keulen gedrukt; van welk woordenboek, een tegenhanger van dat van C. Kiliaan, slechts twee afdrukken zich hier te lande bevonden; dit werk was juist ter perse bezorgd, toen zijn vroegtijdige dood op den 8stcn Januarij 1792, het nazien der proeven eu de uiterlijke rangschikking van de 3 dcelen letterkundige aantcekeningon verhinderde; ton gevolge hiervan en van de tijdsomstandigheden kwam eerst in 1804 te Leyden in een deel in het licht, do lekst van het Duitsch gedeelte zonder de aantce-keningen, doch verrijkt met eene zeer uitgewerkte taalkundige voorrede van den letterkundigen Mr. J. A. Ciignett. Men zie verder over hem: Vervoli; op ,1. Wagenaar, Vad. hist., deel 23 ; en Vadert, lelteroefeninjen van 1806, n» 13. BOOKTS,in Overijssel en ook elders halbort o( boort, genaamd ; eene ziekte die in midden Europa inheemsch is. Dc verschijnselen zijn aanhoudend braken en stoelgang van dunne galachtige, ook van waterige stoffen; dikwijls gaan er krampen mede gepaard , die soms zoor hevig kunnen wezen. De lijder is ingezonken, de stem heeseh. Do verschijnselen hebben dus veel overeenkomst mot die van de Aziatische cholera (zie Cholera) en de boorts wordt ook in de geneoskundo cholera nostras of Europaea genoemd. Maar terwijl de Aziatische cholera do helft, en in sommige opidc-miën twee derden der aangetasten doet bezwijken, is bet hoogst zeldzaam dat iemand aan eene boorts sterft. In de Aziatische cholera hebben do verschijnselen ook eene grootore hevigheid en de omloop van het bloed is zoo zeer gestremd, dat men dikwijls do pols niet voelen kan. Echter zijn er gevallen van boorts , die naauwelijks van cholera Aziatica kunnen onderscheiden worden. De behandeling van de boorts is meestal zeer eenvoudig. Dikwijls icdt de natuur zich, do verschijnselen wijken en houden na vier-en-twintig of zes-en-dertig uren, niet zelden nog spoediger op. Soms kan het noodig wezen cone ruime gift Laudanum toe te dienen, die dan ook als specifiek werkt. Opmerkelijk is hot, dat dit middel bij de Aziatische cholera zelden iets vermag. |
BOOT (Guiuiaiid), geboren te Gorinchem in 1604, is lijfarts geweest van don Engelschen koning Karei den Isten, Hij overleed te Dublin in 1650. Zijne werken zijn vermeld door de Chalmot, Biogr. Woordenboek, I). III, blz. 324. BOOTES. De mythologie zegt, dat Philomelus, do zoon van Ceres en Jason, door zijnen broeder Plutus van al zijne goederen beroofd zijnde , zich genoodzaakt zag om tot nieuwe uitvindingen zijne toevlugt te nemen, en dat op deze wijze de ploeg werd uitgevonden , waarvoor hij twee ossen spande om het land to beploegen. Tor bclooning zoude Ceres hem mot ossen en ploeg, onder den naam van Bootes, onder do sterren eene plaats gegeven hebben. BOPPARD is een stadje van 4000 inwoners aan don linker Rijnoever iu Rijn-Pruissen, district Coblents, met drie kerken, eene synagoge, een lyceum, katoen- en ledoifabrieken. Ook worden er veel pijpen gemaakt en is do handel levendig. Reeds ten tijde van Augustus bestond hier een kasteel, Baudobriga genaamd; ton tijde der Hobenstauffen werd Boppard tot rijksstad verheven. Omstreeks 1312 schonk keizer Hendrik de VII^ de stad aan zijnen broeder Boudewijn, keurvorst van Trier; de inwoners verzetten zich hiertegen en weerstonden hunnen nieuwen heer; doch toon deze de stad overrompeld en oen gedeelte er van in do asch gelegd bad, moest zij zicli onderwerpen en bleef bijna 500 jaren onder de heerschappij der keurvorsten van Trier. BOR (Piktuit Christiaansz.), geboren te Utrecht in 1559, waar zijn vader apotheker was, is een der vroegste Nederlandsche geschiedschrijvers. Met onverdroten vlijt bragt hij eene ongeloo-fclijke menigte bouwstoffen voor onze geschiedenis bijeen en gaf in 1595 drie boeken uit van zijn werk; Oorsprong, begin en vervolg der Nederlandsche oorlogen, beginnende met het jaar 1556. In 1601 volgden drie andere boeken. De staten van Utrecht stelden voor hem hunne archiven open; de Staten van Holland en West-Friesland benoemden hem tot hunnen geschiedschrijver met eene jaarwedde van 600 gulden en bovendien tot rentmeester in Noord-Holland. Daarop zette hij met nieuwen ijver zijn werk voort tot in 1619 tot het 37ste bock; het wordt, in weerwil van den dorren en weinig boeijenden stijl, om de waarheidsliefde en onpartijdigheid van den schrijver hoog geschat. De beste druk is die van 1679, te Amsterdam in 4 folio doelen met koperen platen. Behalve dit groote werk, gaf Bor nog uit: Gelegenheyt van 's Hertogenbosch, 's Gravenhage 1630; een vervolg op de Chronyk van Cario, door van Zuylen van Nyevclt, en twee rederijkers-stukken: Apollonius, Prince van Tyro en Apollonius en Tarsia, 's Gravenhage 1617. Hij overleed te Haarlem den Maart 1635. BORA. (Ca'inai;ina van). Deze vrouw, door haar huwelijk met Luther beroemd, vlugtte in 1523 met acht andere nonnen uit het klooster Nimptschen, bij Grimina, waartoe een raadsheer te Torgau, Koppe gebecten, haar behulpzaam was. Luther die toen nog het ordekleed droeg, schroef eene verdediging voor deze nonnen, bezorgde haar in Wittenberg huisvesting, en huwde twee jaren daarna Catbarina van Bora. Veel werd er ten nadeele van dit huwelijk gesproken; doch Luther hervatte weldra den moed, rekende zich door hetzelve gelukkig, en roemde haar, in weerwil van den laster, waarover men zicli in dien tijd van partijschap niet behoeft te verwonderen, als eene brave vrouw; evenwel.beschuldigde hij haar nu en dan, dat zij te snapachtig was: ook zegt men van haar, dat zij een weinig hecrscbzucht en tegelijk dc neiging tot pracht bezat. Luther was zoo gelukkig niet van in hare armen te sterven, omdat zij zich, bij zijn overlijden te Eisleben, in Wittenberg bevond. Zij zelve stierf te Torgau in het jaar 1552. BORAX, (Zie Borium.) BOHAXZUUR. (Zie Borium.) BORD A (Juak-Ciiaulus), geboren te Dax (Gascogne), den 4lt;i»i' Mei 1733, overleden te Parijs den 20slcn Fcbruarij 1799. Hij is beroemd als wiskundige, en beeft in de beide betrekkingen van ingenieur en van officier bij de Fransche marine, die hij achtervolgens vervulde, belangrijke diensten aan zijn vaderland en aan de wetenschap bewezen. Na zijne opleiding aan do polytechnische school te la Floche genoten te hebben , trad hij nog zeer jong zijnde in dienst bij het wapen der Genie, en was, als Aide-dc-Camp van den maarschalk Maillebois, tegenwoordig bij den veldslag van Hastenbeck (1757). Het vorige jaar was hij reeds tot lid van de academie der weten- |
IVI)
|
sclmppon to Parijs benoemd, ten gevolge van een door hum daar voorgedragen: Mümoire sur le mouvement des projectiles. Toen de veMtogt afgeloopen was, ging hij over bij de marine en wijdde zieli geheel toe aan do beoefening der zeevaartkunde. In 1768 deed hij zijn eersten zeetogt. Drie jaar later (1771) werd hem door do Franseho aeademie van wetenschappen opgedragen, de plaatsbepaling van eenige punten en het onderzoek der bruikbaarheid van tijdmeters tot lengtebepaling, waartoe hij zich met Verdun en Pingré, die mede benoemd waren, op het fregat la Flore naar America inscheepte. Gedurende de jaren 1774 en 1775, bezocht hij met hetzelfde doel de Azorische en Kaapver-dische eilanden, alsmede de kust van Africa. Als blijk van goedkeuring voordo volbragte zendingen, werd hij in 1775 tot luitenant ter zee der lst0 klasse (lieutenant de vaissecui) benoemd. Op zijn togt naar tie Canarische eilanden, die het daarop volgend jaar plants had mot het doel om die eilanden, waarvan de ligging zeer slecht bepaald was, in kaart te brengen, deed hij zich wederom zoor gunstig kennen, door de wijze waarop hij zijne waarnemingen bewerkstelligde, en waardoor hij eene werkelijk hoogeru naauw-keurigheid verkreeg, dan de tot hiertoe gebezigde handelwijzen toelieten. De door hom vervaardigde kaart der Canarische eilanden en der daar tegenover liggende Africaansche kust, mag als zeer voortreffelijk geroomd worden. Hij verzelde in 1777 en 1778 don graaf d'Estaing op zijne zeetogtcn om de Engelschen afbreuk te doen, en klom daarbij op tot den rang van sehout-bij-nacht. Als zoodanig werd hom in 1782 het bevel opgedragen over de linieschepen le Guerrier en le Solitaire, waarmede een corps landtroepen naar Martinique moest ovorgebragt worden. Op don terugtogt had hij eene ontmoeting mot een Engelseh smaldeel, dat hot zijne merkbaar in sterkte overtrof; na een heldhaftig gevecht was hij gedwongen zich over te geven , en word als krijgsgevangen naar Engeland gevoerd. Zijne vormaardheid, beide als schoepsvoogd en als geleerde, deed hem door don vijand met onderscheiding behandelen, en was oorzaak dat hij na een kortstondig verblijf in Engeland, onder voorwaarde van niet meer in dien oorlog te dienen, ontslagen en naar Frankrijk teruggezonden werd. In 1792 werd hem door het Franseho gouvernement opgedragen om in vereeniging met Mcehain cn Delambre den boog des moridiaans van Duinkerken tot Barcelona te meten, met oogmerk de uitgestrektheid van don clliptisehen meridiaan des aardbols, zoo naauwkenrig mogelijk te loeren kennen, ten einde deze ten grondslag te siellen aan alle maten en gewigten. liij deze belangrijke operatie heeft men gebruik gemaakt van den reflectie-cirkel van Uorda. Dit voortreffelijk werktuig (later door de meer volkomen prisma-cirkels wederom overtroffen) , is uitgevonden door een Engelseh sterrekundigo Tobias Mayer, doch in zulk eene mate door Borda verbeterd, dat algemeen daaraan den naam dos laatstgenoemden gegeven wordt. De genoemde wetenschappelijke onderneming is do laatste geweest, waaraan door Borda deelgenomen is: zij werd eerst in het jaar 1799, waarin hij in zes-en-zestig jarigen ouderdom overleed, voleindigd. De werken, die wij van Borda bezitten, zijn: Mémoires sur le mouvement des projectiles, 1750; sur la resistance desjluides; sur lu meilleure forme u douner aux vannes des roues hydraxdiques et aux roues elles-mêmes; sur la théorie des projectiles, en ayant égard a la resistance de Fair; sur le calcid des variations; Voyage fait par ordre du roi, en 1771 el n'ï2, pour verifier Vutilité de plusieurs méthodes et Instruments, servant a déterminer la latitude et la longitude, tant du vaisseau que des cótes, Hes, et écueils qu'on recommit, sulvi de recherches pour rectifier les cartes liydrographiques, par MM. Borda, Pingré et Verdun de la Crenne, 2 v.; Description dn cercle de reflexion, 1778; Tables des lojarithmes, des sinus, sécantes et tangentes, sxdvant Ui division du quart de cercle en cent degrés, revues, augmentées et puhliées par M. Delumbre, 1804. Biot zegt, in eone notice sur Borda, Mémoires de VAcademie des sciences, t. IV. o. a.: „L'époque a laquelle il a publié ses observations, doit étre regardée comme celle oh les mnrinsfrancais ont aban-donné les routines de I'ignorance, pour se guider par le flambeau d'une science exacte.quot; |
BORDEAUX. De hoofdstad van de provincie Guienne, volgens de oude, en van hot departement Gironde, volgens de jongste verdeeling van Frankrijk, aan den oever van de Garonne; eene dor grootste en schoonste handeldrijvende steden des rijks, eene haven bezittende, die een uitmuntend schoon gezigt oplevert. Deze stad is do voorname stapolplams der wijnen, welke uit Frankrijk naar buitenslands gezonden worden , cn telde voor de omwenteling, waarbij zij veel geleden hooft, 200,000; doch thans niet moer dan 120,000 inwoners. Zij heeft eene universiteit, die in 1411 gesticht werd; eene academie van wetenschappen, en eono andere voor beeldende kunsten; benovens oenen schouwburg, welke een der grootste van alle nieuwere schouwburgen is. In do kerk der Barrevootors ziet men de graftombe van Montaigne. Ook vindt men in Bordeaux overblijfsels van Romoinsche oudheden, on in do nabuurschap ligt hot slot de la Brede, waarop Montesquieu loofde en stierf. BORDEAUX-WIJN. Zoo noemt men niet alleen den wijn , welke in den omtrek van deze stad, maar over het geheel, die in de oude provincie Guiennc gewonnen wordt. Men heeft roodo en witte soorten. Onder de eerste zijn de meest bekende: de Margaux, Haut-Brion , Graves, Medoc, Loignon, Pontac enz., waarvan de laatste do voortreffelijkste en duurste is. Onder de witte soorten is do Graves de kostbaarste, en heeft men voorts Blayect Bourg, Rion, Sorons, Farques en andere. Onder de Graves-wijnen worden die van Haut-Brion, Mcrignae, Pessao, Loignon enz. hot meest gezocht; en onderdo Medoc-soorten, de Lafitte, Latour en Margaux. Onder den naam van Bordeaux-wijnen begrijpt men ook nog verscheidene Hooglandseho, als: do Caillae , Bergerac, St. Foi, Frontignao, Cahors en do Muskadel van Beziers. Zij maken don belangrijksten tak van don Fransehen wijnhandel uit; want men rekent, dat er, zelfs in middelmatige jaren, meer dan 100,000 okshoofden worden uitgevoerd. BORDIER-MARCET CG-A.J, werktuigkundige, geboren te Gcnève, overleden te Parijs, 1835. Hij was leerling en opvolger van Argand, de bekende uitvinder eoiier laniponsoort, die later zijn naam ontving. Bordier hoeft zieh zoor tcogolegd om de wijze van verlichting te verbeteren, waarbij liij van zijne wetenschappelijke vorming en zijn aanlog onmiskenbare blijken gegeven heeft. Wij bezitten van hem twee werken: la Pnrahole soumise a Vart ou essai sur la catoptrique de Véclairage, descriptif des nouvelles combinaisons', Proprietés de la parabole appliqiiées au systcme d'éclai-rage économique a grands eff'ets, Paris 1819 ; Notice descriptive d'un fanal a double aspect, pour un phare u feu mobile, de ses effats catoptriques et de ses avantages, Paris 1822. BORDING (Jacob) , een beroemd geneesheor uit de XVI110 eeuw, geboren te Antwerpen in 1511. Hij studeerde te Parijs en Montpellier cn promoveerde to Bologna. Om hot geloof uit zijne geboonestad geweken, waar hij do geneeskunde oefende, vlugttc hij naar Hamburg en werd later hoogleeraar in de geneeskunde te Rostoek en lijfarts van den hertog van Mecklenburg. Van daar naar Koppenhagen in dezelfde betrekking beroepen, overleed hij aldaar in 1560. Over hem cn zijn werken zie verder, do Chalinot, D. III. bl. 330—331. BORDONE (PauisJ , in 1500 to Treviso geboren en den 19lt;lou Januarij 1570 te Venetië gestorven, was leerling van Titiaan; daarna van Giorgione, en verhief zich tot een eigendoimnolijk kunstenaar. Hij schilderde onderwerpen uit den bijbel, portretten, landschappen en allegorien , vermeed daarin de strengere opvatting van Giorgione, om zich later moor aan deu stijl van Titiaan aan te sluiten, mot wiens werken de zijne dikwerf verward worden. Bordone onderscheidde zich door oen ongemeen liefelijk koloriet, vooralbij vrouwenportretten. Minder voortreffelijk zijn zijne groote zamonstellingen, welke dikwerf iets van de zinnelijk geestige opvatting van Coreggio hebben, zonder diens naïveteit te bezitten; ook daarin munten weder de hoofden uit. Toch zijn die za-menstellingen oorspronkelijk; de teekening is edel. Hij schilderde veel voor zijne geboorteplaats en hare omgeving, werd naar Frankrijk geroepen, om er aan het hof van Frans I portretten to vervaardigen en zette zich na zijne terugkomst te Venetië neder. In het museum te Berlijn vindt men drie , in dat te Dresden twee schilderijen van dezen meester. De pinnkotheok le Munchon bevat van hem, het portret van de sohoono Viola, dc dochter van Palma Vccchio, hetwelk hij meermalen vervaardigde; de galerij Lenchtonberg, „hot afscheid van Jezus en zijne moeder.quot; In het Belvedere en in de galerij Esterhazy te Weonen vindt men vele heerlijke portretten van zijne hand, even als in de galerij Man-frini te Venetio cn in verscheidene kabinetten te Florence. In do |
|
Louvro zijn ilric schilderijen van hein, in ilc kruiskerk te Bolluiio „een H. Sebnstiaan quot;; in de S. Celso te Milium „de madonna met den 11- Hieronymus in een heerlijk landschapquot;, doch zijn voortreffelijkst werk wordt gerekend de schilderij te zijn, welke thans in de Academie te Venetië berust, en „den vissoherquot; voorstelt, „die den ring van den Doge wedergeeftquot;, terwijl als de rijkste van gedachten, „de Sibille van Tiburquot; geroemd wordt, welke tevens heerlijk van koloriet is en niet anderen zijner hand, in liet paleis Pitti berust. Behalve in de Bridgewater-Galerij te Londen, vindt men in vele kabinetten van Engeland schilderijen van dezen beroemden meester. Zijn monogram is BORDURE (Linibus, Boordsel of Rand), is een der eervolle brisures in do wapenkunde. Naar den regel moet zij het zesde gedeelte van het schild beslaan. Is in het wapen geen ander teeken voorhanden, zoo als in de wapens van Wastines, Lord Holland, Baron Kemphert, Nottesheim en anderen, dan kan men noode do bordure voor eene brisure aanzien. Bij de Spanjaarden wordt zij veel gebruikt om de jongere zonen te onderscheiden. De bordure is of eenvoudig, van kleur op metaal of metaal op kleur, of danchée (dentelée) of engrêlee, zoo als in het wapen van Merode, of wel componnée of contre-cornponnée of echiquetéo of nuagee. Zie omtrent de beteekenis dezer termen do verschillende artikelen afzonderlijk. BOREAS. De noordoosten wind, die over de Thracische gebergten naar Griekenland waait, wordtin de fabelleer voorgesteld als zoon van Astraeus en van Eos of Aurora, hij is dus broeder van Notus , Zephyrus en Hesperus en hij woont in eene grot van het Tracische Haemus-gebergte. Hij schaakte de dochter van den Atheenschen koning Ercchtheus, Orithyia, bij welke hij Zetes en Calais, die symbolen der snelheid waren, benevens Cleopatra, later gemalin van Phincus verwekte, Boreas word gevleugeld met slangenstaarten in plaats van voeten voorgesteld. In Athene stichtte men een tempel hem tereere, omdat hij de Perzische schepen in den oorlog tegen Xerxes had vernield en to Megalopolis werden jaarlijksche feesten ter zijner core gevierd, omdat hij eenmaal de Megalopolitanen tegen de Spartanen had bijgestaan. BOUELLUS (Jon. Alphonsus), een zeer beroemd geneesheer te Napels in 1608 geboren, hoogleeraar in de wiskunde te Pisa. Zijne laatste levensjaren heeft hij te Rome doorgebragt, waar hij bij de koningin Christina van Zweden in groote gunst stond. Hij overleed in 1679. Zijne schriften over de geneeskunde zijn: Judicium de. usu renum, achter de Exercilatio anatomica de slructura et usurenum van Bellinus, Florent. 1662 4°, Argent. 1664 8». Vooral beroemd is zijn werk de Motu animalium. Rome 1680, d. 1 4°; ook in de Bibl, auct. van Maugetus, Gcnevae 1685 folio. Hij is de eerste geweest, die eene theorie van den loop der wachters van Jupiter heeft gegeven, BORELLUS(Petrus), gewoon lijfarts van Lodcwijk denXIVdon overleden in 1689. Zijn werk de vero Telescopii inventoro cum brevi omnium conspiciliorum historia; accessit etiam centuria observationttpi nncroscopicarum, Hagac Com. 1655 4°, is voor de geschiedenis van de uitvinding der verrekijkers en microscopen van gewigt. De brief van Willem Boreel, toenmaals gezant van onzen staat aan het Fransche hof, aan Borellus, in dit werk opgenomen is belangrijk. Zie prof. Harting, Het Microskoop, des zelfs gebruik , yesc/iie-denis en tegenwoordige toestand, D.III. Utrecht 1850 8°. bl. 24 vlg. BORGER (Elias Anne), een der geleerdste mannen en uit-stekendste vernufien, die ons vaderland immer te voorschijn bragt, werd den 26sten February 1784 in het dorp de Jourc in Vriesland geboren. Zijn ongemeene aanleg en onverzadelijke weetgierigheid openbaarden zich reeds vroeg, en wekten den heer M. van den Acker, mcd. doctor en notaris ter genoemder plaatse op, om hem in de eerste beginselen van het Latijn te onderwijzen. Op zijn dertiende jaar werd hij, ter voortzetting dezer oefeningen en het aanleeren der Griekscho taal, aan de zorg van don predikant te Langeweer aanbevolen; op zijn zeventiende kwam hij te Leyden , om zich aan de hoogeschool aldaar in de Godgeleerdheid te oefenen. Zijne bekwaamheden deden hem weldra door zijne leermeesters en bijzonder door den verdienstelijken J. van Voorst onderscheiden, die zich boven anderen beijverde om hem ter volkomene 11. |
ontwikkeling van het voortreffelijke en uitmuntende dat in hem was, met raad en daad behulpzaam te zijn. Na eene oefening van 6 jaren verkreeg hij, in Junij van 1807, met ongomoonen luister, do waardigheid van doctor in de Godgeleerdheid , ten gevolge der openbare verdediging van eene academische verhandeling, behol-zendo eene uitlegging van Paulus' brief aan de Galaten , welke om de zeldzame belezenheid, ongemeene schranderheid en oordeelkunde, daarin ten toon gespreid, ook den geleerdsten en ge-oefendsten uitlegger der li. Schrift tot eere zoude verstrekken. Curatoren der Loydsche hoogeschool waren terstond bedacht om te zorgen, dat een jongeling van zoo uitstekenden aanleg en zeldzame geleerdheid, niet door eene beroeping naar elders voor haar verloren mogt gaan en stelden hem ten dien einde, nog dat zelfdo jaar, tot lector in de gewijde uitlegkunde aan. Dezen post bekleedde hij tot aan de inlijving der Loydsche academie in de Fransche universiteit, het gevolg onzer nootlottige verconiging met Frankrijk in 1811, toen hij ondereen' anderen titel aan de Theologische faculteit werd toegevoegd. Na 1813, werd hij tot buitengewoon hoogleeraar in de Godgeleerdheid aangesteld, en ter gelegenheid van de invoering der nieuwe wet op het hooger onderwijs in 1815, tot gewoon hoogleeraar bevorderd. Twee jaar later verwisselde hij dezen post met dien van gewoon hoogleeraar der historie en oude letterkunde. Beide academische waardigheden bekleedde hij met ongemeenen roem en tot groot nut zijner leerlingen ; maar hij verrijkte ook de geletterde wereld telkens met schriften , die zoo om hunnen inhoud als stijl, hoogst voortreffelijk mogen genoemd worden. Tweemaal werd hij door Teylers Godgeleerd genootschap met den gouden eerepenning bekroond: eerst wegens eene Latijnsehe verhandeling tot wederlegging van het gevoelen van Eberhard omtrent den oorsprong des Christendoms; daarna wegens eene verhandeling over het Mysticismus, welke later ook afzonderlijk met eene hoogstmerkwaardige voorrede, door hem werd uitgegeven. Bij de maatschappij der wetenschappen te Haarlem werd hem mede tweemaal het eermetaal toegekend, eens voor een Latijnsch vertoog over het pragmatisch voordragen der geschiedenis, dat mede afzonderlijk gedrukt is; daarna voor eene, insgelijks in het Latijn gestelde verhandeling over de vraag : of men de oude historieschrijvers in het invlechten van verdichte redevoeringen in het geschiedverhaal mag navolgen. Goeno mindere toejuiching dan de genoemde schriften vond bij bevoogde rogters, zijn voortreffelijke Commentarius over het Evangelie van Joannes, uitgegeven onder den titel: De constanti et aequabili Jesu Christi indole, doc trina ac docendi ratione, sive commentationcs de Euangelio Joannis cum Matthaei, Marei et Lucae Euangeliis comparato Pars I, welk eerste deel nimmer door een tweede gevolgd werd. Ook zijne academische redevoeringen met name: Oratio de modesto ac prudenti sacrarum litter arum interpre te, ter aanvaarding van het lectoraat in de gewijde uitlegkunde gehouden; en zijne Oratio de Historiae doctoie, Providentiae divinac ad ministro, waarmede hij het gewoon hoogleeraarambt in de geschiedenis en oude letterkunde aanvaardde, leveren schoone proeven, zoo van zijne grondige geleerdheid, als van den zuiveren en hoogstbevalligen Latijnschen stijl, dien hij zich had eigen gemaakt. Niet minder gelukkig wist hij in de moedertaal de pen te voeren. Blijken hiervan dragen de door hem uitgegevene Leerredenen, welke door rijkdom en belangrijkheid van denkbeelden en inhoud evenzeer, als door kundigheid en levendigheid van voordragt en door eene hem bijzonder kenmerkende welsprekendheid uitmunten en die, na zijn overlijden, nog met een' tweeden bundel vermeerderd werden. Ook als Nederduitsch dichter heeft hij uitstekende verdiensten en spreidt hij een oorspronkelijk vernuft ten toon. Borger overleed den 12dcn October 1820, nog slechts 36 jaren oud. Zijne ziekte en dood werden zoo niet geheel, althans grootendeels veroorzaakt door de zware ramp, welke hem bij herhaling in het verlies eener tcederlijk geliefde echtgenoote trof. Op den 31sten Julij 1814 in den echt getreden met Abrahamina van der Moulen, zag hij deze hoogst gelukkige verbindtenis reeds op den le^'1 Junij 1815, weinige dagen nadat zij hem eenen zoon geschonken had, door haren dood verbroken. Het geleden verlies mogt hij in den jare 1819 hersteld zien door een tweede huwelijk met Cornelia Scheltema; doch ook deze echtgenoote werd binnen het jaar, na het ter wereld brengen van eene dochter, die nog voor hare moedor 16 |
BOK
122
|
in orlooil, door den dood aan hem ontrukt. Hij bragt ann deze een waardig offer in zijnen hoogst autidoenlijken lierzang; .'Ion den llijn, die tegelijk zijn zwanenzang was. Nog voor liet einde toch van hetzelfde jaar overleed hij. BORGHESH DE VILLA, lilt schoone landgoed , den prins van Borghese toohehoorende, ligt niet ver van Rome, en was vroeger inzonderheid beroemd wegens de nitmunteude verzameling vim oudheden, die aldaar gevonden werd, en waaronder do beroemde Borghesische strijder, de Hermaphrodiet uit den tuin van Salns-tlus, hot standbeeld van Silenus, de stervende Seneca, (of liever oen slaaf in het bad) Amor en Psyche en meer anderen uitmuntten. In het jaar 1811 gaf do prins van Borghese, die in 1803 aan Pauline, weduwe van den generaal Leolerc en zuster van Bonaparte, huwde, al deze kunststukken aan dezen zijnen schoonbroeder over, die zonaar Parijs in het groote museum liet ovorbrongon, waar zij zich nog tegenwoordig bevinden; terwijl men in 1813, bij do teruggave van kunststukken aan andere landen toebehoo-rende, deze als niet veroverd maar gekocht heelt aangemerkt. BORG IA. (Zie Alexander VI.) BOBGONOIË of BÜRGONDIÈ {Fransch Bouiioognk) was voormaals een koningrijk, later een graafschap en hertogdom , dat zeer uitgestrekt was oneen gedeelte besloeg van Zwitserland, Savoije, Uauphinó, het Prancbe-Comté, Lotharingen, den Elsas en een gedeelte van Uelgië. De Borgondische vorsten waren in de middeleeuwen zeer aanzienlijk en magtig. Do mansstam In 1477 met Karei den Stouten uitgestorven zijnde, behuwde Maxi-miliaan van Oostenrijk met diens dochter wel oen groot deel van diens uitgestrekte bezittingen, maar het eigenlijke Borgondië en al wat overigons van Kareis staten in Frankrijk lag, eigende Lodewijk de XI1111 der Eranscho kroon toe; doch het Francho-Conité werd eerst door Lodewijk don XIVdoquot;, op hot einde der XVIII110 eeuw, met Frankrijk vereonigd, waardoor ook zelfs de naam van Borgondische kroits verdween. BORIUM. Dit enkelvoudige ligchaam komt in de natuur slechts in ééne verbinding met zuurstof, bekend als boraxzuur, voor en werd daaruit in 1808 voor do eerste maal afgeseheiden. Men kan het verkrijgen door boraxzuur sterk te verhitten, ten einde het hydraatwator te verwijderen, de gosmoltou massa tot poeder te brengen en dit met kalium in eene glazen buis, welke aan hei oene einde gesloten is, te verwarmen. Hierbij vcreenigt zich de zuurstof van een gedeelte van het boraxzuur met het kalium tot kali, welke dan met een ander gedeelte van het zuur boraxzuro kali vormt, terwijl het borium vrij blijft en door behandeling mot water kan worden afgezonderd. In dien toestand is het een bruin poeder, dat in een' stroom van waterstofgas tot roodgloeihitte verwarmd, niet smolt, maar in den dampkring verhit met bot verschijnsel van vuur tot boraxzuur overgaat. Het boraxzuur komt spaarzaam als zoodanig in do natuur voor; rijkelijk echter in vereeniging met natron, als dubbelboraxzure natron, welke reeds in de oudsto tijden bekend was onder do benaming van Tinkal, nu echter meer algemeen den naam van borax voert. In eenige vuleanische stroken van Toscane, do maremmen genaamd, ontwikkelen zich uit den bodem gasatroomen, suffwni, welke geringe hoeveelheden boraxzuur bevatten. Deze gassen worden in gemetselde bekkens in water geleid, ten einde het boraxzuur op te lossen; de geeoneentreerde oplossingen leveren door verdamping boraxzuur, dat gezuiverd zijnde, dient tot bereiding van borax, en ook wol gebezigd wordt bij do vervaardiging van glas, glazuren en stearine-kaarsen. Het zuivere boraxzuur vormt glinsterende, kleurloozo, sohubvormige kristallen, welke door sterke verhitting tot oene naar glas gelijkende massa smelten, terwijl daarbij het kristal- en hydraatwator worden uitgedreven; bet heeft slechts eenen flaauwzuren smaak en kleurt lakmoespapier lichtrood. In warm water lost het voel gemakkelijker op dan in koud; ook in wijngeest is bot oplosbaar en deze oplossing verbrandt met eene fraai groene vlam, hetgeen oene zoor karakteristieke eigenschap is. Dit zuur behoort bij don gewonen warmtegraad tot de zwakke zuren, maar drijft bij de gloeihitte de moeste, vooi vorvlugtiging vatbare zuren uit hunne zouten en vormt dan tevens smeltbare verbindingen; wegens deze eigenschap is de borax een belangrijk hcrkenmiddel bij de onderzoekingen voor de blaaspijp. Hel boraxzuur vereenigt zich in verschillende verhoudingen met de alkaliën , daarmede zouten vormende, welke eene alkalische reactie toonen en in water oplosbaar zijn; do overige boraxzuro zouten zijn moeijelijk of niet oplosbaar in water. De belangrijkste alkalische verbinding van het boraxzuur is eene met natron, de dubbelboraxzure natron of borax. |
Do borax komt natuurlijk voor in bet water van sommige meren van Tartarije, Sina en Thibet, en wordt door verdamping daaruit verkregen ; deze ruwe borax komt dan uitwendig mot eene vette stof bestreken, in den handel onder do benaming van Tinkal; het zuiveren van dezen borax, het raffineren, maakte eertijds voornamelijk te Amsterdam en te Venetië een hoofdtak der industrie uit; nu oehter wordt een groot gedeelte van den in den handel voorkomenden borax kunstmatig uit boraxzuur en koolzure natron bereid, terwijl bot raffineren zich ook naar andere hinden heeft verplaatst. De gezuiverde borax komt in twee kristalvormen voor, namelijk zuilvormig en als octaëders ; de eerste bevatten 47quot;/o, de andere slechts ;tOu/o kristalwater; de zuilvormig gekristalliseerde is do moest gebruikelijke. Deze is in twee doelen kokend en in twaalf' doelen koud water oplosbaar; de oplossing reageert duidelijk alkalisch; door verhitting smolt hij in zijn kristalwater, maar zwelt daarna spoedig op, en blijft dan in den toestand vau eene zoor porouse, broze massa; door deze bewerking verliest hij al zijn water on is als zoodanig bekend onder de benaming van gebrande borax. Bij oene nog sterkere verhitting, bijv. voor de vlam van de blaaspijp, smelt de watervrije borax tot eene taaijo vloeistof, welke bij de bekoeling niet kristalliseert, maar zich als eene heldere, naar glas gelijkende massa voordoet. Dit boraxglas lost, bij storko verhitting, do moeste metaaloxydon op, daarbij tevens karakteristieke kleuren aannemende, waardoor het zich den scheikundige als een belangrijk herkenningsmiddel voor do onderscheiding dor versebillonde metalen aanbeveelt. Deze eigonsebap van den borax, namelijk het oplossen van metaaloxydon, is ook nog belangrijk voor de metallurgie, want zij geeft daardoor in don borax een middel aan do hand om metaalvlakkon door tusschenplaatsing van een ander metaal of metaalmengsel te vorconigen ofte solderen, zoo als men inliet dagelijksch loven zegt. Daar deze bewerking bij eonen zoor hoogen warmtegraad en onder den invloed van don dampkring moot gosoliiedon , zoo worden daardoor hot soldeersel en het te solderen motaal alligt gooxydeord; do bijvoeging van borax noemt echter dit ongerief weg, én door bet gevornide oxyde op te lossen, ën door do metaalvlakkon mot een dun gesmolten laagje te bedekken en voor verdere oxydatio te vrijwaren: vooral bij het solderen van goud en zilver vindt do borax zijne aanwending. BOKMIO of WORMS, ecu stadje in de Lombardysche provincie Sondrio in hot Adda-dal, tor plaatse waar dc Fradolfo zich met do Adda vereenigt, gelegen op eene hoogte van 3860 voel, heeft 2000 inwoners on drijft een sterkon transito-handel. Do in den omstreek golegone baden van San Martino werden reeds door Cassiodortis geprezen. Bormio was do hoofdstad van het Wormsor graafschap, dat eerst aan de bisschoppen van Churkwam, daarna aan de hertogen van Milaan, vervolgons aan Graubündten, zich later aansloot aan de Cisalpynsoho republiek, daarna aan hot koningrijk Italië en in 1814 aan Oostenrijk afgestaan word. BORN (Ionaz , Edlbu von). Deze beroemde natuurkundige, don 26sl011 December 1742 te Carlsburg in Zevenborgen geboren cn den 28slen Augustus 1791 gestorven , bezat buitengewone geestvorniogoiis, verstond en sprak de meeste Kuropesehe talon, en was zeer bedreven inde mineralogie (dolfstofkundo), welke zijne hoofdstudie was. Hij verwierf don grootsten roem, door de verbetering en uitbreiding der wijze van amalgatie (zie Amalyamci) waarover hij eon gewigtig werk uitgaf, onderden titel; Veberdas Anquicken der gold- mul silberhalüyen Erze, liohsteine, Schwarz-kupfer mid Uütten-speise, Weenon 178fi. Van Born was in 1776 aangesteld aan het naturaliën-oabinet te Woenon, waarvan bij een gedeelie beschreef onder don titel; Index rernm naluraliwn Musei Vindobonensis, Weenon 1778. Ook gaf'hij een paar zoor geestige satiren in hot licht, namelijk die Staalsperücke, Weenen 1771, en Joannis P/iyaiopluli Specimen Monacholoyiae methodo fjnnaeana, Weenon 1783. BÖRNE (Lüdwio), vroeger Baruch genoemd, welken naam hij met dien van Börne verwisselde, toon hij tot do Evangelisch-lutber-sehe kerk overging. Hij werd den IS11™ Mei 1786 te Frankfort aan don Main uit |
BOH
|
Joods die ouders geboren, verkreeg eeno geleerde opvoeding, studeerde te Berlijn en te Malle in de medicijnen, liet ze in 1807 varen en wijdde zich te Heidelberg en Giessen aan de staatswetenschappen. Na voleindigde studiën werd hij politie-aetuarius in zijne vaderstad , kreeg later zijn pensioen, waarna hij als privaatge-leerdc eerst te Frankfort, later te Parijs leefde. Zijne kleine .staatkundige en kritische opstellen, schetsen en schilderingen, die allen tintelen van vernuft, doch wier geestige zetten wel eens wat al te scherp zijn, verschenen te zamen onder den titel van Gesammelte Schriften von Ludwig Börne, 1—10 Th. Hamburg 1829—1831; II —14° Th. Paris 1833—34. De laatste zes deelen ook onder den citel, Briefe aus Paris. Zeer verschillend worden zijne schriften beoordeeld. De een verheft ze ten hemel, de ander spreekt er met de hoogste afkeuring van. De Wage en Zeitschwinyen deden hem als een geestrijk doch scherp criticus, maar vooral als een diepdenkend staatsman kennen. Zijne Denkrede aiif Jean Paul*, Henrielte Sonnlagin Frankfurt, Der ewige Jude, kenmerken zich door diepte van gevoel, schitterenden stijl, geest en luim. Vooral waren het zijne Brief e aus Paris en zijn mit Keulen die, daar hij niets verschoonde en onverschrokken om zich heen sloeg, hem vele vijanden berokkenden. BORNEO, een der Sunda-eilanden, ligt tusschen 109° en 119° oosterlengte van Greenwich, en tusschen 4° 7' zuider en 6° 21' noorderbreedte. In het westen wordt het bespoeld door de Sinesche zee, in het noorden door dezelfde en de Solosche zee, in het oosten door de Celebesche en de straat van Makassar en in het zuiden door de Soendasche of Javaansche zee. Het eiland wordt berekend op 25.600 Q mijlen en zes millioen inwoners, waarvan 2,500,000 onder Nederlandsch gezag leven. De hitte is er niet zoo drukkend, als de ligging zou doen vermoeden. Daar de Kuropeanen zich nog niet verder dan 10 of 12 mijlen van de kust binnenwaarts in het land gewaagd hebben, is er omtrent het binnenland niets met zekerheid te zeggen. Borneo is met uitgestrekte overoude wouden bedekt, waarin de grootste apensoort, de orang-oetan, tijgers, panters, luipaarden, rhinocerossen, benevens vele zwijnen en herten leven. De wateren wemelen er van visschen en kaaimannen en de lucht van insecten. Onder de delfstoffen treft men er aan: syeniet, graniet, dioriet, serpentijn, porphier, diamant (men heeft er steenen van 30 en 40 karaat aangetroffen) goud, platina, antimonium, zink, ijzer en anderen. De oorspronkelijke bevolking wordt verdeeld in vier of vijf ondersclieidene stammen; namelijk de Dajakkers in het westen; de Idaners ten noorden; waarschijnlijk uit Sina afkomstig; op de oostkust de Tidongers, welke naar men meent, van denzelfden oorsprong zijn als de bevolking van Celebes; eindelijk ten zuiden de Beadjous en de Uan-jerezen. Voorts zijn er vele Maleijers en Sinezen. De inlandsche bevolking leeft meest van hetgeen de natuur in weelderigheid oplevert en voornamelijk van de opbrengst van jagt en vischvangst. Op enkele punten des eilands zijn de Borneoten meuschen-eters. Godsdienst bestaat er niet veel; onder de kustbewoners treft men meestal Mohammedanen aan. Er zijn op Borneo van Nederland onafhankelijke en aan Nederland onderworpen staten. Onder de eersten bekleedt de voornaamste plaats het liijk Borneo of Borneo proper, dat door een Sultan geregeerd wordt. In 1627 kwamen de Portugezen op dit eiland, maar mogten zich eerst in 1690 te Banjermassing nederzetten en werden weldra door verraad en moord weder verdreven. Den Hollanders gelukte het met den vorst van Banjermassing een handelsverdrag te sluiten, in 1643 een fort en eene factorij bij het dorp Tatis, en in 1778 eene tweede te Pontianak en sedert nog eenige anderen aan te leggen. De pogingen der Engelschen in 1702 en 1774 om zich op Borneo te vestigen waren vruchteloos. Na het jaar 1816 heeft het Nederland-sche Bestuur van Java, ten verzoeke der vorsten van de zuid- en westkust, de vroegere betrekkingen aldaar hernieuwd. Het gezag van Nederland schijnt er tegenwoordig zoo veel te hechter gevestigd, als de vorsten zelve de overtuiging hebben van te kunnen rekenen op bescherming tegen weerbarstige grooten ofwel tegen heerschzuchtige of muitzieke vreemdelingen. In 1838 heeft zich te Sarawak op Borneo een Engelschman nedergezet, James Brooke genaamd, die in 1846 den titel van sultan heeft aangenomen. Dit geschiedde zonder medewerking der Engelsche regering. |
BOKNOE, een magtig rijk in den Soedan in middel-Africa, is begrensd ten noorden door de woestijn en Kanem, ten oosten door Begarmi, ten zuiden door Mandara, ten westen door Hoessa. De opgaven omtrent de grootte zijn niet te vertrouwen, doch men schat die algemeen op eene uitgestrektheid van 15—16.000 □ mij-en en het getal inwoners op 2 millioen. Het land is geheel vlak behalve ten zuiden, waar zich eenige bergen verheffen; de voornaamste rivieren zijn de Schary en de Yeu, welke beide zich in het groote meer Tschad storten. De warmte van het klimaat wordt op eene merkwaardige wijze door winden die uit de woestijn komen, getemperd. De grond levert rijkelijk maïs, gierst, gerst, rijst en boonen benevens katoen en indigo. Behalve de tamme dieren als paarden, buffels, runderen, olifanten en schapen, treft men er allerlei wild gedierte aan als leeuwen, panters; voorts vele slangen en krokodillen. Het grootste gedeelte der inwoners belijdt het Islamismus; handel is er weinig, zoo men den slavenhandel uitzondert; de nijverheid bepaalt zich bij veeteelt, katoenwever! en verwen. Behalve het Arabisch wordt er het Bornoesch in negen verschillende dialecten gesproken. De regering is absoluut en de krijgsmagt naar verhouding zeer groot. Verg. Burckhardt, Travels in Nubia, Lond. 1819; Denham and Clapperton, Narrative of Travels and Discoveries in northern and Central-Africa, Lond. 1826; Hodgson, Notes on northern Africa, the Sahara and Soudan, Nieuw-York 1841; Cooley, the Necjrolands of the Aiabs, Lond. 1841. BORNSCHEIN (Joiiann Eunst Danicl) werd den 20sten Julij 1774 te Prettin geboren, studeerde van 1793 — 97 te Wittenberg, leefde van 1799—1800 te Leipzig als boekhandelaar, was vervolgens als corrector werkzaam en zette zich in 1802 als pri-vaatgeleerde te Gera neder, waar hij in kunst handelde en een toenmalig weekblad uitgaf. Tot zijne schriften hehooren: Aben-theuerdes Herrnvon Lummel auf fAimmelsdorf 2 Th.; Antonia de lie R o acini, 2 Thle; Des Pfavrers Tochtervon Taubenhain; Der Seer au b er Kiiniy; Koronata; Bella und Klarissa Fonti, 2 Thl.; Der Ilundssattler, 2 Thl; IIarvaden, 2 Thl; Die Aebtissin zu St. Inigo, 2 Thl; Der Bund der Geheimen; Ueber Bestrafung der Verbrecher, Essenberg 1804; IFm. Gemalde des franz. Kaiserthums, 1 Th. Leipzig 1807 ; Ge-schichte der lutherischen Kirch e n ref'ormn tion, Lobenstein 1805 n. A. 1817; Geschichte von Polen, Leipzig 1808; Geschichte unseres deut-schen Vaterlandes, 1—3 Th. 1803—1804, 4r Th., Gera 1706, 5r Th., Gera 1810; Geschichte der französischen Revolution, 2 Bd., Gera 1804; Leben und Thaten des Generals Bonaparte, Gera. Leben und Thaten der Madame Bonaparte; Leben, That en und Charak-terzuge Östreich. Feldherrn , Wien; Kleine Todten-Stafette, Leipz. 1806—1807. BORRI (Josephus Fuanciscus) ook Burrhus genaamd. Een man, die als alchemist en geneesheer in de XVII110 eeuw groot opzien gebaard heeft. Te Milaan in 1616 geboren, overleed hij te Rome in 1695, 79 jaren oud, in de gevangenis, waarin hij zijne leerstellingen had afgezworen. Hij heeft in vele steden gewoond en onder anderen te Amsterdam, waar hij op een grooten voet leefde en altijd in een karos reed, iets dat toen nog niet algemeen was en groote opspraak verwekte. Schrijvers van dien tijd vermelden wonderlijke dingen van hem. Zie over hem Bayle op het woord. Verg. Kestner, Med. Gel. Lex. in v. BORRICHIUS (Olaus) , een beroemd geneesheer uitdeXVIIde eeuw, die ook als philoloog en chemicus groote verdiensten had. Hij was te Borchen bij Rijpen in 1626 geboren en studeerde te Kopenhagen, onder Wormius, Paulli en Thom. Bartholinus. Later deed hij uitgestrekte reizen door Holland, Engeland, Frankrijk, Italië en Duitschland. Hij promoveerde in de geneeskunde te Angers en werd bij zijne terugkomst in 1666 te Kopenhagen als hoogleeraar in de philologie, chemie en botanie benoemd en toen met onderscheidene ambten begiftigd. Hij overleed ongehuwd in 1690, nadat hij van den steen was gesneden, welke ziekte toen zeer algemeen in Europa was. Men heeft van hem De ortu et proyressu Chenxiae, Mafn. 1668 4°; De Herrnetis Aegijptiorum et Chemicorum sapientia, ib. 1674 4°; Divinatio metal-lica, ib. 1677 4°; Conspectus chemicorum illustrium, na zijn dood te Kopenhagen in 1657 in 4° uitgegeven. Zeer vele geneeskundige waarnemingen van hem komen voor in de Acta medicorum Uafnien-sium,di\Q in Lindenius Renovatus, p. 848 seq. naauwkeurig worden vermeld. Men heeft hem ook voor den schrijver van een werkje, pseudoniem uitgegeven, Blottesandaei Deminyius Heautontimoru- |
124
|
menos golioiiden, dat in der tijd veel op/.ien baarde, maar hij zelf heeft in «ijnc brieven aan fiartliülinus ontkend, dat dit boekje door liem was geschreven. BORROMEISCHE EILANDEN. Drie eilanden in Lago-mag-giore, een meer in Opper-Italië, waarvan het grootste gedeelte tot Piemont en hei kleinste tot het Lombardisch koningrijk behoort. Zij ontleenen hunnen naam van do familie Borromeo, welke reeds sedert eeuwen do rijkste landerijen, in de nabijheid van dit meer, in bezit had. Vitaliano Borromeo liet in 1G71 op drie kale rotsen in dit meer tuinaarde brengen en terrassen opmetselen. Hierdoor ontstonden vervolgens deze eilanden, die Isola-bella, Isola-madre, en Isola-superiore, of de' Pescatori, genoemd worden, en waarvan de beide eerste wegens hunne bekoorlijke ligging beroemd zijn. Op Isola-bella staat een fraai kasteel van vier verdiepingen hoog, dat nabij den oever ligt, en eenige maanden door den graaf Borromeo bewoond wordt. De tuinen zijn in den Pranschen smaak, en men vindt er heggen en berceaux van citroen-en limoenboomen; voorts hooge laurier-, als ook mirt-, cn cypressen- eu gianaatboomcn, waarvan de vruch. ten hier rijp worden. BORKOMEO (Caki-o, Graaf) de heilige, geboren den 2(luquot; October 1538 op het kasteel Arona aan het Lago-maggiore, werd reeds opzijn ia11® jaar met een paar abdgen begiftigd. Hij studeerde te Pavia in de regten, promoveerde in 1559 cn werd daarop achtervolgens door zijnen oom Paus Plus den IVdl! tot apostolisch protonotarins, referendaris, cardinaal en aartsbisschop van Milaan benoemd. Van kindschheid af vroom en gestreng tegen zich zeiven, wijdde hij zich met naauwgezetten ijver aan de hem opgedragen betrekkingen. Als legaat over de Bomagna, het landschap Aneona en Bologna, was hem een gedeelte van de pauselijke wereldlijke regering cn als prolector van Portugal, de Oostonrijksche Nederlanden en Zwitserland, gelijk mede der Franciscanen, Canneliten en Malthezer-ridders, een gedeelte der kerkelijke regering van den pauselijken stoel opgedragen. Hij woonde het concilie van ïrente bij en bespoedigde deszelfs zittingen. Ook ondersteunde hij don paus bij zijne bouwplannen en gaf oen groot deel van zijne inkomsten weg tot herstelling en opsiering der kerken van zijn anrtsbisdom. In 15R5 hield hij te Milaan als legatus a latere zijn eerste synode en in bet volgend jaar gaf Plus de V110 hem verlof zijne voortdurende residentie in Milaan te nemen. Aldaar, waarin de laatste 80jaren geen aartsbisschop aanwezig geweest was cn dien ten gevolge de kerktucht in diep verval was geraakt trad hij nu met omzigtigheid, doch ook vastberaden als hervormer op, zoo zelfs dat bij zijnen dood het diocosium van Milaan door zijne heerlijke instellingen, verbeterde zeden en waardige priesters een voorbeeld ter navolging was. Borromeo verfraaide de stad, den dom en de wijze van godsdienstviering; hij lokte hot volk door goede predikers en door voortreffelijke kerkmuziek in de kerken, voerde overal zelfs by de leeken strengere zeden in en was de weldoener van alle bedrukten en behoeftlgen. Het kon nu niet missen of misnoegde geestelijken en verbitterde monniken, vereenigd mot de Spaansche regering, die ijverzuchtig was over do uitbreiding van zijne aartsbisschoppelijke regtsmagt, moesten trachten hom ten val te brengen. Hij werd bij don paus aangeklaagd en beschuldigd van hoog verraad tegen de regten des konings; ja de woede der Humi-liaten, eene monnikenorde wier hervorming hij ondernomen had, gingzoover, dat een van hen, zekere Farina, in 1569 een geweerschot op hem loste en hem wondde. Het edel karakter van Borromeo blonk op het schoonst bij den hongersnood in 1570 en de pest in 1575 te Milaan, toen loor zijne wijze verordeningen en milddadigheid het grootste gedeelte der bevolking behouden werd. Uorroineo stierf den 3dc» November 1584. Mij was algemeen hoog geschat om de reinheid zijner zeden, de vastheid van zijn karakter en zijnen onbegrijpelijken ijver. In I6IG word hij heilig verklaard. Zijne theologische werken zijn in 1747 te Milaan in 5 folio deelen uitgegeven. Aan den westelijken oever van het Lago-maggiore, in de nabijheid zijner geboorteplaats is hem ter cere een standbeeld van 50 voet hoogte opgerigt. Zijn leven is beschreven door Guissano, lfil5; Godeau (Brussel 1684, Parijs 1747) Touron, Parijs 1761; en Stolz, Zurich 1781. BORROMEO CFedkkico , graaf) broeders zoon van don voorbaanden, geboren in 1563 en oven als zijn oom kardinaal en aartsbisschop van Milaan, was do stichter der Ambrosiaansche boekerij. (Zie aldaar.) |
BORSSUM (Abuaiiam van). Deze Nederlandseho schilder, toekonaar en etser, wiens levensbijzonderheden tot heden onbekend zijn, leefde in de laatste helft der XVIIlle eeuw, en heeft zeer verdienstelijke land-en stads-gezigten, gevogelte enz. vervaardigd. Zijne schilderijen in een donkerbruinachtigcn toon, krachtig geschilderd, zijn vol effect, doch wat zwaarmoedig. Misschien wordt hij daarom, schoon ten onregte, voor oen leerling van Rembrandt gehouden. Het museum Boijtnans bezit „een maanlichtquot; van dezen meester, die meer als teekenaar uitmuntte. Zijne teekoningen zijn helder en dooi schijnend, waar en natuurlijk en worden hoog gewaardeerd. Op de verkoopingen van Molken-boer, Goll en de Vos kwamen er vele voor, die tot hooge prijzen verkocht werden; op de laatstgenoemde golden twee gekleurde, „een watergezigt mot oen dijkjequot; en „een overhaal met eene schuitquot; enz. voorstellend^ ƒ995; bij Ploos van Amstel„een landschapquot; ƒ400. Hij etste landschappen met vee en vogels, in de manier van Potter, welke zoor zeldzaam zijn en bij Bartsch vermeld worden. Op de verkooping van den graaf von Fries golden zij ƒ16. Zijn monogram is A3 ƒ. BORST (Pectus), hot voorste gedeelte van hel ligchaam met de beide zijden, van don hals af tot aan het bovenste gedeelte van het onderlijf. De borstholte of borstkas (cavilas thoracica, thorax) wordt gevormd door hot borstbeen (sternum), de ribbon (costae) en twaalf ruggewervelen (vertebrae donates). Dwars over het eerste paar ribben loopen de sleutelbeenderen (claviculae), waardoor de hals van de borst afgescheiden wordt. Naar benoden wordt de borstholte door het middelrif (diaphragma) (zie Middelrif) een groote spier, van de buikholte gescheiden. Van boven wordt de buikholte gesloten door de sleutelbeenderen, de driehoekige halsspieren (hi. atleni), de luchtpijp, den slokdarm, do groote bloedvaten in het hoofd en de zenuwvlecht voor don arm. Allo andere openingen zijn door bindweefsels (zie Bindweefsel) gesloten. In de ruimte tusschen do ribbon liggen de tusschenribspieren (muse, inter-costales), die uit twee lagen, elk van elf paar bestaan. Do buitenste noemt men do uiterste tusschenribspieren (m. int. externi). In deze loopen de vezels schuins naar benoden en wel van achteren naar voren. De tweede laag ligt onder de eerste, en is die der inwendige tusschenribspieren (m. int. in/erni); in deze loopen de vezels van voren naar achteren. Op do inwendige oppervlakte van het borstbeen , in de borstholte, ligt de driehoekige borstboenspier (m. trianyu-laris sterni). Op de voorzijde dor borst liggen de sleutelbeenspier (m. subclavius), do kleine en groote borstspier («i. pectoralis minor et vinjor); aim de zijden degroote getande spieren (m. serratus anticus major). Op do groote borstspier ligt de mainschijf, borstklier (lt;//««-dula mammae) (zie Borsten). Deze is met los bindweefsel en vet omgeven en met de groote borstspier vereenigd on het geheel dooide huid bedekt, die op het borstbeen minder beweeglijk is. I)c spieren van de aohterzijde behooron tot den rug (zie Rug). De borstholte is van binnen door twee zakvormige weivliezen, hel borslvlies (zie Ademen en Borstvlies) bekleed. In deze liggen de longen (zie Longen) en in oen bijzonder weivlies, het hartezakje (pericardium), hal hart. Ook de stammen dor groote bloedvaten zijn in de borstholte gelegen. Rij kinderen en jonge dieren vindt men in de borstholte nog een ander orgaan, den thymus (glandula thymus) ook wel borstklier genaamd, waarvan in den volwassen leeftijd slechts enkele sporen worden gezien. Bij de gewone rustige ademhaling is do werking van het middelrif bijna genoegzaam, (zie Ademen) maur bij eene diepe ademhaling wordt do borst in alle rigtingen uitgezet. Bij de inademing zijn vooral de buitenste tusschenribspieren werkzaam, met die gedeelten dor binnenste tusschenribspieren die tusschen de knmk-heendoron der ribben liggen, met de apligtende spieren der ribben (m. levaturus costarum), die aan hot achtereinde van de ribben gelogen zijn en tot de vierde laag der rugspieren behooron en door Hyrtl tot do lange rugspieren worden gobragt, en een gedeelte van do driehoekige borstbconspicr. Door deze worden de ribben opgeheven. Voor de uitademing wordt slechts een zoor geringe spierwerking gevorderd, hierbij zijn die gedeelten der binnenste tusschenribspieren werkzaam, die meer bepaald aan de ribben bevestigd zijn cn een gedeelte van do driehoekige horstbeenspier. |
125
|
De buikspieren zijn hierbij behulpzaam. Bij kraehtige uit- en in-udeiningen komen vele andere spieren in het spel. Zie verder; Carpenter, Principles of Unman Physiology ete. 4e edit. London 1853, 8°. p. 516 seq; Handleiding tot de Natuurkunde van dm gezonden Menscht door Prof. Donders en Dr. Baudius, D. II. 1 Afi. Utrecht en Amsterdam 1853 8°. biz. 374 vlg. De borstholte is bij den man ruimer dan bij de vrouw. BORSTEN {Mammae) zijn de organen waarin bij de vrouw het zog wordt afgescheiden. Ook bij sommige zoogdieren zijn de melkklieren op de borst geplaatst, zoo als bij apen en vleêrmuizen, terwijl zij bij de overigen meestal aan den buik zijn gelegen. Bij de vrouw komen de borsten in de huwbare jaren tot hare volkomenheid , maar blijven bij den man onontwikkeld. Zij liggen op de groote borstspier tusschen de derde en zesde rib en laten tusschen beiden eene ruimte over, die de boezem {sinus) genoemd wordt. In het midden ligt de tepel {papilla), die door een ronde vlek {areola mammae) van een min of meer donkere kleur wordt omringd. In deze vlek ziet men bij mannen vrij lange haren. De tepels staan een weinig zijdelings naar buiten. De eigenlijke klier {glandula mammae) door los celweefsel en vet omgeven ligt onder de huid. Iedere borstklier bestaat uit 1G—24 kwabbetjes van tal-looze kleine blaasjes, die in enge vaatjes overgaan, welke zich in stammen, de zogbuizen, vereenigen, die zich in het midden dei-klieren verheffen en afzonderlijk naar den tepel loopen, waarin zij tusschen de rimpels van dezen, in paren, of ook telkens drie zich naar buiten openen. De tepel bestaat verder uit vaten , waarvan de slagaders gekronkeld zijn. Ook is de tepel zeer rijk aan zenuwen. Alle deze deelen zijn in den tepel door bindweefsel vereenigd en door de huid bekleed, die in dit orgaan talrijke gladde spiervezels en pigmentcellen bevat, door welke laatste de bruine kleur voortgebragt wordt. In de donkere vlek van den tepel zijn kleine verhevenheden, die door smeerkliertjes worden gevormd. (Zie verder Melk en Zog.) In het kraambed, in enkele gevallen reeds in de zwangerschap, worden de borsten door ontsteking {mastitis) getroffen, die bijna altijd in ettervorming overgaat, „eene zwerende borstzoo als men zegt. Eens zag de schrijver een zwerende borst bij een man , iets dat bij den rudimentairen toestand van dit orgaan, tot de grootste zeldzaamheden behoort. De zogbuizen kunnen zich zakvormig verwijden en zoo gezwellen vormen. Ook kunnen er zich in de borsten vet-, vezel-, beurs* en kankergezwellen ontwikkelen. De tepel is dikwijls weinig ontwikkeld of ligt te diep, welk gebrek gedurende de zwangerschap de aanwending van tepelrin-gen vordert. Ontvellingen en kloven komen aan den tepel gedurende het zogen veel voor. Bij zeer gevoelige tepels gebruikt men tepeldeksels van ivoor of caoutchouc om de drukking bij het zuigen te vermijden. BORSTVLIEvS {Pleura). Een weivlies (zie Weivlies) dat de inwendige oppervlakte der borstholte (zie Ademen en Borst) bekleedt. Eigenlijk zijn er twee, waardoor afzonderlijke zakken gevormd worden, tusschen welke het hart en de groote bloedvaten liggen. De ruimte voor het hart noemt men de holte van het voorste middelvlies {cavum mediastini anterioris), die welke achter het hart overblijft, noemt men de holte van het achterste middelvlies (cavum mediastini posterior is). Elke zak bevat eene long. Het borstvlies wordt dikwijls door ontsteking getroffen, die zich door stekende pijn en koorts openbaart {pleuritis), en in het dagelijksche leven ook pleuris genoemd wordt. Zij kan ook zonder koorts verloopen en een meer slependen vorm aannemen. Dikwijls is zij verborgen, dat is alleen door verwijderde verschijnselen en door het physisch onderzoek, auscultatie en percussie (zie Auscultatie en Percussie) herkenbaar. Wanneer er daarbij een ettervormig vocht wordt uitgestort , draagt de ziekte den naam van empyema. Water in het borstvlies {hydrothorax) lucht {pneumothorax) komen als gevolgen van andere ziekten voor. Na verwondingen, of in enkele gevallen, na bersten van breuken der groote slagader, kan er ook bloed in het borstvlies uitgestort zijn, {haimathorax). Ook kunnen er zich tuberkels en kwaadaardige sponsgezwellen in het borstvlies ontwikkelen, wanneer deze voortbrengselen van afwijkenden groei zich reeds elders in het ligchaam gevestigd hebben. De ziekten van het borstvlies worden gewoonlijk bij die der longen beschreven; men zie dus; Longen, {ziekten der). |
w van grooten omvang hoofdwal of muur genoemd , draagt bij veldwerken en bij de meeste versterkingen van tijdelijken aard, waarbij zulk een wal slechts eene geringe hoogte heeft, den naam van horstwering. De borstweringen worden gewoonlijk van aarde vervaardigd, slechts bij gebrek aan aarde en in enkele bijzondere gevallen gebruikt men daartoe balken, boomstammen of andere middelen. Eene borstwering moet de daarachter gelegene ruimte aan het gezigt van den vijand onttrekken, zij moet de troepen tegen het vuur des vijands beschutten en hen tevens toelaten om gebruik te maken van hunne vuurwapenen. Waarschijnlijk bestonden de eerste borstweringen uit eene onregelmatige ophooping van aarde; door het uitgraven van den benoodigden grond verkreeg men tevens voor die ophooping eene geul of gracht die het naderen en beklimmen bemoeijclijkte. Allengs verbeterde men den vorm dezer opwerping, zoodat de ondervinding daaraan vrij algemeen de gedaante gaf in bovenstaande figuur in doorsnede voorgesteld. De afmetingen en benamingen daarbij voorkomende willen wij kortelijk hieronder opgeven, zoo ook de regels bij de bepaling daarvan in acht te nemen. XY stelt den beganen grond of het maaiveld voor, waarop de borstwering is gebouwd; LNOM is de gracht] de daaruit voortkomende aarde vormt het opgeworpene gedeelte IHGFEACK. KL is do berm ter breedte van 3 ii 5 palm, en dienende om de afrollende aarde tegen te houden. CK is het buitentalud onder 45° aangelegd, zoo dat DK gelijk aan CD is. In zeer vasten grond kan die helling iets steiler zijn. De borstweringsdikte BD regelt zich naar de aanvalsmiddelen des vijands: tegen geweervuur kan men met 1 ïi 2 el volstaan, tegen geschut kan zelfs eene dikte van 5 a 6 el vereischt worden. De hoogte AB der binnenkmin A boven den beganen grond, is in gewone terreinen 2 a 2, 5 el. Moet de borstwering echter dienen tot dekking van troepen te paard, of is het omliggend terrein verheven, zoo moet men 3 el of meer nemen. Aan het binnentalud AE, geeft men een aanleg van /3 a 'U der hoogte, naargelang der aardsoort, of der bekleedingsmiddelen : zoden, rijswerk enz., waarmede het binnentalud of de binnen docering bekleed wordt. Door deze geringe helling kan een man op het banket FE staande , gemakkelijk over de plongée AC heen vuren. De helling van de plongée regelt zich naar het terrein bij MV, en het doel van het werk; gewoorlijk wordt die helling zóó bepaald, dat een man zelfs geknield zijnde, nog bij MP kan getroffen worden. Door deze helling wordt dan tevens de hoogte CD der buitenkruin C bepaald. Het banket EF ligt 1,25 a 1,30 el beneden de binnenkruin A, en heeft eene breedte van 1,20 a 1,30 el, zoo dat er des noods twee gelederen op kunnen geplaatst worden. Om gemakkelijker op het banket te komen, maakt men een tweede banketje of trap HG van 0,60 el breedte, ter halver hoogte van het eerste banket; de hellingen GF en Hl kunnen 45° zijn. De bovenbreedte der gracht LM moet minstens 5 el zijn , om het overspringen te beletten; de diepte NN' regelt zich naar de benoodigde massa aarde; hoe meer diepte hoe moeijelijker het % beklimmen der borstwering wordt gemaakt; echter is men gewoonlijk hierin bepaald, door de moeijelijkheid om de aarde hoog op te werpen, of wel doordien men water verkrijgt; de hoeveelheid aarde wordt dan door het verbreeden der gracht gevonden. Hierbij moet men echter rekenen op de grootere ruimte die uit-gegravene aarde beslaat in vergelijking der verkregene uitgraving. De hellingen der taluds van de escarp LN en dor contres-carp OM, zijn 45°. Zoo de aardsoort het gedoogt, maakt men deze taluds wat steiler om het beklimmen wat moeijelijker te maken. Als het terrein voor de gracht laag is, en de plongee eene te BORSTWERING. Wanneer men eenig punt, het zij tijdelijk het zij voortdurend tegen een vijand wil verdedigen, maakt men een wal die de te verdedigen ruimte geheel of gedeeltelijk omsluit. Zulk een wal, bij blijvende vestingwerken, forten en werken |
HOU-BOS
|
stei-ke helling zoiule moeten verkrijgen om vuur te kunnen geven op lie eontroscarp, brengt men eene veriiooging MQW, het ylacis voor Je gracht aan. Daardoor is (ie borstwering nog een weinig meer gedekt en van verre minder zigtbivar; de kruin van het ylacis Q, mag eeiiter niet zoo hoog zijn dat de vijand in het werk zoude kunnen zien. De aarde voor het glacis wordt verkregen, óf uit de gracht, óf uit eene afgraving bij W in het verlengde van het glacis aangebragt. Het spreekt van zelve dat do afmetingen hier voor gewone gevallen bepaald, naar omstandigheden aanzienlijk gewijzigd kunnen worden. Zie omtrent dit onderwerp o.a. de Versterkingskunst dor kon. Akademie. BORSTZIEKTEN zijn de ziekten van de longen , van het hart, van de groote vaten en van het borstvlies. ZieLonyen(ziekten der) Hartziekten, Slagaderbreuken en Borstvlies. BOKT. (Zie Boorts.) BOHY de St. VINCENT (Jean Baptiste), reiziger en natuuronderzoeker, is geboren te Agen in 1780 en overleed te Parijs den 22sten December 1846. Naauwelijks 17 jarenoud, verbeterde hij in een Mémoire sur les genres Conferva etByuus, Bordeaux 1 797 ,eonen misslag van Linnaeus, waardoor hij de aamlaeht der regering tot zich trok. In 1798 zou hij met kapitein Baudln eene wetenschappelijke reis naar Nieuw-Hollaml doen, doch zij scheidden eer zij hun doel bereikt hadden. Bory gaf daarop uit: Essai sur les ties fortunées de I'antique Allantide, Parijs 1803; on Voyaye dans les quatre principales Hes des mers d AJ/ ique, 3 deelen, Parijs 1804. Hij werd tot kapitein bevorderd en woonde vele veldtogten in Onitsehland en Spanje bij. In 1816 moest hij Frankrijk verlaten en trok naar Brussel, waar bij met van Mons de Annates des sciences physiques in 8 deelen nitguf. Ook schreef hij er een voortreffelijk werk over den St. Pietersberg bij Maastricht, dat hij onder den titel Voyage souterrain, 1821 uitgaf. In 1820 keerde hij naar Parijs terug, nam deel aan do redactie van verschillende liberale dagbladen en van de Encyclopedie van Courtin. In 1829 werd hij aan bet hoofd gesteld der wetenschappelijke zending naar Morea, waarvan de vrucht was het beroemde werk; Expedition seientijique de la Morée, Parijs en Straalsb. 1832 met atlas. Voornamelijk bewerkte hij het botanische gedeelie, gelijk ook eene Nouvelle Jiore du Péloponnèse et des Cyclades, Parijs 1838 met 42 platen. Eindelijk bezitten wij nog van zijne hand een Üictiunnaire classique de l'histoire naturelle; L'homme, essai zooloyique sur ie genre humain, Parijs 1827 in 2 din.; Guide du voi/a-yeur en Espagne, Parijs 1823, en het gedeelte over de crypto-gamische gewassen in Duperrey's Voyage autour du monde, Patijs 1828. BOKYSTHENES. (Zie Dnieper.) BOS (Lamuekï), geboren te Workum den 23slcquot; Nov. 1670, hoogleeraar te Franeker, en aldaar overleden den 6'^quot; Jan. 1717. Men heeft van dezen doorgeleerden en zeer vlijtigen man verscheidene werken, die in groote achting zijn bij degeleerden; zoo als eene uitgaaf van de Grieksehe vertaling der zeventigen, Franeker 1709; Obseroationes in novum testamentum, 1707; Observationes in quosdam auctores Graecos, 1715 en meer anderen. BOS (Jeiionimüs) werd omstreeks 1470 te 's Hertogenbosch geboren en schijnt aldaar in 1518 overleden te zijn. Deze kunstenaar heeft zich door de keus zijner pbantastische onderwerpen een' naam gemaakt, dien hij door groote bekwaamheden als schilder ondersteunde. Men staat verbaasd over zijne vindingrijkheid in het scheppen der fabelachtigste wezens; humor kon men er echter niet zoozeer in bemerken, het zijn meer karikatuurachtige voorstellingen van den mensch en afgrijselijke helsche too-neelen. Enkele zijn van ernstiger aard en stellen onderwerpen uit het loven en lijden van Christus voor, maar ook daarin verloochende hij zich niet en gaf aan de figuren der pharizeörs, schriftgeleerden en aan die der wachters, soms eene monsterachtige houding of gebaren. De verzoeking van den H. Antonius, was een zijner geliefkoosde voorstellingen. Zijne manier was daarvoor zeer geschikt; hij schilderde meest zonder aan te leggen op een' witten grond en verkreeg daardoor veel doorschijnendheid. Hij had een warm koloriet en een levendigen toets, ook is zijne manier veel minder stijl dan die zijner tijdgenooten; de dra-periën wist hij met smaak, bevallig te plooijen. Zijne schilderijen hebben nog een frisch aanzien, worden niettegenstaande hetonaan-getiatne der onderwerpen gezocht en brengen aanzienlijke prijzen op. Levensbijzonderheden van dezen meester kent men niet, dan dat hij Spanje bezocht, daar veel schilderde en er gezocht en nagevolgd werd, zóó zelfs dat hij op het koloriet der Spaansche school van dien tijd invloed uitoefende. Van de vele werken die zich in dat land van Bos bevinden komen er zeven in het Escurlaal voor, waarvan oen, met do spreuk „omnis earo foenuinquot; geteekend, de vermaken des vleesches zinnebeeldig voorstelt: verscheidene zingende en spelende vrouwen door de faam vergezeld, worden op een hooiwagen gezeten, door zeven wanstaltige beesten voortgetrokken; menschelijke wezens van allerlei aard en ouderdom, trachten den wagen te beklimmen, waarvan er reeds velen afgestort zijn en door den zwaren wagen verpletterd worden. Een ander verbeeldt de hel, waarin eene menigte allegorische figuren door duivels voortgesleept worden. Men vindt ook schilderijen van hem in de museums te Antwerpen, Weenen en Berlijn. Keeds in de XVI^eeuw werden vele gegraveerd, die door H. Cock uitgegeven zijn. Men schrijft ook de etsplaten, welke Jer. Bosche en Bos geteekend zijn aan dezen meester toe, welke allen zeer zeldzaam zijn en duur betaald worden. |
BÜSC d'ANTIC (Louis Augustin Guillaume), geboren te Parijs den 29st,:l1 Januari) 1759, was in 1793 als zoon van een lijfarts des konings, genoodzaakt zich in het bosch van Montmorency te verschuilen en gevoelde aldaar de eerste opwekking om plantenkunde en in het algemeen natuurlijke geschiedenis te beoefenen. Als consul in 1796 naar Nienw-York gezonden, vond hij aldaar geene erkenning, hetgeen hein gelegenheid gaf om de Vereenigde Staten te doorreizen en een groot cabinet te verzamelen. Na de restauratie werd hij opziener over de tuinen en kweekerijen te Versailles, lid van de academie der wetenschappen en later hoogleeraar aan den Jardin du rol. Hij overleed in 1828. Zijne voornaamste werken zijn de Histoire naturelle des coquilles, 5 dln. 2quot; uitg., I'arijs 1824; en de Histoire des vers et des ci-ustacés, 2 dln. 2» uitg., Parijs 1829. BOSCO (Johannes de Sacko) , natuur- en sterrekundige, woonde te Halifax in Engeland omstreeks 1230. Hij was de eerste sterrekundige der dertiende eeuw die zich door zijne schriften beroemd maakte, niet alleen, maar ook als 1 eeraar verdient te worden vermeld, die deze wetenschap verbreidde. Vooral te Parijs, waarheen bij later werd beroepen, was hij in dit opzigt zeer werkzaam. In zijne schriften handelt hij over beschouwende en werkdadige sterrokunde, overgloben, het astrolabium en de kerkelijke feestrekening. Hij had te Oxford gestudeerd en overleed te Parijs in 1256. BOSCOVICH (Hutgbu Joseph), geboren te Ragusa den IS1'™ Mei 1711, overleden den Februari) 1787 te Milaan. In 1725 werd hij te Rome in de jozuïten-orde opgenomen en in 1740 bij het collegio Romano aangesteld tot hoogleeraar in de wijsbegeerte en wiskunde. Hij heeft belangrijke sterrekundige waarnemingen gedaan. Na de afschaffing der jezuïten-orde, werd hij door den groothertog van Toscane tot professor te Pavia benoemd. In 1773 wisten eenige zijner vrienden hem naar Parijs te lokken, waar hij eene betrekking bij het zeewezen vervulde, met een inkomen van 8000 livres. Daar hij hier echter eenige verdrietelijkheden ondervond , keerde hij in 1783 weder naar Italië terng. Keizer Joseph gaf hem daar het bestuur over eene graadmeting en het opmaken eener kaart van Lombardije. Hy heeft verschillende wis- en sterrekundige werken in het licht gegeven, waarin hij onder anderen handelde over de omwentelende beweging der zon; over de onregelmatigheden in den loop van Jupiter eu Saturnus; over het licht; over den dampkring der maan enz. Te Florence bepaalde by door den gnomon de schuinheid dereclipticü. Voorts gaf hij een gedicht uit over de eclipsen, waarin hij vele der moeijelijkste sterrekundige theoriën in bevallige Latijnsche verzen heeft voorgedragen. Zijne sterre- en gezigtkundige werken zijn in 1785 te Bassano in vijf 4° deelen uitgegeven. Hun inhoud getuigt van zijne grondige kennis en van zijn diep inzigt in de werkingen der natuur. BOSCH (Jekonimo uk). Deze man die in meer dan één vak bewijzen van zeldzame talemen heeft gegeven , werd den 23l''tn Maart 1740 te Amsterdam geboren. Eigenlijk tot het vak van apotheker bestemd , werd hij beroemd op het gebied der wijsbegeerte en dichtkunst. In zijne jeugd werd hij vooral door P. Fontein, doopsgezind leeraar te Amsterdam en door prof. L. C. Valkenaer |
127
|
to Leydcn geholpen op eon spoor van letterkunde, dut hij met zijn vriend Pieter Stinstra ijverig en met vrucht insloeg. Later worden zijne bekwaamheden nog meer ontwikkeld door zijn go-tneenzamen omgang met Wijttenbaeh, die elf jaar lang zijn huis-en dischgenoot was. In 1773 werd de Bosch do opvolger van J. Wage naar, als eerste klerk dor stads-secretarij, maar al don tijd, die hem van deze bediening en van zijne betrokking als apotheker overbleef, besteedde hij bij voortduring aan de letterkunde. Wat hij als Nederduitseh letterkundige was, heeft hij getoond door vele lofredenen, op beroemde mannen gehouden. Wat hij als beoefenaar der hatijnscho en Griekscho taal- en dichtkunst vermogt. heeft hij door zijne Carinina, Poëmata en Anthologie doen zien, ook in het buitenland allergunstigst ontvangen en beoordeeld. Hoe hij in do wijsbegeerte uitmuntte, getuigen zijne bekroonde prijsverhandelingen bij Toylors godgeleerd en tweede genootschap en andore maatschappijen van wetenschappen. Bij veel grondigheid van onderzoek voegde hij zulk oen vlugge werkzaamheid, dat hij eens binnen den tijd van vijfjaren (van 1781— 1785) vier malen den eerepalm uit onderscheidene strijdperken wegdroeg. Zijne verdiensten werden dankbaar erkend, niet alleen door het lidmaatschap van vele geleerde genootschappen, zoo in Duitschland als in ons vaderland, maar ook toen koning Lodowijk, die hem reeds in 1807 tot ridder zijner orde van verdiensten had verheven, in 1808 het koninklijk instituut oprigtte, werd hij door den vorst onder de vier mannon benoemd, volgens wier uitgewerkt plan deze instelling werd ontworpen en tot stand gobragt. Natuurlijk word hij ook zelf bij de eerste benoeming tot lid gekozen en reeds dat zelfde jaar tot voorzitter van de tweede klasse. Reeds in 1798 was hij van staatswege op voordragt zijner vrienden Corn, van Lonnep en J. Lublink de Jonge, toon leden van het wetgevend ligehaam, tot curator van de Leydsche hoogeschool aangesteld. Ook in deze betrokking hoeft hij voel nut gedaan , al ware hot alleen door do herstelling in hunne posten van de hoogleeraren A. Kluit, C. Boers en J. Luzac, die wogens hunne politieke gevoelens verwijderd, vooral door zijn toedoen herroepen werden. Vele verdienstelijke mannen worden door do Bosch voor do wetenschappen gevormd en onder dezen de beroemde P. Nieuw-land en J. F. van Boock Calkoen, waarvan do eerste in Bornar-dus, den broeder van Jeronimo, een bijzonderen voedster-vader vond, hoewel hij toch vooral door Jeronimo in de lettoren ouder-rigt werd. De Bosch bezat oeno bibliotheek, die zoo als prof. D. J. van Lonnep getuigt, niet slechts aan het huis van zijnen bezitter, maar ook aan de stad Amsterdam tot sieraad strekte. Den isten Junij 1811 overleed do Bosch, die als een vroom Christen en opregt voorstander van het Doopsgezind kerkgenootschap, waartoe hij behoorde, geleefd had. In zijn bovengenoemden vriend D. J. van Lonnep vond hij een waardig lofredenaar. Het voornaamste werk van de Bosch, de uitgaaf dor Grieksche Anthologie mot do Latijnscho overzetting, van Hugo Grotius , verscheen te Utrecht van 1794—1810 in vier doelen. Van Lonnep gaf in 1822 het vijfde doel uit. Zijne boekverzameling, waarin zoovele zeldzame en schoone editiën voorkwamen, word na zijn dood verspreid. Men leze Brevis descriptio bibliothecae llieronymi de Bosch, quaienus in ea Graeci et Latini scriptores asservantur. Utrecht 1809. BOSCH (Iman Jacob van dkn) beroemd geneoshoor, in 1783 te 's Hagc overleden. Zijne werken zijn: Histona constitutionis epidemicae verminosae, quae Annis 1760, 1761, 1762 initio 1763 per insulam Overjlacqué ei contiguam Goedereede grassata fuit, caet. L. B. 1769 8°. Zijne uitvoerige verhandeling Over de ziekten, die uit de natuurlijke gesteldheid van ons vaderland voortvloeijen in het XVHlt;ic dee) vail ^ Verb, uitgegeven door do Holl. Maatsch. der wetensch.te Haarlem, word afzonderlijk uitgegeven, ibidem 1778 8o. Hij heeft, zich vooral vermaard gemaakt door zijne behandeling van de kinderziekte en meende een tegengif daartegen gevonden te hebben. Zijn werk over dit onderwerp, bij inteekoning na zijn dood uitgegeven , is getiteld: Verhandeling over den waar en aart der Kinder-Pokjes en derzelver gemakkelijke en zekere genezing. Nagelaaten door wijlen enz., Rotterdam 1791 8°. Ook was van don Bosch opzigtor, directeur en secretaris van de natuur- en geneeskundige correspondentio-societeit, in de Vorocnigde Nederlanden opgorigt te 's Gravenhage. Deze maatschappij heeft eenige jaren bestaan en eenige doelen van hare werken in 8° uitgegeven, die gewigtige bijdragen tot de kennis van het ziektekarakter in de laatste jaren der XVIH/10 eeuw bevatten. |
BOSCH (Joiianniss, Gkaap van den), werd den 2de» Fe-bruarij 1780 te Herwijnon in Gelderland van burger-ouders geboren. Hij is oen dier merkwaardige personen in de geschiedenis, die niet alleen op hun land en hunnen tijd oen overwegenden invloed uitoefenen, maar die ook onder het bestuur dor Voorzienigheid alles aan zichzelven verpligt zijn. Van don Bosch hoeft zich door stalen ijver, naauwgezetto pligtsbetrachting, uitgebreide kennis en scherpzinnig oordeel den weg gebaand tot de vele en gewigtige betrekkingen, waarmede hij nehtervolgens beklecil word. Als volontair naar Oost-Indiö vertrokken , werd hij aldaar in 1 797 benoemd tot Luitenant hij de genie op Java , waar hij in 1801 tot Kapitein aide-de-enmp van den generaal van Overstrnten, in 1804 tot Majoor aide-de-camp van den Gouverneur-generaal Sieberg, en in 1807 tot Luit. Kolonel on adj. gen. van don Gou-vorneur-gencraal Wicse word bevorderd. Een jaar later is hij op verzoek met honorable demissie in don rang van kolonel afgegaan en koorde naar Europa terug, waar hij oen der oorsten was die in dienst tradon, om het vaderland van Napoleon's heerschappij te bevrijden. In 1813 was hij aide-de-camp van den luit. generaal Kraijonboff en in November 1814, werd hij belast mot de directie dor Oost-Indische militaire zaken en werd in 181G Generaal majoor. Hot was in 1818 dat hij zijne merkwaardige Verhandeling in hot licht gaf, over de mogelijkheid, de beste wijze van invoering en de belangrijke voordcelen eener algemeene armen-inrigting, welke dc oprigting der koloniën van do Maatschappij van Weldadigheid ten gevolge had. Het voorniiamste oogmerk dier stichting van van den Bosch was behoeftige stodolingon, die zich daartoe zonden aanmelden, naar het land over to brengen , hen daar aan orde en arbeidzaamheid te gewennen, hen naar ligehaam en geest te veredelen, en hunne kindoren door goede opleiding tot goede landbouwers to vormen. Van den Uosch beoogde slechts hot stichten der vrije koloniën, als philanthropisch werk en tevens met het doel om zoo veel duizende bunders woestliggond land productief te maken. Do noodzakelijkheid editor om uitvoering te geven aan art. 274 0. P. wat do dépots domondicité betreft, deed het oog op hem slaan tot daarstolling van bedolaarskoloniën, ook door de Maatschappij van Weldadigheid te beheeron, en hij liet er zich, hoewel na veel tegenkanting, toe overhalen. Deze vereoniging van tweedorlci koloniën werkte allernadeoligst op het welslagen van zijn eerste plan, hragt do vrije koloniën in kwaden reuk, en deed ze door velen met de bedclnarsgostichton verwar- |
las
|
run. Ook de berekeningen bleken onjuist te zijn geweest; men had rekening gemaakt op valide bedelaars, die voor een groot gedeelte in eigen onderhond zouden kunnen voorzien en men kreeg duizende gebrekkigen te onderhouden , die weinig of niets konden verrigten. He maatschappij vorviel tot schulden en dit, gevoegd bij de talrijke moeijelijkheden van anderen aard had eindelijk ten gevolge dat de Commissie van Weldadigheid in 1842 haar beheer nederlegde, en het niet weder opvatte voordat de betrekking tusschen de mantselmppij en de regering in 1843, bij een nieuw contract op eenigzins betere grondslagen was geregeld. Deze ongelukkige uitkomst kan echter in geenen deele aan den eersten ontwerper worden geweten, die slechts noode zich liet overhalen de bedclaarskoloniën inet zijne vrije koloniën te vereenigen. Met de edelste bedoelingen, met den vurigen wensch de moor en moor toenemende armoede, dien invretenden kanker in den staat uitte roeijen, of ten minste tot stilstand te brengen, ontwierp van don Bosch het plan zijner stichting en duizenden danken hem voedsel, woning en kleeding, benevens de weldaad van zedelijke en godsdienstige opleiding; waar men in 1818 schier niets dan onvruchtbare en onbewoonde heidevelden zag, is nu eene bevolking van 10 of 12,000 zielen gevestigd en mag het oog op golvend graan en grazende kudden rusten. Verg. het art.; A?-moadc en Maatschappij van Weldadigheid. Zie ook de genoemde verhandeling van J. v. d. Bosch, Amsterdam 1818 in 8°, de tijJ-schriften de Star (1lt;gt; deel 1819 Amsterdam), en de Vriend des Vaderlands (1« deel 1827 Amsterdam.), waarin van den Bosch vooral in den aanvang vele artikelen schreef over staathuishoudkundige onderwerpen, voornamelijk met het oogmerk om het doel van de Maatschappij van Weldadigheid en hare werken moer algemeen bekend te maken. Langen tijd voerde van den Bosch zelf het beheer over de door hem gestichte koloniën en woonde in hare nabijheid; doch in 1827 werd hem een andere werkkring geopend; hij vertrok als Commissaris-generaal dor Nederlandseho West-Indische bezittingen, daarheen; keerde wel is waar in 1828 naar het moederland terug, doch slechts om een jaar later als Gouverneur-generaal van Neer-lands-Indië naar Java te vertrekken. Het was daar dat hij met eene tweede stichting optrad, die zijnen naam onsterfelijk moest maken, het stelsel van verpligte cultures, dat door hem onder de hevigste tegenkanting werd ingevoerd. Die tegenkanting, ook zelfs in den Raad van Indië, het collegie dat niet den Gouver-neur-generaal het hoog bewind uitmaakte, Cbij het Regeringsreglement van 1836, werd de raad hoofdzakelijk om die reden tot een adviserend collegie gemaakt) ondervonden, deed van den Bosch in 1831 gebruik maken, van eene hem bij zijne zonding naar Indië door de koning verleende buitengewone magtiging. Hij verklaarde zich namelijk tot Commissaris-generaal, waardoor hij een bijna onbeperkt oppergezag verkreeg, zoodat hij zonder zelfs te behoeven den raad van Indië te kennen, zyno maatregelen kon doorzetten. Van den Bosch moest trachten onze bezittingen en vooral Java meer productief te maken voor de Nederlandseho schatkist, die toen, en vooral na het uitbreken van den Belgischen opstand, zooveel behoefde, en Java zelf vergoeding te doen vinden voor de zware kosten, die het onmiddelijk gevolg van den vijfjarigen oorlog aldaar waren geweest. Zijne kennis van het karakter der bevolking van de huishoudelijke inrigtingen der Javanen, van den Adat of de van oudsher gebruikelijke gewoonten, volgens welke o. a. de vroegere vorsten (en bij gevolg nu het Nederlandsch gezag, op hetwelk de aloude soiivcreiniteits-regton hceten te zijn overgegaan) regt hadden op een vijfde van den oogst, als landrente geïnd — dit alles bragt hem op het denkbeeld van den grootschen maatregel, waarvan het beginsel in zijne eigene woorden aldus luidt: „Dat eene Dessa, welke het '/• van hare rijstvelden afzonderde voor de teelt van een gewas voor de markt van Europa geschikt, niet meer arbeid vorderende dan de rijstcultuur, van het betalen der landrente zou zijn verschoond; dat die Dessa bovendien zou genieten de meerdere voordcelen , die het produet bij taxatie blijken zou te zullen opleveren, boven het bedrag dor verschuldigde landrenten.quot; Hij wilde de huishoudelijke wijze van bestaan der bevolking zooveel mogelijk eerbiedigen en het haar tevens duidelijk maken, dat zij door het nieuwe stelsel zou worden bevoordeeld. Door nu hunne gronden te betelen mot vruchten voor do Enropesche markt bestemd: suiker, koftij , indigo, enz. zouden zij de opbrengst hunner overige rijstvelden geheel voor zich behouden, en bovendien plantloon en een aandeel in do meerdere opbrengst van die handelsproducten genieten. Zij zouden die voortbrengselen aan het gouvernement afleveren of regtstreeks , zoo als bijv. met de koffij plaats had, tegen vastbopaalde geringe prijzen , of het gouvernement zou die in ontvang nemen , van do in zekeren zin tusschen dit en de bevolking geplaatste fabrikanten (contractanten), aan wien daarvoor oen, voor den ganschen duur van het contract bepaalde, prijs word uitbetaald. Het gouvernement zorgde dan voor de aanplanting, wees in overeenstemming met do regenten, districts- en dessa-hoofden de gronden aan; de contractant zorgde voor do bereiding en aflevering van het product. Dit werd vervolgens, behalve zeker min of moer aanzienlijk gedeelte bij dein later tijd gesloten contracten, ter besehikking van den contractant overgelaten, aan de Handel-maatschappij (zie aldaar) afgeleverd, die voor do verscheping en den verkoop zorgde en na aftrek van hare onkosten en een in de eerste jaren bijzonder aanzienlijk commissieloon, de opbrengst aan het departement van Koloniën verantwoordde. Na aftrek van het te kort wat de Indische administratie, waarvan do kosten niet door de opbrengst der belastingen zouden worden goed gemaakt, opleverde, en eenige andere posten, werd dan het batig slot in de Nederlandsche schatkist gestort. |
Dit stelsel vond voornamelijk bij de ambtenaren op Java en bij vele inlandsche hoofden sterke tegenkanting, maar de onwrikbare volharding van van den Bosch bragt het in betrekkelijk geringen tijd in werking, en spoedig leverde het de merkwaardigste en voor ile schatkist regtstreeks voordeeligste uitkomsten op. Sedert de invoering van het stelsel van van don Bosch, behoefde niet alleen geen verdere onderstand aan de kolonie te worden ver-leetid, maar uit do inkomsten werden bestreden alle lasten, zoowel van onze West- als Oost-Indische bezittingen, terwijl millioenen schats jaarlijks in 's Rijks schatkist zijn gestort. Het stelsel maakte de Nederlanden tot de hoofdmarkt van koloniale waren, deed eene overheerlijke handelsvloot ontstaan, terwijl de Han-del-maatscliappij daardoor tot ongekenden bloei geraakte. Ook verspreidde het door de uitbetaling der plantloonen veel geld onder de Javanen, en bragt sommigo stroken van Java tot groote welvaart. Vooral in de laatste jaren is liet cultuurstelsel hevig aangevallen, omdat do daaraan gegeven te grooto uitbreiding en de in het oorspronkelijk stelsel gebragte wijziging de Javanen meer en meer aan gedwongen arbeid onderwierp , en omdat de overdrijving van het stelsel,waarvoor lang verschooning werd gezocht In de groote behoeften van de schatkist van het moederland, voor do bevolking op ondorscheidone plaatsen inderdaad zeer drukkend was. Maar hoe hevig die aanval ook soms was, hoevele stemmen zich ook verheffen om te beweren dat eene trapsgewijze geheele verandering van stelsel noodig is, dat het stelsel van gedwongen arbeid, waartoe het bestuur langzamerhand overging, moeren meer door dat van vrijen arbeid, waarvoor de Javanen rijp worden geacht, moet worden vervangen: zoo stommen toch allen daarin overeen dat de schopping van van don Bosch berustte op eene juiste kennis van het karakter en van de gewoonten dor Javanen en dat het cultuurstelsel, hoewel langzaam verouderd en voor een stelsel dat meer vrije ontwikkeling toelaat moetende plaats maken, grooto voordcelen heeft opgeleverd. Wat van den Bosch met zijn stelsel voorhad, hoe hij over de aanvankelijke werking daarvan dacht, leert men o. a. kennen uit een in 1835 met zijne voorkennis door N. van Elten uitgegeven werkje: Jets over den voorgaanden en teqenivoordiyen staat van Nederlandsch Indië, enz., dat men meent dat voor een groot gedeelte uit de pen van van den Bosch zolven is gevloeid, en waarin men eerst de weerlegging vindt van een tweetal belangrijke brochures, aan het lid van den Raad van Indië, den lateren Gouverneur-generaal M. V. P. Merkus toegeschreven, waarin het cultuurstolsel krachtig was aangevallen en vervolgens een door van den Bosch gesteld , in hot Indisch staatsblad opgenomen en aan iederen ambtenaar, met de uitvoering van het stelsel belast, uitgereikt overzigt van de grondslagen waarop 't cultuurstolsel rust, en van do wijze waarop 't in werking behoorde te worden gebragt. (Vergelijk het art. Cultuurstelsel.) |
BOS
129
|
In het moedcilnnd toruggokoord, werd van den Bosch den 30sicn Mei 1834 benoemd tot minister van Koloniën welke betrekking hij lot in December 1839 waarnam, toon hij op zijn verzoek en met dankbetuiging voor de getrouwe en ijverige diensten eervol werd ontslagen. Mij was reeds vroeger tot ridder der militaire Wil-lems-ordo 3,ll! klasse, en tot ridder Grootkruis der Orde van den Nederlandschen Leeuw benoemd en door den koning met den titel van graaf in den adelstand verheven. ' Nadat hij slochts anderhalf jaar eene welverdiende rust had mogen genieten, werd hij in don zomer van 1842 tot lid van de tweede Kamer der Staten-Generaal verkozen. Na eene ziekte van slechts twee dagen, overleed hij den 28s'1'1' Januarij 1844 op het door hom aangelegde buitengoed Bosehliist bij 's Gravonhage. BOSCHUHSSEN. Aldus boot monde vrnchton der bij ons in 'twild voorkomende soorten van het geslacht Vacanhna, welke zijn; V. Myrlillus L., V. tiliyinosuiii L., V. Vil is idaea L. en V. Oxyococcos L. Hiervan komen do eerste en dorde vooral in boschachtige hoogore streken, de tweede en laatsie op veengrond voor. Do bessen van F. Myrlillus en ultginosum, zijn zwart of donker-blaauw van kleur, die van F. Vitis idaea en Oxyococcos daarentegen rood; zij kunnen allen gegeten worden, maar 't zijn vooral die van de eerstgenoemde soort, welke men in do provinciën Gelderland, Utrecht en elders dikwerf door kinderen ziet in-zamolen, die haar naderhand te koop aanbieden. O BOSCHMKNSCH. (Zie Orang oef an.) BÜSC11NEGERS vormen in Suriname eene soort van onafhankelijke republiek , waarover het gouvernement der kolonie door middel van posthouders cn bijleggers, onder het opportoezigt van den Commissaris der inlandsche bevolking, eene soort van contrölo houdt, door middel van daartoe onder hen benoemde opperhoofden en kapiteins. Deze boschnegers zijn de afstammelingen van vroeger weggeloopen slaven, die na een vernielenden oorlog, waarin zij steeds do afgelegen plantages afliepen cn uitplunderden, de eene stam vroeger, de andere later bevredigd zijn. De voornaamste verdragen werden geteekend onder don gouverneur Crommeiin , op de plantage Anka aan de rivier Suriname in 1700 met den stam nu Aukaners genoemd, en den ig11®quot; September 1762 mot de Sanitnaccanors. De meest vernielende oorlogen weiden van 1776—1778 gevoerd en eindigden alleen, doordien de gouverneur Nepveu met onbegrijpelijke moeite en kosten in 1774 een zeer groot cordon van militaire posten liet daaistellen. De tegenwoordige boschnegers, wier aantal slochis bij gissing kan worden geschat, hebben zeer weinig beschaving en worden vreesclijk door ziekten geteisterd. Men kent de volgende stammen: De Aukaners, wonende aan de rivieren Murowyne en Tapa-nahoni. Do Saramaccaners, wonende aan de Boven-Suriname. De Sarakroek-bosclmegers, wonende aan die kreek, een' zijtak van de rivier Suriname. De Bekoe- en Moosinga-negors, wonende aan de rivier Sara-macea en ook in de landen tusschen deze en de rivier Suriname. BOSIO (Francois Josbi'H baron). Deze beroemde beeldhouwer, in 1769 te Monaco geboren, ging in jeugdigen leeftijd naar Frankrijk, om de kunst bij den beeldhouwer Pajou te Parijs te leeren. Hij week echter van diens leerwijs af en vormde zich naar de antieken, zoodat hij,in zijn 19d,! jaar in zijn vaderland teruggekomen, als zelfstandig kunstenaar optrad. Nadat hij in Frankrijk wedergekeerd was, droeg Napoleon hem do vervaardiging der basreliëfs aan de zuil dor plaats Vendome op. Daarna verhief Lode-wijk de XVIII'te hem tot eersten beeldhouwer des konings, en Karei de in den adelstand. Hij werd lid van het Instituut, vervolgons directeur der academie te Parijs ; officier van het legioen van eer; ridder dor orde van H. Michiol; lid van de academie te Berlijn. Ook het genootschap Arti et Amicitiae te Amsterdam, vereerde hem met haar lidmaatschap. Zijne werken onderscheiden zich door bevallige vormen, hannoniouse lijnen en eene smaakvolle zuivere manier. De voornaamste zijn: „Hercules strijdende tegen Achelousquot;, welke groep, door Carboneaux in brons gegoten, in den tuin der Tuileriën geplaatst is; hot schoone standbeeld, Hyacintlms voorstellende (1816), hetwelk in do galerij van Luxemburg geplaatst is; dat van do nimf Salmacis (1824), welk bevallig beeld hij aan het museum te Berlijn schonk; zijn „schijfwerperquot; in brons; zijn Aristeusin marmer, dat hij voor den trap van de Lonvre beitoUlo; het zeven voet hooge allegorische beeld. Frankrijk voorstellende, door de geschiedenis cn geniën omgeven. Van de door Uosio vervaardigde monumenten, munten uit: het op bevel van den koning gebeitelde standbeeld van don hertog van Knghien (1817J; het ruiter-standbeeld op de Place des Victoires (1822); Hendrik de IV1'0 als kind, in marmer vervaardigd voor hot museum (1823); het vierspan voor den triomfwagen van het Carrousel (1828); het 30 voet hoog, uit 6bcelden bestaande monument voor don graaf Demidoff, (1830) door Soyer in brons gegoten. Van do menigvuldige door hem vervaardigde busten , welke zoo door bevalligheid, als door de gelijkenis uit-inunton, roomt men die van keizer Napoleon, van de keizerin, van do koningin Hortense, van den koningen de koningin van Wcstfalon; van Lodowijk den XVIU1'™; van Karei den X'len; van don ridder Denon enz. Hij stierf te Parijs den 29slen Julij 1845. |
BOSJESMANNEN. Zoo noemt men die wilde volksstammen , die de woestijnen van Zuid-Africa, eene wijd uitgestrekte vlakte van het oosten naar het westen, bewonen en zich tot de noordzijde der volkplantingen van de Kaap uitbreiden. Zij zijn een wild, onbeschaafd, verachtelijk volk, dat boven alle verbeelding ellendig is, en onder elkander niet eens gezellig leeft, maar bij afzonderlijke familiën rondzwerft, die zich alleen dan in grooter getale vereonlgen, wanneer zij zich moeten verdedigen of op roof uitgaan. Zij bebouwen den grond niet, gebruiken sprinkhanen en wortelen voor hun gewoon voedsel, kunnen langen tijd den honger verduren, maar stellen zich hiervoor ook rijkelijk schadeloos, wanneer zij het een of ander wild kunnen vellen of oenen os of een schaap stolen. Hutten of huisraad bezitten zij eigenlijk niet; de brandende lucht is hun verblijf, de hoete zandgrond hun bod. Behalve don hond hebben zij goene huisdieren. Hunne wapens bestaan in kleine bogen mot vergiftigde pijlen, waarmede zij op oenen verren afstand hun doel zeer juist weten to troffen. Hunne taal is hoogst gebrekkig en bestaat in een zeker geluid met do tong en ruwe, uit de keel gehaalde toonon, waarvoor wij goene letters hebben. Zij zijn klein van gestalte, hebben eene donker-gele huid en wolachtig haar, dat in kleine krullen, verward zamengevoegd is. BOSMAN (WiLMiM), don 12dl!n January 1672 te Utrecht geboren, werd raad en opperkoopman op hot kasteel S. George d'Elmina en gaf in 1704 eene zeer onderhoudende beschrijving in het licht van de Guineesche ijoadkust, wolk werk in 1711 herdrukt is. BOSNIË is de noordwestelijkste provincie van het Turksche rijk in Europa, staat onder het gezag van eon Pacha van 3 paardenstaarten en grenst ten noorden aan Slavonië, ten westen aan Croatië, ten zuiden aan Dalmatic, en ten oosten aan Servië. Dit land bevat eene uitgestrektheid van 840 □ mijlen met eene bevolking van 850,000 inwoners, waarvan twee derde gedeelte tot de Grioksche kerk behooren, do overigen Mohammedanen, Joden en Heidenen zijn. Het land is op weinige streken na geheel met bergen bedekt, waarvan de hoogste toppen zich 7000 voet boven de zee verheffen. De voornaamste rivier is de Save, waarin zich de Unna, Verbos, Okrina, Bosna en Drina storten. De lucht is er gezond en het klimaat mild; de landbouw heeft slechts hier en daar in de vlakte wat te beteekenen; over het geheele land vindt men wouden van kastanje-boomen, in welke eene menigte wild aan te troffen is. Ook is do veeteelt belangrijk , voornamelijk van schapen , geiten en varkens. Wilde en tamme bijen zijn er in grooten overvloed. Handel en nijverheid treft men slechts in de steden aan. De hoofdstad is Bosna-Serai of Sarajowo en Traunik do residentie van don Paeha. In de XIIdl1 en XIII'1® eeuw behoorde Bosnië tot Hongarije, in 1339 kwam het aan den Servischen koning Stephanus ; na zijnen dood bleef hot zelfstandig en de Ban of landvoogd Twartko nam in 1370 zelfs den koningstitel aan. In 1401 werd Bosnië den Turken cijnsbaar, en is sedert 1463 eene Turksche provincie. BOSPORUS, de zeeëngte die van de Zwarte zee naar do Pro-pontis of de zee van Marmora leidt, heeft volgens do overlevering haren naam daaraan te danken dat lo, in eene koe veranderd, er over zwom. Later werd deze engte ook wel Tracische Bosporus genoemd. In het midden dezer zeeëngte daar, waar zij slechts 2800 voet broed is, sloeg Darius zijne schipbrug, toen hij tegen de Scythen optrok. Cimmerische Bosporus, was bij de ouden de naam van de zec- 17 |
I.so
|
engto van Kafl'a; het land aan do beide zijdon werd genoemd het Uosporanisch rijk. BOSQUILLON (Kduaiid Phan^ois Mauik), een Fransch geneesheer, die zich vooral door zijne studio dor ouite Gnokscho medici hoeft beroemd gemaakt. Hij was in 1744 te Montpellior geborenen overleed te Parijs in 1814. Zijne uitgave van de Apho-rismi en bet Prognosticum in hot Griekseh en Latijn, met nantee-koningen en emendation, te Parijs in 1784 in twee doeltjes 18° in het licht verschenen, is nog zeer gezocht. BOSSCHA (Hbuman), pliiloloog, geschiedschrijver on La-tijnsch dichter, werd den 18dun Maart 1755 te Leeuwarden geboren, alwaar zijn vader griffier bij het hof van Friesland was. Mij studeerde te Deventer en Franeker, werd reeds in 1776 , toen hij 21 jaar oud was , rectordor r.,atijnscbe school te Franeker. In 1780 verkreeg hij dezelfde betrekking aan de Latijnschc school te De-ventor; zeven jaren later werd hij prorector aan hot gymnasium Velavianum te Harderwijk, en in 1794 hoogleoraar aan de hooge-schoul aldaar. In Junij 1798 word hom door het intermediair uitvoerend bewind, dat bezig was mot hot organiseren van het openbaar onderwijs, do betrokking van bureau-chef bij bet agentschap van nationale opvoeding aangeboden, voor welke hij bedankte. In 1804 werd hij tot professor in de geschiedenis on oudheden aan de boogeschool te Groningen aangesteld , en verwisselde in 1806 deze betrekking voor die van Hector dor Latijnscho scholen to Amsterdam, alwaar hij den 12d™ Aug. 1819 overleed. Bosscha heeft behalve de door hom gehouden rodovooriug, vele werken uitgegeven. In 1786 verscheen zijne Musa JJaventriaca, eene verzameling van Latijnseho gedichten, welke hom don roem van onder do beste Latijnscho dichters van zijnen tijd te behooron bezorgde. In dit vak gaf hij nog verschillende blijken van zijne bekwaamheid, vooral in 1802, door zijne fax Atnbianensis, oen uitgebreid gedicht, dat hij openlijk in de academische gehoorzaal te Harderwijk voor-droog, en dat daarna in Parijs bij Didot werd herdrukt. In 1788 en vervolgens , gaf hij, uit het Engelsch vertaald, in het licht het beroemde werk van Blair, Lessen over de llede-kunst en fraaije letteren, waarvan in 1805 eene tweede uitgave is gegeven. In 1789 verscheen het eerste deel der Levens van Plularchus, een werk, mot modehulp van don hoogleoraar Wassenbergh ondernomen en in 1809 gelukkig en met lof voltooid. In 1794 bezorgde hij de Bihliot/ieca Classica, oen voor dien tijd uitmuntend handboek voor do scholen, tot rogt vorstand van het mythologische, historische en geographische gedeelte van de schriften der ouden. Buiten do vertalingen van vorschillonde werken, als die van Denon's Jieize in Egypte, van Schiller's Afval der Nederlanden on van oenige andere, schreef hij nog in de laatste jaren, onder koninklijke goedkeuring en bescherming, do ook in hot Dnitsch vertaalde Geschiedenis der laatste omwenteling in Nederland, een werk, dat gewis volkomoner zoude zijn, bad men in den beginne daarin meer belang getoond, enden schrijver volgens zijn verzoek in staat gesteld, om zich van authentieke stukken te kunnen bedienen. BOSSE of RON DE BOSSE. (Zie Beeldhouwkunst, D. I. bl. 339.) BOSSI (Giuseppe), den 17111,11 Augustus 1777 to Buffo in het Milanosche geboren, kwam in 1795 te Rome, waar hij zich voornamelijk naar do werken van Raphael oefende. Op zijn 23sll! jaar naar Milaan teruggekeerd, werd hij er tot sccrotaris der academie van schoone kunsten benoemd en sticlitte in die betrekking voel nut. Door Eugene Beauharnais, onderkoning van Italië, belast, om eene kopij naar de beroemde, doch zwaar beschadigde schildorij, „het H. avondmaal van Leonard da Vineiquot; te vervaardigen, waarna eene mosaïk zou gemaakt worden om dat meesterstuk voor immer aan de vergetelheid te ontrukken, wijdde bij zich geheel aan het beoefenen der werken van dezen meester en doolde zijn onderzoek in hot werk, Del cenacolo di Leonardi da Vinei, (Milaan 1810) mede. De groote teekening welke bij naar de genoemde schilderij vervaardigde , slaagde uitnemend , oven als hij zich door andere teekeningen een' grooten naam mankte. In hot schilderen was hij minder gelukkig. Later legde hij de betrekking van secretaris neder en stierf den 9(len December 1815 te Milaan. Een voor hem in de Brera opgerigt monuinont, prijkt met zijne, door zijn vriend Canova vervaardigde buste. Zie Goethe's Sümmt-liche Werke in 40 doelen, d. 31 p. 50 en vorv. |
BOSSI (FjUigi) , oudheidkenner en geschiedschrijver, is geboren te Milaan in Februarij 1785 en aldaar overleden den lO116quot; April 1835. Hij was een man van bijzondere kunde in verschillende vakkon van wetenschap en van een bij uitnemendheid sterk geheugen. HU schreef theologische cn zodekundige werken, boeken over oudheden, geschiedenis, taalkunde en natuurlijke geschiedenis. Onder zijne oudheidkundige werken is het voornaamste: Observations sur le vase que Von conservait a Genes sous le nom de Sacru Catino, Tur 1807; onderdo geschiedkundige; De navorschingen over Christ. Colombo, Milaan 1818, oude l.storia d'Italia, 19 doelen, Milaan 1819—23. Hij heeft in hot geheel moer dan 80 zoo grootere als kleinere werken geschreven, waaronder zelfs een dool Treurspelen. Dat zijne geschriften somwijlen oppervlakkig zijn, laat zich uit hun aantal gereedclijk opmaken. BOSSU. Een Spaansch zoevoogd in den 80jarigen oorlog, die op last dos hertogs van Alva, do weinige Hollandsche schepen op het IJ met groote ovennagt aanviel, en verbitterd over den dapperen tegenstand, bevel gaf, om oenige Noord-Hollandsche dorpen in brand te steken. De Hollandsehe vlotelingen, onder den dapperen Dirkszoon, meestal uit deze dorpen geweken, vielen nu mot onstuimige woede op de Spaanschen aan , met dat gevolg, dat deze geslagen werden en Bossu bun in handen viel. Naderhand trad hij in dienst der republiek, welke hij vele diensten bewees. BOSSUET (Jacques Bénigne),beroemd kanselredenaar, werd don 27stlil1 September 1627 te Dijou geboren, en kwam op zijn vijftiende jaar naar Parijs, waar hij het collegie van Navarre bezocht en zich onder den toenmaligen grootmeester, Nicolas Corner, met oenen rustoloozen ijver, in het Griekseh en de Heilige Schrift oefende, de beste schrijvers der ouden las, en zich tevens op de Cartesiaanscho wijsbegeerte toelegde. Reeds in zijn 1C6 jaar gaf hij do schitterendste prooven zijner welsprekendheid. In 1652 tot doctor in de godgeleerdheid bevorderd en tot kanunnik te Metz aangesteld zijnde, begaf hij zich derwaarts; stichtte hier door leer en wandel, en nam, op aanzoek van den bisschop, de wederlegging dos Catechismus van don protostantschen looraar Paul Ferry op zich, welke laak bij op eene wijze volvoerde, dat zelfs zijne tegenpartij hem moest hoogachten. De koningin moeder, Anna van Oostenrijk, droeg hem nu de bekeering der protestanten in het kerspel van Metz op, uit welken hoofde hij dikwijls naar Parijs moest, waar zijne leerredenen den algomeenen wensch deden geboren worden, dat hij die stad tot zijn duurzaam verblijf mogt kiezen; gelijk hij dan ook in den jaro 1662 door genoemde vorstin derwaarts beroepen en tot hofprediker benoemd werd. Bossuets inwijdingsrede van den maarschalk Turenne, die tot de catholieke kerk overging, bezorgde hem bet bisdom van Condom, en in 1670 droeg hom de koning de opvoeding van den Dauphin op, waarop hij in het volgende jaar zijn bisschoppelijk ambt, uithoofde zijner gestadige afwezendheid van zijne gemeente, neder-logde. Omstreeks dezen tijd hield Bossuet eene lijkrede op de hertogin van Orleans, in welke, zoo als in alle zijne lijkredenen, eene verhevene welsprekendheid doorstraalt. Zijne laatste redevoering van dien aard was op den grooten Condé en wordt voor een meesterstuk van deze soort van stijl gehouden. De mannelijke kracht zijner voordragt wist hij gelukkig over te brengen in zijn Discours sur l'histoire universelle, oen werk, dat ter ondorrigting van zijnen koninklijken kweekeling bestemd was. Do zorg, waarmede hij de opvoeding van den jongen prins behartigde, bleef niet onbeloond. In 1680 werd hij eerste aalmoezenier der Danphine, en in het volgende jaar bisschop van Meaux, waarna hij in 1697 tot de waardigheid van staatsraad, en een jaar daarna tot die van eersten aalmoezenier der lier-togin van Bourgogne, verheven werd. Bossuet was zeer nnauw-gezot in zijn zedelijk gedrag, en oen gestreng voorstander zijner godsdienstige belijdenis. Hij verdeelde al zijnen tijd tus-schen zijne studiën cn de uitoefening zijnor ambtspligten, en veroorloofde zich zelden, en dan nog slechts voor weinige oogenblikken , oenige uitspanning. De laatste jaren zijns levens bragt hij onder zijne gemeente door, in welker schoot hij in 1704 zijne dagen eindigde. Zijne werken zijn herhaalde malen gedrukt, en de geloerde Benedictijnen van de broederschap van St. Manr |
BOS—BOT
131
|
hebben, in Inter tijd, eene volledige uitgave danrvan geleverd. Zijn stijl is vol kraelit en nadruk; doch niet zonder vlekken. Zijiio manier van uitdrukking in het Latijn is hard. De volledigste uitgaafzijner werken is die der Benedietijnen, 40 deelen, Versailles 1815—19, waarin zijn leven door den cardinaal Bausset beschreven is. BOSSU1Ï (Francis van), in 1635 te Brussel geboren en den 22Bion September 1092 te Amsterdam overleden, onderscheidde zich, na Italië bezocht en daar naar de antieken gestudeerd te hebben, in de beeldhouwkunst, vooral in het kunstig snijden van beelden en groepen in ivoor. Na zijne terugkomst zette hij zich te Amsterdam neder en verwierf zoowel binnen als buiten 's lands groote vermaardheid. Ken gedeelte zijner werken is door M. Pool in het werk. Beeldsnijders kunstkabinet, Amsterdam 1727 gr. 4°, gegraveerd. Op de in 1817 gehouden verkooping van het kabinet va» mevrouw Hogguer te Amsterdam, werden onder meer andere, twee beeldjes in ivoor. Marsen Venus voorstellende, voor ƒ516, oen H. Sebastiaan, vooi\/2r)5 verkocht. Zijn „Venus en de gewonde Adonisquot; (Zie M. Pool, XXIII.) berust bij den redacteur van dit woordenboek. Zijn monogram is F. van B. I. Zie voorts het art. 1 beeldhouwkunst, Geschiedenis der. BOSSIJT (Chahlks), wiskundige, geboren te Tarare nabij Lyon den 1 l^n Augustus 1730, overleden den Jan na rij 1814. Tot den geestelijken stand bestemd zijnde, ontving hij zijne opleiding aan de jeznïtensehool te Lyon, doch, daar hij blijken gaf van een bijzonderen aanleg voor de wiskunde, wist men het daarheen te leiden, dat d'Alembert hem als zijn leerling aannam, waardoor hij tevens in kennis geraakte met den bekenden wiskundige Clairaut. Hij was een der medewerkers aan de door d'Alembert uitgegeven Encyclopédie. Door de vriendschap van Le Camus, werd hij in 1752 tot professor benoemd aan de genieschool tc Me'zières. In 1702 werd hij door de Academie der wc-tensebappen te Parijs bekroond, voor eene verhandeling over den wederstand der vloeistoffen, bij de beweging der planeten; twee jaar later bekroonde zij hem voor eene verhandeling over de stuwing der schepen, en in 1708, nadat Le Camus overleden was, werd hij in diens plaats tot hnar lid benoemd. Tot in 1792 was hij in verschillende betrekkingen werkzaam, doch, zich niet kunnende vereenigen met den toen in Frankrijk heerschendcn staat van zaken, verloor hij die, en leefde een tijdlang als ambteloos burger, zich geheel van alle staatkundige bemoeijingen onthoudende, zoodat de omwenteling ook voor hem zulke noodlottige gevolgen niet had, als voor zoovele andere geleerden, en wijdde zich geheel toe aan zijne wiskundige bespiegelingen. Hij bewerkte in die dagen zijne: Mecanique en général, en een Cours coinphl de malhémutiques, die aehtervolgens in 1792 eu in 1795 het licht zagen. Toen Napoleon den Franschen troon beklommen had, werd hij in sommige zijner posten hersteld, en bij de oprigting van bet Instituut tot lid daarvan gekozen. Verscheidene jaren vervulde hij met ijver en naauwgezetheid de hem opgedragen betrekkingen, totdat zijn hooge ouderdom hem drong zijn ontslag in te dienen; men liet hem echter uit hoofde zijner langdurige en ge-wigtige diensten , zijn inkomen tot aan zijn dood toe behouden. Behalve de opgenoemde geschriften, bezitten wij van hem; Essai sur l'/nstoire des mathématiques, 2 v. 1802, waarvan in 1810 de tweede uitgave, en vervolgens eene Engelsche en eene lioog-duitsche vertaling het licht zagen. Dit werk was de bron van vele onaangenaamheden voor hem, dewijl onderscheidene daarin aangehaalde geleerden, beschuldigingen tegen hem inbragten , die hij zieh zeer aantrok, en het is niet oriwaarsehijnlijk, dat daardoor zijn dood verhaast geworden is. Verder: Mémoires concernanl la navigation, 1'astronomie, la physique et l'histoire. Paris 1812, en eindeiyk, eene uitgave van de werken van Pascal, in 5 deelen, waaraan hij een zeer belangrijk voorbcrigt beeft toegevoegd. Voor meerdere bijzonderheden aangaande het leven en de werken van Bossut, zie men: Delambre, Éloye de Bossut,\n de nieuwere verzameling van Les Mémoires de l'Institut. |
BOSION. De hoofdstad van Massachusets, eene der grootste en bloeijendste steden van Noord-America, aan de Boston-baai, quot;P het sehier-eiland, dat door de landtong Boston-Neck met het laste land zamenhangt. Men vindt er eene uitmuntciide haven, quot;e ei ingang door het fort William, een der schoonste werken van krijgsbouwkunde in dat werelddeel, beschermd wordt; acht en negentig kerken en bedehuizen, een athenaeum met eene boekerij van 40,000deelen, tweeIjatijnsche scholen, een genootschap van historie, geneeskunde, en tot redding van verongelukten, zeven en zeventig boekdrukkerijen, 34 banken, suikcr-rafinadc-rijen, fabrieken van zeildoek, touwwerk, katoenen, linnens, hoeden, ram en potasch, alsmede eene geschut- en klokgieterij, drie schouwburgen en eene concertzaal enz. De handel is zeer aanmerkelijk. Do stad telde in 1853 140,000 inwoners. Boston werd in 1630 door landverhuizers voornamelijk uit Boston in Engeland (Zie liet volgende artikel.) aangelegd; in haar begon in December 1773 de Amerieaansche omwenteling, toen het volk do uit Engeland ingevoerde thee in de haven wierp. BOSTON. Eene middelmatige stad, liggende aan den mond van de rivier Witham, in het graafschap Lincoln, in Engeland. Zij heeft eene goede haven, eender fraaiste torens van het gc-heele rijk, en levert uitmuntende wol op. Boston bestaat eigenlijk uit drie deelen, namelijk het noord-, zuid- en west-einde, of het nieuwe Boston. Zij telt tegenwoordig 14,900 inwoners. BOSWELL (James), Engelsch letterkundige, geboren te Edinburg den 29quot;quot;^ October 1740, werd voor den advocaten-stand opgeleid eu studeerde te Glasgow en te Londen , waar hij kennis aanknoopte met Samuel Johnson. Daarop begaf hij zich om zijne studiën voort te zetten naar Utrecht en reisde in 1764 door Duitscbland, Zwitserland, Italië en Corsica. In Schotland teruggekeerd , gaf hij nu uit een Account of Corsica, with memoirs of general Pasquale di Paoli, Glasg. 1768 , 3« uitg. Lond. 1769. Na zijn huwelijk zette hij zich te Londen neder, waar hij in 1773 van het door Johnson opgerigtc letterkundige gezelschap lid werd. Als vurig bewonderaar van Johnson, stelde Boswell zich voortaan ten opgaaf de woorden en daden van dezen buitengewonen man op te teekenen, vergezelde hem op eene reis naar Schotland en de Hebrideu, (van waar zijn Journal of a tour to the Hebrides with Johnson) en gaf na diens overlijden Johnson's levens-geschledenis uit, Life of S. Johnson, meermalen gedrukt, bet eerst in 2 dln. Lond. 1791; later uitgegeven door Croker in 5 dln. Lond. 1831 en door Murray, in 8 dln. 1835. Dit werk is volgens Engelsche beoordeelaars een meesterstuk; vreemdelingen en in het algemeen zij, die geen bewonderaars van Johnson zijn, vinden het overladen mot weinig beteekenende bijzonderheden. Boswell overleed dcu igi'en Mei 1795. BOSWELL (Snt Ai.exa.ndkk), oudste zoon des voorgaanden, geboren 1775, overleden den 20st'!Igt; Maart 1822, is de dichter van den bundel: Songs, chiefly in the Scottish dialect, Edinb. 1803 eu schrijver van Edinburgh, or the ancient Royalty, Edinb. 1810. BOTANIE. (Zie Kruidkunde.) BOTANISCHE TUINEN. (Zie Kruidtuinen.) BOTANYBAAI, aldus door Sir Jos. Banks (zie «Waar) genoemd om den botanischen rijkdom harer kusten, is een der meest bekende en ruimste havens aan de oostkust van Nieuw-Holland. Zij ligt op 33° 33f Z. Br. en 108° 48' O. L. en behoort tot de provincie Cumberland in Nieuw-Zuid-Wallis. De ingang is tussehen de eilanden Banks en Solander; de diepte is niet aanmerkelijk. De kust is laag en zanderig of moerassig; twee riviertjes, Cook en St.Georges, storten liuu water in de baai uit. Cook ontdekte haar in 1770. In 1787 besloot de Engelsche regering deze streek tot eene deportatie-plaats voor misdadigers te maken, doch de kolonie is een jaar later noordelijk naar Port Jackson overgebragt. BOTHK. (Zie Melk.) BOTERBLOEM. In 't dagelijksche leven verstaat men hieronder de verschillende soorten van 't geslacht liauunculus, welke op weiland, langs wegen, enz., menigvuldig in ons vaderland voorkomen. Vooral Ranunculus Ficaria L. (Ficaiia ramincu/oïdes Möneh), wordt met dien naam bestempeld. Van Hall nogthans past hem (Flor. Belgii Septentrion.) alleen toe op 't geslacht Callha, dat ook wel tot de familie der Uanuneulaeeën behoort, maar toch van Ranunculus door vele kenmerken verschilt. Dit laatste wordt door hein Ranonkel geheeten. O. BOTERBOOM. Een, volgens den Engelsehen reiziger Mungo Park, in de binnenlanden van Africa groeijende boom met olijf-vormige vruchten, wier zaden eene vette olie bevatten, die daaruit door droogen en afkoken in water gewonnen wordt. |
132
Deze op boter gelijkende olie is, volgens genoemden reiziger, zeer goed van smaiik, zoodat zij de koe-boter zou kunnen vervangen , en bezit bovendien de eigenschap om, zonder bijvoeging van zout, een geheel jaar goed te blijven. De Afrieanen bedienen zich daarvan dan ook tot alle huishoudelijke doeleinden, en drijven er een uitgebreiden handel in. Door de onvolkomene beschrijving van Mungb Park, is 't moeijelijk te beslissen tot welk plantengeslacht de boterboom moet gebragt worden. Nogthans is R. Brown niet wars van do meening, dat hij onder 't geslacht Vittellaria te huis behoort, terwijl Don hem Bassia Parkü noemt. Ook in Oost-Indië treft men zoogenaamde boterboomen aan. Deze behooren echter tot het geslacht Bassia en worden B. lali-folia W., bulyracea Roxb. en lonyifolia L. goheeten. Buitendien bevatten de onrijpe bessen en de schors der jonge takken van de laatste een zamentrekkend vocht, terwijl haar hout bijzonder hard en rijk aan hars is, en hare vleezige bloemkroonen bijna evenzoo smaken als druiven. Ook bereiden do Indianen uit bare bloemen een geestrijk vocht. 0-
BOTH (Anduies en Jan). Deze kunst-schilders hebben zich door hunne gezamenlijk uitgevoerde werken wereldberoemd gemaakt. Z\j zijn beiden te Utrecht geboren, Andries inl609, Jan in 1610; de eerste stierf aan een ongelukkig toeval te Venetië in 1650, hetwelk zijn' broeder zóó trof, dat hij naar zijne geboorteplaats teruggekeerd, daar kort daarna insgelijks overleed. Beide waren eerst leerlingen huns vaders, daarna van A. Bloemaart, doch begaven zich al spoedig naar Frankrijk en Italië en vormden zich op hunnereis verder naar de natuur. Te Rome zag Jan Both de werken van Claude Ie Lorrain en hoewel hij, zoo in manier als in stijl, een geheel onafhankelijk kunstenaarbleef, oefenden de gloeijende tafereclen van den dichterlijken Claude, stellig invloed op den Utrechtschen kunstenaar uit, die, om den gloed dien hij aan zijne landschappen wist te geven, do Italiaansche Both bijgenaamd werd. Zijne zamenstellingen zijn rijk, vol leven, en behooren onder de verhovenste voorstellingen, die van do Italiaansche natuur gegeven zijn. Rijkgelooverd geboomte wisselt met bergen en valleijen, rotsen en watervallen af en over verschillende gronden ziet men doorgaans een prachtig verschiet, dat zich door den luehttoon oneindig ver voordoet en als met do lucht ineensmelt. De warme avondstond geeft aan zijne landschappen een' gloeijen-den tint, en aan het geheel oen prachtig aanzien. De behandeling is breed, massief en waardig, do boomslag dun, ligt en meesterlijk. Het koloriet is meestal in een' bruinen herfstach-tigen tint gehouden, en geeft do schilderijen de uitdrukking eener zachte weemoedige harmonie. Zonder in kleine bijzonderheden te treden, geeft het geheel eene grootsche uitdrukking van de natuur. Andries Both schilderde eerst ook landschappen, doch loquot;de zich al spoedig meer op het schilderen van figuren toe, in de manier van zijnen tijd- en landgenoot P. de Laar: eene manier die bijzonder geschikt was om met die zijns broeders zamen te werken. ïusschen deze broeders bestond eene zeldzame overeenstemming; ook vereenigden zij hunne talenten , hetgeen aan de landschappen van den jongsten eene grootere waarde gaf, zóó zelfs, dat men ze daarom boven die van Claude schatte. Dan eens werd het landschap aan de beelden, dan weder de figuren aan het landschap onderworpen, en dat met zooveel overeenstemming in gedachten, zamcnstelling, manier en koloriet, dat de schilderijen door eene hand schijnen uitgevoerd te zijn. Voorbeelden dat Jan Both zelf de figuren in zijne schilderijen zon geschilderd hebben, schijnen er niet te bestaan; enkele zijn door Karei du Jardin of door Poelenburg gestoffeerd. Andries schilderde ook 'portretten, doch de schilderijen die hij alleen vervaardigde zijn zeldzaam. De galerij te Dresden bezit er eene, hetwelk „een geestenbannerquot; voorstelt. De broeders werden van alle kanten aangemoedigd; de belangstelling in hunne werken, reeds bij hun leven quot;-rnot, is sedert meer en meer toegenomen, ook wedijvert men steeds om ze magtig te worden. Enkele zijn te Rome gebleven, onder anderen in de galerijen Sciarra en Doria, de meesten overal verspreid. Slechts eenigen vindt men in Nedcrlandsche verzamelingen, waaronder die in het kabinet van den hoer van Loon te Amsterdam wereldberoemd is. Het museum te Amster-dam bevat er drie, waaronder dén zeer schoon, (ook door Jan Both geëtst); die te 's Gravenhage en te Rotterdam elk (wee. De meeste museums in Europa bezitten er; dat te Dresden,
behalve de genoemde schilderij , vier landschappen van Jan, waaronder eon zijner schoonste stukken, „den avondquot; voorstellende, door W. Wïthoff te Dresden in koper gebragt, en ook door F. Hanfsfangl in zijn steendrukwerk dier galerij wedergegeven is. Men vindt er verscheidene in do Krmitage te fst. Pelershuig, ééne in het museum te Berlijn , in de academic te Karlsruhe, en in do Schönbergsche galerij te Pominersfeldcn. Van de twee landschappen in het museum van de Louvre, is er één door Duthen-ofer, één door Fortier en Niquet l'ainé in het Musde royal gegraveerd. Behalve twee schilderijen van do broeders in de Bridgewater Gallery, en verscheidene in het kabinet van koning George IV, vindt men van hunne werken in schier elke belangrijke verzameling in Engeland. Zij brengen hooge en steeds stijgende prijzen op. Twee stukken van Andries, „vechtende boeren en kaartspelersquot; voorstellende, golden bij eene openbare verkooping te Amsterdam in 1740/70, een ander „een marketenterquot; in 1744 ƒ245. Op de verkooping van G. Braamkamp (1771) gold ^een landschap van J. Both /450, twee anderen „oen morgen quot; en „een avondstondquot; voorstellende ƒ1100, op die van de Smeth (1810) een landschap van J. en A. Buth /'10,000, van de barones van Lcyden van Warmond (1816) ƒ 5610. Te Parijs werd eene dergelijke schilderij bij Martini (1844) met 8600 francs betaald; dat uit hot nagelaten kabinet vau koning Willem II gold ƒ10,400 enz. De teekeningen van J. Both, worden evenzeer gezocht en betaald. Ook hebben de beide broeders zich in het etsen onderscheiden, door eene geestige, meesterlijke manier met bevalligheid gepaard. De etsen van J. Both bestaan uit eene reeks van vier, eene andere van zes landschappen en uit do \ijf zinnen in zooveel platen; zij zijn bij Bartsch en anderen beschreven. De landschappen golden op de verkooping van den graal von Fries ƒ400, do tien etsplaten van Andries, in de manier van Ostade, ƒ53. Het monogram van Jan Both is J. B. 1650,
dat van Andries
BOTHE (Coniiad) werd in hot midden der XV'lc eeuw te Wernigerode geboren. Hij schreef de tot het jaar 1492 loopende Cronecken der Sassen, Mainz 1492 lol., die bij Leibnitz Scriptor, t. Ill p. 277 sq. op nieuw afgedrukt is.
BOTHNIE. Een groot landschap, liggende aan beide zijden van den Bothnisehen zeeboezem, aan het noordelijk gedeelte der Oostzee, tusschcn Zweden en Finland, boven do Alandsche eilanden. Hot wordt in West- en Oost-Bothnië verdeeld. Hot eerste, een graafschap aan de westzijde van den zeeboezem, behoort tot het Zweedsche landschap Nordland^ en bestaat uit 4 regtsgebieden, Umea, Piteu, Luien en Tonica , en het daaraan grenzende Lapland, te zamen ruim 45,000 inwoners bevattende; het laatste, aan de oostzijde van gemelden zeeboezem , bevat het Finsehe landschap van gelijken naam, en telt 66,670 ingezetenen, welke, tot op weinige kustbewoners na, niet de Zweedsche maar do Finsehe taal spreken. Beide deolen des lands zijn, in weerwil van de strenge winterkoude, zeer vruchtbaar, en brengen dikwijls meer koren voort dan de inwoners tot hun onderhoud behoeven. Landbouw, veeteelt, jagt en visscherij maken de takken van hun bestaan uit. Masten , timmerhout, pek , toer, traan en huiden van zeehonden, alsmede gedroogde, gezouten en gerookte visschon worden in menigte uitgevoerd. De bergen leveren ijzer en koper op en de mijnen van Kiemi in Oost-Bothme ook eenig zilver. Beide landen behoorden in vroeger' tijd aan de kroon van Zweden, maar Oost- en een gedeelte van West-
Bothnic, tot aan de rivieren Tornea en Morrum, benevens het
noordelijk daarover liggende Lapland , werd in 1814 aan Rusland afgestaan en behoort nu tot de provincie Finland.
BOTIN (Andreas de) Zweedseh geschiedschrijver, raadsheer des konings en lid van verschillende academiën , in 1724 te Stok-holm geboren. Men heeft van hem eene geschiedenis van Zweden, van den oorsprong der monarchie, tot aan de regering van Gus-taaf I, uitgegeven in 1754—64. Dit belangrijk werk, waarin de schrijver de geschiedenis uit een nieuw en wijsgeerig oogpunt beschouwt, is met bijvoegsels van 1773 tot 1792 herdrukt, doch Botin reeds in 1790 gestorven.
BOTJES IN DB SCHAPEN. (Zie Onyansch.) BOTOKOEDEN is de naam van een' wilden volksstam in
|
Brazilië, wier kennis wij aan den prins Maximiliaan van Wicd-Nouwied te danken hebben. Zij leven aldaar in do oorspronkelijke woudon van de jagt; een verslagen vijand is voor hen een feestmaal; doch hunne behoeften zijn gering en honger en dorst weten zij langen tijd te verduren. Zij gaan naakt en plegen hunne ooren en onderlippen te doorboren, in welke gaten zij als versiersel, ronde stukken hout dragen. Hunne wapenen bestaan in lans, knods, boog en pijl. Zij waren in vroogeren lijd zeer gevaarlijke naburen voor de Portugezen; slechts een gedeelte der Botokoe-den heeft eenige beschaving aangenomen , nadat de keizer van Brazilië in 1824 ten dien einde drie dorpen aangelegd had. Vergelijk de genoemde /ieue naar Brazilië van Maximiliaan van Wied-Neuwied, in het Hollandsch, Groningen 1822. BOTON (Pieuue) omstreeks 1550 te Mtlcon geboren, maakte zich als dichter bekend. Tot zijne meest geachte werken behooren Camilh, ou les liêveries d'un amant désespéri, Paris 1573 in 12quot;; Les irois Visions de Childéric, 4quot; rol de France, ibid 1595 in 8». Hij heeft een m. s. gedicht over de Liyue nagelaten. BOTSING. Wanneer twee ligclimnen, beide in beweging of écu in rust zijnde, elkander ontmoeten, heefter botsing plaats. De uitwerkselen van den schok, afhankelijk van den aard en de massa's der ligchamen, van de rigtingen der beweging, van de snelheden, en van de gedaante der gedeelten, die in aanraking komen, vormen hetgeen men noemt; do leer der bolsing. Deze wordt in twee afdeelingen gesplitst: de botsing der onvecr-krachtige of harde, en die der veerkrachtige ligchamen; daarbij wordt verondersteld, dat zij bf volkomen hard, of volkomen veerkrachtig zijn, dat echter niet geheel juist is, daar alle ligchamen in meerdere of mindere mate, de laatstgenoemde eigenschap bezitten. Verder onderscheidt men de» reylstreekschen en den schuinen sloot-, bij den eersten is de lijn die men zich bij de botsing door de zwaartepunten der bewegende massa's denken kan, loodregt gerigt op het raakvlak en gaat door het raakpunt, bij den laatsten is dat niet het geval. Wanneer een veerkrachtig ligchaam, tegen een insgelijks veerkrachtig, maar onverplaatsbaar ligchaam aanbotst, vormen de rigtingen der beweging voor en na don stoot, gelijke hoeken aan weerszijde der normaal van bet raakpunt, terwijl de snelheid dezelfde blijft, dit is bijv. het geval met een billardbal. BÜTTCHKR of BOTTICHER (Johann fitibdinoii) word geboren te Schleiz. in het Voigtland, in de tweede helft derXVII1'0 eeuw. In 1701 was hij leerling in cene apotheek te Berlijn, waarvan de eigenaar als alchemist bekend stond. Hier leerde hij zekeren Laskaris, eenen rondreizenden alchemist kennen, die hem eene hoeveelheid van den zoogenaamden „grooten steen der wijzenquot; schonk. Bottelier gaf nu voor den steen der wijzen te hebben gevonden, en daarmede onedele metalen in edele te kunnen veranderen (zie Alchemie). Op dit gerucht gaf Frederik I bevel hom gevangen te nemen, ten einde van zijn geheim voordeel te trekken, maar hij vond gelegenheid dit plan, door ont-vlugting naar Saksen te verijdelen, waar echter de toenmalige keurvorst en koning van Polen, Frederik Augustus de IP18, hem, na het ontvangen van aanzoek tot uitlevering aan de Pruisische regering, eerst te Wittenberg, later te Dresden en eindelijk in Königstcin gevangen hield, met het oogmerk hem zijn geheim af te persen. In de laatstgenoemde vesting gelukte het hem, na vele vruchtelooze proeven , de vervaardiging van porselein op te sporen (1707), van welke uitvinding hij terstond partij trok om s konings gunst te winnen, aangezien hij, door het schijnbaar geheimhouden van de kunst om goud te maken, in ongenade leefde. De vervaardiging van porselein, eene voor Saksen zoo belangrijke als nieuwe tak van nijverheid, werd nu aan de zorg van Bottelier toevertrouwd, door zijne aanstelling als bestuurder van eene Ie Meissen opgerigte porselein-fabriek, waarin hij tot aan zijnen dood (1719), zich voortdurend op de verbetering van dat fabrikaat toelegde. BOrihRMAN (lipi-o), een geleerd doopsgezind-leeraar bij de vereenigde Waterlandsche en Vlaamsche gemeente te Groningen. Hij was een leerling van Galenus Abrahamsen, het hoofd dei Lammisten en schijnt van diens liberale begrippen nog al te hebben overgenomen. Wij vinden zijn naam onder do oprigters der Friesche doopsgezinde societeit. In liet jaar 1700 werd hij leeiaar te Groningen en tevens opzigter bij do Collegianten, hetwelk voor vele leden zijner gemeonto ergerlijk was. Hij bedankte hierop als leeraar bij de Doopsgezinden in 1714, doch in 1725 word hij op nieuw verzocht het leeraarsambt waar te nemen , dat nu geschiedde tot dat hij in Jacobus Hijsdijk een ambtgenoot kreeg, die hem van socinianisme beschuldigde en hieruit vlooide een hevige strijd voort. In 1752 stond Botterm'an nog te Groningen. |
BÖTTIGER (Karl Adoust). Deze beroemde letter- en oudheidkundige, werd den 8s'01' Junij 1762 te Reichenbach in Voigtland, waar zijn vader de betrekking van conrector aan de Latijnsche school bekleedde, geboren. Het eerste onderwijs ontving hij in de klooster-school Pforta, vervolgens studeerde hij te Leipzig en na het eindigen zijner ucademische loopbaan , werd hij huisonderwijzer te Dresden, en in 1784 rector te Guben, in 1790 te Hanzen, en in 1791 opperconsistoriaal-raad en directeur van bet gymnasium te Weimar. In 1804 werd hij tot hofraad en studiën-diiector aan het pagen-huis te Dresden benoemd, en toen in 1814 deze im-igting met het kadetten-huis vereenigd was , verkreeg liötti-ger de aanstelling van studiën-director bij de ridder-academie, en directeur der koninklijke musemsvan beeldende kunsten. Schoon hij in 1821 bij eene reorganisatie der academie de eerste betrekking verloor, hield hij toch gedurende geheol zijn leven de daaraan verbondene jaarwedde. Böttiger stierf den 17111-'quot; Nov. 1835. Böttigcr was een man van uitgebreide kennis, fijnen smaak en diep kunstgevoel. Van zijne jeugd af openbaarde hij een beslissende voorliefde voor de arehaeologie, en hierin heeft hij dan ook eene buiiengewone hoogte bereikt, en zijne schriften: Veber Aechtheil nnd Va Ierland der antiken Onyxcameen van ausseiordent-licher Grosse, Leipzig 1796; Veber den Rauh der Kassandra auf einem Ge/dsse, Weimar 1794; Griechische Vasenyemiilde, Weimar 1797—1800 3 Hefl; Archaeoloyisches Museum, Weimar 1801 ; Arehaeologie der Malerei, Dresd. 1811; Archaeologische Aehren-lese, Dresden 1811; Arehaeologie und Kunst, Broslau 1828 I; Ideen zur Kunstmythologie, Leipz. 1820 ; Vie Aldobrandinische Hochzeit, Dresden 1810; Vorleswujen und Aussdtze zur Aller-thuinslcunde, Altenburg 1817; Die Furienmaske, Weimar 1801; maar vooral Sabina, oder Morgenscenen im Putzzimmer einer Homer in , Leipzig 1803 n. A. 1806, 2 Thlo. hebben zijn naam onsterfelijk gemaakt, en hem kan de eer niet ontzegd worden, dat hij veel tot veredeling en verfijning van den smaak zijner landge-nooten heeft toegebragt. Behalve de genoemde werken en vele Latijnsche schriften, afzonderlijke verhandelingen en andere op-stollen in dagbladen en letterkundige verzamelingen , gaf hij nog in het licht; Veber den Zustand der neuesten Literatur, Kilnste und Wissenschaften in Frankreich, Berlin 179.quot;) 2 Thle.; Entwickelung der Ifflandischen Spiele, Leipzig 1796; llilhya oder'die Hexen. Weimar 1799; Meinen Freunden, Weimar 1800; Ilerzocj Bernhard von Weimar, Weimar 1806; Reinhard literarisch gezeichnet, Dresd. 1813, N.A. 1816; Kosmographische Erlduterungen, M\vv-bnrg 1818 ; Anialthea, Leipz. 1821—25 3 Thle. andd. BOUCHARDON, (Edmb) in 1698 te Chanmont geboren, leerde do beginselen der kunst bij zijn' vader en wijdde zich aan de beeldhouwkunst onder de leiding van G. Coustou. Den eersten prijs bij de academie te Parijs behaald hebbende, ging hij naar Rome, om er zoo naar de antieken, als naar de beroemdste schilderijen te studeren. Hij toekende er naar do schoonste Griekscho. en Romeinsche overblijfsels van bouw- en beeldhouwkunst, en vervaardigde voor den koning van Frankrijk eene kopij naar den beroemden Fannus uit do giilorlj Barberini, welke zich thans in de glyptotheek te Munchen bevindt. Naar men meent vervaardigde hij ook destijds zijn „ Amor die nit den knods vun Hercules een' boog snijdtquot;, en zou aan een praalgraf voor Clemens XI beginnen, toon do koning hem in 1732 naar Parijs terugriep. In hot volgende jaar werd hij tot lid der academie, in 1746 tot professor aan die instelling benoemd. De in 1739 door de stad opgerigte fontein in de straat Grenelle , wordt voor zijn meesterstuk gehouden en wegens den edelen stijl der zamenstelling, de naauw-kourigheid der proportion en de afgewerkte bijzonderheden geroomd. In 1751 werd hem door die stad opgedragen, om een ruiterstandbeeld van Lodewijk don XV11™ te vervaardigen , waaraan hij, gedurende het overige zijns levens, mot de grootste vlijt arbeidde en waarvoor hij een groot aantal teekoningen, vooral voor het paard, naar do natuur toekende. Het voetstuk was nog |
BOU
134
|
niet geheel gereed, toen hij in 1762 stierf, het werd door Pigal afgewerkt. In het volgende jaar rigtte men het standbeeld aan het einde van den tuin der Tuilericn op, doeli liet werd in 1792 omvergeworpen en verbrijzeld. De tuinen van Versailles, Choisy en Grosbois, prijken met vele zijner beeldhouwwerken; in het koor der S. Sulpiee vindt men standbeelden van hem, die Christus, Petrus, Pauius en Johannes voorstellen. Zijne zamenstel-lingen onderscheiden zich van die zijner tijdgenooten door eene eenvoudige grootheid; later liet hij zich door den geest des tijds medeslepen en nam een sierlijker en fijner manier aan. Mariette bezat een groot aantal zijner teekeningen, die met meer geest dan zijne beeldhouwwerken uitgevoerd zijn en op diens verkooping 15,595 livres golden. In deze verzameling kwamen ook meer dan 425 gravuren naar de werken van Bouchardon voor, die, even als zijn jongere broeder, ook eenige platen geëtst heeft. Zijn door Drouais geschilderd portret is door Beau variet in 1776 in plaat gebragt; zijn leven door den graal'Caylus (Parijs 1762) beschreven. Zie het art. Gesc/i. der beeldhouwkunst. BOUCHAULAT (Jean Louis), wiskundige en dichter, geboren teLyon, overleden te Parijs in 1848. Zijne eerste openbare betrekking was die van leeraar in de wiskunde aan de polytechnische school te ia Fleche, later was hij hoogleeraar in de lettoren aan het athenaeum te Parijs. Zijne werken handelende over onderwerpen de wiskunde betreftende zijn: Théorie des courbes et des surfaces de second ordre, Paris 1810, welk werk is opgedragen aan Lagrange, en Élements de calcul différentiel, Paris 1831, lsU edit; behalve de vele herdrukken, bestaan er ook uitgaven van laatstgenoemd werk, in andere talen. Van zijn letterkundigen arbeid bezitten wij: Com/s de liltérature, faisant suite u celui de La llarpe, Paris 1826; Le Sacrifice d'Abraham; le Juyement dernier en la mort d'Abel. BOUCHER (Fkanqois). Deze historie-schilder, door zijne tijdgenooten de schilder der gratiën genoemd, werd te Parijs in 1704 geboren en stierf er in 1770. Hij was leerling van F. Le-moine, ging in 1725 voor korten tijd naar Rome, werd in 1734 tot lid, tien jaren later tot professor aan de academie en na den dood van Carle van Loo, tot eersten schilder des konings benoemd; op het laatst zijns levens werd hij ook directeur der Gobelins. Boucher was de gunsteling van Lodewijk den XVd,JI1 en zijner maitressen, de geliefkoosde kunstenaar zijns tijds, wiens styl met zijn bedorven smaak en zeden gelijken tred hield; ook heeft hij er niet weinig aan toegebragt, om dien valschen smaak verder te verspreiden. Hij werkte vlugtig, zonder studie en alleen om geld te verdienen. Zijne teekening is vol gebreken, zijn koloriet, dat den onkundige in den beginne door eene zekere frischheid aantrok, is scherp, de figuren hebben een rooden tint, en men kan over zijne denkwijs oordeelcn, uit hetgeen hij een zijner naar Rome vertrekkende leerlingen aanraadde, om er namelijk niet te lang te blijven, vooral Albano en Guido Reni te bestuderen, er bijvoegende: Raphael, malyré sa reputation, est tin peintre bi en triste et Michel- Ange fait peur. Voyez les, ma is ne vous uvisez pas de les imiter, vous deuierdiiez froid comme (jlace. Niettegenstaande deze meester een zeer groot aantal schilderijen en teekeningen (van de laatste over de 10,000) vervaardigd heeft, vindt men niets van hem in de Louvre. Er is veel door Fransche, Duitsche, Engelsche en Italiaansche kunstenaars naar hem gegraveerd, ook heeft hij zelf eenige platen geëtst, welke Huber VIII, 126 beschrijft. Ook zijne vrouw, Elisabeth Lemoine, heeft een paar etsen naar schilderijen van hem vervaardigd. Zijn zoon Juste werd bouwmeester en etste eene verzameling vazen en eene met praalgraven. Zie Diderot's Essai sur la peinture en Louis Desodoard's Louis XV t. 2. BOUCLÉ, wordt in de wapenkunde van den hazewindhond gezegd, die een halsband omheeft; ook van een' stier, buffel of beer, die een ring door den neus draagt. |
BOUGAINVILLE (Louis Antoinb de), beroemd Fransch zeevaarder, geboren den lllt;ien November 1729, overleden den 31 sten April 1811. Tegen den zin zijner ouders , die hem tot regts-geleerde wilden opgeleid hebben, begaf hij zich in dc krijgsdienst. Hij was in 1754 aide-de-camp van den generaal Chevert; werd in dat zelfde jaar, als gezantschaps-secretaris naar Londen afgevaardigd; vergezelde in 1756 als dragonder-kapitein, den marquis de Montcalme naar Canada, van waar hij in 1759, na het verlies der kolonie naar Frankrijk terugkeerde; woonde in 1761 als aide-de-camp van den graaf de Choiseul-Stainville den veld-togt in Duitschland bij, en klom daarin op tot den rang van colonel. Toen in 1763 de vrede gesloten was, verkreeg hij van Lodewijk den XV^0quot; eene aanstelling bij de marine in denzelfden rang, en vertrok al spoedig met de vergunning, om op de Falk- , lands-eilanden of Malouïnen eene volkplanting aan te leggen,.die echter, na verloop van slechts drie jaar aan Spanje werd afgestaan. In November 1766 verliet de Bougainville de Fransche haven St. Malo , als bevelhebber van het fregat la Boudeuse en der fluit l'Etoile en volbragt met deze schepen zijn beroemden togt rond de wereld. Hij ontdekte op die reis verscheidene der Pourtou-en der Hamoa-eilanden, welke laatste door hem Zeevaarders-eilanden genoemd werden. De naam van Groote-Cycla-den, dien hij aan eene andere groep gaf, moest later plaats maken voor dien van Nieuwe-liebriden, dien zij van Cook ontving. Hij keerde in Maart 1769 in Frankrijk terug, en gaf twee jaar latei-een uitvoerig verslag zijner reis in het licht. De besehuldiging, die men weieens tegen de Bougainville heeft ingebragt, alsof zijne reis te weinig hydrographische en nautische waarde zou bezitten is minst genomen onregtvaardig, daar men den tijd in aanmerking moet nemen waarin hij leefde, toen die wetenschappen nog zeer weinig beoefend werden, en waarin het door hem tot stand gebragte, reeds een merkelijken vooruitgang kenmerkt. Gedurende den Engelsch-Americaanschen oorlog, woonde hij, als schout-bij-nacht, onder den graaf de Grasse en ook afzonderlijk verscheidene gevechten bij, o. a. in 1781, tegen den admiraal Hood, voor Fort-royal, op Martinique, waarbij hij zich als een kundig en dapper vlootvoogd deed kennen. Zijn later ontworpen togten naar de Noordpool, vonden geen bijval bij den minister Brienne; en na eenige vruchtelooze pogingen dienaangaande, verliet hij in 1790 de marine. Men zegt dat hij daarop zijne plannen aan do Royal society te Londen, waarvan hij lid was, heeft voorgelegd. en dat de togt van Phipps daarnaar geregeld is. In 1796 werd hij lid van het Instituut; kort daarna bij het Bureau des longitudes aangesteld; en eindelijk nog door Napoleon tot lid van d«n Senaat benoemd en tot den adelstand verheven. De werken die wij van de Bougainville bezitten , zijn: Traité du calcul integral, pour servir de suite a Canalyse des injiniments petits du marquis de l'IJópital, 2 v.; Paris 1754 —1756; Voyage autour du monde, Paris 1771; waarvan vertalingen in het Engelsch, Hoog-en Nederduitsch bestaan. Essais historiques sur les navigations anciennes et modernes, en Notice historique sur les sauvages de VAmérique septentrionale. De beide laatstgenoemde verhandelingen zijn opgenomen in het Recueil de VInstitut. BOUGIES noemt men in de chirurgie dunne, gladde, lange cylinders, die men bij vernaauwingen der natuurlijke kanalen inbrengt, om deze weder te verwijden. Zij zijn van de catheters (zie Catheter) onderscheiden door'dat zij geene opening hebben; in de catheters is een kanaal en eene opening in de spits. De bougies worden ook in enkele gevallen gebruikt, om geneesmiddelen inwendig aan te brengen en worden dan gewapende bougies genoemd. Men maakt ze van opgerold linnen of zijde, dat in gesmolten was wordt gedompeld, ook van perkament, darmsnaren , caoutchouc , gutta percha, ook van ivoor, en uit metalen , als lood, zilver, nieuw-zilver. Meestal zijn zij aan de punt iets dunner, gepunte bougies, soms overal van dezelfde dikte en omvang. Zij dienen vooral bij vernaauwingen in den pisweg (stricturen) , zelden meer in ziekten van den endeldarm en slokdarm. BOUGUER(Piicuregt;), beroemd Fransch wis- en natuurkundige, geboren in 1698. Hij was een der drie leden van de Fransche academie, die in 1735 naar Peru gingen, om in de nabijheid van den evenaar eene graadmeting te doen. Hij was de uitvinder van den heliometer, een werktuig bestemd om met groote naauw-keurigheid de schijnbare middellijn van de zon te meten, doch welks gebruik sedert tot zeer vele andere metingen is uitgestrekt. Zijne talrijke wetenschappelijke onderzoekingen, waaronder die over het meten van de sterkte des lichts, (photometric) en vele verhandelingen over zeer verschillende onderwerpen getuigen van zijn vernuft, volharding en uitgebreide kennis. Hij overleed te Parijs in 1758. BOUILLON (Gottfried, ook Godefkoy, Soffkoy, Godo-freigt;us , Goffhedub vah) hertog van Neder-Lotharingen, was |
BÜU
|
Je zoon van tien hertog Enstachius II van lioulogno eu van Ida van Bossu, hertogin van Bouillon. Hij werd te Bary nabij Nivelles in het jaar 1061 geboren. Door zijne moeder, afstammelinge van Karei den Groeten en die wegens hare bekende vroomheid na haren dood heilig werd verklaard, werden hom reeds vroegtijdig die grondbeginselen van godsdienst en deugd ingeboezemd, die hem onder alle wederwaardigheden des levens bleven bezielen. Als jongeling bewaarde zijn heldenmoed in den slag aan den Ulster de Duitsche keizerskroon voor keizer Hendrik, waarvoor deze hem in 1087 met het volle leen van Lotharingen begiftigde. Nadat hij zich in 1083 in het keizerlijke leger, ook bij de bestorming van Kome had onderscheiden, kwam bij hem welligt ten gevolge dezer laatste gebeurtenis, het denkbeeld op, om het Heilige graf niet slechts te bezoeken, maar ook aan de magt der ongeloovigen te ontweldigen. Na eene door do bandeloosheid der kruisvaarders mislukte poging, brak in Augustus 1096 een leger naar het Oosten op, za-mengesteld uit geloovigen van verschillende deelen van Europa, en geducht niet alleen door den geloofsijver die het bezielde, maar ook door getal en uitstekendheid dor aanvoerders. Onder do laatsten telde men Robert, graaf van Nonnandië, Hugo, broeder van Philips I, Boudewijn van Bouillon en eene menigte Hollandsche, Friesche en Fransehe ridders, terwijl Gottfried als opperste veldheer gehoorzaamd werd. Gebrek, ziekten, vijandig verzet van den Grickschen keizer Alexius konden niet verhinderen, dut dit leger der kruisvaarders in Mei 1097 den Bosporus overtrok en zich onder de muren van Nicea vereenigde. Deze stad viel, na eene belegering van zeven weken den kruisvaarders in handen. Evenzoo, ten gevolge van verstandhouding, het sterke Antiochië, de voormuur van het Heilige land. Terstond werd het leger hier echter door de Saracenen onder aanvoeringdervorsten van Knrbosaen Mosul ingesloten,en op den uitersten rand des verderfs gebragt, wanneer het alleen door hot voorbeeld van Gottfried's heldenmoed en godsdienstzin gelukkig ontkwam. Het vinden der dusgenaamde „heilige lansquot;, herstelde do geestdrift en het vertrouwen on maakte het Gottfried mogelijk, het vijandelijke heir volkomen te verslaan en to vernietigen. Antiochië werd nu do groote rust- en veroenigingsplaats voor het leger, zoowel als voor de nieuwe aankomende krygs-benden. In 1099 rukte Gottfried met zijne krijgsmagt tegen Jeruzalem op, en de Gd» Junij was do gedenkwaardige dag, dat de heilige stad zich voor het eerst aan hunne blikken vertoonde. Na een hardnekkig beleg werd zij den 15(l8n Julij met storm veroverd, waarbij Gottfried de eerste aanvoerder was , die zelf de wallen bekjom, terwijl zeker legen zijn wil, een vreeselijk bloedbad in do veroverde stad word aangerigt. Den aa»16quot; Julij werd nu Gottfried van Bouillon door de gezamenlijke vorsten en legerhoofden, en onder luide toejuichingen van het leger, tot koning van Jeruzalem uitgeroepen. Hij weigerde echter bescheiden en standvastig dien titel, zoowel als zalving en kroon, met de treffende woorden; „Zoude ik in de stad, waarin de Heiland der wereld eene doornenkroon droeg, de koninklijke waardigheid en kroon aanvaarden? Geen anderen titel begeer ik dan dien van beschermer van bet heilige graf.quot; Terstond moest hij zijn nieuw rijk, de stad Jeruzalem tegen een' aanval van het Egyptische leger verdedigen, 't welk hij echter volkomen versloeg. Niet afgeschrikt door do pogingen zijner vijanden, do wangunst zijner vrienden, noch de aanmatiging dor geestelijkheid, legde hij, te midden van het krijgsgewoel, de eerste grondslagen voor de burgerlijke en godsdienstige regeling der belangen van zijne nieuwe onderzaten. Do bekende ass/sen tx/n ./«■Kxate/t, eene bloemlezing uit de toenmalige oostersche wetgeving, zouden hiertoe strekken, en werden op zijn bevel te zamon gebragt. Zooveel inspanning, gevoegd bij den invloed van een vreemd en ongezond klimaat, berokkende hem een' ontijdigen dood. Den 18,le'1 Julij 1100 stierf hij in veertigjarigen ouderdom; oen merkwaardig voorbeeld in die tijden van heldenmoed en vroomheid, een ridder zonder vrees of blaam, aan wien het zeldzame geluk ten deele viel, om, als held en hoofdpersoon, in TorquatoTasso's onsterfelijk heldendicht Gieruaalemma liberata der onsterfelijkheid gewijd te worden, terwijl hij aan dien dichter het zeldzaam geluk verschafte, in zijn leven en daden een , der stoutste verbeelding waardig, ideaal te bezitten. |
BOUILLY (Jean Nicolas) , in 1763 te Tours geboren, was tijdens de revolutie advocaat te Parijs en bevriend met Mirabeati en Barnave. Ook zijne schatting aan de zaak des volks willende betalen, schreef hij zijn opera Pien-c le tjmnd, in 17 90 gespeeld. Weinig tooneelschrijvers hebben zoo grooten opgang gemaakt als Bouilly, en schoon hij wat stijl en details aangaat, voor vele drama-schrijvers moet onderdoen, staat hij ton aanzien van plan, en hetgeen de Franschon la chcupente van het stuk noemen, boven aan, en behoeft te dien aanzien voor Sudaine (zie aldaar) niet te wijken. Bekend zijn vooral zijn Abbd de l'Jïpde, l)mx Jour nies en Fanc/ion la vielleuse. Zijne ,/eux floraux voor de opera bewerkt, zijn mislukt en vergeten. Bouilly heeft nog een ander gedeelte der letterkunde beoefend, waardoor bij meer fortuin dan naam heeft gemaakt; zijne Contes a mafdle (1809); Conseils a ma Jille (1811); Contes offerls aux enfants de, France', Hires de familie enz. zijn zedelijke verhalen, die dikwerf liefelijke en treffende ta-fereclon behelzen, doch waarin hij zich te zeer op het maken van efhiet toelegde en die nog andere groote gebreken hebben. Hij stierf den April 1842. BOU1N (Jkan Tiikouosh), sterrektindigc, geboren te Parijs don 26sten Februarij 1715, overleden omstreeks het jaar 1795. Hij behoorde tot do broederschap der kanunniken te liounnn, alwaar hij Pingre' leerde kennen, en zich even als deze, op do beoefening der sterrekundige wetenschap toelegde. In 1754 werd hij door de academie te Rotiann tot lid, en door de academie dei-wetenschappen te Parijs, tot corresponderend lid gekozen. Later tot prior te St. LO benoemd zijnde, stichtte hij aldaar een observatorium. De talrijke door hem volbragto waarnemingen zijn niet afzonderlijk uitgegeven, doch worden bij de archiven dor academie te Rouaan bewaard. BOULOGNE. Eene koopstad, met eene zeer goede haven, in het voormalige Picardië, thans dc hoofdplaats van een arrondissement in het departement Pas de Calais, met 30,000 inwoners. Hier is de geschiktste overvaart naar Engeland, om welke reden dan ook Napoleon deze plaats tot de verzamelplaats der troepen bestemde, waarmede hij in Engeland wilde landen. De haven werd uitgediept en met de stad sterk bevestigd; terwijl er een verbazend aantal platboomde vaartuigen tot het overvoeren der troepen gebouwd, en allo middelen van verdediging zoo wel getroffen werden, dat do pogingen der Engelschen niet in staat waren, om door bombarderen en het beschieten met congrevische raketten deze toerustingen te verhinderen. Ondemisschen weet men dat van deze landing, over welker uitvoerbaarheid verschillend gedacht werd, niets geworden is. Boulogne, de zetel van een' bisschop, heeft zes kerken, een hospitaal, eene beurs, eene school voor de zeevaartkunde, zeebaden, en onderscheidene fabrieken. De artikelen van uitvoer bestaan in haring, makreelen, champagne- en bourgondie-wijnen, steenkolen, granen, boter, linnen en wollen stoffen. BOULOGNE (Etiennk-Antoine dk), bisschop van Troycs en pair van Frankrijk, den 26»'™ December 1747 te Avignon geboren, maakte zich reeds in 1772 bekend door zijn bekroond Discours op de door do academie van Montanban uitgosclireven vraag; II n'y a pas de meilleur yarant de la probité que la rdligion. In 1779 behaalde hij een nieuwe overwinning door zijn Éloye du dauphin, pin de Louis XVI. Hij was toen als dienstdoend priester verbonden aan de kerk van St, Germain l'Auxerrois, doch viel in ongenade bij Cliristophe de Beaumont, aartsbisschop van Parijs, die zijne bevordering in de kerk tegenhield. Eerst na diens overlijden werd hij aartsdiaken, vicaris-generaal en prediker van Lodewijk den XVIil»1'. In 1782 sprak hij voor do beide academiën van wetenschappen en fraaije letteren zijn Panégyrique de St. Louis uit, die verre beneden zijn Kloye du dauphin wordt gesteld. Door do omwenteling van alle middelen om te bestaan beroofd, nam hij de redftctie op zich van do Annales relitjieuses et litter air es. Na zich aan het concordaat van den IS.'10» Julij 1801 tusschen den eersten consul Bonaparte cn paus Pins den Vilquot;16» onderworpen te hebben, kwam hij in hooge gunst bij den eersten, werd groot-vienris te Versailles, kapelaan van den keizer, een zijner aalmoezeniers (1805), bisschop van Acqui 0807), en van Troycs (1809) en de vraagbaak in allo kerkelijke zaken. Welk een vereerder ook van |
KOU
|
Napoleon, narzelite hij oclitcr niet hem zijn levendig misnoegen te kennen te geven en zijn ambt neder te leggen, toen de paus naar Fontainebleau word gebragt. Hij werd hierop gevangen genomen en te Vineennes opgesloten, doch in 1814 ontslagen on hersteld. Na de terugkomst van Napoleon verliet hij wederom zijn' bissehop-pelijken zetel, dien hij echter onder Lndcwijk den XVIIl11™ nog-maals beklom. Deze laatste vorst benoemde hein tot aartsbisschop van Vienne, doch daar het concordaat tot herstolling van dien bis-schoppelijken zetel niet tot stand kwam, voorde hij alleen den titel tot zijnen dood, in Mei 1S25. In 181G gaf hij in het licht eene Instruction pastorale surl'amour et la JidéliU, que les Francais doivent au roi. Zijne mandementen tegen de nieuwe wijsbegeerte en de leerredenen, die hij in de laatste jaren van zijn leven uitsprak, zijn wel hevig en bitter, doch verraden nog sporen van die welsprekendheid, waardoor zich zijne vroegere schrifien onderscheidden. Zijne werken {Oeuvrcs) zijn in 182(1 in 8 d. in 8quot; uitgegeven. BOULÏON (Matthew). Een man , die, met de uitstekendste talenten, den onvermoeidsten ijver en de zuiverste vaderlandsliefde vereenigde. Hij werd te Birmingham in 1728 geboren. Na den dood zijns vaders. die door do uitvinding eener nieuwe manier om staal in te leggen was beroemd geworden, volgde hij zijn voetspoor, en besteedde eene som van 9000 pond sterling tot het aanleggen van uitgebreide gebouwen voor fabrieken, waartoe hij te Soho aanzienlijke stukken gronds aankocht. Uonlton rigtte, in vereeniging met James Watt, (zie die in 17Ö9 een patent voor eene stoommachine verkreeg, eene fabriek voor stoommachines op, welke uitnemende werktuigen voor geheel Europa geleverd heeft. In 1788 nam hij de eerste proct met een' munt-molen, die volkomen gelukte, zoodat deze molen thans acht werktuigen in beweging brengt, waarvan ieder slechts door éénen jongen behandeld wordt, en waardoor in ééne minuut, van 70 tot 90 stukken koperen munt gestempeld worden. De compagnie van Siena Leona liet er vele zilveren , en do Oost-Indische compagnie vele koperen munten vervaardigen. Deze verdienstelijke man, die door zijne onvermoeide vlijt en voorbeeldelooze behartiging van zijn vak, een zoo blijkbaar nut gesticht, en aan duizenden door zijne ondernemingen jaarlijks een ruim bestaan verschaft heeft, stierf to Soho den l?11quot;11 Augustus 1809. Zoowel binnen als buiten 's lands heeft men zijne groote verdiensten erkend. BOUMAN (Johannes), in 1706 te Amsterdam geboren en in 1776 te Berlijn gestorven, werd op zijn 26«'« jaar door koning Frederik Willem naar Potsdam beroepen, en later tot koninklijk Pruisisch bouw-dirceteur benoemd. Onder de regering van dien vorst bouwde hij te Potsdam de zoogenaamde Hollandsche huizen, en onder Frederik den Grooten het beroemde raadhuis , dc Ber-lijnschepoort, de Franschc kerken vele andere gebouwen. Onder de voornaamste werken van dien ongemeen werkzamen bouwmeester, behooren verder te Berlijn de Domkerk 1750, het paleis van Prins Hendrik , 1754, de universiteit, welke met al de gebreken die men haar toeschrijft, een ongemeen trotsch gebouw is, dat den maker eer aandoet; de in de dorischc orde, gedeeltelijk naar het model van het Pantheon gebouwde roomsche kerk, 1773, waarvan cellier de koepel alleen naar zijne plan-tcekening gebouwd werd; de nieuwe munt; do militaire academie; bijna al de kazernen, zeer veel particuliere huizen enz. Zijn zoon George Frederik in 1737, te Potsdam geboren, trad in de krijgsdienst en was kapitein bij de artillerie, toen hij als bouwmeester en leerling zijns vaders optrad. Onder zijne leiding bouwde men de bibliotheek en vele particuliere gebouwen te Berlijn; du twee groote paviljoenen aan de hoeken van het slot te Eeinsbcrg; het kleine doch smaakvolle tooneclgebouw te Schwedt enz. Hij is in hoogen ouderdom in hoogen militairen rang te Berlijn gestorven. BOUNYN (Gabuioi,), tooneeldichter, omstreeks 1530 te Clia-teauroux geboren, werd raadsheer van den hertog van Alcncjon. In 1561 gaf hij een treurspel. La Sultane, het eerste dat aan de Turksche geschiedenis is ojitleend. Ook heeft men Latijnsche en Franschc gedichten van hem. BOUQUET (Oom Maktin), beroemd benedictijn van St. Maur in 1685 te Amiens geboren, bibliothecaris der nbdij van St. Oer tnain-dcs-Près, gaf de 8 eerste dcelen der Collection des historiens de France, Paris 1738, door Char. Haudiquier, Jac. Preeieux, |
Fr. Clément, Poirier en M. Brial tot Philippus Augustus vervolgd. (ilicneil des historiens, des Gaules et de la France, accom-pagnés de Sommaires, de tables el de notes ,Vamp;r\3 1738 — 1818 17 vol. in fol.) Bouquet stierfin 1754. Zijn neef Pierre Bouquet, in 1781 gestorven, was advocaat. Men heeft van hem Le droit public de la France, éclairci par les monum. de l'antiqidté, 1750 in 4°; Tabl. histor. et yênéalog. des tra is cours souveraines en France 1772. BOUQU1N (CiiARMis), dominikaan, in 1622 tc Taraseon geboren, onderscheidde zich gedurende 40 jaren als godgeleerde en kerkredenaar, en stierfin 1698. Men heeft van hem: Solis Aqni-natis splendores circa sancl. euchuristiae mysterium, Lugd. 1677 in fol.; Sermones apolojetici, quibus sanctae catholic, roman. Eccles. Jides contra novatores defenditur, ibid. 1639 in fol. BOURBON {liet eiland), onder de Fransche omwenteling Reunion, later weder Bonaparte genoemd, ligt in de Ethiopische zee op 73° O. L. en 21° Z.Br. Het bevat eene oppervlakte van 42i/5 vierkante mijlen, en wordt bewoond door blanken, van creolen afkomstig, vrije negers en slaven. De bevolking bestaat uit 105,000 zielen; waaronder 42,600 vrijen (31,100 blanken of creolen) en 62,200 neger-slaven (ter waarde vnn 84 mill, franken). Anderhalve eeuw vroeger, telde men slechts 900 blanken, en 1100 slaven. Men vindt op het eiland cenen altijd werkzamen vulkaan.Piton de Fournaise, 7500 voet hoog; doch do luchtsgesteld-heid is uitmuntend, en de grond, waar die bearbeid kan worden, zeer vruchtbaar. De handel wordt er voornamelijk in suiker gedreven, voorts in koffij, die in 1718 van Mocca hier ingevoerd werd; wijders in nagelen, cacao, tabak, gom, olijven- en cocos-olie en verscheiden soorten van hout. De voornaamste plaats op het eiland, tevens zetel van het gouvernenient is St. Denis; de beste ankerplaats is St. Paul. BOURBON (Ntc.), de oude genoemd, Latijnsch dichter in 1503 te Vandeuvre bij Bar-Sur-Aube geboren. Margaretha, koningin van Navarre, vertrouwde de opvoeding van hare dochter Jeanne d'Albret, moeder van Hendrik den IVlt;ic'' aan hem toe. Na eenige jaren aan het hof te hebben geleefd, zette hij zich te Cande, eene kleine stad aan de grenzen van Anjou en Touraine neder, waar hij een beneficium had, en stierf er in 1550. Hij beoefende de Latijnsche dichtkunst niet zonder toejuiching. Zelfs zijn zijne Nugarwn libri VIII, Paris 1533 in 80,611 vooral zijne Fer-varia nog geacht. BOURBON (Nic.) de jonge, kleinzoon van don vorige, in 1574 te Vandeuvre geboren, onderwees de rhetorica achtereenvolgende in de colleges van Calvi, Grossins en Harcourt. De kardinaal van Perron benoemde hem wegens zijn vloek over de moordenaars van Hendrik den IVden (Lat. ged.) tot hoogleeraar in het Grieksch aan het koninklijk college. Hij vervulde die betrekking van 1611—1620, waarna hij in het Oratoire overging. Drie jaren later werd hij kanunnik van Langrcs, en in 1637 lid der Franschc academie. Hij stierf in het huis van het Oratoire de St. Honore in 1644, den naam van een goed dichter nalatende. Zijne Poëmata zijn in 1630 gedrukt, in 1651—1654 met vermeerderingen op nieuw in het licht gegeven. BOURBONNAIS was eene ligt heuvelige terrassen-streek in het midden van Frankrijk, ten noorden van het bergachtige land van Auvergne, rijk aan koorn, boomvruchten, wijn, ijzer, marmer en minerale bronnen. Van het jaar 1327 —1523 maakte zij het hertogdom Bourbon uit, daarna eene provincie van het koningrijk, welke tegenwoordig in de departementen Allier on Cher verdeeld is. Zij besloeg 143 □ mijlen. De hoofdstad was Moulins. Vergelijk Allier, L'ancien Bourbonnais, Moulins et Paris 1839. BOURDALOÜE (Loms), een der beroemdste kansol-rede-naars van Frankrijk, den 20''»quot; Augustus 1632 tc liourges geboren. Reeds vroeg werd hem aldaar de leerstoel der humaniora, welsprekendheid, wijsbegeerte en zedekunde toevertrouwd, cn vervolgens beklom hij in 1669, in het luisterrijkste tijdvak van Lodewijk den XIV'1™ den kansel, waar hij met eene voorbeeldelooze, echt godsdienstige welsprekendheid do hartstogten, zwakheden en dwalingen der menschcn schetste cn bestreed. Na de herroeping van het edict van Nantes werd hij naar Languedoe gezonden, om de protestanten van de waarheid van het catholijke geloof te overtuigen, waarbij hij echter de waarde van zijne priesterlijke bediening mei dc regten der menschcn volkomen wist te vereenigen. In dc laatste jaren zijns levens deed Botirda- |
ia:
|
lone afstand van den predikstoel en besteedde zijnen tijd aan de zorg voor hospitalen, gevangenhuizen en godsdienstige gostiehton. Hij stierf onder de getrouwe waarneming zijner pligten, den ISJ»quot; Mei 1704, en kan als do grondlegger van echte kansel-welsprekendheid in Frankrijk worden aangemerkt. Ook buiten 's lands zijn zijne leerredenen vertaald, en met verdiende goedkeuring ontvangen geworden. De beste uitgave daarvan is die, welke door den jezuït Bretonneau, Paris 1707—1734 in 16 deelen is bezorgd. De Oeuures de Bourdalotie versehenen onder anderen te Versailles 1812 in 16 deelen. Zie Gallais in Nouv. Diet. Hist. Biogr. Univ. T. V. BOURDEAUX. (Zie Bordeaux.) BOURDON (Seuastien) , te Montpellier in 1616 geboren , te I'arjjs in 1671 gestorven, reisde na do beginselen der schilderkunst bij zijn' vader geleerd te hebben, naar Rome en Venetië en keerde op zijn 278tejaar naar Frankrijk terug. Voor de Notre-Dame te Parijs vervaardigde hij kort daarna de kruisiging van den II. Petrus, welke schilderij thans benevens negen andere van zijne hand, inde Louvre geplaatst is. Onder zijne beste werken behoort de schilderij, die in de hoofdkerk te Montpellier geplaatst, „Simon de toovcnaarquot; voorstelt. In 1652 vertrok hij naar Zweden en schilderde aan het hof van koningin Christina behalve haar portret, dat van prins Carl Gustaf en van vele aanzienlijken; ook werd hij tot hofschilder der koningin benoemd. Naar Parijs teruggekeerd, versierde hij er vele kerken met werken zijner hand. Hij nam geen eigen st\jl aan, maar ontleende dien van verseliillendc kunstenaars van vroegeren lijd, zoo als hij ook landschappen in do manier van Poussin vervaardigde. Behalve landschappen, portrct-len en onderwerpen uit de geschiedenis sehildcrde hij ook grotesken, tooneelon uit het soldaten-leven enz. in eene vlugtige manier, met een levendig koloriet. Zijne zameustellingen worden evenzeer geroemd, als de uitdrukking die hij aan de figuren gaf. Hij heeft 120 platen naar eigen zamenstellingen geëtst, die hij vervolgens met degraveernaald opwerkte; zij voeren zijn'naam of de initialen SB. — Hainzelman, Pitau, van Schuppcn, Boulanger, Nanteuil en meer anderen hebben over de honderd platen naar hem gegraveerd. BOURDONNE zegt men in het Blazoen van een kruis, dat aan zijne uiteinden is voorzien van bourdons of ballen, als aan de pelgrimsstaven voorkomen. BOURGELAT (Claudk), stichter der veeartsenij-seholcn in Frankrijk, is den 27riten Maart 1712 te Lyon geboren. Hij was eerst advocaat te Grenoble, doeh eenmaal een proces gewonnen hebbende, dat hem later voorkwam onregtmatig geweest te zijn, liet hij de praktijk varen en ging als luitenant bij de Mousquctaires onder dienst. Daar werd hij weldra beroemd om zijne kennis van paarden en paardenzickten. In 1762 stichtte hij nu de eerste veeartsenij-school te Lyon , welke spoedig den titel van koninklijke verkreeg. Bourgelat's traetement werd zeer slecht uitbetaald en de voornaamste onkosten der school weiden uit zijne beurs voldaan, zoodat hij weldra den bodem zijner geldkist zou gezien hebben, indien Bertin , toenmaals intendant van Lyon, hem niet bovendien de betrekking van commissaris-generaal der stoeterijen had bezorgd, welke winstgevender was. Bourgelat overleed den Siien January 1779. Van zijne hand hebben wij; Nouveau Newcastle, ou Traité de cavalerie, Lans 1747 in 12°, 2quot; edit, te Parijs, y* te Lyon; Éléments d'IIippiatriijue, Lyon 3 dln. 1750; Élémenls de l art Vétérinaire, 1765; Sur les maladies contayieuses du öétail, Paris 17 75 ; Rèyhment pour les écoles vétérinaires de France, Paris 1777. BOÜRGES. Eene stad in Frankrijk, van ouds Biturica, de hoofdplaats van het voormalige gouvernement Berry, thans van het departement du Cher. Zij ligt aan de rivier Eure, en is de zetel van een aartsbisdom. Het is eene zeer oude stad, waarvan reeds door Plinius en Strabo melding gemaakt wordt. Er is eene aeademie, reeds door Lodewijk den IX4160 gesticht en in 1464 zeer vergroot; deze was in de XVl*1® eeuw eene der beroemdste van geheel Europa, en de namen van Alciatus, Balduinus, Ilot-tomannus, Cujaeius zullen steeds haren roem staven. De hoofdkerk, door Karei den Grooten en den aartsbisschop Paul gesticht en aan S. Stephanus gewijd, is grooter dan de Notre-Dame te 1 arijs en een der schoonste gothische monumenten van Europa. Zij is met uitnemend geschilderde glazen versierd. De stad telt | 22,000 inwoners en heeft eenige fabrieken van linnen- en katoenen stoffen en ijzerwerk. |
BOURGOING (Jean Francjois de) was een voortreffelijk geleerde, die om zijn uitmuntend karakter en uitgebreide kundigheden algemeen geacht werd. Hij was te Nevers den 20slen November 1748 geboren, en stierf den 20Ht«n Julij 1811 te Carlsbad, als Fransch keizerlijk gezant aan het hof van Dresden. Nadat hij eenigen tijd als officier gediend had, wijdde hij zich aan de staatkunde, en werd tot legatie-secretaris van het gezantschap bij het Spaansche hof aangesteld. Hij bekleedde dien post negen jaren, en verwierf in dien tijd eene zeer naauwkeurige kennis van Spanje, waarvan zijne uitmuntende reis door dat rijk het sprekendste bewijs oplevert. Vervolgens werd iiij door Lodewijk den XVI(len als gevolmagtigd minister bij de vorsten en stenden van den Neder-Saksischen kreits naar Hamburg gezonden, en sloot aldaar in 1789 met die stad een verdrag van handel en zeevaart. In 1792 ging hij als Fransch gezant naar Spanje, van waar hij, bij het uitbarsten van den oorlog met dat rijk, werd terug geroepen en naar Parijs wederkeerde. Thans zonder eenig openbaar karakter levende, besteedde hij zijnen tijd aan de wetenschappen, totdat hij, in het laatst van 1799 als gezant naar Kopenhagen , en in 1801 als zoodanig naar Stokholm gezonden werd. Bij de in 1804 opgekomen geschillen tussehen Zweden en Frankrijk, werd hij terug geroepen ; leefde nu wederom eenige jaren te Parijs, alleen voor de wetenschappen, en werd eindelijk tot gezant bij het hof van Dresden benoemd. De Fransche keizer verhief hem tot de waardigheid van rijksbaron, nadat hij hem in 1804 reeds tot commandeur der orde van het legioen van eer had aangesteld. Men bezit van zijne hand, behalve de reeds vermelde Nouveau voyage en Espayney ou tableau actuel de cette monarchie, 3 dln. Paris 1789, 4e edit. 1807: Mémoires historiques et philoso-phiques sur Pie VI et son ponlificat, 2 dln. Paris 1798—1800; Coup d'oeil politique a la fin du 18»ie Siècle, 2 dln. Paris 1801; voorts de uitgaven van Voyages du due de Chatelet en Portugal, 2 dln. Paris 1808, en van Tableau de VEspayne moderne, 3 dln. Paris 1805; eindelijk eenige vertalingen uit het Duitsch, o.a. Ar-chenholz, Geschichte der F lib us lier. BOURGONDIE. (Zie Borgondië.) BOUUGUIGNON. (Zie Courtois.) BOURIGNON (Antoinette). Deze beruchte dweepster werd den 13den Januarij 1616 te Rijssel geboren, en wel zeer misvormd*, doch zij bezat eenen zeer levendigen en dweepzieken geest, welke zich reeds in haren vroegstcn leeftijd ontwikkelde. Zij vlood als kluizenaar gekleed naar eene woestijn, waarop de aartsbisschop van Kamerijk haar eene afgezonderde plaats aanwees, waar zij, zonder zich aan eenige gelofte of regel behalve alleen aan de liefde tot God en het Evangelie te binden, eene gemeente op-rigtte. Dit haar gedrag veroorzaakte dat zij weggezonden werd. waarop zij zich te Rijssel in eene kamer opsloot, en 4 jaren lang afgescheiden van het menschdom leefde. Zij verbeeldde zich dat God haar bestemd had om het Christendom te hervormen en deed om die reden vele reistogten. Haar dood viel te Franeker voor in 1680. Er zijn van haar verscheidene schriften voorhanden. Toutes les oeuvres de Mad. Ant. Bouriynon, Amsterdam 1670—88 19 vol. Amsterdam 1717, 20 vol. Zie over haar Poiret, Za we e/e A. Bouriynon, Amsterdam 1G85, 2 T; Bayle, Did. hist. s. v. Bouriynon; Allgem. Encykl, XII 154; Adelung's Geschichte derNarrheit, 5 Th. 245—391; Acta erud. 1686 9—17 , en vooral hare Biographic onlangs door den predikant van Berkum in het licht gegeven. BOURNON (Jacques Louis, Guaap van), mineraloog, geboren te Metz den 218tC11 Januarij 1751, diende eerst als officier in het Fransche leger, doch week in de jaren der omwenteling naar Engeland, waar hij twee beroemde verzamelingen van delfstoffen, die van Lord Grenvillc en van sir A. Hume in orde bragt en een derde zamenstelde, die later de eigendom werd van sir John Saint-Aubin. Hij werd er lid der koninklijke societeit en van het geologisch genootschap. In 1814 keerde hij naar Frankrijk terug. Lodewijk de XVIII(,e benoemde hem tot directeur van zijn kabinet van mineralen, welke betrekking hij tot zijnen dood behield: hij overleed den 24stlt;'» Augustus 1825 te Versailles. Behalve verscheidene verhandelingen in het Journal des Mines, schreef Bourn on: Essai sur la lilhologie des environs de Saint-Etienne en Forez, Paris 1785; Traité complet de la chaux carbonatée, 18 |
138
|
Londen 1808, 3 din. in 4°; Catalogue de la collection mineralogique particuliere du rot, in 8° 1817. BOURNON (Charlotte de), lid der academie dor Arcades to Home , «ustor van don beroemden Jacques Louis graaf do Hour-non, directeur van liet mineralogisch kabinet des konings (niohet vor.art.), word don 14Jen Fcbruarij 1753 to Mctz geboren en liuwdo Joan Etionno Mallurme. Zij begon haro letterkundige loopbaan met Le Ffipon parvenu, on 1'llisloire du Sieur De.lzenne, 1 vol. in 12°. Dit politieke geschrift, in verooniging met Cahaisse bewerkt, was oorzaak, dat zij (1780) in do Bastille werd opgesloten. Uit hare gcvangonis ontslagen, wijdde zij zich aan het romantische vak, en schreef zoo voor als na de omwenteling oene menigte romans, dio schoon zoor middelmatig, echter meest alle in hot Hoogduitsch vertaald zijn. Zij worden door Joan Samuel Essoh (La France littéraire, t. 11. p. 313, t. IV p. 304 305, t. V p. 342_), Pigoreau (Petite Bibliographie hibliographico-romanciere, Paris 1821 8°), Emile Auijuste Begin {Biographic de la Moselle, t. I p. 151 152) opgenoemd. Do besto is die tot titel heeft; s'en donter? ou Hiftoire véritable de deux families de Norwich, 1802 2 vol. in 12°. Het gozigt van hot hoofd der prinses de Lam-balle, dat terwijl zij in hare studeerkamer bozig was te schrijven, voorbij haar venster werd gedragen , was oorzaak dat deze vrouw in stuiptrekkingen verviel, en gedurende geheel haar overig leven in ziekelijken toestand verkeerde. BOUSSOLB. {quot;Zio Compas.) BOUT (1'ieteii) schilderde in eene geestige manier figuren welke menigmaal die van Tcniers evenaren en die van Brenghel overtreffen. De berigten over dezen meester zijn zeer verschillend. Volgons eonigen zou hij in 1660, volgens andoren in 1690 te Brussel geboren zijn, terwijl G. Hoot hem een schilder van Amsterdam noemt. Soms wordt hij N, ook wel Francois Bout genoemd ; zeker is het dat hij do schilderijen van Francois Bou-dewijn gestoffeerd heeft en deze do achtergronden in do zijne schilderde. In do Louvre vindt men ecne schilderij door de bolde meesters vervaardigd, welke „eeno vischmarktquot; voorstelt. Zijne toekeningon zijn fraai; op de verkooping van van Eyl Sluiter word „oene pleisterplaatsquot;, met do pon en o. inkt voor/110, en „een strandgezigtquot; voor/141 verkocht. Hij hooft vijf platen geëtst, dio zeldzaam en even als zijne teokoningen gezocht zijn. BOUTEKOLLE heet men in het Blazoen hot Ijzer, dat aan het einde dor raplersehooden wordt gezet. |
BOUTERWHIC (FniEOBicn), hofraad, hoogleeraar der zode-kundige wijsbegeerte te Göttlngen, verdienstelijk zoo wel als aca-demio-leeraar en als schrijver, geboren den April 1766 to Oker, nabij Goslar, werd eerst In doMartinusschool, daarna in hot Carolinum te Brunswijk, aan ernstige bozlghold en grondige studie gewond. Zijn plan om als regtsgeloerde in de burgerlijke maatschappij te sehittoren werd roods in het twoedo jaar van zijne academische loopbaan te Göttlngen, nadat hij als beant-woordor eenor regtsgeloerde prijsvraag zijnon mededingers don voorrang afgewonnon had, door do nadere kennismaking met ooulgo dlchtkunst-lievendo jongelingen aan hot wankelen gebragt, In wier omgang hij zijne roeping tot de dichtkunst meende te erkennen. In dit en een naastvolgend tijdvak, welke de volwassen man later zelve voor tijden van jeugdige dwaling verklaarde, ontving het moerendool zijner gedichten hunne geboorte, alsmede ecu roman, getiteld: Graaf Donamar (3 deelon 1791—93). I?. verliet Göttlngen in 1787 , doch vond noch to Hanover, noch te Berlijn, worwaarts G'.olm's aanbevelingen hem vergezelden, het geluk dat hij zocht. Naauwelljks had hij hier don zoo oven vermelden roman voltooid, of het gevoel dor ontoorelkend-lield zijnor pogingen tot dus verre riep hom op hot veld der letterkundige geschiedenis en der wijsbegeerte, waaraan hij van dien tijd af, hoewel ook onder den invloed van afwisselende grond-stollliigon en met onderscheiden gevolg, toeh steeds met gelijken ijver getrouw gebleven is. Met zijne intrede inde rij derKantiancn lieglnt een nieuw tijdperk in zijn leven , en nadat hij nog 2 jaren te Göttlngen gestudeerd had, werd hem reeds in 1792 de post van buitengewoon hoog'leor,aar dor wijsbegeerte opgedragen. Ontbrak het hom aan zelfstandigheid en diop doordringen, om schepper van een nieuw, standhoudend wljsgoorig stolsel te worden, zoo gelukte hot hem echter dikwijls, voorhandene leo-rlngen op te helderen of ouder nieuwe gozlgtspunten bijeen te brengen. Zijn wijsgeerig streven was bij Kant begonnen en eindigde in Jaeobi. Do Ideen einer allgemeinen Apodiktik, dio in 1799 in 2 d. verschenen, en later door het Lehrhuch derphilosoph. Wissenschaften (2 doelen 1813 ; 2e druk 1820) en do Religion der Vernunft (Gött. 1824) aangevuld werden, waren de onmiddelljke vrucht der nadere kennismaking des schrijvers met de wijsgoerige donkbcolden van F. H. Jaeobi. Hierin had hij, even als in zijne Aesthetik (2 doelen 1806. in het Ncderduitsch te Leyden bij Cljfveer in 1830 uitgegeven) met magtige tegenstrevers to doen , en moest hij ook in dozen strijd tegen denkbeelden, welko den tijdgeest in beweging bragten, te kort seliieten : hot strekt hem echter tot roem van, niettegenstaande alle verongelijkingen eoner talrijke school, het redelijk verder nasporen niet nagelaten te hebben. Eene blijvende verdienste verwierf B. zich sedert 1801, door zijne Geschichte der neueren Poé'sie und /Jeredlsamkcit (12 dj een werk, dat, hoewel in enkoio doelen niet gelijkelijk bearbeid, en in sommige punten . voornamelijk in de eerste doelen, eenzijdig en oppervlakkig, echter door de moor zorgvuldige bearbeiding dor latere afdeelingon , gelijk in het algemeen als oene rijke verzamelplaats van bruikbare opgaven en eigene oordeelvellingen en denkbeelden, tot liet beste behoort, wat de Duitscho letterkunde in deze soort aanwijzen kan. Zijne Geschichte der span. Poësieund Beredtsamkeit verschoon in het Spaansch overgezet en zeer vermeerderd, door Jos. Gomez de la Cortina en Nie. Hagelde de Mollnodo (Madrid 1828, 3 doelen). Onder zijne kleinere geschriften, waarvan hij zelve in 1818 oene kous deed, bevindt zich veel, wat wij aan do meest geprezene zijner grootere werken voortrekken, onwel bijzonder een klein opstel, hetwelk als inleiding tot gemelde verzameling dient, en waarin de schrijver mot roerende opregtheid on voorzeker ovordtovene gestrengheid tegen zich zolvon van zijne letterkundige pogingen tot op dien tijd rekenschap geeft. B. stierf don Oquot;1»» Augustus 1828, nog weinige dagen voor zijn dood voorlezingen gehouden bobbende. BOUTONNÉ wordt in de wapenkunde gezegd van eene roos, wier bladeren van ander email zijn dan hot hart. BOUVET (Joachim), oen geleerde jezuït uit Mans, word in 1685 met vijf andere zendelingen door Lodewljk den XIVquot;1™ naar Slna gezonden, waar zij In Julij 1686 aankwamen. Hij verwierf zich do achting en bot vertrouwen van den keizer, den beroemden Kang-lli, die hem don last gaf in den omtrek van het paleis eene kerk on cone residentie to bouwen. In 1702 waren deze gebouwen voltooid. De keizer was zoodanig mot hot door hem en zijnen ambtgenoot Gerblllon verrlgte te vreden, dat Houvef weder naar Frankrijk moest vertrokken, om van daar zoo veel zondohngon mogelijk medetebrengon. Hij bood den koning 5ü Sinesche werken aan, welke op de tegenwoordig keizerlijke bibliotheek berusten. Daarop schecpto zich Bouvet weder naar Sina in met 10 zendelingen. Hij overleed te Peking don 28sten Junij 1732. Men heeft van hem vier besohrijvingen zijner reizen en een Etat présent de la Chine, en figures gravies par Griffart, Paris 1697. Men zogt dat de bibliotheek van hot departement de la Sarthe nog zeer bo-langrijke handschriften van hem bezit, waaronder een woordenboek der Sinesche taal. BOUV1NES , een dorp in het Franscho departement du Nord, tusscben Kijssol en Doornik , is bekend door de aldaar geleverde veldslagen. Don 12ta Julij 1214 overwon aldaar koning Philips Augustus van Frankrijk keizer Otto don lVden cn zijne bondge-nooten. ïnsschen 1792—94 werden aldaar en in de omstreken vele kleinere govechton geleverd, on don IS111'quot; Mei 1794 de Oostenrijkers onder Kinsky geheel door de Fransehen verslagen. BOUWKUNST. Door bouwkunst verstaat men in het algemeen de kunst om bouwstoffen zoodanig te vereenigon , naar de regelen der wetenschap en de eischon der sclioonheidaleer, dat daaruit een gelioel geboren wordt, 't welk met hecht- en duurzaamheid aan do behoefte beantwoordt, en daarbij tevens op het gemoed van den beschouwer eenen indrukte weeg brengt, in overeenstemming met hot dool waartoe het gebouw is bestemd. De bouwkunst wordt verdeeld in drie boofdafdeelingen, namelijk: Burgerlijke Bouwkunst, Vestingbouwkunst en Waterbouwkunst. Do eerstgenoemde wordt wederom in twee doelen onderschelden, zijnde: de monumentale bouwkunst, toegepast op inrigtingon van weelde of van algemeen nut, en die, welke zich blootelljk ten dool stolt, om to voldoen aan de menschelijke behoefte om zleb |
13!»
|
tc bcschutton tegen de uitwerkselen van het klimaat, en zich eene woning te verschaffen, waarin al die gemakken gevonden worden, die de beschaving tot een onontbeerlijk voreischte gemaakt heeft. De houwkunst bekleedt onder de sehoone kunsten de eerste plaats; het is do kunst waarin de volkeren hun schoonheidsgevoel het moest hebben uitgestort, en waaraan zij het meeremleei der overige kunsten hebben ondergeschikt geniaakt, weshalve zij kan geacht worden, de andere sehoone kunsten voor een groot gedeelte te omsluiten. In hare hoogste roeping is zij te beschouwen, als het middel waarmede de godsdienstige denkbeelden der volkeren door duurzame stoffelijke middelen uitgedrukt, en aan de nakomelingschap overgebragt worden, en als zoodanig is zij het levende boek der geschiedenis, waaruit de oudheidkenner zijne kennis betreffende do zeden, gebruiken en godsdienstbegrippen der aloude volken put. De bouwkunst kan men aannemen dat uit behoefte is ontstaan. Eerst toch moest de ruwe natuurmenseh zich eene schuilplnats verzekeren, tegen de gestrengheid der jaargetijden, en deze noodzakelijkheid ging de zucht tot het bouwen van tempels en paleizen voor. Het is hoogst opmerkenswaardig hoe de verschillende karakters of bouwstijlen, wier gewrochten de diepste bewondering afpersen door hunne indrukwekkende grootschheid en rijkdom, hunnen oorsprong te danken hebben aan de ruwe schuilplnaisen, die de eerste menschelijke vereenigingen zich naar den aard hunner leefwijze kozen. Van deze eerste geslachten, die naar allo waarschijnlijkheid uit jagers, herders en landbouwers hestonden, hielden zich de eersten op in de bosch- en bergachtige streken, en kozen zich eene wijkplaatsin de spelonken of rotsholten, of groeven zich grotten in de wanden der gebergten. Aan de herderlijke vereenigingen, die een nomadisch leven leidende, behoefte hadden aan ligt vervoerbare woningen, schrijft men de uitvinding der tenten toe; terwijl de aan den landbouw overge-gevene fatniliën, die de vlakten en de oevers der rivieren bewoonden , zich ongetwijfeld leemen of rieten hutten hebben gebouwd. Deze verscheidenheid van woningen neemt men aan dat tot do geboorte geleid zou hebben van een gelijk aantal stolsels van construction. Zoo hebben bijv. de Indische en Egyptische tempels, overeenkomst met de holen der eerste bewoners dier streken, terwijl zelfs de schoonste overblijfselen van do bouwkunst dezer volken, die zoo krachtig van het menschelijk vernuft getuigen, uiets anders zijn dan in tempels herschapeno bergen. De Sincsche en Japanesche bouwwerken zijn eene nabootsing der tent; terwijl de hut wordt aangemerkt als de oorsprong der Grieksclie en Romeinsehe architectuur. De monumenten afkomstig van de Keltische volkstammen , de JJolmens, hebben overeenkomst mot de aloude Egyptische heiligdommen. Neemt men aan dat de Piramiden hunnen oorsprong ontleend hebben aan de Tumuli, zijnde door mensehenhanden opgeworpen aardhoopen met metselwerk bekleed, zoo kan men daartoe vele andere gedenkteekenen terugbrengen , daar de Indische, Pagoda, de Mexicaansche '/'eocallis, de toren van Belus enz. aan dezen primitivon vorm doen godenken. Deze onderscheidene eonstrueticn, die in de eerste kindsehheid der kunst slechts de kiem droegen van zooveel schoono gewrochten der bouwkunst, die in de verschillende streken van den aardbodem worden aangetroffen, zijn in verhouding van de beschaving der volkeren dermate gewijzigd, en van hunnen oorsprong verwijderd, dat men niet dan door min of meer waarschijnlijke veronderstellingen hen daartoe weder terugbrengen kan. Hoewel de oudste bouwstijlen ontstaan zijn in overoenstem-ming met het klimaat en de leefwijze van de eersto bewoners, in verband met de natuurproducten die elke grondstrcek aanbood, waarvan de Indische en Egyptische, nevens de Sincsche en Orieksche stijlen de hoofdtypen vertegenwoordigen , is echter het gevoelen der schrijvers niet eenstemmig, omtrent de mate der oorspronkelijkheid dezer verschillende hoofd-elementen. Op verschillende gronden mag men aannemen dat er tusschen de aloude volkeren zekere gemeenschap heeft bestaan, die op hunne kunstwerken cenigen invloed heeft gehad. Men vindt punten van verband tusschen de Egyptische en Indische stijlen, terwijl de Indiërs zelfs niet aan den invloed der Grieksche kunst schijnen ontsnapt te zijn, zoodat men niet geheel mag aannemen dat de transitie, die inde latere stijlen van het Christelijk tijdvak eene zoo groote rol spoelt, bij de vorming on ontwikkeling der oude bouwstijlen buiten werking zoude gebleven zijn. |
Do Indische monumenten bezitten overigens een' geheel eigen-dommclijken stempel, die in geen' anderen stijl teruggevonden wordt. De piramidale vorm is do heerschendo in de gebouwen van het oudo Hindostan. Al de in- en uitwendige muurvlakten, vindt men daar overdekt met eene tallooze menigte bas-reliëfs, voorstellingen bevattende getrokken uit de Indische godenleer, of ontleend aan do voortbrengselen van het planten-en dierenrijk; en onder den grooten overvloed dezer versieringen, verdwijnen dikwerf de algemecne hoofdlijnen, iets dat een kenmerkend verschil maakt met de Egyptische kunst, waar de hoofdtrekken, in weerwil der menigvuldige hieroglyphische voorstellingen en beeldwerken, steeds het overwigt behouden. De kolommen in het inwendige der Indische monumenten zijn zeer menigvuldig, zeer kort, en voorzien, behalve van veelsoortige versleringen, van zonderlinge kapiteelon en van voetstukken, die aan de Grieksche doen gedenken, terwijl de plafonds uit overgroote platliggende stecnen zijn zamengestold, dan eens beschilderd, dan weder gebeeldhouwd, op do wijze als in de Egyptische tempels. Men onderscheidt in Hindostan verscheidene stelsels van con-structiën, namelijk: 1° de ondemardsche in de rots uityehouwen grotten, naar allo waarschijnlijkheid aan do dienst van Öhiva gewijd, worden als de oudste beschouwd, en van deze soort van onderaardsche tempels vindt men do merkwaardlgston op het eiland Ceylon en in de omstreken van Bombay. De beroemde tempels van Ellora, Elephanta, Carli en Salsetle, zijn gewijd aan de dienst van Shiva gezamelijk met die van Buddha. Tot het 2quot; tijdvak worden gebragt, dc uil de rots of in het midden der bergen uitgehouwen monumenten, zijnde dus in tempels berscliapene bergen of rotsen, die met den grond waarop zo staan e'én geheel uitmaken. Deze zijn over het algemeen gewijd aan de dienst van Buddha, vereenlgd met die van Vishnoe, en hieronder behooren de monolithen-tempels van Malivapooram en de Kaïhi^a aan Shiva gewijd , die kan beschouwd worden als het pantheon der Indische godheden. Hierna volgen 3° dc/fy/orfeH, zijnde boven den grond opgerigte, en met aangevoerde materialen zamenge-stelde tempels; dezo zijn van latere dagteekening en behooren tot verschillende tijdperken. Het ongeloofelljke geduld en do volharding waarmede dc meeste der Indische gewrochten zijn daargesteld, gaat alle verbeelding te boven, en getuigt van eene zeer gevorderde beschaving. Dc Indische rotstempels kunnen niet dan het werk zijn van een groot aantal opvolgende geslachten, hetgeen ook wordt bewezen, door bet verschil dat men dikwerf in do uitvoering der beeldwerken van éc'n zelfde monument waarneemt, en waaruit eene trapsgewijze opklimming en volmaking kenbaar is, daar men de kindscbheid der kunst naast het meest verheven en diepzinnig vernuft aanschouwt. Onbeschrijfelijk is de indruk, dien de op wondervolle wijze, in tallooze onderaardsche geheimzinnige woningen herschapen berg van porphyr, gelijk die van Ellora, op het gemoed van den beschouwer maakt. De meeste dezer bewonderenswaardige gedenkstukken uit het le tijdperk, hebben tot grondplan een min of meer verlengd vierkant, eindigende in een afgesloten vierkant gedeelte, dat als heiligdom het afbeeldsel der godheid bevat. Bij het uithakken van het inwendige der rots, heeft men vierkante of achthoekige pilaren uitgespaard, die een plafond torschen, dat door de rots zelve gevormd wordt; terwijl men ia de meeste dezer onderaardsche tempels sporen vindt van do levendigste kleuren, waarmede deze plafonds en beeldwerken overdekt waren. Nevensgaande afbeelding is een der grotten van Ellora, bekend onder don naam van het paleis van Indra, dat eenig denkbeeld geeft van den stijl der overige monumenten van dezen aard. Zie (Ig. 1. Niet minder bewonderenswaardig zijn de in het midden der rots uitgehouwen tempels. De wonderbaarlijkste onder dezen, dc Kaïlaca, is een gewrocht, van welks indrukwekkende schoonheid en ontelbare beeldhouwwerken door verscheidenheid on zorgvuldige bewerking uitmuntende, moeijelljk een denkbeeld te geven is. De berg in welks midden deze tempel is uitgehouwen, biedt in zijne wanden lange gaanderijen aan, bevattende onder- |
140
|
aardscho zalen, waarvan do muurvlakten mede bedekt zijn met beclilwerken van de meest zorgvuldige uitvoering. De belangrijkste gebouwen, die in Indië uit te zamengevoegdo materialen bestaan, zijn de forten, die even als in de aloude staten van het meer westelijk Azië en Egypte , te gelijkertijd tot tempels en tot paleizen der koningen dienden. Van deze soort van monumenten hebben do meeste eene groote uitgebreidheid, bevattende binnen hunne omsluitingsmuron, bosschen, tuinen, vijvers, galerijen, zalen, tempels, woningen enz., en het is ook aldaar, dat de beroemde en prachtige pagoden aangetrofien worden. De stijl dezer bouwwerken, levert eene mengeling op van Grieksehe, Egyptische, Moorsche en Sinesclie vormen. Men raadplege voor de bouwwerken van Hindostan: B.Gough, Ancient monuments of India, Londen 1785; Transactions of the Ron, Asiatic Soc. of Gr. Br. in 4»; John. B. Seely, The wonders of Etora-, Ram-Kaz, Essay on the Architect, of the Hindus, Londen 1834, in 4°; Langlès, Monuments de l'Indostan; De Bohlen, VInde ancienne; Schlegel, Indische Bibliothek, Men vindt in Azië onderscheidene streken, wier monumentale overblijfselen veel overeenkomst hebben met die van Hindostan. ])c rotsuitholingen en reusachtige afgodsbeelden van Bamyan, in het hedendaagsche Afghanistan, verdienen in dit opzigt genoemd te worden. Burns in zijn werk getiteld: Travels into Bokhara, Londen 1834, 3 vol. in 8», is de eerste reiziger geweest, die hieromtrent volledige berigten gaf. De afgodsbeelden zijn gehakt in eene misvormige holle op de noordelijke vlakte des bergs. Het grootste dier beelden heeft eene lengte van 120 Eng. voeten , en een omvang van 70 voeten. De grotten zijn opmerkenswaardig door hunne groote uitgestrektheid (8 Eng. mijlen) en door hunne diepte, doch bezitten geene architectonisclie versieringen van eenig belang. Men schiijft deze monumenten in het algemeen toe aan de belijders der eerdienst van Buddha. Eene andere soort van bouwwerken, die in dit gedeelte van Azië in grooten getale en bij groepen worden gevonden, zijn de Topen, bestaande uit cilindervormige gebouwen, in een bol-vormigen top eindigende. Sommigen bestaan uit groote steen-brokken met eene soort van cement vereenigd en bevatten inwendig een vierkant vertrek, anderen zijn gebouwd mot regelmatig te zamen verbondene stecnen. Het schijnt dat zij gediend hebben tot begraafplaatsen der koningen, hoewel het niet onwaarschijnlijk is, dat zij tevens een godsdienstig doel hadden en gewijd waren aan Buddha. De voornaamste dezer groepen vindt men teCaboel, Beghram, Manikyala, Peschawer en Jellalabad. Zie Ritter, Zes Colosses de Bamyan et les stupa's etc. pag. 174 in 8°. Berlin 1838. Het eiland Ceylon bevat gedenkteekenen van niet minder belangrijken aard, dan die van Hindostan. De aldaar bestaande grotwerken kunnen met die van Ellora wedijveren, en zijn met dezelfde volharding en godsdienstige geestdrift, die do Indische volkeren kenmerkt, met bewonderenswaardige beeldhouw- en schilderwerken versierd. De Pagoden, die hiermede worden aangetroffen, zijn van de stoutste zamenstelling, en onder dezen is die van Onaradja-poera, de hoofdstad des eilands, de voornaamste; vergelijk J.J. Chapman, 'Transact, of the Roy. Asia t. soc. of Gr. Br. vol. 3 pag. 463—405. J. Davy, Account of the interior of Ceylon, etc. Londen 1821 in 4°. Ceylon levert nog eene klasse van monumenten op, namelijk de Dahgohs, bewaarplaatsen der heilige rcliquiën van Buddha, liet zijn eene soort van kegelvormige tumuli, daar zij bestaan uit een'aardhoop met natuurlijke of gebakken steenon bekleed. Inwendig is eene ruimte uitgespaard, waar de rcliquiën bewaard worden. De oudsten dezer overblijfselen bestaan eenvoudig uit een kleinen aardheuvel, tot welken men langs eenige treden toegang heeft. Ceylon bevat eene groote menigte dezer Dahgohs , van verschillende afmetingen. Zie bovengenoemde Verhand, van Chapman. |
Op het eiland Java, welks inwoners gedurende vele eeuwen het Buddhisme en Brahmanisme beleden hebben, bestaan vele overblijfselen van tempels, die eene kenbare overeenkomst met de Indische hebben. De Mohammedanen hebben bij hunnen inval in dit eiland de bestaande godsdienst vernietigd, en de tempels verwoest, weshalve van de meesten slechts ruïnen overgebleven zijn, die echter nog veel stof tot onderzoek aanbieden. De voornaamste overblijfselen zijn die van Madjapahit, de oude hoofdstad des eilands, die van Singa-Sary, in welks omstreken men vooral een groot aantal beeldwerken heeft ontdekt, waaronder twee reuzenbeelden in zittende houding tor hoogte van 12 voeten, en uit ée'n enkelen steenklomp gehouwen. Voorts zijn nog merkwaardig de overblijfselen van Boro-Bodo, in de residentie Kadoe , en die mede rijk aan beeldwerken zijn. In het werk van Haf-fles over Java vindt men zeer naauwkeurige bijzouderheden vermeld. De bouwstijl der Sinezen bezit even als de Indische, een geheel eigendommelijk karakter. Alles draagt hier do zweemirg dei-tent, die zij tot type hunner gebouwen genomen hebben. Hunne woningen gelijken daarop, hunne paleizen hebben het aanzien van eene vereeniging van tenten, terwijl zelfs hunne torens niets dan eene opstapeling van tenten zijn; in alles herkent men de vormen der woningen van die eerste herderlijke familiën, waarvan de Sinezen afstammen. Do Sinesclie bouwwerken zijn, in het algemeen, meer merkwaardig om hunne ongedwongen proportion en losse vormen , dan wel om het grootsche van hunne afmetingen. Zij hellen altoos naar den piramidalen vorm en zijn meerendeels zamen-gesteld uit verschillende verdiepingen, die elk een dak hebben, waarvan de hoeken hol gebogen en versierd zijn met klokjes of fantastische figuren. Tot do duurzaamste gedenkstukken der Sinesclie bouwkunst, behooren do bekende groote muur, die zich ter lengte van 500 ii 600 mijlen bij eene hoogte van 20 a 25 voeten uitstrekt, benevens de beroemde bruggen, die allen een onbegrijpelijken arbeid gekost hebben, en waaronder dio van Loyang, die 250 zuilen telt, uit buitengewoon groote steenen bestaande, do eerste plaats verdient. De Sinesclie tempels zijn zeer klein, bestaan uit een enkel vertrek. Ting geniiaind, en zijn gewoonlijk omringd door eene galerij, bestaande uit houten kolommen op steenen voetingen rustende, en somtijds door opene plaatsen. De paleizen onderscheiden zich meer door de groote oppervlakte die zij beslaan, en het groot aantal vertrekken dut zij bevatten , dan door hunne aesthetische waarde. Zij bieden uitgebreide ruimte aan , omringd door rijke colonnades en voorzien van kleine paviljoenen, die zeer veel op genoemde kleine tempels gelijken. In de nabijheid der tempels treft men meestal een ander soort van monument nan, Taa genaamd, zijnde eene veelhoekige piramidaal-vormige toren, aan do geesten gewijd. De moesten (zie fig. 2) zijn gebouwd op een achthoekig plan , en hebben van zes tot tien verdiepingen, die opgaande trapsgewijze in breedte verminderen: elke verdieping heeft buitenwaarts eenen omgang en is gedekt door een dak, waarvan de hoeken gebogen en van koperen klokjes zijn voorzien. De beroemdste dezer Taa's is die van Nanking, bekend onder den naam van „porseleinen torenquot;. Deze is achthoekig en heeft eene hoogte van 200 voeten met 40 voeten diameter aan de basis. Do Sinezen bouwen in vele gevallen hunne huizen van gebakken steenen, die met een gekleurd vernis overdekt zijn. De daken zijn gedekt met eene soort van pannen van grof porselein van geele en groene kleur, door welke schakeering van inureii en daken hunne gebouwen eene zeer aangename uitwerking voortbrengen. Zie verder: La Chine et les Chinois par Bourget, in fol. 1842; Pauthier, Univers pittoresque; La Chine, t. I. pag. 231; Morcau de Saint-Merry, Voy. de l'ambuss, de la Comp. des Indes Hollandaises, Parijs 1798 in 8°; Ellis, Joxirn. of the embassy to China, Lond. 1817 in 4°; Grosier. De la Chine, on description générale de eet empire, Paris 1818—20 in 8°. De bouwkunst der Japannezen en Siamezen heeft de meest kennelijke overeenkomst met den Sineschen stijl, daar ook bij deze volken de tent tot grondslag hunner gebouwen heeftgediend. Do Japannezen zijn aanbidders van de dienst van Sintos, en noemen hunne tempels Mia, hetgeen betoekent: woning der onsterfelijke zielen; deze gebouwen zijn over het algemeen opgerigt tor nagedachtenis aan groote mannen, doch zijn even als in Simv zeer eenvoudig. De Siamezen, hoewel zij den bouwtrant der Sinezen volgen, belijden de godsdienst der Indische volken. De geringe gemeenschap, die deze volkstammen met Europa hebben gehad, is oorzaak dat hunne kunstwerken minder volledig bekend zijn. Voor Japan raadplege men: Kampfor, Geschichie und Be- |
141
|
schreibung von Japan aus dem original Handschr. des Veifass. he-rausy. von M. W. von Dohm, 1777—78, 2 vol. in 4quot;. De volkeren van Midden- en Westelijk Azië, die allen eenmaal hun tijdperk van grootheid cn magt hadden, hebben van die magt en rijkdom, door de allerbelangrijkste bouwwerken, ontzagwekkende getuigenissen daargosteld, waarvan echter in weerwil hunner hechtheid en verbazende uitgestrektheden, door de gedurige oorlogen en verwoestingen, waaraan de rijken van dit schoone gedeelte des aardbols beurtelings ten prooi waren, nieis dan min of meer kennelijke bouwvallen overgebleven zijn: en welke treurige overblijfselen van vroegere beschaving en kunstzin, benevens de boeken der oude geschiedschrijvers, de eenige hulpbronnen zijn, welke de latere archeologen tot het putten hunner kennis, omtrent de kunstwerken dezer oude Aziatische volken ten dienste stonden. In deze hoopen verspreide en verlatene bouwvallen, zoekt men thans do grootste bouwwerken terug der oude Perzen , Meden, Bactriërs, Assyriërs, Babyloniërs, Syriërs, de staten van Klein Azië enz. Van de Israëlieten en Aziatische Phenieiërs zijn volstrekt geene sporen hunner bouwwerken overgebleven, weshalve onze kennis, betrekkelijk deze beide laatste natiën, zieh dan ook in dit opzigt uitsluitend tot de overleveringen der oude schrijvers bepaalt. Bij de oude Perzen heeft de godsdienst niet dien invloed op de bouwkunst uitgeoefend, dien men bij hunne naburen waarneemt. Hunne kunstwerken bepaalden zich hoofdzakelijk tot de trotsche paleizen der koningen en hunne begraafplaatsen, welke laatslen in de wanden der rotsen gehakt, met uitgestrekte bas-reliëfs versierd zijn. De Perzische monumenten zijn gevolgelijk weinig in getal, doch de nog bestaande overblijfselen van Suza, maar hoofdzakelijk die van Persepolis, de oude hoofdstad des rijks, verspreiden nog de herinnering aan de grootheid van het rijk van Cyrus, en hoewel jammerlijk verminkt, zijn zii voldoende om den geest der oude bewoners van dat land te doen kennen. Het schijnt dat de Perzen bij het daarstellen hunner gebouwen, dikwerf de gebakken steen naar het stelsel der Babyloniërs hebben aangewend, doch de fragmenten die van de Perzische kunst zijn oveigebleven, bestaan grootendeels in muurwerken uit groote steenklompen opgetrokken, en in de belangrijke rots-werken. De prachtige overblijfselen van Persepolis rusten op eene uitgestrekte platte vlakte van ongelijke hoogte, gelegen tegen de afhelling van een vrij hoogen berg, Kuchmcd genaamd, vormende alzoo versehillende boven elkander gelegene terrassen, welke men langs eenen reusachtigen trap, benevens vele andere steenen trappen nadert. Onder deze bouwvallen op die verschillende terrassen verspreid, ontdekt men te midden eener menigte fragmenten van verminkte kapiteelen, merkwaardige beeldwerken enz., die.nog de blijken der zorgvuldigste bewerking dragon. Verder ontdekt men de overblijfselen der vele prachtige paleizen, waaronder nog verscheidene overeindstaande kolommen. De laatste ontdekkingen schijnen bewezen te hebben , dat deze talrijke beeldhouwwerken eenmaal met de levendigste kleuren beschilderd waren. Van de stad Persepolis zelve, die gelegen was in de vlakte, welke zich vdór de terrassen uitstrekt waarop genoemde bouwvallen gevonden worden, is niets overgebleven dan eenige hier en daar verspreide overblijfselen, waarvan de vroegere bestemming onbekend is. Intusschen mag men aannemen dat daaronder geene overblijfsels van tempels worden gevonden, daar de Perzen hunne godheden niet onder eene stoffelijke gedaante aanbaden cn hun noch tempels noch beelden oprigtten. De onderscheidene grotwerken, die tot begraafplaatsen van vele Perzische koningen gediend hebben, vindt men in het hoogere gedeelte van den berg Kuchmcd waartegen de terrussen rusten, cn in de wouden van een rotsheuvel, twee mijlen van de vlakte van Persepolis verwijderd; deze laatsten door de tegenwoordige bewoners der streek Nakschi-Koestan genaamd, worden als de belangrijkste beschouwd. De voorvlakte van elk dezer graf-monumenten bestaat uit eene in don wand der rots gehakte indieping, in den vorm van een Griekseh kruis, cn is verdeeld in drie verdiepingen, waarvan dns de middelste do breedste is. Ook van latere dagtcckening, namelijk uit het rijk der Sassa-niden zijn gedenkstukken overgebleven, bestaande uit eene menigte paneolen in reliëf op den wand der rotsen gehakt. Zes dezer bas-reliëfs worden onder anderen boven de genoemde graven van Nakschi-Eoestan aangetroffen. |
Vergelijk voor deze en de overige monumenten der Perzische bouwkunst: Chardin Foy. en Perse etc, in 4°, 1735 , of Paris 1811 , 10 vol. in 8°; Ker-Porter, Travels into Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia etc. during the years 1817—1820, Lond. 1821 — 1822, 2 vol. in 4°; W. Ouseley, Travels in various countries oj the East, more particul. Persia, Lond. 1819 — 1823, 3 vol. in 4»; Th. Maurice, Observations on the ruins of Babylon and Persepolis, 2 vol. in 4°, Lond. 1816—1818; S. Dubeux, L,a Perse, Paris 1811, 1 vol. in 8quot;. Uit het rijk der Meden is niets anders van eenige kunstwaarde overgebleven, dan eenige rotswerken in de streek waar vroeger do slad Bagistan was gelegen, benevens de puinhoopen van Ha-madan, do plaats waar eenmaal Ecbatana stond. De grotten van Bagistan zijn zeer merkwaardig door do veelsoortige beeldhouwwerken in bas-reliëfs, waarmede dc inwendige muurvlakten zijn versierd. Even zoo bepalen zich de overblijfselen der Babylonische bouwkunst slechts tot puinhoopen, uitgestrekte opeenstapelingen van gebakkon en ongebakken stoonbrokken, die in groote verwarring dooreen liggen. Moeijelijk te bepalen is het, in hoeverre de monumenten van Babylon in kunstwaarde konden wedijveren met de bouwwerken dor overige oude volken , doch uit het oogpunt van oudheid beschouwd, behooren zij tot de eerbiedwaardigste, daar de overleveringen van hunnen oorsprong tot de geschiedenis der eerste tijden van hot mensehclijk geslacht opklimt. Do gedenkstukkon van Babyion dagtcokenen van twee zoor van elkander onderscheidene tijdperken: die van het 1« tijdperk behooren tot de tijden van de stichting der stad, terwijl het 2e tijdperk dagtcekcnt uit de tijden der Chaldeouwsehe vorsten, in de VII^ eeuw voor Christus. Bij de oude schrijvers, als Herodotus, Diodorus, Plinius, Strabo enz., vindt men de voornaamste oorkonden omtrent deze onmetelijke stad geboekt, welke ons dienaangaande bekend zijn. Men weet dat do gebakken steen eon voornaam bestanddeel van de bouwstoffen der Babyloniërs uitmaakte, dat de stad gelegen was aan de beide oevers van don Euphraat, welke rivier haar in tweo gelijke doelen splitste, die door eene groote steenen brug gemeenschap hadden. Eene hoogo muur, bezet met 250 torens bepaalde bare grenzen, welke muur gebouwd was van steenen, vervaardigd uit de aarde die het graven der brecdo gracht, welke deze bemuring besproeide, opleverde. Het inwendige der stad, hare honderd metalen deuren of stadspoorten, hare uitgebreide straten, do beide paleizen en hunne met beeldwerk versierde omsluitingsmuren en standbeelden, de hangende tuinen door Nobucadnezur, uitliefde voor eene zijner vrouwen opgerigt, de beroemde tempel of toren, vindt mon bij do oude schrijvers min of meer uitvoerig vermeld. Omtrent de bewoners van het Assyrische rijk zijn minder bijzonderheden tot ons gekomen. Intusschen weet men dat hunne zeden cn godsdienst met die van Babyion overeenstemden. De hoofdstad Ninive wordt beschouwd als de grootste stad, die immer bestaan beeft; men vinilt vermeld dat zij meer dan 12 mijlen omtrok had. ^ij was, even als de andere beroemde steden van dat tijdperk, door muren van ontzaggelijke hoogte en dikte omringd, die met een groot aantal torens bezet waren. Langen tijd heeft men gemeend dat van deze stad geenerlei sporen waren overgebleven , doeh eenige jaren geloden is door don Franschen gezant te Mossoul, de gewigtige ontdekking gedaan van do puinhoopen van Ninive, die met betrekking der daarop gevolgde, en heden ten dage voortgezette onderzoekingen en nitgravingen , ongetwijfeld aangaande de geschiedenis van Azië hoogst belangrijke bijdragen zullen opleveren, betreffende deze hoofdstad van hot oude Assyrische rijk. Ook in Armenië, ter plaatse waar vroeger de groote stad Van gevonden werd, treft men vele overblijfselen aan van kolommen, beelden, grotten en inscriptien in wigvormige karakters, wier ontcijfering do namen van Xerxes en Darius hebben doen kennen, en die alzoo niet tot het tijdstip der Assyrische heerschappij behooren. Vergelijk: J. Boauchamp, Memoire sur les ruines de Babylone, Journ. des Savants, December 1790; C. J. Bieb, Memoir on the ruins of Babylon, Londen 1815 in 8quot;; J. S. Buckingham, |
BOU
142
|
Travels in Mesopotamia, 2 vol. in 8° Loml. 1827, en de bovcn aangehaalde werken van Th. Maurice en Kor Porter. Van do Phoniciers is niets overgebleven, dat ons don geest hunner bouwkunstige donkbeeldon oenigzins kan aanschouwelijk makon, dan ooiilge bouwvalion op sommige eilanden dor Middel-landsche Zee, als: Chyprus, Malta enz. en die derhalve afkomstig zijn van hunne koloniën. Zio L. Lenormant, in do Revue générale d'architecture, ami. 1841 pag. 498; Anchor Eloy, Voy. en Orient, tom. 1 p. 30. Voor de Hobroouwsehe bouwwerken lozo men den geschiedschrijver Josephus, do gewijde Schriften; K.C. W.F. I5oohr, Sym-bolik des mosaïschen Cultus, 2 vol. in 8°, Heidelberg 1837—1838; C. F. Keil, Der Tempel Salomons, 1 deel in 8° 183i); A.Hirt, Ver Tempel Salomo's, 1825. Do monnmontalo kunstwerken der talrijke staten waarin vroeger Klein-Azic verdeeld was, en vooral ook die van Syrië, wier bouwvallen do bewondering dor latere reizigers in zoo hoogo mate hebben opgewekt, (zie onder andoren do Lamartino, Voyage en Orient, t. III pag. 17) behooren grootondeels tot do glorierijkste tijdperken der Grieksoho en Romoinsche kunst. Baalbek en Palmyra liobbon van hunne prachtige tompels prachtige bouwvallen achtergelaten. Van de bcroomdo lompels van liet Aziatische Griekenland integendeel, zijn slechts weinige sporen overgebleven, doch omtrent Smyrna, Ephosus, Magnesia, Priona, Blilotus enz. hebben doGrieksclio selirijvors ons vele beschrijvingen aohtergehiten. Talrijker zijn do oudheden in Caric, beroemd vooral door het praalgraf van Mausolus, waarvan men nog eonigo sporen meont te horkonnon in het dorp Budrun; en in Lydië, waar ook nog gedonktookonon overig zijn van oen vroeger tijdperk dan dat dor Griekscho of Komeinscho kunst, bestaande uit begraafplaatsen in de rotsen uitgehouwen , en eeno soort van Sar-cophagen op do heuvels geplaatst. Zio Ch. Follows, An account of discoveries in Lytlia, Lond. 1841 in 4°. Voorts hechten zich vclo archeologische overleveringen aan hot zoo beroemde Troje, zie; Loehevallier, Voyage dans la TVoat/e; A. F. Mauduit, Découvcrtes dans la Troade, in 4°, Paris 1841; Midland et Poujonlat, Corres-pondance d'Orient. Voor Phrygië, waar ook nog eene menigte overblijfselen gevonden worden, met die van Babylonië en Armenië overeonslommondo, en voor Pamphylië raadplege men Texior, Descript, de l'Asie Mineure, Paris 1839 in fol. Do kennelijke ovoreonkomst vnn hot klimaat, der natuurlijke producten en andore omstandiglieden, tusschon Indië on Egypte, moest noodwendig ton gevolge liobbcn, dat de monumentale construction, die in deze beide landstreken zijn geboren, eeno zekere toenadering of gelijklioid van oorsprong aantoonen. De oudste bewoners van Ethiopië bewoonden de natuurlijke holen dor rotsen, van daar don naam van Troglodyton (grot-bewoners) waaronder zij bekend zijn. Toon deze volkstammen de behoefte aan meer geregelde woningen begonnen te gevoelen, groeven zij zich, getrouw aan hunne aangenomen leefwijze, grotten in de gebergten, en deze, lungzamerhand naar gelang van don vooruitgang hunner beschaving, moeren moor veredeld, schonken liet aanzijn aan de Egyptische kunst. Van deze oorspronkelijke uit-holingen zijn uit do verscliillende tijdperken, die men daarin herkend, oen groot aantal, waaronder rijk mot beeldwerken versierde tempels, overgebleven. Do rotsmonumenten uit hot tweede tijdperk, de Speos, vindt men voornamelijk in Nubië. Men vindt daaronder die verbazingwekkend zijn, zoo door hunne grooto uitgebreidheid, als door den indruk dien de grootste strengheid van lijnen, beeldwerken en versierselen te weeg brengt. Tot de voornaamste dezer monolithon behooren do beide tempels van Ibsamboel, waarvan vooral do grootste uitmunt door don ongo-loofelijken arbeid, die besteed is aan zijne kolossale boeiden, historische on godsdienstige voorstellingen in bas-reliëf, schilderwerken enz. Zoor opmerkelijk is do overeenstemming, die er bestaat tusschon deze Egyptische Speos on vorsohoideno der ondoraardsche heiligdommen van Ellora. |
Do uhgostrokto vlakte, door den Nijl besproeid, levert eon groot aantal monumemen op, die in niet mindere mate de bewondering opwekken door bunno ongeloofolijke afmetingen cn hunnen eigondommclijkon, trotschen vorm. Hoewol ook in dit godeolto van Egypte volo rotswerkon gevonden worden, is het echter hior dat men de eigenlijke zamengestoldo gebouwen aantreft, meestal uit ontzaggelijk groote stoonklompon bestaande. Alles draagt daar het kenmerk van kracht, duurzaamheid en grootheid. Korte dikke pilaren schoren do lange plafonds, waarvan de steonen dikwerf van 20 tot 30 voeten lengte hebben. Al de overige deolon zijn hiermede in overeenstemming. Men vindt sphinxen lor hoogte van 20 voeten , gebeiteld uit één' onkelen steenklomp enz. In de moesten dor tompels die tot op boden, dor vorgankclijkhoid en verwoesting gedurende zoo vele eeuwen hebben wederstand geboden, treft men in do eerste plaats den toegang aan, (Dromos) cone laan van sphinxen, raminon of kolommen. In den grooten tempel van Karnac had deze Dromos eeno lengte van niet minder dan 2000 Nod. ellen, on was versierd, regts en links met oone rij sphinxen, gezamenlijk ten getale van moor dan 1300, elk uit één' steenklomp gobouwen. Aan hot einde der sphinxen-of zuilenrij, vindt men gemeenlijk voorportalen (Propyleen) op afstanden achter elkander gelogen, cn waarvan hot aantal niet in alle tempels gelijk is. Deze propyloën bestaan ook dikwijls uit afzonderlijke grooto poorten (Pylonen), voorafgegaan door twee obelisken endoor kolossale standheoldon. Zie flg. 3, voorstellende de prachtige Pylonen van Karnac. Achter de propyleën verhief zich de eigenlijke tempel, waarvan do inwendige vordoeling met die der oude onderaardsolie tempels overeenkomt. Over het al-gomoen genomen , horkont men deze ovoreonkomst ook in hot uit- en inwendige aanzien dezer tempels en paleizen : hunne ken-morken zijn bet zware en vierkante der vormen , bet sombere, plegtige en geheimzinnige van het inwendige, do piramidale hoofdvorm, de strenge eenvoudigheid der lijnen, do hiorogly-phlsehe voorstellingen gegroefd in do inuurvlakton; de beschilderde beeldwerken, vierkante nissen, de reuzenbeoldon , die zieh in de vestibules of onder do portieken verheffen, alles roept bier de berinnering aan do Monolithon-tompels terug; weshalve deze Egyptisehe gobouwen beschouwd kunnen worden als oen tot meordoro volkoinonlicid gobragt afschijnsel dor primitive rotsmonumenten. De Egyptische paleizen verschillen niet voel van do tompols, zoo wat betreft hunne zamonstelling als don smaak hunner versieringen. De beroemde labyrintben waren gevormd door eeno vereeniging van vorstelijke woningen, of koninklijke praalgraven. De overblijfselen van bet paleis van Osymandias te Luksor en die van hot paleis van Karnac zijn de voornaamste monumenten van deze soort, die men in Egypte wodervindt. Do Egyptische begraafplaatsen werden met meerder zorg en rijkdom daargoslold, dan de woningen dor levenden. Hot waren de godsdienstige instellingen die dit to weeg bragten. Do begraafplaatsen worden in do wanden der borgen gehouwen, ten eindo bevrijd te blijven van do overstroomingen van den Nijl; deze gewoonte had ton gevolge, dat do vorston, die den zetel van hun rijk gevestigd hadden te Memphis, eene stad gelegen in oone vlakte, die goene bergketonon in baron omtrok aanbood, de oude gebruiken huldigende, aldaar kunstmatig gevormde bergen boven hunne grafplaatsen lieten oprigten. Deze zijn do boroorade piramiden, waarvan de morkwaardigsten in het lagere Egypte, in grooten getale en bij groepen gevonden worden; de belangrijkste in uitgebreidheid is die van Cheops, hebbende nagenoeg 728 voeten breedte, bij 450 voeten verticale hoogte. Tot de voornaamste Egyptische begraafplaatsen behooren do Hypogeën, zijnde onderaardsclio uitliolingon, die in do Lybische borgkoton, vooral in de omstreken van Thebe aanwezig zijn. Zij strekken zich dikwijls tot eene verwonderlijke diepte uit en waren inwendig rijk mot schilder- on beeldwerken versierd. Alleen de vorsten en groolen dos lands waren in staat zich oone afzonderlijke bogruafplants te verschaffen; do lijken van hot volk worden geplaatst in de algemcono begraafplaatsen (Nooropolon) die in de nabijheid dor steden worden opgorigt, en waar elke kaste zijn afzonderlijk godeolto vond. Deze Neeropolen worden meestal uit gebakken steenon gebouwd en verdeeld in vorschillcnde verdiepingen, in welke de mummiën nedergelogd worden. Do talrijke en bolangwokkonde ovorblijfsclen dor oude Egyptische kunst, hebben gedurende de laatste halve eeuw het onderwerp van hot meest zorgvuldig onderzoek der geleorden uitgemaakt; volo uitmuntende en uitgebreide boekwerken, waaronder eonigo van oudere dagteokening, staan ons dan ook thans bij deze studio ten dienste, cn onder dezen behooren do navol- |
BOU
I4;i
|
gcnde tot de voornaamsten: Lnd. Bartema, llimrarium Aetiopiae, Ae.yypli, utriusquc Arabian, Medio). 1511, in fol. G. Saudis, Rdat.of a journey into the Turk, empire, Eyypl. etc. Lond. 1621 in fol. J. Loho, Voy. hist, de 1'Abyssinie, Amsterdam 1728 in 12°. Norden, Voy. d!Egypte, Kopenh. 1755 in fol. C. F. Chasseboenf do Volnoy, Voyage en Syrie et en Eyi/ple, pendant les anndes 1783—85, Paris 1799 in 8». Browne, Travels in Aftica, Egypt, etc., Lond. 1799 in 4°. Denon, Voyage en Egypte, Paris 1802 in fol. J. L. Burekhardt, Travels in Nubia and in the interior of north-eastern Africa, Lond. 1821 in 4°. JTr. Cailliaud, Voyagea Atdroi!etc. Jait dans les amides 1819—1822, Paris 1823, 2 vol. in fol. lïelzoni. Narrdt. of the ope rat. ami recent discov. within the pyramids, temples, tombs and excavations in Egypt and Nubia, Lond. 1820 in 4», id. Lond. 1821 in 8°, met atlas in fol. J. C. Gau. Antiquitós de laNubie, 1822 in 4». G. A. Hoskins, Travels in Ethiopia etc. with a map and 90 illustr., Lond. 1 vol. 1835 in 4». Champollion Le Jeune, Lettres écrites cTEgypte et de Nuhie en 1828—29, Paris 1833 1 vol. in 8». Leemans, Monnm. Egypt, du musée d'antiquit. des Pays-Bas etc., r.eids, 1839 in fol. Lenormant, Musée des antiquités Egypt., Paria 1841 in fol. J. G. Wilkinson, Manners and Customs of the emcient Egyptians, Lond. 1837—1S41 in 8°. A. von Prokesch, Erinnerunyen aus Aegypten und Klein-Asiën, 1832—38 in 8». De Americaansohe kunst, die vroeger een zeer blocijend tijdperk beleefde, heeft hoogst belangwekkende overblijfselen nagelaten; bij rijkdom van versieringen, ontwaart men daarin meestal eene zekere strengheid van vormen, die van een vrij goeden smaak en kunstbesehaving getuigt. Van die Americaansche beschaving was weleer Mexico hot middelpunt, en hare schoonste monumenten vindt men voornamelijk in Yucatan, Deze overblijfselen, onderling zeer onderscheiden, toonen verschillende tijdperken aan, en behooren daarbij ook tot onderscheidene soorten van bouwwerken. Men vindt in rotsen gehouwen begraafplaatsen , zamenstellingen in overeenstemming met de Cyclopische, tempels of Thcocalli's, forten enz. Hoofdzakelijk ontdekt men in het geheel hunner gebouwen, den piramidalen vorm, oven als in de monumenten van Indië en Egypte. Do tempels zijn de talrijkste monumenlcn die men in bijna alle oude steden van dit land aantreft. Zij zijn alle gebouwd naar een zelfde plan, bestaan uit een aantal geknotte piramiden, boven elkander geplaatst, en verheffen zich in het midden eener vierkante door muren omsloten ruimte, welke omgeving tevens fonteinen, tuinen, wapenzalen en de woningen der priesters bevatte, en die derhalve overeenkomt met de pcribolen der Grieksche tempels. Ken groote trap geleidde tot de bovenvlakte der piramide, op welke vlakte zich in de oudste tentpels eene soort van kapel verhief, ter beschutting der reusachtige afgodsbeelden ; in do tempels van latere dagteekening, diende de bovenvlakte dezer kapel tot voeting der godenbeelden, en tot het altaar voordo ofl'or-anden. Sommigen dezer piramiden bestaan uit metselwerk, overdekt met eene laag, door ijzor-oxyde gekleurde kalk, anderen zijn zamengesteld uit groote gehouwen steenen. Onder deze laatsten treft men er aan, waarvan do binnen muurvlakten bedekt zijn met hieroglyphische karakters, die boven do muurvlakte verheven liggen, en daardoor kennelijk onderscheiden van do Egyptische, die in de steen gegroefd zijn. De voornaamste theocalli van Mexico is die van Cholula, zich verhcfTcnde op eene vlakke verhevenheid van 2200 Ned. ellen boven de zee. liet is evenzeer eene geknotte piramide, en gelijk al de Mexicaansche tempels volkomen tegen het oosten gekeerd. Zijne loodregte hoogte is 54 Ned. ellen, terwijl elke zijde der basis, 439 Ned. ellen lengte heeft, dat is twee malen grooter dan de beroemde piramide van Cheops. Honderd en twintig treden leiden tot do bovenvlakte van deze ontzagwekkende zamenstel-ling, van ongebakken metselsteenen en klei. Inwendig heeft men vertrekken daargesteld, tot begraafplaatsen ingerigt, en deze bijzonderheid, die in de meesten dezer theocalli's gevonden wordt, getuigt dat hunne bestemming niet uitsluitend op do godsdienst betrekking had , maar dat zij ook tevens tot praalgraven der koningen dienden. Op de kruin van dit laatste monument stond vroeger het beeld van Quetzacoatl, den God der lucht. Men vermoedt dai dit reusachtig gewrocht een onvoltooid werk is, daar aan hetzelve overleveringen verbonden zijn, overeenstemmende met die van don toren van Babel. |
Tot de andere monumenten van dezen aard, behooren die, welke in het dal van Mcxico gevonden worden. Men vindt daar onder anderen twee theocalli's, de eene gewijd aan de zon, de andere aan de maan: dozen zijn van lateren tijd en omringd door een honderdtal kleine Tumuli, begraafplaatsen van Mexicaansche opperhoofden. Voort» is opmerkelijk de Xochicalco, zie fig. 4, eene zeer groote rots , waaraan men eene kegelvormige gedaante gegeven, haar in vijf lagen afgedeeld en met metselwerk bekleed heeft. Humboldt veronderstelt dat dit monument eeno godsdienstige en krijgskundige strekking tevens had. De monumenten die men in Yucatan en voornamelijk teUxmal aantreft, waaronder paleizen en publieke oefeningplaatsen (gymnasiums) hebben een hoogst eigenaardig aanzien, en munten vooral uit door den rijkdom hunner versieringen, waaronder zelfs verscheidene die op de Grieksche gelijken. De overige staten van het oude America bevatten evenzeer monumenlcn, die echter over het algemeen niet zoo merkwaardig zijn, als die van Mexico. In Peru vindt men het fort en don tempel van Cusco. Van het fort van Canar bestaan nog ontzagwekkende fragmenten, terwijl men in de vlakten van Vissuay, ter hoogte van 4042 Ncd. ellen boven het waterpas der zee verheven, een weg aantreft, daargesteld uit groote vlakke steenen, over eene uitgestrektheid van 120 mijlen. Deze werken zijn de klaar-blijkelijkste getuigen van de magt en werkzaamheid dezer volkeren. Brazilië bevat gebeeldhouwde rotswerken en geschilderd steenen, die aantoonen dat ook daar de kunst gebloeid heeft. De verschillende burgerlijke en godsdienstige monumenten van de bijzondere doelen van America, zijn verre van alle bekend te zijn, hoewel zij reeds het onderwerp van veelvuldige onderzoekingen hebben uitgemaakt. De voornaamste beschrijvingen hier omtrent vindt men in de volgende wetenschappelijke journalen: de Annals of the Lycaeum of New-York; de American museum; de Transact, of the literary and philosophical Soc. of New-York; de Transact, of the hist, eind lit. comit. of the American phitos. Soc.; de Collections of the Massachusets historical Soc. Zie voorts Schultz, Travels or aninland voyage through the State of Ne.w-York, New-York 1810; P. P. Cabrera, Descript. of the ruins of em emcient city, discovered near Paleuko, etc. Lond. 1822 in 4»; Bradfort, Ametican antiquities, Lond. 1842 in 8»;,J. L. Stephens, Incidents of a. Travel in Yucatan, Lond. 1843 in 8°. In onderscheidene streken van Europa worden nog ten huldigen dage eene soort van aloude monumenten aangetroffen, die van de oudste bewoners dier gewesten getuigen. Hoewel niet uitsluitend van don Koltischcn volkstam afkomstig, zijn zij bekend onder den naam van Keltische ejexlenkteekenen, en deze merkwaardige overblijfselen, die allen tot de eerste kindschhcid der kunst behooren, zijn verspreid over verscheidene landen, als voornamelijk in Engeland, Frankrijk, Duitschland, de Nederlanden, Spanje, Portugal, Sardinië, Corsica, en zelfs in onderscheidene streken van Klein-Azië. Het vermoeden, dat onderscheidene der oudste bevolkingen dezer streken van Indisehon oorsprong waren, wordt door hunne godsdienst en daarmede in verband staande monumenten bevestigd. De Keltische monumenten bestaan over het algemeen uit groote en ruwe steenmassa's, waaraan een bepaalde vorm gegeven is, en die in klassen afgedeeld, de volgende, deels van het oorspronkelijk Keltisch afkomstige benamingen dragen als: Peulvans, Waggelende steenen, Lichavens, Kromlechs, Dolmens en Tumuli. De Peulvans zijn de eenvoudigste , en bestaan uit éénen steen van langwerpigon vorm, die loodregt in den grond geplaatst is. Sommigen verheffen zich tot eene hoogte van niet minder dan 50 voeten. De Waggelende steenen, zijn gevormd door twee buitengemeen groote rotsklompen, waarvan de eene op den andoren in evenwigt ligt, doch zoodanig, dat door den minsten schok eene trilling of slingering in do bovenliggende steenmassa wordt te weeg gobragt; tevens is het zwaartepunt zoo naauwkeurig bepaald, dat zij gedurende duizondo jaren in dezen toestand zijn bewaard gebleven. (Zie fig. 5 en fig. G.) De Lichavens bestaan uit twee verticaal staande steenen , door oen horizontaal liggenden gedekt, en vormen alzoo eene soort van poort. De Kromlechs zijn eene veroeniging van Peulvans, Lichavens of ook wel van eenvoudig boven de grondvlakte overeind staande |
144
|
steonen, een cirkelvormig, halfcirkelvormig of elliptisch plan vormende. De Dolmens zijn znniengesteld uit eenige overeind staande steenklompen, ter hoogte van drie ii vier voeten, en waarvan het aantal afwisselt van drie tot vijftien, en welke rotsstukken overdekt zijn met eene horizontaal liggende stecnen plaat. Het woord dolmen van het Keltisch afgeleid, beteekent stcenen tafel. Men veronderstelt dat ïij tot altaren dienden voor de offeranden. Eindelijk treft men onder de voornaamste der Keltische monumenten ook de Tumuli in grooien getale aan; het zijn opgeworpen hoopen aarde of keisteenen, en nieostnl begroeid. Hun vorm is gewoonlijk eene piramide of kogel. Zoo bestaan er overblijfselen van deze soort van rnwe praalgraven, die eene hoogte van 60 en zelfs van 100 Ned. ellen hebben. Tot de merkwaardigste overblijfselen der Keltische kunst, be-hooren nog twee bijzondere klassen, zijnde de zoogenaamde overdekte en onooerdekte lanen. De eersten zijn zatnengesteld uit twee rijen ruwe en overeind staande steonen, dio horizontaal liggende stcenen platen dragon ; het zijn derhalve aaneenschakelingen van Dolmens op eene rij geplaatst, die eene doorgaande overdekking vormen. Zij zijn aan de beide einden gesloten. Hunne bestemming schijnt met die der Dolmens in overeenstemming geweest te zijn. Die van de tweede soort hebben waarschijnlijk hetzelfde doel gehad als de Kroralechs; terwijl het eenige verschil daarin bestaat, dat de steenen in plaats van eene kromme lijn, eene regte rigting volgen. De juiste oorsprong en bestemming dezer merkwaardige monumenten , is tot dusverre nog geenszins met eenigen grond van zekerheid bekend. De stellingen der geleerden hieromtrent berusten voor een groot gedeelte op gissingen, en zijn daarbij dikwijls mot elkander in tegenspmuk. Intusschen kan men aannemen, dat zij grootendcels in zeer nanttw verband gestaan hebben, met de uitoefening der godsdienst dezer aloude volksstammen. Tot nader onderzoek kan men raadplegen : Horlasse, Observations on the antiq. oj Cornwall, Oxf. 1754 in fol. 2 ed.Lond. 1769; Dom Martin, La religion des Gaulois, Paris 1727 in 4°; Hist. d. Gardes et des conquêtes des Gaulois, Paris 1752 — 54 in 4°; Kclaircissem. hist, sur les oritjines celtiques, etc. Paris 1744 in 12°; Kxplications de divers monuin. singuliers, qui ont rapport a la relig. des peuples les plus anciens, Paris 1739 in 4°; De Caylus, Kecued (fantiquités, Paris 1752—66 in 4»; Polloutier, Bist. des Celles etc. Paris 1770—71 in 4°; La Sauvagère, Recueil d'antiq. dans les Gaules, 1770 in 4°; Bullet, Mémoires sur la lailjue eelt, iiesain;. 1754—70 in fol.; Sur la mythologie franpaise, Paris 1771 in 12°; De la Tour d'Auvergne, Origines (ïoHioï'ses, 2® edit. Paris 1802 in 8quot;; Edw. Davies, Celtic Researches etc. Lond. 1804 in 8°; The Rites and mythology of the British Druids, Lond. 1809 in 8°; Tail-lefor, AntiquiU's de Vésoue, etc.. Paris 1821 in 40; Berlier, Précis hist, de l'anc. Gaule, Paris 1822 in 8°; Godf. Higgins, The celtic Druids etc., Paris 1829 in 4°; Kmg, Notice sur les tombeaux celtiques de la Souabe et de V Allcmagne, Gand 1840 in 8°. De oudste monumenten van Griekenland worden teruggebragt tot het zoogenaamde Heldentijdvak, en zijn bekend onder den raam van Cyclopische of Pelasgische bouwwerken; het zijn de overblijfselen van het eerste tijdperk of dat van do geboorte der Grieksche kunst, en daartoe behooren de schatkamers der koningen, eene soort van kegelvormige en gewelfde gebouwen, die tot bewaarplaatsen van de kostbaarheden der opperhoofden dienden; de grafmonumenten dor holdon, eene soort van Tumnli, met steenen bckleedingen versterkt; en do zwaro muurwerken der burgten. De eerste Grieksche tempels waren houten zamenstel-lingen, terwijl de oude bewoners van Griekenland, hunne woningen vonden in hutten van riet en leem. Het is uit deze eerste begrippen van bouwkunst, dat later, in verband met de kennis die zij van de Egyptenaren en nabijgelegen Aziatische stammen ontleenden, een bouwstijl ontstond, volkomen oorspronkelijk en afwijkende van den bouwtrant der andere natiën. Gedurende de vier a vijf eeuwen, die het heldentijdvak opvolgden , was het hout voortdurend het hoofdbestanddeel hunner gebouwen en merkt men geen gevoelige vooruitgang in hunne kunstwerken op; doch te rekenen van het tijdstip der eerste olympiade, opent zich een derde tijdvak, in hetwelk de kunsten in verband met een meer krachtig volksbestaan, vaststelling van nieuwe wetten en regoringsvormen, uitbreiding van handel en daaruit voortvloeijende beschavingen rijkdom, eene gelukkige en snelle ontwikkeling te gemoet gingen. |
Hot vierde tijdperk is dat van de hoogste ontwikkeling der Grieksche kunst; het is do eeuw van Pericles, waarin de schoonc kunsten, met de wijsbegeerte en letteren eene ongekende volmaking bereikten. Dit tijdvak is een der glansrijkste in de jaarboeken van de geschiedenis der kunst en kenmerkt zich door een kernachtig streven, tot verheffing der nationale glorie in het gebied van het schoonc. Do oorzaken die medewerkten om de kunst in zoo korten lijd tot eene zoo hoogo volmaking te doen stijgen, waren gelogen, behalve in het aangeboren schoonheidsgevoel des volks, eensdeels in don wedijver, die tusschon de verschillende staten van Griekenland ontstond, en de zucht om elkander door het ten toon spreiden van kunstpracht te overtreffen, anderdeels in hare politieke strekking. De kunst in Griekenland was nationaal. Het was de uiting van het openlijk, niet van het afzonderlijk leven barer burgers; het was het werk van den staat, zoodat do monumenten het eigendom waren des geheelen volks; en daar in dit hoogste tijdperk van bloei, de woningen zelfs der aanzienlijkste burgers zeer nederig waren, wijdde zich de kunstliefde des volks, geheel en uitsluitend aan do tempels ter eere der goden, of aan de inrigtingen die do Grieksche beschaving of het openbaar leven dos volks vorderden, welke laatsten dan ook in rijkdom en pracht met de tempels wedijverden. De geschiedenis der Grieksche kunst bepaalt zich echter geenszins tot hot oude Attica en den Peloponnesus; het waren niet alleen Athene, Thebe, Argos, Megara, Sicyon, Delphi, Elis, Dolos, enz., die met elkander wedijverden om den eerepalm: ook de Ionische steden van Klein Azië muntten in de onderscheidene takken der kunst uit; men noemde daar vooral om hunne schoon-beid, den tempel van Apollo te Milete, zie fig. 7 en 8, dien van Minerva-Polias te Priena, van Bacchus to Theos, van Arthemis te Magnesia. Segosta, Syracuse, Selinuntis en Agrigentnm op Sicilië hebben evenzeer merkwaardige overblijfselen van Dorische tempelgebouwen bewaard; terwijl nog bovendien in Groot-Griekenland als te Pestum, Pouzzoli, Nola, Herculanum, Pompeji, Tarentam enz. prachtige fragmenten gevonden worden. Het vijfde tijdperk is dat van het verval der Grieksche kunst, en vangt aan mot de Macedonische overbeersching. De Grieken verloren ulstoen bij hunne vrijheid tevens den fijnen smaak, dien zij in hunne vroegere monumenten zoo zeer hadden ontwikkeld. Wel werden gedurende de regering van Philippus en Alexander nog fraalje gebouwen opgorigt, doch de overlading der versieringen kondigde hot begin des ternggangs aan. Het is ook gedurende dozen tijd dat do particuliere woningen in de pracht der overigo gebouwen doelden. Dit tijdperk eindigt met den volslagen ondergang dor Grieksche zelfstandigheid, door hunne inlijving in het groote Eomeinsche rijk en de wegvoering hunner schoone kunstwerken. Do Grieksche kunstenaars verspreidden zich gedurende dit tijdsverloop en bragten hunne kunst over naar Azië en Egypte, later naar Komo, en legden daar don grondslag voor den Romeinselicn stijl, met de elementen hunner nationale kunstvormen. De Grieksche bouwstijl is verdeeld in drie verschillende en zeer kennelijk onderscheidene karakters. Orden genaamd, die bekend zijn onderden naam van Dorische, Ionische on Corintische orAn (Zie hier omtrent het art. Zuilenorden.} Tot de schoonstc bouwwerken in deze verschillende kolomstelsels behooren: voor de Dorische orde, do tempel van Theseus, de Propyleen van Athene, en bovenal bet Parthenon, aan Minerva gewijd; voor de Ionische, de tempel van Minerva-Polias te Athene, zie fig. 9, en voor de Corinthische, het monument van Lysicrates te Athene. Behalve de genoemde stelsels onderscheidt men nog twee anderen, waar de zuilen door menschelijke figuren vervangen zijn, namelijk de Perzische en de Cariatiden-orde. Het schoonste monument dezer laatste, is bet Pandroseion te Athene, waarvan evenals van de bovengenoemde nog overblijfsels aanwezig zijn. De Grieksche tempels, waarvan het grondplan, behoudens eenige voorbeelden van vierkante en ronde monumenten, uit een regthoek bestond, dragen verschillende benamingen, naar den aard van de schikking der kolommen: de eenvoudigste is de tem- |
145
|
pel met nnton (Jioekpilasten) ; men noemt Prostylus, den tempel in wolken het hoofdfront vier vrijstaande kolommen heeft; pvostylus, dien, waarvan de beide einden een front aanbieden gelijk aan den Prostylus; Peripleron, wanneer de tempel omringd is met oene om de vier zijden der cella omloopende rij kolommen ; Half Peripteron, wanneer de kolommen der zij-fronten in de zijmuren der cella besloten zijn; Dipteron is de tempel, waarvan de cella langs do vier zijden omringd is door eene dubbele rij kolommen, en Half JJipteron, die, waarbij In de zijfronton eene der beide kolon-nades weggelaten of met den muur vereenigd is. In do uitwendige versiering des tempels speelden de kleuren eene groote rol en verhoogden den rijkdom der arebitectonische versierselen en beeldwerken. Inwendig waren zij met schilderwerken op houten paneelen versierd; het beeld der godheid , waaraan do tempel was gewijd, word geplaatst aan het uiteinde der eella. Het was somtijds een reuzenbeeld van veertig of vijftig voet hoogte, van goud en ivoor. Dat gedeelte waar zich het beeld bevond, vormde het heiligdom en was afgesloten met eene soort van balustrade. Dezelfde tempel bevatte dikwerf verscheidene godenbeelden , of ook wel was het voornaamste beeld door verscheidene standbeelden omringd. De groote tempels waren over het algemeen omsloten door eene bemuring (Penbolus), die slechts éénen ingang had en met ko-lonnades was versierd, en welke omsluiting behalve den tempel, in de meeste gevallen een bosch, eene fontein, grotten, kapellen, schatkamers, vredezuilen, altaren en standbeelden omvatte. De ingang van dezen peribolus bestond ook wel uit een vooruitspringend portiek, Propyletin genoemd, welke constructie men mede aantreft bij de ingangen der versterkte omsluitingen, waarvan men tot voorbeeld kan aanhalen do beroemde propyleen van den Atheenschen Acropolis. De gebouwen gewijd aan het openbaar volksleven waren met niet minder rijkdom en pracht versierd, en onder dezen behoorden vooral de strijdperken of gebouwen voor do opvoeding der jeugd en de oefening en ontwikkeling van het ligehaam; de publieke pleinen, de schouwburgen , grafsteden enz. Men raadplege: Lc-roy, Les ruines den plus célèhres mon. de la Grèce, Paris 1770 in fol. ; ülivieri, Vedule deyli avanzi dei monum. antic/u delle due Sicilië, Rome 1795 in fol.; Stieglitz, Arc/ieol. der Baukunst der Griechen und HOmer, Weimar 1808 in 8»; Legrand, Monum. de la Grice, Paris 1808 in 8°; Barthélemy, Voyage du jeune Anucharsis, etc., Paris 1822 in 8°; Hittorff, Architect, aut. de l(t Steile, Paris 1827 in fol.; Quatr. de Quincy, Mon. et ouvrayes d'art antique restitnés d'aprèsles descript. des e'crivains Grecs et Lat. etc., Paris 1829 in 4quot;; Cockerill, Antiq, of Athens, Loud. 1830 in fol.; Leake. Travels in the Morea, Lond. 1830 in 8°; Consinery, Kxped. scient. de Morée, Panis 1831—37 in fol.; Hittorff, Antiq. incdi/es de VAttique, Paris 1832; L. Ross, Die Akropolis von Athen, Berlin 1839 in fol.; Heger, [Jer Tempel der Minerva zu Athen, Darmst. in fol.; Wolcker, Uher den y rossen Tempel und die Statue des Jupiter zu Olympia, Leipz. 1794; Quatr. de Quincy, Sur la maniere dont les temples étaient éelairés. Mémoires de VInst. Royal, t. 3. De Komeinsche kunst biedt dezelfde hoofdelementen aan als do Grieksche; de Romeinen hebben do Grieksche vormen , die op hunne zeden en leefwijze toepasselijk waren, overgenomen en naar hunne behoeften en denkbeelden ingerigt, doch den inner-lijken en primitiven grondslag van hunnen bouwstijl zijn zij aan de Etruriers verschuldigd. Deze volksstam, van X^elasgischcn oor-sprong, had vele architectonische vormen met de Grieken gemeen. Hunne eerste zamenstellingen behooren tot het Cyclopische stelsel; zij maakten snelle vorderingen in de kunst, en het is aan hen dat men de inrigting der woningen toeschrijft, zoo als die later door de Roraeincn word gevolgd. Hoewel zij nimmer hot standpunt van volmaking dor Grieksche kunst bereikten, bezaten echter hunne bouwwerken een zeker karakter van waardigheid en zuiverheid. Hunne tempels waren gebouwd op oen grondplan, dat eenigzins van het Griekscho verschilde. De Etrurische graf-plnatscn zijn vooral merkwaardig. Sommigen waren gegraven in do tufsteen der grondvlakte en men daalde daarin af langs trappen. Deze onderaardsche graven bevatten een of meerdere gelijkvormige vertrekken; boven den grond verhief zich dikwijls een tumulus, gevormd uit een cilindervormig en uit zamenge-voegde steenen bestaand soubasement, voorzien van een aantal II. |
! openingen of ingangen, gelijk aan dat der onderaardsche vertrekken. Boven deze cilindervormige basis verhief zich dan verder eene kegelvormige aardmassa, op welker top een steenen grafschrift was geplaatst. De overige begraafplaatsen waren in dc rotsen gehouwen, en bevatten, even als dc eerstgenoemde, ver-verschillcnde vertrekken. Do ingang dezer monumenten was meestal hoogst eenvoudig en in enkele gevallen versierd niet eene voorvlakte in don Dorischen smaak. Men telt heden nog meer dan twee duizend dier grotten. Vergelijk: Cori et Passeri, Museum Etruscum, 1737—43; Lanzi, Le vasi antichi dipinti, Fir. 1806 in 8°; Ziinnoni, Illust. di due urne Etnische, Fir. 1812 in 4quot; ; Uhden, über die Todten kisten der alten Etrusker, Schr. der /Jerl. Akad. 1815 —IS; Inghirami, Monumcnli Etruschi, etc. Text, in 4°, pl. in fol. 1821—2B; Gosini, Monum. sepolcrali della Toscana, Fir. 1819 in fol. Gelijk gezegd is ontleenden de Romeinen den monumentalen vorm hunner bouwwerken aan do Grieksche kunst, terwijl vóór dat deze rigting zich bij hen ontwikkelde, de Etruriërs hunne bouwmeesters waren. Do Romeinen bezaten de eigenschap om de vormen hunner naburen toe te passen en geheel naar hunnen bijzonderen geest en naar hunne behoeften te wijzigen. Gedurende langen tijd bepaalden zich hnune monumenten tot werken van openbaar nut, waarvan echter de overblijfselen nog ten huldigen dage de verbazing opwekken. De groote liomeinsche veroveringen en daarmede gepaard gaande wegvoering van talloozo kunstwerken uit Griekenlanden Klein-Aziö, verlevendigden te Rome het gevoel voor de schoone kunsten, en van dat tijdstip dagtee-kenen de groote tempels, schouwburgen, bruggen , waterleidingen enz., die in verband met dc grootheid en rijkdom van het Homeinsche rijk op reusachtige grondslagen werden aangelegd. De liomeinsche architectuur ontleent haar bijzonder kenmerk van de aanwending der gewelven en bogen, die van de Etruriërs afkomstig, door de Romeinen tot meerdere volkomenheid gebragt en met den grootsten rijkdom versierd worden. Deze verbinding van arcades met kolommen stelt het voornaamste karakter der Homeinsche kunst daar, waardoor zij zich van de Grieksche kunst verwijdert of onderscheidt. De Homeinsche arcades zijn geplaatst tnsschen de kolommen, en de boog rustte op eene soort van stijl of pijler. Gedurende het laatste tijdperk der Homeinsche kunst werd echter dit stelsel gewijzigd, zoodanig dat de hoog omniddelijk op het kapiteel dei-kolom rustte, en deze vorm, tijdens dc ontwikkeling der Christelijke godsdienst in gebruik gekomen, werd daarna op de Christelijke Basilikcn toegepast, om later bij onderscheidene stijlen van het Christelijk tijdperk een kenmerkend element te vormen. De Romeinen hebben de drie stelsels van Grieksche kolommen {onlen) overgenomen en gewijzigd, doch daarbij nog twee andere orden gevoegd; de Toseaansehe, van do Etruriërs afkomstig en door dezen waarschijnlijk van de Dorische kolom der Grieken afgeleid, was de eenvoudigste, terwijl zij later nog eene vijfde orde daarstelden, waarvan echter de onderdeelen aan do overige orden ontleend waren, en welke uitvinding niet voor hunnen tocnmaligen smaak pleit, daar zij uitging van het onzuivere denkbeeld om eene orde daar tc stellen, die alle overigen in rijkdom van versieringen zoude overtreffen, en waarvan het gevolg was, dat dan ook daarin alle wetten van zuivere eenvoud miskend zijn. Tot de schoonste gebouwen, die in deze verschillende Homeinsche kolom-orden zijn opgerigt, rangschikt men voor de Dorische kolom: den schouwburg van Marcellus; voor de Ionische: den tempel van Fortuna-Virilis, en voor de Corintische: den tempel van Vesta, dien van Autoninus en Faustina, van Jupiter Tonans, het forum van Nerva enz. allen te Rome. liet is duidelijk dat in die gewesten, waar de Romeinen hunne heerschappij voerden, ook de Romelnsche knust werd overgebragt. Van daar dat men in onderscheidene streken van Europa, Azië en Africa, daarvan nog zeer belangwekkende overblijfselen aantreft. Dc reusachtige bouwwerken van Baalbek en Palmyra behooren hoofdzakelijk tot de Corintische kolom-orde. De voornaamste bouwwerken in het oude Rome waren behalve de tempels, de beroemde waterleidingen, triomfbogen, baden, schouwburgen, renperken, havens, begraafplaatsen enz., die allen het onderwerp van talrijke en uitgebreide onderzoekingen bobben uitgemaakt, en waartoe wij verwijzen naar de navolgende 19. |
146
|
«erken: (Algomeens werken.) C. Fea, Descrizione di Roma ant. e modern., Rome 1821 in 8°; Burton, Descript. of the antiq. and other curios, of /Join. Lond. 1828 in 8»; Adam, Rom. antiquities, Lond. 1835 in 8quot;; Riiperti, llundb. der Römischen AUc.rth. Halle. 1841—42 in 8»; E. Tardieu en A. Conssin, Les dix livres d'arch. de Vitruve avec les notes de Perrault, Paris 1837 in 4quot;; (Pompeji en Herculanum.) Caetano, Prospelto dei Scari di Pompei, Nap. in 8quot;; R. Rochetti, Pompei, choix d'edifices inédits, Paris 1828—30 in fol.; Zalmnen, Entdechte Wandgemdlde in Pompei, Miinch. 1828 in 8°, Zalmnen, Die schönsten Ornamente und merkwürdiysten Gemalde aus Pompei, Uercul. und Stahia, Berlin 1828—29 in fol.; Coekburns on Donaldson, Pompei illust. with picturesque views. 9 vol. in fol.; Lond. 1827; W. Gell on Gaudy, Pompejano, or oft-serv. on the toporjr. edifices and ornam, of Pompei, 1817, new series, 1830 in 8quot;; \V. Claike, Pompei, Lend. 1833 in 8°; (Altaren en kolommen.) Mesny, Deyli altari e delle are degli anlichi, Firenze 1703; Bartoldi en Bellori, Columna Trajana, Antonin. Rom. 1704 in fol.; (Triomfbogen.) quot;C. Nolli, DM' arco Traj. in Benevento, Nap. 1770 in fol.; Massazza, L'arco antico di Suza, Fir. 1750 in fol.; Rossini, Vedute di Roma, in fol.; Gli arthi triomfali, 1832 in fol.; Briganti, lllustraz. dell' arco di August. Rim. 1825 in fol.; Le Beuf, Arc Orange, mém. de I'Acad, des inscript. t. XXV; (Waterleidingen.) Dolorme,/i!ec/ie?c/ics sur les aqueducs de Lyon; De Fonteiui, Aqueduc de Constance etrecher. sur les aqueducs; Hist, de VAcad., t. XLVI p. 110; Daquillon , Ar-chaeologia IJritfrunic(t; Mem. sur un aqueduc Romain , decouv. a Antibes, communicated by Samuel Lycousen, t. XV pag. 198; (Sehouwburgen, Renbanen enz.) Faget, Notice sur I'amphitheatre de Toulouse etc. Mém. del'Acad, des inscr,, t. XVII, p. 206; Do la Bastie, Amphithéatre de Bordeaux, Hist, de l'Acad., t. XII, p. 39; Fonturicr, I 'unfit Cairo Flavio, La Hayo 1755 in fol.; Bianchi, Osservaz. suil' arena, e sul podio dell' anfiteatro Flavio, Rom. 1812 in 8°; Genelli, Das Theater zu Athen, Berl. 1818 in 4°; Guilari, Fouilles de. l'amph. de Vér one, Ver. 1818 in 8°; Stnneovieh, Dello anfiteat. di Pola, Venezia 1822 in 8°; Ferrara, Storia e descriz. del princip, teatri ant. e mod. Mil. 1830 in 8°; (Baden.) Cli. Cameron, Bains Roma ins, 1772 in fol.; Burette, Dissert, sur la gi/mnastique des anciens; Mém. dc ['Acad., t. Ill; Ponce, Descript. des bains de Titus, 1'87; Surville, Mém. sur les vestiges des thermos de Bayneux, Caen 1822 in 8°; Blouet, Restaur, des thermes d'Anton Caracalla, Paris 1828 in 8o; Du Sommorard, Thermes de Julien, 1835 in 8°; (Paleizen en woningen.) Castcll, Villas of the ancient, illust., Lond. 1728 in fol.; Bianehiui, Del pulazo dei Cesart, Ver. 1738 in fol,; Adam, Ruins of the Palace of Diocletian at Spoletro, Lond. 1764 in fol.; Mazois, Le palais de Scaurus, I'aris 1822 in 8»; (Begraafplaatsen Graf-monumenten.) Routz, Recherch. sur la manicre d'inhumer des anciens, Poitiers 1738 in 12»; Millin, Descript.des tombes découv. a Pompei, Nap. 1813 in 4°; Jollois, Antiq. du grand cimetiere d'Orleans, Pari» 1832 in 4»; Orioli, Dei septd-crali edifizi de Elrusca, Fies. 1826 in fol. Met de uitbreiding van bet Cliristendom opent zich voor de kunst een nieuw tijdperk van glorie. Had tot dusverre bet menseh-dom zijne scbeppeudo gaven ten toon gespreid in trotsohe gewrochten, gewijd aan denkbeeldige hoogere magten, of daarge-steld ter vereeuwiging van menschelijken roem of wereldsehe behoeften; bet Christendom, na op hechte grondslagen bevestigd te zijn, voleindigde do opgave der kunst op ceiio bewondorens-waardige wijze. Do kunst bij de Heidenen , hoeveel schoons daarin ook ware uitgedrukt, kon dien graad van volkomenheid niet bereiken , die aan hot Christendom was voorbehouden daaraan te schenken. De Heidensche kunst kon , uit den aard der zaak, niet de uitdrukking zijn van hot verhevenste denkbeeld, omdat de bron waaruit zij hare vormen putto, onzuiver was. Hoeveel de kunst aan een volkomoner denkbeeld is verschuldigd, blijkt uit de voortbrengselen van het schoonste tijdperk dor Christelijke kunst. De Heidensche en do Christelijke kunst bezigden beiden stoft'olijke middelen, doch bij deze dienden die tot. voorstelling van geheel materiële of onvolmaakte denkbeelden, bij gene tot zuiver geestelijke. Bij het Cliristelijk beginsel word de vorm aan het denkbeeld onderworpen, om zoodoende het denkbeeld onder tastbare vormen tot God te doen opklimmen, en hierin ligt do bron barer meerdere volkomenheid boven al datgene wat het monschelljk genie vroeger ooit had voortgebrngt. |
Vele eeuwen werden nogthans gevorderd om do Christelijke kunst dat glansrijke standpunt te doen bereiken, en gelijk in alle kunst noodwendig het geval moet zijn, vond ook hier eene trapsgewijze opklimming plaats. Hare eerste schreden waren schroomvallig, en zelfs merkt men in de eerste eeuwen een' zigt-baren afkeer op, om het stoffelijke met hare geestelijke dienst te vercenigen. Het Christendom erlangde zijne eerste uitbreiding tijdens het verval dor Romeinsche, toen alom hoersehende kunst; het Heidendom had de kunst in velo opzigten misbruikt en tot onedele doeleinden aangewend, niets was derhalve natuurlijker dan dat eene zuiver onzinnelijke godsdienst, die zich zoo nabij door de Heidensche dwalingen omringd zag, in liet begin barer wording en ontwikkeling daartegen eenen dam moest stellen. Van daar do vele teekenen in de eerste Christelijke kerk, en zoo weinig afbeeldingen. Hoe meer men na de middeleeuwen opklimt, hoe meer het symbolisme zich door vormen tracht te openbaren, zich uitbreidt en veredelt, tot aan het schoone tijdperk der XHIdo eeuw, het toppunt van volkomenheid der Christelijke kunst, om van daar weder af te dalen, zich te verbasteren en eindelijk hare schoone en gewijde uitingen te verwerpen, om plaats te maken voor eene vernieuwing of zoogenaamde wedergeboorte der Heidensche kunst. Het eerste tijdperk der Christelijke kunst vangt aan in de IV11quot; eeuw. Twee kennelijk van elkander onderscheidene stijlen, de Latijnsche en de Byzantijnsche stijl openen dit tijdperk, en worden daarna gedurende eene reeks van eeuwen door vele andoren opgevolgd, die onder verschillende benamingen bekend waren, doch in don laatsten tijd bepaaldelijk vastgesteld, en tot do hoofdtype teruggebragt zijn. Behalve den bouwstijl der eerste Christenen in Italië, den Latijnsehen, en den nieuw-Griekschen of Uyzantijnschen stijl heeft men voorgesteld om de monumentale bouwkunst, bij de westersche volken in zwang, gedurende dc eerste helft der middeleeuwen, Romaansche stijl te noemen, naar de Romaansche of verbasterd Latijnsche taal, die gedurende dat tijdsverloop gesproken werd. Voor de bouwkunst van het tweede gedeelte der middeleeuwen heeft men den naam van Spitsbogenstijl aangenomen, welke benaming uit zich zelve verstaanbaar is , en die boven do minder oordeelkundige benaming van Gothische stijl, een tijd lang door het gebruik gewettigd, de overhand verkregen hoeft. Daar men intusschen heeft waargenomen , dat de kerkgebouwen die daargesteld zijn van de IV110 tot de XP10 eeuw, geheel nagevolgd waren naar de Latijnsche basiliken van Italië, heeft mon de benaming vau Latijnsehen stijl in het algemeen voor dat tijdperk aangenomen; de naam van Romnanschen stijl blijft dus voor de monumenten, opgerigt gedurende de XP16 en XIIde eeuw. Elk dezer stijlen heeft zijne tijdperken en overgangs-perio-den, en is derhalve in een belangrijk aantal onderafdeelingen, die ieder een bijzondere type hebben, verdeeld. Hierbij komt nog dat elke Christelijke bouwstijl, een tijd lang over een groot deel van Europa verspreid, in elk der verschillende staten eene aan de landstreek eigene uitdrukking moest verkrijgen, veroorzaakt door klimaat, plaatselijke omstandigheden, bouwmaterialen enz. Behalve de bovenstaande, zijn derhalve een aantal andore benamingen van bouwstijlen bekend, bijv. Merovingische, Carlovin-gische, Lombardische, Normaanscho, Anglo-Saxische stijl enz., die echter tot de hoofdafdeelingen kunnen teruggebragt worden. De Latijnsche stijl ontwikkelde zich in Italië onder den regt-streokschen invloed der Romeinsche vormen. Er bestond te Rome eene soort van constructie, waarvan do vorm en de verdeeling voor do behoeften dor eerste Christelijke vereonigingen zeer geschikt waren, en welker primitive bestemming niets vijandigs had met de nieuwe denkbeelden; dit waren do Basiliken, oorspronkelijk Romeinsche geregtshoven. Deze gebouwen konden een belangrijk aantal menschen bevatten, en waren dus in overeenstemming mot de behoefte die de Christenen hadden aan eene afgesloten plaats, ten einde zich geineenschappelijk te kunnen vereenigen in het gebed. De Latijnsche Basiliken (fig. 10 en 11), aanvankelijk gebouwd naar de verdeeling der Heidenscho, bevatteden een voorportaal {Nartex), een schip, aan wefirszijden begrensd door eene zijbeuk, en achterwaarts eindigende met eene halfcirkelvormige absis. Later werd deze grondvorm gewijzigd door het uitbreiden der nartex, die vervangen werd door eene open plaats omringd door portieken, terwijl het schip door vier rijen kolom- |
UT
)U
|
men in vijf dcoicn werd afgedoold. Een muur, evenwijdig met de faQiide opgerigt aan het einde van liet seliip en in welks midden een groote boog werd uitgespaard, vormde achterwaarts een dwarssehip, dat later meerdere uitbreiding verkrijgende, met de absis een kruis vormde. Volgens de Heidenseho gebruiken bleef de groote meerderheid des volks van den toegang tot het .inwendige des tempels uitgesloten; do dienst aldaar was uitwendig, derhalve werd ook aan do uitwendige versiering van het gebouw niets gespaard; bij de Christenen was dit juist het tegenovergestelde: de godsdienstige plegtigheden geschiedden in tegenwoordigheid van al de vergaderden, en dit is de reden waarom ook aanvankelijk de Basiliken het eerst inwendig werden versierd. Deze versieringen bestonden in de kostbaarheid der bouwstoffen, kolommen van marmer en porphyr, en de vele fragmenten van Heidensche gebouwen afkomstig. Voorts speelden de mozaïkwerken eeno voorname rol, zoo bij het uit- als inwendige van het gebouw, en toegepast op de kolommen en pilasters, terwijl zelfs het gewelf der absis en de muurvlakten van het schip daarmede prijkten. De zoldering van het schip der kerk bestond uit een plat plafond, afgedeeld met beschilderde ingediepte paneelen (caissons) of ook wel blootelijk uit de houten bekapping, die in dat geval op gelijke wijze gebeeldhouwd en beschilderd werd. In weerwil dat de eerste Christelijke basiliken, voor een groot gedeelte uit eene verecniging van onzamenhangende fragmenten, van verschillende Heidensche gebouwen afkomstig, bestonden, onderling ongelijk, zoo wat betreft de materialen als de kleur, vormen, proportiën en bewerking; spreidden zij echter door de eenvoudigheid van het geheel en do orde, die in de algemeene verdeeling heerschte, een aanzien van grootschheid en majesteit ten toon, die men in die mate althans te vergeefs zoekt in de Ro-mcinscho monumenten van dat tijdstip, oven als in die welke later, na do wedergeboorte van den Romeinschen stijl, in Italië en elders zijn opgerigt. Men raadplege voor de Chr. catacomben: S. d'Agineourt, Hist, da Vartpar lesmon. etc., Paris 1811 — 23 in fol. (dit werk bevat drie series: bouwk., bccldh., en schilderk.); R. Rochette, Tableau des catacombes de Rome, Paris 1837 in 12°; Voor de Basiliken: Le Roy, Dissertat. sur Vhistoire de la dispos, et les formes différ. des temples Chr ét., Paris 1764 in 8» ; Nicolaï, Delia basilica di s. Paolo, Rom. 1815 in 8©; Gerhard, Delia basilica Giulia, Rom. 1820 in fol. Gedurende de ongunstige omstandigheden waarmode het wes-terscho rijk te worstelen had, genoot het Oostersche rijk eenen buitengewonen graad van welvaart. Byzantium, waar Constantijn den zetel van zijne heerschappij gevestigd had, word het middelpunt der Christelijke kunst. Aldaar ontwikkelde zich dan ook spoedig een bouwstijl, die hoewel zijne elementen aan de Grieksche en Romeinsehe vormen ontleend werden, een geheel eigendominelijk karakter verkreeg, geheel in overeenstemming met de Christelijke denkbeelden van dien tijd , en die zich reeds bij zijne geboorte van den Latijnschen stijl volkomen onderscheidde. Deze bouwstijl, naar do hoofdstad des rijks Byzantynsche stijl genaamd, bereikte onder de regering van den grooten kunstmin-nondonkeizer Justinianus , zijne hoogste volmaking, en behield van dat tijdstip af zijnen oigendommelijken stempel behoudens eenige wijzigingen , welke hij van tijd tot tijd onderging. De Byzantijnsche school vindt men het volkomonst uitgedrukt, in de St. Sophia kerk van Constantinopel (zie fig. 12), en dat prachtige gebouw was het voorbeeld, waarnaar gedurende veleeeuwren de Grieksche kerken werden gebouwd. Het grondplan dezer kerken (fig. 8^ kenmerkt zich door den vorm van een kruis, dat zich van het Latijnsche kruis onderscheidt, door dat de vier armen onderling gelijk zijn. Eene andere kenmerkende eigenschap, zijn de hoogst merkwaardige koepelgewelven, die bij de Byzantijnsche kerken, volgens een geheel nieuw stelsel werden daargosteld; deze rustten niet op een cilinder, gelijk tot dusverre het geval was geweest, maar verhieven zich in de hoogte op de stoutste wijze. In het midden van hot gebouw namelijk, was een uitgebreid vierkant, gevormd door vier kolossale pilaren, die door vier groote arcaden werden verbonden, en alzoo het gewelf moesten dragen; de hoeken ontstaande tusscheu den cirkelvormigen koepel en het vierkant der arcaden , werden aangevuld door kleinere gewelven , die hot aanzien hadden van halfcirkelvormige en buiten het verticale ! |
vlak der arcaden vooruitspringende nissen. Hierdoor bestond tus-schendozen grooten koepel en do grondvlakte, geen zich aan het oog voordoende onmiddelijke verbinding, gelijk in de cilindervormige gebouwen, maar verhief zij zioh in de hoogte boven die trotsoho arcaden. De vier zijdon van genoemd vierkant waarop de Dom rustte, verlengden zich gelijkelijk en vormden alzoo het Grieksche kruis. De voorste dezer vier armen, die elk een schip vormden, was voorafgegaan door een portiek of nartex; het tegenovergestelde schip vormde het heiligdom; terwijl zoowel het voorste als het achterste schip begrensd was door twee zij-gedeelten , waarvan de hoogte door eene galerij afgedeeld, bestemd was voor de vrouwen; en door deze vier aanvullingsdeelen ontstond, dat de algemeene omvang van het plan wederom een vierkant vormde. Deze geheelo afwijking van den Romeinschen en Griekschen stijl word door de onderdooien en de versiering nog sterker gemaakt. Het kapiteel der kolommen ontving veeltijds den vorm van eene geknotte en met de basis bovenwaarts gekoerde piramide, en evenzoo vertoonen de vlakten, geledingen, hot bladwerk enz., een niet minder duidelijke afwijking van de Heidensche vormen. De Byzantijnsche stijl hooft oenen uitgobroiden invloed uitgeoefend op de middeleeuwsche bouwstijlen , in hot algemeen, en vooral op de Perzische, Arabische, Indische, Moorsche en Russische monumenten. Men vindt hem tevens in onderscheidene doelen van Italië, waar hij overgobragt word tijdens de heer-schappij der Oostersche keizers in die stroken. Tot do ovorschoone voortbrengselen dor Byzantijnsche school aldaar, bchooren de hoofdkerk (St. Marcus) van Voiiotie, de kerk van St. Vitalis te Ravenna, benevens vele anderen in onderscheidene steden die tot hot exarchaat van Ravenna bohooren, en derhalve ook op Sicilië. Do Byzantijnsche stijl kenmerkt zich door drie tijdperken: het le is dat van Justinianus, waartoe behoort do hoofdkerk van Constantinopel, en loopt van do IV,le tot do JXde eeuw. In hot 2° tijdperk, loopendc van de IX(,e tot do XII^ eeuw, treft men voornamelijk eene voolvuldigor aanwending van koepels aan; hiertoe behoort de hoofdkerk van Venetië. Eindelijk onderscheidt zich hot 3° tijdperk door eene toepassing der Byzantijnsche vormen op het Latijnsche kruis, en door do drie veelhoekige absiden, terwijl slechts eene koepel zich boven do overige doelen der gebouwen van dat tijdperk verheft. Verg. Moiling, Voy. pitt.de Constant., Paris 1807 in fol.; Pertusier, Promenade pitt. dans Constantinople, Paris 1818 in fol.; Rackzynski, Malerische Rei se in einigen Provim, des Osman. Reichs., Brosl. 1828 in 8°; Andréossy, Constantinople et le Bosphore, Paris 1828 in 8°; Walseh, Jouin. from Const, to Enyland etc. 1828 in 8°; Texior, Descript. de St. Sophie de Const. Revue-frangaise, t. VI. De Romaansche stijl ontsproten uit eene vermenging der Latijnsche en Byzantijnsche vormen, toegepast op een vernieuwd maatschappelijk leven, ontwikkelde zich op eene spoedige en krachtige wijze, geholpen door eene algemeene beweging ter verlevendiging der kunst in do geheelo Christenwereld. Allerwegc werden voornamelijk in het westelijk Europa, gedurende den loop dor XI'16 en XIIlt;,C eeuw, de Christelijke gebouwen, die deels door het gebrekkige hunner eerste zamenstelling, deels door de gedurige oorlogen verwoest waren, hernieuwd. Kerken, kloosters en adelijke sloten en kasteelen verrozen alom of ontvingen een nieuw aanzijn. Volgens do algemeen verspreidde meening, dat mot het jaar 1000 het einde der wereld zoude gekomen zijn, was de beoefening der kunst geruimen tijd verzwakt, en was de zorg voor de gebouwen meestal aan Grieksche kunstenaars opgedragen geworden; doch van het oogenblik af, dat bij de volkeren de overtuiging hunner dwaling was bevestigd, ving er voor de kunsten een hieuw loven aan, en als mot een tooverslag werkten verscheidene oorzaken mede om de kunst op te voeren en tot hare volmaking voor te bereiden; en tot deze oorzaken behoorden voornamelijk de invloed der geestelijkheid, en de bijzonderheid, dat de kunsten in hot innerlijke van het kloosterleven werden beoefend; voorts de opkomst van de orde der vrijmetselaren, waaraan zooveel schoons te danken is, en die door hare onderlinge gemeenschap door de geheelo Christenheid eene zekere gelijkheid van wetten en kunstregelen tot stand bragt, terwijl eindelijk de talrijke bedevaarten enkruistogteti naar her Oosten, hiertoe ook niet weinig |
Ivo r vv i\i .ws-T ,
KOI'
150
|
bijdroegen. De Komaansclio bouwstijl bereklile de kunst voor tol haar hoogste stnndpunt, dat zij weldra bereiken moest; hare conslructiën en versieringen ontvingen, gedurende de XI1'0 en hot begin der XII1'0 eeuw, eeno voortdurende vooruitgaande ontwikkeling, eene steeds grootore afwijking van de Latijnsehe vormen, een meer verheven aanzien, doch vooral gedurende hot tweede gedeelte derXIIJeoouw, werd deze volmaking meer volkomen; dit was het tijdperk van overgang tot don spitsbogenstijl. ])e kolommen , waarvan do vorm oorspronkelijk cirkelvormig was, werden op onderscheidono wijze hervormd in moer sierlijke pilaren , uil wier bundels bovenwaarts grootsehe on kunstige gewelven voortsproton; het Christelijk symbolisme breidde zich krachtdadig uit en schonk den vormen een zuiver geestelijk karakter, eeno ziel en poezij, al hetwelk tijdens de scheppingen van den spitsbogenstijl tot volmaking moest komen. Do Romaansche kerkgebouwen zijn krachtig, streng en tevens sierlijk, rijk doch zonder overlading. Hun grondplan is in het algemeen het Latijnsehe kruis, dat echter op onderscheidene wijze is toegepast. Bij een groot deel der kerkgebouwen van dat tijdstip vindt men het iniddelschip, voorafgegaan door een schoon portaal, gevormd door oen bundel rijk en smaakvol versierde bogen, die op eene voroeniging van kolommen, stijlen en pilasters rusten, en welk portaal moestal op verschillende wijzen door klokkentorens begrensd of vergezeld is. Het middelschip was op onderscheidene wijze begrensd door zijbeuken, dio gezamenlijk in het dwarssehip (transse.pt)uitliepen, terwijl het gebouw achterwaarts met eene absis eindigde, die in vele gevallen door verscheidene kapellen omringd was. De vorm dezer onderscheidene doelen verschilt echter bij de meeste der Romeinsche kerken , naar gelang der minder of meerdere uitgebreidheid en rijkdom van bet gebouw. Do schoonste voortbrengselen dezer bouworde, waarin men hot rijke portaal, do trotscho hoofdtoren boven bot middelschip, en do vereenigingen der kapellen aan de absis gezamenlijk aantreft, hebben in verband mot de eigenaardige versiering der onderdeelen en den algemeenen piramidalen hoofdvorm des geheels een indrukwekkend en verheven aanzien en zijn de onwraakbaarste getuigen van oen diepzinnig en godsdienstig schoonheidsgevoel. Zoo zijn wij genaderd tot den Spilsbogenstjl. Nergens ziet men den invloed , dien do godsdienst op de kunst uitoefent, duidelijker en krachtiger dan in de monumenten der XUI'1quot; en XIV'quot;' eeuw, do verhevensto scheppingen, die het menschelijk genie immer te voorschijn riep. Het was de godsdienstige geestdrift, en een onwrikbaar geloof, ontvlamd door de Christelijke leer, die zich omhuld had met de mystieke elementen, welke gedurende dat tijdvak van poezij zich ten toon spreidde in de kerkelijke conventionele vormen, waardoor do Christelijke kunst dien hoogen trap van verhevene majesteit bereikte, cn die beden ten dage onze diepe bewondering afperst ten spijt van drie eeuwen van blindheid en miskenning van hot symbolische schoon. Het geestelijk karakter of de ziel der kunst, op bewonderenswaardige wijze vereenigd mot do zuiverste regelen der eonstructieleor, vormde dat schoono bouwkundig ideaal, waardoor do middoloenwsche cathe-draal eene zoo voortreffelijke stoffelijke uiting was van het godsdienstige karakterdier tijden. Zie fig. 13, de hoofdkerk van Burgos. De bouwmeesters dor XIII11® eeuw vonden in do Romaansche elementen oenen geheel onder den geest der Christelijke kerk gevormden bouwstijl. Deze bleef derhalve voortduren , doch hij verwisselde een' zijner hoofdvormen, den rondboog, met een nieuw element, den statigen en volkomen op de Christelijke kunst toepassolijken puntboog. Uitgezonderd dezen grondvorm, vindt men in de architectuur der XIII(le eeuw geen enkel clement, dat niet aangetroffen wordt in de monumenten van de Romaansche periode. De facades, meestal in drie doelen afgedeeld, met hare beide torenspitsen en cirkelvormig middenvenster boven het voorportaal, het kruisvormig plan, do piramidale klokkentoren boven het transsept, de kapellen rondom de absis, de door kleine kolommen afgedeelde vensterramen , de trotscho kruisgewelven , dit alles behoort tot den Romaanschen stijl; doch het kerkgebouw ondergaat eene gedaanteverwisseling door de uitbreiding, vermenigvuldiging en volmaking der zamenstellende deden , alles in verband met den zegevierenden spitsboog. Het schip en het heiligdom verwijden zich, de gewelven bereiken eene ongekende en indrukwekkende hoogte, de zware Rnmaansclie kolommen maken plaats voor de rijzige cn sierlijke pijlers, de hooge en smalle openingen van den puntboog, kettingsgewijs op en naast elkander, op onderscheidene wijzen on tot in do kleinste onderverdeelingen toegepast, verhoogen het geheel; de klokkentorens met hunne fijne spitsen gaan opwaarts tot nan de wolken. Do kunstenaars verwijderen zich nog meer van de antieke overleveringen; in plaats van hunne versiering te putten uit de Latijnsehe of Byzantijnscbe kunst, ontlcenen zij die onder gewijzigde vormen ann de voortbrengselen des planlonrijks van hun vaderland. De geledingen, van de Griekscho kunst afkomstig, verdwijnen thans grootendeels en alles te zamon vormt dat verticale stelsel, dat zich verheft naar don hoogen, en dat door geestelijk sym-holisebe teekenon alom do glorie en verheerlijking van den Drieëenigon God en bot kruis der verlossing ademt. |
De spitsbogenstijl beeft drie tijdvakken gehad, die van elkander kennelijk onderscheiden zijn , zoo door don aard cn de mindere of meerdere eenvoud der versieringen, als door het verschil in de vormen der zamenstellende doelen. Elk dezer tijdvakken beslaat nagenoeg eene eeuw, zoodat men spreekt van den stijl der XIlI,lp, XIV10 en XV116 eeuw; en het is door de kenmerkende eigenschappen, die elke dezer verschillende perioden bezit, dat men met den eersten oogopslag den ouderdom van oen gebouw kan herkennen. Het lstc tijdvak of de XIHlll! eeuw kenmerkt zich door zijne reine cn verhevene eenvoud: de boog is zeer rijzig of spits en alle vormen hebben eene strengheid , die aan de monutnenton van dat tijdvak den hoogsten trnp van majesteit schenkt. De stijl der 2lt;lc periode is sierlijker, moor voltooid in hare uitvoering. De spitsbogenstijl bereikte gedurende do XIVdo eeuw zijne volmaking, en verbindt grootscbheid cn majesteit met sierlijkheid en rijkdom, doch om tot deze volkomenheid te geraken, bezigt hij vormen waarvan bet misbruik hem weldra geleidt tot achteruitgang; men kan overigens zeggen dat in dit tijdvak de Christelijke kunst volkomen is daargostold, en niets meer bevat dat het ver-ledono in het goheugen terug roept. Do boog is minder rijzig dan tijdens de voorgaande periode en bepaalt zich door den golijk-zijdigen driehoek, om welken hij beschreven is. Men heeft ann dit tijdvak naar den aard zijner versiering, den naam van schitterend {liayonnant') gegeven. Het 3',e tijdvak is liet verval van den spitsbogenstijl. Gedurende den loop dor XVllc eeuw verliest de Christelijke kunst haar symbolisch. verheven en ernstig karakter. De wonderen der XIHdl! cn XIVdc eeuw schijnen niet meer te voldoen aan de toenemende zucht naar overlading, die dit tijdvak konschotst. De onderdeelen worden bedekt met blad-, bloem- en landwerken; de opengewerkte naalden en spitsen , de gebroken lijnen, de veelhoekige geledingen, de met loofwerk versierde arcaden, waarvan do boog gedrukt is of den vorm eener accolade verkrijgt, dit alles waaronder de verticale lijnen verloren gaan, geeft aan het geheel hetaanzioq van een prachtig kunstwerk, dat hoewel op zich zelve in vele opzigtcn hoogst booijond en bevallig, echter aan de monumenten hunne hoogste waarde, het zoo bij uitnemendheid geestelijk karakter der voorgaande tijdvakken ontneemt. Men bestempelt deze periode ook met den naam van vlammenden spitsbogenstijl (Jlamboyanl), naar de mengeling van beurtelings concaaf cn convex gebogen figuren in eene punt eindigende, die men vooral in de vensterramen aantreft. Het meerendeel der groote kerkgebouwen, aangelegd in de eerste jaren der XIIIde eeuw, waren op het einde dier eeuw niet voltooid, waarvan het gevolg is dat men zeldzaam eene cathedraal aantreft, waarvan de stijl in alle dcelcn des gobouws gelijk is. Dit is het geval met vele der voornaamste schoono domkerken, als die van Keulen, Weencn, Straatsburg, Antwerpen, Reims on vele anderen. Sommige dezer sehoone gebouwen werden gedurende liet 2de tijdvak voltooid, anderen verkregen in lateren tijd aanvoegsels, die dan ook van de primitive gedeelten duidelijk worden onderscheiden. De overige monumenten der middeleeuwen volgden mede den afwisselenden overgang der drie groote tijdvakken. De adelijke sloten cn kasteden, oorspronkelijk eene navolging der Ro-meinsebe versterkingen, waren gedurende het Bomaansche tijdperk in groote menigte daargestdd. Gedurende do XlVdc cn XV'11quot; eeuw namen deze adelijke verblijven, vooral wat het inwendige |
151
|
betreft, zeer in pracht en weelde toe. Dezo'fde uitbreiding van weelde merkt men nog op in de kloosters, in de burgerlijke gebouwen dier tijden, en in de woningen der burgers, hoewel die langen tijd uit hout werden gebouwd. De prachtige stadhuizen en gerogtshoven, uitvloeisels van de toenemende magt der steden, dagteekenen hoofdzakelijk van do XV11quot; eeuw, en vertoonon dus den rijkdom der versieringen van de 3,le periode. Buitengemeen groot is hot aantal dor boekwerken, die over de voortbrengselen der middeleeuwsehe kunst handelen. Zie hier eenige der voornaamsten, afgedeeld naar do verschillende staten van Europa. Voor Duitschland: K. F. Quednow, Beschrcib. d. Al-terthüm. in Trier 1810 in 8°; Sulpieo Boissereo, Vues, plans, coupes el détails da la eat/icdr. de Cologne, Stuttg. 1821 infol.; D. Quaglio, Dcnkmiiler d. Bauk. d. Mittdalt. tra Königr. Baiern, Nurnb, 181Gin 8»; G. Moller,Denkmalerd. De.utsc.h. Bauk. in fol.; Mollor, iton. de l'ar chit. Allan., etc., Ebd. 1825—30 in fol.; (lie tekst is in het Fransch en Hoogduitsch.) Ring, Vues pilt. des vieux chateaux d'Allein., Stuttg. 1829 in fol.; Kugler, Denkmaler der bildenden Kunst des Mittelall. inden Preuss. Slaaten, Bcrl. 1830 in fol.; Clemens, (Mellin en Rosenthal), Der Dom au Magdeburg, 1831 in fol.; G. Mollor, Beit, sur Kenntniss der Deutsch. Baukd.Mit-telalters, 1831 pl. in fol., tekst in 8°; S. Boisserce, jl/on. ci'«re/i. du VUquot; Jusqu'au XIII' siècle sur les bords du lihin, Elb. 1830—32 in fol.; Whewell., Arch, notes on German churches, 1835. Voor Frankrijk: De Caumont, Cours d'antiq. man. ères Cell. Ro-maine, moyen age {arch, relig. civile et mil it.) Paris 1821—22 in 8°; De Caumont, Essai s. l'arch. religieuse au M. age, Caen 1825 in 8°; P. Merimée, Essai sur 1'archit. religieuse d.M. age parlicul. en France, Annnaire hist, pour 1838; Alb. Lenoir et S. Vaudoyer, Etnd. d'archil, en France (Magazin pit., jaarg. 1839 en volgende.) ; J. Oudin, Manuel d'archcol. relig. civile el milil., Fontainebl. 1841 in 8°; J. J. Bourrassoe, Archéol. chrét,, ïours 1842 in 8°; Ch. Wild, Twelve select exemples of the ecclesiastical archil, of the middle ages, chieflg in France, Loud, in fol.; J. J. Bourrassce, Les Cathddrales de France, Tours 1843 in 8°; Alex. Dclaliorde, Mon. de la France, classeschronologiqucm., 1816—38 infol; A. Lenoir ,Musce des Monwnens Francais, 1800—1822 in 4°; Whittington , Historical survey of the ecclesiast. antiq. of France, 2e edit. 1824 ; A. Hugo, France hist, et mon., Paris 1836 in 4»; Chapuy ct do Jolimont, Hist, des Cat hé dr. de /Vance, Paris in 4°; F. do Lastorye, Hist, de la peint. sur verre. Park in fol.; Martin et Cahiers, Les vitraux de Bourges, etc., Paris '.842 in fol.; Dezelfden, Hist, de la peinl. sur verre, Paris infol; Thiollet, Antiq. el mon. du Poiton, Paris 1823—24 in fol.; Begin, Hist, de la calhédr. de Metz, Metz 1842 in 8°; De la Rue, Essais hist, sur la ville de Caen et son arrondiss., Caen in 8°; S. Ï. Jolimont, Mon. de la Normandie, Paris 1320 in fol.; Gilbert, Descript. hist, de l'Egl. Cath. de N. Dame de Rouen, Rouen 1816 in 8°; J.Cotinan, The archil, antiq. of Normandy etc., Lond. 1820—21; Pugin, Engraved specim. of the arch, autiq. of Normandy, Lond. 1831 in fol.; Gilbert, Descript. hist, de l'Église c.athéd. de Chartres, Chart. 1824 in 4°; Gilbert, Deser. hist, de la cathéd. d'Amiens, 1833 8°; Gilbert, Descr. hist, de la cath. de Beauvais, 1829 in 8°; Estrangin, Eludes archeol. hist, et artist, sur Aries, Aix 18J8. Voor Engeland: J. Carter, The ancient arehit. of England, Lond. 1795—1816, 2 vol. in fol.; J. Halfpenny, Fragmc.nta ve.~ tusta, or the remains of ancient building in York, 1807 in 4quot;; J. Lingard, The antiq. of the Anglo-saxon church, 1810 in 8°; gt;L Storer, Ancient reliq. or delmeat. of monastic, castellated and domestic archil, eta., 1812 in 12quot; ; Brithon , The cathedral antiq. of England, etc. Lond. 1814 in 4°; Mackensie and Pugin, Specimen of Gothic archil, etc., Lond. 1816 in 4»; Storer, Graphic and hist, descript. of the cathedrals of Or. Br., 1817—20 in 4o; Kendall, An education of the principles of English archil, usually denominated Gothic, 1818 in 8U; John Britton, Chron. and hist, illust. of the an. cient Archil, of Gr. Br. etc. , 1820—25 in 4quot;; Pugin, Specimen of Gothic archil, selected from various ancient edifices in England, 1821 in 4o; J. C. Buckler, Views and descript. of the calhed. churches of England and Wales, Lond. 1822 in 4°; Carter, Specimens of Gothic archil, campus, in 120 views, Lond. 1824; Bloro, Monum. remains, 1806 in 8°; Simplon, Ancient baptismal fonts, 1828 in 8°; J. Wilson , Exemples of Gothic archil, consist, of a series of plans, elevat. sections etc., 1830 in 4°; Dallavay, Observ. on Engl, archil., 1834 in 8°; J. Britton, A dictionary of the archil, and archeol. of the middle ages, illust. by numerous engrav., Lond. 1818; T. Rickman , An attempt to discriminate the styles of archil, in England, from the conquest to the reformation, Lond. 1835. |
Voor Italië: S. Taylor en D. Cresy, Archil, of the middle-ages in Italy, Lond. 1829 in 4°; S. Baroz/.i. Pianta e spaccato della celebra chiesa dis. Vitale di Ravenne, Bol, 1782 infol.; Serra di Falco, Del duomo di Montreale, Pal, 1838 in fol.; Fr. Daniele, / regali Sepolcri del duomo di Palermo, etc., Napoli 1784 infol.; S. Quintino, DeW archit. durante la dominazione Longobarda, Bresc. 1829 in 80; Opmerkelijk is het overwigt dat do Byzantijnsche architectuur op de bouwstijlen der middeleeuwen heeft uitgeoefend. Haar bijzondere invloed op de overige Christelijke stijlen is boven allen twijfel verheven, maar van nog uitgehrolder omvang was die invloed op de Kunstwerken der Mohammedaansche volken. Het is bekend mot welke ongcloofelijke snelheid do Arabieren hunne godsdienst en hun gebied uitbreidden, en met deze uitgestrekte veroveringen werden de door hen aangeuomen Byzantijnsche elementen alom verspreid. Reeds vóór de komst van Mohammed genoten de Byzantijnsche bouwmeesters bij de Perzische koningen uit de dynastie der Sas-saniden eene eervolle onderscheiding, en hragten aldaar hun stelsel van arcaden cn koepels over. Perzië bezat in dien tijd eenc nationale architectuur, gelijk door eenige overblijfselen bewezen wordt; eene wederkeerige verceniging dezer oorspronkelijke Nieuw-Perzische vormen met de Byzantijnsche elementen vormde aldaar eenen nieuwen stijl, die zich later onder do Mohammedaansche leerstellingen nog meer ontwikkelde. Deze Perzische en Byzantijnsche vormen waren de bronnen waaruit sedert dien tijd do volgelingen van de leer van Mohammed hunne bouwstijlen ontleenden en naar al do streken die zij aan hun gezag onderwierpen met zich voerden, en zoo ziet men het eerst bij de Arabieren, en later, tijdens do woelingen waardoor het uitgestrekte gebied van het kalifaat in onderschoidone onafhankelijke staten verdeeld word, of nieuwe stammen een groot deel van Azië overweldigden, bij de Fatimiden, Seldschukken, Otto-manen, Mooren, Mongolen enz., steeds de door den Islam ge-wijdde en toegepaste Byzantijnsche vormen de overhand behouden boven alle andoren. Do Mohaminedaanseho leerstellingen intus-schon gedoogden do voorstelling van do bezielde wezens der Byzantijnseho kunst niet; dit gaf eenc andere rigting aan het decorative gedeelte der monumenten, want do Arabische verbeeldingskracht wist die leemte aan te vullen door de toepassing der kristalvormige figuren en do talloozo vorschoidonheid van strik-werken, waarmede alle onderdoelen werden overdekt. De buitengewone graad van oostorscho weelde, de ongcloofelijke pracht dor paleizen van Samarkand on Ispahan , waarin de grooten zich als het ware con' voorsmaak van bot Paradijs schijnen bereid te hebben, gevoegd bij de omstandigheid, dat do belijders van den profeet vele afzonderlijke staten uitmaakten, en do kunst bij eiken volksstam gewijzigd werd naar de bijzondere rigting zijner verbeeldingskracht, maakt hot duidelijk wat do oorzaken zijn van de verschillende afwijkingen in Klein-Azië, Syrië, Palestina, Perzië, Indië, Egypte, Noord-Africa, cn het Moorscho tijdperk van Spanje cn Sicilië, van de algemeene bron waaruit deze bouwstijlen ontstaan waren, de Byzantijnsche kunst. Don Byzantijnschen boog, die oorspronkelijk van do Romeinscho afkomstig, een' halvcn cirkel vormde, vindt men bij de onderscheidene Muhammednansche volken op verschillende wijzen veranderd. De meest hcerschcndc wijzen zijn die in den vorm van een hoefijzer, voornamelijk geliefkoosd bij do Mooren van Spanje ,en aldaar op vele manieren toegepast en festonsgewijze uitgesneden ; en de spitsboog, voornamelijk In den vorm eener accolade; die van veelvuldige aanwending is geweest en in Hindostan zeer vroeg wordt aangetrofi'en. De Mohammedaansche kunst, die gedurende do middeleeuwen een onnoemelijk aantal monumenten heeft nagelaten, is tot heden toe hoogst onvolledig bekend. Deze lak der oudheidkundige kennis is nog niet tot het onderwerp van een naauwkeurig onderzoek gemaakt, en onze wetenschap bepaalt zich grootondeels tot min of meer oppervlakkige waarnemingen der reizigers. Men weet dat de Perzische en Indische vorsten eene menigte moskeen en paleizen hebben gebouwd van |
152
|
ocnc weergaloozo pracht. In In die dragen vele Moskeen in enkele deelon hunner versiering sporen van don oud-Indisehen of Brahmaansehen smaak. Alleen de Arabische architectuur in Spanje is eenigzins meer van nabij bekend. Onder do schoone kunstwerken der Mooren is vooral de moskee van Cordova, om bare uitgebreidheid en den rijkdom waarmede de fostonsgowijze arcaden der talrijke lanen van kolommen zijn versierd, benevens do prachtige kasteelen van Sovilië en Grenada, do Alcazar en de Alhambra (zie fig. 14) hot moest beroemd. Dit laatste paleis bevat oone groote verscheidenheid van prachtige zalen en opono plaatsen, waarvan do wanden, plafonds, gewelven, enz. op do kostbaarste wijze en mot geheel oostersche verbeeldingskracht, mot tallooze gebeitelde en geschilderde versieringen zijn overdekt. Uit een tosthotisch oogpunt mag men niet ontkennen, dat hot inwendige dezer schoone paleizen, die van den grond tot do zolderingen met versieringen beladen, geen voldoende rustpunten aan hot oog aanbieden, don geest van overdrijving dor Moorsche decoratie aantoonen, hoewel overigens deze monumenten geheel in overeenstemming waren met de phantnsie en het ridderlijke leven van dit belangwekkende volk. Vergelijk: Girault doPrangoy, Essai sur Var chit, des Arabes et des Maures en Espagne, Paris 1S41 in 8»; Swinburne, Travels through Spain in the years 1775 and 1776, in which several momim. of Roman and Moorish a?'chit,, Lond. 1779 in fol.; Alex, do la Horde, Voyage hist, et pitt. dans VEspagne, 1800—12 in fol.; Murphy, Arabian antiq. of Spain, in fol.; H. Gally-Knight, Saracenic and Norman Remains to illustrate the Norinan in Sicily, Lond. 1838 in fol.; Roynaud, Descript. des won. musiilm. dn cabinet de M. le due Blacas , 1828 in 8°; Costo, Mon. Arabes du Caire, in fol.; In Italic, hot vaderland van don rondboog, hoeft nimmer de spitsbogenstijl ingang kunnen vinden; gedurende de middeleeuwen aldaar steeds oenigo dor antieke overleveringen in aanzien gehouden hebbende, eindigden do Italianen met geheel tot de Romeinsche vormen terug te koeren. In het begin der XV(lc eeuw ontwaakte aldaar do smaak voor hot antiek, waarvan men nog hier en daar do overblijfselen voor oogen had , op de levendigste wijze. Brunelleschi, Orcagna, Alborti, waren do bouwmeesters, die aan die herleving, waaraan men later zoor oneigenaardig den naam van „wedergeboorte der klassieke kunstquot; gegeven heeft, oenen eersten docli krachtigen spoorslag gaven. Sedert dien tijd ging men op den nieuw ingeslagen weg onafgebroken voort en bestudeerde allenvoge do overblijfselen eoner bouworde, die den Italiaanschen bodem eigen schijnt te zijn. In do XV(,e en het begin der XVIde eeuw ziet men alom do groote bouwmeesters van dien tijd den nieuw verrezen stijl toepassen op de talrijke gebouwen , die nog tegenwoordig den architectonisehen kunstroem van Italië uitmaken; do vijf orden hernemen wederom hare vroegere regten, doch hoewol men do olementen des antieken stijls bezigde, volgde men, noch in hoofdvorm, noch in schikking, de antieke monumenten zolven, en hierin ligt voornamelijk het verschil tusschen do Uomoinseho kunst en de Renaissance. De behoeften waren te zeer van do vroegere afwijkend, en derhalve kon de Renaissance slechts eenc toepassing, geenszins cene volkomene wedergeboorte der Romeinsche vormen zijn. Vele schoone gebouwen ziet men intusschen verrijzon, in welke de bouwmeesters don zuiveren geest van den klassieken stijl met minder of meerder gelukkige uitkomst teruggaven, tot dat daarop Michel Angelo zich oenen grondvorm koos, van dien zijner voorgangers, maar vooral van don waren antieken stijl afwijkende, en daardoor het sein gaf tot al de architectonische verbasteringen , die do zuivere kunst in Italië en later in geheel Europa ten val bragtcn. |
Frankrijk was de poort, waardoor alle nieuwigheden uit Italië zich over Europa verspreidden. In het begin dor XVl,,e eeuw verdrong aldaar de Renaissance binnen zeer korten tijd de meer verhevene vormen van den spitsbogenstijl, die zich echter zijnen val had voorbereid. Doch aanvankelijk waren het meer do antieke elementen, hare geledingen en versieringen, waardoor men die van den spitsbogenstijl verving. Eeno verbinding van het middel-eeuwsche stolsel voor den hoofdvorm met genoemde fragmenten van den antieken stijl, vormde weldra een' geheel eigenaardigen bouwstijl, eene soort van transitie vol poëzij, en waarbij men getrouw bleef aan de eigenschappen, gevorderd door de gebruiken des tijds en door het klimaat. Hot was derhalve eene vrije en juiste toepassing, die verre verkieselijk was boven de onberaden navolging van het antiek, waarin men later verviel. Vele schoone voortbrengselen is men aan dat tijdperk der Renaissance in Frankrijk, en in do overige landen waar zij zich daarna verbreidde verschuldigd. Ook in ons vaderland heeft men daaraan niet onbelangrijke fragmenten te danken, op de oordeolkundigste en ongekunsteldsto wijze op het hoofd-bostanddoel onzer nationale bouwmaterialen, den baksteen toegepast, on die men rekent tot de schoonste te behooren van hot weinige dat wij helaas! van schoone architectuur bezitten. Tot staving daarvan kan men wijzen op het stadhuis te 's Gravenhage (zie fig. 15), dat te Middelburg, de hal te Haarlem enz., terwijl do burger-woonhuizen, die aan het thans heerschende wandalisme zijn ontsnapt, mode voor den eigenaardigen zin , zoowel als voor den hoogoren graad van kunstzin onzer voorouders pleiten. Gedurende de XVIIde eeuw verliest do zoogenaamde Renaissance, hot zoo zeer eigenaardig en toegepast karakter dat zij in het voorgaande tijdperk bezat; doch ook nog toen rigtte men gebouwen op, die niet ontbloot waren van een zekerenmonumen-talen vorm. Hot stadhuis (thans hot paleis) te Amsterdam behoort tot de beste voortbrengselen, en vertegenwoordigt vrij wel den geest van dat tijdperk. Doch in den loop dor XVIII116 eeuw verviel do kunst alom tot eene diepe verbastering en tot de jammer-lijkste buitensporigheden. Dit is hot tijdperk van den rocaillestijl, of zoogenaamde Roccoco, waardige tijdgenoot der poederpruiken, hoepelrokken en haklaarzen. Hiervan moede, keerde men wederom terug tot de beoefening der oorspronkelijk Grieksche en Romeinsche vormen, doch verviel daarbij in eene niet minder jammerlijke dwaling, daar het thans geeno juiste en oordeelkundige toepassing was, gelijk die der XVldo eeuw, maar eene slaafsche en blinde navolging. Men dacht er niet meer aan, dat alle vormen behooren tc worden in verband gobragt mot de behoeften die door den tijdgeest, do gebruiken, het klimaat, de godsdienst enz. ontstaan. Men bragt do monumentale vormen der architectuur terug tot den Romeinschen of Griekschen tempel, doch niet zoo als de Grieken dien gedacht hadden, maar erbarmelijk verminkt en misvormd. Hetzij men eeno kerk of een paleis, een geregtshof of eene beurs, een raadhuis of eenen schouwburg had uit tc drukken, do Grieksche tempel moest de vorm zijn voor dat alles; men begreep niet dat overal elders dan onder don gloeijenden hemel van Griekenland en Italic, een Grieksch gebouw misplaatst is. Aldaar onder reusachtige afmetingen daarge-steld, met de schitterendste kleuren beschilderd, omringd met talrijke standbeelden, en te midden van de plegtigheden der Ileidensche veelgodenleer, deed het tempelgebouw eenc betoove-rendo uitwerking, doch bij dien zelfden bouwstijl, ontdaan van datgene wat daaraan eenen zoo groeten luister bijzette, overge-bragt na een tijdsverloop van 2000 jaren te midden van andere denkbeelden, zftden en gebruiken, te midden van het Christendom, en daarbij dan eindelijk nog in een noordelijk klimaat, waar zes maanden sneeuw en regen onvermijdelijk een hoog dak vereischen, wordt de geheelo zamenhang der eigendommelijke klassieke elementen verbroken, en onder deze omstandigheden kan een Grieksch gebouw niet dan een wanstaltig aanzien hebben. Voor het tijdperk dor Renaissance raadplege men: Knapp et Gutenshon, Collect, des mon. et décorat. d'archil, de Rome aux e et X VIQ Siccles, Rome 1826 (de tekst is Fransch en Hoogduitsch); L. Venuti, Descriz. topogr. ed is tor. di Roma mod., Rome 1767 in 8°; Chatfard, Nuova descriz. del Vaticano e della basilica di S. Pietro, Rome 1702—67 in 12°; Do la Saussaye, Églises, chateaux et hotels au Blaisois, Blois 1840 in 4°; Oikin, Plansand elevat. of the cathed. church of St. Paul, Lond. 1813 in 4°; P. Leta-rouilly, Édif. de Rome mod. tekst in 4o, pl. in fol.; Goctgbebuer, Choix de mon. édifices et maisons les plus remarq. des Pays-Bas, Gand 1827 in fol.; Van Campen en Quollinus, Afbeelding van 't Stadthuys van Amsterdam. En wat nu eindelijk de uiting der kunst in den tegenwoordigen tijd betreft, is het eene daadzaak, dat de XIXdo eeuw tot dusverre geenen eigendommelijken bouwstijl bezit. Men bestudeert wetenschappelijk al do bestaande vormen, doch tot op heden is men er niet toe gekomen, om daaruit eenen stijl daar te stellen, die bij |
BOU—BOY
BOY—lil! A
|
liij voor de Shakspeare Gallery vervaiirdigile en waarvan de onderwerpen uit de stukken Hendrik de IV116 en V110, benevens uit den Othello genomen zijn, zijn zeer middelmatig. Hij schilderde beter kleine genre-stukken. Op het stadhuis te Londen vindt men van hem vijf groote allegorische schilderijen, benevens „denslag van Agincourtquot; wciko laatste door Leney in plaat is gebragt. Als graveur bezat hij meer verdienste ; zijn „ afscheid van Coriolanusquot; wordt zeer geroemd. Hij heeft ook naar onderscheidene meesters in zwartekunst-manier gegraveerd en voor de „ Houghton Gallery quot; gewerkt. BOYELDIEU(Aduies Fkan^ois), opera-componist, den IB1100 Deccmbcr 1775 te Rouen geboren, ontving het eerste onderwijs van den organist der hoofdkerk aldaar, Broche genaamd. Reeds gedurende den tijd, dat hij de leiding van dezen genoot, componeerde Boyeldieu ecue opera; spoedig daarop vertrok hij met de partituur en eenige franken in don zak naar Parijs, waar hij binnen korten tijd door zijne composition van romancen en zijn piano-spelen meer bekend werd. In 180U word hij or looraar aan het conservatorium, waar hij mot Cherubini een duurzaam verbond van vriendschap sloot, dat zeer tot zijne vorming bijdroeg. Eeno omwerking van zijne eerste opera Denioivsky tot den Calife de Baydad, en eeno andere opera, Ma tante Aurora, verschaften hom blijvendon roem. In 1803 ging hij naar Petersburg, waar hij eenige andore opera's schroef en tot keizerlijk hofkapelmeoster aangesteld werd. Hij kon er evenwol het ruwe klimaat niet verdragen en koorde naar Parijs terug. Daar verschoon in 1812 zijn Jamp;an de Paris en in 1813 zijn Nouveau Seigneur du Villaye, die zijn roem allorwoge verbreidden en grdndvostten. In do plaats van Méhul werd hij Directeur du conservatoire; hij componeerde nog de opera's Le chaperon rouge, La dame blancheert Deux nu its en overleed op zijn land-good Jaroy, bij Parijs, don 9dcquot; October 1834. BOYEU. (Zie d'Argens.) BOYLK (Roueut), do grondlegger van do proefondervindelijke scheikunde,zag te Youghall, graafschap Munster in Ierland, ton jaro 1C27 , het eerste levenslicht. Hij word door zijnen vader, Richard Boylo, graaf van Cork voor don goostelijkon stand bestemd en ontving daartoe eerst in het collegium te Eton, later onder loezigt van zijnen vader eeno voorbereidende opleiding; daarna ondernam hij op tamelijk jeugdigen leeftijd eeno reis op hot vaste land, zich voornamelijk in Frankrijk, Zwitserland en Italië ophoudende. Hot uitbarsten van onlusten in zijn vaderland en do daarmede gepaard gaande verwarring in de inkomsten van zijnen vader, noodzaakten hem in 1643 huiswaarts te gaan, waar hij dozen niet moer levend en do geldmiddelen zoo uitgeput aantrof, dat hij gedurende goruimon tijd afgezonderd moest leven, ten einde zich in staat te stollen zijne lievelingsstudiën voort te zetten. Boyle vestigde zich in het jaar 1654 te Oxford, waar hij met de voornaamste geleerden werkte cn eeno wetenschappolijiio verconiging hielp tot stand brengen, welke later (1662) in verband niet eeno dergelijke te Londen als Royal Society erkend word; hij vertrok in 1668 naar London , ook daar zich geheel toewijdende aan de wetenschappen en aan den werkkring der verconiging, waarvan de eerste geschriften in 1666, onder do benaming san Philosophical Transactions hat licht zagen , terwijl hij in 1680 lot voorzitter van de Royal Society benoemd werd. Zijn leven , eone reeks van edele en der bevordering van wetenschappen toegewijde handelingen, nam oen einde in hot jaar 1691. Boyle was de eerste scheikundige, die do wotonseliap trachtte dienstbaar te maken tot het opsporen van natuurwetten , zonder daarmede stoffelijk voordeel te beoogen. Hij beoefende haar niet uit zucht tot opsporing van don steen der wijzen, noch als hulpmiddel voor andere wetenschappen , maar alleen om waarheden van do natuur te loeren kennen, welke zij slechts den vlijtigon waarnemer openbaart. Aan deze streng wetenschappelijke rigting paarde hij eene vaardigheid in het nemen van proeven en eene duidelijkheid van beschrijving, waarvan nog de goede invloed op de tegenwoordige wetenschap kan worden opgemerkt. Ofsehoon Boylo geeno bepaalde beslissing aangaande het bestaan van eleinenten in do natuur konde nemen, zoo ontkende hij toch die van Aristoteles (vuur, water, lucht en aarde) en van de Alehemisten (zout, zwavel en kwikzilver). Hij hield zich voornamelijk bezig mot onderzoekingen aangaande de lucht, het water, do verbranding en de verwantschap van eenige stoffen, terwijl hij de eerste was die de scheikundige analyse langs den natten weg beproefde, en daarenboven do sehoikunde voor geneeskunde en industrie in vele opzigton nuttig deed zijn. |
Boylo toonde ook in zijne geschrifion wat zijn streven was, want zij waren duidelijk van slijl, terwijl die van zijne tijdgenoo-ten zinnebeeldig en mystiek waren. De meosten werden gelijktijdig in de Engelscho en de Latijnscho taal uitgegeven; de voornaamste daarvan zijn; Sceptical chemist, 1661; Certain physiological essays, 1661; Experiments and considerations touching colours, 1663 Considerations and experiments touching the origin of qualities and forms, 1669; Experiments to make fire and flame stable and ponderable, 1673; Tracts, containing suspicions about some hidden qualities of the air, 1674; Memoirs for the natural history of human blood , 1684. Daarenboven bevatten de Philosophical Transactions, 1668 — 1692 , vele van zijne geschriften; na zijnen dood eindelijk zag nog het licht; An account of a way of examining waters as to freshness and saltness. (Vorg. Geschichte der Chemie van Dr. II. Kopp, 1843—1848.) BRA (IIhnuicds a) of de Bka, eenEricscligeneesheer, geboren to Dokkum in 1555. Hij promoveerde te Hasel in 1580 enpracti-soorde to Leeuwarden, Kampen cn Dokkum. Hij onderhield eeno levendige briefwisseling metForestus. De Braoverleed te Dokkum in 1601. Hij hooft vele werken gesclireven, die in Lindenius lie-noratus p, 391 worden opgegeven. BRAADSPIL. (Zie Braadspit.) BRAADSPIT. Eene soort van keukentiiig, bestaande voornamelijk uit eene horizontale as, waaraan vleesch gestoken wordt en dat als dan boven een vuur rondgedraaid wordt. Het draaijen kan met de hand geschieden, waartoe het spit met cone kruk is voorzien; in groote keukens echter, is er soms een horizontaal slagrad in don schoorsteen aangobragt, dat door do opstijgende verdunde lucht en rook gedreven, en waarvan de ronddraaijende beweging, door middel van raderwerk en eene ketting zonder einde, op hot spit overgebragt wordt. (Vergelijk; P. M. Brutel de la Rivièro, Kort begrip der Werktuigkunde enz., bladz. 177.) BRAADSPIT of ook braadspil noemt men het werktuig, dat op vele koopvaardijschepen en bijna algemeen op do grootere binnenvaartuigen gebezigd wordt, om ankers te ligten , en tot het uitoefenen van groote krachten. Het is eeuo voor op den boog geplaatste windas, waarin gaten voor de handspaken gehakt zijn, die dienen om de spil in de ijzeren potten, welke de tappen ontvangen, rond te draaijen. Gewoonlijk is de rol van een ijzeren pairand voorzien, en zijn aan de stoelen (waarin zich de tap-potten bevinden,) pallen aangebragt, bestemd om, bij het verstoken der handspaken, het terugdraaijen der rol te beletten. De braadspillen voroischen niiiider ruimte dan de gangspillen (vergelijk dat artikel), en zijn daarom op kleine schepen te verkiezen, doch uithoofde de uitgeoefende kracht, om verschillendu redenen, geringer is dan bij de laatstgenoemden, kunnen zij op groote zeesehepen niet gebruikt worden. (Zie over deze en andere inrigtingon der braadspillen; H. A. van der Speek Obrcon, Verhandeling over de samenstelling en het verband der Zeilschepen, bladz. 311; Tijds. toegew. aan het Zeewezen, 2C reeks, 1'' d. bladz. 78.J BRAAK (Aduiaan), kapitein bij do admiraliteit van Amsterdam, bekend doorliet hardnekkig gevecht van zes schepen, waarover hij als oudste kapitein het bevel voerde, tegen zeven Fransche, onder bevel van den graaf de Forbin, op den 2lt;1,!n October 1706, op de hoogte van het Doggerzand. Met zijn eskader, waarmede hij een twintigtal koopvaarders uit de Oostzee en Noorwegen naar het vaderland geleidde, werd hij door de Forbin op genoemde hoogte ontmoet, wiens schepen èn zwaarder gewapend, èn beter bemand waren dan de zijne. De Forbin aarzelt dan ook niet om aan zijne schepen het bevel tot aanvallen te geven; hij zelve tast met zijn schip, dat 56 st. geschut voerde, dat van Braak met 4 4 gewapend aan. Kort maar hevig is de strijd tusschen de twee bevelvoerders. Braak blijft zijn aanvaller niets schuldig. Een onafgebroken geschut- en geweervuur vindt tusschen hen beiden plaats; eindelijk legt de Forbin , Braak aan boord onder een hagelbui van granaten en geweervuur, waardoor de Hollanders genoodzaakt worden den bak te ontruimen; de Franschen springen hierop in menigte over, en met het zwaard in |
BRA
I j.
|
dc vuist vallen zij op de onzen aan; doze verdedigen zich dapper; Draak zelf stort doodclijk gewond nedor; een aantal sneuvelen of worden gekwetst; de Franschen bekomen do overhand, halen de vlag neêr, en hot schip is vermeesterd, dat ovenwei niet lang in handen der overwinnaars blijft; want terwijl zij zich aan plundering overgeven, ontstaat er brand, die zich snel over on door hot schip verspreidt, weldra de kruidkamer bereikt, zoodat het mot een aantal vrienden on vijnnden in de lucht springt. Do overige kapiteins; Jan de Meijer, Adriaan Gouwenaar, Martin Corzee, Thijs de Widt en Hendrik Kavcns, gedragen zich mede bij uitstek dapper. Eerstgenoemde sneuvelt en zijn schip, dat door twee vijandelijke gchepon wordt aangetast, valt den vijand in handen , maar niet dan na zijn sncuvolon on de uiterste verdediging van do oquipagie. De kapitein Havens werd doodolijk gewond en stierf eonigo dagen daarna. Geen der koopvaarders viel den Franschen in handen, daar zij gedurende het gevecht, dat zes uren aanhield, gelogen-lieid hadden om in versehillende havens te kunnon binnen vallen. Zie: Mr. J. C. do Jonge, Geschiedenis van het Neder 1. Zeewezen, 4« duel 2quot; stuk bl. 406—412. BKAAK LIGGKN. Aldus noemt men don toestand, waarin een stuk land verkeert, dat door den landman gedurende een bepaald tijdsverloop onbebouwd gelaten wordt, met oogmerk om het, door de verwering der grootero of vastere steonbrokken, welke het bevat, rijker te doen worden aan oplosbare minerale bestanddeelen. Dat do invloed van lucht, regen, wind enz., hierbij eone hoofdrol spelen , valt niet te betwijfelen; terwijl hot evenmin eeu betoog zal behoeven, dat het onkruid, 't welk onder zoodanige omstandigheden zich welig ontwikkelen zal. van lijd tot tijd moet onder geploegd of verbrand worden, en niet mag worden verwijderd, om don bodem niet armer te maken aan die hoeveelheid onbewerktuigde stoffen, waarvan het zieli ondertnsschen alreeds had moester gemaakt. Vroeger hield men den akkerbouw zonder 't braak liggen van het land voor onmogelijk, thans echter, na vele landbouwkundigen bewezen hebben, dat men 't zelfde doel op eone veel voordeeliger wijze bereiken kan, door 't bouwland bij afwisseling met andere gewassen te beplanten, welke niet allen dezelfde, maar vorschillondo bestanddeelen uit den grond tot zich nomen , thans kan voornoemde kunstgreep in 't algemeen niet meer verdedigd worden, en mag zij slechts worden aangewend in zoodanige gevallen, waarin zij, om bijzondere omstandigheden, door goene andere kan vervangen worden. Vergelijk Liebig, Chemische Briefe, 1S51; Schleiden , Die l'hf/siolofjie der Pflumen und Thiere, und Theorie der PJlanzmcullur, Braunschweig 1851. O. BRAAKLOOP (Aziatisciiu). (Zio Cholera.) BRAAKMIDDELEN, Vomiloiia, Emetica,zijn geneesmiddelen, waardoor men braken bevordert of opwekt. Hiertoe dient vooreerst het ruim gebruik van laauwwarm water, soms met keukenzout bedeeld; verder eonige scherpe middelen uit het plantenrijk, zoo als de Ipecacuanha of braakwortel, zeldzamer de zeeajuin of squille; dan sommige metaalzouten , zoo als do braakwijnsteen, zink- en kopervitriool. Hot gebruik van laauwwarm water bevordert en onderhoudt het braken door de overvulling dor maag. Do werking der ipecacuanha is duister on kan op geen voldoende wijze worden verklaard. Bij don braakwijnsteen kan de prikkel van dit middel op het slijmvlies van de maag aanleiding tot braken geven, daar dit middel, ook uitwendig gebruikt in de zalf die naar Autenieth wordt genoemd, puisten op de huid te voorschijn doet komen. Meer waarschijnlijk is het, dat do algemoene zwakte, of liever met een niet geheel Nedorduitsch woord gezegd, de onlstemminy, die het gevolg van hot gebruik van dit middel is, de onderdrukking van het zenuwleven, voor do onmiddellijke oorzaak dei braking, die na dit middel ontstaat, moet gehouden worden, mmers heeft men gezien , dat er, wanneer dit middel in sommige zie ten, op hot voetspoor der contra-stimulisten, (zio Contra-sti-mu isten) in groote giften was gegeven, in de inwendige dee-en puisten worden gevonden, zonder dat de lijders gebraakt mdden, omdat de overspannen en overprikkelde toestand, waarin zij door de ziekte gebnigt waren, de eigenaardige werking op do maag had verhinderd. Do reden waarom de andere metaalzouten lt; ie wij genoemd hebben, braken opwekken, ligt wol in deu min 11 meoi ontstekingachtigen toestand der maag, die daardoor | opgewekt wordt, ofschoon ook bij dezo middelen do algemeeno I ontstemming, die zij te weeg brengen, in aanmerking komt. De liyilropathen (koudwater-geneesheoren) geven als braakmiddel, herhaalde kleine giften koud water, totd:it de maag door overvulling zich zoekt te ontledigen. Het moest maakt men in de gewone geneeskunde van eone vereeniging van ipocactianha met braakwijnsteen gebruik. Bij zeer jonge kinderen wordt dit laatste middel, opgelost in Spaansclien wijn, gegeven, waardoor men eeno kleinere gift toedienen , en het middel ook zaehter werken kan. |
Braakmiddelen worden gegeven tot ontlasting van schadelijke stoffen die zich in de maag bevinden, bijv. bij vergiftiging , in welk geval editor de maagpomp (zie Maagpomp), zoo zij bij do hand is, zekerder, veiliger en spoediger werkt; bij slijm en onverteerde sloffen die de maag bezwaren, yaslricismus, zoo als do geneeskunde het noemt Om onderscheidene stoffen , slijm en vreemde iigchamen , zoo die van buiten in de luchtwegen zijn gekomen of die zich daarin onder den invloed eonor ziekte gevormd hebben , zoo als do schijnvliezen bij do croup, door de versterkte uitado ming die hot gevolg van een braakmiddel is, uit te drijven. Om deze reden moeten zij bij zeer jonge kinderen dikwijls reeds in gewone verkoudheden worden toegediend, omdat zuigelingen niet krachtig genoeg doorhoesten om do afgescheiden slijm te verwijderen. Dit kan dan ook bij zuigelingen veilig gedaan worden, omdat de eigenaardige bouw van de maag bij hen hot braken tot oen bijna natuurlijk iets maakt (zio Braken). Braakmiddelen worden verder gegeven om do afscheiding der gal te bevorderen, die door de zamenpersing der lover, die oen gevolg van het braken is, ruimer vlooit. Vorder om eeno versterkte werking van het gehoele ligchaam en vermeerderde uitwaseming op te wekken , die tot hot uitbreken van een opgenomen ziektestof noodzakelijk kan wezen, wanneer er duidelijke verschijnselen van de ziekte aanwezig zijn, maar de vereischte reactie ontbreekt om den cigonaar-digon uitslag te doen opkomen. Vooral bij roodvonk hooft mon meermalen goede gevolgen hiervan gezien. In kleinere giften, die oeno meer aanhoudende misselijkheid en zwakte opwekken, worden zij soms gegeven om de overspanning, die een gevolg van ontwrichting kan zijn en hot zotten dor ledematen in den weg staat, op te heH'en, waarna do voreisehto kunstbewerking gemakkelijker geschiedt. Men wil ook dat oen braakmiddel, na vor-moodolijko besmetting door rotkoorts of andere dergelijke ziekten genomen, het gif uit het ligchaam zou kunnen verwijderen en er zijn zoo vele voorbeelden hiervoor bij te brongen, dat men de mogelijkheid niet geheel in twijfel trekken kan. Een braakmiddel kan, door onbevoegden gegeven, ligt schadelijk werken en is zelfs in de hand van don geneesheer gecno onverschillige zaak. Zwangere vrouwen, lijders aan breuken, misvormden en ge-bogchelden geeft men het niet ligt. Ook zij die aan congestion naar het hoofd lijdon, worden veiliger mot andere middelen behandeld. Echter kan bij breuklijders, door eeno gepaste ligging in het bed en ondersteuning het mogelijke nadeel van een braakmiddel, welks gebruik soms dringend en onvermijdelijk kan wezen, worden voorkomen. Zoo kan ook eone aderlating bij lijders aan congestion , vóór het braakmiddel verrigt, het gevaar wegnemen, dat dezulken anders bij dezo behandeling zou kunnen bedreigen. In de werken van Hippocrates en later in dio van Galonus en Arotaeus, wordt meermalen van braakmiddelen gesproken en do aanwijzingen en tegenaanwijzingen voor deze middelen behandeld. In de XVII116 eeuw vond hot gebruik er van zeer grooten tegenstand, vooral omdat de middelen, die men toen als braakmiddelen aanwendde, dikwijls gevaarlijke gevolgen hadden. Do tegenstand togen braakmiddelen strekte zich tot do spiosglansbe-reidingen en den braakwijnsteen uit, die ook niet zoo zuiver bereid was als tegenwoordig en vroeger wol arsenicum zal bevat hebben. Eerst in 1G6G hief do Parljsohe faculteit haar veto op en terwijl vroeger alle gonoesheoren, die tot de genoemde faculteit bohoorden, zich moesten verbinden, om goon gebruik van spiesglansbereidingen of braakwijnsteen te maken , werden deze stoffen, bij decreet van den iequot;1™ April van dat jaar, voor goede goncosmiddolen verklaard. De ipecacuanha werd in het laatst dor XVII'10 eeuw bekend en do voreeniging van dit middel met den braakwijnsteen maakt het gebruik van braakmiddelen zekerder en ook veiliger. In do XVIIIquot;10 eeuw werden |
BRA
15G
|
bvmikinuldolcn beurtelings geprezen en verworpen en in het laatst der XVIII1'8 eeuw werd hun gebruik door Stoll, en vooral door de overdrijving zijner leerlingen, zoo nlgeraeen, dat zij bijna in iedere ziekte gegeven werden. In het begin der XIXdli eeuw werden zij door Broussais en zijn talrijken aanhang veroordeeld , doch men is tegenwoordig weder overtuigd, dat zij in vele gevallen tot de krachtigste wapenen dor geneeskunde behooren. BRAAKNOTEN ofKRAANOOGEN (Nuces vomicae). Aldus noemt men de zaden van Stn/chnos Nux Vomica L., een tot dc natuurlijke familie der Loganiaeecn behoorenden en in Oost-Indië inheemschen, tamelijk hoogen boom, met een dikkon, dikwerf krommen stam; tegenovergestelde, kortgesteelde, eironde, spits of stomp toeloopende, gaafrandige, glinsterende bladen; tot eindelingschc veelbloemige bijsehermen vereenigde, groenaehtig-witto, ter naauwernood riekende bloemen; en kogelronde, onbehaarde oranjekleurige vruchten van 4—6 Ned. duim middellijn , met eene harde schaal en een witten geleiachtigen brij, waarin 5—8 zaden liggen. Deze zaden nu zijn cirkelrond, naauwelijks 2 Ned. daim breed, vlak of aan den eenen kant min of meer ingedrukt en aan den anderen eenigzins verheven , in 't midden van een navel voorzien, aschgraauw van kleur en door de fijne, zijdeachtige, digt aaneeuliggende haartjes, waarmede zij bedekt zijn, viltig op 't gevoel. Inwendig bestaan zij uit twee door eene ruimte van elkander gescheidene helften (kiemwit), welke de kiem tusschen zich besloten houden. De braaknoten welke zeer bitter van smaak zijn, bevatten twee allergiftigste en hevig werkende plantenalcaloïden: het Strychnine en Brucine, 't geen nogthans niet belet, dat zij tot dc werkzaamste geneesmiddelen behooren, en vooral bij verlammingen dikwerf van 't hoogste nut zijn. 0. BRAAKWORTEL (Ipecaouaniia-wortel) noemt men den wortel eener in vochtige bossehen van Brazilië groeijendo en tot de natuurlijke familie der Rubiaceën behoorende plant {Cephaëlis Ipecacuanha W.), die, zoo als zijn naam aanduidt, braakwek-kende eigenschappen bezit. Volgens Pereira word deze wortel in 1687 door zekeren Holvetius te Parijs als geheimmiddel tegen doorloop verkocht en met gelukkigen uitslag aangewend, 't wolk ten gevolge had dat Lodowijk doXIVquot;1quot;, toen ook zijn zoon door die ziekte werd bezocht, zijn biechtvader de la Chaise en den minister Colbert afvaardigde om hot geheim van Holvetius tc koopon. Deze bewilligde in hot verzoek tegen eene uitkeering van 1000 Louis d'or, en sedert dien tijd wist men (in Europa) ten minste jdat het middel van plantaardigen oorsprong was. Desniettegenstaande leerde men do moederplant des wortels niet vóór het jaar 1300 kennen, als wanneer een zekere Gomez, die haar van Brazilië had medegebragt, daarover de eerste verhandeling schreef. In den handel komt de braakwortel voor in stukken van verschillende lengte (5—'2 Ned. dm.) en dikte (3—5 streep), welke meestal onvertakt en gebogen, en door digt op elkander staande ringvormige verhevenheden bedekt zijn. Uitwendig is hij bruin, zwart, rood of grijsachtig, inwendig meest vuil-witvan kleur. Op eene dwarse doorsnede blijkt het, dat hij uit een peripherisch en een centraal gedeelte bestaat, waarvan het eerste, datbrosen gemakkelijk tot poeder te stampen is, het belangrijkste, het laatste, dat bijna uit louter houtvezel bestaat, geenszins gezocht is. Door sommige schrijvers wordt de braakwortel naar zijne kleur, in bruinen, rooden en grijzen verdeeld; hiervan treft men bij ons to lande bijna alloon de eerste, als de beste soort aan. In grooto hoeveelheden verwekt dit geneesmiddel walging en braking, terwijl kleinere giften krampstillend, zweetdrijvend en slijmoplossend werken. Do voornaamste stof, welke de scheikundigen in den braakwortel hebben aangetoond, en waaraan hij zijne belangrijkste eigenscbappon verschuldigd is, heet Emetine. BRAAKWIJNSTEEN. (Zie Wijnsteenzuur.) BRAAM (Willem van) word te Werkhoven, een dorp in de provincie Utrecht, op den lO11quot;quot; November 1732 geboren. Nog geen dertien jaren oud. trad bij in zeedienst; op den ifistcn Maart 1745 toekende hij bij de admiraliteit van Amsterdam hiervan de acte; zijne eerste roize deed hij als adelborst aan boord van het schip de Rave, een fregat van 24 st., gekomman-doerd door den kapitein D. W. van Nimwegen. Op den llden April 1748 werd hij bij dezelfde admiraliteit als luitenant aangesteld. Hij dood oenige reizen naar dc West-Indien en nam deel aan oen krnistogt tot in hot jaar 1753, wanneer hij aan de admiraliteit verlof vorzoeht om eene reis bij de Oost-Indiseho compagnie te doen, hetgeen hem werd toegestaan, en waarvan hij don li1*6quot; Mei 1755 in Texel terugkeerde. |
Hetzelfde jaar bevond hij zich als luitenant aan boord van de Triton van 24 st. en vertrok daarmede naar de Middellandsche zee. In het volgende jaar werd hij tot commandeur aangesteld; in deze betrekking deed hij van 1756 tot 1761 eene reis naar de West-Indiën en de Bogt van IVankrijk. Andermaal verzocht hij bij de Oost-Indische compagnie over to gaan; men willigde zijn verzoek in; en hij vertrok mot hot schip Onder-Carspol naar Batavia, den 21stel'September 1761. Hij kwam van daar als bevelhebber der retour-vloot in Junij 1763 terug en hem werd eene gouden medaille en ketting ter waarde van ƒ 400 vereerd. Inmiddels was hij door de Staton-Generaal op den 28slcl1 Junij 1762 tot extraordinaris kapitein ter zee benoemd, waarvoor zijn vader voor hem den eed aflegde. Hij deed nog twee reizen in dienst dor Oost-Indische compagnie, van 1764 tot 1770, waarop hij Sina, Ceylon en do kust van Malabaar bezocht, en kwam in het laatstgenoemde jaar op don 8st':n Mei in Texel. Ook nu bleef hij niet lang buiten betrekking; op don 20sllt;:n Maart 1771 werd hem het bevel opgedragen over het fregat Thetis van 24 stukken, behoorende tot het eskader dat in dat jaar naar de Middellandsche zee werd gezonden. In 1774 voerde hij het bevel over de Valk , waarmede hij op de Oost-Indische rotour-sehopen kruiste; in 1776 vertrok hij met de Albatros naar de West-Indiën; op den 20sl™ Junij 1778 werd hij aangesteld als ordinaris kapitein, terwijl hij op den 20gt;tcquot; November 1780 het bevel kreeg over de Piet Hein van 54 stukken , waarmede hij het volgend jaar den zeeslag tusschen den Engelschen vice-ttdmiraal Hyde Parker on don sellout bij nacht Johan Arnold Zoutman bijwoonde. De Piet Hein lag in de linie achter de admiraal de Ruiter van 68 stukken, (schout bij nacht Zoutman) en vóór de Holland van 64 stukken, (kapitein Dedel) ; daar het laatste schip in de Engelscho linie, de Bienfaisant van 64 stukken, in het begin van het gevecht niet op zijne plaats was, had de Piet Hein het zwaarste schip uit dc Engelsche linie tegenover zich, namelijk de Prinses Amelia van 80 stukken, en hield den strijd met hem tot het einde vol, alhoewel hot deerlijk gehavend word, en 10 dooden en 50 gekwetsten bekwam. Na het eindigen van den slag werd do Zcphir hom toegevoegd om, daar hot schip eonige grondschoten bekomen had en gevaar liep van te zinken, hem den noodigen bijstand te verleenen. Den ISquot;1™ Augustus kwamen de schepen, mot uitzondering van de Holland, die op de reizo derwaarts gezonken was, ter reede van Texel. Van Braam deelde ruimschoots in de belooningen en bevordering door den Prins en do Staton-Generaal aan de strijders van don 5llequot; Augustus geschonken; op den 23slen werd hij benoemd tot buitengewoon schout bij nacht; op den 30s1™ ontving hij de gouden medaille te dier gelegenheid geslagen, ter waarde van ƒ 1300, dc kleine dito, en een zwaarverguld houworslot aan den bandelier, versierd met het wapen van Zijne Hoogheid. Gedurende de jaren 1781 — 1782 voerde hij het bevel over de schepen op de reede van Texel. Op don 20slen April 1782 ontving hij de acte waarbij hij benoemd werd tot majoor effectief van het 2® battaillon van bet regiment mariniers , onder bevel van den luitenant admiraal Thooft, en als kapitein van eene koinpagnio bij hetzelfde battaillon. De oprigting van dit korps bleef echter achterwege. Op den 16gt;lcn December 1789 werd hij aangesteld tot vice-admi-raal, enden lO1^quot; Mei 1793 tot luitenant admiraal van Holland en West-Vriesland. Hij ging echter niot meer in zee. Bij de ontbinding dor marine in 1795 doolde hij insgelijks daarin , en bragt nog cenigo jaren als ambteloos burger door te Loenen aan de Vecht, alwaar hij op den 21stcquot; February 1807 overleed en begraven werd. Willem van Braam was gehuwd met Susanna Agusta Binckes, dochter van den schout bij nacht van dien naam. Vergel. Mr. J. C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsrhc zeewezen 5« en 6e deel. BRAAM. (Jacou Pieteu van) werd geboren op den 27slequot; October 1737, te Werkhoven in de provincie Utrecht. Reeds vroeg cn wel in het jaar 1748 begaf hij zich als adelborst in dc |
157
|
zeedienst bij de admiraliteit van Amsterdam. In deze betrekking deed hij drie reizen, de laatste van deze was zeer ongelukkig, daar hij op den 20slequot; December 1751 met het fregat, Het huis in hot Bosch , onder het bevel staande van den kapitein Hendrik Cornelis Steenis, op de Moorsche kust tusschen Ceuta en kaap Poreos strandde, en met de equipagie tot slaaf werd gemaakt. Bij het herstellen des vredes keerde hij e.en jaar daarna in het vaderland terug. Vergelijk dienaangaande „het journaal wegens de rampspoedige reystocht van den Ed. Gestr. heer kapitein Hendrik Cornelis Steenis, met het oorlogschip genaamd het Huys in't Bosch, gestrand op de Moorsche kust in Afrika, op Maandag middag den 20s'en December 1751. quot; Op den a.1)8'quot;quot; Februarij 1753 werd hij tot luitenant, en op den led™ Maart 1758 tot commandeur benoemd, en deed in deze beide betrekkingen verschillende reizen naar de West-Indien en de Middellandsche zee. Zijn geluk elders willende beproeven, verzocht hij van de admiraliteit te Amsterdam verlof, om, met behoud van zijnen rang en titel, in dienst der Oost-Indisciic compagnie over te gaan, welk verzoek hem werd toegestaan, waarop hij als gezagvoerder van liet schip Amerongen zich in het jaar 1764 naar Batavia begaf; na een ruim twaalfjarig verblijf in verschillende gedeelten van de bezittingen der comp., voornamelijk in Bengalen, waar hij tot equipagie-meester aangesteld was, keerde hij in 1776 naar het vaderland terug. Tijdens zijn verblijf in Indie, was hij dooiden stadhouder tot extraordinair-kapitein benoemd, en hervatte spoedig na zijn terugkomst zijne dienst bij de admiraliteit. Hij deed ook nu weder verschillende togten. In het najaar van 1782, woonde hij den togt bij der schepen, die onder den schout bij nacht van Kinsbergen uitgezonden waren, om op de verwacht wordende Oost-Indievaardcrs te kruisen, en waarop dat smaldeel met veel stormweder te kampen had. In het volgende jaar viel hem de eervolle onderscheiding te beurt als kapitein-commandeur het bevel te voeren over een eskader van zes schepen (van 36 tot 68 stukken) die 's lands staten goed gevonden hadden, op verzoek dor bestuurders der Oost-Indische compagnie, naar Indie te zenden, om tot de be-vesiiging dor bezittingen dier compagnie mede te werken, en verder alle hulp on bijstand , waar ook gevorderd, aldaar te ver-ieenen; die compagnie toch was gedurende de laatste jaren zoodanig achteruitgegaan, dat zij voor het eerst, na een ruim 180 jarig bestaan, do hulp van het moederland moest inroepen. Dezelfde compagnie , die meermalen dat moederland met hare gewapende schepen had bijgesprongen, of wel door aanzienlijke bijdragen of voorschotten van geld bijstand had verleend, was op den 31stt!n Mei 1781 bij het sluiten van den vrede twaalf millioenen ten achteren. De schepen die onder de bevelen van van Braam voor dezen togt werden gestold, waren de Utrecht, waarop hij zich iiisclioeptc, van 68 stukken; do Wassenaar van 66, kapitein G. Oorthuys; de Gors van 54, kapitein J. Splinter Stavorinus; de Prinses Louiza van 56, kapitein F. R. C. Grave van Reehtcren; do fregatten Monnickendam van 40, kapitein Marcus Kuyper, en de Juno van 36 stukkon, kapilein C. M. de With. Door oorzaken van verschillenden aard opgehouden, liep het aan tot den 14dfquot; Maart 1783 eer van Braam zee kon kiezen; en het was eerst op den 4lt;i™ Maart 1784, dat het eskader het anker op de roede van Batavia liet vallen, waar deszelfs verschijning zeer welkom was. Na voorafgaande raadplegingen tusschen don kapitein-commandeur, den gouverneur-generaal Alting, en de radon van Itulie, werd besloten , dat van Braam zieh met zijne scheopsmagt naar Malacca tot ontzet dier stad zoude begeven, die door den regent van Riouw belegerd werd, vervolgens dezen vorst zou tuchtigen enz. Ruim oene maand na zijne aankomst te Batavia vertrok van Braam met zijne ondorhebbende magt naar Malacca, waar hij op den 29st™ Mei tor reode kwam en oogenbiikkclijk de gelegenheid des vijands opnam. Op den 18d',n Junij had de landing plaats, die met een gunstig gevolg bekroond word; de vijand werd uit zijne stollingen verdreven en Malacca ontzet. Een en twintig vlaggen, 126 metalen en 16 ijzeren stukkon geschut van ligt kaliber vielen den onzen in handen. Het verlies der vijanden was aanmerkelijk ; den onzen kwam die dag te staan op het verlies van twee officieren, een adelborst, twaalf dooden van minderen rang, en een vijftigtal gekwetsten. |
Nu lag aan de beurt, den vorst vanSalangorete tuchtigen, voor zijnen bijstand aan don regent van Riouw verleend. Van Braam slaagde ook hier in naar wensch; op don ad™ Augustus had do landing plaats; de onzen trokken onder een hevig vuur der Sa-langorezon togen hunne werken op, en vermeesterden ze in weinig tijds. Van Braam zotte daarop don vorst af en benoemde in zijne plaats den oud-koning van Siak, Radja Mohammed Ali. Daarop stevende van Braam naar Riouw, verdreef er den onderkoning Radja Ali en sloot met don vorst een verdrag van vrede, vriend- en bondgenootschap, dat eenigo dagen daarna nog door andere gevolgd word. Zoo was dan het oogmerk ten volle bereikt waarmede van Braam naar deze kwartieren was gezonden. Op den 27st™ November ligtte hij hot anker en zette koers naar Batavia, alwaar hij den ll11®quot; December aankwam. Groot was de vreugde aldaar over hetgeen door van Braam en do zijnen verrigt was. Zij worden door de hooge Indische regering met vele blijken van onderscheiding, hoogachting en erkentenis ontvangen. Van Braam maakte zich alsnu gereed om de tcrug-reize naar het vaderland aan te nemen; op den SO»1»quot; April 1785 ligtte hij daartoe ]liet anker, maar deed op verzoek dor Indische regering de bezittingen op Ceylon en de kust van Coro-mandol aan, om te zien of er aan de bepalingen bij het vredesverdrag gemaakt, gevolg was gegeven; hier aan voldaan hebbende, zette hij de reizo voort, en kwam op don 28sten Junij 1786 behouden in Texel binnen; de andere schepen kwamen na hem in het vaderland terug, met uitzondering van de Jnno, die op den Hdon December 1786, tegen de rotsen van het eiland Wight, bij eenen hevigon storm verbrijzeld werd. Ook in het vaderland was men over het gehouden gedrag van van Braam ten hoogste voldaan; de veroverde vlaggen en vaandels worden door den prins stadhouder, aan den griffier der Algeniecne Staten gezonden, met verzoek die uit zijnen naam aan H. II. M. aan to bieden, hetgeen geschiedde, waarop de vlaggen op den 15111quot;1 Decembor deszelfden jaars in de groote zaal te 's Gravenhage werden opgehangen. Twee jaren daarna werd van Braam aangesteld tot schout bij nacht; in 1790 werd hij benoemd tot inspecteur van het kort te voren opgerigto korps zee-artillerie. In 1792 bckleoddo hij do aanzienlijke betrekking van vice-admi-raal tot aan de omwenteling van het jaar 1795. Ilij loofde sedert te Zwolle, alwaar hij op den ie»1™ Juiij des jaars 1803 overleed on word te Brummen begraven. Zie verder over van Braam: Mr. J. C. de Jonge, Geschiedenis van het Nedcrlandsche zeewezen , 5« en 6« deel; Q. M. R. Vorliuell, Het leven van den vice-admirnal H. A. Ruysch BRAAM VAN HOUCKGEEST (Andrkas EVKKHADDUS VAN;, volle broeder van den vorigen, geboren don lsten November 1739 te Werkhoven, overleden te Amsterdam den 8'ten Julij 1801. Deze was in dienst der Oost-Indische compagnie en bekend door zijne zending als tweede ambassadeur naar den keizer van Sina in 1794—1795. Van deze ambassade is door hem in 1798 een verhaal uitgegeven, 't welk hij opdroeg aan den president der Vereenigde staten van Noord-America, George Washington. BRAAMBEZIEN noemt men de (zamengestelde steen-) vruchten van verschillende tot het geslacht Rnbus (natuurlijke familie der Rosaeeen) bohooronde plantsoorten, zoo als R, fruiico-sns, Ij., iiemorosus, Hayne, con/lifoltus Sm. enz. (zie Prodr. Flor. Bat. 1850), welke allen ook bij ons te lande, vooral op zandgrond, in bossehen, heggen enz., voorkomen en gedurende de maanden Junij, Julij en Augustus bloeijen. Voornoemde gewassen behooren tot do heesters, zijn meestal van stekels voorzien en dragen 3—5tallige bladen en witte of licht-roode bloemen. In rijpen toestand smaken de braambeziën zoet of rins, en worden zij in onze zeeduinen door kinderen gezocht, die haar verkoo-pen. Zij zijn over 't algemeen donker-zwart van kleur, en óf glinsterende, óf met een dun laagje was overtogon en daardoor dof van uiterlijk. Even als van do frambozen kan men ook van do braambezien oene siroop vervaardigen. O. BRABAN(^ONNE is de naam van een lied door Jenneval vervaardigd, en door Campenhout op mnzijk gebragt, tijdens de afscheuring dor Zuidelijke provinciën van het koningrijk der |
Noderlandon in 1830. Het werd door de opstandelingen met groote opgowondenheid gezongen.
BKABAND is de nnam van twee provinciën, vnn welke de eene, Noord-Braband, tot het koningrijk der Nederlanden, de andere, Zuid-Braband, tot België behoort. Eerstgenoemde met do hoofdstad 's Ilertogenboseh, is ten Noorden en Noord-Oosten door de Maas , van Holland en Gelderland, en ten Westen door de Sehelde, van Zeeland afgescheiden; ten Zuiden grenst zij aan Antwerpen en met den Zuid-Oostelijken hoek aan Limburg; zij heeft eene oppervlakte van 93,5 □ geogr. mijlen, en 390,500 inwoners. Zuid-Braband met de hoofdstad Brussel, die tevens de hoofdplaats van het rijk en de residentie des konings is, grenst ten Noorden aan Antwerpen, ten Oosten aan Limburg, ten Westen aan Oost-Vlaandoren, ten Zuiden aan Henegouwen en met den Zuid-Oostelijken hoek aan Namen en Luik. Geheel Braband bevat 28 steden en 700 dorpen. De voornaamste rivieren , die gedeeltelijk langs en gedeeltelijk ook binnen de grenzen dier gewesten stroomen, zijn do Maas, do Schelde, de Senno,de Demer en de Dylo.
De naam Braband wordt zeer verschillend afgeleid; eenigen nioenen dat hij komt van den ouden naam; Bragmantum ofPagus Bragniantensis, anderen willen don oorsprong daarvan zoeken bij Silviiis Braho, die ten tijde van Julius Gesar, landvoogd over dat gewest zoude geweest zijn; deze afleiding is echter zeer fabelachtig. In zeer oude brieven wordt do naam Braehbantesia aan-getroffen.
In de vroegste tijdon was Braband in graafschappen verdeeld, en later toen deze tot een hertogdom voreenigd werden, in vier kwartieren, namelijk ; Leuven, Brussel, Antwerpen en 's Ilertogenboseh. Wanneer de genoemde verceniging hoeft plaats gehad, en wie de eerste hertog geweest zij, is niet mot zekerheid bekend; door eenigen wordt Lambert (913), graaf van Mons en Leuven als zoodanig genoemd; anderen meenen dat Pepyn van Landen, ovcrl. 647, reeds den titel van hertog gevoerd hoeft; terwijl eenige weinigen nog vroeger opklimmen. Neemt men Pepyn als den eersten hertog aan, dan waren zijne opvolgers in de regering van Braband, gedurende bijna drie eeuwen tevens koningen van Frankrijk, en eerst onder Lambert (bovengenoemd), die met de dochter van Karei den Dikken gehuwd was, verkrijgt het eene afzonderlijke regering; in 1420 verviel hot door zijn' hertog Philips don Goeden aan het huis van Bourgondië ; in 1479 door hot huwelijk van Maria, dochter van Karei den Stouten , mot den aartsherlog, naderhand keizer Maximiliaan aan het huis van Oostenrijk, en na don afstand van Karei den Vdcquot;, in 1555, tegelijk met de overige Nederlanden aan do Spaansehe Kroon. Toen bij den vrede van Munster, de zoogenaamde Vereonigde Nederlanden onafhankelijk verklaard werden , verkregen zij tevens dat deel van Braband, dat de Meijorij van den Bosch werd genoemd, terwijl verre weg het grootste deel van dit gewest tot do Spaansehe Nederlanden werd gerekend, welken naam zij in 1714 met dien van nostonrijksche Nederlanden verwisselden. Tijdens do overheer-sching van Napoleon werd Braband mot al de Nedorlandsclio provinciën in 1810 bij het Franscbe keizerrijk ingelijfd, en bleef daarmede voreenigd tot in 1814; het werd toen in drie provinoiën gescheiden; Noord-Braband, Zuid-Braband en Antwerpen, die oen doel uitmaakten van het nieuw opgcrigte koningrijk der Nederlanden. De twee laatstgenoemde gingen later (1830) weder verloren, bij de afscheuring dor Zuidelijke provinoiën, en maken tegenwoordig een deel uit van hot koningrijk België.
De oudste zoon van den regorendon Belgischen vorst voert tegenwoordig den titel van hertog van Braband.
BRACHMANN (Kahomna Luise) , als schrijfster gewoonlijk slechts Luise Braehmann genoemd, werd den 9lt;ll:quot; Februarij 1777 te Eochlitz geboren, waar haar vader kreits-socretaris was. Heeds in prille jeugd openbaarde zieh haar dichterlijke aanleg, die door den vroeg gestorven dichter Novalis (von Hardenberg, z. d. art.), opgemerkt en ontwikkeld werd; op dortionjarigon leeftijd schroef zij reeds gedichten in de Horen, on den Musenahnanach. Jeugdige onbezonnenheid , het verlies barer ouders , betrekkingen en vrienden, oen ongelukkig huwelijk stortten haar in diepe zwaarmoedigheid, die in zelfmoord eindigde. Don 17ll'-'n September 1822 ' wierp zij zich te Halle in de Saaie en verdronk Zij zelve vervaar- ■ ligde haar grafschrift;
„Treu konnt' icii boffen und unnennbar lioben,
Und fest verharrt' ieh, wo ioh Liobo gab.
Was ist vom Allem trostend mir geblieben,
Für Lieb' und Hoffnung, als oin einsam Grab?''
Van haar zijn verschenen; Gedichte, A., Leipz. 1808. Ho-mantische Blüthen, 2 Th. Wien, 1817 —1823. ZJas Goltesurtheil, Ritteryedicht, Loipz. \amp;\9.Novellen und kleine Romane, Leipz. 1819. Schilderunyen aus der Wirklichkeit, Leipz. 1820. yovelten, Niirn-berg 1822. Vcrirrungen, Leipz. 1822. Auserlesene Vichlungen, her-ausyeyeben von F, J. Schütz und K. L. M. Muller, Leipz. 1824—2G 6 Tble, vooraan hare biographie. Hare gedichten verdienen wegens vorm en stijl lof, doch zij missen diepte en kracht. Der dichteres komt do naam van Duitsche Sappho niet toe; zij hooft alleen de wijze van sterven met baar gemeen.
BKACIIYGliAPHIE. (Zie Sienoymphie.)
BRACTEATI. Oude Duitsche gouden of zilveren munten, zoo dun als oen loover, die in de middeleeuwen veel geslagen werden.
BRACHMANEN. (Zie Brahmanen.)
BRADLEY (James). Deze beroemde sterrekundige werd in 1692 te Shiroborn in Engeland geboren. Ofschoon tot do predikdienst opgeleid, die hij ook eenigen tijd waarnam, deed hij echter daarvan afstand, toen hij in 1721 tot hoogleeraar in de sterre-kuude, bij hot eollegie van Savillo te. Oxford, werd aangesteld. Sedert wijdde hij zieh geheel aan dit zijn geliefkoosde vak, en maakte in 1727 zijne schoone ontdekking over de afdwaling des lichts bekend. Dan , hoezeer ook de naauwkenrigheid in do sterrekundige waarnemingen hierdoor bevorderd en do afwijkingen in de verschillende bepalingen verminderd werden, bleef er echter altijd een verseliil over, dat bom achttien jaren lang met eene verwonderlijke volharding zijne waarnemingen deed voortzetten, totdat hij eindelijk do oorzaak van dit verschijnsel opspoordé. Hij toonde aan. dat men hetzelve volkomen kon verklaren, wanneer men aan de as der aarde eone geringe, slingerende beweging (nutalie) toekende, en deelde zijne ontdekking in 1747 in eonen brief aan lord Maclesfleld mode. D'Alombert heeft naderhand de natuurlijke oorzaak van dit slingeren, volgons de theorie der algemeene aiintrokkings-kraoht, verklaard. Beide ontdekkingen hebben den grootston invloed op de sterrekunde gehad, en het mogelijk gemaakt, de tafelen aangaande de bewegingen der homel-ligchamen, met oene behoorlijke naauwkourigheid op te maken. Bradley werd in 1741, na den dood van Halley, tot den aanzienlijken post van koninklijken observator bevorderd aan de sterrewaeht te Greenwich. Hier sleet hij het overige zijner dagen in volkomene afzondering en verzamelde verscheidene folianten zijner eigene waarnemingen, welke een nitgebreid nut gesticht hebben. Uit deze rijke bron schopte de beroemde sterrekundige Meijer do grondstoffen voor zijne maan-tafels, waartoe 1200, door Bradley gemaakte en berekende, waarnemingen hem alle noodige bepalingen opleverden. Het is schoon voor de wetenschappen bij dit alles te kunnen voegen, dat een man, die zoo veel deed, te gelijkertijd bescheiden, welwillend, menschlievend, grootmoedig en onbaatzuchtig was. Hij stierf in 1762, in den ouderdom van 70 jaren. De verzameling zijner waarnemingen werd na zijnen dood door zijne familie aan de universiteit te Oxford tor hand gesteld, welke dezen kostbaren schat langen tijd ongedrukt bewaarde, doch dien eindelijk in het licht gaf.
BRADFORD. Er worden verscheidene plaatsen van dien naam gevonden: in Engeland heeft men Bradford aan de Air, in het graafschap York, niet ver van do stad van dien naam, en Bradford aan de Avon , graafschap Sommerset, nagenoeg ten Z. O. van Bristol; deze plaats is beroemd wegens hare laken-fabrioken. In de Vereonigde Staten van Noord-America, worden twee plaatsen van dien naam aangetroffen, in New-Hampssbire, de noordelijkste der genoemde Staten, en in de daaraan ten Zuiden grenzende staat Massaclmsets.
BRADFORD (John), geboren te Manchestor, omstreeks het begin dor regering van Hendrik den VIIIslcn (quot;1509). Bij John Harring, betaalmeester van het Engolsche leger, in dienst zijnde, ontvreemde hij gelden uit 's lands kas; doch woldra berouw daar-■ over gevoelende, verkocht hij zijne geheelo bezitting, ten einde i zijne schuld te dekken , en wijdde zieh van toen af aan den gecs-
1511
|
telijken stand. Als leeraar bij de hervormde kerk, deed hij zich van eene zeer gunstige zijde kennen, en stond in hooge gunst bij Eduard den Vr10quot;, die hem tot zijn' kapohian benoemde. Toen na den dood des laatstgenoemden , Maria den Engelsehen troon beklom en de R. G. godsdienst herstelde, deelde hij in het lot van zoovelen, die de hervormde kerk toegedaan, hunne leer niet wilden verzaken, en werd op den lsl011 Jülij 1555, te Smithfield ter dood gebragt. Wij bezitten van Bradford twee leerredenen; Over hel berouw, en Overhel Heilig Avondmaal-, eene verzameling van brieven, aan onderscheidene personen gerigt, en geschreven gedurende de gevangenschap die zijne teregtstelling voorafging, en voorts nog gebeden en stichtelijke overpeinzingen , die in de werken van den bisschop Goverdale aangetroffen worden. Men vergelijke; Verheiden, Elogiapraeatantiorum aliquorum theo-logorum, en Richard et Giraud, Bihliolheque sacrée. BRAGA, BRAGE, BRAGAR, was oen van de 13 mannelijke godheden der oude Noordsche volken, een zoon van OJin en Frigga en werd als de god der wijsheid, wolsprekendheid, dichten toonkunst vereerd. Hij werd als oud en langgebaard afgebeeld, met eene harp, telijn genoemd, en had Iduno tot gade. Zijn naam is meermalen voor tijdschriften en dichtwerken gebruikt. BRAGANZA. Hoofdstad dor noordelijkste provincie van het koningrijk Portugal, genaamd Traz-os-Montes. Vroeger was zij de hoofdplaats van het hertogdom van denzelfden naam; echter niet de residentie der hertogen , die te Villavieiosa verblijf hielden. In 1640 geraakte het geslacht van Braganza op den troon van Portugal en tegenwoordig voert de oudste zoon van den in dat rijk regerenden vorst, den titel van hertog van Braganza. BRAGANZA {Geslacht van). Alphonsus , natuurlijke zoon van Joao dcnl«tel1, koning van Portugal en Agnes Pirez,werdin 1442 tot hertog van Braganza verheven. Hij regeerde tot in I4G1, en werd opgevolgd door zijn zoon Ferdinand den I»'™, die tevens markies van Villavieiosa en gouverneur van Ceuta was. Toen hij in 1474 overleden was, kwam het hertogdom aan zijn zoon Ferdinand den die den 2lslcquot; Junij 1483, op last van Joao den Iliion l koning van Portugal, binnen Ebora onthoofd werd. Zijn zoon en opvolger Jakob stond in hooge gunst bij koning Emmanuel, die hem in 1498, in geval hij kinderloos zou komen te overlijden, tot erfgenaam van don troon benoemde, en in 1513 tot admiraal van de vloot, dienaar Africa bestemd was, aanstelde. Zijn zoon en opvolger was Theodosius de Ist0. Na dezen regeerde Johannes de I8'0, die gehuwd was met Catharina, kleindochter van koning Emmanuel, waarin hij aanleiding zocht om, tijdens do regering van den koning-kardinaal Hendrik, aanspraak op den troon te maken. Hij bekleedde do waardigheid van Connetable van Portugal en stierf in 1582; toen zijn zoon. Theodosius de II'I|, hern opvolgde. Tevens ging ook de waardigheid van Connetable op dezen over. Theodosius betoonde zich in alle omstandigheden een edel en grootmoedig vorst Zijn verlangen naar den troon, waarop hij meende oven als zijn vader aanspraak te kunnen muken, was, zoo men wil, de oorzaak, dat hij kort voor zijn dood, die den 29,tequot; November 1630 plaats had , krankzinnig werd. Joao do IIi111, achtste hertog van Braganza, is meerbekend als Joao de rV0, koning van Portugal. De Portugezen, toen het juk der Spanjaarden moede, verwekten een opstand, en riepen hem tot hun koning uit. Dientengevolge met Spanje in een oorlog gewikkeld zijnde, verbond hij zich met Engeland en Frankrijk, doch daar hij een niet strijdzuchtig vorst was, en de Spanjaarden in de Nederlanden, in Italië en in Gatalonië de handen vol hadden, kwam het nimmer tot een waren veldslag, en bepaalde zich het oorlog-voeren tot kleine schermutselingen , waarhij het voordeel veelal aan de zijde der Portugezen was. Hij overleed den 6il,in November 1657, en werd opgevolgd door zijn zoon Alphonsus den VI1111quot;. Onder diens regering heerschte er veel misnoegen in het rijk, voornamelijk door dien zijne_moeder haar tweeden zoon, Don Pedro, op den troon wenschte geplaatst te zien. Zij bragt het eindelijk daartoe, dat Alphonsus den 23'i™ November 1667 gedwongen werd zijne waardigheid neer te leggen. Don Pedro bestuurde toen het rijk als regent tot zijns broeders dood, die den 1211™ September 1683 plaats had, en volgde hein toen op, onder den naam van Pedro den IP1™. Tijdens zijn regentschap, den 13tlt;n Februarlj 1668 , werd de vrede met |
Spanje gesloten, nadat de oorlog sedert 1640 onafgebroken was voortgezet. Hij nam ook deel aan den Spaanschen successieoorlog, die in 1700, na den dood van Karei den II1'™, koning van Spanje, uitbarstte. Over het algemeen wordt Pedro de als een gestreng maar regtvaardig vorst geroemd, die de rijksbelangen boven alles behartigde. Hij stierf den Q110quot; December 1706, in den ouderdom van aeht-en-vijftig jaar. Zijn opvolger was Joao de V0, een zwak vorst, die slechts in naam, terwijl zijn biegt-vader Don Gaspar Aveiro met der daad regeerde. De misbruiken die daardoor ontstaan waren , poogde zijn zoon Jozef Emmanuel, die hem in 1750 opgevolgd was, te herstellen, en het gelukte dezen, door geschikte maatregelen, het rijk uit den vervallen toestand, waarin het zich bevond, op te heffen. Onder zijne regering, den Ist™ November 1755 , werd bijkans een derde gedeelte dei-hoofdstad Lissabon door eene aardbeving verwoest. In 1777 volgde zijne dochter Maria do Is'», gehuwd met haren oom Don Pedro hom op, onder wier regering het rijk wederom tot den vroegeren staat van verval terugzonk, ten gevolge daarvan dat zij geheel door den adel en de geestelijkheid beheerscht werd. Nadat zij krankzinnig geworden was, werd haar zoon Joao den lO^n February 1792 tot regent aangesteld, doch de toestand van het rijk verbeterde daardoor niet. In 1807 word Portugal door een Fransch leger onder Junot bezet; Napoleon verklaarde het huis van Braganza vervallen van den Portugeschen troon; de koninklijke familie vertrok toen naar Brazilië, en stichtte aldaar een rijk, waarvan de zetel te Rio-Janeiro gevestigd werd. Op het congres van Weenen word Brazilië met Portugal tot één rijk vereenigdj en toen koningin Maria in 1816 gestorven was, werd de regent onder den naam van Joao den Vpl»quot; koning. Deze hield zijn verblijf tot in 1821 in Brazilië, doch moest toen op verlangen dor Portugezen naar Lissabon terugkeeren. Hij benoemde dientengevolge Don Pedro tot regent van Brazilië, doch deze verklaarde zich kort daarop onafhankelijk keizer. Joao in 1826 overleden zijnde, volgde Don Pedro hem op, doch deed weinige maanden daarna afstand van den troon van Portugal, ten behoeve zijner zevenjarige dochter Donna Maria da Gloria, onder voogdij van haren oom Don Miguël. Deze deed zich zelvcn tot koning uitroepen, waardoor een langdurige binnenlandsehe oorlog ontstond, die daarmede eindigde, dat Don Miguël Portugal moest verlaten, en Maria de II'10 op den troon bevestigd werd. Zij is tweemaal gehuwd geweest: in 1834 met den hertog van Leuchtenberg, en toen deze kort daarop stierf, in 1836 met prins Ferdinand van Saksen Coburg, tegenwoordig de regent. Maria de lidquot; overleed den 15Ji;n November 1853, en werd opgevolgd door haren zoon Pedro den Vquot;1™, geboren den le^quot; September 1837. onder voogdij zijns vaders, die, tot datPedro den ouderdom van 18 jaar zal bereikt hebben, het rijk ala regent blijft besturen. BRAGHT (Tiisleman Jansz. van), den 9«'™ Jannarij 1625 te Dordrecht geboren, was de zoon eens lakenbereiders. Ilij werd in 1648 leeraar der Doopsgezinden in zijne geboortestad; als zoodanig wordt hij zeer door van Balen geprezen. Hij was een ijverig voorstander en voorvechter van het kerkgenootschap waartoe hij behoorde. Behalve een boekske , getiteld; Scho/e der zedelijke deugd, geopend voor de Christelijke jeugd, dat tien uitgaven beleefde, en andere schriften, gaf hij in 1660 te Dordrecht uit; Hel bloedig looneel,of Martelaars-spieghel der Doopsgezinden en iveer-looze Christenen, die om 'tgetuigenis van Jezus hunnen Zaligmaker geleden hebben en gedood zijn, van Christus tijd af, lot deze lijden toe. Hierdoor heeft van Braght zich zeer verdienstelijk gemaakt. Eene tweede, zeer vermeerderde uitgave kwam met,platen van J. Luyken, in 1680 te Amsterdam in het licht. Een uittreksel van den eersten druk werd in 1671 onder den titel: Merg van de historie der martelaren, door J. B. (Joost Bout) uitgegeven en driemaal, liet laatst in 1769 herdrukt. Van Braght is den 7|l|™ October 1664 te Dordrecht overleden. Eenigzins was hij ook als dichter bekend. BRAHE. (Zie Tycho-Drahe.) BRAHMA, oen der drie voorname godheden der Hindoo's. Hij wordt voor den schepper en bovolkcr der wereld gehouden, door wien ook de verdceling in vier kasten is geschied, en voorts de wetten en heilige verordeningen zijn vastgesteld. Brahma wordt voorgesteld met vier aangezigten, die naar verschillende kanten gerigt zijn, mot vier armen, en zittende op eene witte zwaan. De |
|
syinbolischo vereering van Brahma wordt voor ile oudste van alle godsdiensten gehouden. Do oorspronkelijke beteekenis van liet Saiiskrltsche woord Brahma, is het aanduiden van hidden, en in het algemeen van eene heilige verrigting, het geeft alzoo ook de openlijke vereering in tempels, van Wisehnoe, Sawa en aiulere Indische godheden te kennen. BRAHMANEN of BBAMINEN zijn de priesters der Hindoo's. Zij zijn uit het hoofd of uit de hersenen van Brahma voortgekomen, maken de edelste kaste uit, en worden als heilig be-schouwd, zoodat niemand uit eene andere kaste ben mag aanraken. Behalve dat aan hen de tempeldienst en de kennis der heilige schriften is opgedragen, zijn zij nog de raadslieden der vorsten, beslechtcrs der geschillen, en bezitten de wetenschap der geneeskrachtige planten. Tegenwoordig nog staan de Brahmanen in hooge achting, en bekleeden de voornaamste waardigheden in de rijken van zuidelijk Azië. Nogthans is het er verre af, dat dit met allen zonder onderscheid het geval zoude zijn. Velen van hen leven in armoede, en zijn daardoor gedwongen werkzaamheden te verrigten , dio niet tot de bestemming hunner kaste bchooren, ja zelfs, in de oorspronkelijke bepalingen daarvan , verboden worden. BUAHMA-POETilA , een der heilige stroomen van Indiii. De juiste plaats waar hij oorsprong neemt, is niet met zekerheid te bepalen, evenwel is het meer dan waarschijnlijk, dat hij dezelfde is als de rivier Dsang-bo-tsin, die door Thibet stroomt, en in het noorden van het Himalaya-gcbergte, niet ver van de bronnen van den Indus ontspringt. Neemt men dit aan, dan kan men den Brahma-poetra gevoegelijk in drie hoofddeelcn afscheiden: 1° het bovenste deel Dsang-bo-tsin genaamd, dat van het Westen naar het Oosten door Thibet stroomt; 2° het middelste deel, dat door Assam loopende, ccne rigting heeft van het Oosten naar het Westen; dit deel draagt onderscheidene namen, als; Brahma-poetra, Lohltlna cn Borl-Lohlt; en 3° het benedensie deel, Megna-rivier gehccten, dat, van het Noorden naar bet Zuiden door Bengalen vloeit. De Brahma-poetra verecnigt zich in de nabijheid zijner monding, met de Ganges, en stort zich uit in de golf van Bengalen. De naam Brahma-poetra bcteekent, zoon van Brahma; men hield het er voor dat bij uit den mond van Brahma voortkwam, en vereerde hem als eene mannelijke godheid, gelijk dit ook met de Ganges, die men als eene vrouwelijke godheid beschouwde, hot geval was. Op het eiland Ganga-Sngar, in de Delta der Ganges, waar deze zich met de Brahma-poetra vereenigt, vindt men eene der meest vereerde pagoden. BRAKEL (Pieier van), kapitein (bij Brand, in Het leven vnn de Ruiter, ook schout bij nacht en commandeur genoemd) hij de admiraliteit van Amsterdam , was bevelhebber der drie oorlogschepen die de rijkgeladen Smirnasche vloot geleidden, toen hij op de hoogte van Cadix op den 29sten December 1664 vóór de oorlogsverklaring door Engeland aan onzen staat, door den eom-modorc Thomas Allen , die zeven schepen onder zijn bevel had, onvoorziens werd aangevallen. Van Brakel liep hem bij het in het gezigt krijgen te gemoet en deed hem de gewone eerbewijzen, die door den Engelschen commodore, zoodra van Brakel hem op zijde was gekomen, met de volle laag uit zijn schip beantwoord werden. Hierop ontstond een scherp gevecht, waarbij van Brakel sneuvelde; de overige kapiteinen, ook die der koopvaarders, gedroegen zich bij uitnemendheid dapper; slechts drie schepen vielen den vijand in handen , de overigen ontkwamen met de oorlogschepen in de baai van Cadix. BRAKEL (Joiian van), schout bij nacht bij de admiraliteit van de Maze, werd te Rotterdam In 1618 geboren. Van jongs af werd hij bij de zeedienst opgeleid; wij zien hem aan mecstallebelangrljke zeeslagen van de laatste helft der XVIIlt;le eeuw deelnemen, en wel eerst als kapitein of commandeur van een brander, later als bevelhebber van een oorlogschip. Het is vooral als commandeur iler branders, dat hij in den beroemden vierdaagschcn zeeslag (11 —14 Junlj 1666) door zijne dapperheid uitmuntte, ter belooning waarvan men hem het bevel over een oorlogschip opdroeg. Uat hij deze belooning op prijs stelde, bewees zijn gehouden gedrag bij de verovering van het fort Sheerncss op den 20squot;!n Junlj 1667, waar hij met de kapiteins Eland du Bols en Pieier Magnussen meesterlijk de landing dekte der mariniers en soldaten, die onder bevel van den kolonel Dolman zich van dat fort meester maakten. |
Op den 22stl!n derzelfde maand voerde hij het stoute bedrijf uit. dat zijn naam onsterfelijk maakt, en waardoor alleen de togt 0]i de rivier van llochester zulke heerlijke uitkomsten heeft opgeleverd. Aan van Brakel viel de eer te beurt, van de Royal Charles en de Unity, belden veroverde schepen, naar het vaderland te geleiden , om daar tot getuigen te strekken, dat de verbranding der weerlooze koopvaarders In het Vlie heerlijk gewroken was. De Algemeene Staten, die In van Brakel een' der voornaamston bewerkers van het welgelukken van dezen aanslag zagen, beloonden hem waardiglijk. Hij werd met eene gouden medaille en keten ter waarde van /1^00 beschonken; aan hem en zijn volk werd boven de waarde van het door hem genomen schip nog/ 12,0ÜU gegeven; eindelijk nog werd hij door de admiraliteit van de Maze tot bevelhebber van een der zwaarste schepen aangesteld. Aan roekeloosheid grenzende was zijne dapperheid, toen hij in den slag bij Solebay op den Junlj 1672 met zijn 60er den admiraal der Blaauwe vlag , Montagu graaf van Sandwich , wiens schip 100 stukken en 800 man voerde, durfde aantasten, en het gevecht anderhalf üür gaande hield, met dat gevolg, dat de Brit zich zoude hebben overgegeven Indien zijn partij eene vlag had gevoerd; eindelijk gelukte het de Royal James van van Brakel los te geraken, maar met het ongelukkig gevolg, dat mulat een brander er den brand in had gebragt, hij eenige oogenblik-ken daarna zonk. De Groot Hollandia had door dat ongelijke gevecht zoo geleden, dat zij uit de vloot naar Zeeland gesleept werd, waar zij ter naauwernood Veere bereikte. Van Brakel zeil was gewond en had onder zijne equipage, die uit 300 man bestond, ruim twee derde zoo dooden als gekwetsten. Ook de dappere Montagu liet met zijn zoon In dat gevecht het leven: beiden verdronken toen zij zich van het zinkende schip trachtten te redden. Naauwclijks was van Brakel binnen gaats , of niettegenstaande hij gekwetst was, zag men hem te lande aan het hoofd van zijn scheepsvolk, ten getale van 150 man, naar een der meest bedreigde posten trekken, waar hij belangrijke diensten verrigtte. Het volgende jaar vinden wij hem als kapitein van een schip van 84 stukken, de Voorzlgtigheld, maar niet tijdig genoeg om deel te nemen aan den slag tegen de vereenigde Eransche en Engelsche vloot, op den 7lt;l,!n Junlj op de hoogte van het Schoone-veld geleverd, maar wel aan dien, welke zeven dagen daarna tegen dezelfde vloot plaats vond , waarin bij de Ruiter trouw bijstond , toen deze in een hevig gevecht geraakt was met het eskader, gevoerd door prins Robert; van Brakel gaf ook daar weder blijken van zijn onbeteugelden moed en dapperheid; ook bij het gevecht dat op den 21slequot; Augustus van datzelfde jaar op de hoogte van Kijkduin plaats greep, hield hij zijnen verkregen roem mannelijk staande; ook nu moest zijn schip door de in het gevecht bekomen schade uit de vloot opgezonden worden. In 1684 tot schout bij nacht bij dezeli'de admiraliteit aangesteld, deed hij in 1687 een togt met 4 schepen naar de Mlddel-landschezee, ter beteugeling der Algerijnsche zeeroovers, waarin hij vrij gelukkig slaagde. Zijn eskader maakte een gedeelte uit der vloot, die in het volgende jaar prins Willem den Hl11'quot; naar Engeland overvoerde. Inhetjaarl690bij den slag vanBevesler, op den 10(,l!n Jullj dooide vereenigde Hollandsche en Engelsche vlooten tegen de Fran-schen geleverd, en waarin onze bondgenooten zich zoo schandelijk gedroegen, verloor van Brakel, op zijn schip de Veluwe dapper strijdende, door een kanonskogel het leven. Zijn kapitein Matthias de la Cave wist echter het schip met zooveel beleid te besturen, dat niemand het sneuvelen van den bevelhebber bemerkte. Het lijk van dien dapperen held werd te Rotterdam in de Groote of St. Laurens kerk op eene plegtlge wijze ter aarde besteld, en twee jaren later, in 1692, met toestemming van koning Willem van een praalgraf voorzien. Vergelijk de geschiedschrijvers van dien tijd, en Mr. J. C. de Jonge, Geschiedenis van hel Nederlandsche zeewezen, 2C 3C en 41' deel. BRAKEN. Het ontlasten der maag van haren inhoud, door den slokdarmen den mond. Walging, speekselvloed, vermeerderde uitwaseming, koud zweet, bleeke gelaatskleur, een gevoel van zwakte, en eene versnelde pols gaan vooraf. De buikspieren cn het middelrif trekken zich sterk te zamen cn nu werpt de maag, die |
Ifil
|
zelve hierbij werkzaam is, haren inhoud uit; eerst spijzen en dranken, in ondersehoiden toestand van vertering , al naarmate van den tijd die er na het gebruik is verloopen, hunne meerdere of mindere verteorbaftrheid en den min of meer gezonden toestand der maag. Vervolgens komt er slijm uit de maag en uit den slokdarm, eindelijk gal, die uit den twaall'vingerigeu darm in do maag is overgegaan. Door do versterkte uitademing, die bij liet braken plaats grijpt, wordt er ook slijm uit de luehtpijpen, de longen en den nens uitgedreven. In ziekten zijn er ook andere stoffen die door braking worden uitgeworpen: als bloed bij do bloedbraking, drekstoffen bij darmkronkel (miserere), in koortsen soms levende wormen. In andere ziekten eigenaardige schimmelplantjes (z\a Sarcine), bij de cholera eene waterachtige stof, waarin vele afgestooten stukjes vau het plaaster-epiteüum dei-maag en ingewanden. In gewone gevallen keert het welzijn spoedig terug en de vermoeidheid wordt door slaap gevolgd, maar soms is de prikkelbaarheid zoo verhoogd geworden dat de maag nog eenigen tijd alles uitwerpt, on in ziekten, vooral bij de cholera, kan deze verhoogde gevoeligheid aanhoudend zijn. Zuigelingen braken zonder moeite en bij hen is dat verschijnsel, even als bij vele dieren, normaal. Hot in te groote hoeveelheid go-nomen zog, of ander voedsel wordt doorzuigelingen in golven, zonder moeite of inspanning, en zonder dat do gozoudlieid er bij lijdt uitgeworpen. Zelfs zegt het oude spreekwoord, dat de bakers gedurig in don mond hebben: „Kinderen die spijen, gedijen.quot; De anatomie leert ons dan ook, dat de maag van zuigelingen een anderen vorm heeft dan die van volwassenen. Bij volwassenen gaat de slokdarm omtrent in het midden in de maag over, en de maag vormt aan do linkerzijde een grooten blinden zak, welks weerstand bij het braken overwonnen moet worden, terwijl de slokdarm bij zuigelingen bijna zonder bogt in het linkergedeelte der maag overgaat. (Zie de figuren 50 en 51 van het werk van prof. Donders cn Dr. linuduin, Handleiding tol de Naluurk. van den gezonden mensch, D. II, Utrecht cn Amsterdam 1853 8», bl. 278 en bl. 280.) Bij vele verscheurende dieren is het braken een pby-siologiseh verschijnsel, of duidelijker gesproken , zij werpen onverteerbare doelen, die zij met hunne prooi hebben ingczwolgen, door den bek of muil uit. Zoo bijv. bij de roofvogels, die dc wol van de dieren, die zij verslonden hebben, later uitspuwen. Braken ontstaat uit verschillende oorzaken. Door overprikkeling van de maag bijv. door overvulling, en zoo kunnen enkele personen door het inslikken van lucht willekeurig de braking opwekken, waardoor sommige waarnemers in staat zijn gesteld, om de meerdere of mindere verteerbaarheid der spijzen, en de veranderingen die zij in do maag ondergaan, te loeren kennen. Ontsteking in de maag door vergiften kan ook braking veroorzaken, cn bij vele vergiftigingen is braken een standvastig verschijnsel. Braakmiddelen tot dit oogmerk gebruikt, zijn in hunne werking ondersehoiden, zoo als op hot artikel Braak middelen nagelezen kan worden. Ook ontsteking uit andere oorzaken ontstaan, zweren in de maag, ontaarding door knooslgezwcl, kanker of sponsgezwel, geven zeer dikwijls aanleiding tot herhaald cn aanhoudend braken. Vooral wanneer de laatstgenoemde ontaardin-geu zich digt bij eene der natuurlijke openingen der maag bevinden. Zoo zij op andere plaatsen der maag bestaan, braken de lijders dikwijls niet, en men heeft niet zelden in den blinden zak of in dc groote kromte der maag gezien, dat het slijmvlies over eene groote oppervlakte door kanker of sponsgezwel verwoest was, zonder dat men bij het leven braken waargenomen had. Prikkel die van de zenuwen, ook van die van verwijderde deelen uitgaat en op de maag voortgeplant wordt, is eeno veelvuldige oorzaak van braken, en zoo ontstaat dit verschijnsel ook bij ziekten m andere deelen, vooral bij ziekten der hersenen. Een aanhoudend braken van alles wat in dc maag is gekomen, zonder dat de tong of andere verschijnselen een ziekelijken toestand der nieren of dor ingewanden aantoonen, is dikwijls , vooral bij zeer jonge kinderen, een toeken vau ernstige aandoening der hersenen. Een schok , die het gcbecle zenuwstelsel treft, kan ook tot braken aanleiding geven, cn zoo ontstaat het bij sommige personen door schrik, angst cn neerbuigende gemoedsaandoeningen, terwijl zelfs een sterke onaangename reuk bij prikkelbare voorwerpen, vooral bij vrouwen, braken opwekken kan. Vroeger meende men, dat de onmiddellijke oorzaak van het II. |
' braken alleen in de maag was gelegen. Later hebben Baylc cn na hein Magendie, door zeer wreede prool'nomingen op levende dieren willen aantoonen, dat de maag hierbij geheel lijdelijk was en dat het braken door de persing ontstond, die dc maag door lie zanientrekkingen van do buikspieren en van het middelrif ondervond. Béclard en Hüilgi. hebben in onze dagen bewezen, dat de zanientrekkingen der maag hierbij werkzaam zijn, en dat zoowel deze voor zich, als de zanientrekkingen van de buikspieren en in hot middelrif, de braking tot stand kunnen brengen. (Zie Budge, Die Lehre vom Erbrechen, Bonn 1840 80.) De behandeling van de braking rigt zich naar dc oorzaken. Bij maagprikkel kunnen koud water, stukjes ijs, koolzunrhoudeude dranken, schuimend bier, sodawater, bruispocder, champagnewijn, scltser-watcr met citroensap , naar omstandigheden worden aangewend. De geiiecsheer bedient zich soms van opium of andere verdoo-vende middelen. Koude omslagen , mosterdpappen of zuurdegen uitwendig gebruikt, zijn in soinniigc gevallen aan te bevelen. Het overige behoort meer tot do eigenlijk geneeskundige behandeling. Nog boude men onder dc aandacht, dat braken, wanneer het, nadat dc maag haren inhoud heeft uitgeworpen , aanhoudt bij volwassenen , en er geen andere duidelijk sprekende oorzaak kau worden gevonden, een zeer sterk vermoeden voor eene beklemde breuk geven moet. BUAKKNIiUHG (Kiciiakd), in 1005 te Haarlem geboren cn den 28stl-'quot; December 1702 overleden, was , zoo niet een leerling, althans een gelukkig navolger van Adriaan van Ostade en schilderde in diens stijl, boereu- en burgcr-gczelsehappen, markten en dergelijke voorstellingen. Zij zijn geestig van zamenstelling, vol uitdrukking, warm van koloriet en bevallig van manier; do teeke-ning is minder verdienstelijk; ook gelijken de figuren in zijne schilderijen teveel op elkander. Ecu „St. Nicolaas-feestquot; van dezen meester, gold op de verkooping van Brentano, ƒ 225; op die van den baron do Beebr en G. J. van Leeuwen, het „binnenvertrek vaneen boerenlierbergquot;, ƒ 501 enz. Hij stoffeerde ook wol do schilderijen van Ph. de Koning en van anderen. In do verzameling van den graaf van Pembroke , vindt men eene groote schilderij van hem,in den smaak van Adriaan van Ostade; in het museum Boijmans, „een binnenhuisquot; enz. BUAMAH (JosKiMi), beroemd werktuigkundige, geboren te Stainborough in 1749; overleden te Londen in 1814. Nog jong zijnde gaf hij reeds blijken van zijn aanleg tot de beoefening der werkluigkundc; niettemin wcnschte zijn vader hem tot landbouwer, hetgeen hij zelf was, op te leiden ; doch, door een of ander ongeval, daartoe ongesehikt geworden zijnde, werd hij bij een schrijnwerker in de leer gedaan. Hij begaf zich vervolgens naar Londen, alwaar hij in 1783 brevet verkreeg, voor eene door hem uitgevondeno kraan, waardoor de hoeveelheid iiitvlocijend vocht vermeerderd wordt; deze kraan wordt nog heden zeer algemeon toegepast. Hot volgend jaar vervaardigde hij eene soort van veiligheidssloten, die, niettegenstaande de latere uitvindingen , steeds onder do meest geschikte gerekend worden, en waarvan dc gehcele inrigting het fijn vernuft van den ontwerper als het ware aantoont. Hij bragt belangrijke verbeteringen toe aan dc pompen cn vooral aan de brandspuiten; doch zijne voornaamste uitvinding, waardoor zijn naam eene algemeeno vermaardheid verkreeg, is voorzeker die, waardoor hij het door Pascal ontdekt beginsel, betreffende hut voortplanten der drukking door vochten , voor werkdadige toepassing vatbaar maakte. Deze uitvinding dag-teckent van 1796; men vergelijke dienaangaande het artikel Hydraulische pers, alwaar dc zoogenaamde ring van Bramah beschreven wordt. In 1806 ontwierp hij een werktuig, bestemd tot bet drukken van bank-billetten , waarvan hem de vervaardiging door het bestuur der Londcnsche bank opgedragen werd : de inrigting, die bij het in werking stellen zeer goed werd bevonden, is van dien aard, dat zij de werkzaamheden aanmerkelijk bespoedigt, cn in staatstelt het personeel der werklieden meteen zeer groot getal te verminderen. In 1812 deed hij het voorstel, om onder do voornaamste straten van Londen waterlci-buizcn tc loggen, geschikt om er pompen op te stellen, die, ingeval van brand, op elk punt het vocht tot de gevorderde hoogte zouden kunnen opvoeren, waarvoor de brandspuiten dikwijls onvoldoende bevonden werden. Zijn kort daarna gevolgde dood was oorzaak, dat dit plan niet ten uitvoer is gebragt. Het verdient opmerking, 21 |
1 02
|
dut liet Brainah, bij zijne liouye tlieoretisehe kennis, niet aan geschiktheid om zijne uitvindingen ten uitvoer te brengen ontbrak. Aan het hoofd staande van uitgebreide werkinrigtiugen, deed hij de stukken onder zijn oog vervaardigen, en ontzag zich niet om zeil', waar hij het noudig dacht, du gereedschappen in handen te nomen, en de werklieden voor te gaan. Kr bestaan twee geschriften van hem, ah: Dissertation on the construction of the locks, 1790; en A letter to the right honorable sir James Eyre, lord chief-justice, on the subject of the cause lioulton a?ul Watt, versus Hornbloioer and Muterli/, 17U7. Men vergelijke verder; Dr. Brown, Life of Bramah in the New Monthly Magazine, April 1844: en Stuart, Anecdotes of Steam-engine, pages 400—404. BKAMANTK VAN UBBINO. Deze, onder dien naam bo-kendc, beroemde bouwmeester en schilder, eigenlijk Donalo Lazzari geheeten, werd in 1444 te Monte Asdrualdo, bij Urbino , geboren en door zijn vader tot schilder opgeleid. Hij oefende zich naar de werken van Bartolommco Corradini, doch vond spoedig meer behagen in de bouw- cn doorzigtkundo, waarin hij Sciro Scirri tot leermeester had. Na reeds proeven van bekwaamheid gegeven te hebben, verliet hij in zijn 20sl0 jaar zijn vaderland, bezocht eerst Hoinagna, waar hij kerken en paleizen bouwde, vervolgens Lombardijo en woonde van 1476—99 te Milaan, waar hij zoowel door Giov. Galcazzo Sforza, als door Ltido'vieo il Moro begunstigd werd. Het is niet zeker, of hij gedurende dien tijd ook de domkerken te Fuligno en toFaenza, do Madonna del Monte bij Cesciia en andere kerken gebouwd heeft; zekerder weet mon, dat hij gedeeltelijk in 148B te Bergamo vole fresco's schilderde. Zijne overige fresco's te Milaan, 1'avia en elders zijn niet mot zekerheid aan te wijzen, bedorven of vergaan. In de oorstgonoemdo plaats had hij twee leerlingen, Nolfo en Bartolommco Suardi, de eerste hooft naar zijne teekoningon , onder andoren in de St. Satiro geschilderd, beiden haddon den bijnaam ISramantino. In 1483 droog de kardinaal Ascania Sforza, bisschop van 1'avia, hem op, om met üolccbuano, don dom aldaar te bouwen. De grondslagen werden naar zijne tockening gelegd, doeh dozen, door Cristoforo Ilucehi gewijzigd, die don bouw verder leidde. ïe Milaan bouwde hij de kerk St. Maria presso St. Satiro, hot koor dor St. Maria della Grazie en voel andere gebouwen, en begaf zich vervolgens naar Rome. Do kardinaal Olivier ('arnff;i droeg hom op, om hot koor van hot klooster dor Fratri del la Pacc te houwen, waarna pans Alexander do hem het pauselijk wapen boven do hoofddeur van het, Latoraan al l'resco deed schilderen, en hom vervolgens als onder-bouwmees-tor in zijne dienst nam. In dion tijd toekende hij ook de voor-naamste antieke gebouwen, zoo Ie Rome en hare omstreken, als te Napels af, welke in zijn eerst in 1756 ontdekt en daarna nitgo-■:oveu handschrift voorkomen. Zijn vurige geest vond echter meer bevrediging, toen paus Julius do H1'quot; hem opdroeg, om do paus-selijko tuinen in hot Belvedere, door twee prachtige gangen, met zijn paleis te verbinden, en daarna, om de St. Pieterskerk le bouwen. Hij vervaardigde daarvoor cone menigte teekoningon, waarvan die, welke op de medailles voorkomt, die Jnlins de II1'0 en Leo de X110 lieten slaan, do schoonste is. Do kerk is daarop in don vorm van een Grieksch kruis verbeeld, in welks midden zich, hoven het graf van den H. Petrus , een groote koepel tus-schentwee klokketorons verheft. Hoe vaardig het ook voortgezet werd, stierf hij te vroeg (den 1 Id-n Maart 1514) om het prachtwerk, waarvan den IS^quot; April 1506 de eerste steen gelegd was, te voleinden. Ook werd zijn plan door de volgende bouwmeesters zóó veranderd, dat men kan zeggen dat alleen de vier bogen, welke den koepel dragen, hot werk van Bramante zijn. Daarenboven bouwde hij te Kome verscheidene paleizen, waaronder dat der Cansellaria, hot paleis Giraud (thans Torlonia), waaraan het tegenwoordige smaaklooze portaal in de vorige eeuw gebouwd werd, doch waarvan het oorspronkelijk ontwerp in het werk van 1'olda on Ferraria „Nuovi disegni dcll' architettura epiante de jialazzi di Romaquot; voorkomt. Voorts do door hom begonnen en door Raphael voltooide loges, om den hof van don H. Damasus en moor andere gehouwen. Al zijne werken te Rome behooren tot de schoonste gedenkstukken dor nieuwere bouwkunst. Zij dragen do bewijzen van zijne studie naar de antieken, evenwel niet van slaafsche navolging, munten uit door bcvallighoid en verfijnden smaak, doeh .hebben minder energie in den vorm tier bijzonderheden, dan do gehouwen der XV''quot; eeuw, in wier stijl Bramante to Milaan bouwde, om te Rome do grondslagen van oen nieuwen bouwstijl te vormen. Hij was de vriend van Raphael, wien hij vele regelen dor bouwkunde leerdo cn die hom in zijne „school van Athenequot; voorstelde. Bramante word mot groote staatsie, in do ondoraardscho gewelven van St. Pietor, in do grotta Vatieana, begraven. Men schrijft aan hem ook do zeldzame etsplaat toe, welke „Bramanti architotti opusquot; geteekend is en oene „perspectief met zuilenquot; voorstelt. |
BRAMEU (Lkonakd), in 1596 te Delft geboren, vertrok op achtionjarigen leeftijd naar Frankrijk en Italië, om er de reeds in de schilderkunst gelegde grondslagen verder to ontwikkelen. Hij vond op die reis aanmoediging en ondersteuning bij grooten en aanzienlijken, daar hij zoor gelukkig was in het nabootsen van vazen in allerlei stof, en zich in het historie-schilderen niet minder, als in het schilderen van ondoraardscho door fakkels verlichte holen en gewelven, maanlichten, branden enz., onderscheidde. Hij toekende naauwkourig, had oen fraai koloriet en een geestig ponscol. In het vaderland toruggokoerd, vond hij evenzeer ondersteuning, onder andoren van Prins Frederik Hendrik en van Graaf Maurits van Nassau. De werken van zijn' beroemden landgenoot Rembrandt, schijnen invloed op zijne historic- en genre-stukken gehad te hebben; in do galerij Kstorbazy te Weenen, vindt men eeno dergelijke schilderij, „een zoeker naar verborgen schattenquot; voorstellende, dat als oen krachtig stak beschreven wordt. Het museum te Amsterdam bevat „het portret van don drossaard P.C. Hooftquot;; hot museum Boijmans, „de afneming van hot kruisquot; en „een bejaard man in een boek lezendequot; van hem. Zijne schetsen, doorgaans ruw en oppervlakkig, komen voel voor; zoo bezit A. Ikon te Breinen, 72 mot krijt geestig getoekendo schotsen, onder den titel: „hot loven en bedrijf van den vermaarden Thijl Uilenspiegel, door L. Bramer ge-inventeerd 1656.quot; Op do verkooping van den graaf von Fries, worden twee zinnebeeldige ordonnantiën van zijne hand voor ƒ 12.25 verkocht. BRAMRA, heet de ra, dio aan de bramsteng gohesohon wordt. BRAMZEIL, een van vlaamsch linnen vervaardigd zeil, dat aan de bramra aangeslagen en op do marsera uitgespannen wordt. Het tuig bestaat in schooien, om hot zeil op de marszeils-ra uit te halen; boehjns, om, als hot zeil bijstaat, den windvang te vermeerdoren ; geitouwen, om bij hot borgen van het zeil de schoothoorns, zijnde oogen gevormd door het onderlijk en de staande lijken (touwen waarin het zeil gevat is) , naar het midden van de bramra, langs den achterkant van hot zeil, opto halen; en buikgordings, om, insgelijks hij het bergen van hot zeil, hot midden van het onderlijk op te halen, doch dit langs den voorkant van hot zoil. Het tuig, dat bij de andere zeilen opgestoken wordt, is hier slechts ingeknevold, om het gemakkelijk los te kunnen maken, ton einde het, bij het afnemen dor bramra's, boven te houden. BRAMZEILS-KOKLTE, gebruikelijke benaming aan boord der schepen , om do kracht van den wind aan te duiden, waarbij men nog de bramzeilen voeren kan. De snelheid van don luchtstroom bedraagt, in dat geval, 1,789 tot 2,234 ned. el; en do druk op do vlerk, palm: 0,00386 tot 0,006 nod. pond. De getalwaarden zijn door Sineaton gegeven, zonder vermelding echter van do wijze waarop zij verkregen zijn. Zeer waarschijnlijk is de druk uit de snolheid berekend, of omgekeerd ; daar het blijkt, wanneer men de bovenstaande opgaven on die voor andere winden onderling vergelijkt, dat do drukklngon nagenoeg evenredig zijn mot de vierkanten dor bijbehooronde snelheden, en overeenkomen mot dc gewigton dor luchikolommen, wier hoogten het dubbel zijn van do bij do snelheden bohoorende valhoogten, hetgeen , bij de door Borda genomone proeven, niet hot geval is. De door Smcaton voor de winden opgegoveno getalwaarden verdienen weinig vertrouwen. Mon vergelijke voor de onderscheidene winden, ton aanzien van de daarvoor gebruikelijke benamingen, hunner snelheden en dor door hen uitgeoefende drttkkingen: Beginselen der werktuigkunde enz. door den kol. ingenieur J. P. Delprat. BRANCA, Italiaansch werktuigkundige der XVII11» eeuw. Aangaande zijn levensloop is ons weinig bekend, doch hij is der vermelding waardig, uithoofde zijner tot ons overgebragte wcr- |
BK A
IGM
|
ken, waaronder een, getiteld la Machine, dat in 1629 te Rome verscheen, eene zeer voorname plaats bekleedt. Het is in drie hoeken afgedeeld, van welke het eerste over werktuigen in het algemeen handelt; het tweede de werktuigen bevat, bestemd tot het opbrengen van vochten ; en eindelijk het derde, de beschrijving van een twintigtal machines inhoudt, wanrblj de druk des damp-krings als beweegkracht wordt aangewend. In het eerste boek treft men eene der oudste toepassingen van den stoom aan. Mij laat daar, de in den ketel A (zie de figuur) gevorm-den stoom uit eene mitC vloci-jen, en tegen de borden van een slagrad I) botsen, dat, aldus eene draaijende beweging verkrijgende, eene kruk K met daaraan verbondene drijfstang in beweging brengt, die men eenigen arbeid kan doen verrigten. De ketel met koud water is in het komfoor 15 geplaatst; en de kraan F wordt niet geopend, voordat do stoom eene zekere spanning verkregen heeft. Ofschoon de wijze van toepassing ook hoogst onvolkomen zij, verdient Branca niettemin in de geschiedenis der stoomwerktuigkunde genoemd te worden, daar de machines van de Caus en Worcester voor de zijne moesten onderdoen, en het tot op het einde der XVII(le eeuw duurde, alvorens Papin op het gelukkige denkbeeld kwam, om den stoom tegen een zuiger te doen drukken. Behalve nog andere werken, bezitten wij van Branca ook brieven, waaruit blijkt, dat hij met de voornaamste geleerden van zijn tijd in betrekking en bij hen in hooge achting stond. BRANCAS-VILLENEUVE (Andké Fuan^ois dk) , natuur-eu sterrekundige, geboren in het graafschap Venaissin, op het eind der XVII^e eeuw, overleden den llden April 1748. Hij was abt van Aulnay, en heeft ons eenige werken over onderscheidene onderwerpen achtergelaten, waarvan de volgende de voornaamste zijn : Lettres sur la Cosmographie ou le systcme de Coperm'c rtfuté, 1731; hetzelfde werk is in 1747 herdrukt onder den titel: Systcme de. cosmographie et de physique générale. De Fransche sterrekundige Lalande zegt van dit werk: „Uauteur entreprend d'y étabiir, quele mouvement des planctes se fait dans des esphees d'épicycloïdes, il n'y aquedes réne/ies,quot; Voorts: Lecons élémentair es d'astronomie ^ 1746; Explication dujiux et du reflux, 1749; Ephémérides cosmographi-ques, 1750; Mémoires sur les os fossiles, 1756; en eindelijk, Uistoire 'de la police du royaume de Gala (1754), dat oorspronkelijk in het Italiaansch geschreven, in het Engelsch vertaald, en daaruit door Brancas in het Fransch is overgebragt. BUANl). Aldus noemt men eene zeer algemeene, door den landbouwer niet weinig gevreesde ziekte , welke de voortplantings-werktuigen, bloembekleedselen en de daaraan 't naast grenzende deelen der meest verschillende gewassen aandoet, en, den hoogsten trap harer ontwikkeling bereikt hebbende, niet zelden eene alge-heele vernietiging van het planten-weefael veroorzaakt. Binnen de ziekelijk aangedane organen ontwikkelt zich namelijk eene ^elal zwartachtige, poederige massa, welke, hoe langs hoe meer naai den omtrek zich uitbreidende, eindelijk aan de oppervlakte te n ooi schijn treedt en gewoonlijk slechts weinig van de vernietigde bloemdeelen achterlaat. Naar den vorm, de grootte en de cur dei dit poeder daarstellende kiemkorrels of sporen , deels oo naar haar voorkomen, op verschillende bloemdeelen , heeft men eenige soorten van brand onderscheiden. e soort welke 't meest voorkomt, is de brand in 'tkoorn, ie ooi twee verschillende soorten van zwammen wordt te weeg tfe jragt, Uredo Carbo D. C. en üredo Caries D. C. geheeten. e eeiste, welke de meeste in 't wild groeijende grassen en de raansoo'ten, met uitzondering der rogge, aandoet, en niet alleen '/w rn.( ' maai'ook zÜne omhulsels vernietigt, bestaat uit eene v-gt;i0Cne' 8tof-fijnc massa, die zeer gemakkelijk afgeeft en nomi 1G^m' en- ZeCr klcinc» ronde, ongesteelde, halfdoorschij-j ? !UJS,'GS (sPorenj is zaamgesteld. Gewoonlijk vindt men ooi e gansche aar of pluim aangedaan ; zelden blijft daarvan een gedeelte vrij ; en daar zij zich dikwerf over gansche koorn-velden uitbreidt, zoo wordt niet zelden een groot gedeelte van den oogst op die wijze vernietigd. Nogtans bestaat er geene vrees, dat het van do overgeblevene korrels vervaardigde meel daardoor verontreinigd worde, omdat de gansche zwam meestentijds reeds voor den oogst is weggestoven. |
De tweede soort (Uredo Caries), welke uitsluitend in 't vruchtbeginsel der verschillende soorten van tarwe wordt aangetroffen, ontwikkelt zich, reeds even als de vorige, terwijl de aren nog in de bladscheeden verholen liggen ; komt evenwel, als zij haar volkomen wasdom bereikt heeft, niet uit de korrels te voorschijn, maar blijft daarin als eene zwart-bruine, in den beginne vochtige en smerige, later echter drooge, poederachtige, kwalijk riekende massa besloten. Ook dit poeder is uit uiterst fijne rondo blaasjes (sporen) zamengesteld. Deze laatste soort van brand is veel schadelijker dan de eerste, en wel, omdat zij niet wegstuift, en dus aanleiding geeft dat de zieke met de gezonde korrels worden ingezameld , en 't meel zoo doende verontreinigd en voor de gezondheid schadelijk wordt. Het is moeijelijk op te geven, hoe deze ziekte van het koorn ontstaat. Door vele schrijvers vindt men gemeld, dat een vochtige dampkring, aanhoudende regen tijdens de ontwikkeling van de bloemdeelen, een natte grond, gebrek aan luchttrekking en licht enz., tot hare oorzaken behooren en zij dus ook hoofdzakelijk in regenachtige jaren en op dieper gelegene plaatsen zal voorkomen. Hoewel deze stelling nu wel niet geheel te verwerpen is, zoo is het evenwel niet twijfelachtig, dat de ontwikkeling van den brand in 'tkoorn, onder alle omstandigheden en opiederen grond kan plaatshebhen. Hoogst waarschijnlijk is het, dat genoemde ziekte voornamelijk door besmetting ontstaat, vooral indien men bedenkt, dat eene enkele kiemkorrel genoegzaam is, om eene graankorrel aan te steken, en er honderdo gelegenheden bestaan, waardoor zoodanige .sporen van de eene plaats naar de andere kunnen worden overgebragt. Indien men aanneemt, dat de kiemkorrel reeds in het plantje dringt, tijdens hare ontkieming, en zich dan eerst begint te vermenigvuldigen, wanneer de bloemdeelen geboren worden, komt men gemakkelijk tot de oplossing van de anders moeijelijk te beantwoorden vraag, hoe het komt dat deze laatsten, reeds terwijl zij nog in do bloemscheeden diep verholen liggen, de duidelijke sporen hunner toekomstige vernietiging laten waarnomen. In hoe verre do aanbevolone wasschingen , van het ter uitzaaijing bestemde graan, met kalkloog of oplossingen van koper- en ijzerzouten,.werkelijk tot het verhoeden dezer ziekte kunnen bijdragen, valt moeijelijk te beslissen. O. BRANDBAARHEID, is die eigenschap van enkelvoudige en zamengestelde, van onbewerktuigde en bewerktuigde ligchamen, om zich met eene, de verbranding onderhoudende, enkelvoudige stof, voornamelijk de zuurstof en het chloor, onder het verschijnsel van vuur, te vereenigen tot eene of meer nieuwe verbindingen ; zoo b. v. zijn kool, phosphorus, papier, hout en derg. brandbaar in zuurstof en haar bevattende dampkringslucht; antimonium en goud in chloorgas enz. BRANDBARE LUCHT. (Zie Waterstofgas.) BRANDEN. Zoowel het gloeijend ijzer, als onderscheiden middelen , die, op do doelen van het ligchaam aangebragt, door hunne chemische werking de lovende weefsels verwoesten en dus hetzelfde als hot gloeijend ijzer vermogen, worden niet zelden door de chirurgijns aangewend. Hot gloeijend ijzer noemt men cauterium actuate, de chemische middelen die tot dit oogmerk gebezigd worden, cauteria potentialia. Ook brandt men met moxa's (zie A/oxa). Het brandijzer heeft een houten handvat en een stalen lommer, aan welks einde een stalen kop vau onderscheitien gedaante, al naar het doel dat men beoogt en het deel waarop het aangewend wordey moet, is bevestigd. Do kop wordt vóór het gebruik op een vuur van houtskool witgloeijend gemaakt. Het wordtbfeven aangehouden, om eene oppervlakkige brandkorst te maken, bf zoolang op het dool gedrukt, totdat er eene dieper gaande korst ontstaat. De korsten worden later afgostooten, waarna men eene min of meer diepe etterende wonde heeft, die men korter of langer openhoudt. Over de cauteria potentialia, zie Brandmiddelen. Hot gloeijend ijzer is reeds vóór Hippocrates gebruikten Hippocrates zelfheeft er zich van bediend. Vooral in de chirurgie der Arabieren werd het veelvuldig aangewend. Later |
104
|
is liet gebruik van dit middel meer beperkt, ofschoon hot toch nog altijd tot du meest werk/nme hulpmiddelen gerekend wordt. Het dient tot bloedstelpen, tot verwoesting van sommige gezwellen en voortbrengselen van ziekelijken groei, tot krachtige afleiding bij diepzittende ontstokingen, zoo als die der gewrichten, tot uitbranden van vergiftige wonden , of die door een dollen hond zijn gebeten enz. BRANDENBURG, voornaamste provincie der Pruisische monarchie, heeft eene oppervlakte van 750 vierk. mijlen, en l'/i tnillioen inwoners. Wordt begrensd ten Noorden , door Meelden-burg, Pommeren cn West-Pruisen; ten Oosten, door Posen en Silczië; ten Zuiden, door Silezic en Pruisisch Saksen; en ten Westen , door Anhalt-Dcssnu en Hanover. Wordt door vele grootere en kleinere rivieren bespoeld, waarvan de voornaamste zijn: de Oder, do Rijn. de Elbe, do Havel, de Spree, de Dosse enz.; on is met verscheidene kanalen doorsneden. Het land is over het algemeen vlak en zandig, nogtans op sommige plaatsen vruchtbaar; ook vindt men er bossehen en vele heiden. De middelen van bestaan zijn voornamelijk: landbouw, veeteelt, vis-scherij, veenderij, fabrieken inccstiil in de groote steden, en eindelijk, wordt er ook aluin gevonden. Brandenburg is het stamland van Pruisen; het bevat van het voormalig markgraafschap cn keurvorstendom van dien naam: de Mittelmark, Uckermark, Priegnitz en het grootste deel der Neumark. De voornaamste steden zijn: Berlijn aan de Spree, tevens de hoofdplaats van het koningrijk cn de residentie van den vorst; Potsdam aan de Havel, alwaar onder anderen het vorstelijk lustslot Sans-Souci gevonden wordt; Brandenburg, het oude Brennaborg, insgelijks aan de Havel; Frankfort aan de Oder; Charlottenburg aan de Spree; Prenzlttu; Koningsberg; Spandau enz. Omstreeks het begin der christelijke jaartelling werden deze streken door de Sneven bewoond; daarvan hadden de Somnonen de Mittelmark, cn do Longobarden de Altmark in bezit. Niet onwaarschijnlijk is het dat Brennaborg, van Brennus, zijnde de naam van verscheidene aanvoerders der Semnonen, moet afgeleid worden. De Longobarden trokken van daar naar Italië, terwijl hunne verlatene woonplaats door de Wenden of Sclavische volken ingenomen werd. Zij voerden een hevigen krijg met de Franschen en Saksers, en geraakten in 789 onder de heerschappij van Karei den Grooten. Zij maakten zich echter onder zijne opvolgers weder onafhankelijk, en deden voortdurend invallen in Thuringen en Saksen, totdat zij in 928 door koning Hendrik den I»1™ op nieuw overwonnen werden. Nogtans bleef de oorlog met de Wenden voortduren, totdat, in 1134, keizer Lotharins, Albert den Beer met de Nordmark beleende; deze een dapper vorst deed de heerschappij der Wenden ophouden, en nam toen den titel van Markgraaf van Brandenburg aan. Zijne opvolgers breidden de grenzen van hun gebied al meer en meer uit. Markgraaf Albrecht voegde, in 1525, bij zijne waardigheid die van hertog van Pruisen. Den IS11'-quot; Januarij 1701 zette Frederik Wilhelm, bijgenaamd de groote keurvorst, die in 1688 zijn vader opgevolgd was, zich te Koningsberg de koningskroon op het hoofd, nailat hij daarvoor de toestemming des Duitschen keizers ontvangen had, en werd onder den naam van Frederik den I5lcn eerst als koning in, en vervolgens ook als koning van Pruisen erkend. Van dit tijdstip af is de geschiedenis van Brandenburg zoo naauw met die van Pruisen verhon Jen, dat zij als het ware niet meer afzonderlijk behandeld kan worden. BRANDENBURG nan do Havel, hoofdstad van het voormalig markgraafschap en keurvorstendom Brandenburg; thans cenc voorname stad van de provincie van dien naam, behoorende tot het koningrijk Pruisen. Zij ligt ongeveer op 52,/30 N. br., en 12° O. L. van Greenwich, cn tolt tegenwoordig 15,000 inwoners. Zij schijnt gesticht te zijn door de Sneven, waarviyi zij den naam van Brennaborg ontving, waaruit de tegenwoordige naam later is ontstaan. Nogtans bestaat er ten aanzien der stichting cenig verschil, daar sommigen meenen dat zij door koning Hendrik den 1st™, omstreeks 925, gebouwd is geworden; echter is het meer waarschijnlijk dat zij toen reeds bestond, en door dien beroemden vorst veroverd is geworden. Brandenburg heeft bij onderscheidene gelegenheden veel te lijden gehad van den oorlog, waardoor zij zeer in verval geraakte; later heeft zij zich evenwel hersteld. Vóór de kerkhervorming bevond zich aldaar een bisschoppelijke zetel, die in 960 doorDulius, welke als de eerste bisschop genoemd wordt, bekleed werd In 1565 hield het bisdom op te bestaan, en trok de toenmaals regerende keurvorst, do daartoe behoorende kerkelijke goederen aan zich. |
BRANDENBURG, in de provincie Oost-Pruisen, behoorende tot de Pruisische monarchie, is een vissehers-stadje, gelegen aan do Friesche Haff, nagenoeg Z.-Westelijk van Königsberg, op geringen afstand daarvan verwijderd. BRANDENBURG (Nieuw-), aan hetDollenmeer, eene stad van bet Groot-Hertogdom Mecklenburg-Strelitz, in de nabijheid van Stargard gelegen. Zij bezit ongeveer 6000 inwoners. Men vindt er een slot en eenige fabrieken. BRANDERS. Een soort van vaartuigen bij de zeevarende natiën der XVII|1|, eeuw veel in gebruik. Zij dienden om den vijand afbreuk te doen, door zich aan het boord, vooral der grootste en zwaarste schepen te hechten en gezamenlijk te verbranden. De vaartuigen die men hiertoe bezigde, waren kloeke booten , fluiten of pinassen van 70 tot 80 lasten, die een gladden overloop hadden met nog een doorgaand dek. Op den overloop werden eenige luchtgaten van l'/jvoet in het vierkant gehakt, tussehen de balken in, die in liet ruim uitkwamen. Voorts werden er lang-seheeps, ter wederzijde der masten, drie houten of blikken goten gelegd, die ongeveer e'én duim hoog en anderhalven duimbreed waren, en op 6 a 7 voet afstands, van de plaats waar de roerganger stond, in eene dwarsgoot zamenliepen; van daar af waren nog eenige andere langs- en dwarsgoten gelegd, wier rigting naarmate van de gelegenheid gewijzigd werd. Deze goten werden gevuld met een mengsel, bestaande uit vier deelen buskruid, twee ileelen salpeter, een deel harpuis cn een deel gewone zwavel, goed ondereen gemengd en met lijnolie aangemaakt; de goten werden gedekt met gezwaveld doek of kardoespapier. Daksge-wijze over do goten werden takkebossen gelegd, waaronder dunne spaanders van ligt hout, die mede wel bestreken waren meteen ligt ontvlambaar mengsel; inliet ruim lagen met vet besmeerde en met gestolen harpuis en zwavel bestrooide bossen kabelgaren. Tor hoogte van de stuurploelit had men eene ruime valpoort, waar de sloep onder kon leggen, opdat do roerganger, nadat hij den brand in de aren of goten gestoken had, zich dadelijk in do sloep zoude kunnen redden. Onder den boegspriet hadden ze eene dreg aan een ketting hangen, zoo ook onder do nokken der ra's, die aan dunne paarde-lijnen bevestigd waren, waarvan de einden langs het schip tot binnen het bereik des roergangers voortliepen; laatstgenoemde sneed de lijnen af, zoodra do brander het vijandelijk schip aan boord lag voor nog de brand daarin gestoken werd. Men droeg zorg den vijand niet ter zijde maar vóór aan te klampen. Deze schepen waren slechts met twee ijzeren stukken, die achterop stonden, gewapend, om zich tegen sloepen of booten te kunnen verdedigen; de overige waren van hout, en dienden slechts om vertooning te maken. Do bemanning bestond uit 10 tot 14 koppen beproefd volk, dat dubbele soldij genoot. Onder de beroemdste brander-commandeurs mogen genoemd worden : Johan van Brakel, Jan Daniëlsz van de Rijn, Gornelis Jacobz van der Hoeven, Gilles Jansz. du Pon, Daniël Rouckero en eenige anderen. Vergelijk N. Witsen, Aloude en hedendaagsche scheepsbouw en bestier enz. , Amsterdam 1671. BRANDERIJ. (quot;Zie Brandewijn.) BRANDES (Joiiann Chuibtian) werd den 15il»» November 1735 te Stettin geboren. Ongelukkige specttlaticn hadden zijn vader tot armoede gebragt, en toen deze heimelijk de zijnen verlaten had, groeide de zoon in hot wilde op, werd later leerling bij een koopman, zwijnenhoeder, reisde vervolgens met een pop-pen-speler en een wonderdoctor om, keerde naar het ouderlijke huis terug, vertrok toen naar Berlijn, waar hij bediende werd, en vervolgens naar Hamburg, waar hij in dezelfde betrekking werkzaam was. Niet zonder aanleg voor het tooneel, verbond hij zich aan den troep van Schönemann in Hamburg, cn nadat deze uit elkander was gegaan, begaf hij zieh bij den dichter Dreyer te Hamburg in dienst, trad vervolgens in den echt cn volgde met zijne vrouw een rcizenden troep. Deze vrouw, mejufvrouw Koek, |
BRA
105
|
maakte zich in haar vak zeer beroemd en hunne dochter Minna Brandos, te Berlijn geboren , werd later eone vermaarde zangeres. Sedert hield hij zich met de zijnen te Berlijn, Munchen, Dresden , Leipzig, Mannheim, Kiga en Hamburg op , en zocht steeds den omgang met talentvolle en geleerde mannen. Na den dood van zijne vrouw en kind verliet hij hot tooneel, en begaf zich naar een landgoed van den graaf' von Schwerin, in de nabijheid van Stettin, en keerde van daar naar Berlijn terug, waar hij zicli met letterkundigen arbeid bezig hield, en zijne levensgeschiedenis schreef. Hij stierf aldaar den S8'011 November 1799. Als tooneel-spel-dichter was hij in zijn tijd de lieveling van het publiek; doch daar iiet zijne blijspelen aan echte harmonie, en zijn overige drama's aan diepte en poëzij ontbrak, hielden zij zich niet op het tooneel staande. Men hoeft van hem: Lustspiele, Leipzig 1774-76, 2 ïhle.; Sainm.tlic/ie dramatische Schriften, Hamburg und Leipzig 1790—91 , 8 ïhle.; Meine Lebensyeschichte, Berlin 1799, 3 Thle, op nieuw uitgegeven 1803—5, 3 ïhle. BK ANDES (Ernst) werd den 3dc» October 1758 te Hanover geboren , ontving in zijne vaderstad zijne eerste opvoeding , en studeerde van 1775—1778 te Göttingenin de regten. Na zijne academische loopbaan geëindigd te hebben, deed hij groote reizen door Duitschland, Frankrijk en Engeland, en diende vervolgens zijn land als kanselarij-auditor, en klom tot geheim kabinetraad op. Hij siierf den Kïll,;n Mei 1810. Zijne schriften zijn: Betrach-tungen über das iveibliclte Geslecht und dessen Ausbilduny im gesillettn Leben, 3 Bde, Hannover 1802. Betrachtungen über den Zeitgeist in Jjeutschland in den letzten Decennien des vorigen Jahrhunderts, ibid. 1808. Betrachtungen über den Kinjluss und die Wirkungen des Zeit-yeisles (voortzetting vim do vorigen), ibid 1810. Pulitische Betrachtungen über die französische Revolution, Jena 1790. Veber das Du und Du zwischen Ellern und Kindern, Hannover 1809. Ueber einiye bisherige Folgen der französische Revolution in Rücksicht auj Dmtschland. XJeberden geyenwiirtiqeii Zustand der Universiliit Giit-ttngen, Göttingen 1802. Bemerkungen über das Londoner, Pariser und Wiener Thedter, Glt;)ttillgen 1780, nieuwe uitgaaf 1816. De beroemde Heeren schreef nopens Brandes: Als Schriftsteller wenig streng genen sic/i, desto strenger gegen Andere; eben dantm nicht klas-sisch, wiewohl er halte klasslseh werden können. Ueberhaupt mehr znin Kritiker als zum Autor geinachl. Onder zijne schriften zijn: Po-litische Betrachtungen eu Ueber den Zeitgeist, de meest belangrijkste. Als staatsman genoot hij algetneene achting en zijn vroege dood hulde geheel Hanover in diepen rouw. BltANDES (Rudolf), apotheker te Salsuflen in het vorstendom Lippe-Detmold, geboren in 1795 en als bof- en medieinaal-raad in 1842 gestorven. Hij heeft zich door zijne groote kennis van chemie en pharmaeie onderscheiden en was tevens de stichter van het Apotheker-Verein in Noordelijk Duitschland. Van zijne gpoote werkzaamheid draagt het „Archiv der Pharmaeie des Apotheker-Vereins im nördliehen Deutschlandquot; getuigenis, dat door hem was ondernomen en waarin talrijke opstellen en verhandelingen van hem zijn opgenomen. Genoemd Archiv is eerst te Schmalkaldon, later te Lonigo in 8° uitgegeven. Ook schreef hij de Pharmaceulisühe Zeitung des Ajiothelcer- Vereins im nördliehen Deutschland, Leingo 1827—1837, in groot 8°. Buiten vele mede-deelingen in onderscheidene tijdschriften, verdient zijn Repertorium für die Chemie, 4 deelon, Hanover 1826—33 in groot 4quot; uitgegeven, vermeld te worden. BRANDES (Hkinuicii VViliiklm), natuur- en sterrekundige, geboren don 27sl,!,1 Julij 1777 te Groden, in het ambt Ritsebüttel, behoorende tot het gebied der stad Hamburg, overleden te Leipzig den 17dl:l1 Mei 1834. Zijn vader was predikant op de eerstgenoemde plaats. Hij ontving 10 jaar oud zijnde zijne opleiding in de waterbouwkunde, doch legde zich vooral toe op do beoefening der wiskundige wetenschap. Bezocht in 1790 de hoogesehool te Göttingen ter beoefening der sterrekunde, en volbragt gezamenlijk met Benzenberg, een destijds jeugdig astronoom, waarnemingen op de vallende sterren, om zoodoende tot eene verklaring dier reeds sints lang bekende verschijnselen te geraken, hetgeen hun echter om verschillende redenon niet mogt gelukken ; later, in 1823, nadat Olbcrs zich met de zaak bemoeid en dienaangaande eenige aanwijzingen gegeven had, heeft hij op nieuw dergelijke waarnemingen in het werk gesteld en met zorg bearbeid. Hij en Benzenberg waren de eersten die zich op het waarnemen der vallende sterren toelegden. In 1811 werd hij tot hoogleeraar in do wiskunde te Breslau en in 1820 indozelfde betrekking te Leipzig benoemd, welke laatste betrekking hij tot aan zijnen dood bekleedde. |
De voornaamste der door hem uitgegeven werken zijn: lie ohachtungen über die Strahlenbrechung, Oldenburg 1807 ; Brieft über Astronomie, 2B., Leipzig 1811; dit werk is later in 1827 onder den titel: I orlesungen liher Astronomie, op nieuw te Leipzig uitgegeven; Lehrbueh der Gesetze des Gleichgewichts und der Bewe-yungfester undfliissiger Kürper. 2B., Leipzig 1817—18; Lehrbueh der hiiheren Geometrie 2 B., Leipzig 1822— 1824, Vorlesungen über die Naturlehre, 3 B., Leipzig 1830. Na zijn dood verscheen nog: Aufsatze über Gegenstiinde der Astronomie und Physik, Leipzig 1835, welk werk door zijn zoon Karl Wilhelm ïheodoor, die van 1841 tot 1843 als hoogleeraar in de natuurkunde te Leipzig werkzaam was, is uitgegeven. BRANDEWIJN is de algemeone benaming voor een geestrijk vocht, dat ongeveer 40—50 proc. alkohol bevat en verkregen wordt door alkohol bevattende vloeistoffen aan eene overhaling (distillatie) te onderwerpen. De grondstoffen voor zijne bereiding zijn, of oorspronkelijk suiker bevattende plantensappen en derg., bf voel zetmeel bevattende zelfstandigheden, welker he-standdeelen door gisting tot alkohol kunnen overgaan. Het geheel van de daarbij plaats hebbende bewerkingen noemt men het branden, de brandewijn-stokerij; do werkplaatsen dragen in het algemeen den naam van branderij. Do meeste brandewijn wordt uit zetmeel bevattende stoffen bereid; deze zijn bf graansoorten, bf aardappelen, waarnaar het produkt de verschillende benamingen van moutwijn, koren-of aardappelen-brandewijn verkrijgt. Bij do bereiding van de tot gisting bestemde vochten wordt, eveneens als in de bierbrouwerij, mout gebezigd als middel om het zetmeel tot suiker te doen overgaan (zie Bier). Hiertoe worden de vaste zelfstandigheden, de granen of aardappelen, op zeer verschillende wijze werktuigelijk verdeeld, met eene bepaalde hoeveelheid mout en mot veel water, van een' zekeren warmtegraad, in kuipen vermengd en daarin gedurende eenigen tijd gedekt in rust gelaten , ten einde de omzetting van het zetmeel tot diuivensuiker te laten geschieden; daarna wordt het vocht op koelbakken gepompt, afgekoeld zijnde weder in kuipen gobragt en daarin met gist vermengd, en gedurende eenigen tijd goed gedekt in rust gelaten, waardoor de suiker tot alkohol en koolzuur overgaat. Het aldus vorkregen vloeibare mengsel, dat oen zeer verschillend alkohol-gehalte kan hebben, wordt aan écne of meer overhalingon onderworpen, zoo dat daarvan de sterkte van den brandewijn, dat is liet alkohol-gehalte (zie Alkoholometrie) afhangt; de brandewijn bestaat dan hoofdzakelijk uit alkohol en water, maar bevat tevens vlugtige bewerktuigde verbindingen, welke bij de gisting en overhaling ontstaan: dit is vooral het geval bij den aardappelen-brandewijn, welke door een gehalte aan zoogenaamde foesel-olie een eigen-aardigen reuk en smaak verkrijgt. De overhaling geschiedt in zeer verschillende toestellen, welke gedurende den laatsten tijd talrijke veranderingen en verbeteringen hebbeu ondergaan; de meest ge-bruikelijken zijn die van Dom, Pistorius , Schwarz , Gall, Derosne on Coffey. Behalve uit de zetmeel bevattende zelfstandigheden wordt de brandewijn door overhaling bereid, uit slechte wijn-soorten of uit don droessem van de wijn-bereiding, en komt dan in den handel als Fransche brandewijn en cognac; verder uit den afval bij de suikerbereiding in de Oost- en West-Indiën, zoo als bedorven suikerrietsap, uitgeperst suikerriet, suikorschnim en derg.; deze brandewijn-soort is als rum bekend. Eindelijk is de arak (zie dat artikel) een op ongeveer gelijke wijze uit rijst, en palmboomsap bereid produkt. Een groot gedeelte van don koren- en aardappel-brandewijn wordt door overhaling over zoogenaamde jeneverbessen of beijen (Bacrae Juniperi) met een scherp aroma bedoeld, en is dan als jenever overbekend; deze bewerking geschiedt in de jeneverstokerijen of branderijen: het vocht zelf wordt, naarmate het eens of tweemalen over de beijen is overgehaald, enkel- of dubbel-ge-beide jenever genoemd (Verg. Lehrb. der chem. Technologie von Dr. F. Knapp, Bd. II. Liefrg. 5 u. 0.). BRANDGANS. (Zie Gans.) |
|
schijnt zeer oud te zijn; de bisschop van Munster, Bomhard van Galen, wordt voor deu uitvinder gehouden. 2°. Holle ijzeren brandkogels. Deze zijn holle holvornii^e kogels met drie brandgaten, waardoor de brandsas in de inwendige holte wordt gebragt, en waarin men einden gezwinde lont aanbrengt ter ontsteking. Bij de verbranding der sas spuit er eene lievige vlam uit de drie brandgaten. Deze brandkogels kunnen verder geschoten worden dan die' met ijzeren geraamte , zij geven meer trefkans en kunnen tegen meer wederstand biedende voorwerpen aangewend worden; zij branden van 6 tot R minuten. 3° gebruikt men ook nog te velde gewone granaten met brandsas gevuld. De hoofdbestanddeelen dor brandsassen zijn gewoonlijk; buskruid, pik, zwavel, was, hars, terpentijn enz. De langwerpig spitse gedaante die men in lateien tijd als de meest geschikte voor geweerkogels en vooral voor buskogels heeft bevonden, gaf tevens aanleiding om het daardoor verkre-gene grootere ligchaam op te vullen met eene brandbare of ontploffende zelfstandigheid, ten einde daardoor brandkogels voor geweren daar te stellen. Zulke puntkogels bewegen zich met de punt naar voren gekeerd; zoo men die punt dus met een percussie-dopje (slaghoedje,) voorziet, zullen zij bij het treffen ontbranden en daardoor allergevaarlijkst zijn tegen met munitiën gevulde voertuigen. Zie over brandkogels, de Artillerie-Cursus der Kon. Ahad. enz.; en J. H. Sesseler, llandleidiny tol het vervaardigen van ernstvuur-werken, BliANDLIJN (de) is de meetkunstige plaats der snijpunten van de lichtstralen, die uit een zelfde punt voortkomende, door een gebogen oppervlak, hetzij teruggekaatst, hetzij gebroken worden. Twee digt bij elkander invallende lichtbundels, zullen na de terugkaatsing een snijpunt hebben, een dezer twee met den daarop volgende insgelijks enz., men verkrijgt op deze wijze eene opvolging van punten, waardoor eene kromme lijn gebragt kan worden, die men brandliju of ook caustica noemt. Wanneer de lichtstralen door een gebogen oppervlak heengaan, dan bepalen de snijpunten dor gobrokeno stralen insgelijks eene kromme lijn. Naargelang van de gedaante van het terugkaatsend of brekend oppervlak, en ook naargelang van do plaats, die het lichtend punt met betrekking tot genoemd oppervlak inneemt, zal de brandlijn verschillen. In het eerste geval veikrijgt men de hata-caustiea, in het laatste, de cfc'acaustica. In slechts zeer enkele gevallen snijden al de lichtbundels elkaar in hetzelfde punt, en ontstaat er dus hetgeen men noemt een brandpunt. Wanneer men bijv. hot zonnelicht op een, aan de holle zijde gepolijst cilindrisch oppervlak laat vallen, kan men de gedaante der brandlijn zeer duidelijk onderscheiden; de aldus verkregonc caustica, is do gewone Epicycloïde. BRANDMIDDELEN of BIJTENDE MIDDELEN, Caustica, zijn zoodanige, die do plaats waarmede zij in aanraking komen verwoesten. Dezen naam geeft men in hot bijzonder aan do chemische middelen, die eene corrosive werking heb en en noemt ze cauteria polentialia, in tegenstelling van eigenlijk brandende middelen , zoo als hot gloeijend ijzer, cauteria actualia. Do meest gebruikelijke onder de brandmiddelen zijn do geconcentreerde dolfstoffelijke zuren, de bijtende alkaliën en de bijtende motaal-zouton, zoo als de helscho steen, de spiesglansboter, chloorzink , sublimaat, arseniek en andere, die in onderscheidon vorm: in zelfstandigheid, in poeder, of in oplossing of zalven worden gebruikt. Zij worden gebezigd om ziekelijke woekeringen, wratten, poly pon te vernietigen, soms om fontanellen te vormen, om vergiftige wonden onschadelijk te maken, om verettering tot a(-leiding op te wekken. Enkele keeren ook om abcessen te openen, wanneer bepaalde redenen het gebruik van hot mes minder veilig, of minder aangewezen maken. BRANDNETEL (Urtica). Een tot de natuurlijke familie der Urticaceën bohoorond plantengeslacht, waarvan twee soorten, U. tirens L. en U. dioïca L. ook bij ons zeer algemeen, oen derde, U. Dodartii L., veel zeldzamer wordt aangetroffen. Deze planten, die vooral op ruige onbebouwde plaatsen voorkomen, behooron bij uitnemendheid tot het zoogenaamde onkruid, en zijn, onder alle gewassen onzer Flora, zeker 't meest algemeen bekend. Zij hebben één-of tweehuizigo bloemen, waarvan do mannelijkeu een |
4-doelig bloemdek en 4 meeldraden bezitten, die, tegenover de slippen van 'teerste geplaatst, in den beginne naar buiten over-gobogon zijn, doch later veerkrachtig naar buiten springen en hun stuifmeel uitwerpen; de vrouweiijkon daarentegen een 2-bladig onderstandig bloemdek doen zien, dat een enkel vruchtbeginsel omsluit, 'twelk door een.ongestoelden kwast- ofpenseelvormigen stempel gekroond wordt. — U. urens heeft éénlmizige bloemen, paarswijze in de bladoksels geplaatste bloemplurn on, die korter zijn dan de bladsteel, eironde of ovale bladen en een éénjarigen wortel; U. dioïca daarentegen heeft tweehuizige bloemen tot bloem-pluimen vereenigd, die langer zijn dan de bladsteel, hartvormige bladen en een kruipenden wortelstok. Beiden kunnen derhalve gemakkelijk van elkander onderscheiden worden. Wij mogen hier de oorzaak niet met stilzwijgen voorbijgaan van bet zonderlinge en bekende verschijnsel, dat de brandnetels, indien men haar aanraakt, een brandend gevoel in de huid doen ontstaan. Deze is namelijk in eene grooto menigte kleine haartjes gelegen, waarmede de oppervlakte dier gewassen als bezaaid is, en die, zoodia men ben beroert, met hun puntigen en brozen top, die daarbij afbreekt, in de huid dringen, en in liet wondje, dat daardoor veroorzaakt wordt, een scherp vocht uitstooten, 't welk voornamelijk in eene kolfvormige aanzwelling aan den voet des baars vervat is, en zoo als de sebeikundigon hebben aangetoond, voor een gedeelte uit mierenzuur bestaat Het vergif onzer inlandsche brandnetels is slechts onbeduidend in zijne werking; geheel anders nogtans verhouden zich in dit opzigt die Urtica-soorten, welke onder de keerkringen te buis behooron, zoo als U. stimulans L., crenulatn Roxb, en arailt;issi/«aBI, Eene ligte aanraking dezer planten is voldoende, om den arm onder de verschrikkelijkste pijnen te doen opzwellen en een lijden van eenige weken te veroorzaken; ja, de laatstgenoemde soort, die op Timor te huis behoort en aldaar door de inboorlingen Daoen Setan of Duivelsblad geheeten wordt, zoude eene zoodanige beloediging kunnen te weeg brengen, dat slechts do amputatie van 't gekwetste deel voor den dood zou kunnen behoeden. Hoe weinig aantrekkelijks do brandnetels nu ook mogen bezitten, zoo mag men haar nogtans niet onder do geheel nutte-looze planten rangschikken. Van vele soorten toch kunnende bastvezels tot bet weven van doek (hiernaar neteldoek geheeten) worden gebezigd, hetgeen vooral vroeger plaats had, toon 't katoen nog niet bekend was, en nog onlangs in Engeland met U. Whitlawi beproefd werd. Ook in Sina wordt van de bastcellen van U. nivea oen doek vervaardigd, dat als zijde glinstert en aldaar onder den naam van Uiapu (zomerdoek) bekend is. Eindelijk vermelden wij nog, dat men vroeger vooral het geeselen met brandnetels (nrti-catio) bij sommige, met verlamming gepaard gaande ziekten voor-schroef, en dat de jonge spruiten onzer inlandsche urtica-soorten als groenten kunnen gegeten worden. O, BHANDOLLINI (Aukklio) in de XV'^ eeuw te Florence geboren, Lippus bij enaaind, wegens do vochten die uit zijne oogen vloeiden, was een groot redenaar, groot toonkunstenaar en goed dichter; zijn roem verspreidde zich door geheel Europa. Matthias Corvinus riep hem naar Hongarije om do oratorio te onderwijzen, hetgeen hij vele jaren, zoo te Buda als te Strigonia, met veel voldoening deed. Te Florence wedergekeerd, begaf hij zich in de orde der Augustijnen, werd vervolgens priester , legde zich op de predikkunde toe en vond algemocne toejuiching. Hij stierf in 1498 te Rome, Van bom bestaan de geschiedenissen van het O. en N, Testament in heldendicht; commcntariëit op de brieven van 1'aulus; eene verhandeling, de Leye; 2 boeken met Para-do? ae Christianae; eene zamonspraak, de humanue vitae conditione et tollenda corporum aegritudine adMatthiam Corvinum regent; drie boeken, de ratione srribendi, door Sebastianus Corradus zoor geprezen enz. Zie behalve Bayle, Moreri, Miraeus, Konig, Uihl, vel. el nova, p. 130; Gesnor, Uihl. p, 483. BRANDPUNT is do naam dien men aan het punt geeft, waarin zich de liehtstralen dio uit een zelfde punt voortkomen na do terugkaatsing door een brandspiegel of na de breking door eene convergerende lens (brandglas) doorkruisen. Wanneer de stralen allen evenwijdig mot de hoofd-as op don genoemden spiegel of lens vallen, hetgeen men kan aannemen dat het geval is bij do zonnestralen, dan heet het vereenigingspunt: voornaam o{Itoofd-hrandpunt; ter onderscheiding van die men verkrijgt, wanneer do |
|
168 131 stralen] uit naderbij geplaatste lichtcndo punten voortkomen. Bij elk liehtgevend punt behoort één brandpunt, waarvan do afstand tot den spiegel of lens, dio hrandpunts-af stand genoemd wordt, afhankelijk is van den afstand van het lichtende punt, insgelijks tot een der beide laatstgenoemden. Verplaatst men een lichtend punt naar zijn brandpunt, dan zal het nieuw gevormd brandpunt met de vroegere plaats van het lichtend punt overeenkomen; het is om deze roden dat de twee genoemde punten eikaars toeya-voeyde brandpunten genoemd zijn. Bij de bolle spiegels, evenmin als bij de divergerende lenzen (zijnde die, welke aan den omtrek oene meerdere dikte hebben, dan in het midden) bestaan geene brandpunten: de stralen worden na de terugkaatsing of na de breking verspreid; uithoofde echter van de eigenschap, dat de uit een zelfde lichtend punt voortkomende stralen, zoodanig verstrooid worden, alsof zij wederom van een zelfde punt uitgingen, dat achter den spiegel, maar voor de lens geplaatst is, heeft men aan dit laatste insgelijks den naam van brandpunt en bepaaldelijk dien van denkbeeldig of ook virtuel brandpunt gegeven. Men onderscheidt hier even als boven , het voornaam brandpunt van de toegevoegde brandpunten. Bij de holle spiegels en convergerende lenzen, ontstaan dan alleen denkbeeldige brandpunten, als het lichtend punt digter bij een van deze twee geplaatst is, dan het voornaam brandpunt. De plaats van hot brandpunt, die van het lichtend punt bekend zijnde, is afhankelijk van de kromming der terugkaatsende of brekende oppervlakken, en bij de lenzen bovendien van de index can breking (zie Straalbreking) der stof, waaruit de lens bestaat. Aangaande de formulen ter berekening van den brandpuntsafstand, zie men de artikels: Lenzen en Spiegels, en vindt men de uoodige aanwijzingen in meest alle werken die over de natuurkunde handelen. In de hoogere meetkunde komen eenige kromme lijnen voor waarbij brandpunten behooren, met name: de Kllips, Parabool en Hyperbool (vergelijk deze artikelen). De eerste en derde hebben twee brandpunten, de tweede slechts een enkel. De benaming dier punten berust op de eigenschap dat, als bijv. de Parabool het vermogen bezat, de evenwijdig aan de hoofd-as daarop invallende stralen terug te kaatsen, deze allen zich na de terugkaatsing in het brandpunt zouden snijden. Bij de Ellips zouden, in dezelfde onderstelling, de stralen die uit het ecne brandpunt voortkwamen elkaar in het andere snijden, en bij de hyperbool zouden zij zich in het laatstgenoemd geval verstrooijen, even alsof zij van het tweede brandpunt uitgingen. De ligchamen die men zich kan voorstellen te ontstaan wanneer men de drie genoemde kromme lijnen om hare assen laat rondwentelen, zullen, gepolijste metalen oppervlakken hebbende, werkelijk de opgegevene eigenschap bezitten; het ligchaam ontstaande door de omwenteling van den boog eener parabool, die aan weerszijde van de hoofd-as dezelfde lengte heeft, vormt een parabolischcn spiegel (zie Brandspiegel.) BRANDSPIEGEL, noemt men een hol, gepolijst oppervlak, dat de eigenschap bezit van de daarop invallende zonnestralen zoodanig terug te kaatsen, dat zij alle, nagenoeg door een zelfde punt, brandpunt genaamd gaan, en aldaar ecu zeer hoogen warmtegraad doen ontstaan, waardoor men sommige, in het brandpunt geplaatste voorwerpen kan doen ontbranden, verkolen enz. Meestal worden zij uit een metaalmengsel gegoten, en kogelbol geslepen ; ofschoon de parabolische spiegels de voorkeur verdienen, doch waarvan de bewerking met veel meer moeijelijkheden vergezeld gaat. De lijn die men zich getrokken kan denken door het middelpunt van den bol, waarvan de spiegel een segment is, en door het middelpunt van dat spiegelend oppervlak, heet de as; deze moet naar de zon gerigt zijn, opdat de spiegel de sterkste uitwerking voortbrenge. Het brandpunt is gelegen op de as, in het midden tusschen de beide bovengenoemde middelpunten. De hoek waaronder de middellijn des spiegels uit het middelpunt van den bol gezien wordt, mag niet meer dan 10° bedragen, omdat anders de punten, waarin de aan den rand, en omstreeks het midden teruggekaatste zonnestralen de as doorsnijden, te ver van elkander gelegen, en alzoo de warmte niet in eene genoegzaam beperkte ruimte vcreenigd zoude zijn, om de verlangde uitwerking voort te brengen; men noemt dit verschil in brandpuntsafstand van de rand- en centraal-stralen, de sphaerische aberratie. |
A Wanneer men een aantal platte spiegels zoodanig met elkander verbindt, dat zij allen het zonnelicht genoegzaam naar hetzelfde punt terugkaatsen, dan verkrijgt men eene met die des brandspiegels overeenkomstige uitwerking. Brisson heeft omstreeks het midden der vorige eeuw, met zulk een toestel, bestaande uit 168 vlakke spiegels van 21 centimeter breed en 16 hoog, proefnemingen gedaan; het gelukte hem daarmede op den afstand van ongeveer 50 el, hout te doen ontbranden en zelfs, ofschoon op gcringeren afstand, metaal te smelten. De brandspiegels waren reeds aan de ouden bekend. Plutarchus verhaalt in zijne: Vitae Paralhlae, Numa, dat de Vestaalsche maagden zich daarvan bedienden om het heilige vuur aan te steken. Voorde overlevering, dat Archimedes bij de belegering van Syracuse, 214 v. C., door middel van brandspiegels , de lio-meinsche vloot in brand zoude gestoken hebben, bestaan geene voldoende gronden ; wel is waar dat Archimedes over de brandspiegels geschreven heeft, doch door geen der oude schrijvers wordt dc genoemde gebeurtenis vermeld; bovendien had Archimedes andere hulpmiddelen binnen zijn bereik, die meer schade konden toebrengen, dan dc brandspiegels, waarvan zij de uitwerking door zich een weinig te verwijderen, hadden kunnen vernietigen. Onder de in later lijd vervaardigde brandspiegels, verdient vooral die van Tschirnhausen vermeld te worden; deze bestaat uit eene dikke koperen plaat, waarvan de oppervlakte zeer glad gepolijst is; de middellijn bedraagt 2, de brandpuntsafstand 134 meter; hij wordt nog heden te Dresden bewaard. BK AND SPUIT. quot;Werktuig waarvan men zich bedient tot het blusschen van brand. Zij bestaat uit een bak, die voortdurend aanvoer van water ontvangt, en waarin twee perspompen nevens elkander geplaatst zijn. De zuiger-stangen zijn aan dc armen eener balans verbonden, zoodat als de eene zuiger opgaat, de andere daalt. Bij het opgaan van een der zuigers a (zie de figuur waar eene brandspuit in doorsnede is voorgesteld), opent zich dc klep b, en vloeit er water uit den bak in het pompligchaam. Daalt de zuiger vervolgens, dan sluit de klep 6, en het opgenomen water de klep c opendrukkende. wordt in den windketel e geperst. Terwijl dus het eene pompligchaam uit den bak gevuld wordt, heeft er aanvoer plaats naar den windketel uit het andere pompligchaam. De bovenste ruimte des windketels bevat eene zekere hoeveelheid lucht; deze wordt door het aangevoerde water zaïtm-geperst en oefent mitsdien een zekeren druk uit op het vocht, dat dientengevolge in de pijp d geperst wordt. Op het boveneinde dier pijp, dat buiten den windketel uitsteekt, is eene lederen slang geschroefd, waarvan het andere einde van eene koperen kegelvormige tuit voorzien is. Naargelang de pompen dus water in den windketel persen, zal de slang meer en meer gevuld worden, en eindelijk uit de tuit een waterstraal voortspuiten , dien men op elk punt van den brand zal kunnen rigten. De windketel is noodzakelijk, omdat zonder dezen, de voortgespoten waterstraal niet altijd dezelfde snelheid zou bezitten, hetgeen van groot belang is. Door de uiteinden o der balansarmen zijn boomen gestoken, waaraan de spuitgasten geplaatst worden. De brandspuit wordt op de plaats van den brand gebragt; om dus den bak waarin de perspompen staan, voortdurend met water gevuld te houden, wordt er eene slang gelegd, van den bak tot aan eene bij de naastbij gelegene rivier of gracht geplaatste zuig-perspomp, aanjager ge- |
|
noomd, die het water uit de gracht oppompt en naar den bak perst. Als uitvinder der slangbrandspuiten, wordt Jan van dor Heiden genoemd. Hij was woonachtig te Amsterdam, en verkreeg n 1672 van den burgemeester dier stad een octrooi, volgons hetwelk hij alleen zoodanige bluschmiddelon mogt vervaardigen. Voor dien tijd waren er ook wel brandspuiten bekend, doch zij waren zoo onvolkomen en verschilden iu zulk eene mate van die door van der Heiden uitgedacht, dat de door hem aangebragte verbetering met regt eene nieuwe uitvinding mag genoemd worden. BRANDSTOFFEN. Bij talrijke bewerkingen in het dngelijksch leven, in het huislionden en in de bodrijven wordt oen verhoogde warmtegraad vereischt, welke men op do minst kostbare en eenvoudigste wijze tracht te verkrijgen. Deze verhoogde warmtegraad wordt dan bijna zonder uitzondering voortgebragt door de verbranding van daartoe geschikte stoffen; deze dragen de alge-tneenc benaming van brandstoffen. Hiertoe behooren voornamelijk veel koolstof bevattende zelfstandigheden, welke door hun gehalte aan waterstof tevens eene verhoogde brandbaarheid (zie dat artikel,) bezitten. Men kan de brandstoffen verdeelen in vaste, bijv. turf, houten steenkolen; vloeibare, zoo als olie en wijngeest; en gasvormige, bijv. het lichtgas. Hot gebruik der eersten overtreft ten opzigto der verwarming verreweg dat der beide andoren; ook worden de vloeibare cn gasvormige brandstoffen moestal slechts tot do kunstmatige verlichting gebezigd (zie Verlichting). De vaste of meer eigenlijke brandstoffen bevatten , bohalvo koolstof en waterstof, als bestanddoelen nog zuurstof en stikstof, en eenigo andere enkelvoudige stoffen, welker verbindingen bij eene geheele verbranding als asch achterblijven; daarenboven zijn zij somtijds nog bedeeld met onbewerktuigde verbindingen, zoo als klei, zand, zwavelkies en dergelijken. Do scheikundige zamenstelling van do brandstoffen is bij bare aanwending niet alleen belangrijk, maar tevens de wijze hoe zij verbranden. Hare waarde kan derhalve slechts bepaald worden in betrekking tot haar gebruik, want hare zamenstelling en ver-brandingswijze staan tot dit laatste in oen naauw verband. Do hoeveelheid van de twee brandbare grondstoffen (elementen), do koolstof en waterstof als ook hunne vereeniging met de toegevoerde zuurstof, regelen de ontwikkeling van do gassen, welke, bij de verhitting van do brandstoffen tot op den warmtegraad der verbranding , als door eene drooge overhaling ontstaan. Deze gassen geven, bij genoegzamen toevoer van dampkringslucht, de vlam, welker groottoen hitte derhalve van de zamenstelling der brandstoffen afhankelijk is. Bij het ontstaan en ontwikkelen der gassen , door de verhitting der brandstoffen, heeft tevens afscheiding van kool plaats. Dit geschiedt bij eenigen zonder dat hun ophoopings-toestand verandert, zoodat de op het lautst verbrandende kool dezelfde gedaante heeft als de brandstof zelve bezat. Anderen daarentegen bersten en springen, zoodat de kleinere stukkon door toenadering den doortogt van dampkringslucht verminderen en dientengevolge langzamer en moeijelijker verbranden. Velen eindelijk worden bij de verbranding week; daarbij ontwikkelen de gassen uit do taaije massa onder vorming van blazen, totdat zij eindelijk tot eene onsmeltbare kool is overgegaan en zelve verbrandt. Het weck worden geeft aanleiding tot aankleving, het zamenbakken, waardoor dikwijls grooto klompen ontstaan die poreus of digt zijn en alzoo oen grooten invloed op hot verbrandings-procos kunnen uitoefenon. Benige brandstoffen, welke weinig waterstof en zuurstof bevatten, derhalve bijna geheel uit kool bestaan, kunnen door hare digtlieid moeijolijk tot ontbranding worden gebragt, maar geven bij de verbranding eene sterke hitte. Anderen echter ontbranden gemakkelijk, verbranden spoedig, geven daardoor tevens veel warmte, maar moeten ook veelvuldiger door nieuwen voorraad vervangen worden dan de digteren. De waarde dor brandstoffen staat dus niet alloon mot don verlangdon warmtegraad in betrekking, maar is ook afhankelijk van hare brandbaarheid, ontvlambaarheid, do eigenschap van springen en borsten, het zamenbakken en den kortoren of langoren duur dor verbranding. BRANDT (Gekard) , vermaard Noderlandseh dichter en geschiedschrijver, geboren te Amsterdam don 25sl«n Julij lf)2G, overleden in dezelfde stad den lldc'quot; October 1G85. Hij was ach-II. |
torvolgens predikant bij de Remonstranten to Nieuwkoop, te Hoorn on te Amsterdam. Zijn voornaamste werk, waardoor hij zich een onstorfolijkon naam verworven hooft, is zijne beschrijving van Hel leven en bedrijf van den heer Middel de Huiter, her toy, Ridder enz., fj. Admiraal Generaal van Holtandt en West- Vries-landt. Van dit werk verschoen do eerste druk een jaar na zijn dood, door zijne zonon Casper en Johannes bezorgd, en in 1701 een herdruk, beiden in fol. Weinige jaren geleden is daarvan weder oen herdruk in 8° verschonen. Dit werk wordt gehouden voor de beste geschiedenis der zoo-oorlogen van dien tijd. Voorts bezitten wij van hom: Historie der Reformatie en andere kerkelijke yeschie-denissen, in en omtrent de Nederlanden; Historie der stad van Knk-huizen, Enkhuizen 1666 in 4quot;. Dit werk is op naam van don drukker Egbert van der Hooft uitgekomen. Historie van dc recht- ph.fjtng in de jaren 1618 en 1619, omtrent de drie gevangene heeren Oldcnharne.velt, Ilogerheets en de Groot yojileeyt, Rotterdam 1708 cn 1710 in 4»; Dagwijzer der geschiedenissen, Amsterdam 1689 in 4»; zijnde een uitmuntend chronologisch handboek. Zijno dichtwerken zijn na zijn dood in 1688 te Amsterdam uitgegeven, onder den titel: Gerard Brandt's poezg. Eenigo gedichten zijner jeugd, waaronder de veinzende Torqmtus, een treurspel, dat hij op don ouderdom van 16 jaar vervaardigde, waarmode men in dien tijd zooi-hoog liep, doch dat, ofschoon niot zonder waarde, geweldig afsteekt bij zijno latere gedichten, zijn in 1649 te Rotterdam uitgegeven, en in 1725 bij Willem Baronds to Amsterdam in 4° herdrukt. Do drie zonon van Gerard Brandt, Casper, Gerard en Johannes, waren insgelijks leeraars der Remonstranten. Van Caspor bezitten wij behalve eenigo leerredenen: Vita Jacobi Arminii, Amsterdam 1724 in 8quot;. De tweede, Gerard, de jonge bijgenaamd, vermaard door zijne wolsprekendheid, is do schrijver van: Geschiedenissen voorgevallen in de jaren 1674 en 1675, Amsterdam 1678 in 4quot;; zoo mede van eenigo leerredenen, en de vertaler van: Historie van de vijf artikelen, uit het Engolsch. Van den jongsten zoon Johannes, zijn verschenen: 't Leven van den Apostel Paulus, 's Gravenhage 1695 in 4quot;; Lijheden op den dood van Maria, koningin van Engeland, Amsterdam 1705 in 4quot;; Mtmjd-dichten, Amst. 1701 in 8°; Clarorwn Virorum Jt pis to Ine centum ineditae, Amst. 1702 in 8°. BRANDT (Skdastian), ook Brand ofBrant, werd in 1458 te Straatsburg geboren en verkreeg aldaar, schoon hij zijn vader vroeg verloor, eene goede opvoeding. In zijn I7dl! jaar begaf hij zich naar Bazel, waar hij in do rogten studeerde, en naar toenmalig gebruik den naam van Titio aannam. Na in 1477 baccalaureus, in 1484 licentiaat en in 1489 doctor in de rogton te zijn geworden, onderwees hij do rcgtSKelcerdhoid met groolon bijval en verkreeg hij door zijne wetenschappelijke schriften in zijn vak veel roem. In 1501 werd hij syndicus zijner vaderstad, later stadsschrijver of, zoo als hij zichzelven gaarne noemde, kanselier. Keizer Maximiliaan, die hem hoogachtte , ontbood hem vank nan zijn hof, benoemde hom tot zijn raad cn schonk hem de waardigheid van 22 |
BltA
170
|
Comes piilatinus, met een inkomen van ƒ 50 jaarlijks. Hij stierf den 10llen Mei 1521 te Straatsburg. Tot zijne schriften behooren: Das Nanenschiff, Basel s. a. 4»; Straszbnrg 1494 4»; Nurnberg 1494 12»; Reutlingen 1494 4°; Basel 1495 4»; Augsburg 1495 1498 4»; Basel 1499, 1506, 1507, 1508, 1512 4»; Rostock 1519. Op nieuw bearbeid door M. Joh. Eislebon, Straszburg 1545, 1549 4»; door onbekenden, Frankfort a/M 1560,1567, 1626 8»; Zurich 1565; Straszburg 1564 4»; een der laatste afdrukken in von der Hagen's, Narrenbtich. In het Latijn overgezet door Jacob Locher en Jodocus Badius Ariensius; in hot i'ransch door Jean Drouais, P. Riviere; in het Engelsch door Alox. Barklay; in het Platduitsch en Nederlandsch, S. Brandt, Aff- ghebeelcle Narren-Speelschuyt met meer als 100 Jigueren, in Nederduytsche sprake ovmjheset door A.B., Lcyden 1610 in 4»; Verg. Meister's, C/mrafo. Deutsche)-Dichter, 1 B. S. 355—75; Fiögels, Geschichte d. Kom. Lett. 3 B. S. 101—139; Jordons, Lex. Deutsch. Dicht., 1 B. S. 191_204: en andd. Behalve vele Juridische schriften beeft men van hem eene bearbeiding van den Freydank, Magdeburg 1583; Latei-nische Fabeln, Straszburg 1508 u. s.w.; en de brabamlschc fabel, Vom den losen Füchsen dieser Welt, u. s. w. Diesden 1586 in 4» ; 1606 in 4quot;; z p.; Varia Carnuno, Basel 1498 in 4», llecasüchon in memorabiles Evanylistarum fiyuras, 1502 in 4». BRANDT (Albuktus Jonas). Deze bloem-, fruitschilder en teekenaar werd den 22»'™ November 1788 te Amsterdam geboren. Tot den boekhandel opgeleid, leerde hij de kunst tot uitspanning bij J 1*. Morel, doch wijdde zich na diens dood, onder de leiding van den beroemden G. J. J. van Os, geheel aan do kunst toe. Op do Amstordamscho tentoonstelling van 1813 kwam van hom eoue teekouing naar eenc schilderij van J. van Huysum voor, die aller lof verwierf en op de verkooping van A. de Haas ƒ 800 gold. Eerst in het volgende jaar begon hij zich in het schilderen te oefenen , behaalde don gouden eeroponning bij do maatschappij Folix-Meritis voor eeno schilderij met dood wild, en in 1816 eeno dergelijke voor een „bloem- en vrucht-stukquot;, hetwelk in het koninklijk museum to 's Ilage berust. Op hot museum te Amsterdam is eeno vaas mot een aantal bloomen van dozen meester, die van alle kanten aanmoediging vond en wiens tockoningon inzonderheid gezocht waren. Hij stierf in 1821 aan oeno uitterende ziekte; zijne nagelaten teekeningen werden duur verkocht. BRANS 15Y COOPER. (Zie Cooper.) BRANTöME (Pierre de Bouiideili.es, heek van), geboren in Perigord omstreeks het jaar 1527, overleden den 5'i«n Julij 1614. Hij was do zoon van Francois de Bourdoilles en deze laatste is dus ook zijn geslachtsnaam, doch dewijl bij tevens don titel voerde van heer van Brantöme, zijnde eeno kleine abdij in de provincie Perigord, is bij moor onder dien naam bekend geworden. Hij was een zoor merkwaardig man, schitterende zoowel door ridderlijke deugden als door rijke begaafdheid van geest. Overal waar gestreden werd liet hij zich vinden, on voegde zich bij de partij die hem toeschoon bet regt aan hare zijde te hebben; mot dat doel bezocht hij Spanje, Portugal, Italië, Engeland , Schotland, ja begaf zich zelfs naar Barbarijo. Hij was kamerheer van Karei don IX11quot;11 koning van Frankrijk, en stond bij dien vorst, van wien hij oen inkomen van 10,000 livros ontving, in hooge gunst. Later bekleedde hij dezelfde waardigheid ook aan het hof van Hendrik den III11™, doch duar deze hom niiudorbo-voorregto dan zijn voorganger, onttrok hij zich al spoedig aan do wereld en bogaf zich naar zijno goederen. Het was toen dat hij voornamelijk zijne werken zamensteldo, die nog voortdurend zoor gezocht zijn. Brantöme is niet bepaald geschiedschrijver; nogtans behelzen zijno geschriften veel wetenswaardigs omtrent zaken en personen van zijn tijd. Zijne stijl is naïf en levendig, evenwel niet vrij te pleiten van scherpe uitdrukkingen. Hij verhaalt de zaken gelijk zij hebben plaats gehad, zonder zich te verdiepen in de oorzaken , of in de gevolgen die er uit kunnen voortvloeijen. Een Fransch schrijver zegt dienaangaande ; l écrivatn a de la yrace quclqutfois, de la naiveté souvent, de Vesprit toujours, de. la profondeur jamais. In zijn testament wijst hij bepaaldelijk de werken aan die na zijn dood gedrukt moesten worden. Hij toont daarin ook dat hij do waarde zijner werken kont, door te zeggen, dat men er vele schoone zaken in zal aantreffen en er gemakkelijk een uitgever voor gevonden zal kunnen worden , hetgeen voorts nog blijkt uit de volgende, zijne eigene woorden: Aussi prendre garde que Vimprimeur ne suppose pas un autre nom que le mien; autrementje serais frustré de la yloire qui m'est due. |
De voornaamste werken die wij van hem bezitten, zijn: Vies des hommes illustres et des grands capitaines francais et étrangers; V tes des dames illustres et des dames galantes ; Anecdotes touchant les duels; en Mémoires de Pierre de Bourdeilles. Er bestaan verscheidene uitgaven van; de meest gezochte ziju, die te 's Ilage in 1740, 15 deelen in 12° verscheen en die te Parijs in 1787 , 8 doelen in 8» werd uitgegeven. Do laatste uitgave is die van Montmerqué (1828), welke ook in het Panthéon littéraire is opgenomen; deze bevat van den laatstgenoemden : Notice sur les ouvrayes et la vie de Brantöme. BRASEM. (('iiprinus Brama). Do brasem behoort tot de familie dor karporaehtigo, wookvinnigo vissehen. Hij loeft in de zoete wateren van Europa, maar voornamelijk in de grooto moren van het noorden; in het moor Browick bij Norköping in Zweden ving men er volgons Richter en Bloch 50,000 in een trok met de zegen; in het moer Poipus zijn zij zoo gemeen, dat men er hon-derd stuks van de grootsten voor 4—6 roebels koopen kan. In eenige moeren van Pruissen hoeft men somwijlen op één dag voor 5 tot 700 Pr. daalders aan brasem gevangen. Deze yiseh wordt wol l'/ï voet Rhl. lang; is kenbaar aan den ruitaohtigen vorm, daar hij plat van zijden, klein van kop en scherp van rug en buik is. De schubben ziju bijzon der groot; de rug en vinnen zijn bruin en zwart of donkerpaarsachtig, de zijden en buik zijn bleek, wit of geel van kleur. De aarsvin is zeer lang en strekt zich onder den staart uit. De brasem loeft meest in de diepte van het water, doch komt tegen het einde van Mei naar boven en zoekt vlakke, mot planten bedekte plaatsen op, om te paren; bij de paring maakt hij veel geweld en slaat met den staart op het water, doch blijft daarbij zoo schuw, dat de minste stoornis hem naar de diepte terug doet vlieden. Daarom is in Zweden gedurende dien tijd in dc nabijheid van meren en rivieren, het luiden der klokken verboden. Voor den rijtijd krijgen de hommers witte harde knobbeltjes op de schubben en worden dan ook wel doorn-brasems genoemd. De brasem is vrij taai van leven en des winters kan men hem in ijs gepakt zeer ver verzenden. Men eet hem gekookt, gestoofd en gebakken ; in Zweden en Noorwegen wordt hij ook gezouten en gerookt. BRASSEN zijn de touwen, die op do nokken der ra's (vergelijk dat artikel) opgestoken, achteruit of bij do achterste of bezaansmast der driemast-schepen vooruit varen, bestemd zijn om de ra in oen horizontaal vlak te bewegen. en ze naargelang vau den windstreek een anderen hoek met de langsscheepsclie as te doeif maken. De contra-brassen vindt men alleen aan de grooto- en fokke ra's; zij varen tegengesteld aan dc brassen, worden alleen bij slecht weêr opgebragt, en dienen om in geval de laatstgenoemden mogten breken de ra dadelijk te steunen. Brassen wordt ook als werkwoord gebezigd en duidt het bewegen der ra's op de boven opgegevene wijze aan. BRAUN (Georg Christian) werd den 23sle'1 Octobcr te Weil-burg geboren, studeerde in do pliilologic on word, na zijne aca-domische loopbaan geëindigd te hebben , hoogleeraar in de rhe-torica aan bet Lyceum te Mainz, waar hij in don aanvang van 1835 stierf. Hij schroef: Muhammeds Tod. Wiesbaden 1815 ; Her mam der Cherusker, Heldengedicht, Mainz 1812 ; liafaels Leben und Wirken. Wiesbaden 1815, 2 A. 1819; Die Reliyion des allen Deut-schen. Mainz 1819; Rafael, dramat. Spiel. Mainz 1819; Leonardo da Vinci's Leben und Kunst. Halle 1819; Das grosse Opfer. Mainz \%\$\Bilder der Natur und des Menschenlebens. Wiesbaden 1820; Die Weisen von Hellas, Mainz 1821, n. A. 1826; Aristodemus Trauersp. Altenburg 1821; \Vanderung durch das alle Allien. Mainz 1823, N. A. 1827; Der Siey des Glaubens. ibid. 1823: Lao-koon, Tragödie. ibid. 1824; Nero, Drama. ibid. 1824; Der Schmid von Anüverpen, Drama. Nürnberg 1824; Dramatische Werke. Mainz 1824; Die Rheinfahrt. ibid. 1824; Das Rheinthal. ibid. 1828; Die unsichtbare Kirche Jesu Christi. ibid. 1821, en vele vertalingen van Rom. en Grieksche schrijvers. Braun was ccn geestig en grondig schrijver; als dramatisch dichter ontbreekt het bom eohtor aan diepte en kracht, doch hij is daarentegen zeer beeldrijk. Zijn idyl, Die Rheinfahrt, wordt voor het beste zijner poëtische voortbrengsels gehouden. |
171
|
BUAUN (Geokge), in hot Lat. Braunius Csommigen noemen hem tenonregteBruinius, Brunu8);op den catal. van Oxford wordt zelfs George Braun en Braunius voor twee personen gehouden. Hij was aartsdiaken van Dortmond en deken van O. L. V. in gra-dibus te Keulen en heeft in hot begin der XVII0® eeuw geleefd. Hij gaf uit eene Lat. redevoering tegen de priesters die bijwijven houden (1566), schreef ook een leven van Jezus Christus en dat der H. Maagd, en eene verhandeling tegen de protestanten. (Ca-thohcorum'JVenionensiuju adversus léiitheranicae ibidem partionis pre-dicantes defensto, cef), te Keulen in 1605 in 8° gedrukt; maar zijn hoofdwerk is het Theatnim urbiwn, in vele deelen in fol. Zie : Bay Ie, Gesner, Sweertius, andd. BRA WE (Joachim Wilhkl m von) word den 4'len Februnrij 1738 tc Woissenfels geboren, studeerde te Leipzig in de rcgten , ging aldaar met Gellert, Kleist, Weisse en Lessing om, en legde zich op de dramatische poczij toe. Toen Nicolai in 1756 een prijs voor het beste Duitsehe treurspel had uitgeloofd, behaalde hij het accessit (Cronegk verwierf den prijs) door zijn burger-treurspel de?' Freiyeist. Nog voor hem zulks berigt werd, had hij reeds een ander treurspel Brutus in rijmlooze jamben geschreven. Kort daarop verliet hij Leipzig en was op het punt de betrekking van regeringsraad tc Mcrsburg te aanvaarden, toen hij in de ouderlijke woning door de pokken aangetast werd en in den bloei zijns levens den 7(lequot; Augustus 1758stierf. Zijne werken,die veel talent verraden, zijn door Lessing uitgegeven, onderdon titel van Trauerspiele des Herrn Jouc/im Wilhelm von Brawe, Berlin 1768. TAa-, Bibliothek der schonen Wissenschaften und KüHSte, Bd. Ill Ht. 12 S. 403 fgde; Neue Bibliothek der schönen Wissenschaften, u. s. w. Bd. VII St. 1 S, 155 —157; C. H. Schmidt, Biographic der Dichter, Th. 1 S. 132—153 8°; Dezelfde, Necrolog deutscher JJichter, Bd. I S. 371—386. BRAY (Salomon de), in 1597 te Haarlem geboren cn in 1664 overleden, was historie- en portret-schilder, doch vooral bekwaam bouwmeester, naar wiens ontwerp cn houten model de Nieuwe Kerk te Haarlem in 1647 gebouwd is. In zijne zeldzaam voorkomende schilderijen wordt vooral de teekening geroemd. Bause, Geyser, Hubert, Kichter en anderen hebben naar hem gegraveerd. Ken zijner teekeningen, met rood en zwart krijt, „een lezend vrouwtjequot; voorstellende, gold op de veikooping van de Vos,/63. Drie jaren na zijn overlijden, gaf men oen werk van hem uit, getiteld; ^Bedenkingen over het uitleyyen en vergrooten der stad Haarlem,quot; waarvoor zijn portret, naar de schilderij van zijn' zoon Jacob, in houtsnede, geplaatst is. Zijne zonen Jacob en Dirk, hebben beiden inde schilderkunst uitgemunt. Van den eersten vindt men op het raadhuis te Haarlem „een levensgroot portret van PrinsFredcrikHendrikquot;; „eenSeleucHsquot;en „smedende Cyclopenquot;; in het gereformeerde weeshuis aldaar, eene schilderij, waarop de regenten en regentessen van dat huis verbeeld zijn, en eene andere „het opnemen der kinderen in dat huisquot; voorstellende. Zij onderscheiden zich door eene fiksche teekening en een bevallig penseel. Zijne teekeningen zijn gezocht. Van zijne etsen vermeldt men „een H. Johannes in de woestijnquot; en „een Omroeperquot;. Op het museum te Amsterdam komt eene schilderij voor, door een der beide broeders geschilderd, voorstellende „portretten van de overheden van het St. Lucas gildquot;. Dirk de Bray, schijnt zich echter meer als teckenaar en houtgraveur onderscheiden te hebben, is bij de boekdrukkers Enscheilé werkzaam geweest, en was in 1675 secretaris van het St. Lucas gild. Behalve het genoemde portret zijns vaders, kent men nog andere houtsneden van hem, als: „een Christus aan het kruisquot;; „een Opstijgenden Arendquot;; „oen klein portretjequot; enz. Eenigen zijn met het monogram ■SJSI anderen met den naam de Bray cn het jaartal 1674 gotee-kend. Op do verkooping van den graaf von Fries, gold een geëtst prentje van dezen moester „de ruïne van het kasteel van Brederodequot; voorstellende , /'17. Het monogram van Salomon de Bray is ' van ' ^^f\j 't ^wee ®raquot; veurs, met name Theodoras en Nicolaas de Bray schijnen tot hetzelfde geslacht te behooren. BKAZILIJi, een keizerrijk van Zuid-Amerika, gelegen tus-schen de breedte-parallellen van 5° N.Br, on 33'/» Z.Br. en de meridianen van \4'l° en 50° W. L. van Greenwich, wordt ten O. en |
N. bespoeld door don Atlautischen Oceaan; grenst ten N. onN.W. aan Guyana, Venezuela en Niouw-Grenada; ten \V. en Z. W. aan Ecuador, Peru en Bolivia; en ten Z. aan Paraguay, Kio do la Plata en Uruguay; do bevolking, in zoo verre men die heeft kunnen opmaken, bedraagt 6 000 000 zielen, waarvan volgens oenige schrijvers, de Portugozen een zesde deel en de negerslaven een derde deol uitmaken. Het rijk is verdeeld in achttien provinciën. De voornaamste steden zijn gelogen aan of nabij de zee, als; Rio Janeiro, de hoofdstad, tevons de residentie dos keizers, met 200 000 inwoners, gelegen aan eene groote schoone baai, zeer gunstig voor den handel, hoeft vele fabrieken en eene prachtige waterleiding; Victoria; Bahia of St. Salvador, aan de Allerheiligen baai met 180 000 inwoners, eene hoogeschool enz. Fernambuco met ongeveer 00 000 inwoners, heeft een aanzienlijken handel; Parahyba, aan den mond van een riviertje van don-zelfden naam; Natal, aan den mond der Rio Grande do Norte; Maranhao of St. Luis, op oen klein eilandje, in een inham aan de noordkust; Para, op eenigen afstand van de kust, aan een der monden der Amazonen-rivier; voorts binnen 's lands; Villa Bella, niet ver van de grens van Bolivia; Oeiras, aan de Paranahyba; Villa Rica enz. De grootste rivier niet slechts van Brazilië, maar van de geheele aarde, is de Marannon of Amazonen-stroom; hij ontspringt in Peru, stroomt met vele kronkelingen in eene westelijke rigting, tusschon 3° en 5° Z. br., door Brazilië, neemt behalve vele kleinere rivieren, de Rio Nogro, die eene natuurlijke verbinding mot de Orinoco daarstelt, en de Madera op, en stort zich door twee hoofd-mondingen, die hot eiland Joannes omgeven , van welke de noordelijkste dien naam behoudt, de zuidelijkste echter dien van Rio Para verkrijgt, in don Oceaan. Vorder zijn voorname rivieren ; do St. Francisco; zij ontspringt in het Brazihaanseh gebergte, stroomt dan noord- en vervolgens westwaarts, en stort zich bij Villa Nova in don Oceaan; de Rio Grande do Nortc; de Paranahyba; de Parana en Paraguay, die later zich veroenigen en de groote Rio de la Plata vormen ; do Tocamin enz. Het Bra-ziliaanach gebergte of hoogland bestaat 1quot; uit het kustgebergte, dat eene doorgaande keten langs de oostkust vormt, van de zuidelijkste punt van Brazilië tot aan kaap St. Rochus, zijnde de N. Oostelijke hoek van Zuid-Amerika; en 2° uit het binnenlands-gebergte, zijnde eene grooto menigte bergketens , die met vele kronkelingen door geheel zuidelijk Brazilië loopen cn elkaar op onderscheidene punten kruisen; de hoogste toppen der laatsten bereiken nog geen 3000 voet, terwijl die van het kustgebergte zich ongeveer 5000 voet boven de oppervlakte der zee verheffen. Ton Noorden van het Braziliaansch gebergte wordt eene zeer uitgestrekte vlakte, vlakte van den Amazonen-stroom genoemd, gevonden, die zich tot aan de Anden en het Orinoco-gebergte uitbreidt; deze vlakte is door talrijke, kleinere en grootere stroomen, bijstroomen van den Marannon, doorsneden, vooreen groot gedeelte met bosch begroeid en buitengewoon vruchtbaar. Niettegenstaande de groote uitgestrektheid van Brazilië, in de rigting van hot N. naar het Z., bestaat er een betrekkelijk gering verschil in klimaat, uithoofde het land voor verreweg hot grootste gedeelte onder den verzengenden luchtstreek ligt; do regentijd valt over het algemeen regelmatig in; alleen in sommige provinciën, voornamelijk Seara, op de N. O. kust, hoeracht soms jaren lang droogte, waardoor gebrek aan water ontstaat. Het plantenrijk biedt eene groote verscheidenheid aan; voornamelijk is Brazilië vermaard, wegens de vele houtsoorten die er gevonden worden en die men nog door van olders overgebragte vermeerderd heeft. De boomwol- en tabaksplanten zijn er inheemsch en worden veel verbouwd ; de koffijboom, het suikerriet, de maïs, rijst en dergelijken zijn zoo goed als inheemsch geworden. In de onbewoonde streken worden vele diersoorten aangetroffen. die aan deze gewesten bijzonder eigen zijn. Het Andalusisch paardenras, naar Brazilië overgobragt, teelt aldaar goed voort cn wordt voornamelijk tot het dragen van lasten gebruikt, even als het muildier; voorts vindt men er het Enropesche rund, het zwijn, den bok, minder het schaap; de bijen leveren overvloedig was en honig. Mineralen worden in eenige provinciën ovcrvloediglijk gevonden. De goud- en diamant-mijnen, eerst in het begin der XVIIIlt;icceuw ontdekt, werden in den beginne slecht bearbeid, ten gevolge van het door Portugal aangenomen stelsel van verdrukking en uitzuiging, waarbij de kroon zich al de gevondene edelgesteenten |
BK A—HUE
172
|
onz. tooëigende, zoodat de grondbezitters zich liever op den landbouw toelegden; later is dit eenigzins verbeterd en zijn er meerdere soorten van edelgesteenten, als: topaas, amathist, robijn enz. gevonden geworden. Zilver komt weinig voor; meer zink, kwikzilver, zwavel, steenkool, zout enz. De geringe bevolking met betrekking tot de uitgestrektheid van het land , het gebruik om den arbeid grootondoels door slaven, die nog in groo-ten getale worden ingesmokkold. to doen verrigten, zijn de voornaamste oorzaken, dat nog slechts een twee-honderdste deel der oppervlakte bebouwd wordt, en zelfs in de nabijheid der groote steden nog onafzienbare velden woest liggen. De bimienlandsche handel is van weinig beteekenis, zoowel uithoofde der kleine bevolking, als ten gevolge dat de gemeenschap te water niet in gonoegzame mate bestaat: de groote rivieren toch zijn slechts voor een gedeelte bevaarbaar, en de kleinere die in den regentijd do wart toelaten, zijn gedurende het drooge jaargetij daartoe geheel ongeschikt. De zeehandel daarentegen is zeer aanmerkelijk en bestaat, wat den uitvoer betreft, voornamelijk in: koffij, suiker, tabak, boomwol, vanille, cacao, ossenhuidenen, in de laatste jaren, ook thee uit de zuidelijke provinciën. De industrie is nog zeer in hare kindschheid; ambachten worden alleen in de steden , en dan nog grootendeels door buitenlanders gedreven j vele zaken waartoe het land de stoffen aanbiedt, worden elders bewerkt en ingevoerd. Ten einde de bevolking te vermeerderen, en alzoo te gelijk met den landbouw, de industrie op te voeren, wordt do slavenhandel, niettcgensiaande het mot Engeland gesloten verdrag , niet te keer gegaan en dat gedeelte der bevolking met 30 000 zielen jaarlijks vermeerderd| terwijl aan vreemdelingen, die zich in Brazilië willen nederzetten , groote voordoelen worden toegekend. Do geschiedenis van lirazilië klimt waarschijnlijk tot eene hoogere oudheid op, dan die van Peru en Mexico, hetgeen men uit opschriften op woningen eenerin 1845 in het binnenland gevondene stad meent te kunnen opmaken. Nogtans is ons daarvan genoegzaam niets bekend; zoodat wij ons alleen met de geschiedenis sinds do ontdekking, in 1500, door den Portugees Pedro Alvarez Cabral, kunnen bezighouden. In den beginne beschouwde Portugal dat land als geschikt om er veroordeelden, ballingen en dergelljken heen te zenden, die men het van do Canarische eilanden overgebragte suikerriet liet verbouwen. Koning Joao do UI1!0 legde in 1549 aldaar eene volkplanting aan en bouwde Bahia; de Nederlanders veroverden die stad in 1G24, breidden de nieuwe bezitting aanmerkelijk uit en zonden Joan Maurits van Nassau als gouverneur derwaarts; doch door do Engelschen daartoe aangezet en vervolgens ondersteund, geraakten de Portugezen aldaar in opstand, ton gevolge waarvan Brazilië in 1C54 weder voor ons verloren ging en op nieuw onder de heerschappij van Portugal geraakte. Langzamerhand werden er meerdere volkplantingen aangelegd en zetten vreemde gelukzoekers zich in Brazilië neder, alwaar zij den geest van misnoegen tegen hot bestuur, die reeds, wegens het aangenomen stelsel van onderdrukking, waarin de Jczuïten den vorst krachtig ondersteunden, op vele plaatsen heerschte, meer en meer aanwakkerden. Evenwel kwam het tot geene omwenteling. Joao de IVJ», door Napoleon gedwongen, verplaatste in 1808 den koninklijken zetel van Lissabon naar Kio Janeiro en verleende de vrije scheepvaart op alle havens van Brazilië; op het congres te Weene:i werd Brazilië met Portugal tot één rijk vereenigd en, nadat koningin Maria in 1816 overleden was, de prins regent, onder den naam van Joao don VI'i™, koning. Deze vestigde zich in Brazilië, doch moest in 1821 op verlangen der Portugezen naar Lissabon tcrugkeeren; hij liet don Pedro als regent achter, die zich echter kort daarop onafhankelijk keizer verklaarde, zonder dat hij echter toen nog als zoodanig door de Europesche staten erkend werd, hetgeen eerst in 1825 plaats had. De koningspartij hield iiitusschen niet op tweedragt te stoken. Don Pedro in 1826 insgelijks tot koning van Portugal verheven zijnde, wekte dit het mistrouwen der Brazilianen , die niets meer dan eene hereeniging met het moederland vreesden, zoo zeer op, dat hij gedwongen werd afstand te doen van den troon van Portugal, ten behoeve zijner zevenjarige dochter. Donna Maria da Gloria. Dit belette niet dat er aanhoudend kleine opstanden plaats hadden, terwijl de in 1825 uitgebroken oorlog met de Plata statcn , het land op hooge kosten joeg. In 1828 werd eindelijk een weinig eervolle vrede gesloten. |
De beroeringen in Portugal, waar Donna Maria niet erkend was, (zie ISraganza {Geslacht van), deden Pedro besluiten met kracht van wapenen zijne dochter to ondersteunen, hetgeen de Brazilianen , als eeno aanleiding om de staatsschuld te vergrooten, zeer tegen den keizer innam. Deze en nog andere redenen, maakten het misnoegen des volks zoo zeer gaande, dat Pedro meer en meer in hot naauw gebragt, eindelijk op den 7don April 1831 afstand deed van den troon, ten behoeve zijns negenjarigen zoons Don Pedro den II110quot;, den tegenwoordigen keizer, onder een regent, en naar Europa vertrok. Nog bleven de opschuddingen aanhouden cn werden zelfs niet onderdrukt, toen een in 1834 zaamp;ingerocpen congres besloten had, om in navolging der Vercenigde Staten van Noord-Amerika, uit afgevaardigden der onderscheidene provinciën een wetgevend ligchaam daar te stellen. Daardoor was echter de gevreesde scheuring van het rijk voorgekomen. In 1840 besteeg Pedro de IIli,, den troon. De opstanden in het Noorden en Zuiden des rijks werden in 1845 geheel door hem bedwongen; cn toen mogt het rijk gedurende driejaren de sinds lang gewenschte rust en vrede genieten. De Februarij-omwenteling, in 1848, vond echter weerklank in Brazilië en gaf aan do republikeinsch gezinde partijen aanleiding het hoofd weder op te steken; verscheidene ministeries volgden elkander zeer spoedig op; en ofschoon de rust op het oogenblik niet verstoord wordt, is het er toch verre van af, dat de verschillende partijen onderling verzoend zouden zijn. Vergelijk; PM Netsclier, Li.* llullaiuhiis au lirésil., 1853; De Cazal, Corografia Brasilica, Rio Janeiro 1817, 2 Bd-; herdrukt in 1833; die Reisewerke des Prinzen Maximilian von Wied-Neuwied, waarvan eene Hollandsche vertaling bestaat; Ridder, Sketches of residence and travels in Brasil, London 1845; Gardner, Travels in de interior of Brasil, London 1846; Van Lode, De la Colonisation du Brdsil, Bruxelles 1843; Grant,//i'siory o/ Brasil, London 1809, waarvan een Duitsche vertaling in 1814 to Weimar verscheen; Memorias historicas do Rio de Janeiro, 9 Bd., Rio de Janeiro 1820 —22; enz. BREDA, stad en vesting in de provincie Noord-Braband met ruim 15 000 inwoners. Zij is inde geschiedenis zeer vermaard, vooral door de inneming bij verrassing door prins Maurits, in 1590; hare belegering in 1625 door don Spaanschen veldheer Ambrosius Spinola; en hare herovering door prins Frederik Hendrik in 1637. In het jaar 1667 werd binnen hare muren de vrede tusschen koning Karei den IIJ™ van Groot-Brittannië en de Algemcene Staten onder de bemiddeling des konings van Zweden gesloten, die na haar de Bredasche vrede genoemd wordt. De stad heeft bijna de gedannto van een driehoek; hare verdedigingswerken bestaan uit een hoogen wal met dertien bastions, omgeven door eene breede gracht en verscheidene buitenwerken; de gracht wordt door do twee kleine riviertjes de Merk of Mark en do Aa ruim van water voorzien. Onder do voornaamste gebouwen kotnen in aanmerking do Groote of Lieve-Vrouwe-kork, waarin de prachtige graftombe van Engelbert den IIlt;iequot; van Nassau en zijne gemalin Limburg van Baden, welke men voor een gedeelte aan den beitel van Michael Angelo Buonarotti toeschrijft; zoo mode nog eenige andere praalgraven van do hecren van Breda. Het voormalig kasteel is thans ingerigt voor de Koninklijke Akademie voor zee- en landmagt. Breda heeft haren geschiedschrijver gevonden in Petrus Scri-verius, van wien wij bezitten: Breda vetus ac nova, Lugd. Bat. 1637. Jan van Vliet schroef in 1664 zijn Bredasche Almanal en Chronijk, terwijl Thomas Ernst van Goor in 1744 zijne Beschrijving der stad en lande van Breda enz. te 's Gravenhage in het licht gaf. Vergelijk; Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden te Amsterdam 1751 2do deel; en \V. A. Bachieno Vaderlandsche Geographic enz., Amsterdam 1791 4lIe deel. BREDA (Kaki, Fiukdhich von) in 1755 te Stokholm geboren en in 1818 gestorven, wordt door do Zweden hun' van Dijek genoemd. Hij was leerling van don Engelschen schilder Reynolds, wiens manier hij aannam, doch gewende zich te veel aan eene vlngtige behandeling, zoodat zijne sohilderijon veel van sehetsen hebben, die zelfs niet altijd naauwkeurig van teekening 'zijn. Hoewel hij ook historiële stukkon schilderde, slaagde hij beter in het portret, waarin hij eene goede gelijkenis met bevalligheid van kleur wist te vereenigen. Ook hierin behandelde hij het |
17.')
|
bijwerk oppervlakkig, waardoor dikwerf het goed doorwerkt portret veel ronding bekwam. Van hem zijn de vier presidenten op den rijksdag van 1810 en Lagerbrings portret op het ridderhuis te Stokholm. Koning Karei de XIIId0 droeg hem op, om het kroonings-feest in zeer groot formaat te schilderen, hetwelk hij echter niet voleindigd heeft. Als een zijner beste werken wordt zijn Belisarius genoemd, aan welk beeld hij eeno uitdrukking wist te geven, die zoowel onderwerping in het ongeluk als den vrede eener groote ziel kenmerkt, doch waarin het koloriet wat te hard is. Hij was hofschilder en lid der academie van kunsten te Stokholm. BBEDERODE, een der oudste adelijke geslachten van Holland, gesproten uit Siegfried, ook wel Sieco en Sivaert genaamd, burggraaf van Kenncmerland, een jonger zoon van Arnoud graaf van Holland, die in het begin der XI118 eeuw leefde. Dit geslacht heeft gedurende zes en eene halve eeuw bestaan, althans in 1679 hield men het met Wolphert van Bredcrodo voor uitgestorven, en werd naar do toenmalige gebruiken het geslachtswapen verbroken en met den laatstgenoemden begraven. Evenwel schijnt liet later gebleken te zijn, dat er nog wettige erfgenamen van dat geslacht gevonden werden, waaromtrent men vergelijken kan; J. van der Toorn, Geslachtboom van alle mannelijke nakomelingen uil het oud adelijk stamhuis der Hecren van Brederode, Amst. 1788. De voornaamste leden van genoemd geslacht zullen wij, mot bijvoeging van eenige bijzonderheden, hier kortelijk vermelden. Van de eerste heeren van Brederode, tot op Reinoud den IIlt;lcn, die de veertiende in de regte afstamming was en in 1473 overleed, is ons weinig, althans der vermelding waardig bekend. De tweede zoon van genoemden Reinoud was de in de geschiedenis zoo bekende Jonker Frans van Brederode. Deze de Hoeksche partij toegedaan, deed in 1488 verscheidene strooptogten op de Zeeuwsche en Vlaamsche stroomen; op een dezer, landde hij te Delftshavenen trok van daar naar Rotterdam, dat hij na ecnigen tegenstand innam en waaruit hij het omliggende land afliep. In het volgende jaar deed koning Maximiliaan, toenmalig graaf van Holland, hem binnen die stad belegeren, tot hij na zes maanden, terwijl eenige zijner togten tegen Schoonhoven, Gouda, langs do Lek enz. mislukt waren, gedwongen werd de stad bij verdrag over te geven. Spoedig daarop verzamelde hij wederom eene vloot van ongeveer 40 schepen, waarmode hij landingen deed op Overflakkee enDuiveland, het land van Voorne bezocht, Ouddorp plunderde enz. Eindelijk in het Brouwerhavensche gat met de vloot, onder den stadhouder van Holland, Jan vanEgmond, slaags geraakt zijnde, moest hij na een aanzienlijk verlies terugtrekken-, hij landde toen bij Serooskerken, alwaar het gevecht met de Kabeljaauwschen met hevigheid werd hervat, jonker Frans gevangen genomen en naar Dordrecht gevoerd, waar hij na weinige dagen aan zijne wonden overleed. Een achter-kleinzoon vun don bovengenoemden Reinoud , was Hendrik van Brederode, die in 1531 te Brussel geboren werd. Dezo hoeft zich beroemd gemaakt als voorstander der hervorming en door do krachtdadige wijze waarop hij prins Willem van Oranje ondersteunde in zijne bemoeijingon, om de vrijheid van godsdienst hier te lande te verwerven. Hij stelde zich o. a. met Lodewijk van Nassau, aan het hoofd der Verbondene Edelen, en trok met dezen naar Brussel, om der Landvoogdesso het bekende verzoekschrift aan te bieden. Nadat de prins van Oranje uitgeweken was, vertrok ook hij naar Duitschland; werd door den hertog van Alba ingedaagd en, toen hij niet verscheen, in ballingschap verwezen, met verbeurdverklaring zijner goederen. Hij overleed den IGquot;1™ Februarij 1568. Johan Wolphert van'Brederode, heer van Vianen, Ameide en nog andere heerlijkheden, was generaal-veldmaarsehalk van de troepen der Vereenigde Nederlanden, en na de verovering van 's Hertogenbosch, doorFrederik Hendrik in 1629, ook gouverneur van die plaats. Ofschoon gehuwd met Louise Christina van Solras, zuster van de weduwe des laatstgenoemden , was hij een der hevigste voorstanders van den maatregel, om Willem den IIIllcn van het stadhouderschap uit te sluiten , hetgeen door Cromwell als een der voorwaarden voor den vrede in 1654 was gesteld. Hij overleed op het eind van het daarop volgend jaar. |
Onder de natuurlijke afstammelingen van het geslacht, van Brederode, heeft Lancelot, bastaardbroeder van Hendrik, bovengenoemd, eenige vermaardheid verkregen. Hij behoorde tot de Verbondene Edelen; word even als zijn broeder door Alba gebannen; was in 1572 bij de inneming van den Briel, door de Geuzen, tegenwoordig; woonde ook de belegering van Haarlem door Don Fredrik de Toledo bij; en werd na de overgave dier stad den 20»1™ Jnnij 1573 aldaar onthoofd. BREDERODE. Voorraaals een kasteel in Kennemerland, tus-schen Haarlem en de Beverwijk, omstreeks de Zandpoort, waarvan nog eenige overblijfselen gevonden worden. Zoo men zegt, is het ge- bouwd door Siegfried, burggraaf van bovengenoemd gewest, zoon van Arnoud, derden graaf van Holland, die daaraan den naam van Brederode heeft gegeven, onwel omdat zijn vader of, volgens anderen, zijn broeder graaf Dirk de IIIquot;!quot; zou hebben gezegd, dat hij hem, Siegfried, zijn erfdeel met breede roeden zon toemeten. Dit kasteel is tweemaal verwoest: in 1204, door graaf Lodewijk van Loon, die met Ada, gravinne van Holland gehuwd was; en in 1436, door de Haarlemmers, die do Kabeljaauwsche partij toegedaan waren. Beide koeren word het weder opgebouwd, doch nadat de heerlijkheden van Vianen onAmoide, in 1472, aan het geslacht van Brederode gekomen waren, werd het door de bezitters weinig meer bezocht, die zich toen veelal op het slot Batenstein ophielden, en is hot langzamerhand gedeeltelijk door den oorlog, gedeeltelijk door den tijd, geworden wat hot nu is. BREE (Mattheus Ignatiüs van), werd don 22sigt;:quot; Febrnarij 1773 te Antwerpen geboren, waar hij den 15'l«n December 183Ü overleed. Zijne ouders waren burgerlieden en hij zelf verpligt om zijn levensonderhoud met meubelschilderon te verdienen, tot hij , na zich op de stads-teekenschool geoefend te hebben, gelegenheid vond naar Parijs te gaan, waar hij door Vincent in zijn atolier opgenomen werd. In 1798 dong hij reeds naar do door de Fransche academie uitgeschrevone prijsvraag „ de dood van Catoquot; en behaalde den tweeden prijs. Dit deod de oogen op den vielen twintig-jarigen jongeling vestigen; do gemalin van don eersten consul belastte hem met den aankoop eeiior verzameling sehil-derijiin ; de consul zelf ontving hem aan zijn hof en stelde hem aan zijne bloedverwanten als de hoop der kunst voor. Zulks ver-verblindde don kunstenaar niet, die, naar vooruitgang strevende, gevoelde dat or aan de beroemde school van David kleur en leven ontbrak. Tegen den geest des tijds in, begon hij zich in het koloriet naar de Vlaamsche school te rigten. En toen besloot hij de schitterende toekomst, die hem toehichte, ten oft'er te brengen en de geheime roeping die hem bezielde te volgen , door zijn talent aan zijn vaderland te wijden eu er eene nieuwe school te stichten. In 1800 keerde hij naar Antwerpen terug, om de betrekking van hoofd-onderwijzer aan de stads-teekenschool te aanvaarden en wendde alles aan , om haar in haren vorigen bluei te herstellen. Uit liefde tot de kunst rigtte hij zijne woning tot eeno school in, om kinderen in do beginselen van het lezen , schrijven, rekenen en in het teckenen kosteloos te onderwijzen , spoorde zelfs daartoe kinderen op, die hij daarenboven des avonds den schat zijner kennis mededeelde. In 1805 werd do school tot eene academie verheven, waarbij hij, tot eerste professor aangesteld , het grootste gedeelte van het onderwijs op zich nam en |
BRE
174
|
do lesson met oono rolovooring over den roem der Vlaamsehe schilderschool opende. Bij de intrede van Napoleon te Antwerpen, versierde van Broe met zijne leerlingen de stad; denzolfden dag bepaalde de keizer dat de academie in het gebouw van het vroegere minre-broeder-kloosier overgeplaatst en een gcdeelle er van tot een innseum zou ingerigt worden. Eerst na de herstelling der onafhankelijkheid werd zij tot eeno koninklijke instelling verheven en het onderwijs uitgebreid. Behalve haren bloei was zij ook hare goede inrigting grootendeels aan van Bree verschuldigd. Opmerkelijk is het dat de vele door hem gevormde leerlingen, waaronder eendo Kegzoren Wappers behooren, meestal in manier verschillen, hetgeen daaraan te danken is, dat van Bree hen in hunne keus en in hunne eigene manier vrij liet en hen steeds op de beste modellen wees; ook wist hij de ingezetenen der stad over te halen, om de jonge kunstenaars voort te helpen. In 1807 stelde hij den keizer te Parijs zijne schilderij voor, welke diens intrede binnen Antwerpen ten onderwerp had. In 1816 werd van Bree tot lid der commissie benoemd om de kunst-voorwerpen uit Parijs terug te halen, die in fecstelijkcn optogt binnen Antwerpen gevoerd werden. Nadat hij de beschadigde schilderijen hersteld had, werd hem door de stad een zilveren palet door zeven kleuren in goud opgeluisterd , vereerd. Hetzelfde jaar werd hij tot lid van het Kon. Ned. Instituut, het volgende tot lid van den raad der stad Antwerpen en tot hofschilder van den kroonprins der Nederlanden henoemd. In 1821 deed hij eenc reis naar Italië, na de groote schildci ij vervaardigd te hebben, welke „de vaderlandsliefde van van der Werffquot; voorstelt, die door Willem den I5quot;'» aan de stad Leyden geschonken werd en op het raadhuis berust. De koning schonk eene andere schilderij van hem aan de stad Gent, hetwelk „Willem den Ist™ de invrijheidstelling vragende der door Hembijze gevangen gehouden Vlamingenquot; voorstelt. Tot zijne voornaamste werken behooren verder „ De aunbiedlng van Theseus tot redding der offers voor den Mlnotaurus,quot; en „hot vertrek van Kogulus naar Carthago ,quot; welke aanvankelijk voor hot keizerlijk paleis te Antwerpen vervaardigd, in zijn atelier bleven berusten. Voorts „de grootmoedige zelfopoffering van Jeanne Sebusquot;; „de laatste dag van Missolonghiquot;; „dc Heiland de kinderen tot zich roependequot;; „de doop van don H. Augusdnusquot;, voor de kerk van dien naam te Antwerpen enz., benevens cone menigte portretten, waaronder dat van paus Pius den VII11™. Zijne laatste groote schilderij stelt „het sterven van Rubensquot; voor, welke in 1823 in het museum te Antwerpen geplaatst werd, en evenveel stof tot berisping, als zijn „ burgemeester van der Werffquot; tot lof opleverde. Ook „de voorstelling van Rubens aan Justus Lipsiusquot; in de verzameling van don groot-hertog van Sakson-Weimar wordt geroemd. Op het paviljoen tc Haarlem is zijn „Lamoraal graaf van Egmond, in zijn laatste levensuur door den bisschop Bithovius bijgestaan wordende.quot; De verdiensten van van Brcc zijn vooral voor het tijdvak dat hij beleefde groot te noemen. In zijne werken bespeurt men wat do zamenstolling betreft, den leerling uit do school van David, hoewel er oen overgang tol de latere rigting, vooral in hot koloriet in merkbaar is, waarin hij dc school van Rubens ten voorbeeld nam. Zijne tockcning is zoowel als zijne manier over het geheel breed en stout. Behalve eenige bouwkundige plannen gaf hij proeven van bekwaamheid in de beeldhouwkunst en schreef een werk ten titel voerende; „Lessen van teekenhinde of nilteyginy der \00 phiten, den leergang der grondregels van de teekenkunde uitmakende,quot; waarvan hij de platen zelf op steen teekonde. Het vcrsclicen in 1821 en werd, ingevolge het verlangen der regering, tot een handboek bij alle teCkcnscholcn in hot rijk gebruikt. Van Bree was een bekwaam theoreticus, met de perspectief en de gelaatkunde bekend. Nog gaf hij ter aanmoediging der nationale letterkunde eenige geschriften in het licht, als: De dood van /Selling, treurspel in 5bedr.; Alphons van Breuseghem of de Antwerpsche martelaar, drama in 5bodr.; het Geld-huwlijk tooncolspcl in 3bedr.; en Brouwers geoanyenis of hetkasteel van Antwerpen, blijspel in 2 bodr. Van zijne reis naar Italië bestaat oon merkwaardig, doch nog onuitgegeven handschrift. Het was van Bree, die de commissie tot het oprigten van een standbeeld voor Rubens tot stand bragt; die dc kunstschatten uit het museum en de kerken, tijdens het bombardement , tegen vernieling wist te beveiligen. Goon wonder dat zoo vele verdiensten met eeno menigte ridder-orden vereerd werden, dat vele maatschappijen hom het lidmaatschap aanboden. Zijn dood werd als zulk een verlies beschouwd, dat de bevolking van Antwerpen zich in groote» getale, bij zijne plogtige begrafenis, aan den lijkstoet aansloot, on een marmeren gedenk-toeken, door Jean üaptiste de Cuypor vervaardigd, ter zijner gedachtenis opgorigt is. Zijne nagelaten verzameling werd den fickn April 1840 te Antwerpen verkocht en bragt ccne aanzienlijke som op. |
BREEDTE (Astronomische). Ten einde den stand der hemel-ligchamen te bostommon, bedient men zich van twee onderling loodregte cirkels. Een van dezen hoeft een vasten stand aan den hemel; de ander is mot betrekking tot deu laatstgenoemden bepaald. Voorden vasten cirkel bezigt men, buiten nog andere, ook den cirkel gelegen in het vlak der Ecliptica, dat is van de loopbaan der aarde om de zon of van de schijnbare loopbaan der laatstgenoemde om de aarde. Denkt men zich ccne lijn, gaande door het middelpunt der Ecliptica loodregt op haar vlak, dan zijn de punten aan den hemel, waarnaar de genoemde lijn gerigt is, de polen der Ecliptica, en de lijn zelve noemt men hare «s. Door deze laatste kan men wederom cirkels denken, die men den naam geeft van breedte-cirkels, on die klaarblijkelijk loodregt gesteld zullen zijn op het vlak der Ecliptica. Wanneer nu ccne ster in eene zekere rigting wordt waargenomen, dan kan men zich gemakkelijk voorstellen, dat in dezelfde rigting een breedte-cirkel gezien wordt, die dus, als ware bet, door dc ster heengaat; do boog-afstand nu, van dc ster tot het vlak dor Ecliptica, gerekend langs den laatst-bedoeldon breedte-cirkel, is de astronomische breedte van die ster. Kent men voorts ook de stelling van dien breedte-cirkel, met betrekking tot eeno bepaalde rigting in het vlak der Ecliptica, de astronomische lengte (zie dat artikel,), dan is de plaats van de ster volkomen bepaald. Dc breedte kan noordelijk of zuidelijk zijn, en wordt geteld van O tot 90°, van do Kcliptica uitgaande (vergelijk omtrent bet laatste ook het art. Breedte (Geographische). BREEDTE {Geographische). De aarde is een weroldligehaam, hebbende eene bijna bolvormige gedaante, dat zich om een zijner middellijnen, as genaamd, rondwentelt. De punten, waarin de as het oppervlak van den aarbol doorsnijdt, heeten de pofcn, die men onderscheidt in Noord- en Zuidpool. Denktmen een vlak, loodregt op de as, door haar midden gebragt, dan snijdt dit het oppervlak van den aardbol volgens een grooten cirkel, ae5t(alt;or(evennachts-lijn) genaamd, en verdeelt hot in twee gelijke halfronden. Denkt men voorts vlakken gebragt door de as, dan doorsnijden dezen hot meer genoemd oppervlak insgelijks volgens groote cirkels, die den naam van Geographische meridianen dragen. Deze hebben loodregte standen met betrekking tot den aequator. Door ieder punt van het oppervlak des aardbols kan klaarblijkelijk een meridiaan-cirkel gedacht worden. Door den aequator en de polen worden elk dier cirkels in vier gelijke deelon gesneden; ieder van die doelen is weder in negentig gelijke Aea\an, graden genaamd, verdeeld, waarvan de telling bij don aequator aanvangt, en naar de polen is voortgezet. Men denko zich nu een bepaald punt op de aardoppervlakte , en daar dooreen meridiaan-cirkel gebragt, dan is het aantal graden, waarop genoemd punt van den aequator verwijderd is, de Geographische Breedte van dat punt. Dewijl meestal zoodanig een punt niet juist met eeno doellijn overeen zal komen, heeft men den graad wederom in zestig minuten, en de minuut in zestig seconden verdeeld. Naargelang het bedoeld punt, in Noorder-of Zuider-hatfrond, aldus naar do daarin gelegene polen benoemd, geplaatst is, bezigt men dc uitdrukkingen Noorder-Breedte m Zuider-Breedte. Zoo ligt bijv. Amsterdam op 52o22i30quot; N.Br.; waarin, (0) graden, (') minuten, (quot;) seconden betcekcnen. De breedte is niet voldoende om de ligging van cenig punt te bepalen; daartoe moet men ook weten op wolken meridiaan-cirkel het geplaatst is, en daarvoor dient ia Geographische lengte. (?j\ü Lengte, Geographische.) BREEDTE (in de Meetkunst). De meetkunstige, zoowel als de stoffelijke ligchamcn, strekken zich in alle rigtingen tot zekere grenzen uit. Deze eigenschap der ligchamcn in het algemeen, drukt men uit door te zeggen dat zij drie afmetingen hebben, welke afmetingen men onderscheidt door de benamingen: lengte, breedte en hoogte of ook wel dikte. De vlakken, zijnde de grenzen der ligchamcn hebben slechts twee afmetingen: lengte en breedte. Terwijl |
175
|
eindelijk bij de lijnen, zijnde uitgebreidheden die slechts céne afmeting, lenyte mimelijk, hebben, de breedte ontbreekt. BKEEDÏE-CIRKKL. (Zie Breedte, Astronomische.) BREEDTE-PARALLEL, noemt men eiken cirkel geplaatst in een vlak, dat men zich evenwijdig met het vlak der Ecliptica kan denken. De breedte-parallellen gaan dus over sterren die gelijke breedte hebben. Zij zijn van geen belang voor de sterrekunde. BREEN (Danikl ok) of Urenius werd in 1594 te Haarlem geboren. Aan de Leydsche hoogeschool studerende in de godgeleerdheid, was hij een ijverig discipel van Episuopius en werd dien ten gevolge geheel van de Remonstrantsche gevoelens doortrokken. In 1621 word hij te Haarlem, bij het uiteendrijven van eene Remonstrantsche zamenkoinst, gevangen genomen, doch ook weder na eene ernstige vermaning ontslagen. Vervolgens trok hij naar Amsterdam, waar hij een voorstander werd van het gevoelen der strenge Doopsgezinden, dat de Christen geen overheidsambt bekleeden mogt, geheel tegen de leer van Episcopius, zijn leermeester. Nu schreef hij in 1620 een Examen tractaius, a ma-r/istro Simone Episcupio conscripti, super quaestione, an liceat Christiana magistratum gerere. Later verduidelijkte hij zijn gevoelen in geschriften over de hoedanigheid des Rijks Christi. Hieruit bleek dat Brenius zijne eigenaardige denkbeelden had omtrent een aardseh Rijk van Christus. Zijne chiliastische denkbeelden daaromtrent, die hij te Rijnsburg aan den beroemden Koenraad van Ueuningen mededeelde, heeft hij bekend gemaakt in zijn Tractatus de regno ecclesiae glorioso per Christum in terris erigendo. Aldus de Remonstrantsche gevoelens eenigzins hebbende laten varen, werd hij lidmaat van het Doopsgezinde Kerkgenootschap en een ijverig voorstander van de Rijnsburgers of Collegianten. Met Adam Boreel, Galenus Abrahamsz., de Haan en Miehiel Komans, wordt hij onder do opzigters vun het eerste collegie te Amsterdam genoemd. Brenius heeft zijn gansche leven aan het schrijven van twistschriften besteed, waarin hij zijne bijzondere meeningen verdedigde. Even als Galenus Abrahamsz. werd hij van Socianisme beschuldigd. Evenwel leefde hij als een godvruchtig man en werd hij om zijne minzaamheid in den omgang geprezen. Hij stierf in den ouderdom van zeventig jaren, in 1664. BREENBERGH (Baktholomeds). Deze voortreffelijke Ne-derlandsche historie- en landschap-schilder, werd omstreeks 1620 te Utrecht geboren en vertrok, even als de meeste zijner landge-nooten, al spoedig naar de groote leerschool Italië, waar hij de schoone natuur en de beroemde meesters beoefende. Hij ontleende de onderwerpen voor zijne landschappen meest uit do omstreken van Rome, en stoffeerde ze met tooncelen uit de geschiedenis of de fabelleer. Zij onderscheiden zich door edele teekening en groote keurigheid van uitvoering. Hij heeft twee manieren van schilderen gehad, de eerste waarin hij Caracci en Titiaan nabootste en die veel zwaarmoediger is dan de tweede, die helder en doorschijnend is. Zijne kleine zijn bevalliger, dan zijne groote stukken. De Louvre bevat niet minder dan zes schilderijen van hem, waarvan die, door Poelenburg met „de rust der H. familiequot; gestoffeerd, eene andere met „do prediking van Johannes inde woestijnquot;: en een gezigt op de ruïnen van het oude Rome, in zijne eerste manier; de anderen, in de tweede manier uitgevoerd zijn, onder welke die met „de steeniging van Stcfanusquot;. door eene schoone verlichting en harmonie van toon uitmunt. In Engeland bevinden zich onderscheidene zijner werken, onder anderen in de galerijen van den graaf van Shrewsbury en van don heer Hope. Tc 's Gravenhage vindt men in het museum, „een landschap met figurenquot;; in die te Munchen en Berlijn eveneens schilderijen van dezen meester. Op de verkooping van Braameamp, golden vier zijner werken: „de prediking van Johannes den doo-perquot; met eene menigte figuren, ƒ 925 ; „de uitdeeling van koren in Egypte door Josephquot;, ƒ460; „eene badende Dianaquot;, /quot;320; „een vervallen gebouw waarin eenige arme lieden verzameld z'jnquot;i ƒ422. Breenbergh heeft ook uitmuntend geëtst; men kent van hem een stel van zeven stuks, onder den titel: Verscheyden i/ehouwen so binnen als buy ten Romen, geteekent en geëtst door Bartholomeus Breenbergh, schilder, gedaen in 'tjaar 1 (140; drie prentjes naar de Gheyn, fantazie-hoofden voorstellende. Bartsch beschrijft 28 platen van hem, en in de catalogus van Regal, komen er voor die Bartsch niet schijnt gekend te hebben. Zijne |
Hij stierfin 1660. Van zijne schilderijen op de Louvre komen er twee door Daudet gegraveerd in hot Musee Francais voor, waarnaar weder Guijot en J. Morin gegraveerd hebben. BREEUWEN noemt men hot waterdigt stoppen van do voegen en naden der vaartuigen. De reten worden opgevuld mot uitgeplozen oud touw, werk genaamd, dat door middel van breeuwyzers vast aangestampt wordt. Vervolgens giet men er gesmolten pik over heen, dat bijna onmiddelijk stolt. De aldus gestopte naden laten in het geheel geen water door. Het is noodzakelijk het breeuwen van tijd tot tijd te herhalen, omdat de naden, ten gevolge van hot werken van hot schip, op sommige plaatsen opengaan. BREEUWIJZER, (Zie Breeuwen.) BliEGGEN (Fkans van deii), geboren te Amsterdam in 1785, gepromoveerd te Leyden in 1806, werd in 1817 aan het Athenaeum illustro der hoofdstad tot hoogleoraar in de algemeene ziektekunde, leer der gonoesmiddclen en geregtelijke geneeskunde benoemd, welke betrekking hij tot aan zijn dood in 1843 waargenomen heeft. Over hem en zijne werken zie prof. Tilanus, in de Veilt, van het Genootsch. ter bevordering der genees- en heelkunde te Amsterdam, dool I, Amsterdam 1848 40, Verslag enz. blz. 72—73. BREGUET (Abkaham-Louis), geboren te Neuehatel den lO11™ Januarij 1747, overleden te Parijs den September 1823. Hij heeft zich een grootcn naam verworven als werktuigkundige, vooral door het vervaardigen 011 verbeteren der uurwerken. Nog jong zijnde genoot hij do opleiding van zijn stiefvader, die zolf horlogiemaker was; de weinige geoefendheid van dezen was echter oorzaak, dat zijn talent slechts in geringe mate ontwikkeld werd en deed zelfs een zekeren tegenzin in hot vak bij hem ontstaan. Toon hij nogtans, vijftien jaar oud zijnde, te Parijs bij een horologiemaker besteed en in do gelegenheid gesteld werd hot onderwijs inde wiskunde van don abt Marie bij te wonen, maakte hij zeer snelle vorderingen en toonde door zijne waarlijk vernuftige toepassingen van hot wiskundig beginsel, hoever de wetenschappelijk gevormde werkman boven den practisch opgeleiden verheven is. Toen hij zolf aan het hoofd eener inrigting geplaatst was, stelde zijne kennis, gevoegd bij zijn rustcloozen ijver, hem in staat zijne zaken al meer en meer uit te breiden, en eindelijk eene fabriek van uurwerken op te rigton, die zulke schoone uitkomsten opleverde, dat zijne meest vijandige mededingers hom hunne bewondering niet konden ontzeggen. Ook buitenslands verwierf hij zich al spoedig groote vermaardheid, zoo zelfs, dat de beroemde Engelschc horologiemaker Arnold naar Parijs kwam, om Brégnet persoonlijk te leeren kennen, waaruit een zeer naauwe vriendschapsband tusschen beiden ontstond. Gedurende de Fransehe omwenteling was Bréguet genoodzaakt zijn vaderland te verlaten. Dien tijd besteedde hij, om voorname kunstenaars en inrigtingon te bezoeken en zich daardoor verder te bekwamen. Nadat hij in Frankrijk teruggekeerd was, werd hom de vervaardiging der astronomische uurwerken en der tijdmeters voor de zeevaart opgedragen, waardoor hij aldra de welvaart van vroeger wederom genoot. Het zou hier misplaatst zijn, wanneer wij over zijne verschillende uitvindingen en de talrijke door hem aange-bragte verbeteringen, in bijzonderheden wilden uitweiden. Alleen zij vermeld, daar dit buiten den kring zijner gewone werkzaamheden lag, de door hem uitgedachte en naar hem genoemde metaal-thermometer, waarover men o. a. lezen kan; Ganot, Traite de physique, Paris 1853 p. 208; en Lehrhuch der Physik und Meteorologie von Dr. Joh. Muller, Braunschweig 1848 T. 2, s. 303. Omtrent zijne verdiensten zie men hot 7t'lt;i deel der Mémoires de l'academie des sciences: Fourier, Eloge lt;V Abraham-Louis Bréguet. BIIEINPOMP of BRINEPOMP (dk) is eene inrigting aan boord dor zee-stoomsehepen, aan do stoomketels aangebnvgt, om dezen tc ontlasten van zout en andere vreemde doelen, die zich in hel zeewater bevinden, waarvan men zich tot de voeding der ketels bedient, en ongeveer '/.• van zijne massa uitmaken. Terwijl de voedingpomp voortdurend water aanvoert, om de vorstoomde hoeveelheid te vervangen, wordt er door de broinpomp, die door eene |
BRE
17R
|
pijp onderaan in den ketel uitkomt, een godeelfe, ongeveer V» van den aanvoer, lütgopompt; daardoor ontstaat een stroom, die do vreemde bestanddeelen medevocrt, en wordt alzoo het nadeel en het gevaar voorgekomen, die een onvermijdelijk gevolg zonden zijn van het neerslaan en ophoopen dier vaste doelen en der dien-lengevolge gevormde aankorstingen. De breinpomp-zuiger ontvangt zijne beweging van de balans der machine. De benaming is ontleend van het Engelsehe „brine pumpquot;, — in welke taal brine, zoutwater beteekent, — en voorts bij onze zeelieden in go-bruik gebleven. Men vergelijke, voor meerdere bijzonderheden hot nut der breinpomp betreffende: Handleiding tot de kennis van het scheepa-stoomwerktuig, door H. Huijgens, Luitenant ter Zee 1»'« kl., bladz. 111, Amsterdam 1847. BREISACH, ook wel Alt-Dreisach, Brisach en vroeger Brisacum of Brtsiacum geheeten, voormaals eene sterke vesting, gelegen op eene alleenstaande basalt-rots, ter hoogte van 7G0 voet, op den regter Rijn-oever, in het Groot-hertogdom Baden. Bij Julius Cacsai vinden wij deze rots onder den naam A/ans Brisiacus, wegens hare gunstige ligging uit een krijgskundig oogpunt besehouwd, reeds vermeld; de Romeinen bedienden er zich later van, ter verdediging van don Rijn-oever, tegen de invallen der Germanen. In de X110 eeuw was Breisach in het bezit van Ebcrhard, Paltzgraaf en Hertog der Franken aan don Rijn, die van daar keizer Otto don I5tcquot; beoorloogde; naEberhard's dood viel zij in de magtdes Duitsehen keizers en bleef in hot bezit zijner opvolgors tot in de XIIdc eeuw, toen ook de Bisschop van Bazel region op die stad verkreeg, die omstiooks het midden dor XlIUe eeuw in het volle bezit daarvan kwam; nog-tans duurde dit sleehts korten tijd, daar hij weldra genoodzaakt was haar wodor aan den Duitsehen keizer af te staan. Gedurende den dertigjarigon Duitsehen oorlog werd Breisach, in 1633, te vergeefs door de Zweden belegerd; echter in 1638 dooi hertog Bomhard von Weimar bemagtigd; en bij deu Munsterschen vrede aan Frankrijk toegekend. Ingevolge de voorwaarden van den vrede te Rijswijk, in 1697, was Bodewijk de XIV^ gedwongen Breisach weder aan Duitschland terug te geven; zij viel evenwel in 1715, gedurende den Spaanschen successie-oorlog, door verraad weder in handen der Pransehen; doch word nog dat zelfde jaar, na den dood van Bodewijk den XIV^quot;, aan Oostenrijk ternggegoven. Tijdens den Oostonrijkschen successie-oorlog, in 1743, liet Maria Thorosia, toen Breisach door de Fransehon bedreigd werd, een deel der vestingwerken springen en met den aldaar voorhanden krijgsvoorraad Freiburg versterken; beide plaatsen vielen kort daarna in de magt der Franschon, die de nog bestaande vestingwerken slechtten en ook den sterken toren, door hertog Berthold den Vto omstreeks 1200 gebouwd, lieten springen. Nog eenmaal werd Breisach belegerd, in don wintorvan 1799—1800 door de Oostenrijkers, nadat de Franschon zich aldaar gedurende den omwentelingsoorlog, genesteld en verschanst hadden; zij hield de belegering uit, doch werd bij den vrede van Luneville aan den hertog van Modena overgegeven, en kwam bij den vrede van Presburg eindelijk in hot bezit van den Groot-Hercog van Baden. Thans is er van do vestingwerken niets moer over, en zijn de wallen enz. in wandelplaatsen herschapen. Tot do merkwaardigheden van Breisach bohooren ; de St. Sto-phanui-kerk, met haar beroemd altaar, talrijke grafsteden en de brug over den Rijn. Vergelijk: Rosman und Ens, Geschichte der Stadt Breisach, Freiburg 1851. BREISACH (Neü-). Eene sterke vesting op den linker Rijnoever, tegenover Alt-Breisach gelegen. Zij werd, met het daarbij liggend fort Mortier, in het laatst der XVII'iquot; eeuw, na de teruggave van Alt-Breisach, op last van Bodewijk don XIV'1'!a, door Vauban aangelegd; heeft de gedaante van oen rogelmatigon aeht-hook, in welks middelpunt al de straten zamenloopen; is een dor gewigtigste plaatsen van den Elsas ; telt 3000 inwoners en heeft weinig verkeer naar buiten. |
BREISGAU (de) is oen dor schoonste landstreken van het Groot-Hetogdom Baden, gelogen in don Boven- en Middel-Rijn-Kroits. De grond is grootendeels bergachtig, met weinig ultsto-kendc bergkoppen, doch verscheidene meer dan 3000 voet hoog gelegene vlakten. Hij is door talrijke kleine riviertjes, die in den Rijn uitloopon doorsneden, van welke do Elz, Treisam, Glottor, Wiesen en Neuinagon do voornaamston zijn. Men vindt er ook talrijke zeer diepo bergmeren, o. a. hot Feldberg-meer, dat 341S, en het Titi-meer, dat 2710 voet boven de oppervlakte dor zoo ligt. De bewoners der vlakten houden zieh voornamelijk bezig inot den akker- en wijnbouw; die van het Schwartzwald, met houtarbeid en stroovlechlen; terwijl aan den Rijn voel handel gedreven wordt, voornamelijk in hout; daarworden ook de alom bekende Sehwartz-walder-klokjos in groote menigte vervaardigd. Ten tijde dor Romeinsche heerschappij, behoorde do Breisgau tot hot gebied der Alleinannen en werd bewoond door de Brisigaren; gedurende de middeleeuwen werd hij eerst door Graven en later, omstreeks de XIdquot; eeuw, door Hertogen bestuurd. Na het uitsterven van hot regerend stamhuis in 1218, werd de Breisgau verdeeld en een deel bij hot Markgraafschap Baden gevoegd; doch in 1386 kwam hij weder onder een bestuur, met uitzondering van oen klein gedeelte, dat tot Baden bleef behooren, en maakte toon oen deel uit van het gebied der Hertogen van Oostenrijk, die den Breisgau door landvoogden lieten besturen. Bij den vrede van Luneville in 1801, werd hij door Oostenrijk afgestaan aan den Hertog van Modena, dio bij zijn dood in 1803, door den Aarts-Hertog Ferdinand van Oostenrijk, onder don titel van Hertog van Breisgau, opgevolgd werd. Eindelijk, bij don vrede van Presburg in 1805, werd de Breisgau eerst aan Baden en Wurtemberg en vervolgens, tegen schadeloosstelling, geheel aan Baden afgestaan. BREISLAK CSoipio), beroemd Geoloog, geboren te Rome in 1748, overleden te Turin den ID*1011 Fcbruarij 1826. Ofsehoon voor don geestelijken stand bestemd, wijdde hij zich aan de beoefening der wis- en natuurkundige wetensohappen; hij werd, nog jong zijnde, tot hoogleoraar te Ragusa, meer bepaaldelijk voor de natuurkunde aangesteld en bekleedde later dezelfde betrekking bij het Collegium Nazarenum te Rome. Hij ondernam verscheidene reizen door gebergten, ter beoefening der natuur, en maakte zieh oen grooten naam door zijne geologische onderzoekingen. De proeven door hem genomen in do zwavelborgon van Pozzuoli, vormogt hij sleehts gedooltelijkte voleinden, dewijl hij ten gevolge van den zwakken staat zijner gezondheid genoodzaakt was ze te staken. Daarna tot loeraar bij de Artiglieria Reale te Napels aangesteld , verscheen in 1798 zijn eerste voorname werk, getiteld: Topografia Jisica delta Campania, waarvan hij later eene verbeterde, met de topographisch-niinoralogische besehrijving van Rome vermeerderde uitgave bezorgde, getiteld; Voyages physiques et litho-logiques dans la Camp ante, Paris 1801; van dit laatste verscheen, in bet daaropvolgend jaar, te Leipzig, eene Duitsehe vertaling. Gedurende zijn verblijf in Frankrijk, onderzocht hij de uitgebrande vulkanen van Auvergne; en toen hij in 1802 naar Italië was terug-gekeord, werd hij door Napoleon benoemd tot inspecteur der sal-petor- en buskruid-fabrieken aldaar. In die betrekking schreef hij: l'Arte del sal nitrajo; en Introduzioue alia Geologia, MU. I811;van wolk laatste de tweede geheel omgewerkte druk, getiteld Institutions géologigues, in 1818 te Milaan verscheen, die later, 1819— 1820, in het Duitsch vertaalden te Brunswijk uitgegeven word. Daarop verschenen, zijne Desciizione geologica della Lombardia, Mil. 1822; en lang na zijn dood, in do Memoria Lombardo-Veneta, 1838, eene door hem nagelatono, zoor uitgebreide verhandeling Sopra i terreni tra il Lago maggiore e quello di Lugano, Zijne belangrijke, door hom zeiven bijeongebragte ininoralogischo verzameling, kwam in bet bezit van het geslacht Borromoo. BREITINGER (Joiiann Jakob) geboren te Zurich den 1 sten Maart 1701 , overleden aldaar den IS11quot;» December 1776. Hij was van 1731 hoogleeraar dor Hebroouwscho, en van 1745 ook dor Grieksclic taal in zijne geboorteplaats. Gezamenlijk mot Joh. Jak. Bodmer (zio dat art.) werkzaam, maakte hij zich zeer verdienstelijk bij de Duitsehe letterkunde. Hij voerde groote vorbo-torlngon in bij hot schoolonderwijs, en verschafte aan velen , bij wie bij wetonschappelijken aanleg bespeurde , de gelegenheid om dien aanleg te ontwikkelen. Achtervolgons verschenen van hom onderscheidene werken, waarvan de voornaamste zijn: Diatribe in versus obscurissimos a P. Statio Cilatos, Zurich 1730; Een bijbel met aantcokeniiigen volgens de overzetting der Septuaginta. 4 d. in 4°, Zurich 1731—1732; Kritische Dichtkunst, 2 d. 1740; Artis Cogitandi principia; De Antiquissimo Turicensis bibliothecae Graeco Psalmorum libra; Epistola ad Cardinahm Quirinum; en na zijn dood, Orationes Solemnes, Zurich 1776. Ook nam hij een werkzaam deel aan de uitgave van den Thesaurus Scriptoruin historiae llelvetiae. |
177
|
BEEITKOPF (Joiiann Gotti.oii Ihmakuel), gelioron te Leipzig (leii23s'en November 1719, overleden aldaar dcn28atcnJa-miarij 1794. Tegen den zin zijns vaders, die eeno lettergieterij, boekdrukkerij en boekwinkel te Leipzig had opgerigt, on hem daarin wilde opleiden, beoefende hij do wiskunde en fraaije letteren en verschafte zich daardoor do kundigheden , die hem later in de gelegenheid stelden een beroomden naam te verwerven. Nadat hij was bekend geworden met Albrecht Durer's vernuftig werk, waarin deze den vorm der letters, door zo wiskundig to bepalen, had getracht te verfraaijen, werd dit ook zijn streven, en stelde hij zich de volmiiking der boekdrukkunst ten doel voor geheel zijn volgend leven. Hij verbeterde den Duitschen letter-typus aanmerkelijk, waardoor hij dien redde van het gevaar, van dooiden Latijnschen verdrongen te worden. In 1755 vond hij hot middel om muzijknoten met beweegbare typen te drukken. Minder gelukkig slaagde hij in zijn streven, om de beweegbare typen aan te wenden bij het drukken van landkaarten en Sincschc karakters , welke laatste gewoonlijk op houten tafels gesneden werden; nog-thans bewees hij de mogelijkheid er van, door drie proeven, die omstreeks 1777 indruk verschenen, en waarvan hij er eeno aan de Academie des Sciences toezond. Ook verbeterde hij merkelijk de letterspijs, waaruit de letters gegoten worden, en de inrigting der drukpers. De door hem uitgegeveno werken zijn: Ueber die Gesc/iichle der Erjindung der Buchdruckerkunst, Leipzig 1774; bij de bewerking zijner door hein aangekondigde: Geschichte der Buchdruckerkunst, ontmoette hij, niettegenstaande zijn ijver, zoo vele moeijelijkheden, dat hij het niet vermogt te voltooijen; van zijn: Versuch der Urapmng der Spielkarten, die. Kinfiihrinj des Leinenpapiers und den Anfang der Ilolzsr.hneidekunst in Europa zu erforsehen, verscheen in 1784 te Leipzig, het le doel; dit dool is zeer goed bewerkt, het zoogenaamd 2quot; deel echter, dat in 1801 door J. C. F. Roch uitgegeven is, bevat slechts eonige niet gerangschikte fragmenten, die uit de nagelatonc papieren van Breitkopf bijeen verzameld zijn; eindelijk verscheen nog, kort voor zijn dood: Bibliugraphie und Bibhophüie, Leipzig 1793. De door hem nagelatene Boekdrukkerij en Lettergieterij, benevens Bock- en Muzijkhandel, is eene der grootste van geheel Duitsch-land, en bestaat nog te Leipzig, onder don naam: Breitkopf en Uartel. BEEKELENKAMP (Qumus) werkte in do laatste helft der XVII^eeuw. Aan zijnemanier erkent men hem als Noderlandschen meester, schoon zijtie geboorte- en woonplaats , noch het jaar van zijn geboorte of overlijden bekend zijn. Hij schildcrdo meest boeren- en burgerbinnenhuizen, die hij met geestig geschilderde en goed geteekende beeldjes stoffeerde, mot zeer veel karakter in een eigendomtnelijken stijl voorstelde en die soms in uitvoerigheid de werken van G. Dou nabij komen. Zijn koloriet is waar, bevallig en geheel in den geest der beste Ncderlandscho schilders; eenige zijner schilderijen zijn wat somber. Ziju werk is zeer gewild: op de verkooping van van der Linden van Slingeland in 1785 te Dordrecht gehouilen, gold „een Hermietquot; ƒ 389; op die van van der Pot van Groen evcld to Rotterdam in 1808, twee „binnenhuizenquot;/850; op die van de Smcth in 1810 te Amsterdam, „een binnenhuisjequot; /275. Do Burtin kocht een zijner schilderijen voor 1200 francs. De Louvre bevat, „Een schrijvende monnik;quot; het museum te Amsterdam , „twee binnenhuizen ;quot; dat te Rotterdam, „een bejaard man die zijne pijp aansteektquot; van hem. Men vindt ook teekeningen van dezen meester, die door bekwame graveurs in koper gebragt zijn. Zijn monogram is: Q B. BREKING DER LICHTSTRALEN. (Zie Straalbreking.) BREM. Met dozen naam bestempelt men in ons vaderland vooral den Sarothamnus vulgaris Wimm., een lot de natuurlijke familie der Papilionaceën behoorende vertakte heester van manslengte, met groene, kantige, kale, rocdovormonde takken; ge-steelde en drietallige bladen; grooto gele vlinderbloemen en platte, zwart-bruine, min of meer viltigc en 8—12-zadigc peulen. Deze plant komt vooral op zandgrond voor en is dan ook in de nabijheid van Wassenaar, Noordwijk, Bloemcndaal en diergelijke |)laatsen zeer algemeen, alwaar zij tusschcn de maanden Mei en Augustus bloeijondo wordt aangetroffen. Hare stijve takken kunnen tot het vervaardigen van bezems dienen, terwijl men hare bloemen tot geelverweu en het schoone gele hout barer wortels bij het inleggen van meubels kan namvenden. Do gansche heester II. |
is rijk aan looizuur en levert bij do verbranding veel potasch. I o jongo bittere takken worden, volgens sommigen, wel eens als surrogaat voor do hop, bij 't biorbrouwen gebruikt en prijkten vroeger in dc rij dor goneosmiddelon. Van Hall past den naam van Brom in zijne Flora Behjii Septentr, ook op 't geslacht Genista toe. O. BREMEN, vrije stad, gelegen op 53 4' 48quot; N. Br. cn 8° 4S' O. L. van Greenw. Haar gebied strekt zich uit langs de beide oevers dor Weser, tusschcn Oldenburg en Hanover en heeft cone oppervlakte van 5 vierk. mijlen, bewoond door 72 800 zielen, waarvan 49 700 Indo stad zelve. De Weser verdeelt Breinen in do Alt- en Noustadt, dio door drie bruggen met elkander verbun-den zijn; op 2 geogr. mijl afstands ligt Vogesack en nog 5 mijlen verder Bremorhaven, beiden voorname vlokken die met nog een zestigtal dorpen tot het gebied der stad behooren. Voormaals behoorde Breinen tot de Hanze- en Rijkssteden , was versterkt en is meermalen belegerd: in 1547 door Karei den V1'™ en in 1654 en 106G door de Zweden; sinds het begin dezer eeuw echter zijn de vestingwerken geslecht en de wallen tot fraaije wandelplaatsen iiangelegd. Karei de Grooto verhief Breinen in 788 tot een aartsbisdom; ten tijde der hervorming werd de aartsbisschop van daar verdreven en had de stad met vele onlusten te kampen, dio aanhielden tot in 1648, toen bij den Westphaalsehcn vrede het bisdom geseculariseerd en als hertogdom aan Zweden toegekend werd. In 1712 kwam Breinen in liet bezit van Denemarken; ging in 1715 tegen betaling eener aanzienlijke somme gelds aan Brunswijk over; werd in 1731 tot eene vrije rijksstad verheven; was van 1810 tot 1813, toen het Eransch keizerrijk zijne grenzen tot aan de Elbe had uitgebreid, de hoofdplaats van het departement der Monden van de Weser; werd eindelijk op het Weener congres als vrije stad erkend en verkreeg stem in de bondsvergadering. Bremen is de voorname stapelplaats van Hanover, Brunswijk, Hessen en van al die landen waar de Weser doorstroomt, waartoe zij door hare ligging zeergeschikt is; zij heeft dientengevolge een uitgebreiden handel in zeer verschillende artikelen, waarvan het zeildoek en wat meer tot de tuigaadje der schepen behoort do voornaamste zijn. De groote schepen kunnen slechts tot Bremerhaven komen en die geringeren diepgang hebben gaan de rivier veelal op tot Vogesack. Het afschaffen van don Elsflether tol, in 1820, is zeer ten voordeele van den handel van Breinen geweest. Tot de voornaamste gebouwen en andere merkwaardigheden der stad behooren; het aartsbisschoppelijk paleis, thans sedert 1819 het stadhuis; de domkerk met hare vermaarde loodkelders, waarin do lijken voor bederf bewaard zijn, in 1160 gebouwd; de beurs, het museum en daarvan voornamelijk het naturaliën-kabinet, de nieuwe schouwburg, het gasthuis enz. BREMER (Johannes). In de Nederlandsche kerk treft men twee mannen van dezen naam aan, vader cn zoon. De eerste wus in het laatst der XVIl'1'-' eeuw Remonstrantseh prediknnt te Hoorn. Hij dichtte het met regt geprezen: Amersfoortsche Tempe, te vinden aan het hoofd van het werk van A. Matthaeus, lierum Amisfor-tiarum scriptores duo inediti. Don 8»'«quot; April 1694 werd Johannes Bremer Junior te Hoorn geboren. Aan de Rcmonstrantsche kweekschool onder Clericus en van Cattenburg opgeleid, werd hij in 1715 proponent bij hun kerkgenootschap. Doch daar Bremer overhelde tot de gevoelens der Doopsgezinden, beriep men hem in 1720 bij de gemeente dier gezindheid te Lcydcn. In 1729 werd hij Doopsgezind predikant te Amsterdam, bij 't Lam en den Toren. Groot voorstander van den bloei van zijn kerkgenootschap, behoorde hij tot dc stichters der kweekschool voor de Doopsgezinden in 1733. Na acht-en-twintig jaren het evangelie met ijver en trouw te Amsterdam verkondigd te hebben, ontsliep hij den 20,•lllquot; Februarij 1757. BREMERGUOEN. (Zie Koperoxyde.) BREMERHAVEN, aan de monden der Weser op 7 geogr. mijlen afstands van Breinen gelegen, werd in 1827 gesticht op eene oningeilijkte plek gronds , die door Hanover aan laatstgenoemde stad is afgestaan en had in 1850 reeds 3500 inwoners. Dc gunstige ligging cn de met aanmerkelijke kosten daargestclde inrigtingon, waaronder vooral genoemd moeten worden, de twee ruime met sluizen geslotene binnenhavens, maken die plaats zeer 23 |
178
|
geschikt en van groot belang voor don handel op Bremen. Men vindt er een groot aantal scheepswerven, twee droogo dokken geschikt voor geladene schepen en nog meerdere inrigtingen voor do scheepsvaart; ook eene marine-werf. Tusschen Bremen en Bromerhaven bestaat eene olectro-mngnetische telegraaflinie. BREMRAA1' {Orohanche.) Eon tot do natuurlijke familie der Ürobaucheëu bohoorend plantengeslacht, dat in verschillende op-zigtcu merkwaardig genoemd mag worden, en, volgens den Prodronxus Florae BaUwae 1850, door 8 soorten in ons vaderland wordt vertegenwoordigd. Vooreerst toch zijn dezo gewassen ware wookorplauton, die op de wortels van verschillende andere planten , zoo als Sarol/iamnus scoparius, Galium Molluyo eu verum, Medicago falcata en sativa, Picris Hieracioides, Trifolium pratense. en sativum, Erynyium campestre, AMlliea mdlcjohnm, enz., zich vasthechten en daaruit haar voedsel putten; ton tweede vormen zij geen bladgroen en zijn zij dan ook doorgaans geheel en al vuil-geel van kleur; ten derde bezitten zij slechts zcoronvolkomeno bladen, die moer overeenkomst hebben met schubben dan met waro stengelbladen; cn ten vierde bevat hunne kiem geone zaadlobbon. Het bovonaardscho gedeelte der Bremrapen bestaat uit een vertakten of onvertakton, V»—1 voet hoogon, vloozigen, vuil-gclcn of bruinachtigen stengel, die mol schubben bedekt is on naar boven in een bloemtros eindigt, welks bloemen eveneens vloozig en klierachtig behaard zijn cn uit een 4-splotigon of 2-bludigon kelk, eene grijnzende bloemkroon, vier tweemagtige meeldraden en oen cénhokkig vruchtbeginsel bestaan. Volgens Schacht kan 't zaad dor Bremrapen, onafhankelijk van do gewassen, waarop zij later zullen woekeren, ontkiemen, doch sterven do jonge plantjes zeer spoedig, indien zij geen wortel vinden, waarop zij zich kunnen vasthechten. De Bremrapen bloeijon in de maanden Junij on Julij en bohoo-ren, ten opzigio van do gewassen waarop zij tieren, tot do schadelijke planton. Gelukkig nestelen de meesten niet op de zoo-danigen, die voor den landbouwer van onmiddellijk belang zijn. BREMSER (J on an Gottfried), geboren den 10dcquot; Aug. 17G7 te Wirtheim aan den Main, beroemd geworden door zijne werken over do ingewandswormen: Uebcr lebendo Würmer in lebenden Menschen, mil ill. Kpf. nebst einem Anhang über Pseudo-Helmin-then, Weenen 1819 4°; Icones Uelminlhum, sysieina Rudolphii en-tozooloyicum illustrantes, Ease. III. Cum IS Tab. aenei* Viiulob. 1S23 folio. Bromser overleed don 21slcl1 Augustus 1827. BRENNUS. Veldheer dor Seinnonon, oen Gallische volkstam, leefde omstreeks 400 v. C. Met zijn leger in Italic invallende, maakte hij aldaar vele veroveringen; sloeg do Romeinen bij de Allia, drong door tot Rome, nam die stad en gaf haar zijne soldaten ter plundering over. Door don manmoodigen wederstand der bezetting van hot Capitool opgehouden, zond hij een gedeelte zijner bendon vooruit, om Ardea te belegeren. Deze werden echter aldaar door Camillus ontvangen, dio zich aan het hoofd der burgers stolde, des nachts oen uitval deed in het vyandelijke legerkamp en onder do door hunne overwinningen zorgeloos geworden Galliërs cone vroeselijko slagting aanrigtte. Do moed dor Romeinen daardoor weder opgewekt zijnde, trok Camillus aan het hoofd zijner troepen , die gedurende den togt nog nanhondend versterkt werden, op Rome aan, dwong Brennus tot den aftogt en ontzette alzoo het capitool, waar men al roods met den vijand onderhandelingen had aangeknoopt. BRENNUS, veldheer der Galliërs, omstreeks 300 v. 0. Deze deed een inval in Macedonië, versloeg Sosisthones, viel vervolgens in Griekonland, trok op Delphi aan, met het voornemen de stad, maar voornamelijk don tempel te plunderen; doch or stak plotseling een vroeselijko storm op, vergezeld van aardbeving, waarop de soldaten meenende dat dit oen uitwerksel was van den toorn der goden, door schrik bevangen in verwarring geraakten en door de Grieken verslagen werden. Brennus kwam daarbij met zijne geheele logermagt om. |
BRENTA, eene stroom, in de oude aardrijkskunde bekend als Mediacus Major, ontspringt uit twee kleine meertjes niet ver van Trente in Tyrol, loopt in eene zuidelijke rigting door bet Lom-bardisch-Venetiaansch koningrijk,vereenigt zich omstreeks Padua met do Bachigliono, loopt dan oostwaarts en stort zich met twee armen bij Venetië en bij Cliioggia in de golf van dien naam. Het bed .van do Brontn is in hot begin dor vorige eeuw door de Venetianen verlegd, uit vrees voor het verzanden dor lagunen; later Is er een kanaal tusschen Padua en Venetië gegraven; Naviylio di Brenta tnorta, zoodat de eigenlijke Brenta nuova van weinig nut is voor do scheepvaart. De oevers zijn vlak doch zeer schoon; men vindt er vele villa's, prachtige lusthoven en zoogenaamde casini der aanzienlijke Venetianen, waarvan afbeeldingen bestaan in een prentwerk, in 1750 te Venetic uitgegeven, onder den tiicl: Delizie della Brenta. BRENTANO (Clumkns), dichter, geboren te Frankfort aan den Main in 1777 , overleden te Aschaffonburg den 28sU'quot; Junij 1842. Na zijne studiën te Jona volbragt te hebben, hield hij zich afwisselend aldaar en in eenigo groote steden van Duitschland op; huwde in 1804 met Sophie Schubart, van wie wij eenigo geschriften bezitten, als: Gedichte 2 Bu., Berlijn 1800—02; Kalei' thiskos 2 Bc., Berlijn 1801 —2; Amande und Eduard 2 Th., Frankfort 1803; Bunte Heiha kleiner Schriften, Frankfort 1805; en anderen, dio grootondools in tijdschriften opgenomen zijn. Haro romans en gedichten onderscheiden zich door lovendigen stijl en rijke phan-tasio, terwijl zij het eigendommolijko der romantische dichtkunst, in hooge mate bezitten. Na den dood zijner oehtgenooto, die den SI81®quot; Jannarij 1806 plaats had, volgde Brentano weder zijne vroegere levenswijs tot in 1S18, toen hij, afkoorig van den maat-sohappolijken omgang, oen klooster te DUlmen bij Mnnstor tot zijn verblijf koos. De laatste jaren zijns levens echter brugt hij meeron-ileels te Regensburg, Munchon cn in zijne geboorteplaats door. Zijne eerste gedichten gaf hij uit onder den naam Mar in; op die wijze verschenen: Satiren und poëtische Spiele, Leipzig 1800; Gudwi, oder das steinerne Bild der Muiter, 2 Be. Frankfort 1801; Uie lustii/en Musikanten, Frankfort 1803; Ponce de Leon, Gott. 1804; Victoria und ihre Geschwister mit fliegenden Fahncn und brennender Lunte, ein klingendes Spiel, Berlin 1817; Die Griinduny Prays, Pesth lS16;voorts conigo golegenheids-gedichten,als o.a. Universilatis literariae, Berlin 1810; en der Hheinübergany, ein liundyesang filr Deutsche, Wien 1814. Voor een zijner beste werken wordt gehouden; Geschichte vom braven Kaspar und dmn schonen Annerl, waarvan in 1851 con tweede druk te Berlijn vor-schocn. Nog andere zijnor werken, als; Die Philister vor, in und naoh der Geschichte, Berlin 1811; en Schneeylöckchen, Hamburg 1819, komen niet meer voor; men wil zelfs dat zij door don schrijver opgekocht en vernietigd zijn. Zijn laatste work getiteld: Gokel, Hinkel und Gakeleia , Frankfort 1838, bevat eene zeer gelukkige satire op do rigting des tijds. Gozamoniijk met zijn zwager Achim von Arnim gaf hij van 1806 tot 1808 onder den titel „ Des Knaben Wunderhornquot; Dnitscho volksliederen uit, die drie doelen uitmaken, zoor gezocht zijn cn waarvan in 1819 do tweede druk verschoon. BRENTANO (Dominicds van), geboren te Rappersweil aan het meer van Zurich in 1740, overleden te Gebratshofon in hot Stift Kempten, in Jnnij 1797. Na het volbrengen zijner theologische studiën te Milaan, was hij een tijdlang als huis-geestelijke des graven Truehsotz-Wurzach werkzaam; ontving vervolgens eene aanstelling als hofkapelaan, en bragt de drie laatste jaren zijns levens als leeraar te Gebratshofon door. Wij bezitten van hom eenigo geschriften, waarvan sommige ten gevolge van plaats gehad bobbende gebeurtenissen, geschreven zijn, o. a.; Das Majesüitsrecht, die BisschS/e zu ernennen, Frankfort und Leipzig 1784; Katechetischen üntcrricht über die Fraye: wie verhult sich die bisschijliche Macht zur papstlichen? Kempten 1787; hij hoeft oono vertaling gegeven van oen door don abt Vertot uitgegeven werk getiteld: ü eb er den Ur sprung der iveltlichen Macht der Püpste, Ravenna und Pentapolis 1781. Zijn hoofdwerk echter, waardoor hij zich vooral verdienstelijk heeft gemaakt, is de overzetting van het Nieuwe Testament, dio hij op last van den abt Rupert don II110quot; voor hot stift bewerkte; dezo overzetting verscheen ge-durondo 1790 cn 1791 te Kempten, en acht jaar later, in 1799, verscheen reeds te Frankfort een derde druk daarvan. In de overzetting van het Oude Testament werd hij door zijn dood verhinderd, zoodat, hij slechts de vijfhoeken van Mozes vermogt af te maken. BRENZIUS (Samuel Frederik), oen Duitsehe Jood, die in 1614 Christen werd. Terstond gaf hij te Neurenberg een bock in het licht, waarin hij do redenen van zijnen overgang vermeldde, |
|
en niots verzuimde om do goilsdienst, dio hij verloochend had, in een hatelijk daglicht te stollen. Salmon Zobi, een geleerde Jood, wederlegde dit geschrift in zijn Joodsch T/ieriakel. Beide werken zijn in 1081 te Neurenberg uit het Hoogduitscli in het Latijn vertaald, waarbij Jan Wulfor aanteekeningou en een klein geschrift voegdo, dat Isaac Viva vroeger to Amstordani had in het licht gegeven, onder don titel van; Vindex Sanguinis! hoc est Vindiciae secundum veritateuM qui Lus Judaei ab in/aiUicidiin et victima humana covtra Jacohum amp;eu«'»/n, (Jacob Geusius een Viicsch godgel. en geneesheer gaf in 1675 te Groningen een boek in het licht, dat hij: Victimae /lumanae betitelde) vindicantur. BRES (Zie Belegering.) BRESCHET (Gilueuï), beroemd Fransch chirurgijn cn hoogleeraar in de ontleedkunde te Parijs,geboren in 1783 te Clennont-Forrand cn te Parijs overleden op den lO11quot;'1 Mei 1845. Ilij hooft zich vooral door zijne onderzoekingen en uiigegeven werken over physiologic en vergelijkende ontleedkunde ondorscheidon, moer bijzonder nog door zijne onderzoekingen over de vergelijkende ontleedkunde van het zintuig dos gehoors. Evenwel had hij ook als chirurgijn grooto verdiensten. Eono meer uitvoerige levensbeschrijving van hem vindt moil in: Histoire des Membres de l'Academie Uotjale de Mêdecine ou liecueü des Kloges par K. Punsat, Paris ï. II. 1850 12quot;, p. 602 volgg.; de opgave zijnor werken in den Culalugue van don Parijschen boekvorkoopor Baillière op liet woord Breschot p. 79. Deze catalogus is overal voor den prijs van 1 frank te bekomen. BRESCIA, con der drie voorname handelsteden van Lombardijc, gelogen op ongeveer 20 mijl van Milaan, heeft 31,000 inwoners; telt vorschoidono zijde-, lijnwaad-, olijfolie en ijzer-fabrieken. De wapenen, vooral schietgeweer, daar vervaardigd zijn zeer gezocht. Do grond in do omstreken van Brescia is zeer geschikt voor den wijnbouw, die aan een groot getal inwoners onderhond verschaft. BRESKENS. Een niot onaanzioniijk dorp en sterkte in Zeeland, op den linkeroever van de Schelde, tegenover Vlissingcn gelogen, vroeger cone heerlijkheid op liet toon zoogenaamd eilandCadzand. Uit oen krijgskundig oogpunt beschouwd, is Bres-kens van groot gewigt, daar het door zijne gunstige ligging on aanzienlijke werken, de voor Vlissingcn gestationeerde schcops-mngt kan dekken, on tovens tot oen vast punt voor het vierde distriet van Zeeland strekt; en alzoo kraclitdadig tot do kustverdediging aan die zijde van ons land kan medewerken. BRESLAU, de hoofdstad dor Pruisische provincie Silezie, aan don Oder, is eene zeer welvarende plaats met ruim 90,000 inwoners. Zij heeft vele fabrieken van verschillenden aard, waaronder die van suiker, leder on tabak wol do voornaamste zijn. De geschutgieterij, die aldaar gevonden wordt, is zoor beroemd. BREST, versterkte stad met eene zeehaven, gelegen in hot departement du Finistorro aan den mond dor rivier Pcnfild. Hot getal inwoners bedraagt zoor nabij 30,000. Do haven is eene der schoonstcn van gansch Europa cn de eerste militaire zeehaven van Frankrijk. De stad is gelogen aan eene schoone uitgosirekte baai, die eene veilige roede oplevert, onwaarvan de naauwe ingang door zware battorijon verdedigd wordt. Als handelshaven is Brost van weinig belang, ofschoon zij daartoe zeer geschikt is; het voornemen bestaat dan ook sinds eenige jaren om haar als zoodanig in te rigton, voornamelijk om in oen bestaand gebrek to voorzien, uithoofde van den aanmorkolijkon afstand dio Havre van Nantes scheidt. Een groot gedeelte der inwoners houdt zich bezig met de vischvangst en gaat uit op walvisch , zoowol als op kaboljnauw, ansjovis en makreel. BRETAGNE , oen schiereiland, uitmakonilo het westelijkste land van Frankrijk, vóór do omwenteling van 1789 eon der zestien provinciën waarin laatstgenoemd rijk verdeeld was, grenzende ten Oosten aanNormandië, Maine, Anjou en Poitou en overigens door de zoo bespoold; thans verdoold in vijf departonionton; Ille et Vilaino, Cotes du Nord , Finistorro, Morbihan, Loire inferieure. Voorname steden zijn; Nantes, Uennos, Qnimpor en langs de kust van het Noorden af; Saint-Milo, Saint-Brionno, Morlaix, Brost, l'Oricnt, Vannes. Do Loire, eene grooto rivier, stroomt door een klein gcdcolto van zuidelijk Rrotagno; voorts vindt men cr kleinere rivieren als; do Vilaino, do Blavet, de Aulne enz en verscheidene kanalen. De grond is moor honvolig dan bergachtig; de hoogste toppen verheffen zich 950 tot 970 roet boven de oppervlakte der zoo ; men treft or uitgestrekte heiden en ganscho stroken onbebouwd land aan, hotgoon gevoegd bij de nevelachtige luehtsgesteldheid en de bijna altijd hoerschondo hevige winden, aan hot land een woest aanzigt geeft. |
Brotagno heette oudtijds Armorica; do bewoners waren Kolton en Kimbron, waarvan inon nog overblijfselen aantreft in het Bas-Breton , do landtaal van Nodor-Brotagno on in do godenkteekc-non dor Druiden; zij worden door koningen geregeerd, van wier goschiedenis ons genoegzaam niets bekend is. Omstreeks 60 V. C. werd hot een Romoinsch wingewest onder den naam Lugdunensia lertia. Later, omtrent het midden dor V'1quot;eeuw toon do Britten , door do Angel-Saksen uit het tegenwoordig Groot-Britannië verdreven, zich daar noderzotton , werd do naam weêr veranderd in: Britannia Minor (niet dat der Romeinen, waardoor Ierland wordt aangeduid), Britannia cismarina, on eindelijk Brotagno. Do Britten eerst door koningen bestuurd, worden op verschil-londe tijdon door de Franken onderworpen, doch maakten zich later weder onafhankelijk en haddon als toon hunne hertogen en graven. Ditduurdo tot in 1491, toon Anna, dochter van Framjois den Uilen hertog van Brotagno, oorst mot Karei don VIIIs'«quot; cn na diens dood mot Lodowijk don XIIgt;lul' beiden koningen van Frankrijk huwde, waardoor Brotagno aan de Fransehe kroon gehoehtword, cn sedert een dool van Frankrijk heeft uitgemaakt. BRETESSE zegt men in do wapenkunde van eono Jasce of bande, wanneer zij aan de bovenzijde van kantoelingon voorzien is; bretessé a double, v/annacr beide zijden gekanteold zijn en do kantoelingon loodrogt tegenover elkander staan; bretessé et contrebretessé, wanneer do brotosse of kanteoling boven staat over het openo vak tusschen twee bretosses boneden. Van Arkel voorde; d'aryent a 2 fasces bretessóes et. contrebre-tessées de (/nettles; Ter Lede van denzolf-don stam; d'or a 2 Jetsees bretessées ei contrebretessée de gueules; Dalem deejueu-les a 2 fasces bret. et contrebr. d'argent; Zevontor; d'or a 2 fasces bret, et contre-bret. de sable. BRETON (Raimond), Dominikanor monnik, geboren te Boaune, departement Cöte-d'or, in 1609, overleden in 1679. Uitgezonden met eenige monniken naar America in 1635, verbleef hij aldaar tot in 1G55; naar Frankrijk teruggekeerd, hield hij zich bozig mot do zamcnstolling van oen Caraïbisch woordenboek, met historische aanteokoningen tot opheldering der genoemde taal, dat in 1665 tc Auxerre uitgegeven is. BREUGHEL (Piktisr), door van Mandor, Brctu/al, door andoren Bruegel genoemd, is onderdon naam van den „boeren-quot; of den „oudenquot; Brenghel bekend, on do stamvader van oen aantal kunstenaars. Hij is in do baronij van Breda in het dorp Brongol, van booron-oudors, volgons oonigen in 1510, waarschijnlijker in 1530 geboren, en schijnt zijn' naam van dat dorp ontleend te hebben, liy leerde de boginselen dor kunst bij Pietor Koek van Aalst, zotte zijne studiën bij diens broeder Joronimus voort, en ging vervolgens naar Frankrijk en Italië. Na zijne terugkomst zette hij zich te Antwerpen neder, was er in 1551 lid van liet St. Lukas-gild, en vestigde zich later to Brussel, na de dochter van zijnen eersten moester gehuwd te hebhon. Hij wordt als een zoor geschikt mensch beschreven, die ongemeen vrolijk in gezelschap, zich menigmaal in boerongowaad verkleedde om do dorpen te bezoeken on zich met de manieren, gewoonten en zoden der boeren bekend te maken. Zijne voorstellingen zijn ook meest aan het boerenleven ontleend. De schilderijen van Jeronimus Bos (zie dat art J worden door hom bestudeerd; in navolging van dozen sehildorde hij menige spokerij en onthield zich niot om, oven als deze, komische toonoolon bij hoogst ernstige onderwerpen tc voegen. Dat hij ernstig konzijn bewijzen zijnetaforoelen „de kruisdragingquot;, de „verzoeking van don Heiland enz.quot; hoewol zijne koddige onderworpen moor gezocht zijn. Hij wist de krachtige boorongostalton in hunne eigenaardige bewegingen levendig cn met energie oorspronkelijk weder te geven; in zijne genre-stukken is dikwerf humor en vinding, maar tevens veel gemeens. Zijn koloriet was soms bont on hard cn draagt niet weinig bij tot hot onrustige, dat men dikwerf in zijne stukken opmerkt. Men vindt |
|
zijne werken in de meeste museums: in dat to Rotterdam „ eon i dorp aan hot waterquot;; te Antwerpen zijne „kruisdragingquot;| do i Louvre bevat twee schiidorijeu van hom. Te Madrid en te Rome, in do Ambrosiaansoho bibliotheek to Milaan, zoowel als in do Ermitage to St. Petersburg en in verschillende galerijen in Engeland vindt men zijno stukken, maar do voornaamste in Duitsoh-land. Hot Landauer broederhuis te Neurenberg bevat „de bokeo-ring van Saulquot;; „de kindermoordquot; on, in oen landschap bij winter voorgesteld, „de eehtbreekstorquot;; in welke laatste hij zich als den voortzetter der phantastisoho rigting van Lnkas van Leydon toont. Do pinakotheek te Munchon bezit „do H. Johannes in een digt bosch predikende quot;; te Woonon do galerij van prins Liehtcnstein „ oen doodondansquot;; die te Schloisslioim onder anderen „de prediking van Johannes den Dooperquot; en „ do verzoeking van den II. Antoniusquot;; het Belvedère niet minder dan 12 zijner schoonsto worken, waaronder „het gevocht van Saul tegon de Philistijnenquot; (1563) ; „de kruisdragingquot;(1503); „do strijd tusschon do vasten en den vastenavondquot; (1559) en „de oprigting van den toren van Babelquot; (1563) uitmunten. In het museum te Dresden vindt men „oen boerentwistquot; en de „berg-predikntio quot;; in dat te Herlijn „een twist tusschon pelgrims en bedelaarsquot; cn eene „bóeren-danspartij quot; van hem. Hondius, Vorstcrman , Ph. en Th. Galle, H. Wiers, W. Hollar en andoren hebben naar bom gegra-veerd. Hij etste zelf verscheidene Rijngezigten in 1553, kermissen cn andore voorstellingen allen in dw. fol. en sneed de historie van Oerson en Valentijn in bout. Waarschijnlijk is hij omstreeks hot jaar 1COO gestorven. Zijn monogram is P. 15., P. B. inv. enz. Zijne zonen Jan (1568 te Brussel geboren, 1625 gestorven) en PtBTF.R PlKTiiitsz (goh. 1569, gestorven den 1311™ Januarij 1625) hebben zich niet minder beroemd gemaakt. De eerste mot den bijnaam „fluweelen quot; Breughel, was leerling van Pieter Goekindt on schilderde eerst bloemen en vruchten , doch na zijne reis over Keulen naar Italië, ook het landschap mot oven veel talent. Hij vestigde zich daarna te Antwerpen en word in 1597 in hot St. Lukas-gild opgenomen, huwde mot Isabella de Jode, en genoot als oen man van godvruchtigen wandel en hcuschen omgang, de achting van velen, de vriendschap van Rubens en andere groote kunstenaars. In de St. Joriskerk te Antwerpen begraven, rigtte men er voor hem een grafteeken op, hetwelk Rubens met zijn portret en een grafschrift versierde. Onder de Eransche overheersehing werd die kerk gesloopt, het grafteeken vernield en het portret verduisterd. Rubens verzorgde cn voedde zijne beide dochters op. Zijn zoon Jan schilderde in dc manier zijns vaders, doch met veel minder bekwaamheid en was in 1629 lid van het St. Lukas-gild te Antwerpen. Zeker behoort Jan Breughel tot de bekwaamste landschap-schilders zijns tijds ; bij stoffeerde zijne werken met een tal van beelden, fraai van teeke-ning en keurig geschilderd. Even als de meeste zijner tijdgenooten droef hij do dichterlijke vrijheid te ver, als hij zich op hot gebied der geschiedenis begaf. Hij stoffeerde de schilderijen van van Stoonwijk, de Momper en anderen; terwijl Rubens, van Balen , Rottenhamer, F. en J. B. Franckon do zijnon mot beelden versierden. In zijno werken ontbreekt dikwerf houding, hot koloriet is bont, do behandeling uiterst uitvoerig cn in de bijzonderheden vol natuurwaarheid. Zij worden in de meeste museums gevonden. Dat tc 'sGravenhage bevat oen zijner beste werken , dat uit het kabinet van mevr.de wed. Allard de la Cour te Leydon in 1766 voor ƒ 7350 aangekooht „het paradijsquot; voorstelt, waarin Rubens de beelden en het zwarte paard geschilderd hoeft; dat te Amsterdam bevat twee landschappen en een watergezigt; dat te Rotterdam, „ Christus en Maria Magdalena in don hofquot; mot beelden van Franc-ken. Men vindt van zijne landschappen in de museums te Madrid en te Brussel, in de Ermitage to St. Petersburg een tiental; te Homo, „het Paradijsquot;; in do Ambrosiaanscho bibliotheek te Milaan „het water en het vuurquot;; terwijl twee anderen „do aarde en de luchtquot; voorstellende door do Franschon van daar medegenomen zijn en zich nog onder do 7 sehildorijcn van J. Brenghel in do Louvre bevinden. Do galerij te Sanssouci bevat er verscheidene, doch de meesten zijner worken bevinden zieh in Duitsoh-land. Do Pinacotheek te Munchon bezit twaalf zijner schilderijen, waaronder „eene Madonna mot het kindquot; van Rubens, door Breughel met een bloemenkrans omgeven , uitmunt; hot museum tc Berlijn zeven, waaronder „het paradijsquot;; de boeren in kikvor-schon veranderdquot;; „de smederij van Vulkaanquot;; enz. uitmunten , omdat do bosehrijke landsehappon broeder behandeld zijn dan anders. Hot museum te Dresden bevat 31 schilderijen , waaronder „eene Floraquot; do pendant van de bloemen-schilderij te Berlijn; „do schepping dor dierenquot;-, do „schepping der vrouwenquot; cn „een paradijsquot; uitmunten. To Woonon vindt men in do galerij Ester-hazij „een paradijsquot; on „dc arke Noachsquot;; in het Belvedère, „eene aanbidding der koningenquot;; versehoidene in de galerij Lielitenstein, nog meer in dat te Schleissheim. Do galerij Schön-born te Pomtnorsfelden bevat een uitmuntend landschap van dezen meester, die J. Fouquières, P. Gijzen en F. van Kcsscl tot leerlingen had. Hij heeft vier landschappen geëtst, geteekend J. Sadeler oxo. in dw. fol. \V. Hollar, Sadeler cn andoren hebben naar hom |
gegraveerd. Hot monogram van Jan Brenghel is: Iq Br. Inu. J. B. Op verschillende gravuren naar hom vindt men verkeerde namen als Joann. Broueg, Joann Broug. Zijn broeder Pieter Piotersz, de„helschequot; Breughel bijgenaamd bewoog zieh in eene geheel andere rigting. Hij schilderde branden bij nacht, tooneelen nit do hel cn spookgestalten, die met zulk eene verkwistende verbeeldingskracht voorgesteld zijn , dat men bijna zou verondevstellen dat dergelijke beehlen slechts uit de phantasic van een verbijsterden ontstaan konden; hij overtrof hierin zelfs een Jer. Bos. (zie Bos). Hij nam ook dikwerf de verzoeking van den H. Antonius, soms ook twisten tusschon boeren en soldaten ten onderwerp. Het museum te Berlijn bezit zelfs behalve een dergelijk toonool ook een Calvarieberg van hem, waarin do stad Jeruzalem in een uitgestrekt landschap voorgesteld is (gemerkt P. Breughel 1606); het Landauer broederhuis te Neurenberg „do prediking van Johannes in de woestijnquot;. De Pinakotheek te Munchon bevat „do brand van Trojoquot; en „dio van Sodomquot; van dezen moester, die men in het museum te Dresden mot regt als den helschen Breughel leert kennen in zijn „Proserpina door eene menigte duivelen omringd, waarvan er met het pijnigen der verdoemden bezig zijn, in de verte ziet men een broeden stroom tusschon hoogc borgen , waarop in brand staande burgen en gebouwen , in de lucht waren allerlei spookgestalten rond.quot; Men vindt daar insgelijks de verzoeking van den H. Antonius van hem, inde galerij Esterhazy te Woenen twee stukken, beide „ de afdaling van Eneas in de helquot;, voorstellende; do galerij to Schleissheim bevat verscheidene zijner stukken; die van den prins Liehtcnstein eeno dichterlijke voorstelling van „de overwinning van den doodquot;, waarvan do historische figuren in do manier der Ned. schilders van de XVI'1quot; eeuw verbeeld zijn. Het Haagsch museum bezit zijn „ Christus de zielen uit het vagevuur verlossendequot; waarin Rottenhamer dc beelden vervaardigde. Hij had een goed koloriet en eene losse eigondom-molijke manier, was leerling van P. Coninxloo , on werd in 1009 lid van het St. Lukas-gild te Antwerpen. Henne heeft veel van zijne helsehe tooneelen in koper gebragt. Men weet niet zeker of Ambrosius Breughel, ofBrcugcl, van dezelfde kunstenaars familie is. Hij was bloomen-schilder on van lf)5,3_70 directeur der Antwerpscho academic. Hot museum te Weenon bevat tweo zijner bloemstukken met het jaartal 1609. Men houdt do broeder-! Abraham (gestorven to Napels in 1690) en Jan Baptist voor zijno zonen. De eerste wordt de „Napolschoquot; Breughel, dc andero „Meleagcrquot; bijgenaamd; beiden schilderden bloemen , vruehten en vogels on hielden zich in Italië op. Abraham had een warm koloriet, eene gemakkelijke en aangename manier. Lttca Giordano liet veel zijner schilderijen mot vruchten en bloemen door hem versieren. Deze Brenghel moet ook geëtst en in hout gesneden hebben. Het museum te Napels bezit twee zonderlinge voorstellingen van dezen moester, wiens monogram was M. Zijn zoon Kasper schilderde eveneens bloemen en vruchten. Nng kent men eene schilderes Anna cn een graveur Frans Iliero-nimus Brenghel, welke laatste, naar men meent, omstreeks 16B5 in bot dorp Brenghel geboren is cn die zeestukken etste. Zij zijn geteekend F. H. Brenghel. BREUK. Eeno uitzakking van cenig ingewand door cone opening in den wand der holte , waarin het besloten was , in eene andere holte, of in het omringend cel- of bindweefsel noemt men een breuk, hernia. Ook geeft men dezen naam aan do scheiding |
181
|
van (ten zamcnhang dor beendoren. Dit is een beenbreuk ,fractura ossis. Do breuken der ingewanden, /lerniae, onderscheidt men in breuken van de schedolholte, van de borst en van deu onderbuik. Kon horsenbreuk of breuk dor schedolholte ontstaat door natuurlijke openingen'van den schedel, als een aangeboren of in do vroege jeugd verkregen gebrek; soms ook na verlies van zelfstandigheid van den schedel door beloediging of door vaneen-wijking dor naden. Hare herkenning kan moeijelijk zijn en men zou haar mot het bloedhoofdgezwel, cephalaematomia, dat na zware verlossing bij pasgeborenen kan voorkomen , kunnen verwisselen. In later leeftijd moet men hiervan sponsgezwellcn op het harde horsenvlies, die de schedolboonderon aantasten en van oen kunnen doen wijken, onderscheidon. De hersenbreuk voreischt eeno matige drukking en een duurzaam sluitend verband waardoor zij kan genezen, en in min gunstige gevallen dragelijk kan worden gemaakt. Aan de borstkas kan door verlies van zelfstandigheid in den wand een voordringen der long naar buiten, een uitwendige longbreuk, worden veroorzaakt. Ook hier is na het terugbrengen een sluitend, drukkend verband aangewezen. Inwendige borstbreuken kunnen ontstaan door dat een ingewand uit den buik in de borst door het middelrif dringt. Dit gebrek kan oor worden vermoed, dan dat men het bestaan daarvan als zeker kan aannemen en is buiten het bereik der kunst. In «1 deze gevallen blijft hot ingewand met zijne natuurlijke bekleedselen bedekt. Terwijl al deze breuken, die dor hersenen , de in- en uitwendige borstbreuken tot de grootc zeldzaamheden behooron, zijn do breuken van den onderbuik zeer gewoon en deze worden in het dagelijksch leven bedoeld, wanneer men van een breuk spreekt. Men onderscheidt ze naar de openingen waardoor zij ontstaan in liesbreuken, dijbreuken, navelbreuken, buikbreuken, breuken van hot eironde gat, van de zitbccnsuitsnijding en van den bilnaad, (herniae inguinalen, femorales, umbilicales, ventrales, foramims omlis, incisurae ischiaticae et perinaei). Do kennis dio men van do drie laatste soorten beeft berust bijna geheel op waarnemingen , op lijken verkregen ; zeer zelden heeft men dio gedurende het leven gezien. De meest gewone zijn de lies-, dij- en navelbreuken. Beoordeeling en behandeling der buikbreuken komen met die der navelbreuken overeen. Allo ingewanden van de buikholte kunnen in eeno breuk bevat zijn. Meest bevat oen breuk een gedeelte der dunne ingewanden en van daar dj naam ingewandsbreuk, hernia intinalis, enterocele: soms alleen oen gedeelte van hot net, hernia omenlalis, epiplocele. Darm en not zijn dikwijls beiden in een breuk bevat. Een ingowandsbreuk vormt eon week min of meer veerkrachtig gezwel, dat meestal onpijnlijk is en door de onveranderde huid wordt bedekt. Anatomisch van buiten naar binnen onderzocht, bestaat hotuit de uitwendige bekleedselen; dan gewoonlijk, maar niet altijd, uit het uitgezakte en vooruitgedreven gedeelte van het buikvlies, dat men don breukzak noemt, en eindelijk uit liet orgaan, dat in den breuk uitgezakt is. Zoo lang men do breuk terugbrengen kan, noemt men die bewegelijk, maar wanneer de opening door spanning of andere oorzaken te naauw is geworden en do breuk niet meer ingebragt kan worden, dan wordt zij ligt beklemd, hernia incarcemta, dat is, de breuk wordt zoodanig omsnoerd , dat do omloop dor vochten in haar weefsel gestuit wordt en do doortogt dor stoffen in baar kanaal opgeheven is. Bij eeni-gen duur wordt het beklemde gedeelte ontstoken en gaat in versterf over, zoodat bij gemis aan dadelijke, dooltroffonde hulp het leven in groot gevaar verkeert en do dood roods binnen oenige uren kan volgen. In zeldzame gevallen breekt het gezwel open ; het verstorven gedeelte wordt afgostooten en hot loven kan mot een drekfistol, oftegennatunrlijken aars, worden behouden. Dit laatste gebrek is enkele koeren door een operatie genezen. |
Ingowandsbroukon zijn aangeboren of verkregen. Alles wat den aandrang dor ingewanden tegen do buikwanden bevordert cn den natuurlijken wederstand en zamenliang vermindert verhoogt de voorbescbiktheid tot breuken, die inde natuurlijke vorming van do wanden dor buikholte gelogen is. Zij wordt dus vergroot door verslapping der buikspioron , herhaalde en kort op elkander volgende zwangerschappen, waterzucht, tillen van lasten, paardrijden, vallen, sehreeuwen. hoesten en blazen. Zij ontstaan plotseling of langzaam. Dikwijls worden zij vele jaren aehtereon door een goed sluitenden breukband ingehouden, zoodat de lijder er bijna geen last of hinder van beeft, maar in het algemeen genomen zyn hot lastige, kwellende gebroken, die de werking der ingewanden storen, de vrije beweging van hot voorwerp bezwaren en door de mogelijkheid van beklemming het leven bedreigen. De behandeling stelt zich ton doel om het deel terug te brengen en terug te houden, welk laatste door een breukband, bracherium , bij zeer jonge kinderen ook wel door inzwachtelen geschiedt. Breuken bij kinderen op deze wijze behandeld, genezen bijna altijd en ook bij jongelingen is do genezing verre van'zoldzaam. Sommige breuken die niet geheel teruggobragt kunnen worden, moeten door een sehortband, suspensoir, suspensorium, gedeeltelijk worden tegengehouden, daar oen breukband in dit geval door den druk nadeelig zou kunnen werken. Een breukband bestaat uit een stalen voer die volkomen veerkrachtig is met een ijzeren plaat, het schild, die aan hare aehter-zijde oen bol kussen, de pop heeft, dat de opening waardoor do breuk was uitgeschotou bedekt. De gedaante van den band is verschillend voor de onderscheidon soorten van breuken, maar zoo gevormd dat do veer het ligchaam aan de zijde waar de breuk is omgeeft. Zoo de breuk ouder aanwending van den band is genezen, moet de lijder dien stellig nog oen jaar en soms langer dragen , daar een brouk ligt terug koeren kan. Bij oen beklemde breuk beproeft men eerst bet inbrengen {taxis), hetwelk in een dergelijk geval door verandering van ligging en door de ontspannende en ontstekingworeude geneeswijze, soms door de luchtpomp , bevorderd kan worden. Zoor dikwijls zijn al deze middelen vruchteloos en men moet tot do breuksnijdimj , herniotomia, celo-tomia, overgaan. Dezo operatie is gevaarlijk en inetvelo eigenaardige bezwaren verbonden. Zij vordert naauwkourige anatomisehe kennis , grooto bedrevenheid en omzigtigheid, daar men iu ieder geval onvoorziene moeijelijkheden kan vinden, en het belcedigon van zenuwen en vaten bijna altijd doodolijk is. De operatie bestaat in het doorsnijden dor huid, waarna het bindweefsel laagsgewijze verwijderd wordt, hot openen van den breukzak en van de opening aan den buik, indien dezo in dc beklemming doolt. Bij zoor grooto darmbreuken die aangegroeid zijn , wordt de breukzak niet geopend. Hot terugbrengen der doelen ondergaat verschillende wijzigingen, naarmate van hunne gesteldheid en zamenliang met de omringende weefsels. Soms geneest do breuksnijding het gebrek radikaal, door dat or zich een vast lidteekon vormt, dat de opening vornaauwt on hot uitschieten voorkomt. Hot is opmerkelijk, dat de breuksnijding hier te lande veel gunstiger uitkomsten geeft dan elders. Dc waarschijnlijke roden hiervoor is daarin gelogen, dat men met do operatie niet lang wacht, maar gewoonlijk spoedig daartoe overgaat. Meermalen heeft men vooral in do laatste jaren, ook bij bewegelijke breuken, operaties beproefd, om de breuken radikaal te genezen, maar do gevoelens hierover zijn nog niet eenstemmig geworden. Zoo als wij bovou gezegd hebben, geeft men den naam van brouk ook aan do plotselinge scheiding van don zamenliang der beenderen. Boenbrouken, fracturae, ontstaan door kracht van stompe werktuigen, of door botsing van hot ligchaam des boons , ol van do uiteinden tegen harde, onbewegelijke voorwerpen. Dus door verwonding, slagen, vallen, stooten en dergelijke. Soms alleen door overmatige zamentrokking dor spieren. Do rigting waarin do gewelddadige oorzaak gewerkt hoeft, bepaalt ook de rigting der scheiding van don zamenliang des beens, en men onderscheidt dus dwarsche, schuinsche en langwerpige beenbreuken. Beenbreuken worden eenvoudige genoemd, wanneer bet been in zijn geheelon omvang midden door gescheiden is, zamengesteld wanneer do breuk gesplinterd is of met verbrijzeling van het been gepaard gaat, ot daarbij belcodiging en verscheuring tier zachte doelen voorkomt. Men herkent een beenbreuk, bijv. na oen val, aan de misvorming, aan do meestal waar te nemen verkorting aan de beweegbaarheid in den zamenliang, aan do beenkraking (crepitatio), aan hot veelal plaats grijpende onvermogen om het been te bewegen, on de hevige pijn, dio oen beproefde beweging veroorzaakt. Men neemt dan hot bovenste en het onderste gedeelte van het boon in de Inind, beweegt die togen elkander, en voelt en hoort daarbij hot krakende wrijven van de beido stukkon , hot crepiteren. Door de werking dor spieren ondergaan do gebroken beenderen verschillende verplaatsingen, terwijl de zwol- |
isa
|
ling door uitgostorlo stoffen verooranakt, do herkenning van den uard der belecdiging aeer moeijelijk kan maken. Daarom is tijdige hulp van het grootste gowigt en het is dus wenschelijk, dat de chirurgijn den lijder zoo spoedig mogelijk kan zien. JJij het transport van verwonden moet men dus ook zooveel mogelijk zorg dragen , dat liet gebroken deel niet worde verschoven, of do beoneinden verplaatst. Het gevaar is overigens verschillend, naar ■Ie soort eu de plaats der breuk , naar den leeftijd en het gestel les lijders. Gelijktijdige verwonding dor huid, met ontblooting van een of meer afgebroken beenstukken vermeerdert het gevaar, /.oowel voor het leven des lijders, als voor het behoud of vrije gebruik van het deel. Bij zwakke gestellen, of voorafgegane beenziekte kan de geschiktheid tot horeeniging ongenoegzaam zijn. Hij Je behandeling worden do beenstukken in hunne natuurlijke ligging gebragt: „bet been wordt gezet.quot; Door eene gepaste plaatsing van het deel op kussens, door spalken (zie Spalken') of ooii nnder verband bevestigd, waarbij soms een gedurig herhaalde uit- en togonrokking (exteiisio el coutra-exlensio), kan gevorderd worden. Zoolang er ontsteking, zwelling of wonden zijn, moot nion geen gebruik maken van vast sluiten do verbanden , en over bet geheel wordt dit ook bij eenvoudige breuken eerst aangewend, wanneer de vorming van het beenwoer, (zie lieenweer) begint, dat tegen den 7—12 dag geschiedt. Sinds eenige jaren bedient men zich bij eenvoudige breuken met hot boste gevolg van onbeweegbare verbanden, dat zijn zulke die mot stijfsel of met gips zijn bestreken, waardoor hot gebroken lid vast ingesloten wordt. Het medegedeelde omtrent do behandeling is bijna geheel van toepassing op de beenbreuken der ledematen. Hij de breuken van vele andere beenderen is eeu eigenlijk verband niet mogelijk, en men moet zich meestal vergenoegen mot do doelen bij elkander to brengen, en door matige insluiting en rust van de naburige ilecleii, alle verdere vaneonwijking te voorkomen. Op dozo wijze hohandeld, gaan de moeste boenbreukon door beenwoer in genezing over. In sommige beenderen, zoo als do knieschijf geschiedt de vereeniging door con fibrous weefsel, dat de beoneinden aan elkander hecht. 15UEUK. Dit woord vindt zijne toepassing veelvuldig in do mineralogie en metallurgio, en wordt gebezigd tor beschrijving der oppervlakten, welke ontstaan als de zamenhang van oon mineraal of metaal door eene of andere kracht verbroken is. Zoo zegt men van mineralen, dat de breuk is schulpvormig, glasachtig, glad, korrelig; van metalen, glinsterend, digt, kristalvormig, bladorig enz. liUEUK (GEWONE), GEBROKEN of GEBROKEN GETAL; daardoor wordt in de rekenkunde verstaan, do aanduiding van e'én gedeelte of moer gelijke doelen, waarin men eenig getal verdeeld denkt. Om oono breuk te bepalen, heeft men twee getallen noo-dig, die onder elkander geplaatst en door oen liggend streepje gescheiden zijn. Het onderste dier getallen boot noemer: daardoor wordt te konnon gegeven in hoeveel deelen men het bedoeld go-hool verdoold acht; het bovenste getal, teller genaamd, duidt aan hoeveel van do zoo evon genoemde deelen er genomen zijn. Zoo geeft bijv. ? (drie vierde) te kennen, dat eenig geheel in vier gelijke of evenmatige deelen verdoold is en dat men drie van die ileolon genomen heeft. Wordt bet geheel aangewezen, met name: een el, een pond enz., dan is hot gebroken benoemd, anders oii-benoemd, en moot nog nader bepaald worden. Men onderscheidt de breuken in; eenvoudige, waarvan teller on noemer geheolc ge tallen zijn, en samengestelde, waarbij dit niot het geval is. De eenvoudige breuken worden verdeeld in gebruikelijke en onge-bruikelijke; gebruikelijke zijn die, waarvan do teller kleiner is dan de noemer, en wier waarde dus kleiner is dan het geheel, bijv. 2., enz.; ongebruikelijke, waarvan de teller gelijk of grooter is dan de noemer, bijv. » , |, y enz.; in het eerste geval zijn zij juist gelijk aan het geheel, in het laatste zijn zij grooter dan het geheel en kunnen tot geheele getallen herleid worden, als de noemer deelbaar is in den teller, bijv. = 3, of tot zamenge' stelde getallen, die uit de vereeniging van een geheel getal en oeno breuk bestaan, als de noemer niet in den teller deelbaar is, Van de jawenycsfeWe breuken onderscheidt men drie soorten; 1» wanneer de teller een gebroken of zamongestold getal, do |
1 2? noemer een geheel getal is, bijv. —, J enz.; 2° wanneer de teller 4 5 een geheel getal, de noemer een gebroken of zaniengestold getal is, byv.-j, quot;Y enz.; 3quot; wanneer beide teller en noemer, gobrokeno s 37 5i —enz. De za- niongosteldo breuken kunnen altijd tot eenvoudige herleid worden. Voorts worden oneigenlijke breuken genoemd: 1° die de een-beid tot noemer hebben, en werkelijk slechts onder den vorm eener breuk geschreven, geheele getallen voorstellen, als bijv. 3=3 enz. 2° die 0 tot teller, en een geheel gebroken of zanicn-1 O O gestold getal tot noemer hebben, bijv. J,—.—enz., de waarde dezer breuken is nul; 3quot; die eenig getal tot teller, en O tot noemer ^ 61- JL,—'-l enz., do waarde dezer bronken is on-0 O eindig groot; 4» die O tot teller en tot noemer hebben, dus-jj-; de waarde van dit gebroken is onbepaald, on kan aan elk willokourig genomen getal gelijk gesteld worden. De benaming oneigenlijke breuken, is aan de laatstgenoemde klasse van breuken gegeven, omdat zij niot aan do bepaling oener breuk voldoen. Voor de borleidingen on in hot algemeen de behandeling der breuken , ook ia hare toepassing op bepaalde getallen, verwijzen wij naar de werken over de rekenkunst, ais: Allereerste gronden der cijfer' kunst enz., door Jacob do Gelder, lc d.; Beginselen der cijferkunst enz., door II. Strootmau, lcgcd.; Leerboek der cijj er kunst, dour J. N. Galton, ca moer anderen. Eene uitgedrukte deeling is in den vorm en ook in het wezen dor zaak, niet van 0011e breuk onderscheiden; men bezigt die benaming echter gewoonlijk in do cijlerkunst dan alleen, wanneer dadelijke doeling mogelijk en das do teller of het deeltal grooter dan de noemer of deolor is. Op do zoogenaamde stulkunstige gebrokens, waarvan toller en noemer één of veelledige vormen zijn, waarbij men zich van lettors in de plaats van bepaalde ge-ab X cd' g' /1 tallen bedient, bijv. is do bepaling oener breuk 111 het geheel niet tocpasselyk, men zou die vormen met meer regt uitgedrukte deelingeu kunnen noemen, daar zij eene niot volvoerde deeling voorstellen , onverschillig of do doeling al of niet mogelijk zij; nogtans bobben zij don naam van gebroken stelkunstige» vorm, of bij verkorting die van breuk behouden, alhoewel zij mot laatstgenoemde alleen in gedaante overeenkomen. Mot betrekking tot do stelkunstige gebrokens, vindt men de bijzonderheden, in de leerboeken der stelkunst, als: Beginselen der stelkunst enz., door Jacob de Gelder, hoogleoraar enz.; Beginselen der stelkunst, ten gebruike der K. A. voor zee- e» landmugt, door J. liadon Ghyben en H. Strootman, en meer andoren. BREUK CKETTING-) of GEDURIGE BREUK is eene breuk, wier noemer bestaat uit de som van oen geheel getal en eene breuk, van welke laatste de noemer wederom de som is van een geheel getal en eene breuk enz. bijv. 7 -j- enz. en in hot algemeen: 1 a' _!_ a' 1 aquot; enz. Wel zou men den vorm algomeoner maken, door in plaats van de eenheid, tellers 6', i' enz. aan to nemen , doch de bovenstaande zijn de eenige die van wezenlijk nut zijn in do toepassing. De opvolgende breuken: — gt; quot;. enz., heeten de termen der ge-' quot; a' a' lt;t' durige breuk. De eerste term, of de twee, diie enz. eerste termen zaamgevoegd, zijnde zoogenaamde naderingsbreuken, dus: 3 1 33 of zamengostelde getallen zijn, bijv. — gt; i i u hebben , bijv, 1, |
lm)
|
1 1 a' 4- 1 a' a' enz. Nuni' gelang de naderingsbreuk een grooter aantal termen bevat, zal zij minder van de waarde der gedurige breuk verscliillen. Zoo is, in het gesteld voorbeeld, do eerste naderingsbreuk gelijk aan 1 16 1 35 SJ, de tweede, 3 = —; de dorde 3 -|--. = -enz. ~ die aiwissolend kleiner en grooter zijn dan de waarde x der gedurige breuk, doch voortdurend meer en meer tot die waarde zullen toenaderen. De kettingbreuken drukken de verhouding uit tnssehen tweo getallen of grootheden j zijn deze getallen meetbaar, dan verkrijgt men eene eindige, zijn zij onmeetbaar, eono oneindige kettingbreuk; in dit laatste geval zal de berekende waarde slechts een bepaalden graad van naauwkeurigheid kunnen bezitten, die grooter zal zijn, naarmate men zich daartoe van een grooter aantal termen bedient. De gedurige breuken worden op zeer onderscheidene gevallen in de wiskunde toegepast, als; bij de oplossing van sommige onbepaalde vergelijkingen; op het benaderen van do wortels dor hoogero-magtsvorgelijkin-gen enz. Ter beoefening van de theorie der gedurige breuken en der toepassing daarvan, verwijzen wij naar; Lessen over de hoot/ere algebra enz., door don hoogleeraar R. Lobatto; Gronden der hoogere algebra door Dr. W. Smaason; Lequns d'a/gèbre, par Lofebure do Fouroy; Ele'menls (Talgèbre, a l'tisage de l'école centrale des Quatre-nations, en meer anderen. BREUK (TIENDEELIGE;, ook DECIMALE BREUK. Doze soort van breuken wordt aldus genoemd, omdat zij van hot grondtal onzer telling, (ic« afhangt; de breuken die daartoe be-hooren hebben allen hot getal tien o( eenig veelvoud daarvan, tot noemer. Men heeft voor doze breuken eono bijzondere schrijfwijze aangenomen, waardoor do molding dor noemers overbodig wordt. In een gewoon getal toch krijgt ieder volgend cijfer van do regtor naar do linkerhand voortgaande, eene tienmaal hoogere waarde dan het zou hebben, wanneer het op do onmiddellijk voorgaande plaats gesteld ware; achter de eenheden nu wordt een scheiteeken, gewoonlijk eono komnm, decimaalpunl genoemd, geplaatst, en do daarachter geplaatste cijfers verkrijgen tienmaal kleinere waarde, dan wanneer zij eene plaats nader nan de eenheden gesteld waren. Hot deoimaalpunt scheidt dus de Lceheolen van de breuken af. Do nul achter laatstgenoemd punt dient oven als daar voor, tot het aanvullen van ledige plaatsen. Zoo botookent bijv. 2,3; 2 -f- 3,45: 3 -f- ( of 3 ^ «na. De ticndeeligo breuken hebben mot bot talstelsel volmaakt overeonstemmonde eigonsohappen. Over do vier hoofdbewerkingen mot tieiidoelige breuken kan men nazien de werken , die bij Breuk {gewone) opgegeven zijn. De berekeningen in de cijferkunst worden door hot gebruik der decimale breuken zeer vereenvoudigd, vooral brongen zij veel gemak aan in het (lagelijksch leven, door hare toepassing op do nieuwe maten, ge-wigten en munten, waarmede zij in zeer naauw verband staan. Kimon Stovin is de eerste geweest die zioh van decimale breuken bediende on het gebruik daarvan, in een in 1585 uitgegeven werkje, verklaard heeft. Of hij er de uitvinder van is, zoo als veelal gezegd wordt, laat eenigen twijfel over, daar hot schijnt, dat J. Muller, moer bekend onder den naam Regiomontanus, die mnstreoks hot midden der XV^ eeuw loofde er reeds gewag van maakt. BREUKBAND. (Zie Breuk.) BREUKELAAR, Junior (Hendrik), den 4llen Julij 1809 te Amsterdam geboren, was eerst leerling van C., daarna van J. A. Kru-scman, hij sohildorde portretten en genre. In 1830 behaalde hij bij de maatschappij Felix-Meritis don zilveren oerepouning voor bet best gekeurd academie-beeld. De schilderijen die hij op verschillende plaatsen in ons vaderland ten toon stolde, gaven blijken van eene diehterlijke opvatting dor onderwerpen, die be-vullig van kleur en met oen liefoiyk pensooi uitgevoerd waren. Onder anderen vondt zijn „van Spoyk bij hot graf van de Rnyterquot;. grooton bijval. Hij overleed don édlt;m Junij 1839. |
BREUKSNIJDING. (Zie Breuk.) BREUKZAK. (Zie Breuk.) BRIAREUS, ook AEG AEON genaamd, was een dor drie zonen van Uranus en Gaoa, oen der reuzen met 100 armen en vijftig hoofden. Volgons Hesiodus had hun vader hen terstond na hunne geboorte in het binnonsto der aarde verborgen, uit vrecze dat zij vijandelijk tegen hem mogten optreden. Toen Jupiter mot do Titanen in strijd geraakte, riep hij do Uraniden te hulp en overwon; de Titanen werden in den Tartarus geworpen en door de Uraniden bewaakt. Bij Homerus verlost Briaroiis Zeus nit do handen der zaamgezworen goden. Bij Virgilius en Callimaehus is hij een der Giganten en bij Ovidius oen zeegod. BRIDEL-BRIDERI (Samuhl Emas) , een der grootste Bry-ologen onzer eeuw, werd in 17G3 te Grassier, eon klein dorp in 't kanton Bern geboren. Na eenige reizen gedaan te hebben, vos tigdo bij zich te Gotba, alwaar hij eerst als gouverneur der laatste hertogen van Saxon-Gotba, later als geheim logatioraad, 't grootste gedeelte zijns levens doorbragt. Hij schreef eenige belangrijke werken over Museologie: Muscologia recentiorum, seu analysis, hisloria et descriptio melhodica omnium muscorum frondosorum hnc-usque cognitorum ad normam lledwiyii, Gothao 1797—1798; Sup-plemenlum seu Species muscorum, Gothae 180G—1817; Methodus nova muscorum , ad naturae normam melius institnta et muscologiai' recentiorum accommodata, Gothae 1819; Bryologia universa sen systematica ad novam methodum dispositio, historia et descriptio omnium muscorum frondosorum hucutqne cognitorum, cum synonymiu ex auctoribus probatissimis, Lipsiae 1826—1827, en overleed te Gotha in 't jaar 1828. O. BRIDGEWATER-VERHANDELINGEN. Francis Henry Egerton, graaf van Bridgewator, oen zeer geloerd Engelsoh edelman, in 1756geboron en in 1829 te Parijs, waar hij bot grootste gedeelte van zijn leven gewoond had, overleden, bad bij zijn uitersten wil £ 8000 ter beschikking van den voorzitter der Londonsche academie van wetenschappen gesteld, welke som bestemd was om door onderscheidene geloorden van naam een omvattend werk te doen zamenstellen, over de magt, de wijsheid en de goedheid van God, zoo als die zioh in do schepping openbaren. Dnvlos Gilbert, de toenmalige voorzitter noodigde daartoe, in overeenstemming mot den aartsbisschop van Cantelborg {Canterbury) en den bisschop van Londen, de volgende personen uit; Sir Charles Bell, hoogleeraar in do anatomie en chirurgie te Edinburg; Th. Chalmers, hoogleeraar aan dezelfde univorsiteit;Dr. JohnKidd, hoogleeraar in do geneeskunde to Oxford; Dr. Whewell, deken (master) van Trinity-college te Cambridge; Dr. Pront, geneesheer te Londen; P. M. Roget, secretaris van do Royal Society; Dr. Buok-land, doken van Westminster en lector in de geologie to Oxford en W. Kil by, geestelijke der Engolscho kerk, die zich door zijn beroemd werk , met W. Spenco geschreven Introduction to Entomology, bekend gemaakt had. Volgens het testament moosten deze mannen do vastgestelde som onder zich verdoelen, terwijl zij daarenboven den letterkundigen eigendom hunner werken zouden behouden. Do meest beroemde van de Bridgowater-Verhandelingen zijn: Sir Charles Bell, the Hand, its Mechanism and Vital Endowments, 5'!'ed.London 1852 8»; Pront, Chemistry, Metereology, and the Functions of Digestion, 3'' ed. London 1849 8quot;; on Buck-land, Geology and Mineralogy, considered with reference to Natural Theology, Lond. 1836 2 vol. 8°. Er bestaat eono Hoogdiiitscho vertaling van de gezamenlijke verhandelingen, te Stuttgard van 1836—1838 in negen octavo doelen uitgegeven. Van Boll's work over de Hand is ook eene Nodorduitsoho vertaling aanwezig. BRIELLE, ook wel do Briol genoemd, is eene stad op het eiland Voorno, mot eene goede haven aan don mond van de Maas, met ruim 3000 inwoners. In hot jaar 1280 vindt men reeds gewag gemaakt van den Briel, als een zeer aanzienlijk dorp, terwijl bet in 1330 onder de steden gestold wordt. Do stad is vrij regelmatig aangelegd en bevat eenige aanzienlijke gebouwen , waaronder men de Groote Kerk en bet stadhuis noemen mag; do eerste is een ruim en groot gebouw, vroeger toegewijd aan St. Catharina, waarin tegen den wester muur eene franijo graftombe, opgerigt tor oere van Philips van Almondo, luit. admiraal van Holland en West-Vriesland, aldaar geboren, en in hot jaar 1711 overleden. Op hot stadhuis hoeft men oen sohoon schilderstuk, voor-stellondo de Inneming dor stad door do watergeuzen. In onze |
|
184 m ^oschicdonis is zij vooral door deze gebeurtenis, die op den 1 sten April 1572 plaats had, vermaard geworden , daar zij de eerste stad was die op de Spanjaarden veroverd werd, dat den grond legde tot het afschudden van hot Spaansche dwangjuk. In 1581) werd de Briol, tegelijk raetRammekens en Vlissingen aan Engeland verpand, kreeg Engelscho bezetting tot in 1616, toen de genoemde steden, door het beleid van Oldenbarneveld voor drie millioenen gulden gelost werden. In 1813 bevochtende Brielenaren manmoedig hunne vrijheiden dwongen zelfs de Fransche'bezetting, zich op genade over te geven; waaropzij haar gevankelijk naar 's Gravenhage zonden. Behalve van den reeds genoemden Philip van Almonde is do Briel de geboorteplaats van Maarten Harpertsz. Tromp; terwijl Witte Cornelisz. de With, in de nabijheid dezer stad het levenslicht aanschouwde; ook de priester iingel Morula en Cornells Nieuwstad werden er geboren. De stad is vroeger versterkt geweest met aarden wallen , doch sedert het jaar 1702 zijn deze door steeuon vervangen, terwijl in 1781 en 1782 de vestingwerken veel verbeterd zijn en sedert in goeden staat worden onderhouden. Do stad hoeft hare geschiedschrijvers gevonden in: K. van Alkemade en 1'. van der Schelling, Besc.knjviwj van B, lelie en Voorn, met platen, Rotterdam 1729, 2 d. fol.; en 1'. II. Hoog, de ürbe Briela agroque Voornam, L. B. 1786 4«; vergel. mede: de Neder-landsche Slad- en dorp-beschrijver, door U. Bakker, Amsterdam 1798 6« d. BRIGADE (Eene) is hier te lande zamengesteld uit twee regimenten infanterie en staat onder de bevelen van een generaal-majoor of van een kolonel. Daar bet rijk verdeeld is in provinciale kommandementen, zoo zijn de kommandanten der brigades infanterie tevens belast met het kommandement in één of meer provinciën. De indceling is nu als volgt: 1« brigade , Limburg; 2« Noord-Braband; 3« Friesland, Groningen en Drenthe; 4^ Gelderland, Overijssel en Utrecht; reserve brigade. Noord- en Zuid-Holland. In de provincie Zeeland word het bevel gevoerd dooiden kommandant van het regiment infanterie aldaar aanwezig. Onze kavallerie is verdeeld in twee brigades en wordt gekom-mandeerd door generaal-majoors. Vergel. verder voor hunne werkzaamheden: Handl. tot de kennis van de beslaande Icrijysre-,/eling der Landmayt door Hardenberg 1854. By de Fransche marine noemt men brigade, een zeker getal personen , onverschillig hoeveel van dezelfde klasse; zoo zegt men: eene brigade werklieden, eene brigade kanonuiers enz. BRIGADIER. Bij do Fransche marine wordt de voorste man in eene sloop zoo genoemd ; zijne werkzaamheden zijn dezelfde als die bij ons zeewezen, door den voorsten roeijer verrigt worden; bij zet de sloep af met een baak bij het van boord- of van don wal gaan; hij werpt de dreg over boord wanneer de sloep ten anker moet komen enz. Brigadier is in ons leger, en wel bepaaldelijk bij de kavalerie, dezelfde graad als korporaal bij de infanterie; een brigadier voert het bevel over eene escouade, zijnde het een achtste deel eener compagnie. BRIGANÏYN noemt men een vaartuig mot een laag boord , dat aan weerszijden 10 a 15 roeibanken heeft, ook zeilen voert en met 100 koppen bemand is. De roeijers bezigt men soms ook als soldaten; zij zijn alsdan met geweren gewapend, die onder de roeibanken geborgen worden. In do Middellandsche zee is de brigantyn zeer in gebruik als roofschip. In eenige werken woidt aan den naam brigantyn dezelfde beteckcnis als aan dien van brik toegekend. Den naam zeiven wil men wel eens afleiden van dien dor stad Brigaminnm, het tegenwoordig Corunha in Spanje. |
BRIGGS (Henri), geboren te Warley-Wood (Yorkshire), omstreeks 1550, overleden te Oxford den 26^quot; Januarij 1630. In 1596 benoemd tot hoogleeraar tc Oxford, beoefende hij aldaar, nadat Neper zijne uitvinding der logarithmen had bekend gemaakt, deze toen geliecl vreemde en later onontbeerlijke toepassing der wetenschap met veel ijver, en deed in 1616 eene reis naar Edinburg, om Neper zijne persoonlijke hulde te bewijzen. Men is het niet eens, of bij bij die gelegenheid op het denkbeeld kwam , om een ander, meer gemakkelijk grondtal voor het loga-ritbmen-stelsel aan te nemen, dan door Neper was geschied, of wel dat deze hem voorstelde nieuwe logarithmen-tafels te berekenen, die hot getal 10 tot basis zouden hebben. Zooveel is echter zeker, dat, toon Neper in 1618 stierf, genoemd denkbeeld nog niet verwezenlijkt was, en dat, zoo Briggs al niet op het denkbeeld kwam,wij hom althans de uitvoering daarvan te danken hebben. Nog heden worden de beide logarithmen-stelsels door de bijvoeging der namen hunner berekenaars onderscheiden, terwijl het stelsel van Briggs, dat het meest gebruikelijke is, ook wel dat dor „gewone logarithmenquot; genoemd wordt. Do eerste, door Briggs zeiven berekende logarithmen-tafels liepen van 1 tot 1000, en werden in 1624 onder den titel; Aritlmetica Logarkhtnica te Londen uitgegeven. Later verschenen nog andere, onder zijn op-zigt vervaardigde, logarithmen-tafels, die do logarithmen van 1 tot 20,000, en van 90,000 tot 101,000, tot 14 cijfers voortgezet bevatten. Het zamenstellen van tafels, inhoudende do logarithmen der Sinussen en Tangenten, werd door hem wel aangevangen, doch zijn dood verhinderde hem dat werk te voleindigen. Zij werden in 1630 door Henri Gellibraud, onder den titel: Trigonometrica Britannica uitgegeven. Behalve de reeds genoemde werken verschenen er nog andere van Briggs, waarvan de voornaamste zijn: Tables for the improvement of navigation, die te vinden zijn in de Erreurs de la navigation de Wright, Londen 1610 2quot; uitg.; Lucu-brationes, annotationes in opera posthuma J. Neperi, Edinburgh 1619. A treatise on the northwest-passage to the South-sea, London 1622. Men vergelijke verder: T.Smith, Vie de Henri Briggs, in de Acta eruditorum, Lipsiae. BRIGHMAN (Thomas), Engelsch godgeleerde, rector van het collegie van Hawnes in het graafschap Bedford, schroef Latijnsche commcntaricnop het Hooglied, en de Openbaringen van Johannes. Vooral die op de laatste maakte veel gerucht. Hij beweert er o. a. in dat de kerk van Engeland die van Laodicea is. BRIGHT (Ziekte van). Onder deze benaming verstaat men eene ontaarding der nieren, dio het eerst door den Engelschcn geneesheer Bright is beschreven. (In zijne Reports oj meel. cases, vol. I 1827 en vol. II 1831.) De ziekte bestaat in eene zoogenaamde korrelige ontaarding. Er wordt daarbij in de urine eiwit gevonden en epitbeliumplaatjes, die van het vlies , dat de fijne piskanaaltjes der nieren bekleedt (zie Nier), zijn losgeraakt, en eylindrigehe ligehaampjes welke bestaan uit uitgezweete vezclstol, die de gedaante der piskanaaltjes heeft aangenomen en daarom onder den naam van vezelstof-cylinders bekend zijn, De Brightsche ziekte gaat gepaard met waterzucht. Hot is nog niet uitgemaakt, of de aanwezigheid van eiwit in de urine en de waterzucht oorzaak of gevolg zijn van de ontaarding dor nieren. Deze ziekte is dikwijls doodelijk en verloopt somtijds zeer snel; zij kan intussehen ook jaren lang duren, zoolang nog gedeelten der nieren tot eene normale pisafscheiding in staat zijn. Zij komt dikwijls voor als naziekte na roodvonk, ook na asiatische cholera , na typhus ten gevolge van kanker, van hartziekten. Eene monographic over deze ziekte schreef Frerichs, Vie Bnyhtsche Nieren-krankheit, Braunschweig 1851. L. J. E. BRIGNON (Jean), Fransch jesuït, in hoogen ouderdom in 1725 gestorven, zette verschillende godsdienstige werken o. a. de Navolging van J. C. van Thomas a Kempis (Paris 1694 in 12° meermalen herdrukt). De geestelijke strijd (Paris 1688 in 24° meermalen herdrukt) en de werken van Bellarminus C1701 5 vol. in 12°) in zijne moedertaal over. BRIK. Brikken zijn gewoonlijk kleine zeeschepen met twee masten, waaraan vierkante zeilen gevoerd worden, terwijl het achterste gaffelzeil op de driemastschepen bezaan geheten, daar aan boord bepaaldelijk den naam van brik-zeil voert. De brikken bij de Ncderlandsehe marine worden verdeeld in twee klassen, van welke die der eerste klasse 18, en die der tweede klasse 14 stukken voeren. De laatste soort wordt thans niet meer aangebouwd; terwijl die der lste klasse nu met slechts 12 stukken, doch van zwaarder kaliber dan vroeger gewapend zijn. BRIL (De; bestaat uit twee ronde of ovale lensen, die in een stalen, gouden, schilpadden enz. geraamte gevat, voor de oogen worden geplaatst, en bestemd zijn om de nadeden, voortvlocijendc uit het gezigtsgebrek der bij- of der ver ziendheid weg tc nemen. Bij een gewoon oog bedraagt de afstand van duidelijk zien , dat is die afstand waarop men de voorwerpen het gemakkelijkst en het scherpst begrensd ziet, van 25 tot 30 ned. duim., bovendien stelt het accomodatie-vermogen (vergelijk dat artikel) in de gele- |
|
genhckl, om ook verder afgelegene voorwerpen te onderscheiden. Wanneer nu voor eenig geaigt de voorworpen binnen den genoemden afstand moeten geplaatst zijn, om een duidelijk beeld op het netvlies te vormen , dan bestaat het gebrek der bijziendheid: zulke oogen bezitten tevens een zeer gering aeeomodatie-vermogen. De afstand van duidelijk zien is derhalve voor een bijziend gezigt kleiner, dan voor een gewoon. Van de buiten dien afstand geplaatste voorwerpen wordt een beeld vóór bet netvlies gevormd, doordien, het oog te bol zijnde, de daarop invallende stralen te sterk naar elkander toe gebroken worden. Men voorziet daarin, door negative lensen voor de oogen te plaatsen: de lichtstralen die, van hetzelfde punt van het voorwerp uitgaande, op de lens vallen, worden alsdan in dier voege gebroken dat zij uit eikander gaan, en vervolgens op het oog vullende, worden zij naar elkander toe gebroken, en wel zoodanig, dat zij elkander, na den doorgang op het netvlies zullen ontmoeten. Bij verziende gezigten heeft juist het tegenovergestelde plaais; bet oog is alsdan te plat; de afstand van duidelijk zien is grooter dan voor een gewoon oog; en de stralen, uitgaande van een zelfde punt van een binnen dien afstand geplaatst voorwerp , zouden elkaar eerst achter het netvlies, gesteld dat zij er doorgingen, kunnen ontmoeten. In dit gebrek voorziet men, door positive lensen voor de oogen to plaatsen : do invallende stralen worden bij den doorgang door dezen reeds eenigzins naar elkander toe gebroken; en nog meer wanneer zij in het oog treden, zoodat zij alzoo sterker gebroken zijnde, elkander op het netvlies snijden en aldaar een beeld vormen zullen. De gedaante der oogglazen verschilt naar gelang een der genoemde gebreken in meerdere of mindere mate bestaat. De gebruikelijke brillen kan men tot eenige hoofdsoorten brengen: 1° met convexe of bolle lensen; 2° met eoncave of holle lensen; 3° met cilindrisch gebogene lensen; 4° met hol-bolle lensen of menisken; laatstgenoemde dragen den naam van periscopische brillen. Behalve de opgenoemde soorten, heeft men nog gekleurde brillen, dat is, met blaauw of groen gekleurde glazen; deze worden gebruikt om de sterkte des lichtindruks te verminderen, wanneer het oog dien moeijelijk kan weerstaan. Tegen misbruik van brillen, alsmede het verkeerd aanwenden daarvan door onkundigen, kan men niet genoeg waarschuwen, dewijl in beide gevallen het gezigt zeer veel benadeeld, Ja zelfs geheel bedorven wordenkan. Het slijpen der brilglazen is aan vele moeijelijkheden onderhevig; van daar, dat er een zoo groot verschil bestaat, tusschen do door onderscheidene kunstenaars vervaardigde brillen. Do uitvinding der brillen wordt door eenigen aan Alexander de Spina, een Dominikaner monnik, door anderen aan Salomo degli Armati,een Florentijn, toegeschreven. Zij komen echter daarin overeen, dat die omstreeks 1300 moet hebben plaats gehad. Nog andere stellen het tijdstip dier uitvinding vóór het midden der XII'I|! eeuw, en gronden hun gevoelen daarop, dat er een Grieksch gedicht zou bestaan, waarin gezegd wordt, dat de brillen reeds in 1150 in gebruik waren. BRIL (Mattheus en Paolus), beiden te Antwerpen geboren, waren beroemde landschap-schilders. De eerste (geboren 1550, gestorven 1584) begaf zich in jeugdigen leeftijd naar Rome , waar hij veel bijval vond en door Paus Gregorins den XlII^n begunstigd werd. Voor dezen schilderde hij de vier jaargetijden alfresco, in de zaal van het Consistorie op het Vatieaan. Hoewel zijne manier wat droog, zijn koloriet het bonte der oude Nederland-sehe landschap-schilders heeft, was hij zijne voorgangers in dit vak reeds veel in bekwaamheid vooruit. Te Home vindt men verscheidene zijner in lijnverwen op doek geschilderde landschappen; in het museum te Dresden zijn er twee, de eene met een toonecl uit de geschiedenis van Tobias, de andere met een wilde zwij-nenjagt gestoffeerd. In de verzameling teekeningen van den aartshertog Karei te Weenon, bevindt er zich eene „met gebouwen uit Romequot; van hem, zie „Raccolta di disegni se. Fiammingaquot; vol. III. Naar hem kent men de volgende werken: „Topographia variarum regionum , Hagae Comit, ab Hondio excusa 1614quot;, 19 bladen; een dito door Prisius in 25 bl.; 25 landschappen door den graaf Caylus entwee door R. Sadeler gegraveerd. Zijn broeder Paulus Bril in 1556 geboren en te Rome in 1626 overleden, was eerst leerling van Damien Oortelman, doch vertrok spoedig naar Rome om er zijn broeder in het Vatieaan behulpzaam te zijn. II. |
185 Hoewel hij zijn leerling was, overtrof hij hem spoedig en werkte na diens overlijden veel zijner nagelaten stukken af. In het begin was zijn koloriet even als dat zijns broeders te blaauwachtig groen, doch spoedig vereenvoudigde en veredelde hij zijn stijl, bragt dichterlijke, fijn gevoelde, dikwerf elegische natuurtoo-neelen voort, die rijk van vinding in eene gelijkmatige manier uitgevoerd waren. Hoewel hij Titiaan en A. Caracci beoefende, welke laatste soms zijne schilderijen stofleerde, behield hij het fijne doch koele koloriet dat don Nederlanders eigen is, en muntte zóó uit, dat zelfs Claude Lorrain naar zijne werken gestudeerd heeft, waarvan de grootere beter dan de kleine zijn , die men nog-thans zeer zoekt. Op de verkooping der gravin van Wassenaar van Obdam In 1750, betaalde men voor „een gezigt bij Romequot; en „een bergachtig landschapquot; ƒ 434 en ƒ 400. Te Rome vindt men zijne meeste werken ; in de zomerzaal van bet vatieaan zes groote stukken, die de beroemdste kloosters in den kerkeiijken staat voorstellen; in eene andere zaal aldaar, een landschap van 68 voeten breedte, dat hij met den marteldood van den H. Cle-mentius stoffeerde; voorts in de paleizen Colonna, Rondanini, Doria, Pamfili, Rospigliosi, Sciarra en anderen. Ook in de paleizen Guarini en Pitti te Florence vindt men schilderijen van hem, in het laatste „eene wilde zwijnenjagtquot; van uitmuntenden toon en „een bergstroom die zich tusschen rotsen een weg baant.quot; Het museum te Berlijn bevat vijf zijner stukken, waaronder „ het gezigt eener zeekust en do torenbouw te Babelquot; uit zijn eersten tijd uitmunten, dat te Dresden bezit er vier. Men vindt er in de museums te Napels, Wcenen, Schleissheim , Salsdahlen, in die te Munchen, te Antwerpen , zoo als er verscheidene in Engelsche verzamelingen , waarvan zelfs onderden naam van Claude Lorrain, voorkomen. Het Amsterdamsche museum bezit van hem een „landschap met eene menigte reizigers die schijnen te rustenquot;; ook komt een zijner teekeningen voor in de verzameling van den aartshertog Karei te Weenen. In de Louvre vindt men niet minder dan acht stukken van dezen meester, waarvan eenige P. A. BRILLI, 1624; PAOL BRILLI, 1620; P. BRIL, 1617; P. BRIL, 1609 geteekend zijn; twee ervan komen voor in het Musée royal door Dnpare, twee in het Musüe Francais door Duthenofer en Desault gegraveerd. Hj; etste verscheidene landschappen , als: twee, geteekend Paulus Brill inv. et fee., Vincenso Censo formis Romae, dw fol.; twee gezigten van Campanie met gebouwen en rotsen, get. P. Brill, fee. 1590 dw. fol. en anderen. Van Dijck schilderde zijn portret, dat door de Jode gegraveerd is; Galle, Hondius, Hollar, van Nieulant, Magdalena de Passe, de Sadeler's, Vorsterman en anderen hebben naar zijne werken gegraveerd. Zijn monogram is IcPdI , P. B., Paul Br. BRILEEND. (Zie AW.) BRILLANT. (Zie Diamant.) BRILLAT-SAV ARIN (Antiiklme), geboren te Bclley den Isten April 1754, overleden den 2|1«'gt; February 1826. Tijdens de omwenteling van 1789 was hij lid eener regtbank; oefende, in do volksvergadering gekozen, weinig invloed uit; werd spoedig tot president van het geregtshof te Aix aangesteld; verloor die betrekking weder bij de ommekeer van zaken op den 10dequot; Augustus 1792; bekleedde vervolgens de betrekking van maire in zijne geboorteplaats, doch was genoodzaakt, om vervolging wegens zijne denkwijze te ontgaan, te vlugten, eerst naar Zwitserland, en spoedig daarop naar de Vereenigde-Staten in America. Zijne ;oederen, toen in beslag genomen, werden hem bij zijn terugkeer in Frankrijk (1796) terug gegeven. Hij bekleedde vervolgens eene betrekking bij het leger in Duilsehland en werd in 1800 bij het hof van cassatie aangesteld, welke lantste betrekking hij tot aan zijn dood behield. Als schrijver is hij eerst na zijn dood bekend geworden, voornamelijk door zijne: Physiologia du gout, die, alhoewel reeds in 1825 te Parijs uitgegeven, even als zijne andere werken anoniem verschenen waren; van dat werk verscheen in 1834 de tweede druk en in 1840 op nieuw eene uitgave, die door de Balzac bezorgd is. Onder zijne overige werken bekleeden eene voorname plaats: Vues et projets d'i'conomie politique, Paris 1802; en JCssai historique et critique sur Ie duel, Paris 1819. BRILSLANG. Onder de vergiftige slangen behoort het geslacht Naja van Laurenti, waaraan men den Nederduitschen naam van Brilslang geeft. Deze benaming is ontleend aan twee kruisvormige 24 r BH A |
BRI
is»;
|
zwarte vlekken voor op den rug digt achter den kop , die door eene zwarte, naar voren bolle streep verbonden zijn , welke tee-kening alzoo de gedaante van een' zoogenoomden knijpbril vertoont. Deze figuur wordt waargenomen bij Coluber Naja L., Naja Iripudians der nieuwere sehrijvers, eene soort van Bengalen, welke door Seba in zijnen Thesaurus II, T;\b. 90 fig. 2 en elders afgebeeld is; op deze soort past dus do naam Brilslang in den letterlijken zin alleen. Bij sommige verscheidenheden dezer soort nogthans, gelijk ook bij eene andere soort, die in de rangschikking van het dierenrijk tot het geslacht Naja gebragt wordt, ontbreekt die teekening; het is de Naja Haje Merrem , Coluber llajc L., die in Egypte en in andere deelen van Africa, ook aan de kaap de Goede Hoop, met vele verscheidenheden voorkomt. In het nieuwste werk over do natuurlijke geschiedenis der slangen {Er-püologie par A. M. C. Dumc'ril, Tome VII 2e partie Paris 1854) wordt het geslacht Naja tot deze twee soorten beperkt, en aan de overige slangen, die men mede tot dit geslacht gebragt had, in andere geslachten eene plaats aangewezen. De Naja's zijn giftige slangen, die een of twee kleine ondoor-boorde tanden in de bovenkaak hebben, achter de groote doorboorde gift-tand. De schilden onder den staart zijn in twee rijen geschaard. De schubben , die het lijf bedekken zijn glad , zonder uitspringende lijnen. Maar 't geen vooral onder de kenmerken vermeld moet worden, het voorste gedeelte van den rug, 't geen men den hals zou kunnen noemen, indien de slangen werkelijk een hals hadden , kan zich schijfvormig uitzetten. De daar gelegen ribben zijn niet naar heneden gebogen, maar plat en lang; wanneer de huidplooi zich uitspant worden deze ribben naar voren getrokken. De brilslangen kunnen het voorste gedeelte van het ligchaam regt opheffen , terwijl zij op het achterste, in kringen zamengekronkelde deel rusten. Met deze soorten oefenen, zoo wel in Indie als Kgypte, de zoogenoemde slangenbezweerders hunne kunsten uit, na eerst de giftanden te hebben uitgetrokken. Beide soorten worden meer dan 3 voet lang. J- v. d. H. BRINDLEY (James), beroemd waterbouwkundige, geboren te Wormhill, in het Engelsch graafschap Derby, in 1710; overleden in 1772. Hij werd uit behoeftige ouders geboren die zijne opvoeding zoo zeer verwaarloosden, dat zij hem niet eens het lezen en schrijven lieten leeren. Zeventien jaren oud zijnde, kwam hij bij een molenmaker in de leer; daar ontwikkelde zich zijn aanleg voor de werktuigkunde. Zijn eerste proefstuk, waardoor hij zich omstreeks 1752 eenigen naam verwierf, was het werktuig dat hij vervaardigde, om liet water uit eene steenkolenmijn op te brengen. Een door hem ontworpen plan van een werktuig, om bij de zijdespinnerijen toegepast te worden , deed hem de gunst erlangen van den hertog van Bridgewater, door wien hem werd opgedragen, het aanleggen van het Bridgewater-kanaal, ten einde zijne bezittingen in Worsley met Manchester en Liverpool te water te verbinden. Dit zoo beroemde kanaal, het meesterstuk van Brindley, loopt door eene rots en mot eene waterleiding ter lengte van tweehonderd roedon dwars door eeno vallei, veertig voet boven de rivier Irwell; men kan op dat punt tegelijkertijd zeilende schepen in de rivier en in het kanaal boven elkander waarnemen. Na dien tijd werden cr weinig werken, den waterbouw betreffende, in Engeland ontworpen en uitgevoerd, waarover niet vooraf het oordeel van Brindley ingewonnen werd. Onder zijne voornaamste werken behooren: de plannen tot hot droogmaken der moerassen in Lincolnshire; die ter verbinding van Engeland met Ierland doormiddel eener schipbrug; en talrijke volbragte werken. Brindley bezat veel. vernuft om plannen te ontwerpen en wist zich tot de uitvoering van zeer eenvoudige middelen te bedienen. Slechts zelden bezigde hij teekeningen of modellen; hij liet het werk onder zijn opzigt uitvoeren, en wanneer hem deze of gene belangrijke zwarigheid in den weg kwam, legde hij zich te bod. bleef daar soms verscheidene dagen zonder iets te gebruiken in het overdenken der moeijelijkheid, en als hij opstond had hij meestal de middelen gevonden om haar uit den weg te ruimen. |
BRINKMANN (Kakl GustaafJ, in 1764 te Branokirka bij Stokholm geboren, bragt zijne jeugd in zijn vaderland door en leefde later een geruimen tijd in Duitschland. In 1791 werd hij kabinet-secretaris te Stokholm ; 1792, Zweedsch-legatie-secrctaris te Dresden; 1797 te Parijs. Van hier ging hij in 1801 nis chargé, d'affaires van zijn hof naar Berlijn, van waar hij in 1807 als buitengewoon gezant naar Londen vertrok. In 1810 keerde hij naar Stokholm terug, waar hij sedert als kamerheer, kommandeur dei-orde van de Noordster en lid van het eollegie dat zich met het beraadslagen over do aangelegenheden van het rijk bozig hield, leefde. Hij is als dichter onder den naam van Selmar bekend. Zijne Gedichte, Leipzig 1783, 2 Bde; Gedichte, Berlijn 1804, 1 Bd.; Philosophische Ansichten und Gedichte, Berlin 1806, iTh., onderscheiden zich door scherpzinnigheid, welluidendheid en diepte van gevoel, heerschappij over de taal, rijkdom van gedachten. De hem toegeschreven Mémoires des Fr ether rtn von S. zijn van Woltmann en diens gade. Als Zweedseh dichter verwierf hij bij de academie van wetenschappen te Stokholm den eersten prijs voor zijn gedicht die Welt des Genius. BRINON (Pibrub) Raadsheer van het parlement van Rouan, in deXVI^eeuw geboren, omstreeks 1620 gestorven. Men heeft van hem L'Ephésienne, blijspel in 5 bedrijven en de Franschc overzetting der treurspelen Baptista en Jephta van Buchananus, 1613 14 in 12°. BRION (de abt de; een onvermoeid schrijver, omstreeks 1730 gestorven, was oen aanhanger der beroemde mevrouw Guyon, wier leven hij (Keulen 1720, 3 deelen kl. 8°.) uitgaf. BRIQUET (MAUouKitiTB-Uiism.E-FoRTUNEB Bbunikr) den le^en Juni) 1782 te Niort (Deux-Sèvres) geboren , den 144«quot; Mei 1815 indezelfde stad overleden , wijdde zich vroeg aan de beoefening der letteren, toon- en kruidkunde. Achtien jaren oud werd zij lid van de maatschappij van fraaije letteren en van het Athenaeum van Kunsten te Parijs. Zij gaf in 't licht eene Ode sur les vertus civilcs, suivi d'une traduction en vers Hal, par Forges d'Avanzali, Paris 1801; eene ode op het volgende onderwerp ; La vertu est la base des républiques, aan Ch. Pougens lid van het instituut opgedragen, Niort 18Ü4 ; Bouts-rimés, Epigrammes, Idylles, Fables, Cantates, beoordeelingen van letterkundige werken, verspreid in do Almanachs des Muses en in de Bibliotheque Frau-faise. In 1804 verscheen van haar een Dictionn. histor. el biblio-graph. des Franpaises et des ctrangeres naturalisées en'France, Paris 1 vol. in 8»; en in 1806 Deux éUgies initées de Milady Montague, Niort. in 8». Zij was de vriendin van mevrouw du Bocago, Fanny Beauharnais, Constance Pipeiet, Brayer Saint-Léon, H.M. Williams, Lebrun, Ch. Pougens, Cabières enz., hield briefwisseling met geleerde vreemdelingen zoo als Banks, secretaris der academie van Londen, Forgès d'Avanzati, bisschop van Cnnosa, and. BRISEIS, eigenlijk Hippodamia, was de dochter van den opperpriester van Jupiter, Brises; na do verovering der stad Lyrnessus werd zij de gevangene en tevens de minnares van Achilles. Aan dezen ontnam haar Agamemnon, onder voorwendsel dat zij in het gedeelte van den buit behoorde, dat hem toebedeeld was; waarop Achilles, in toorn ontstoken, zwoer niet langer deel aan den oorlog te zullen nemen; slechts de dood van zijn boezemvriend Patroclus was in staat hem weder de wapenen te doen opvatten. Vergelijk hieromtrent de eerste zangen der Ilias. BRISSOT (Jean Pierre), naar het dorp waar hij zijne jeugd doorbragt, de Warville genaamd, was een dergenen, die op den loop der Fransche omwenteling, een' grooten invloed hebben uitgeoefend. Hij was in 1754 te Chartres geboren en de zoon eens herbergiers. Hij ging naar Parijs en was er werkzaam bij een procureur, waar ook Robespierre arbeidde; zijn eerste werk: Théorie des lois criminelles oogstte veel lof, onder anderen van Voltaire cn d'Alembcrt in, terwijl ook zijne: Bibliotheque des his criminelles algemeen geprezen werd door de regtsgcleerdon. Hij vertrok daarop naar Londen, omcreen wetenschappelijk tijdschrift uit te geven, dat hij den naam van Lyceum gaf; hij kon het evenwel niet staande houden en keerde naar Parijs terug, waar hij onder de valscho betigting van een pamphlet tegen de koningin geschreven te hebben, in de bastille gezet werd. Madame de Genlis en de hertog van Orleans bevrijdden hem daaruit, waarop hij met Clavière, onder medewerking van Mirabeau, eenige vlugschriften over do financiën uitgaf. Korten tijd daarna werd hij door den hertog van Orleans aan zijne secretarie in het Palais-royal geplaatst, doch een complot, dat aldaar gesponnen werd en welks gevolgen hem op nieuw met gevangenis bedreigden, noodzaakte hem naar Londen te wijken, waar hij lid werd dor verceniging tot afschaffing van den slavenhandel. Later naar Parijs teruggekeerd, stichtte hij er eene dergelijke verceniging onder den naam van SocicU des amis des noirs (1788) , ten gevolge waarvan hij eene |
187
|
reis naar Amcrica deed. Hij gaf daarop verschillende werkjes uit, benevens hot dagblad: Le patriate francais, 't wolk spoedig het middelpunt der vrijheidsmannen en hunner denkbeelden werd. Zijn invloed werd nu zeer groot; in de Staten-Generaal werd hij als autoriteit aangehaald en later werd hij zelf door de stad Parijs tot lid der nationale vergadering gekozen. Zonder aldaar het hoofd eener eigenlijk poliiische partij te zijn, had hij oreenen magtigen invloed en werd door de hofpartij zoo gehaat, dat men de aanhangers der hervormin^s-ideen, Brissutins noemde. Later voreenigden zijne vrienden zich werkelijk tot eene partij, aan welke nu de naam van Girondins werd toegekend. Brissot verzette zich zoowel tegen de Septembristen als tegen het proces en de veroordeeling des konings; hij was een ijverig doordrijver van het denkbeeld, dat de jonge republiek aan Engeland en Holland den oorlog verklaren moest. Ook hij moest eindelijk, als de overige leden der Gironde, bukken voor de overniagt der partij de la montagne; hij werd van zamenwerking met het hof beschuldigd, te Moulins gevangen genomen en op de Abbaye gebragt, waar hij zijne memoires schreef onder den titel; Leys a mes enfants. Den SO8'™ October 1794 werd hij mot 20 leden zijner partij geguillotineerd. Brissot was evenmin een genie, als een groot redenaar , maar een man van groote kennis en een moedig en onbuigzaam karakter, wiens grondstellingen met die van geene der toenmalige partijen waren overeen te brengen. HRISSOTUS (-I'kthus), een beroemd Fransch geneesheer in 1478 teFontenay geboren. Hij studeerde te Parijs, waar hij later de wijsbegeerte en de geneeskunde heeft geleoraard. Hij was een van do geleerdste Mippocratici en verhief zich met kracht tegen de leerstellingen der Arabieren over de aderlating, die bij ontstekingen het bloed uit een ader, dio van de plaats der aandoening verwijderd was afnamen , terwijl hij , door ondervinding geheel van de waarheid van het oude Hippocratische voorschrift overtuigd, om het bloed uit de ader te nemen, die het digtst bij de plaats dei-ontsteking gelegen was, deze aanwending volgde en verdedigde. Hierdoor wikkelde hij zich in zoo groote onaangenaamheden en kreeg zoo vele vijanden, dat hij Frankrijk moest verlaten. Hij begaf zich naar Portugal en stierf te Lissabon in 1522. Aan den strijd overdo aderlating, die naar Brissot wordt genoemd, namen de meest vermaarde geneesheeren vau dien tijd deel. Brissot heofi geschreven Apologia de inctsione venae in Fleuritide, te Parijs in 1525 in 8°. uitgegeven. De eerste editie van dit werkje is die van 1522, in dezelfde stad, in hetzelfde formaat in het licht verschenen, welke uitgaaf door Kenet Moreau is bezorgd. Over Brissot zie Bayle, als ook over don aderhuingsstrijd van Brissot, Haller, Lf.hrh. der Geselt, der Medicin und der epid, Krankheiien Zw. Aufl. .fena 1852 8quot;. p. 430 seqq. BRISTOL, havenstad op de westkust van Engeland , op 51° 37' 6quot; N. Br. en 2° 36' W. L. van Grecnw. De Avon stroomt langs Bristol, vereenigt zich aldaar met de Farne, en is verderop bevaarbaar voor groote schepen tot aan Kings-Roud, alwaar zij zich in de Saverne of, zoo als men ze daar noemt, in het kanaal van Bristol ontlast. Bristol telt 104 000 inwoners; is eene der grootste zeehavens van het rijk; men vindt er talrijke glasblaze-vijen, ijzer-smelterijen, koper-, aardewerk-, zwavelzuur- en spel-den-fabrieken alles op eene zeer groote schaal ingerigt. De handel, vooral op Oost-Indië, is zeer levendig, en breidt zich voortdurend merkbaar uit, ofschoon dan ook niet in die mate, als in sommige andere steden, met name Liverpool. Het bezwaar dut nog in het begin dezer eeuw bestond, dat namelijk de schepen, die langs de haven-kaai gemeerd lagen, gedurende de ebbe droog vielen, is sinds 1809, wel is waar met zeer groote kosten , opgeheven , doordien men een kanaal heeft gegraven, waardoor de Avon toevoer van water ontvangt, voldoende om twee uitgestrekte binnenhavens of dokken voortdurend op een peil te houden, waarbij zelfs de grootste schepen nog vlot blijven, terwijl de rivier zelve bij elk ty bevaarbaar is. BRISURES, in het blazoen, zijn onderscheidings-teckenen van jongere zonen. BRITANNIE. (Zie Groot-Brittannië.) BRIÏANNICO (Joh.^ , beroemd letterkundige, omstreeks 1460 te Brescia geboren, studeerde te Padua, en gaf zich, in zijne geboortestad wedergekeerd, aan de beoefening der letteren over; hij opende eene school waarin vele geleerden, zoo als Gabr. Emo , |
Quinze Stoa en andere zijn gevormd. Hij stierf in 1518. Zijnu Commentaricn op Juvenalis, Persitts, Statins, lloratius en Terentiu* zijn zeer geacht; en zijne Grammatica lat. in 1493 to Brescia in 4». door zijne broeders Aug. en Jac. Britannico uitgegeven. De kardinaal Querini heeft eenige kleinere geschriften van dezen geleer-don en zijn Specimen' litterat. Brixianae in het licht gegeven. BRITANNICUS (Tibeiuus Ci.audius Gekmanicus, bijgenaamd), zoon van den Romeinschen keizer Claudius en Messa-lina, geboren in 42 , kort nadat zijn vader do regering aanvaard had. Hij ontving nog zeer jong zijnde van den senaat den bijnaam Britannicus, toen Claudius van zijn togt naar Britannië terugkeerde. Het regt van opvolging werd hem door zijn vader ontnomen, toen deze, na den dood van Messalina, met Agrippina hertrouwd zijnde, haar zoon uit een vorig huwelijk, Domitius Nero. tot zoon aannam en hem, daar hij eenige jaren ouder was dan Britannicus, tot troonopvolger verklaarde, waarmede de senaat genoegen nam. Toen Claudius door zijne gemalin door vergif omgebragt was, volgde Nero in 54 hem op. Met zijne moeder echter in onmin geraakt zijnde en door haar bedreigd, dut zij de regten van Britannicus op den troon zou doen gelden, liet hij dezen in 55 insgelijks door middel van vergif ombrengen. Racine heeft dien broedermoord tot het onderwerp van een treurspel getiteld; „Britannicusquot; gemaakt. BRIT1US (Francois), eapucijner monnik van Rennes, missionu-ris in de Levant, werd door de Congregatie der Propaganda naar Rome teruggeroepen, om mede te werken aan de overzetting van Arabische werken. Men is hem een kort begrip der Annalen vau Baroniusen van het vervolg door Sponde, Rome 1G53 3 dl, in 4quot;., verschuldigd. Vader Britius of le Bris is een der medewerkers aan de Arabische overzetting van den bijbel, Rome 1671 3 dln. in fol. BRIÏO (Beknaru de) beroemd Portugcesch geschiedsehrijvcr in 1569 te Almeida geboren, in 1617 gestorven; zijn meest geacht werk is la Munarquia Lusitana, 1597—1683 7 dln. in fol. De vijf laatste zijn van Ant. en Fr. Brandano. Ook heeft men van hem eene kronijk der Cisterzienser orde waartoe hij behoorde, en lofredenen op de koningen van Portugal, 1603 41', in het Portugeesch. BRITO FREYRE (Fn. de) , Portugeesch generaal, nam deel aan den veldtogt van 1655—1656 in Brazilië, en gaf de geschiedenis ervan onder den titel \an Nova Lusitania, 1675 in fol., in hot licht. BRITSEN of BRITZEN was de vroeger gebruikelijke benaming, wanneer de matrozen, ten gevolge van een of ander ligt misdrijf, voor don mast afgestraft werden. Bij de matrozen geschiedde het met een end touw, zonder dat zij zich ontkleedden ; de jongens echter, moesten zich ontblooten en ontvingen de straf met een bundel dunne touwtjes, knutteltjes genoemd. Het britsen was eene straf, die de bevelhebber van den bodem kon doen toepassen. In geval van zwaarder misdrijf, moest er vooraf krijgs- of scheeps-raad belegd worden; en indien deze tot de bovengenoemde straf veroordeelde, gaf men daaraan den naam: laarzen, en do dag of het touw, was dan ook dikker, dan in het eerstgenoemd geval. De laatste benaming is nog heden de gebruikelijke aan boord; de eerste echter niet meer, ofschoon de straf nog op dezelfde wijze toegepast wordt. BRITTEN (HUIS TE). Zoo noemt men een gebouw, door de Romeinen aangelegd niet ver van den mond van den Rijn, waar tegenwoordig Katwijk-Buiten ligt. Het was een groot vierkant gebouw, eene vesting of een kasteel met drie dubbele muren voorzien. In 1520, 1552 en 1562 wuren de grondslagen door den lagen waterstand zigtbaar; in dit laatste jaar Ingen zij zelfs 20 dagen bloot en werden er allerlei voorwerpen , als potten , lampen, ringen enz. in verzameld. Later zijn zij nog zigtbaar geweest in de jaren 1570, 1588, 1662, 1666, 1672 en 1696. De ontbloote grondslagen en de daarin gevonden oudheden zijn meermalen beschreven, als door Pars, Smits, Le Francq van Berkhey, En-gelberts en anderen. Twee der meest merkwaardige steenen met opschriften van het Huis te Britten, zijn in het voorportaal van het slot Duyvenvoirde ingemetseld. B1UXIUS (Gerrits) , Doopsgezind leeraar in het laatst der XVI'1quot; eeuw. Hij woonde waarschijnlijk in de stad Groningen, waar hij bij de Doopsgezinde gemeente veel invloed had. In 1584 werd hij op bevel der roomsche overheid met do stads-dienaren uit Groningen geleid en gebannen. Overigens was hij in West- en Oost-Friesland, maar vooral in Groningen, zeer Ijverig werkzaam, |
188
|
ter verspreiding en verdediging van het Doopsgezind geloof. Op het vermaard dispuut te Emden, in 1578 tegen hervormde leeraars gehouden, was Brixius na van Geulen de beste coUoquent van de Doopsgezinde zijde. Hij verstond niet alleen Latijn, Grieksch en Hebreemvseh, een zeer ongewoon verschijnsel bij de doopsgezinden van die dagen, maar was ook iu andere wetenschappen zeer ervaren. BUIZ-MARTINEZ (don Joan) in Saragossa geboren, abt van het klooster van St. Jan do la Pêna in de Pyreneën. Hij schroef een werk over de stichting en oudheden van dit huis (Saragossa 1620 in fol.) en een verhaal der lijkplegtigheden van Philippus den van Arragon 1599. BHIZAHl) (Gabiuel) , advocaat bij hot parlement en eerste commies bij de kanselarij der orde van den II. Geest, was niet, gelijk hij voorgaf te zijn, abt en heeft nimmer do tonsuur ontvangen. Zeer ervaren in de geschiedenis van Frankrijk, die hij naar de oorspronkelijke bescheiden beoefend had, seiireef hij , op verzoek van de Beaumont, aartsbisschop van Parijs: Jlisloire gó-néalogique de la maison de Beaumont en Dauphiné, avec les pieces justificatwes, die deze prelaat op eigen kosten liet drukken 1779, 2 dccleninfol. Ook heeft men van hem: De I'amour de Henri IVpour les lettres, 1785 in 8»; Eloge de Mably, door de acad. der Opschriften in 1787 bekroond ; Analyse du voyage piitoresque de Naples el de Sidle par l'abbé de Saint-Non, 1787 in 8°; Dissertation sur le massacre de la St. Barthélemi, Paris 1790 2 part. in 8°; Notice sur l'abbé de Saint-Non, 1792 in 8°. enz. Hij stierf in 1793. BROOARD of BRUGARD, Dominikaner monnik, omstreeks 1232 naar het Heilige land gezonden, leefde er tien jaren in het klooster van den berg Sion. Zijn Catena temporum seu Rudimenta novitiorum, oene soort van algenieene geschiedenis, zag in 1475 in 2 dl. in fol. te Lubcck het licht en is onder den titel van Mer des histoires in het fr. overgezet, te Parijs 1488 in 2 deel. in fol. gedrukt. Deze uitgaaf is de beste; ook die door Joh. Rombereh Venetië in 8°. bezorgd wordt genoemd. Men vcrwarre dezen Brocard, wiens voornaam onbekend is, niet met Bonaventure Brochard, gelijk sommigen gedaan hebben. BROCARIO (Aknold Willem de), beroemd Spaansch boekdrukker. Van zijne pers verscheen 1514—1516 te Alcala de beroemde Biblia polyglotta van Ximenez, 6. d. in fol. De 4 eerste deelen bevatten het Oude Testament in het Hebreeuwsch, Chal-deeuwsch en Grieksch met eene Latijnsche vertaling ; het vijfde deel liet Nieuwe Testament in het Grieksch en Latijn; het zesde deel ecu Hebreeuwsch en Chaldeeuwsch vocabularium. Deze polyglotte is zeldzaam en duurder dan die van Ie Jay en Walton. Een exemplaar op velin werd door Maccarthy, op de verknoping van Pinelli, voor 11 200 liv, gekocht en op de verkooping van Maccarthy in 1816 voor 16 000 francs verkocht. BROCCOLI (Spargelkohl der Duilschers) is oene verscheidenheid van Brassica oleracea Bolnjtis L. (eene ondersoort van Bras-sica oleracea L.), die hot naast aan onze gewone bloemkool grenst. Zij onderscheidt zich van deze laatste doordien de takken barer bloeiwijze niet kort en tot een half- kogelrond ligehaam ineengedrongen, maar pluimvonnig uitgespreid zijn. De wetenschappelijke naam der Broccoli is: Brassica oleracea Botrytis ji, nsparagoides DC., die der bloemkool: Brassica oleracea Botrytis (X, cauliflora D. C. O. BROCHARD (Michael) letterkundige, hoogleeraar aan de eollcgien Duplessis en Mazarin, stierf in 1729, eene uitstekende boekverzameling, waarvan de catalogus door hemzelven vervaardigd en door zijn boezemvriend Gabr. Martin uitgegeven is, nalatende. Hij gaf Catullus, Tilullus cn Propcrtius, (Paris, Coutilier 1723 in 41'; aan den regent opgedragen), een Horatius, de Imitalio J. C. en onder den naam van Plessiacus (du Plessis) een Lexicon philosophicum, 's Gravenhage 1716 in 4°, in het licht. BROCHER zegt men, in de wapenkunde , van eene figuur, die eene andere bedekt; zeer dikwijls heeft men in eenig wapenschild eone figuur, gewoonlijk als brisure aangebragt (zie Brisures), welke het midden van het schild bedekt en over andere figuren heengaat; vau deze zegt men dat zij broche sur le tout. Een voorbeeld van het brocher trcft'en wij aan in het wapen van Saksen, 't welk is: burelé en fasce de sable et d'or de dix pieces, au crancelin tie siuople posé en bande et hrochant sur le tout. BROCKEN (zie Bloksberg), |
BROCKES (quot;Bartiiold Hendrik) werd den 22lil™ September 1680 te Hamburg geboren, waar zijn vader, dien hij vroeg verloor, een aanzienlijk koopman was. Na in zijne geboortestad eene zorgvuldige opvoeding te hebben genoten, en zich te Hallo op de regten te hebben toegelegd, reisde hij door Duitscbland, Zwitserland, Italië en Nederland. To Leyden den rang van licentiaat in de regten verworven hebbende, keerde hij in 1704 naar Hamburg terug, waar hij zich geheel aan de beoefening der wetenschappen en poëzij wijdde. In 1720 werd hij senator, en in het vervolg meermalen als gezant naar vreemde hoven gezonden. In 1735 ging hij als ambtenaar naar Ritsebüttel, waar hij zes jaren vertoefde. Hij stierf algemeen geacht cn bemind don ie4611 Januarij 1747. Hij gaf in het licht: Der für die Sunden der Weltgemarterte und sterbende Jesus, Hamburg 1712; Verdeutschter Bethlehemmiti-scher Kindermord des /litters Marino, nebsl etlichen von des llerrn Uebersetsers eigenen Gedichten, (op nieuw uitgegeven door König met Brockes Bildniss von Bernigeroth, naar Denner) , Keulen cn Hamburg 1715, .v' ui tg. 1741); Ir ditcher Vergnügen in Gott bestellend in physikalischeu und moralischen Gedichten, Hamburg 1721—48 9 Bd. een uittreksel dezer 9 deelen bezorgden Hagedorn en Wil-kens, Hamburg 1738 in één deel. Schwanengesang, u. s. w. Hamburg 1747; Thomson's Jahreszeiten, Hamburg 1745; Pope, Versuch vom Menschen, Hamburg 1740; voorts opstellen in Hamburgischen Patriolen, Hamburg 1742; en gedichten in Weichmann's, Poesie der Niedersachsen, u. s.w. Brockes werd in zijn tijd als dichter zeer vereerd, had eene grondige wetenschappelijke vorming en wos meester van de taal. Het ontbrak hom aan diepte van gevoel cn ware dichterlijke verheffing. Zie Memoria B. II. Brockesii, scripsit Paulns Schnff/iausen, Hamburg 1750. BROCK1/ESBY (Richakd), geneesheer, geboren in 1722 in hot graafschap Somerset, studeerde eerst te Edinburg en daarna te Leyden onder Gaubius; hij werd doctor in 1754 na do verdediging eoner dissertatie: de Saliva sana et morbosa. In Engeland teruggekeerd, gaf hij in 1746 te Londen uit, eene Proeve over de sterfte onder het vee, in 8°. Twaalf jaren later volgde hij het En-gclsche leger op het vaste land, in den zevenjarigen oorlog, cn keerde in 1763 naar Londen terug, waar hij vervolgens door zijne praktijk een zeer groot vermogen verwierf. Hij overleed er in 1797 , 75 jaar oud. Behalve de genoemde werken, heeft men van zijne hand: Medical and economical Observations, 1738 in 8°; Eulogium medicum sive Oratio anniversaria llarveyana, ctc. 1160 in 4°; en verschillende verhandelingen opgenomen in de Philosophical Transactions. BROCKMANN (Ekanz Carl), uitmuntend schouwspeler, geboren te Griitz in Stiermark in 1745, overleden te Weenen in 1812. Na eenigen tijd op onderscheidene tooneelen gespeeld te hebben , werd hij in 1771 naar Hamburg geroepen, waar hij zijn gelukkig talent vormde en oen roem verwierf, die hem onder de eerste schouwspelers van Duitscbland plaatste. In 1778 betrad hij als liefhebber het tooncel te Berlijn en voerde de rol van Hamlet zoo meesterlijk uit, dat men op hem eene gedenkpenning liet slaan, met dit vcreerend opschrift: Peragit tranquilla potestas, fjitod violenta nequit. Keizer Joseph de II111' riep hem in 1777, op voordoelige voorwaarden, naar Weenen, waar bij gelijken roem behaalde en zijne loopbaan eindigde. Het is moeijelijk zijne voornaamste rollen op te geven, want hij bezat, even als Garrick, het zeldzaam talent, om alle rollen, zoowel in het blij- als treurspel, voortreffelijk uit te voeren. Brockmann was een dier weinige kunstenaars, die de natuur bestudeeren en zich daarnaar vormen. Hij verkreeg daardoor eene losheid en natuurlijkheid in zijn spel, die, wars van allo overdrijving en gemaaktheid, alleen in staat is de werkelijkheid voor te stellen. BRODEAU (Victor), letterkundige, omstreeks 1470 te Tours geboren, afstammeling van Jean Brodeau , gedurende het beleg van St. Jean d'Acre gedood, wiens zoon, die hem naar het H. land vergezeld had, in 1191 door Philippus Augustus tot den adelstand werd verheven. Hij was secretaris on kamerdienaar van Frans den I»tequot; en van diens zuster de koningin van Navarro, beoefende de letteren en vervaardigde een gedicht in tien-sylbige verzen, getiteld: Louanges de J. C. Lyon, 1540 in 8quot;. Hij stierfin Sept. van hetzelfde jaar. BRODEAU (Jean), zoon des voorgaanden, in 1500 te Tours geb. was kanunnik van St. Martin, en deed twee reizen in Italië, waar |
BRO
18lJ
|
hij eonc naauwo vriendschap sloot met Sadolotus en Bcmbo, ïich onvermoeid op de klassische literatuur toelegde en in 1508 stierf. Hij was een leer geleerd man en een uitstekend eriticus, waarvan vooral zijne Miscellanea in tien boeken, waarvan do G eerste te Bazel 1535 in 8° verschenen , blijken geven. Zij werden met de 4 overigen op nieuw uitgegeven door Gruter in d. II en IV van zijn Lampas s. Fax artiwn. Hij schreef ook aanteekeningen op de An-thologia, Basel 1539; op Xenophon 1559; op het gedicht over de jagt van Oppianus, Quintus Calaber ea Colüthus, 1552 in 8°; Mar-tialis. Euripides enz. BBÖDEll (Christian Gottlob), de schrijver der bekende Latijnsehe spraakkunst, word in 1744 te Harthau bij Bisschops-werda geboren en was eerst diakon in Dessau , daarna leeraar en superintendent te Beuchte in het landschap Hildcsheirn , waar hij den Februari) 1819 overleed. Bröder's werken zijn: Prai-- tische Grammatik der Lat. Sprache, Lelpz. 1787 , 18quot; druk in 1828; Kleine Lat. Grammatik mit leichten Lectionen für Anfdnger, Leipz. 1795, 26® druk in 1835; Wörterbuch !22l' druk 1835; Eleinentari-sches Lesebuch der Lal. Sprache, Hanov. 1806, 9» druk 1829 ; Die völhge Gleichheit der Griech. und Lat. Sprache in der lianqordmny oder Stellung der Wilrter, Halberst. 1813 en Die entdeckte lian-gordmng durch eine Regel beslimmt, Leipz. 1815. Deze beide laatste werken zijn minder gunstig opgenomen en slechts eens herdrukt. BROECKE (Pietnu van dknJ werd te Antwerpen in hot laatst der XVIdB eeuw geboren (1575). Hij deed cenige reizen naar de kust van Guinee en de daarbij liggende eilanden, tot hij zieh in 1613 in dienst der Oost-Indische compagnie begaf. Als opperkoopman vertrok hij aan boord van het jacht Nassau, bohoorende tot de vloot van don gouverneur-generaal lleynst, op den 2lt;il!quot; Julij van dat jaar, naar Indië. Nadat de vereenigde vloot de eilanden St. Antonio en St. Vincent, Illia de Bra, Va, Anabon en de Canarische eilanden aangedaan had, scheidde het jacht Nassau op den middag van den 2110quot; Augustus 1614 van hen, om afzonderlijk naar de kust van Arabic en de Koode zee te zeilen, om aldaar cenigo handelsbetrek-kingen aan te knoopen. Van den Broecke deed aldaar eenige plaatsen aan, won berigten in wegens den handel en zette zijn reis voort naar Bantam, alwaar hij den 30sten December d. j. aankwam; aldaar vond hij het bestuur in handen van Jan Pietersz Koen, die hem naar Jacatra zond, om levensmiddelen voor de Moluksche eilanden in te nemen. Op de reize derwaarts ontmoette hij den gouverneur-generaal Reynst op den ICquot;1®» Januarij 1614, die hem bevel gaf naar Bouton te zeiion en aldaar een factoor aan te stellen. Van daar stevende hij naar Amboina, loste zijne lading en verzeilde naar Banda, om deel te nemen aan de krijgsverrigtingen van den generaal Reynst tegen dat eiland, die echter ongelukkig uitvielen. Hij deed nog eenige togten in de Molukken, toen hij andermaal naar de Roode zee werd gezonden en wel als opperhoofd van den handel in die gewesten; hij deed eenige plaatsen aan op de Westkust van Sumatra en op Ceilon en liet op den IH0quot; Januarij 1616 het anker in de haven van Chihiri vallen. Van daar zeilde hij op den 15d«quot; daaraan volgende naar Mocha, waar hij met zijn handels-operatiën gunstig slaagde en deed er een belangrijke binnenlandsche reis, daar het hom evenwel niet mogt gelukken er een vast kantoor (Logic) op te rigten nam hij zijne goederen weder aan boord en zeilde naar Suratte in Calieoet, behartigde ook hier de belangen van den handel en kwam op den IGquot;10quot; November 1616 te Bantam terug. In het volgend jaar leed hij schipbreuk nabij Suratte. Hij zocht bij do Engelsche schepen aldaar liggende hulp om weder naar Bantam te kunnen komen; niet slagende, ondernam hij den togt over land naar Mazulipatnam; met 63 man van de equipagie, die hij hun vertrok uit 103 personen bestond, kwam hij na een hoogst mooijelijken togt te Paliaeata in het fort Gelderland aan. |
Na eenigen tijd met den Nederlandschon bevelhebber op de Portugezen langs de kust van Coromandel gekruist te hebben, kwam van den Broecke op den 7lt;il!n November 1618 voor Jacatra ten anker, waar hij den gouverneur-generaal Jan Pietersz Koen in oorlog vond met den koning van Bantam. Als bevelhebber van het nieuwgebouwde fort te Jacatra, verkreeg hij eene vermaardheid, waardoor zijn naam tot in de verste eeuwen zal voort leven; men vindt bij onze geschiedschrijvers een zeer omstandig verslag van zijno vorrigtingon gedurende do belegering van genoemd fort. Na zijne bevrijding in Junij 1619, word hij door don gouverneur-generaal Koen gelast, om don vorst van Bantam alle mogelijke afbreuk te doen, waarin hij naar wensch slaagde. In dezen last werd hij, tegon zijn zin, vervangen door Frederik Houtman. In 1620 werd hij eehter aangesteld tot opperhoofd en directeur dor kantoren van Arabië, Porzië en Indië en gelast om in die gewesten aan de bevordering van den koophandel te gaan arbeiden; dozo lastbrief word door Koon op den 14d™ Junij ge-teekend , en reeds op don 16Jl!quot; daaraanvolgende vertrok hij van Batavia en liet op den 22ste|i Augustus bet anker op de reede van Aden vallen. Vijfjaren bragt hij in deze gewesten door, zoodat men hem i'oor don grondlegger des Nederlandschon handels aldaar mag houden. In 1627 werd bij in zijne bediening vervangen door Jan vau Hasse. Hij deod nu een togt naar Porzië , om don gezant van dat hof in Holland terug te brengen; van daar te Suratte terug gekomen, op den 5aen Maart 1629, zeilde hij zes weken daarna met oene vloot wier lading 12 tonnen gouds waardig was naar Batavia. Bij zijn aankomen aldaar vond hij het kasteel door den Mataram belegerd, dio het evenwel den a*1™ October opbrak. Gedurende de belegering was de gouverneur-generaal Jan Pietersz Koen op den 20stquot;u Soptember overleden; door zijn opvolger Jacob Spex werd aan van den Broecke opgedragen, de retourvloot uit acht schepen bestaande naar het vaderland te geleiden. Opdenl9,lcn Doe. verliet hij de reede van Batavia, en op den 611™ Julij 1630 liet hy met zeven schepen het anker op de reede vau Texel vallen, hebbende hot schip Dordrecht door brand verloren. Hoe lang hij in Holland heeft vertoefd, is tot nog toe niet met zekerheid op te geven; evenmin wanneer hij weder naar Indië is gegaan. In de papieren der Oost-Indische Compagnie komt hij in 1637 voor als passagier-koopman. Het is te vermoeden, dat hij in dat jaar weder te Batavia zal zijn teruggekomen. In het volgende jaar 1638 werd hij door den gouverneur-generaal van Diemen naar Mocha gezonden, om van daar naar Suratte te keeren en de belangen van den handel zoo veel mogelijk te bevorderen. In zijne instructie wordt hij opper-koopman genoemd; zij is getee-kend door den gouverneur-generaal Antonio van Diemen, Phil. Lucasz, Adam Westerwolt en Arent Gardinys, en voert don 2^'quot; Augustus 1638 tot dagteekening. Op den 26stequot;1 Mei 1639 was hij te Suratte, van waar hij zijn rapport over den handels-toestand van Mocha naar Batavia aan de hooge regering Inzond. In hot volgende jaar vinden wij hem als opper-koopman bij do belegering van Malacca, waar hij met zoo vele anderen door ziekte aangetast, op den 1»'™ December 1640 zijn werkzaam leven eindigde. Zie over hom; Valentyn, Oud- en Nieuw Oostlndië; Histor. beschrijving der reizen, deel 4, 12 en 20. Batavia in deszelfs gelegenheid, opkomst enz. Indeel; Pieter van den Broek (Broecke) in Azië door P. Weeda 1845; Onuitgegevene stukken Coloniaal Archief. BROECKE (Putbus Hadkianus van den) van Dendermonde , was hooglooraar in de welsprekendheid tc Pisa. Zijne gedichten afzonderlijk hier en daar in Italië uitgegeven , zijn in 1660 te Pisa, in 8», inéén deel verschenen; ook heeft men van hem Epistolae, in 1684, te Lucca, in 12» in het licht gekomen. Zie HoeufFt, Parn. Lat. Belg., p. 184. BROEDER-GEMEENTE (EVANGELISCHE) is de naam, waarbij het godsdienstig genootschap, onder dien van Hernhutters bekend, hot liefst genoemd wordt. Zij bestond allereerst uit nakomelingen der Boheemsche of Moravische broeders, die uithoofde van vervolging om de godsdienst, hun vaderland hadden moeten verlaten en naar de Opper-Lausitz geweken waren. Zij werden hier in 1722 door den graaf Nicolaas Ludwig von Zinzendorf (Zie Zinzendorf) op zijn ridderlijk goed Berthelsdorf ontvangen en verkregen van hem vrijheid, om in de nabijheid van den Hutberg zieh te mogen nederzetten. Men bouwde nu hier van tijd tot tijd huizen, en sedert ontving de nieuwe volkplanting den naam van Hernhut, om daardoor aan te toonen, dat zij onder de hoede of bescherming des Hoeren staan zoude. De graaf, van zijno vroegste jeugd af zeer veel smaak in do stille godsvrucht en broederlijke vorceniging, naar de wijze der eerste Christenen, aan den dag gelogd hebbende, en in do denkwijze dezer lieden zeer veel overeenkomst met de zijne vindende, besloot geheel voor |
190
|
hcu to leven, en zich der wereld te onttrekken. In 1727 bragt hij, met eenigo zijner vrienden, eene godsdienstige verbindtenis tot stand, en ontwierp tevens ecne kerkverordening, waarbij de oude Moravische, waarmede deze broeders veel op hadden. inzonderheid werd in het oog gehouden. Bij de eerste nam men alleen de grondwaarheden des Christendoms voor geloofsleeringen, zonder zich met de onderscheidene begrippen der protestanten op te houden; terwijl zich de laatste tot kerkelijke inrigtingen enz. bepaalde. Beide stukken werden onder den naam van vrijwillige overeenkomst, door de gemeente aangenomen, en sedert poogden Zinzendorf, Watteville, Spangenberg en andere broeders ook in vreemde landen gemeenten te stichten, wat inzonderheid door zendelingen geschiedde. Op deze wijze ontstonden de Broedergemeenten in 1732 op St. Thomas, in 1733 in Groenland, en in 1742 in Pensylvanië, waar Zinzendorf zelf, op eene reis derwaarts, twee volkplantingen aanlegde. Naderhand hebben zich deze ook in andere oorden uitgebreid, en vindt men er thans door geheel Duitschland en Zwitserland, te Koppenhagen, Stok-holm, Petersburg, Moskow, Engeland, de Nederlanden enz. in welke laatste, te Zeist bij Utrecht, eene aanzienlijke Broedergemeente gevonden wordt. In Rusland werd zij in 1764 toegelaten en bouwde zij de plaats Sarepta, inliet Astrakansche gebied; doch nergens maakte zij zooveel opgang als in Engeland, waar zij, in 1749, bij eeno acte van het parlement, als eene oude bisschoppelijke kerk erkend werd. Ofschoon deze Broeder-gemeenten voor geene bijzondere godsdienstige partij willen gehouden worden, en ook geen eigen, door symbolische boeken bepaald, leerstelsel hebben, verklaarden zij zich echter, wanneer zij van hooger hand hierover gevraagd werden, uitdrukkelijk voor aanhangers der Augsburgsehe geloofsbelijdenis , en werden ook in verscheidene staten daarvoor erkend. Ondertusschen verschillen zij aanmerkelijk van de leerbegrippen der protestantsche kerken, en is haar godsdienstig hoofdkarakter daarin gelegen, dat zij de godsdienst meer als eene zaak van het gevoel, dan van het verstand beschouwen, en, voor zoo ver deze eene onderwerpelijke overtuiging wordt, voor een geloovig aangrijpen der evangelische waarheid verklaren; doch daarbij aan de beelden blijven hangen, waaronder de leer der verlossing door Christus, in de schriften des Nieuwen Vcrbonds, wordt voorgedragen. Voorliet overige houden zij den bijbel voor Gods woord en het eenige rigtsnoer van hun geloof, ofschoon Zinzendorfs en ook voornamelijk Spangenberg's werken bij hen in groote achting zijn, doch beschouwen de heilige boeken slechts als den grondslag cencr openbaring, welke de Heiland in de gemeente gestadig voortzet en herhaalt; beschrijven het christelijk geloof als een inwendig gevoel van zijne werking, en vinden zelfs in dit overdreven gevoel, eene bron van godsdienstige kennis; terwijl zij de leer van Christus' s:eeds voortdurend bestuur zijner kerk, zeer ver uitstrekken en op alle omstandigheden des levens toepassen. In den Heiland alleen erkennen en vereeren zij de godheid, aan Hem schrijven zij alles toe, en alles wat zij verrig-ten, besluiten en ondernemen, geschiedt in zijn naam. Bij het vervullen van kerkelijke bedieningen, bij het benoemen van zendelingen, bij het aangaan van huwelijken enz. houden zij de beslissing van het lot voor de verklaring van Zijn wil, zonder dat echter het lot noodzakelijk deu persoon verbindt, over wien geloot wordt. Bij deze gemeenten houdt men voor het avondmaal, alsmede op feesttijden, geboortedagen enz., liefde-maaltijden, en is ook nog de voetwassing, die zij op Witten-Donderdag verrigten, in gebruik. De openbare godsdienstcefeningen , bijzonder de viering van het avondmaal, zijn bij dit genootschap zeer aandoenlijk, en alles vercenigt zich, om opliet gevoel te werken, waartoe het gezang en de muzijk het meeste bijbrengen. Het godsdienstig ge-iu-uik, dat zij van de laatste maken, verdient navolging: deze edele kunst verstrekt den leden der gemeente, bij hun leven tot bemoediging, troost en opbeuring, en plaatst zelfs den dood, dien zij een heengaan noemen, in een behagelijk licht; wordende de afgestorvene onder statig gezang en muzijk, naar de begraaf-plaats gebragt, welke de bevallige gedaante van een tuin heeft. Op den morgen van eersten Paaschdag begeeft zich dc gemeente mot zonsopgang, van muzijk vergezeld, naar het kerkhof, en viert, terwijl zij zich verheugt over 's Hollands opstanding, de nagedachtenis der in hot laatste jaar gestorvene, doch nu met hem levende broeders. Men vindt bij dit godsdienstig genootschap op verscheidene plaatsen uitmuntende inrigtingen voor de opvoeding der jeugd , welke daarin boven vele anderen uitmunten, dat zij vroegtijdig het hart tot eene godsdienstige stemming vormen. Inderdaad, alhoewel dwalingen daar onvermijdelijk zijn, waar hot gevoel de overhand heeft, verdient echter het edel doel der vereeniging dezes genootschaps, om eene gemeente van waarlijk godsdienstige, door arbeidzaamheid algemeen nuttige, vergenoegde en gelukkige menschon to vormen, die goedkeuring, welke het bij alle woldenkenden gevonden heeft. |
Tegenwoordig zijn de meest bekende woonplaatsen dor broeders van de brooder-gemeenten; Herrnhut in do Bovon-Lausitz, Niesky bij Görlitz, Klein-Welke bij Bautzen, Gnadenfrei bij Schweisnitz, Gnadenberg bij Bunzlau, Neusalz en Gnadenfeld bij Kosel, Neu-Dietondorf bij Erfurt, Gnadau bij Barby, Ebersdorf bij Lobenstein, Königsfeld bij Baden, Christiansfeld bij Schleswig en Zeist bij Utrecht. Overigens vindt men er in Rusland , Engeland, Ierland, Noord- en Middel-Ameriea. Vergelijk Cranz , Alle und neue Brüclerhistorie, Barby 1772, hot vervolg daarop van Hegnor, Barby 1791 —1804; en Schaaff, Die evangelische Brüder-yemeinde, Leipzig 1825. BROEIJEN DER VOGELEN. (Zie Ei.) BROEK IN WATERLAND. Dit vermaarde dorp ligt ongeveer een half uur gaans van Monnickendam; het heeft ruim 1200 inwoners. Vroeger dreven de inwoners koophandel, vooral op de Oostzee, waarmede velen oen aanzienlijk vermogen verwierven; daardoor genoot dit dorp eene buitengewone welvaart, die aan de huizen en meubelen duidelijk zigtbaar was. Dit welvarend aanzien, gevoegd bij do buitengewone zindelijkheid, die trouwens meest overal in Noord-Holland op te merken is , heeft don naam van Broek wijd en zijd vermaard gemaakt. Nog altijd wordt hot door een groot aantal vreemdelingen bezocht. De tegenwoordige bewoners zijn voor het grootste gedeelte welgestelde grondbezitters en kooplieden. De huizen zijn er niet onbevallig aan oone kom of vijver, het Havenrak genaamd, gebouwd. De Hervormde kerk is een fraai gebouw met bezienswaardige geschilderde glazen en een preekstoel, die voor den fraaisten in Noord-Holland gehouden wordt. Zij is door een der ingezetenen van Broek, Jan Symonsz. Ryser, bij het herstellen der kerk in het jaar 1685, daaraan geschonkon. Vergelijk; Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden, S5'6 deel blz. 544—550, Amsterdam 1750. BROEKING (uu) dient bij het scheepsgeschut, om het inspringen daarvan te beperken. Zij bestaat uit een eind zwaai* touwwerk met lijn van negen getrensd en veelal aan de einden geslurpt. Deze zijn togen boord aan de brookingringon vastgemaakt, terwijl de bogt achter om het stuk en door een aan den druifhals vastge-goten ring of door de druif zelve loopt. Naar gelang van het kaliber der stukken, verschilt de dikte dor broeking, bij kanons en carronnados van hetzelfde kaliber echter, bestaat alleen het verschil in de lengte. De broekings der in de kajuit, kerk en op de linieschepon ook in sommige hutten geplaatste stukken, zijn van wit, de overige echter gewoonlijk van geteerd touwwerk. BKOEKZWAARTE noemt men do meerdere zwaarte van het gedeelte van een kanon achter, dan dat voor de tappen, waardoor het eene neiging bezit om mot do culas op het affuit of, bij bet scheepsgeschut, op de keg of schroef, waardoor zij gedragen wordt, te rusten. Bij het ijzeren geschut bedraagt de broekzwaarto een twintigste van het geheele gewigt van den vuurmond. Men neemt haar niet grootor, dan voorliet vaardig bedienen van het stuk voroischt wordt, dewijl do schokken der kanons bij hot afvuren , naarmate de zwaarte van achteren grooter is , nadeeligor zijn voor liet affuit enz. en dit dos te spoediger zullen vernielen. Wel hoeft men gemeend, dat door het vermeerderen dor broekzwaarto, het opspringen der culas of, zoo als men het noemt, het dompen van bet stuk zou worden tegengegaan, doch proeven daaromtrent genomen, bebben de ongegrondheid van dit gevoelen overtuigend aangetoond. BROERS (Jacob Coknelis), geboren te Utrecht den 17dequot; Februari) 1795. Reeds als student in de geneeskunde aan de hooge-sohool in zijne geboortestad, onderscheidde hij zich boven andoren en genoot ook de algemeene achting van zijne modobroeders. |
BRO
191
|
Dit block uitïijno bonooming tot sergoant-majoor by de compagnie vrijwillige jagers, in 1815 uit het studenten-corps gevormd. Hij promoveerde te Utrecht in 1818. Na zijne promotie ging hij tot verdere opleiding naar Parijs, waar hij vooral Dupuytren als leermeester had. Van Parijs zotte hij zijne reis voort over Straatsburg , Heidelberg en Güttingen. Bij zijne terugkomst zette hij zich te Utrecht neder, van waar hij echter zich weldra naar Zeist begaf, waar hij zoowel de geneeskunde , als de chirurgie en verloskunde uitgeoefend heeft. Ook bleef hij yverig beoefenaar der botanie. In 1826 werd hij, als opvolger van du Pui, tot hoogleeraar iu de heel- en verloskunde te Leyden beroepen, waar hij in 1847 overleden is. Bij de volijverige waarnemingen zijner lessen en eene uitgebreide consultative praktijk, was hij onvermoeid werkzaam in het tot stand brengen en vermeerderen eener aanzienlijke verzameling van pathologiseh-anatomische praeparaten, die na zijn dood door Curatoren voor de Loydsche hoogeschool aangekocht werd. Hij had zich voorgesteld, om de voornaamste stukken door ziekte-gesehiedenissen en eene naauwkeurige be-schrljving opgehelderd, in plaat te doen brengen. Van dit werk is echter maar eene aflevering in het licht verschenen; Observa-f.iones anatomico-pathologicae, L. B. 1839 folio. Zie over Broers de toespraak van zijn boezemvriend prof. G. C. B. Suringar tot de studenlen na zijn overlijden gehouden : In Obitu Jacobi CorneUi Broers Discipulos consolatus est G. C. B. Suringar, L. B. et Amstel. Gebhard en comp. 1848 8quot; pp. 44. BROES (Pktrüs) geboren te Amsterdam in de eerste helft der vorige eeuw was een der begaafdste en meest geachte leeraars bij de Nederlandsehe Hervormde Kerk. Bekend is het door hem geschreven werk: nde peinzende Christenquot; hetwelk nog in onze dagen eene waardige plaats onder de practicale schriften bekleedt. (Binnen kort zal daarvan een herdruk verschijnen J Hij bragt tevens veel bij tot do verandering der naar de wijze der Coccejaansche leeraars in de Hervormde Kerk, meestal drooge en tot stichting weinige gesohikte leerredenen, dewijl hij door eene hot hart meer roerende voordragt veel beter in staat was zijne toehoorders te boeijen. Ten bewijze hiervan moge strekken de opgang, dien hij vooral te Haarlem, alwaar hij zich van hot jaar 1765 toe 1770 bevond, maar toch ook te Amsterdam maakte alwaar hij vervolgens tot aan zijnon dood werkzaam was. BROES (IJnoëuiDs), zoon van Petrus Broes, geboren te Volp bij Arnhem in het jaar 1763. Bestemd voor de predikdienst, was hij in die betrokking eerst te Vuren en Dalem en daarna te Vlis-singen werkzaam. Deze gemeenten mogten zich evenwel niet lang in zijn bezit verheugen, dewijl hem reeds op 27-jarigen leeftijd eene benoeming tot hoogleeraar in de Godgeleerdheid te Leyden te beurt viel. Hij aanvaardde die betrokking mot het houden eener rodevoering; de litterarum sacrarum studio, praecipuo theoloyi munere. Overeenkomstig hiermede wijdde hij , uitmuntend bekend met de ware gronden der taalkunde en kritiek, zoowol als met de ware regels der uitlegkunde, zijn geheele loven voornamelijk aan die bijbelstudie toe, en ging de acadomische jongelingschap daarin voor. Zijne proeven over het evangelie van Matthous ten getale van elf, en ééne over dat van Johannes kunnen tevens als bewijzen daarvoor strekken. Hij was de eerste der theologische professoren, die aan de Leydscho hoogeschool uitlegkundige lessen over de boekon des N. T. hield, welk vak hora evenwel eerst in het laatste gedeelte van zijn leven bepaaldelijk werd opgedragen. Reeds spoedig gaf hij ook ten dienste zijner leerlingen eene schets in het licht zijnor; Inslitutiones T/ieoloyiae theoreticae, welke later meer uitgebreid, door hem werd uitgegeven en in meer dan een opzigt als nieuw mogt worden beschouwd. Te vergeefs worden daarin die scholastieke spitsvondigheden gezocht, terwijl het tevens gemakkelijk op te merken is, dat de geheele Godgeleerdheid hier niet gebouwd is op een tal van bijbelplaatsen , maar wel op eene keus van zoodanige, die volgons eene goede exegese zijn ontwikkeld. Tevens munt dat werk door do helderheid en sehoone orde uit, waarin alles wordt voorgedragen; en moge nu al hier en daar eenig zoo men meent veranderd, althans minder bewijsbaar, leerbegrip in hetzelve zijn overgebleven, in het algemeen treft men hier eene vrije denkwijze aan, zooals die niet ligt bij vroegeren, dat van den Groningschon hoogleeraar Chevalier uitgezonderd, te vinden is. Nog zijner, behalve cenige kleine anonyme schriften , eenige kanselredenen door hem uitgegeven |
Deze leerredenen, die hot kenmerk van ware godsvrucht dragen, mogen ook te rogt worden aangemerkt als voorbeelden van welsprekendheid , zoo als ook alles wat uit zijne pen vloeide beknopt, helder, schoon en krachtig was. Hij bezat eene uitgebreide kennis en fijnen smaak, gevormd zoo als bijzonder zijne proeven over het Evangelie van Matthous bewijzen, door hot sehoone hetwelk do klassieke schrijvers van Griekenland en Rome, zoowel als onze vaderlandsche geschiedschrijvers en dichters ons leveren. Ook als dichter, zoowel in de Hollandsche als Lntijnsche taal, is hij bekend. Door het Haagsch genootschap werd een door hem vervaardigd gedicht bekroond, terwijl in do proeven over het Evangelie van Matthcus, daarvan nog meerdere bewijzen voorhuii-den zijn. Ook gaven die den redenaar sieren, mogen hem niet ontzegd worden. De Leydscho hoogeschool mogt zich echter niet lang in zijti bezit verheugen; hij stierf in het jaar 1799 in den bloei zijns levens. Zijne al to groote werkzaamheid deed hem zoo vroeg roods ton grave dalen. BROEUCQUEZ (Jan Pkans van) , beroemd geneesheer, in 1690 te Bergen in Henegouwen geboren , heeft te Leuven gestudeerd. Nadat hij veertien jaren achtereen lijfarts van den prins do Ligne geweest was, vestigde hij zich in zijne geboortestad, waar hij een' zoo grooton naam verwierf, dat men uit alle oorden der Nederlanden naar hom toestroomde. Hij overleed aldaar in 1749. Zie Paquot Mem, lit. T. XIII, p. 126—129 , die zijne werken opgeeft. BROEUCQUliZ (Antonie Ehans van) zoon van den voor-gaanden, in 1723 te Belloeil bij^ Ath geboren, was ook geneesheer te Bergen en is waardiglijk in do voetstappen zijns vaders getreden. Zie over dezen Paquot, Mem. lit. T. XIII, p. 129—130. BROGI (Joseph) , letterkundige, in 1700 te Rome geboren, secretaris der academie dor Arcaden, schreef Latijnscho en Italiaansche gedichten, die in verschillende verzamelingen zijn opgenomen. Ook gaf hij het derde deel der Areadum Carmina, in 1768 te Rome in het licht. Hij stierfin 1770. BROGLIE (Ciiaules Imiancois). geboren den 28slel' Augustus 1719, overleden in 1781, was een broeder van den maarschalk van dien naam, onder wien hij in 1760 en 1761 in Duitsehland diende. Na het eindigen van den oorlog vertrouwde Lodewijk den XV»quot; hem het bestuur van hot geheime ministerie toe, dat die vorst had opgerigt, om zich daardoor, en buiten weten zijner ministers, onmiddellijk van den toestand van Europa te laten on-derrigten. De Broglie was voor zijn post berekend, voor de eer van den Franschen naam geheel ingenomen, van overdaad en weelde verwijderd, voor do ingespannendste werkzaamheid van geest geschikt, naauwgezet in zijne grondbeginselen en openhartig in zijnen omgang; doch nam tevens in zijn post steeds de diepste geheimhouding in acht. Hoe zeer door dit alles het volkomen vertrouwen des konings verdienende, moest hij echter almede het lot van meer andere getrouwe staatsdienaren ondervinden. Hij werd ten gevolge van de kuiperijen en Ingen dor ministers op oen bevel des konings gebannen; doch , bij een tweede bevel van donzolfden vorst met hot voortzotten der correspondentie, zelfs in de ballingschap belast. Naderhand werd hij weder aan het hof teruggeroepen en verklaarde zich openlijk togen Choisoul, wiens verwijdering hij poogde te bewerken , alsmede tegen de ministeriële partij, waarvan het gevolg was, dat hij, weinig tijds voor 's vorsten dood, op nieuw van het hof verwijderd werd. Hij stierf in 1781, nadat hij 17 jaren de geheime correspondentie bestuurd had. Een gedeelte daarvan is nog voorhanden en verspreidt over den toestand en de staatkunde van Europa gedurende de regering van Lodewijk den XVdeli veel licht. BROMEL (Maonos) zoon van den Zweedschen geneesheer Olaüs Bromel, in 1679 te Stokholm geboren, in 1731 gestorven, eerste geneesheer van den koning. Van hem zijn in de Acta lit-teraria Sueciae , twee belangrijke werken: Lilhorjr. Suecanae Specimen, 1725—30 en Historia numismatica Senatorum et Magnatum Sueciae 1730. Het eerstgemelde is afzonderlijk, 1739 in 8°, uitgegeven en in het Hoogduitsch vertaald, 1740 in 4»; BROMEL (Wilhelm Heinkich) werd den 21slquot;n April 1754 te Loburg bij Maagdonburg geboren; hij wijdde zich in zijne jeugd aan |
BKO
|
het toonecl cn verbond zich ann het theftter to Hamburg; later kwam hij in administratieve en andere betrekkingen; en stierf den 28sl°i'November 1808. Hij schroef: Der Adjutant, Lustspiel, Hamburg 1780; Die Verlohunt], Lustspiel, Wien 1780; Gerechliij-keit und Hache, Schauspiel, Wien 17 88; Beitrag sur deutsc/ien Bühne, Dessau en Leipzig 1785; General Schlemheim von Ch. A. Spies, wngearheitet von Plümike und Br0mei, Regensb. 1786; Cecilie Beverly. Neu bearbeitet, 2 Thle Berlin 1789; Der Deehant von Killerine, 2 Thlo Berlin 1792; Voorts schreef hij in het Berlini-schen Monatschrift, de Allyemeine deulschen Bibliothek enz. BROMIUM is cone in de natuur spaarzaam, nimmer op zich zelve voorkomende grondstof of element, hetwelk tot de klasse der metalloïden of niet metaalaardige ligchamen behoort; het wordt in verbinding mot natrium of met magnesium aangetroffen in het zeewater en in oenige zout- of minerale bronnon. Do eenvoudigste wijze om het bromium te verkrijgen is deze, dat men de moederloog uit zoutziederijen met geconeentreerd zwavelzuur vermengt en hot mengsel zoover uiidampt, dat de zwavelzure zouten zich door kristalschieting afscheiden De van de kristallen afgezonderde vloeistof wordt vervolgons, met zwavelzuur en bruinsteen vermengd, aan eene overhaling, bij matige verwarming op een waterbad, onderworpen, waarbij dan het in gasvormigen toestand ontwijkende bromium in oenen goed afgekoeldon ontvanger kan worden verzameld. Het bromium is eene, in massa donker bruinroode ondoorschijnende, in dunne lagen hyacinthroode doorschijnende vloeistof van 2,97 soortelijk gewigt; het heefteen sterke, onaangename , naar dien vau chloor zweemende reuk. Bij oenen warmtegraad van — 20 C. gaat het bromium tot don vasten staat over en blijft daarin dan zelfs bij verhooging van warmte tot — 11° C: in dezen toestand heeft het eene graauwe kleur en glans; hot kookt reeds bij-f-47° C; bij den gewonen warmtegraad (-f- 15 C.) is het zoo vlugtig, dat eene druppel in eene ruime glazen ballon gobragt dien spoedig geheel met een roodbruin gas vult; om deze reden moet hot onder water bewaard worden. Het bromium is slechts weinig oplosbaar in water, meer in alkohol en zoor gemakkelijk in aether; beneden het vriespunt vormt het met water in aanraking roode kristallen bromiumhydraat, het ver-eenigt zich met vele enkelvoudige ligchamen in bepaalde verhoudingen ; het oefent op plantenklenren, eveneens als het chloor, oen blcekend vermogen uit en werkt ook ontledend op vele bewerktuigde zelfstandigheden, door zich van hunne waterstof meester te maken; het is zeer vergiftig, werkt bijtend op do huid en kleurt deze geel; met stijfsel vormt het eene oranje geel gekleurde verbinding. De naam is afgeleid van jSpw/tOJ, stank, wegens zijn stinkende reuk. BRONCHOTOMIE. (Zie Tracheotomie.) BRONDGEEST (Ai.bkhtus) den 2den December 1786 te Am-stordum uit een deftig geslacht geboren , kwam onder do leiding van P. J. van Os en verkeerde met de kunstenaars W. J. van Troostwijk en J. Hulswit. Hij oefende zich naar de natuur, loerde do doorzigtkundo bij H. Numan en legde zich toe op de grondige kennis van de Nederlandsche school uit de XVIIquot;11! eeuw, waartoe hij door de vele destijds te Amsterdam aanwezige beroemde kabinetten in staat gesteld werd. Zulks diende hem vooral, toen hij in 1817 als makelaar in de kunst optrad, waardoor hij, benevens door eene reis in Duitschland, Erankrijk en Engeland, zijne kennis vermeerderde. Hij stelde zich de kennis der werken, vooral der etsen van Rembrandt en andere meesters ten hoofddoel, doch hield tevens niet op, dc kunst, als liefhebber te beoefenen. Tot 1828 schilderde hij landschappen, later ook watergezigten en genre stukken. Geen wonder dat het bestendig en met oordeel bczigtigen der voortbrengselen van beroemde meesters, invloed op zijne werken had, zoodat men er dikwerf den stijl van dezen of genen meester in herkende. Zijne schilderijen kwamen op vele tentoonstellingen, vooral te Amsterdam, voor, en werden steeds als haar sieraad beschouwd. Hij was de vraagbaak van velo verzamelaars van kunst en heeft daarbij vele diensten bewezen. Hij was lid van het Kon. Ned. instituut en van verscheidene academiën. BRONIKOWSKI (Alexandeh Augtist Eerdinand), een dei-vlijtigste romanschrijvers van den laatsten tijd, werd den 28stcn Kebruarij 1783 (1788?) te Dresden geboren ; trad vroeg in Pruisische dienst cn nam deel aan den veldtogt van 1806 tegen |
Napoleon, Na gevangen genomen te zijn, diende hij later in hot Poolsehe leger en behoorde een tijd lang tot den generaalstaf van den hertog van Belluno. In 1815 nam hij zijn ontslag als majoor, reisde vervolgons door Polen, leefde tot 1823 te Warschau, keerdo naar Duitschland terug en vertoefde beurtelings te Dresden , Leipzig en Halberstad. Hij stierf don 22sltquot; Januarij 1834 te Dresden. Zijne voornaamste schriften zijn; Kasimir der Grosse, Piast., Dresden 1825 2 Till.; Uippohjlus Boratinski/, ibd. 1825 2 Till.; Er und Sie, Leipzig 182G; Der gallische Kerker, Dresden 1827 2 Till.; Der Mausethurm, ibd. 1827; Mooina, ibd. 1827; Vas Schloss am Ederjluss, ibd. 1827; Erzahlungen-, Leipzig 1828; Olgiord und Olga, Dresden 1828—29 4 Till.; Polen im Siebenzehn ten Jahrhundert, Halbersladt 1830—31,5 Thl.; Almanack der Sagen und Novellen, Halberstadt 1831; Der Fall der Bourbons, ibd, 1831 1 Heft; Sieben Sylveslerabende, ibd. 1831; Die Fr au en Koniec polskie, Leipzig 1832 2 Thl.; Beate 3 Bde, Leipzig 1832; Veit 3 Bde, ibd. 1832; Die Magy-aren, ibd. 1837 , 7 Thl.; Eugenia ibd. 1833, 3 Thl.; Novellen, ibd. 1834 3 Thl.; Die Britten in der Devt-schen lluup/stad, ibid. 1834; Die geschichte Polens von den altenten Zeiten bis auf unsern Taye, Dresden 1827 ,3 Bde. Bronikowski was in zijn tijd een dor geliefdste romanschrijvers uit Duitschland, cn een vrij goed navolger van Walter Scott. Het ontbrak hem niet aan kennis der geschiedonis, levendige verbeelding en zeggingskracht. BRONKHOKST was eerst eene heerlijkheid , later een graafschap niet ver van den IJssel gelogen tusschon Zutphen en Doesburg; Joost, heer van Bronkhorst, die in 1553 overleed, is dc eerste geweest die den titel van graaf gevoerd heeft. Men wil dat do heerlijkheid Bronkhorst haren oorsprong verschuldigd zou zijn aan keizer Hendrik den VHde» en dat do hoeren van Bronkhorst af zouden stammen van het geslacht Colonna in Rome. Zooveel is zeker dat de Bronkhorsten van ouds onder de aanzienlijkste en vormogendste adelijke geslachten van Gelderland bekend zijn. Pontanus in zijne Geldersche geschiedenissen en Kok in zijn 1 (t-derlandsch Woordenboek geven don stamboom der graven van Bronkhorst, hceren van Borkulo, Batenburg enz. op. Overbekend zijn do bloedige geschillen, welke de Bronkhorsten en Hceckerens met elkander gehad hebben, geschillen welke geheel Gelderland in de wapenen bragten. De oorzaak dezer twisten moet gezocht worden in de eerzucht van heer Willem van Bronkhorst, die omtrent het jaar 1250 leefde on niet kon dulden dat hertog Reinoud de III'10 van Gelder, aan het geslacht der Heecko-rens bijzondere gunsten bewees. De Bronkhorsten vielen den hertog Reinoud af en wendden zich tot zijn' jongeren broeder Eduard, die daarop den hortogolijken zetel trachtte te bemagti-gon. Daaruit ontstond een twistvuur dat langen tijd gebrand hoeft, waardoor vele landerijen en steden verwoest en eene menigte menschen omgebragt zijn. Het eindigde eerst in het jaar 1580. BRONKHORST (Pieter), te Delft in 1588 geboren en in 1661 gestorven, schilderde tempels en kerken met historiële stoffaadje. Op het raadhuis zijner geboortestad vindt men zijn „ Salomo's eerste regt.quot; Onder zijne voornaamste stukken noemt men „het uitdrijven door Christus van de kooplieden uit den tempel.quot; BRONKHORST (Jan van), te Utreeht in 1603 geboren, was leerling van Jan Verburgh; hij bepaalde zich tot het glas-schilderen , reisde in 1620 naar Erankrijk waar hij zich eerst te Arras bij Peter Mathijs, later bij Chamu te Parijs, in die kunst oefende. In zijne geboorteplaats teruggekeerd, geraakte hij in kennis met C. Poclenburg en begon zich op het schilderen in olieverw toe te leggen, waarin hij zooveel aanmoediging vond, dat hij zich van 1GK9 af, alleen daartoe bepaalde. Men vindt van hom in het museum Boijinans „Een Italiaansch landschap met een grootschcn bouwval;quot; in dat to Antwerpen „een Mansportret. In de Nieuwe-Kerk te Amsterdam zijn cenige zijner met allegorische voorstellingen beschilderde glazen; ook schilderde hij er „tafereelen uit het loven van Davidquot; op de deuren van het orgel. Men heeft 24 prenten van dezen meester, die geëtst en met het graveer-ijzer voltooid, meest naar tcekeningen en schilderijen van Poclenburg vervaardigd zijn. Zij zijn door Bartsch Peintre graveur d, IVbl. 59 beschreven en, gezamenlijk voorkomende, gezocht. Op de verkooping van don graaf van Eries golden zij ƒ105. Zijn portret is doorP. Baillu |
BRI
19a
|
gogravoord. In 1633—34 was hij lid van hot St. Lukas-gild te Antwerpen cn stierf in 1659. Zijn monogram is BRONNEN (Minkkai.e). (Ziu Minerale tvateren.) BRONS, is de algemeene benaming voor versciiillende alliages (zie dat artikel) uit koper en tin, welke soms ook zink en lood bevatten en dienen tot het vervaardigen van munten, gedenkpenningen, standbeelden, klokken, kanonnen enz. De verhouding der metalen is afhankelyk van de bestemming van het brons; hot koper is eohtor altijd het hoofdbesumddeol en maakt gewoonlijk ton minste 750/o van het geheel uit, welk gehalte in het brons voor standbeelden en kanonnen zelfs tot ruim 90o/o bedrangt; ten gevolge van het grooter kopergehalte krijgen de voorwerpen, mui den dampkring blootgesteld, een groenblaauwen aanslag, welke voor oude bronzen karakteristiek is (zie Amigo). Men kende liet brons reeds in den vroegsten tijd en bediende er zieh van om zwaarden, bijlen en andere wapenen te vervaardigen, voor het ijzer in gebruik kwam , zoo als men reeds vroeg bronzen beelden goot. Theodoras en Rhoens van Samos, bragten die kunst 70ü jaren v. Chr. reeds tot eene zekere hoogte, die door Lysippus onder do regering van Alexander don Grooten eene groote volkomenheid bereikte. Niet lang daarna goot men kolossale, schier torenhooge beelden, waarvan er alleen op het eiland Rhodus een honderdtal opgerigt waren. Do Bomoinseho oonsul Mutianus vond te Athene 3000 bronzen standbeelden, schier evenveel op het eiland Rhodus, teOlympia en te Delphi, sehoon er reeds eene menigte van daar weggevoerd waren : het aantal dat de Romeinen uit Griekenland naar hunne hoofdplaats voerden was verbazend en welligt is daardoor die kunst door hen zoo weinig beoefend. Bij de omverwerping van het Romeinseho rijk geraakte zij geheel in verval. Onder do eerste Christen-keizers waren de gegoten beelden schier even onvolmaakt, als ware die kunst pas uitgevonden en er verliepen verscheiden eeuwen eer zij weder eene zekere volkomenheid verkreeg. Tot dien tijd behooren de bronzen deuren aan den dom te Mainz (1135) en die van het Latoraan ie Rome, in 1195 door Uhert en Peter van Piacenza vervaardigd, even als de in 12U3 door Nieola Pisano bewerkte aan de San Martino te Lucca. In de XIVJ» eeuw nam haar bloei toe: de bronzen deur aan de H. Johannes Kerk te Florence omstreeks 1330 door Andrea Pisano; do graftombe van bisschop Hendrik te Lubeck (1341); de deur aan de Kerk van den H. Augustinus te Aneona (1348) en meer anderen, zijn reeds van hoogo waarde. In do XYJquot; eeuw bereikte die kunst bijna wederbare vorige hoogte , door de werken van Lorenzo Ghiberti, (do vervaardiger der bronzen deuren aan do San Giovanni te Florence); van Antonio Filarete te Florence; Niecolo te Arezzo; Simon Donatelli, van wienmen, zoowel in genoemde plaatsen als te Rimini, vooitroft'e-lijke graftomben vindt en van lïuonacorso Ghiberti, die zich door het vervaardigen van smaakvolle bronzen versierselen onderscheidde. Bonvenuto Cellini schijnt de eerste geweest te zijn die een bronzen standbeeld (de Perseus) uit dén stuk goot. In Duitsoh-land onderscheidde zieh Hans Decker , de vervaardiger van het crucifix in de Sebaldus-ICork te Neurenberg (J447) en vooral de familie Visscher aldaar; voorts hunne leerlingen Pankras en Georg Labenwolf, Benedict Wurzelbaner, de leerling van laatstgenoemden enz.. In Frankrijk hebben zich, onder Lodewijk den XIVdequot;, de gebroeders Keiler onderseheiilon. In deze eeuw is die kunst, vooral in Duitschland en Frankrijk, weder lot eene groote volmaaktheid gebragt en overal worden bronzen standbeelden opgerigt, waarvan de Bavaria oen der merkwaardigste is, welk kolossaal beeld, 54 en met het voetstuk 84 voeten hoog, door Ferdinand Miller, opvolger van den beroemden Johannes Stigl-inaijcr, naar het model van Ludwig Schwanthaler gegoten is. Ook in de Nederlanden werden in deze eeuw verschillende metalen standbeelden opgerigt, zoo als twee van Willem den Zwijger te 's Gravenhago, van do Ruijter te Vlissingen en dat van Rembrandt te Amsterdam, hetwelk in 1851 bij do H. H. Enthoven te 's Gravenhago gegoten werd. II. |
BRONZEN noemt men hot mot koperkleur overdekken van voorwerpen van bont, steen , gips of andere stofl'en, welke men, na ze met lijnolie bestreken te hebben, meteen fijn gewreven poeder van blad-, metaal-goud of van rood cn geel koper bestrooit, met een linnen lap inwrijft on daarna vernist. BRONZINO is de naam waaronder Angiolo Allori algemeen bekend is. In 1501 werd hij ie Florence geboren en is in November 1572 gestorven. Leerling van Pantormo, dien hij aan vele werken , vooral aan die in de San Lorenzo te Florence, behulpzaam was, volgde hij moest den stijl van Michael Angelo Uuonarotti en droeg er veel toe bij om de zinkende kunst op te beuren, die door de Ca-racei een nieaw leven ontving. Zijne historiëlo zamenstellhigou zijn zeer bevallig, do uitdrukking vooral in do hoofden der beelden is aangenaam en vol geest, do teekening naauwkeurig , hot koloriet niet zelden loodkleurig en in de vloesehkleur te blankotsel-achtig; het geel is eene te veel overheerschende kleur in zijne schilderijen, ook ontbrak er aan zijne hooiden dikwerf ronding. Schoon hij meer historiëlen dan portretten vervaardigde, worden eehter de laatste hooger geacht. Benige zijnor werken vindt men in het museum en in de kerken te Florenee, waaronder dat iu de Santa Mari.i Nuova „de vroomheidquot; voorstellende, uitmunt; men prijst ook zijne fresco's in een koepel van het oude paleis aldaar. Men vindt van hem te Dresden in hot museum, „twee portrettenquot;; in do Louvre „Christus aan Magdalena verschijnendequot; en „hot portret van oen beeldhouwerquot;, zoo men meent dat van Baeeio Bandinelli; in do National Galery te Londen, „het portret oener jeugdige vrouwquot;; in het Belvedere te Weenen, „eene II. familiequot;; in het museum te 's Gravenhago „een vrouwenportretquot;; voorts inde museums Ie Napels, Madrid, St. Petersburg enz. Hot portret van eon der zonen van Cosinus do Medicis, gold op do vor-kooplng van koning Willem don Illt;l°n, /5000. Onder zijne vele leerlingen muntte zijn neef Allessandro Allori uit, wiens werken men dikwerf met die van Angiolo verwart, daar hij, benevens zijn zoon en leerling Christophano Allori (zie dat art.) insgelijks den bijnaam Bronzino aannam, welke door do Italianen echter alleen aan Angiolo gegeven wordt. Deze beoefende ook de dichtkunst (zie Bottari's brieven d. 1 p. 20). Naar zijne werken hebben L. Vorsterman, H. Coeck en andoren zes groote gravuren vervaardigd. Allessandro Allori, don 3to Mei 1535 te Florence geboren en den 22s'«n September 1607 gestorven , was insgelijks een navolger van M. A. Buonarotti; men schat hem niet zoo hoog als Bronzino, hoewel hij schoono schilderijen, vooral portretten vervaardigde. Onder zijne beroemdste werken rekent men „de echtbreeksterquot; in de H. Geest kerk en zijn portret, waarnaar II. Rossi graveerde, in hel museum te Florence; men vindt er in de galerij Lichtonstein, het museum te Madrid enz. Er is veel naar zijne schilderijen gegraveerd, onder anderen door Eredi, Janotha on Gregori. In 1590 gaf hij een,werk uit, dat de toekenkunst en voornamelijk do anatomie ten onderwerp had. BRONZINO (Christophkl) omstreeks 1570 in do mark van Aneona geboren, werd te Rome secretaris van den kardinaal Pal-lolia, later van don kardinaal Carlo do Medicis, die hom met zich nam naar Florence en tot zijn ceremoniemeester benoemde. Hier schreef hij zijn Lof der Vrouwen (Dialogo della dignita e nobilla delle ilonne), in 4 weken en elke week in dagen verdeeld. Dit werk, op den Index geplaatst, is zóó zeldzaam, zelfs in Italië, dat Mnzzuchelli er sleehls de twee eerste weken, te Florence van 1622—28, in 4 d. in 4'' gedrukt, onder de oogen kwamen. 1ÏRONZOUT. (Zie Minerale wateren.') BROOD. Dit belangrijke voedingsmiddel bestaat uit de be-standdeelen van graansoorten, welke door de bereiding in meerdere of mindere male in hunne zamonstelling veranderd zijn. Aangezien nu dogesehiktheid van eene zelfstandigheid om als voedingsmiddel te dienen, niet alleen van hare scheikundige geaardheid afhankelijk is maar tevens door hare physische eigenschappen bepaald wordt, omdat deze in verband slaan tot de werktuigelijko vordeoling bij het kaauwen en hot daarmede gepaard gaande bevochtigen met speeksel, zoo moet men onder brood verstaan , dat produkt der toebereiding van meel uit graansoorten, hetwelk aan al deze veroischton voldoet en daarenboven door den uiterlijken vorm gemakkelijk vervoord, en tevens gedurende oonigen tijd zonder bederf bewaard kan worden. Indien een mengsel van meel met water, gewoonlijk deeg ge- |
BKO
194
|
iinamd, bij den gewonen warmtegraad gedroogd wordt, dan ontstaat daardoor wel oen zamenliangcnde kook, maar deze bevat dan het zetmeel in oen onverandorden, onoplosbaren, voor do spijsvertering ongeschikten toestand, en heeft daarenboven geen aangenamen smaak. Als dit droogen door kunstmatige warmte op ongeveer 100° C zoodanig geschiedt, dat ook het inwendige gedeelte dien warmtegraad bereikt, dan verkrijgt men wel een kook, waarin het zetmeel in oplosbaren staat aanwezig is , doch hij is dan tevens vast, digt en glazig op de breuk, on daardoor moeije-lijk te verteren. Maar als de aangewende warmte zoodanig is, dat slechts de oppervlakte, echter niet hot inwendige van het deeg tot dien graad komt, waarop het zetmeel tot den oplosbaren toestand overgaat, dan bestaat de koek inwendig uit een onveranderd deeg, of is, onder zeer gunstige omstandigheden, half glazig en half meelachtig. Tot deze soort behoort hot brood dat vroeger algemeen gebruikt werd, en thans nog in sommige oordon, bijv. in Schotland bereid wordt, ook liet paasohbrood der Israëlieten en do scheepsbeschuit. Daar de bereiding van deze broodsoorten voornamelijk op het uitdroogon van hot doeg berust, zoo komen zij als dunne koeken, nimmer als stevige brooden voor; zij kenmerken zich door een klein watergehalto en eono vastheid on hardheid, welke het kaauwen zeer inoeijelijk maken. De kunst om goed brood to bakken is derhalve hierin gelegen, dat men zorg draagt dat hot deeg, bij eenen warmtegraad waarbij het zetmeel oplosbaar wordt, niet tot eene digte , vaste , glazige, noch tot ceno taaijo massa overgaat, maar in een lossen en poieusen staat verkeert. Dan eerst isjiot produkt voor hot kaauwen en door-weeken met speeksel, derhalve voor de spijsvertering geschikt. Er bestaan voor bet poreusmaken van het brood verschillende middelen, waarvan do gisting het moest bekende en gebruikelijke is. Ter opwekking van do gisting in hot doeg wordt of gist, of zuurdeeg gebezigd, do eerste bij de bereiding van wit- of tarwebrood, het tweede bij die van bruin- of roggebrood. Het bakken van brood voreischt alzoo: meel, gist of zuurdeeg, water en een verhoogden warmtegraad. De gisting maakt hot doeg poreus door do met haar gepaard gaande gas-ontwikkoling, welke, in oen goed bereid deog, op allo punten tegelijk plaats grijpt en daarin grootore of kleinere cellen, blaasjes of poriën doet ontstaan; hot voortdurend bestaan van deze poriën is afhankelijk van do taaiheid van het doeg, welke weder ten naauwste verbonden is mot de aanwezigheid van gluten inliet meel. Deze werktuigelijke verandering van het deeg, tengevolge van eene scheikundige wijziging in zijne bostanddoolen, wordt gewoonlijk hot rijzen genoemd. Hij het rijzen van tarwebrood, gaat de reeds in het meel aanwezige suiker over tot alkohol en koolzuurgas, en een gcdoelie van hot zetmeel verandert tevens in suiker; de gisting met zuurdeeg brengt tevens de vorming van azijnzuur en melkzuur voort (zie Gisting)-, do gasvormige pro-dukten maken den inhoud der blaasjes en poriën uit. Er gaat derhalve door hot gistingsproces oen gedeelte van het mooi verloren, namelijk door den overgang van vaste tot gasvormige, bij het bakken ontwijkende hestanddeolon; dit verlies kan tot C proc. opklimmen. Men heeft getracht zulks te voorkomen door op eene andere wijze eene gasontwikkeling in het deeg te laten plaats grijpen, onder anderen door opvolgend kneden met dubbel koolzure natron on chloonvatorstofzuur, waardoor koolzuurgas vrij wordt en ontwijkt. Deze bereidingswijze is ochter omslagtig en levert een minder smakelijk brood, dan het door gisting bereide. BROODBOOM {Artocarpus inciia !lt;quot;.). Doze boom, die tot do natuurlijke familie der Artocarpeën behoort, is oen der uitmun-tendsto gewassen dor verzengde luchtstreek, daarbij den bewoner van dozen gordel in zijne vrucht oeno der aangenaamste en voe-dendsto spijzen verschaft. Zijn vaderland is zeer uitgebreid, maar overschrijdt toch de zoo even aangeduide grenzen niet. Men vindt hem vooral op de eilanden des Imlischen archipels en al die groepen van eilanden in de Zuidzee, welke tusschon do keerkringen gelegen zijn ; nergens echter treft men hom in wildon, overal in gekwookten toestand aan, welk verschijnsel waarschijnlijk daaraan moot worden toegeschreven, dat de menseh zich overal nederzette waar hij den broodboom vond. Immers zijn do hutten der Indianen bij voorkeur in don lommer van dit hun licvclings-gewas opgeslagen. De gansche vorm van den broodboom is schoon , ja zelfs zoo |
Tuk van tien Urootlboom. duim breed, eirond van vorm en beiderzijds diep ingosnodon; zijne bloemen cénhuizig. Do mannolijken vormen knodsvormigo , doorgaans '/i voet lange katjes , terwijl de vrouwolijken tot kogelrondo hoofdjes voreonigd zijn van l'/a duim middellijn. De vrucht van den broodboom is kogelrond, doorgaans 3—4 pond zwaar, en bereikt niet zelden oone aanzienlijke grootte. Mare oppervlakte is met vijf- of zeshoekige uitwassen bedekt, als zoo vele aanwijzingen van de afzonderlijke vrachtjes, waaruit zij bestaat. Inwendig is zij in den beginne wit, melig on oen weinig vezelig, later geel van kleur, saprijk of slijmerig en door eono half spons- half vezelige spil doorboord, waaraan de oirondo of langwerpige, min of moer hoekige en die van den wildon kastanje in grootte evenarende zaden bevestigd zijn. De broodboom draagt overvloedig; gedurende 8 U 9 maanden is hij met vruchten als overdekt, welke de oone na do andere rijp worden; de overige 3 maanden werpt hij niets af, als wanneer de Indianen van do ingemaakte vrucht loven. Gewoonlijk wordt do broodvrucht, daar zij in rijpen toestand onaangenaam smaakt, vóór hare volkomone rijpte afgeplukt, geschild, in bladen gewikkeld eu op hecto stoenon gebakken, daar zij raauw niet genuttigd kan worden. Aldus toebereid, smaakt zij volgens den oenen naar tarwebrood, volgens den andoren naar bananen. Op do Vriond-sehaps-eilandon en de Marquesas is zij het beste. G. Forster, aan wien wij eono kleine monographie over den broodboom te danken bobben, beschrijft de verschillende bereidingswijzen van de broodvrucht zoor naauwkeurig. Zoo verhaalt hij o. a. dat de vruchten vóór hare geheole rijpte, na geschild geworden te zijn, in oen gemetselden bak gelegd en met hoopon bladen en steonen bedekt worden, tot zij in do zure gisting zijn overgegaan. Van 't aldus gevormde deeg neemt men dagelijks slechts zoovool uit den bak als men noodig heeft, maakt daarvan klompen van de grootte oenor vuist, wikkelt deze in bladen on bakt haar tussehen heet gemaakte stoenon. Weken lang blijft deze soort van brood goed, zoodat het zelfs op verre reizen een zeer goed voedsel oplevert. Van dezen voorraad leven dan ook de Indianen gedurende do 3 of 4 maanden , waarin de boom geeno vruohten voortbrengt. De hoeveelheid dezer laatstcn is zoo groot, dat 3 boomon toereikende zijn, om een menseh 8 maanden lang voortdurend van genoegzaam voedsel te voorzien. Ja, de grooto reiziger Cook laat zich daarover in de volgende bewoordingen uit: „Heeft iemand gedurende zijn gansche leven slechts 10 broodboomon geplant, dan heeft hij zijn pligt jegens zijn eigen en zijn toe-komsiig geslacht even volkomen en rijkelijk vervuld , als oen bewoner van onze ruwe hemelstreek, die zijn gansche loven, gedurende de winterkoude geploegd en gedurende de zomerhitte geoogst heeft, en niet slechts zijne eigene huishouding van het schoon , dat goon onzer broed-gobladordo boomon zich daarmede meten kan. Hij bereikt eono hoogte van 40 voet en draagt een digt koepeldak van het schoonste groene loof dat inon zich kan voorstellen. Zijne bladen zijn ongeveer 1 Va voet lang on 10—11 |
BRO
|
noodige brood voorziet, maar zijne kinderen daarenboven oene erfenis in klinkende munt achterlaat.quot; Do vermenigvuldiging van den broodboom geschiedt deels door kunstmatig voortgobragte wortelspniiton, deels door zaad. Dit laatste wordt op vele eilanden des Indisclion archipels , na geroost te zijn, gegeten , hoewel over 't algemeen do zaden in de gekweekte broodvrucht spoorloos verdwenen zijn. Door do kuituur zijn ook van deze plant eeno menigte verscheidenheden ontslaan, wier onderscheid hoofdzakelijk in den vorm der vrucht en de aan- of afwezigheid der zaden gelegen is. Nog wordt het hout van den broodboom, dat zacht en ligt is, gebezigd tot het maken van kleine kano's en huisraad. Van den bast vervaardigt men een lijnwaad, 't welk dat van den papiermoerbeiboom op zijde komt. Uit het vocht der schors bereidt men vogellijm, terwijl de asch der bladen en 't afkooksel van hout en wortel als geneesmiddelen bekend staan. Eeno andero soort van Artocarpus (Artocarpus intprjrifolia L.) groeit in Oost-Indië en op do Indische eilanden in 't wild en wordt ook menigvuldig op dezelfde plaatsen om hare vrucht, door de Maleijers Nanyka geheeten, gekweekt. Deze boom draagt omge-keercl-eirondo of elliptische, slechts bij jonge planton golvend-ingesnedene bladen en grootere, bijkans peervormige, l'/^—2 voet lange, 1 voet dikke, 25 en meer ponden zware, zeer smakelijke vruchten. O. BROSAMER (Hans). Van dezen kunstenaar weet men alleen, dat hij van 1537—54 te Fulda werkzaam was. In zijne etsen en houtsneden merkt men nog het vasthouden aan de Oud-Duitsche beginselen op, namelijk den Gothischen stijl en de magere teoke-ning. Tot zijne voornaamste werken bohooren, „Christus aan hot kruisquot; geteekend: „Johannes Brosamer Fuldae degens faciebat, 1542 quot;; Biblia veteris Testamenti artijiciosis picluris effigiata; Biblische historiën künstlich Jurgemalet, Francof, apud'Hermannum Gulfiericum, 1553; Novi testamenti Jesu Christi hist, effiyiala; Neu Testament und hist. Christi fürgebildet, Francof ap. H. G. gemeenlijk Hans Brosamers Bijbel genoemd. Het Oude Testament bevat 142 platen, moest naar Holboins Bijbel; het Nieuwe Testament 109 platen deels naar A. Durer; do Openbaringen met 27 kopijen naar Holbeins Apocalypse. Bartsch beschrijft slechts 39 zijner platen d. VIII p. 455. Zijn monogram is BROSSE (Guy de la), lijfarts van Lodowijk den XIIId1'quot; koning van Frankrijk. Met Hérouard, eersten arts des konings, verzocht en verkreeg hij de magtiging om in naam des konings oen huis met een erf van 24 morgen in de voorstad Saint-Victor aan te koopen, om aldaar een jarclm royal des herbes medicinales te stichten. Dit is de oorsprong van de zoo beroemde Jar din des plantos te Parijs. Guy do la Brosse werd eerste directeur on hield cr voorlezingen over kruidkunde. In 1633 gaf hij eeno naamlijst met beschrijving in hot licht dor aldaar aangokweckto planten; ook heeft men nog andere botanische werken van zijne hand. Do la Brosse overleed in 1C41. BROSSES (Chakleb de), eerste president in het parlement van Borgondië, werd te Dijon den 17''®quot; February 1709 geboren. Hij slaagde zeer gelukkig in zijne studiën, en maakte een goed gebruik der lessen zijner meesters, zoo wel als van zijn achtings-waardigen vader. Voor de magistratuur bestemd, hield hij zich bezig de wetten te bestuderen, doch verloor evenwel do letteren en wetenschappen niet uit het oog, waarvoor hij zoo wel neiging als aanleg had. Hij legde zich voornamelijk toe op de Romcinschu geschiedenis, waardoor de lust bij hem werd opgewekt Italië te gaan bezoeken. In 1739 deed hij meteen zijner vrienden eene reis derwaarts en gaf hij zijne terugkomst in Frankrijk zijne: Lettres sur Vétat actuel de la ville souterraiue d'Uerculanuin in het licht; dit was het eerste geschrift dat over dit onderwerp het licht zng; het werd in het Italiaansch en Engelsch vertaald. Tien jaren latei-gaf hij zijne: Dissertation sur le culte des Vieux fétiches uit, die in de Encyclopedia Méthodtque, Diet, de la philos, ancienne, herdrukt werd. Het was op de uitnoodiging van den vriend zijner kindsch-heid, Buffon, dat hij zich onledig hield, met eene: Histoire des navigations aux terres australes, die in 1750, met do kaarten van Robert de Vaugond, uitgegeven werd (2 d. in 4»); dit werk bezit hoogo verdienste. In 1765 gaf de Brosses een: TraiU de la formation mdcanique des Lanyues, 2 doelen in 12° uit, dat in 1801 herdrukt en in 1777 te Leipzig in hot Duitseh vertaald werd. |
Gedurende vele jaren had hij zich bezig gehouden met een werk, dat in de schatting dor geleerden geen mindere waarde moest hebben dan het voorgaande. Hij had namelijk het plan gevormd Salliistnis to vertalen en de leemten van dozen geschiedschrijver aan te vullen. Dit werk zag in 1777 te Dijon in drie doelen in 4» het licht, onder don titel van; Histoire du Vllierao Siècle de la république liomaine. La Harpe geeft eene zeer gunstige beoordeeling van dit werk. Het zou gevolgd geworden zijn door een vierdedeel, in het Latijn geschreven , waarvoor do bouwstoften voorhanden waren, doch zijn dood verhinderde hem daarin. Het handschrift van dit belangrijk werk, dat men vermeende verloren te zijn, is echter na don dood van de Brosses teruggevonden; men heeft er evenwel slechts fragmenten van uitgegeven. Alle deze werkzaamheden beletten niet dat de Brosses zijne ambts-betrekking naar bohooren waarnam , en bovendien eeno geregelde briefwisseling hield met de geleerden van zijn tijd. Hij stierf op eeno reis naar Parijs, op den 7'lequot; Mei 1777. Behalve de bovengenoemde schriften door hem uitgegeven , zijn er nog veel memoriën en dissertatiën van hem opgenomen in do verzamelingen del'Academie des Inscriptions cn in die de V academie de Dijon; terwijl hij tevens een groot aantal artikels heeft bewerkt voor do Diet. Encyclopédique. Verg.; Biogr. Univ. Anc. et Mod., Paris 1812. BROUCKE CJanus van den), den 20s,l!n Augustus 1093 te Dordrecht geboren, aldaar den 29stl!quot; October 1737 gestorven , verdient als Latijnsch dichter vermeld te worden. Zijn schoonbroeder Janus van der Burch, toen lid van den raad, later burgemeester van Dordrecht, gaf in 1741 zijne gedichten {Jani van den Brouclce Poëmata, Dordrechti apud Joannes van Braam 8quot;) in het licht. Vooraan vindt men een brief van van der Burch aan Johannes Sens cn een gedicht van Petrus Johannes van Steenbergen. Zie; Iloeufft, Parn. Lat. Belg. p. 212—213. BROUGHTON (William Roiikkt), Engelsch zeevaarder, werd in 1763 in het graafschap Glocester geboren. Hij begaf zich reeds vroegtijdig in dienst en nam deel aan den Ame-ricaanschon oorlog, waarbij hij werd gevangen genomen, doch in 1784 ontslagen. Hij behoorde tot de expeditie van van Conver en maakte zich daarbij zeer verdienstelijk, zoodat deze de door hem ontdekte eilanden; Broughtons-areliipel noemde. Als bevelhebber van de Korvet the Providence, haak hij zijnen naam beroemd gemaakt door oene allerbelangrijkste ontdekkingsreis in de Stille Zuidzee, langs de kusten van Japan en Tartarije (1795—1798). Hij diende in hot begin van deze eeuw als bevelhebber op verschillende schepen en was bij verschillende militaire ondernemingen tegenwoordig. Bij zijne terugkomst in Engeland werd hij benoemd tot kolonel der Royal Mariners (korps Mariniers.) Hij vestigde zich daarna te Florence, waar hij den 1211™ Maart 1822 overleed. Hij is schrijver van de Voyage of discovery to the North Pacific Ocean, London 1804 in 4n; dit werk is door Eyries in het Fransch vertaald en te Parijs in 1807 in twee doelen in 8'' met platen en kaarten uitgegeven. Vergelijk; Nouvelle Biographie Universelle 1853, BROUSSAIS (fuan901s Joseph VicTon), de grondlegger van hot naar hem genoemde geneeskundige leerstelsel, werd den 1711™ December 1772 te St. Malo geboren. Hij genoot het eerste onderwijs in do voorbereidende wetenschappon te Dinon. Do laatstgenoemde stad, waar hij tevens gelegenheid had gehad om zich in de heelkunde to oefenen, vaarwel gezegd hebbende, diende hij als scheopshcelmoester gedurende zes jaren , en begaf zich vervolgens naar Parijs om aldaar zijne vorming tot goncos-kundigo te voltooijeu. Aan de Parijsche hoogcschool word Brous-sais vooral door de lessen van den onsterfelijken Pinel en don niet minder beroemden Biohat gevormd, en trad, na aldaar zijne geneeskundige studiën te hebben volbragt, in 1803 het eerst als schrijver op , mot een werk, getiteld ; Recherches sur lafiivre hecti-que, consider ée com me di'pendante d'une lësion d'action des différents systëmes, sans vice organique , Paris an XI. Bij bet opstellen dezer verhandeling had Broussais, zoo als hij in do voorrede tot zijno Histoire des phlegmasies chroniques botnigt, het voornomen , de bij verschillende schrijvers verspreide waarnemingen te verzamelen en tot ëén geheel te brengen. Het weinig |
196
|
bevredigende dat deze studie der schriften van nndere gonceshoe-ren hom opleverde, de tegenstrijdigheden die zij aan den dng bragt, en de twijfelingen die zij overliet, waren oorzaak dat Broussais besloot den weg van eigen onderzoek te bewandelen. Nadat Broussais gedurende twee jaren de geneeskunde te Parijs had uitgeoefend, trad hij in 1805 in de krijgsdienst, om als militair-geneeskundige het Fransche leger te volgen, en had in de hospitalen, in welke een gedeelte van do geneeskundige dienst aan hem was toevertrouwd, overvloedige gelegenheid, niet alleen om zieken die aan langdurige ongesteldheden loden waar te nemen, maar ook om veelvuldige lijkopeningen to doen. Als vrucht van dit onderzoek naar den aard dor langdurige ziekten, gaf hij een uitvoerig werk over de chronische ontstokingen in het licht, getiteld: /{{aloire des phteymasies oh injlamniations chroniquRS etc., Paris 180S, 2 vol. in 8». (2« ed. ibid. 1810, 2 vol.; 3« ed. revue et augmentée de notes, ibid. 1822, 3 vol.; 4e ed. ibid. 1826) Na acht jaren, gedurende welke Broussais het Fransche leger op de krijgstogten in Holland, Duitschland, Italië en Spanje gevolgd was, kwam zijn werk: Examen de la doctrine médtcale généralement adoptdeel dessysthnes modernes de nosologie, Paris 1816, 8°; (4e ed. 4 vol. 1829—34) in liet licht. Hierin treedt Broussais voor hot eerst als hervormer der geneeskunde op. Het is dus voornamelijk sedert het jaar 1816 dat hij zich deze eer hooft aangematigd, daar hij in liet aangehaalde werk op verschillende plaatsen uitweidt, over de diepe duisternis waarin de geneeskunde tot op zijnen tijd too was gehnld en het weldadig licht door hem over haar verspreid. Dat de denkbeelden van Broussais echter tot op dien tijd meer door hem zolven, dan door anderen werden geprezen , kan men duidelijk uit zijne eigene woorden opmaken. Kort na de uitgave van hot laatstgenoemde werk begon hij te Parijs voorlezingen over zijn leerstelsel te houden, terwijl hij door de hem in 18i4 opgedragene betrekking, van eersten geneesheer aan het militaire hospitaal, Val-de-Grace genaamd, in staat werd gesteld zijne loerlingon zoowel praktisch als theoretisch te onderwijzen. Van nu aan begon de nieuwe leer opzien te baren on het getal dergenen die, deels uit leergierigheid, deels uit nieuwsgierigheid , do gehoorzaal van Broussais en Val-de-Graco bezochten, nam dagelijks toe. In 1820 werd hij tot eersten hooglooraar aan dat hospitaal aangesteld. In 1832 word hij hooglecraar in alge-meeiie piuliologie en therapie bij de geneeskundige faculteit. Later werd hij lid van het Instituut. Hij stierf don IT^™ November 1838 op zijn landgoed te Vitry. Hij word met groote plogtigheid begraven on in 1841 word op hot binnenplein van het hospitaal Val-de-Grace een standbeeld voor hem opgerigt. Zijn systeem, dat naar hem het Broussaïsme genaamd is, komt hoofdzakelijk hierop neder : het loven wordt slechts door opwekking, door prikkeling onderhouden. Deze kan somtijds te sterk zijn (surexcitation), somtijds te zwak zijn {adynamic)', het laatste is echter veel zeldzamer dan het eerste. Deze toestanden openbaron zich oorspronkelijk altijd slechts iu oen bepaald orgaan des ligclmams, van waaruit de overige organen en systemen, door sympathie mode kunnen worden aangedaan. Algemeeno ziekten, zonder oorspronkelijk lijden van eenig orgaan (de zoogenaamde essentiële koortsen, dijscrasieën enz.), zijn ondingen. Het moest van alle organen staan de maag en het darmkanaal voor prikkeling bloot. Van daar de maag-darm-ontstoking {gastro-enteritis), de basis der pathologie (namelijk der pathologie van Broussais). In overeenstemming met deze leer van de maag- en darmontsteking, bestreed Broussais do koortsen en andore ziekten, voornamelijk met plaatselijke bloedontlastingen, vooral met talrijke bloedzuigers aan den buik. Zoo wel do theorie nis de praktijk van Broussais vond voornamelijk in Frankrijk, maar ook in andere landen vele aanhangers, die zich zeiven do „physiologische school noemden. Doch mot do moer algomoono verbreiding van oxacto physiologische kennis, werden de eenzijdige beschouwingen en overdrijvingen van Broussais weldra in het regte licht gesteld. Zijne leer heeft intusschen onmiskenbaar eenon gunstigon invloed gehad op den g;uig van do ontwikkeling der-geneeskunde in hot algemeen, daar zij aanleiding gaf tot eeno naauwkeurige studie der pathologische anatomie, der physiologische en pathologische sympathieën , en tot eone meer zorgvuldige waarneming der zoogenaamde specifieke ziekteprocessen, waarvan het bestaan door Broussais en zijne leerlingen werd ontkend. |
Men zie verder over Broussais: de twee verhandelingen bekroond door de provinciale commissie van geneeskundig onderzoek en toevoorzigt in Noord-Holland, zitting houdende te Amsterdam, en aldaar uitgegeven bij C. G. Sulpke, 1829: G. C. B. Suringar, Geschied-en oordeelkundige verhandeling over het leerstelsel van den Franschen geneesheer Uroussais (waaraan het bovenstaande grootendoels is ontleend.); Martens, Mémoire sur la medecine phi/siologique du l)r. Broussais; en Montègro, Notice historique sur la vie, les travaux, les opinions de Broussais, Paris 1839. BUOUSSONET. (Pibrkk Mauie Auqustk) Een beroemd geneesheer en natuurkundige, te Montpeilier in 1761 geboren, die zich in zijne jeugd vlijtig op het teekenen en graveren toelegde, dat hem naderhand bij zijn kruidkundigen arbeid zeer te pas kwam. De natuurlijke historie, inzonderheid de beschrijving der dieren, hield hem voornamelijk bozig; hij was do eerste die het stelsel van Linnaeus in Frankrijk invoerde. Het eerste werk dat hij uitgaf, handelde over do visschen, waarvan echter maar een stuk onder den titel: Ichthgologiae decas leLondini, 1782 in het licht verscheen. In 1785 werd hij tot secretaris van hot landbouwkundig genootschap te Parijs benoemd; scliroef hier hot voor don landman zoo nuttig 1'Année rurale, ou Calendrier a Vusage des cultiva-teurs, en bragt de eerste Merinos-schapon uit Spanje, en de geiten van Angora uit don Levant in Frankrijk. Bij het openen der conventie keerde hij naar Montpeilier terug, waar hij als een Girondist gevat werd. Hij ontkwam echtcr en redde zich door de vlugt, kwam te Madrid, werd van daar verdreven en ging eindelijk onder don naam van geneesheer van den Americaanschen gezant van Marokko, naar Africa. Van de lijst der uitgewekenen geschrapt, en naar Frankrijk teruggekeerd zijnde, werd hij tot consul te Mogador benoemd en ging vervolgons als zoodanig naar de Canarische eilanden. Van dozen teruggekeerd, werd hij tot hooglooraar in do kruidkunde to Montpeilier beroepen, schroef een catalogus van de in don kruidtuin dier stad gekweekte gewassen (Elenc/ms planlaruni horti bol. Monspeliensis, Monspelii 1805; Appendix 1806); werd in '.805 lid van 't wetgevend lig-chaam en stierf in 1807 aan de gevolgen van een val. Het plantengeslacht Broussonetia werd naar hem geheetcn. BROUWER (Auiuaan) werd in 1608 te Haarlem uit behoeftige ouders geboren; hij teekende in zijne jeugd vogels en loofwerk met inkt op linnen , die door zijne moeder met do naald overstikt tot mutsen en borstlappon gesneden en aan boerinnen verkocht worden. Frans Hals merkte zijn aanleg op, nam hem in zijn huis en loerde hem de schilderkunst, waarin hij zulke vorderingen maakte, dat Hals zijne schilderijen met voordeel verkocht. Hij ontvlugtte echter don meester die hem naauw opgesloten hield, kwam te Amsterdam bij den kastelein van Someren, waar hij dadelijk een bewijs zijner bekwaamheid gaf, door „een gevecht tusschen boeren en soldaten die kaartgospeold haddenquot; te schilderen, hetwelk dadelijk door den heer Vermandois voor ƒ315 gekocht werd. Hij bidde echter een losbandig leven en vertrok naar Antwerpen, waar men hem, daar hij geen pas bezat, op het kasteel gevangen zette. Hij beklaagde zich aan zijn medegovangeno, den prins van Aremberg, dien hij voor don gouverneur hield, welke hom door zijn vriend Rubens palet en penseelen bezorgde. Weldra had Brouwer oen stukje gereed dat „kaartspelende Spanjaardenquot; voorstelde, waarvoor Rubens dadelijk ƒ 600 wilde betalen , doch dat door Aremberg gekocht en in diens kabinet geplaatst werd. Nadat hij door bewerking van Rubens uit de gevangenis verlost was, nam deze hem in zijn huis op; daar hij evenwei hier niet op zijn gemak was, nam hij zijn intrek bij den bakker Joost van Craasbeek, die onder do leiding van Brouwer een bekwaam kunstenaar werd. Hierop begaf hij zich naar Parijs, doch zijne gewone levenswijs voortzettende, kwam hij in berooiden toestand, ziek te Antwerpen terug, waar hij in 1040 in het gasthuis stierf. Uit achting voor den kunstenaar, deed Rubens zijn lijk opgraven en in de Karmcliton-Kcrk tor aarde bestollen, mot hot voornemen hem eone graftombe op te rigten, dat echter door don dood van Rubens niet tot stand kwam. Brouwer schilderde boeren-gezol-schappen en vecht-partijen , barbiers-winkels en andere gemeene onderwerpen, die hij met oen oorspronkelijk genie wist daar te stellen. Zijne figuren zijn uitmuntend van uitdrukking en teeko- |
197
|
uilig, tilj hail oono bovalligo geestige manier en een fijn koloriet Zijne schilderijen zijn vol effect en het is te bejammeren, dat zijne opvoeding en levenswijs er hom toe bragten, om dergelijke onderwerpen te kiezen. Zijne schilderijen zijn gezocht en worden goed betaald. Het museum te Amsterdam bezit twee „boerengezelschappen met drinkende en vechtende figurenquot;; dat te Parijs „een binnenvertrekquot;; do Ermitage te St. Petersburg, verscheidene schilderijen van hem. In Engeland vindt men vele stukken van bem, onder anderen in do Bridgewater galerij, „een heuvelachtig landschap met een boerenhuisquot;, van effect ais een Eembrandt; de galerij van den markies van Bute, „knnrtspeiorsquot; en „een vrolijk gezelschapquot;, van groote harmonie en fijnheid. In het museum te Dresden vindt men verscheidene stukken van hem, waaronder de beroemde „spelersquot;; voorts, in de Pinacotheek, in do galerij Sehönborn to Pommersfolden en in do meeste verzainelingon. A. van Dijck heeft zijn portret geschilderd, dat door Bolswert gegraveerd is. Er is veel naar hom gegraveerd, ook heeft hij eenige prentjes, mot boeren en boerinnen, geëist, die zeer zeldzaam zijn. Zijn monogram is A. B. pinx; ook H; B:; II. B. BROUWEU (Hendiuk), achtste Gouvornour-generaal van Ne-dcrlands-Indië, werd in hot laatst dor XVIIlt;le eeuw, vermoedelijk te Amsterdam , geboren. Zijn naam komt al vroeg voor in de bescheiden dor O. I. Comp. In 1613 vinden wij hem als opperhoofd in Japan, alwaar hij den opperkoopman Jacques Speex vervangen had; in 1615 werd hij weder door dezen afgelost en begaf zicii hoogstwaarschijnlijk naar hot vaderland, waar hij in 1617 als bewindhebber voordo kamer Amsterdam voorkomt; in 1632 werd hij naar Londen gezonden, om over [de geschillen die over hot eiland Run (Poeloe Bun of Ron) on de Molukken met de Engel-schen bestonden te handelen. In dat zelfde jaar vertrok Brouwer naar Batavia, om don gouverneur-generaal Jacques Speex in zijn bewind op te volgen, en nam op den T111111 September het bestuur van hem over. Zijne regering, die ruim driejaren heeft geduurd, kenmerkte zich door het bevorderen van de handelsbelangen der Comp. vooral op de oostkust van Sumatra, de golf van Perzië, Siam en de westkust van Borneo; aan hem hebben wij de eerste bosehoidon aangaande het eiland Baii te danken. Het gezantschap door hem in 1633 derwaarts gezonden, leverde bij zijne terugkomst hem een uitvoerig rapport, waarin wij onder anderen oen omstandig verslag opmerken van de wijze waarop het verbranden der weduwen plaats heeft; ook mot betrekking tot de voortbrengselen des lands, de rivieren, meren en bergen behelst dit rapport belangrijke bijzon-derheden. Zijn bestuur, dat vrij rustig was, gaf hij op den lslel1 Januarij 1636 over aan den Directeur-generaal Anthonio van Diemen, die hem in het bewind opvolgde. Brouwer vertrok daarop den 5,!i'n Januarij met eene vloot van zes schepen, aan boord van het schip Nieuw-Amsterdam, naar hot vaderland, waar hij behouden aankwam. Men maakte bij zijne komst hier te lande nog al zwarigheid om hem weder als bewind-hebber der O. 1. C. zitting te verleenen, zoodat hij er eindelijk van afzag; men stond hem evenwel de som toe van ƒ24,000, behalve de twee ten honderd die hem van de op den vijand gemaakte prijzen toekwamen. Mnar Brouwer kon niet lang werkeloos zijn; hij bood do West-Indische comp. zijne diensten aan, en wel om eene ondorneming togen de Spanjaarden in Chili te doen; deze nam zijn aanbod aan en zond hem in 1642 naar Brazilië, ten einde zich met graaf Maurits, Gouverneur-generaal aldaar, te verstaan over de uitvoering van liet beraamde plan. Na een verblijf vim eene maand op het reelf, vertrok hij op den ISquot;*®» Januarij 1643 met een eskader, bestaande uit 4 schepen en een jacht naar Chili, met orde om zich door de straat Lo Maire derwaarts te begeven; de westelijke winden en stroomen echter, noodzaakten bem om boven het Staten-land te zeilen, hetgeen men tot dusverre vermeende vast land te zijn. Aan het eiland Chiloë komende, stelde Brouwer alles in bet werk om de inboorlingen do wapenen tegen de Spanjaarden te doen opnemen; inmiddels veroverde hij het fort Karel-Mappor, waarvan hij de bezetting over de kling joeg; zich daardoor den haat dor inwoners op den hals gehaald hebbende, besloot hij over land naar Val-divia voort te rukken , maar op dezen togt overleed hij. Zijn lijk werd te Valdivia begraven. Elias Horckmans, op wien het bevel na Brouwers dood was overgegaan, bragt het eskader weder terng naar het rocif, waar het op den 28Nteü December 1643 ten anker kwam. Men kan dezen togt als geheel mislukt beschouwen. Vergei. Valentyn, Ouden Nieuw O. IV'i» d. 1quot; st.; Leven der (jouverneurs-generaal, in het XX d. der Hist. JSeschr. der reizen 1765; Le Monileur des l„des. Tome „UI, 1848—1849; Kromjk Hüt. Genootschap, Utrecht 1853. |
BROUWEKIJ (Zie Bier.) BROUWERSHAVEN, voorheen eene stad thans oen vlek, gelegen op het eiland Sehouwon in Zeeland, heeft eene zeer goede haven, die in liet midden der plaats haren oorsprong neemt. Box-horn vermeldt in zijn werk: de Cronycke van Zeeland, I d. bi. 357 en 358, dat de brouwersin Holland, inzonderheid die van Delft, hunne bieren derwaarts verzonden, om van daar naar de andere plaatsen in Zeeland overgevoerd te worden, in een tijd dat er in die provincie nog slechts weinige brouwerijen gevonden werden. Brouwershaven heeft thans ruim 1000 inwoners, die hun bestaan vinden in het uitoefenen van den landbouw. Daarsinds de laatste jaren het Brouwersbavensche gat betond is geworden, zoo loopon er thans ook grootere zeesclicpen binnen, waardoor er nog al vertier is. In de geschiedenis van ons vaderland is deze plaats beroemd, door het belangrijke gevocht, dat hier tusschen den hertog van Glocoster, den tweeden gemaal van Jacoba van Beijeren, en Hendrik van Borseien, op don 25»'en Januarij 1426 geleverd werd. Als geboorteplaats van den raadpensionaris Jacob Cats, die hier op den lo'quot;™ November 1577 het levenslicht aanschouwde, is zij niet minder vermaard geworden. In het jaar 1829 is ter zijner core aldaar een standbeeld opgerigt. Verg.: Teyenwoordige staat van Zeeland, in hot Xd'-' d. van den Tegemv. slaat der Vereen. Nederl. bl. 357—379, Amsterdam 1753; Vaderl. Geoyruphie enz., ll'iu d. hl. 939—942, door W. A. Bachieno, Amsterdam 1791. BROWN (Jotis), de stichter van het naar hem genoemde geneeskundig leerstelsel, word in hot jaar 1735 te Bunclo, in het Schotscho graafschap Berwick geboren, lieeds vroeg toonde hij een ongewonen aanleg, en zijne ouders die van een geringen stand waren, namen hem daarom van don wever weg, bij wolken hij loerde, om hem te laten studeren. In zijn zestiende jaar kwam hij op de Latijnscho school in liet stadje Dunso, waar hij door zijnon ongewonen ijver alle zijne medeleerlingen overtrof. In den oogsttijd moest hij evenwel als maaijer arbeiden, om zich daardoor do noodige middelen voor zijne studie te verschaffen. IJver en geschiktheid deden hem spoedig de betrekking van ondermeester aan de school verwerven. Om in de geneeskunde te studeren ging hij eindelijk naar Edinburg. Hier voorzag hij door te vertalen en onderwijs te geven in de Latijnscho taal, in zijne behoeften. In don eersten tijd na zijn huwelijk (1765) rigtte hij eene kostschool op, om ruimer te kunnen loven. Maar weldra geraakte hij in den grootsten nood. De hoogleoraar Cullen trok zich zijner aan. Hij droeg hem niet slechts het privaat-onderwijs in zijne familie op, maar veroorloofde hem ook avond-voorlezingen te houden, on daarin zijne eigene (Cullcns) ochtend-voorlczingon te herhalen, waartoe bij hom zelfs zijn handschrift toevertrouwde. Nadat Brown zijne „Elementa medicinaequot; (quot;Edinburg 1779) had uitgegeven, gerankte hij wegens de daarin verkondigde nieuwe theorie der geneeskunde, met alle leeraren der geneeskunde in ICdinburg in onmin. Allengs werden do onocnigheden tusschen de hoogleeraren en geneeshoeren in Edinburg en Browns aanhangers, in do jaren 1782 en 1783, zoo hevig, dat het aan de studenten verboden werd in hunne dissertatiën plaatsen uit Browns schriften aan te halen. In 1776 tot voorzitter van het genoosknndig genoot-schap verkozen zijnde, ging hij onder het geleide van vele vrienden naar St. Andrews, om de doctorale waardigheid te bekomen. In 1784 rigtto hij, om aanhangers te verwerven, eene vrijmetse-laars-loge op, onder den naam van „den Romeinschen adelaar,quot; en gaf zich, daar zijne voorlezingen sterk bezocht werden veel moeite om aan zijne stom en voordragt duidelijkheid en levendigheid bij te zotten. Door bovenmatige levendigheid bij zijne voordragten en door de slechte gewoonte zich daarbij door het gebruik van opium op te wekken, had Brown weldra zijne gezondheid geheel ondermijnd. Wegens schulden kwam hij in do gevangenis, waardoor evenwel zijne voorlezingen niet worden |
198
|
afgebroken. Ook nadnt hij in 178G nnar Londen was vertrokken, zette hij zijn ongeregeld leven voort, zoodftt zijne beste vrienden zich van hom terugtrokken. Hij stierf te Londen den 7'^11 October 1788 aan eone beroerte. De stad Edinburg trok zich zijne nagela-tene betrekkingen aan. Do slechte reuk waarin hij in zijn vaderland stond, zijne vijandschap met Cullen, Monro, Duncan en andoren, door wier oordeel hot geneeskundig publiek werd geleid, zijne ongeregelde levenswijs, zijn slechte stijl en het duistere Latijn van zijn eerste geschrift, waren oorzaak dat zijn leerstelsel, hot Brownianisme, mooijclijk ingang kon vindon, althans bij de goed ontwikkelde Engelsche geneeshcercn, en zijne aanhangers bestonden grootendeels uit zijne eigene leerlingen. Buiten Engeland werd het meer verbreid, vooral in Italië en Duitschland. Volgens Browns stelsel ontstaat het leven door de prikkelbaarheid (/nciVaiitóas), waarvan ieder organismus eene zekere hoeveelheid bezit, en die haren zetel in do zonuwzelfstandigheid en de spiervezelen heeft. Deze prikkelbaarheid wordt tot werkzaamheid gebragt door prikkels (potestaies incitantes), welke gedeeltelijk algemeen , gedeeltelijk plaatselijk werken , en in uitwendige (lucht, warmte, voedingsmiddelen, geneesmiddelen, vergiften) en inwendige (beweging, gewaarwording, werking van het denkvermogen, gemoedsbewegingen) worden verdeeld. De verhouding van de prikkelbaarheid tot do inwerkende prikkels kan verschillend zijn. De volkomen juiste verhouding, met een weinig meer aan de eone of de andere zijde, is gezondheid. Doch wanneer de prikkelbaarheid te zeer verhoogd is aan de eene zijde, dan ontstaan ziekten met het karakter van sthenic, d. i. overmaat vnn kracht. Is zij te zeer verminderd, dan ontstaan asthenische ziekten, d. i. ziekten met het karakter van zwakte. Deze laatste ontstaan bf door voorafgegane ovcrprikkeling, en dan heet de zwakte eene middellijke (asthenia indirecta), bf daardoor dat de levensprikkels oorspronkelijk ontbraken of werden weggenomen (b.v. bij verhongcrenden, verbloeden), en dan heet de zwakte eene onmiddellijke {asthenia direcla). Bij sthenische ziekten moet men trachten de te sterke prikkeling door het onttrekken van prikkels (b. v. door aderlatingen) tc verminderen; bij asthenische met directe zwakte wende ineu eerst zwakke, later sterkere prikkels aan; bij ziekten met indirecte zwakte moet men eerst die prikkels welke in kracht aan den ziekmakenden prikkel hot meest nabijkomen, en dan allengs zwakkere, aanwenden. De beide uitersten in de reeks der geneesmiddelen zijn; de aderlating, als het sterkste de prikkelbaarheid verminderende, en het opium, als het stei-kste prikkelende middel. De elemmta mcdici'nne en zijne Observations on the old System of Physic, in 1787 zonder zijnen naam uitgegeven, zijn de cenige schriften welke Brown voor de zijne erkend heeft. Zijn zoon W. C. Brown gaf do werken zijns vaders, met zijne levensbeschrijving uit in 3 dln., Londen 1804; in het Hoogduitsch vertaald door UüSchlaub, Frankfort 1806). Vergelijk: J. Drowns leven, beschreven door W. C. Brown, ook in het Hoogduitsch vertaald, door F. von Breijer, Frankfort 1806; TI eek er, tl in Heilkunst aiif ihren Weyen zur Gewissheit (3eaufl. Gotha 1819); Hir-schel, Geschichte des Bromnschen Systems, Dresden 1840. |
BROWN (Eobeut), een der uitstckendste Engelsche kruidkundigen, word in 1781 geboren, en op aanbeveling van Sir Joseph Banks, der expeditie, welke in 1801 door de Britsche regering, onder bevel van kapitein Flinders , uitgezonden werd , met oogmerk om een gedeelte van de kust van Nieuw-Holland te onderzoeken, als Botanist toegevoegd. Flinders, door het ongeluk vervolgd, werd door den onbruikbaren toestand van zijn vaartuig genoodzaakt, naar Europa terug tc koeren,en viel den Fran-schen in handen, die hem vele jaren op Isle-de-Frnnce gevangen hielden. Brown, met den plantenschilder Ferdinand Bauer in Nieuw-Holland achtergebleven, bezocht voor het eerst vele streken, die toenmaals nog in haar natuurstaat zich bevonden , doch thans in bloeijendo koloniën herschapen zijn, begaf zich naar van Dicmensland, en daarna naar de eilanden in straat Bass, en koerde in 1805 met eene verzameling van 4000 Nicuw-Hollandsche plantsoorten naar Engeland terug, alwaar hem de bewerking dezer bouwstoffen, do rijksten welke tot nog toe uit die verafge-legcno landen naar Europa werden overgebragt, vele jaren bezig hield. Door Banks tot bibliothecaris zijner boekverzameling, de beroemdste, welke immer van natuurhistorische werken bestond, aangesteld, leidde hij niet alleen een onbekommerd leven, maar zag hij zich te gelijker tijd den vrijen toegang tot alle voorhanden zijnde hulpmiddelen opengesteld, waardoor het hem mogelijk werd zijn „ Prodromus florae Novae Hollandiae etc.quot; (London 1810) in het licht te geven, welke door Oken in de „/sisquot; overgedrukt en door Nees von Esenbeck in 18e7 vermeerderd uitgegeven werd. Dit voorbeeldelooze werk gaf der Fhytographie eeuc nieuwe rigting. Do plantenwereld van een hooger standpunt beschouwende, en een grooten rijkdom nau de geestrijkste wijzen van opvatting dor natuur verradende, maakte Brown zich op nieuw kenbaar in zijne „General remarks on the botany of Terra Australisquot;, als ook in een later geschrift over de verdeeling der planten-familiën in Nieuw-Holland. Met eone bijzondere en ligt te begrijpen voorliefde voor elit land vervuld, waarin hij een schat van wetenschappelijke kennis had opgedaan, gaf hij eindelijk een „ Supplementum primum Florae Nuvue-Uollancliae etc,quot; (London 1830) in het licht, waartoe de door andere reizigers aldaar bijeengebragte herbariën hem do noodige stof leverden. Door zijn grooten naam en welverdienden roem, werden ook andere reizigers gedreven, hem voor de bewerking hunner verzamelingen te winnen. Zoo leverde hij het kruidkundige gedeelte van de be-rigten der poolvanrders Ross , Parry en Edw. Sabine, terwijl hij eveneens den chirurg Richardson, die, als begeleider van Franklin, op zijne reize naar de poollanden van Noord-America veel gevonden had , met zijne hulp op zijde stond. Van tijd tot tijd bcschrcof hij ook het door Horsfield in 1802—1815 op Java bijeengebragte Herbarium, als ook dat van Salt uit Abyssinic, van Oudney en Clapperton uit de binnenlanden van Africa en van Christian Smith, den begeleider van Tuckey op de expeditie naaiden Congostroom. Als erfgenaam der rijke verzameling en bibliotheek van den in 1820 overledenen Banks, en omgeven door eone ontzettende menigte planten uit de verschillendste streken onzes aardbols, werd hij niet alleen de grootste plantenkenner, maar gebruikte hij deze wetenschap ook tot hoogere doeleinden. Het natuurlijke systeem is hem zeer veel verpligt; want ofschoon hij het beginsel huldigde, zoo wel in zijne verdeelingen als in zijne taal zoo eenvoudig mogelijk te zijn, en van alle onnoodige nieuwigheden een afkeer Imd, zoo deed hij nogtans veel ter begrenzing van oude- cu ter daarstelling van nieuwe familiën. Ook op het veld der plantenphysiologie betoonde hij zich zeer werkzaam. Hij was de eerste, die aantoonde, dat de stuifmcelkorrels tot aan het eitje der plant doordringen, en do nog immer niet genoegzaam verklaarde, en toch gewigtige, ontdekking deed van de zelfstandige beweging der moleculen in het stuifmeel. Zijne door Nees von Esenbeck vertaalde: „ Vermischte botanische Schriftenquot; (5 doelen, Nürnb. 1827—1834) zijn eene ware schatkamer voor de wetenschappolyke kruidkunde. In December 1849 werd hij, in plaats van den overleden bisschop van Norwich, tot voorzitter der Linnacan Society verkozen. Het planten geslacht werd naar hem geheeten. O. BROWN (Edwaud), Engelseh godgeleerde, schrijver van Fasciculus rerum expetendarum et fwjendarum, Londini 1G90, 2 vol. in fol. BROWN (Chaulrs-Biiockdes), romanschrijver, bijgenaamd de Godwin der Vcreenigde Staten, te Philadelphia geboren, leefde stil en vergeten en stierf in 1813, in den ouderdom van 35 jaren, vele romans nalatende, die in Engeland herdrukt zijn. De meest geachte zijn: Arthur Meroyen, lidrjarUuntly, Clara Howard Wie-land, Jane Tabor en Ormond. BROWNE (John), te Oxford in 1719 geboren, te London in 1790 gestorven, behoort onder de bekwaamste Engelsche graveurs van landschappen. Zijne platen zijn in een' grooten stijl bewerkt, en van een schilderachtig effect, de geëtste zijn dooiden beroemden Woollet met het graveer-ijzer afgewerkt. De moeste zijn naar schilderijen van Both, Rubens , Claude Lorrain, Poussin, Hobbema, Swaneveld enz. bewerkt en worden goed betaald. BROWNE (Isaac Hawkins), Engelseh dichter, in 1706 in het graafschap Stafford geboren, liet de regtsgeleerdheid varen om zich geheel aan de studie der letteren te wijden. In 1744 en 1748 werd hij lid van het parlement en stierfin 1760. Men hooft vele verdienstelijke gedichten van zijne hand en onder dezen zijn gedicht Ve animi immortalitate, waarvan verscheidene Engelsche overzet- |
BRE
199
|
tingoii bestaan. Zijn zoon heeft al zijne gedichten verzameld en te London in 1768 in 8° uitgegeven. BROXTERMANN (Theobald Wilhelm) weid den ic^'quot; Jnnij 1771 te Osnabnig geboren; ontving zijne eerste letterkundige opvoeding aan hot Carolinum zijner vaderstad; studeerde te Got-tingen in do rogten; werd in 1792 advoeaat; legde in 1794 de praktijk neder om zich aan het academisch onderwijs te wijden. Daar hem geeno betrekking ten deel viel, leefde hij zoo in zijn vaderland als in Holland, tot dat hg in 1797 kanselarij-raad werd van hertog Willem van Beijeren. Hij stierf te Muuchen den IS'iiquot;' September 1800. Ilij was een oorspronkelijk, geniaal dichter, vol gevoel en leven. Men heeft van hem: Gedichte, Munster 1794: Blilthen des Auslandes, 1 Bandeken (ook onder don titel van Pope's Ver such über den Menschen), Osnabrück 1790-, Mrge/ü/il und Liebe oder der Cid, Trauerspiel, Brandenburg 1799; Poëtische en Prozaïsche bijdragen in den Nieuwen Duitschen Mercurius enz. Zijn beroemdst ged clit is Benno, Bisschof von Osnairüci, Munster 1798, in 8». BRUANT (Libeual) bloeide in Frankrijk in het midden der XVIIquot;1® eeuw; hij was bouwmeester des koniugs en lid der academie. Met Leveau bouwde hij het hospitaal la Salpetriere; met Pierre LeMuct, do Augustijner kerk; het hotel des Invalides is echter, behalve de koepel der kerk, geheel zijn werk. In 1083 gaf hij over dit gebouw een werk met platen in het licht. BRUOIS (James) , geboron te Kinnaird in Schotland, den h11'» December 1730, overleden aldaar in 1794. In den beginne tot regisgeleerde opgeleid, begaf hij zich, 23jaren oud zijnde, naar Londen, huwde aldaar, en wijdde zich aim den koophandel. Hij verloor zijne gade echter reeds in het eerste jaar van hunnen echten ondernam daarop eone reis op het vaste land; bezocht in 1757 Portugal, Spanje, Frankrijk en do Nederlanden; werd in 1761 op aanbeveling van lord Halifax tot consul te Algiers aangesteld, met vrijheid om een vice-consul gedurende zijne afwezigheid te benoemen; vertrok in 1762 naar Italië; vertoefde aldaar een geruimen tijd, om de gedenkstukken der oudheid te leeren kennen, en ging vervolgens naar Algiers. Na verscheidene togten in het binnenste van Africa en langs de kusten der Middollandsche zee, vertrok hij in 1767 naar Azië, bezocht Balbec en Palmyra; keerde wegens ziekte naar Aleppo terug; verliet, hersteld zijnde, in de lente van het volgend jaar die stad weder, nam zijn weg door Egypte naar Cairo, voer van daar den Nijl op tot Syene; keerde naar Kenne terug; ging met eene karavaan tot KafTeir, aan do Roode Zee; zeilde vervolgens langs de kust van Arabic tot Jcdda; vertoefde aldaar cenigen tijd; zeilde verbolgens langs de kust tot aan de zee-engte aan het einde van de Roode zee en koerde in 1769 naar Masnah, een klein eiland aan de Africaansehe kust van die zee, niet ver van Abyssinië terug. Ilij hield zich driejaar in Abyssinië op, drong zelfs door tot Gondar, de hoofdstad des genoemden rijks, en geeft voor, do bronnen van den Nijl ontdekt te hebben; hij bragt een geheel jaar door op zijne reis noordelijk doorNubië,en do groote woestijnen die dit land van Egypte scheiden, naar Alcxandrië , alwaar hij in Mei 1773 aankwam. Na eene afwezigheid van 11 jaar keerde hij naar Schotland terug; huwde andermaal; doch verloor ook deze vrouw na eene kortstondige echtvereeniging. Hij bragt zijne overige dagen in stille afzondering in zijne geboorteplaats door, zich bezighoudende met de beschrijving zijner reizen, die in 1790 te Edinburg in 4» in het licht is verschenen. Zijn werk werd in het Hoog- en Ncderduitsch en in het Fransch overgebragt, en onderging, vooral van Hartman, eene scherpe kritiek, waaruit bleek dat het bij veel goeds, ook veel onwaars bevat, uithoofde veel van hetgeen hij verhaalt, op ingewonnen berigtcn steunt, waarbij men hem misleid schijnt te hebben ; zoodat zijn werk met veel omzig-tigheid behoort gelezen te worden. Bruce was van een sterk lig-chaamsgestel, stout in zijne ondernemingen, gewoon aan vele ligchamelijke oefeningen , begeerig naar roem , trotsch en driftig van aard, en zeer vatbaar voor toorn en argwaan. Voorts bezat hij vele kundigheden en was bedreven in onderscheidene oude en nieuwere talen. |
BRUCE (Robuut), graaf van Carrick, later koning van Schotland , geboren 1275, overleden 1329. Nadat met Margarctha, dochter van Alexander den Hl''»quot; van Schotland, het regerend geslacht aldaar uitgestorven was , betwistten Robert Bruce fde vader) graaf van Arundal en Joh. Baliol elkander den troon, die eindelijk door Eduard don Isi™ van Engeland aan den laatstgenoemden toegewezen werd, met hot doel, dat hij kort daarna trachtte te volvoeren , om Schotland te bemagtigen en met Engeland te veroeni-gen. William Wallace verzette zich krachtdadig tegen de aanspraken van Eduard; toen gene echter in 1305 den Engelschen in handen gevallen, en onthoofd was geworden, trad Robert Bruce (de zoon) als kampvechter voor de onafhankelijkheid van Schotland op; besloot in vereeniging met de Schotschu grooten, die hom in February 1306 to Dumfries ecHparig de kroon toewezen, het Engelsch juk af te worpen; verjoeg do Engelsche beambten en liet zich in Maart daaraanvolgende te Scono kroonon. Brueo bij Methven door Eduard verslagen zijnde, zag zich genoodzaakt naar een der Hebriden te vlugten; kwam echter cenigen tijd later met een geringen aanhang terug, bragt danrmode den Engelschen veel nadeel too, en maakte voorts, nadat Eduard do Iquot; in 1307 gestorven en door zijn zoon Eduard don Il^on opgevolgd was. zulk een verbazenden voortgang, datde Ungelschcn weldra uit bijna geheel Schotland verdreven waren. Daarop volgde in 1310 een korte wapenstilstand, doch in 1314 werden de vijandelijkheden hervat en kwam het bij Bannoekburn tot eon veldslag, waarin het Engelsche leger eene zoo gevoelige nederlaag leed, dat van dien tijd af de onafhankelijkheid van Schotland en Bruce als koning gevestigd waren. Nogtans bleven de twisten met den Engelschen koning voortduren, waarin zjjlfs de paus zich mengde, zonder evenwel de strijdende partijen te kunnen bevredigen. Eindelijk in 1322 kwam het tot een dertienjarigon wapenstilstand. Toen Eduard de Hd» in 1327 overleden was en Eduard de III1'», met Mortimer als regent, den Engelsehen troon beklommen had, maakten de Schotten van die gelegenheid gebruik om de vijandelijkheden ie hervatten. Mortimer bragt daarop een sterk leger op do been, dat echter niets uitrigtte, ten gevolge waarvan op den 1«'™ Maart 1328 de vrede eindelijk tot stand kwam. Bruce stierfin het daaropvolgend jaar en werd opgevolgd door zijn zoon David (zie het volgende artikel). BRUCE (David), zoon van Robert Bruce koning van Schotland, geboren 1321, overleden 1370. Hij volgde in 1328 zijn vader op, onder regentschap van graaf Randolf Mufl^. Deze overleed kort daarna. Onder zijn opvolger, een zwak regent, staken do uit Schotland verjaagde Engelsehen, die Murray niet in hunne bezittingen hersteld had, de hoofden weder op, en riepen Eduard Baliol, den zoon des tegenstanders van Robert Bruce (zie aldaar), die zich in Frankrijk bevond, als koning uit. Deze deed zich daarop kroonon, erkende het oppergezag van Engeland , ofschoon tegen den zin der Schotten, doch moest weldra naar Engeland do wijk nemen. Do Engelschen vielen toen in Schotland, behaalden aldaar eenige voordooien, waarop David Bruce, als koning bekend onder den naam van David den HJun, naar Frankrijk moest vlngten. Zijne aanhangers echter, aangevoerd door Andrew Murray, bleven den strijd togen Engeland voortzetten, die mot afwisselend voordeel voor do beide partijen gevoerd werd. In 1342 stak David weder naar Schotland over, zette in persoon den oorlog voort en werd in 1346 krijgsgevangen gemaakt. Robert Stuart, met Maria, des konings zuster, gehuwd, stolde zich daarop aan het hoofd der Schotten cn stond krachtdadig de regten zijns gevangen schoonbroeders voor. Eduard Baliol, den rusteloozen strijd moede, deed In 1355 afstand van den troon. In 1357 eindelijk werd David uir zijne gevangenschap ontslagen, besteeg den Schotschen troon weder cn regeerde tot aan zijn dood, die in 1370 plaats had. Daar hij eene wettige afstammelingen naliet, kwam de troon aan Robert Smart, die hem als Robert de II110 opvolgde. BBUCK, een der beroemdste Bryologen onzer eeuw, werd don Hdcu Februarij 1781 te ïwecbruggen geboren, alwaar zijn vader en grootvader beiden apothekers geweest waren. Nadat hij 't gymnasium zijner vaderstad bezocht en later to Mainz zich nis apotheker gevormd had, bragt hij nog cenigen tijd aan de hoogo scholen te Marburg en Parijs door, waarna hij, op 21-jarigen leeftijd, bij zijns vaders dood, de apotheek te Tweebruggen aanvaardde. Zijn streven erlangde daardoor eene praktische rigting , hetgeen voor liet bloeijen zijner zaak zeer voordeelig was. Als knaap reeds begonnen zijnde planten, insecten en mineralen te verzamelen, zette hij deze bozigheid op moer gevestigden leeftijd |
200
|
voort, terwijl hij vooral do Flora van Twoebruggon zijne aandacht schonk. Het waren vooral de mossen, welke hem aantrokken en een allergeliikkigsteu bewerker in hem vonden. Hiervan getuigen niet alleen zijne waarnemingen omtrent het geslacht Orthotri-chum, welke in Bridel's Bryologia universalis werden opgenomen en zijn naam als Bryoloog vestigden, maar vooral de/^0/0(71« Europaea, welke hij mot Schimper vereenigd schreef. Vele jonge pharmaceuten, die in Bruck's apotheek werkzaam waren, werden door zijn voorbeeld en zijnen omgang tot kundige botanici gevormd, waarvan o. a. Fr. Muller, die Sardinië doorreisde, en Fürnrohr, tot voorbeeld kunnen verstrekken. Invloedrijk was ook zijne vriendschap op don botanischen werkkring der gebroeders F. W. en C. A. Sehulz , waaraan de wetenschap vele geleerde verhandelingen verschuldigd is, en op GUmbel, die, na Bruck's dood, ais medearbeider der Bryoloyia Kuropaea optrad. In 1839 vol-bragt hij, in gezelschap van Schimper en Mühlenbeck, eene bota-nisclic reize door de Alpen, welke vooral voor de bryologie van veel beteckenis was en door Schimper beschreven werd. Sedert dien tijd begon Bruck's gezondheid te wankelen. Zijn dood had plaats in hot jaar 1847, juist op don dag (don 11^quot; Februarij) toen hij zijn 66slquot; verjaring bereikte. O. BBÜCKER (Jon. Jab.). Deze verdienstelijke man, aan wiens geleerdheid en ijver men eene geschiedenis der wijsbegjerto te danken heeft, is den 22»'»quot; Januarij 1696 te Augsburg geboren, en aldaar den 26st™ November 1770 gestorven. Volgons het verlangen zijns vaders zou hij tot don handelstand opgeleid zijn go-worden, maar wegens zijne neiging en zijnen aanleg voor de beoe-i'cning der wetenschappen, waarvan hij op de scho.il doorslaande blijken gaf, verkreeg hij vrijheid om te studeren. In het jaar 1715 bezochthij dc universiteit te Jena, waar hij zich op de godgeleerdheid en de wijsbegeerte mot het beste gevolg toelegde, vooral gebruik makende van het onderwijs van den met roem bekenden Franz Buddun, en al spoedig openlijke voorlozingen hield over onderwerpen die tot de geschiedenis der wijsbegeerte betrekking hebben. In 1720 verliet hij Jena en keerde naar zijne vaderstad terug. In 1724 werd hij beroepen naar Kaufbeuern, waar hij tot het jaar 1744 eerst als rector der Latijnschc school, later als evangelisch geestelijke leefde. Gedurende zijn verblijf aldaar viel hem de eervolle onderscheiding te bcuvt van tot lid der Academie van Wetenschappen te Berlijn benoemd te worden. In 1744 werd hij als leeraar naar zijne vaderstad beroepen , waar hij voorts tot het einde zijns levens nuttig werkzaam was. Al den tijd dieti zijne beroepsbezigheden hem overlieten, besteedde hij aan do beoefening van de wijsbegeerte en aan het zamenstellen der talrijke werken die hij over deze wetenschap het licht heeft doen zien. In dit opzigt heeft hij onbegrijpelijk veel gedaan eu zich ten hoogste verdienstelijk gemaakt. Hij heeft ontegensprekelijk dc geschiedkundige bearbeiding der wijsbegeerte in het leven geroepen. Hij had slechts hoogst onbeduidende voorgangers. Het voornaamste werk dat hij vond, was dat van Hansley; the Jli.ilory of Philosophy (London 1659—60); maar daarin werd alleen de geschiedenis der oude wijsgecren behandeld, doordiende schrijver van de hoogst verkeerde onderstelling uitging, dat de wijsbegeerte alleen voor de heidenen beeft kunnen dionen en dat zij met de invoering dos Christendoms geheel beeft opgehouden. Brücker heeft de wijsgeerige stelsels, nuar de orde des tijds waarin zij ontstaan zijn , met de meest nnigc-lijke naauwkeurigheid beschreven, met juistheid beoordeelden met duidelijkheid voorgedragen en hetgeen bij op deze wijze heeft geleverd, is voor elk die niet de geschiedenis der wijsbegeerte in haren geheelen omvang bekend wenscht. te worden . onmisbaar. Zijne veelomvattende geschriften zijn dc volgende; I/istoria jihilosaphine. de doctrina de idcïs. A11 gs 1)urg 1724; Oltwn vindali-cum sui militamalum historiae philosophiae triya, Augsbrng 1729; Knrze Frayen aus der philosophischen Hisiorie, 7 d., Leipzig 1734—36; Historia critica philosophiae a mundi incunabulis ad noslram usque aelatem deducta, 5 d., Leipzig 1742 — 44; Nieuwe uitgave 1766; meteen appendix, 1767; Ins0itioiies historiae philosophiae, Leipzig 1747. Dit is een uittreksel uit de Historia critica, en is in 1791 in het Engelseh vertaald; Bildersaal herümther SchriJ tsteller, 10 dekaden, Augsburg 1741—55; JChrentempel der deutschen Gelehrsawkeit, 5 dekaden, Augsburg 1747—49; Miscellanea historiae philosophiae litterariae criticae, Augsburg 1748. |
BRUCKNER (Ernst Tiieodok Joiiann) werd den 13dl3n September 1746 te Neezka, in het hertogdom Mecklenburg Strelitz, geboren; hij bezocht de scholen te Neubrandenburg, en sedert 176 J het Joachimthals-gyinnasium te Berlijn, dat hij in 1765 verliet, om zich te Halle op de godgeleerdheid toe te leggen. Na voleindigde studie keerde bijnaar zijn vaderland terug; werd in 1770 adjunct van den predikant te Wesenberg, in 1771 zelf predikant te Gross-Viehlen, 1789 te Neubrandenburg, 1801 eerste leeraar aan de Maria-kerk aldaar. Hij stierf don 29stim Mei 1805. Hij schreef: Etwas für die deitlsche, Schaubühne, Brandenburg 1772; Prediytenfar ünyelehrte, 2 Bde, Neubrandenburg 1778—79, N. A. 1783 4°; Predigten über die gewöhnlichen Kuangelien, 2 Bde, Lcip-zig 1786; 3« A 1795; Predigten über die Sonn- und Festtags Episteln, 4 Thle, Sehwcrin u. Cissmar 1794; Leerredenen en gedichten in den f'ossischen J/usenalmanach, Cawpu's Kdidf.rbibliotheJc enz. Zijne gedichten verraden veel talent, levendige verbeelding, groote heerschappij over taal en vorm; zijne leerredenen zijn eenvoudig en doeltreffend. BRUCKNER (.Ioiiasn Jacou) werd den 205lel1 September 1762 te Leipzig geboren, en overleed aldaar den 22stc11 January 1801 , als notaris. Hij was een gewoon romanschrijver in den smaak van Cramer, Spiess en dergelijken, blijkens zijne A'abaleu des Sc/iicksals, Leipzig 1798 6 Tide; Vie IUi hie von Stroszi, Leipzig 1799; Wilhelm von Abyssinien, Leipzig 1799, 2 Thle; Baibchen, Leipzig 1799; Dianora die Bössent/e, Leipzig 1799; Meine Reisen (lurch die Pallnste damp; Freude, Leipzig 1799; Jjir Junker von Falkenstein, Leipzig 1799; Graf Robert, Leipzig 1800, 2 Thle.; Flsbeth, Leipzig 1800', 2 Thle.; Der Waldjindling, Leipzig 1800; Kaspar der Wildschutsc.nkaiif/nnnn, Leipzig 1802, 2 Thle.; Bertha von Dornenstein, Leipzig 1803; Gedichte, Leipzig 1805—6, 2 Thle. BRUCTKREN, eon Germaanschc volkstam, waarvan Tacitus melding maakt; zij bewoonden de streken, die door de Lippe cn de Eems besproeid worden , doch werden door de Romeinen verdreven , zoodat zij naar de boorden van den Kijn weken, terwijl hun land later door de Angrivoriërs en Chamavon bezet werd. Bij den opstand der Batavieren onder Claudius Civilis, sloten de Bructeren zich aan dezen aan en stonden hem, even als de Tenc-teren, bij in het beleg van Gastra Vetera. BRUEYS D'AIGALLIEUS (F11AN9018 dk Paul du) , Fransch admiraal. Hij werd geboren te Uzès in 1760. Uit eene adclijke familie in Languedoc gesproten, bestemde men hem voor de marine; op zijn dertiende jaar deed hij als volontair' aan boord van het linieschip Le Protectenr, zijn eersten zeetogt. In 1768 werd hij benoemd tot Garde marine en geplaatst op bet eskader dat bestemd was, om tegen de Barbarijsebo staten gezonden te worden. In 1780 diende hij als Lieutenant de vaisseau onder de bevelen van den graaf de Grasse en woonde vijf gevechten bij, die dezen admiraal tegen de Engelsche admirnals Hood en Graves leverde. Als kommandant van de aviso Le CUien de Clnisse brngt hij vier jaren gedeeltelijk in den Archipel, gedeeltelijk op de vaste kust van America door, tusschen bet eiland Trinite en Puerto-caballo. Hij was aldaar zeer werkzaam, zoo door het opnemen der kusten, het doen van peilingen, het schetsen van plannen van eenige versterkte plaatsen, als door bot verzamelen van belangrijke aanteekeningen over de zeevaart en handel in deze wateren. In 1792 tot Capitaine de vaisseau benoemd, droeg men hem den last op, om de nieuwe nationale (driekleurige) vlag in de Levant en in de havens der Adriatischo zee te doen erkennen. Als schout bij nacht deed hij in 1796 een kruistogt in do Middellandsche zee. In de maand Mei 1799 tot vice-admiraal aangesteld, word hem het bevel opgedragen over het eskader, bestemd om het leger onder den generaal Buonaparte naar Egypte over te voeren: dit eskader bestond uit 13 linieschepen, 4 fregatton, 3 brikken en 3 bombardes (bombardeer-gnljoten). Hot leger, 21,000 man sterk, was gedeeltelijk over het eskader verdeeld cn overigens op transportschepen ingescheept. Deze vloot ligtte op den Mei het anker op d,o reede van Toulon en kwam den 10dl!quot; Junij voor het eiland Malta; na aan het bemagtigen van dit eiland doel genomen te hebben, stelde Brueys koers naar Alexandria; opden 1»'™ Jnlij, met het aanbreken van den dag, had men de Afrieaansche kust i» |
|
het gezigt, cn ten 8 uur des morgens lag de vloot bij hot fort Marabou, ton v/esten van Alexandria, ten anker. De orde tot hot ontsehepen der troepen word door den generaal cn chef bepaald en onmidilellljk daarmede aangevangen; niettegenstaande de zee zeer onstuimig was, waren de troepen nog voor het aanbreken van den volgendon dag aan wal. Den Sdfquot; Julij verzeilde do vloot naar de baai van Aboukir, alwaar zij ten anker kwam : deze baai ligt op ongeveer drie mijion noord-oostelijk van Alcxnndric. Op den lstquot;n Augustus, ten 2 uren des namiddags, kwam do Engelschü vloot, die onder de bevolen van Nelson stond en 14 linieschepen sterk was, in het gezigt cn in den loop van dien cn den volgenden dag had het gevecht plaats, dat aan Frankrijk het leven van vele zijner dapperen kostte en op bet verlies van een aanzienlek getal schepen te staan kwam. Do admiraal Urueys werd reeds in het begin van bet gevecht aan den wung cn de band gekwcist, maar wilde het halfdek echter niet verlaten. Ten acht uren werd hij andermaal gewond, maar nu door een kogel die zijn ligchaam bijna in tweeën deelde; men wilde hem naar beneden brengen om hem de zoo noodige hulp te verleenen, maar hij verzette zich daar tegen, zeggende: Laat mij hier, een Fransch admiraal behoort op zijn post C6a«c de quart) te sterven. Eenige oogenblikken daarna gaf hij don geest. Hij had naaawolijks den ouderdom van 40 jaren bereikt. Men schrijft den ongelnkk gon uitslag van dit gevecht toe aan twee fouten, door den admiraal Brueys begaan: vooreerst, dat hij den vijand ten anker liggende hoeft afgewacht; cn ten tweeden, dat hij de achterhoede niet heeft doen anker ligtcn, om de omsingelde schepen der voorhoede te hulp te komen. Het verlies der schepen aan de Fransche zijde bedroeg negen linieschepen, die door de Engolschen genomen werden; een linieschip en twee fregatton, die verbrandden of zonken. Vergelijk; het artikel „Brueysquot;, in Dr. Hoefer's, Nouvelle biogr. universelle; en over den slag bij Aboukir; Lu France maritime, tome troisième, pag. 209 suiv. URUG noemt men de verbinding van do twee gedeelten eens wegs, die door een stroom of kanaal is afgebroken. De laatstgenoemde moeten, om het houwen eener brug noodig te maken, minstens twee el breed zijn; in geval van geringere afmeting, kan men zich, tot het doorlaten van liet water, van andere inrigtingen bedienen (vergelijk Duikir). De gebruikelijke bruggen zijn in velerlei opzigten onderscheiden en de keuze tusschen de verschillende soorten wordt door do plaatselijke omstandigheden bepaald. In de eerste plaats behoort de sterkte, die de brug moet hebben, in aanmerking genomen te worden; hierbij regelt men zich naar de zwaarste belasting, die zij moet kunnen weêrstaan on neemt daartoe vrij algemeen, den druk door eene opgehoopte volksmenigte uitgeoefend, dat is van 4 ii 5 nienscben , wier persoonlijk gewigt men gemiddeld gelijk aan G5 pond stelt, per vierkante el; wparuit dus voorts de druk op de steunpunten, en dus do weerstand dien deze moeten bicden, berekend wordt. Wanneer de te overspannen wijdte 8 el niet te boven gaat, zoodat men daartoe voldoend zware balken kan vinden, dan bouwt men gewoonlijk eene houten brug, bestaande uit zware balken (leggers), rustende met de uiteinden op zoogenaamde land-hoofdon, dienende tot beschoeijing van den weg; over de uiteinden der leggers liggen, balt'en half ingebuen, de stootbalken cn tusschen dezen op de leggers, ligt een eiken dek cn daarover heen een tweede dek van eene zachtere houtsoort, bestemd om het eerste dekte beveiligen. Voor de afwatering wordt do brug tonrond gebouwd. Do landhoofden worden van hout of van steen opgetrokken. In hot eerste geval bestaan zij uit in den grond gebeide palen, wier middens een afstand hebben van 0, 9 ii 1, 0 el, en daarover heen liggen, mot pennen en gaten, de sloven of hoofdbalken, waarop do leggers komen te rusten. De palen worden aan de voor- of achterzijde besehoeid, om de ontlasting van don grond te beletten. Dit gedeelte der landhoofden heeft dezelfde rigting als de stroom; aan weerszijden daarvan, makende met het middelste gedeelte stompe hoekon, hoeft men de zoogenaamde vleugels, die even als het boven beschreven gedeelte tngerigt, bovendien nog met landvesten , intangen of ankers versterkt zijn, dat is met loodregt op de vleugels gerigte balkon , over wier achtereinde een kruishout gelegd is, dat door twee in den grond geheide ankerpalen tegengehouden wordt; gewoonlijk wordt om den andoren paal een anker aangebragt en heeft men II. |
ook wol oen doorgaand kruishout. Do steenen landhoofden verdienen , in de meeste gevallen , wegens do grootere duurzaamheid, den voorkeur. Deze bestaan uit eono fundering van twee rijen in don grond geheide palen, op wier bovenkant eene vloer gelegd cn daarop een muur opgetrokken wordt. ïcgen hot verschuiven des Inatsten en het wegzakken van den grond langs den voet van het landhoofd worden bijzondere voorzieningen aangebragt. Even De Itiulto-brug. als bij de houten landhoofden , treft men bij de laatstgenoemde vleugelmuren aan, die met het middelste gedeelte een stompen hoek maken, meestal regt, maar in enkele gevallen ook volgens eenegebogene lijn gebouwd worden. De leggers worden, op den muur gelegd zijnde, rondom aangemetseld , soms ook mot ijzeren ankers bevestigd, of ook wel geplaatst in daartoe uitgehakte legers van gehouwen steen. Wanneer de lengte der brug meer dan 8 el bedraagt, moeten de leggers, behalve aan de uiteinden, ook daar tusschen in gesteund worden. Dit gosebiodt 1° door bet plaatsen van een of meerdere jukken; deze bestaan uit e'cne rij, evenwijdig aan de landhoofden in den grond gebeide palen, waarvan do hoofden door een horizontalen balk, hoofdbalk of sloof genaamd, verbonden zijn. Is de stroom diep, dan zal men dikwijls genoodzaakt zijn om tweo jukken boven elkaar te plaatsen ; ten einde zulk een juk de voldoende sterkte te geven, moeten de palen bovendien geschoord en bijzondere verbindingen aangebragt worden; in plaats van houten jukken, bedient men zich ook van steenen, zoogenaamde pijlers, waarbij echter het loggen der fundering meestal van groote moeijelijkheden vergezeld gaat; 2quot;, indien het bouwen van steunpunten in den stroom vermeden moet worden, door schoren die met het ondereinde in do palen van het juk ingelaten zijn en met de boveneinden tegen zware, onder do leggers nangebragte klossen steunen. Bij grootere afstanden der jukken heeft men meer zailmgesteldc sehoorverbindingen. Tot deze tweede soort van onderstenningsmiddelen behooren verder de span- of hangwerken, waarbij de schoren boven de brug komen cn met do boveneinden in oen horizontalen balk bevestigd zijn; en eindelijk do boogbruggen. Bij deze neemt men , in plaats van regte, gebogeno balken, die uit in de lengte aan elkander gehischte en uit drie of meer boven elkaar geplaatste balkon bestaan. Wiebo-king beeft een groot aantal dezer bruggen gebouwd, die evenwel niet allen even goed voldaan hebben, hetgeen echter meer aan de bouwstoffen, dan aan bet stolsel moet toegeschreven worden. Ook heeft men hangboogbruggen, waarbij mei} den boog in plaats van met balken mot groenen planken zamenstelt. De boog verheft zieb alsdan boven do leggers cn deze zijn met verticale houtstijlen en doorgaande ijzeren schroefbouten aan den eerst genoemden verbondon. Deze soort van bruggen treft men onder anderen hier te lande, op den Hollandschen spoorweg aan; zij hebben daar zelfs eene opening van 17 el. Van de bruggen van groote opening in ons vaderland mag voornamelijk vermeld worden, die over den IJssel te Kampen : deze heeft eene lengte van 216 en eone breedte van 5,0 el; bestaat uit acht openingen, waarvan de grootste31 cl bedraagt; ligt 3,60 el boven gewoon waterpeil; rust op steenen landhoofden en acht jukken; aan do zijde dor stad is eene ophaalbrug aangebragt. De zoogenaamde traliebruggen van Tow n {lattice bridges; 26 |
lionls !i /ermes en trallaje) , waarvan ccn gi'Ont aantal in do Vcvcu- 1 nigdo stnten van Noord-Amerioa zijn gebouwd, voldoen zeer j;()od. Do groolsto (lozer bruggen, waarvan Stephenson in do \ Anna/es des Pouts et Chmissdes gewag maakt, had cono lengte van | 330 cl; «ij was verdoold in olf openingen en werd gestound door i tien ligte stoenen pylors. Storm Buysing beschrijft deze bruggen in het lsl0 doel zijner Uandleiding tol da Kennis der waterbouwkunde enz. bladz. 193.
Lavos, arohiteet van den koning van Hanover, hoeft een bijzon-iler systeem van bruggen uitgedacht, bij wier zamonstclling do bolde voorname weÈrstandbiodonde krachten dor bouwstoffen, die van zanicndrukking en uitrekking, voreenigd zijn. Hot voorname dool is, do zijdolingsoho drukking op do stoiinpunten to vernioti-gcTi. Do houten brug over de Egor, bij Altsaltol in Bohomon, is naar dit systeem gebouwd. Do stoenen bruggen zijn nllon boogvormig; nogtans bestaat er eenè groote verscheidenheid ten aanzien van den vorm der bogen. Het zou ons hior te ver voeren , wanneer wij daaromtrent in eenigo bijzonderheden wilden treden; hovendion behoort dit onderwerp ook moor, of liever geheel tot de loer der gewelven, waarnaar wij dan ook zullen verwijzen; zoo mode naar hot straks genoemd werk van don ingenieur van 's rijks waterstaat Storm Buysing. Het loggen der grondslagen voor do steunpunten dor bogen, behoort tot do mooijclijkste werken. llolsgrond is daartoe bet inoost geschikt. Doch voornamelijk bij wceko gronden zal men bijzondere voorzorgen moeten nemen, cn de landhoofdon on pijlers op palen en roosterwerk doen dragon. Do te volgen gnng is verschillend, naargelang hot werk met of zonder afdamming on droogmaking moot worden uitgevoerd.
Eeno derde soort van bruggen zijn de ijzeren. De beide eerst-beselirevono soorten zijn roods zeer oud; van de laatste soort hestonden wol sedert de XVI110 eeuw denkbeelden, doch do uitvoering daarvan is steeds achterwege gebleven tot in 1773, toon do eerste ijzeren brug door John Wilkinson en Abrahnm Darlcy, over do Severn in Shropshire bij Shrewsbury word gebouwd. Do vaste ijzeren bruggen verschillen, naargelang men hot metaal tot hot maken van bogen, waarop het dek komt to ruston of tot kettingen, waaraan hot wordt npgohangoii , aanwendt; terwijl men in don laatsten tijd ook ijzeren kokers hooft vervaardigd on daarmede do verbinding tussehen do beide oevers hooft daargostcld.
De ijzeren boogbruggen kunnen in twee soorten onderscheiden worden; 1° waarbij men voor do ribbon grooto stukken gebruikt, oven als bij de houten boogbruggen het geval is; 2° waarbij men kleinere stukken bezigt, ovon als do wolfstoonon bij do stoenen boogbruggen. Tot het bouwen van grooto bruggen moet, zoo het schijnt, aan het gegoten ijzer do voorkeur gegeven worden hoven hot gesmeed ijzer. In hot moer gomeld werk van Storm Buysing, vindt men verscheidene ijzeren bruggen boschroven, waarvan wij alleen vermelden die van Southwash to London. Dozo brug hoeft drie openingen, waarvan de middelste ruim 73 ol wijdte heofi; zij rust op de beide landhoofdon en op twee stoenen pijlers; hare breedte bedraagt IS'/a cl, terwijl iedere boog uit acht ribbon bestaat, gevormd uit dertien, G duim dikke, massive gewelfstukken , die niet onmiddellijk aan elkander sluiten, maar door ijzeren koppelplaten verbonden zijn. Op de bcgen zijn opengewerkte driehoekige stukken geplaatst en met schroef bouten bevestigd; dozo worden kleiner naarmate zij naderen tot don top des hoogs cn op limine bovenkanten steunen de leggers dor brug.
Gauthey heeft in 1805 het denkbeeld ontworpen, de massive staven en platen door holle ijzeren buizen te vervangen. De grond daarvoor moet daarin gezocht worden, dat, bij gelijke massa, een hollen cylinder meer weerstand biedt, dan ccno ijzeren staaf. Men hooft meerdere bruggen naar dit systeem zaanigosteld, waarbij do Ijo^on zoowel boven als onder de brug komen. Onder anderen behoort tot deze soort van bruggen, die in 1839—40 over de Schocpniakers-hnven te Rotterdam gebouwd; waarbij, zoo als wel meer plaats heeft, de buizen mot hout gevuld zijn. Do beroemde Caroussebbrug over do Seine, ofschoon in vele opzigten van eenc andore zamenstelling, komt daarin met do genoemde overeen, dat zij door holle ijzeren buizen gedragen wordt. Hot systeem van Laves is ook op do ijzeren bruggen toegepast.
Vuu de ijzeren hangbruggen komt de eer der uitvinding aan de Amoricanen toe; zij zijn ruim dertig jaar geloden ook in Europa ingevoerd. Hoofdzakelijk bestaan deze bruggen uit een houten
vloer, die aan oen ketting of kabel van IJzerdraad is opgehangen , waarvan de uiteinden aan steunpunten op de beide oevers bevestigd zijn, en die somtijds ook nog op tussehenliggende punten godragen worden. Daar monde belasting van den ketting, genoegzaam als gelijkmatig over eene horizontale lijn verdeeld kan besohouwen, zal do gedaante van den eersten zeer nabij met d'.e eonor parabool overeenstemmen, waarvan do top, bij gelijke hoogte der steunpunten, in het midden geplaatst is. De hangket-ting bestaat bf uit regto ijzeren staven , die mot beweegbare leden verbonden zijn, bf uit platte ijzeren bandon, in welk geval de banden op elkander gelegd en door naauwsluitendo bussen op elkander geklemd worden, bf eindelijk uit ijzerdraad , waarhij de dradon naast elkander gelegd en't zij op gelijke afstanden met banden voreenigd, of beter over de geheole lengte met oen ijzerdraad omwonden worden. Aan don ketting zijn ijzeren hangers vastgemaakt, die de loggers der brug dragen. Bij kabels van ijzerdraad bezigt men zoowel hot ijzerdraad, als staven tot hangers. Do kettingen loopen over de steunpijlers hoon en worden aan den achterkant der laatsten in bet landhoofd op deze of goene wijze bevestigd. Do grootste der hangbruggen is dio te Freyburg over het dal der Sarinoj zij overspant 266 el; verheft zieh 50 el boven genoemd dal; hangt aan vier kabels van 0,13 el middellijn, gevormd uit 1056 draden. Over de 20 el hooge steunpijlers, die in don vorm van twee poorten , naar de Dorische bouworde, zijn opgetrokken , loopen do draagkettingon; zij zijn tot op 53 el afstands achter de pijlers voortgezet, gaan dan, over ijzeren rollen loo-pende, loodrogt in den grond, en zijn met ankerkottingon, onder daartoe bijzonder ingerigt metselwerk, ten sterkste verankerd. Do middellijn der hangers, die uit 30 dradon bestaan, is 0,025 el; hunne lengte verschilt van 16,60 tot 0,18 el.
Hoogst belangrijk is do tubulairc brug, dio het eiland Anglesey met de vaste kust van Wales verbindt. Deze bestaat uit twee reusachtige kokers , ieder uit vier stukken zaamgestold , waarvan dc lengte dor middelsten 140, dio der buitensten 87,5 ol bedraagt, zoodat de totaio lengte dor brug 455 ol is. Deze kokers rusten op vijf gemetselde, met marmer bekloodo pijlers, waarvan er twee op do tegenoverliggende oevers zijn geplaatst. Do hoogte der pijlers bedraagt ruim 30 el, zoodat de grootste schepen onder do brug doorzeilen. Door genoemde kokers loopen de spoorwegen tussehen Chester en Holyhead. Tot het heffon dot kokers op hunne steunpunten, maakte men gebruik van hydraulische person. In The illustrated London Ne.ws, no418, vol.XVI o. a worden eenigo afbeeldingen dor koker-brug over de Menai aangetroffen , die zoor geschikt zijn, om ooti denkbeeld van dat stout kunstgewrocht te geven.
Daar scheepvaart plaats heeft, bij vestingen en, in het algemeen, overal waar men do opening vrij moet kunnen maken , zal men zieh van beweegbare bruggen moeten bedienen. In die gevallen waar dc brugboog genoeg kan gelogd worden omde soliopen door te laten, is eene vaste brug te verkiezen, doch in do moeste gevallen zal dit niet kunnen geschieden, en voor vestingen zijn de beweegbare bruggen onmisbaar. Tot deze soort behooren de ophaalbruggen. Deze bestaan uit. oen of' twee beweegbare kloppen, die om horizontale assen beweegbaar zijn. In hot eerste geval rust do klep op het togcnoverliggond landhoofd; in het laatste steunen do beide kleppen togen elkander, liet openen dor brug gosohiodt door middel eenor insgelijks om eene horizontale as beweegbare balans, rustende op ecu verticaal gebindt, hame.itjehindt goheeton, dat boven do as der klep, op het landhoofd is opgetrokken en voldoend hoog moot zijn, om do hoogst geladono wagens door to laten. Do vooreinden van do loggers der klep zijn door de kottingbalk voreenigd, dio mot kettingen aan hot vooreinde der balans verbonden is. Hot achter- of broekeindo dei-balans moot hij allo standen der klep in evenwigt zijn mot don voorlast , of hot gewigt van hot vooreindo der balans mot don last van den val en mot de hangkettingen. In sommige gevallen, als do brug eene groote opening moot overspannen, wordt zij gesteund , door beweegbare schoren, en meestal hoeft dit plaats bij de dub-i hole ophaalbruggen mot die klep, welke hot eerst wordt neorgo-laton, en dus eenigo oogenblikken don steun mist van do tegen-! overliggende klep. Soms ook is alleen hot middelste godoolte i dor brug alleen bowoogbaar en de andere dooien vast; het hamei-i gebindt wordt alsdan ophot voorste juk opgetrokken. Aan het
BKU
|
Nieuwo-diop lij^t over do doksluis eene dul)ljolo ophaalbrug, dio geopend /.ijiulo, een doorvaart openlaat van ruim 10 cl, om de linieschepen te laten passeren; dezo is de grootste hier te lande van die soort. De wipbruggen onciorscheidcu zich daarin van de ophaalbruggen, dat het tegemvigt mot do brug in hetzelfde vlak ligt, wminoer do balans enz. vervalt, hetgoon rneor gemak aanbiedt als groote schepen door do openingen moot varen, die anders iigtolijk met hun tuig in do balans enz. blijven haken. Zij draaijen om ecuo horizontale as on worden door raderwerk opengedraaid, liono zeer schoono toepassing dezer soort van bruggen, ziet men in do dubbele wipbrug over de Sohoopmakcrs-havon te Botterdam; zij overspant do wijdte van 13 el j heeft ccne breedte van bijna 4 cl; do achtereinden dor leggers bobben eene lengte van 3,60 el, doch komen niettemin bij don gewonen vlood in hot water, waardoor zij een godoolto van hun gewigt verliezen , on dus het opendraaijen der brug, naarmate deze meer tot den verticalen stand nadert, mocljolijkor wordt. Om dit verlies aan gewigt te vermijden, zijn bij sommige bruggen, waar de plaatselijke gelegenheid hot toelaat, watordigle kolders aangelegd, waarin do achtereinden der wipbrug dalen. Even als de ophaalbruggen, kunnen de wipbruggen door bewegelijke schoren gesteund worden. Ook hooft men bruggen gebouwd met veranderlijk tegemvigt , waarover wij hier niet zullen uitweiden. üe draaibrugyen bewogen op eene verticale spil. Bij dezo soort tnoot, oven als bij do vorige, hot achtereinde der brug ovenwig-tig zijn aan het vooreinde. Is de spil onder het zwaartepunt aan-gobragt, dan moot zij zooveel binnen don voorkant van liet land-lioofd geplaatst worden als do halve breedte dor brug bedraagt, omdat anders do opening voor don doorvaart niet geheel vrij wordt. Wanneer de brug alleen op do spil kwam te rusten, zou het doorbuigen niet kunnen worden tegengaan; want even als bij de ophaal- en wipbruggen moet het broekciude cvenwigt maken met don val; doch hierin verschillen de draaibruggen van de laiustgenocindcn , dat bij dezen de val met een geringer vermogen op dc steunpunten werkt, naarmate hij nader aan don verticalen stand komt, terwijl bij genen do brug voortdurend met het grootste vermogen op de steunpunten drukt; men brengt daarom meerdere steunpunten aan, dio zoo ver mogelijk uit elkander genomen worden; bij sommige bruggen rust liet beweegbaar gedeelte op een rolring. Dit is onder anderen het geval bij dc dubbele draaibruggen over hot Noord-Holland.sch kanaal, to Pur-merend en te Buiksloot, waarvan do opening 16 cl bedraagt, liet vooreinde der brug wordt bij cenige bruggen gesteund door beweegbare schoren, die vóór hot openen dor brug, door middel van een bijzonderen toestel worden weggenomen, in enkele gevallen door dezelfde beweging waarmede do brug wordt opengedraaid, en dus te golijkcr tijd dat dit laatste geschiedt. Do draaibruggen worden zoowel van hout als van ijzer vervaardigd; in don laatston tijd hooft men meestal ijzeren gebouwd. Men ziet daar toepassingen van op den Rijnspoorweg, die eene opening hebben van ruim 8 el. Te Antwerpen vindt men, over de doksluis eene dubbele ijzeren draaibrug, die do wijdte van 17 cl overspant. Op stroomendo wateren rigt men de draaibruggen ook wel zoodanig in, dat zij naar beide zijdon opendraaijen, ten gemakke voor de vaartuigen, dat men de brug van hot vaartuig af wegdraait, waardoor do schade door het mogelijke tegenaanvaren, als do brug niet spoedig genoeg geopend ware, wordt voorgekomen. In die gevallen moet echter do brug van sluitwerk voorzien zijn. De rolbrmjgen beslaan uit een horizontaal vlak, rustende op rollen, dat bij het openen achteruit gerold wordt. Het nadeel vum deze soort van bruggen , bij groote opening, is, dat or eene grooto ruimte vorcischt wordt om do brug achteruit te rollen, terwijl zij , omdat hot zwaartepunt dor brug altijd boven hot landhoofd moet blijven, eene grooto lengte vorderen, en dat er eene losse klop of koebrug noodig is om op de brug te komen. Zij worden over het nlgenioen niet dan voor vestingbruggen aangewend. Op don Hol-landschen spoorweg treft men conigo rolbruggon aan, waarbij de ingenieur Conrad do zwarigheid, ontstaande door de belangrijke ruimte voor het achteruit rollen, heeft overwonnen, door de brug in eeno schuine rigting, afwijkende van do as des wegs, te doen nchtoruit gaan. Aan de Vink bij Leijden, heeft men eene rolbrug. |
volgens de breedte in twee doelen verdoold, die naar verschillende kanton wegrollen ; zij heeft eene breedte van 6 cn ccne opening van 8,30 ol; de doelen kunnen, door hetzelfde werk, gezamenlijk on ook afzonderlijk bewogen worden ; daardoor hoeft men het voor-dool, dat oen der doelen vernieuwd kan worden, zonder dat do passage diontciigovolgo gestremd zij. Bij deze inrigting vervallen ook do koebruggen. Do vlotbruggen, het eorst gebouwd door den inspeotour-goiioraal van don waterstaat J. Blanken Jnz. op het Noord-Hollandsoh kanaal, zijn voel minder kostbaar dan do andere boschrevcne beweegbare bruggen en-stollen eeno ruime opening, van 16 ïi 17 el, voor den doorvaart open, hetgeen noodig was om linieschepen door te laten. Dezo soort van bruggen bestaan hoofdzakelijk uit twee gelijke helften, die ieder bevatten een vaste hoofd, eene grooto en eeno kleine klep, en een vlot. De groote klep is mot eeno soharnierverbinding aan het vaste hoofd bevestigd; zij rust met twee ijzeren rollen, mot haar vooreinde, op bot vlot; dc kleine klep eindelijk dient om van do grooto klep gemakkelijker op het vlot over te gaan. Bovendien, opdat het geheelo gewigt der kleppen niet door dc vlotten zou gedragen worden, waardoor dezo tc dieper zouden inzinken, zijn de groote kloppen aan do uiteinden en in het midden opgehangen aan kettingen, die over rollen en windassen loopen, en ingekort of gevierd kunnen worden , naarmate do waterstand het oen of ander noodzakelijk maakt. De bruggen worden geopend en digtgewondon door oen touw, loo-pendo overeen windas, waarvan een der einden aan de leuning van het vlot is vastgemaakt, terwijl hot andere einde geleid is over eeno vaste schijf en dan naar het achtereinde van het vlot loopt. Ook op andere onzer vadorlandscho kanalen zijn deze soort van bruggen toegepast geworden. Een groot nadcol der vlotbruggen is, dat zelfs voor het kleinste vaartuig een dor vlotten geopend moot worden; terwijl zij , ten gevolge van het afwisselend verschil in waterstand, in de kloppen oen aanmerkelijk bezwaar voor do rijtuigen opleveren. De sc/ii])br'uggeii bestaan uit ccnigo platboomde vaartuigen, lang ongeveer 16, breed 4, en diep 1 el; deze zijn op afstanden van gemiddeld 6 el van elkaar in de rivier gelogd, en zoowol boven als beneden strooms verankerd. Over dezo schepen is een vloer gelegd, dio hetzij onmiddellijk op deze, of wel op daarin geplaatste bokken rust. In het laatste geval is men in dc gelo-genhoid om do brug naargelang van den waterstand to doen rijzen of dalen, en dus de helling der kleppen to verminderen, hetgoon vooral bij rivieren van geringe breedte, bijv. den IJssol, waar hot verschil 4 el kan bodragen, van groot belang is. Aan woêrszijdcn van do schipbrug heeft men vaste bruggen, waarvan men door middel van kleppen, op do oerstgonoemdo overgaat; de lengte dezer kloppen moot zoo geregeld worden, dat indien de schipbrug tegelijk met dc rivier rijst cn daalt, dat is wanneer zij onmiddellijk op dc vaartuigen rust, zoo als te Arnhem plaats hoeft, do helling bij don laagston waterstand niet te groot worde. Soms ook zijn de kloppen niet alleen aan dc vaste hoofden vastgemaakt, maar rusten bovendien op brugschepen, onder hot vooreindo en midden der klep, terwijl dan in dezo laatste beweegbare balkon geplaatst zijn, zoodat do brug bij eiken waterstand gesteund wordt. Bij sommige bruggen, waar hot vaarwater digt genoeg langs don oever loopt, zijn in do vaste hoofden ophaai-bruggon aangebragt, dat is bijv. het geval tc Doesburg. Over het algemeen echter zijn dc scliipbruggon zoo ingerigt, dat een gedeelte in weinig tijds kan uitgevaren worden. Do schipbrug tc Vianon heeft een doorlaat, rustende op drie schepen, waardoor eene opening van 26 cl wijdte wordt daargestold; het uitvaren goschiodt in 7 ii 8 minuten tijds. Een breode doorvaart is vooral noodzakelijk op die rivieren, waar langs grooto houtvlotten komen afzakken ; daarvoor kan het dikwijls noodig zijn dat een tweede vak wordt uitgevaren. Bij zeer hoogo waterstanden en als er zich drijf ijs vertoont, wordt de brug geheel weggeruimd; daartoe is gewoonlijk benedenstrooms van dc brug ccne kom gegraven waar deze geborgen wordt. Do schipbruggen kunnen dan alleen toegepast worden, wanneer eb en vloed geen merkbaren invloed uitoefenen en als do waterstand onafhankelijk van don wind is. De gierbrug stelt goono onafgebrokene verbinding tusschen de beide oevers daar, maar vormt een geschikt hulpmiddel, waarmede do overvaart in weinig tijds kan geschieden. Zij bestaat uit |
|
twee vaartuigen, waarover eon vloer is gelegd, die boule vanr-tuigen goed stevig met elkander verbindt. Op dezen vloer, gewoonlijk op een derde van de lengte der vaartuigen, van voren afgerekend, is een stevig gebindt geplaatst, dat bovendien aan alle kanten door kettingen vertuid is en op zijne plaats gehouden wordt. Over dit gebindt loopt het giertouw of do gierketting, die in liet bed der rivier verankerd is. Door middel van het roer zorgt men dat do brug /.ekero hoeken maakt met den stroom, die voortdurend veranderen en waardoor do werking van den stroom voldoende is, om de brug over te brengen. Te Nijmegen heeft men zulk eeno brug. De rivier is daar 383 el breed; aan de zijde van Lent ligt eeno 186 el lange sehipbrug,, gedragen door 20 schepen; aan de zijde van Nijmegen bevindt zich een 7 el lang hoofd, rustende op 2 schepen; de overvaart, tor wijdte van 190 el, geschiedt in 3 minuten; do lengte der gierbrug is 18, de breedte 12.5 el; de gierketting is 319 el, dus l3/» maal de wijdte van don overvaart, en hooft eeno dikte van 0,025 el, afnemende aan het bonodoneinde tot 0,02 el; met deze brug kunnen 600 mon-schcn te golijker tijd overgobragt worden. De ponten, ofschoon goene eigenlijke bruggen, mogen hier niettemin kortolijk vermeld worden, dewijl zij, even als de gierbruggen, tot de verbinding dor beide oevers oener rivier, door middel van overvaart bohooren; terwijl zij bovendien in ons vaderland veelvuldigor tot den overtogt der groote rivieren, dan de bruggen worden aangewend. Het zijn platte, breodo vaartuigen, zeer verschillend van grootte; aan hot voor-en achtor-einde der pont bevinden zich rollen , waarover oen kabel loopt, die van don oenen oever naar den andoren gespannon is, of ook wordt daartoe wol oen ketting gebruikt; de overvaart geschiedt door het trokken aan den kabel, waarbij do voerlieden, van hot vooreinde beginnende, de lengte dor pont afloopen. Do kabel moet zoo lang zijn, dat hij tot op den bodem des strooms gevierd kan worden, om aan de schoepvaart niet hinderlijk te zijn. Als de stroom altijd van dezelfde zijde komt, zoo als op do-boven rivieren hot geval is, kan men van de kracht des strooms voordeel trekken, om do pont over te doen gieren; het giertouw moot dan niet langs de bolders op oen der boorden loopon, maar geleid worden door rollen , waarvan do oene op het boord, omstreeks hot midden der lengte, de andere aan hot vooreinde op hot midden der breedte is aangobragt. Hot overvaren langs kabels kan zeer gevoegelijk gosehioden op plaatsen waarde breedte der rivier minder dau 200 el bedraagt. Nogthans wordt dit middel ook gebezigd bij grootoro wijdte, zooals bijv. te Dordrecht over de Merwode, waar zij 250 ol bedraagt. De pont aan het Keizorsveer op het Oude Maasje, behoort onder do grootste. Zij hoeft eene lengte van 16,25 èn eene breedte van 4,51 ol; do bodem , die gewoonlijk naar hot midden afloopt, heeft in hot midden eene diepte van 0,78 ol. Daarmede kunnen 250 menschon tegelijk worden overgevoerd. Op sommige punten, waar de snelheid van den stroom standvastig en do overvaart belangrijk genoog is, om do meerdere kosten goed te maken, is de kabel of ketting in hot bed der rivier verankerd, en beschrijft de pont bij het overgieren oen cirkelboog , waarvan het eerste gedeelte stroomafwaarts gerigt is; bij het tweede , dat stroomopwaarts gerigt is en waar dc pont dus moet worden opgetrokken, bereikt men hot doel, door de pont oen zekeren hoek met de rigting van den stroom te doen maken. Vergelijk voor meerdere bijzonderheden aangaande de bruggen in het algemeen, het reeds genoemd werk van don hoofd-ingonienr Storm Buysing. Voorts: Baud, IVaierbouwlcunde; Gauthey, C'on-struclion des Ponts; Wieboking, Wasse-baukunst; Rondelet, Traité de l'art de batir; dc Barros du Mollard, Nouveau syslhne de ponts a t/rande portee; Navier, Jlapport et mémoire sur les ponts suspendus, paris 1823; Seguin , Des ponts en fil de fc.r] Sgan/.in, Cours dc, constructions, 4° ed,; Annates des ponts et chaussc'es; Collection litho-(jruphique de l'école des ponts et chaussées; Charles Dnpin, P'orra cuinmerciale de la Grande-Bretagne; Oouglas, Essai sur les jionts militdires, traduit de VAnglais, par le capitaine du Génie Vaillant, Paris 1824; Guide du pontonnier-, enz. BliUG of VAN liKUGGH (Mahtin Evebaert). Verdienstelijk vertaler van de onderstaande zeevaartkundige werken: Speculum Nauticumelaboratum per Lucam ./. Aurigarium, interprete Martino Kverardo Brugensi, Lugduni Batavorum, 1586. De Zeevaart aft Conste van ter zee te varen, van den Excellente Pilote meester Pietcr de |
Medina en~., in onze Nederlandse/te tule overgezet ende met annotation versiert bij Mr. Merten Everart Brug met noch een andere nieuwe onderwijsing op de principaelste punten der navigation door Michiel Coignet, Amstelridamme bij Cornolis Claesz, op't water, 1598. Cort ondenviis van de conste der zeevaert, beschreven doer den Lisentiaet liodrigo Zamorano oppercosmographe ende Pilote van de coninclyke mnjesteyt nan Spanien enz., overgnset uyt den Spaenschen in ons Nederlantsche spraecke deur Martijn Everart B., Amstelridamme bij Cornolis Claesz, opt water, 1598. Zie Pilaar on Obroen , Tijdschrift toegewijd aan het zeewezen, 1845 en 1847: Litteratuur der stuurmanskunst, door J. C. Pilaar. BRUGGE, hoofdstad der Belgische provincie quot;West-Vlaan-deren, gelegen in do nabijheid der Noordzee , op 51 J0NBr.en 3j0 O. Ij. van Groenw, zoor gunstig voor handel en scheepvaart, daui zij met onderscheidene voorname steden, waaronder Brussel, Gent, Antwerpen, Nieuwpoort, Ostonde, Mechelen en andoren te water gemeenschap hoeft; het getal inwoners bedraagt ruim 42000. Wanneer en door wien Brnggo gesticht is, laat zich niet bepalen. Omstreeks het begin dor XUI116 eeuw was Brugge door haren handel zeer in opkomst, werd spoedig en bleef langen tijd eene der blooijondste dor Vlaamscho steden , eene der grootste handelsteden van Europa en eene dor magtigsto van de Hanzesteden. Margarotha, dochter van graaf Boudewijn van Vlaanderen, liet do stad in de XIII116 eeuw aanmerkelijk vergrooten. In 1430 werd door Philips den Goeden aldaar do ridderorde van het Gulden-vlies ingesteld. Omstreeks van hot einde der XV»16 eeuw dagtookont het verval der stad, waartoe de stoutheid der burgers, die tijdens den opstand van 1489, den stadhonder Maximiliaan eenigen tijd gevangen hielden, den grond legde; de handel van Brugge word toon grootendeels verlegd naar Antwerpen, en ook gedeeltelijk naar Amsterdam. Gedurende deXVIII110 eeuw had zij voel van den oorlog te lijden en ondervond in hoogo mate don nadeoligon invloed der veelvuldige veranderingen van meesters: na den dood van Willem den Illdcquot; in handen der Frnnschon gevallen, ging zij in 1706 aan do bomlgenooten over, kwam in 1708 weder onder Eranseho heerschappij , doch werd in het daarop volgende jaar weder teruggegeven; kreeg in 1712 Engolsehc bezetting; werd bij do vrede van Utrecht, in 1713, aan Oostenrijk afgestaan; in 1745 door do Fransohon vormeesterd, die haar in 1748 wederom voor de Oostenrijkscbo troepen ontruimden. Sinds nam Brugge aan do gebeurtenissen in Vlaanderen een slechts lijdelijk deel, en was eene der laatste steden, die zich bij don afval van België, in 1830 , aan den opstand aansloot. ïegon-woordig is Brugge, ofschoon zij nog altijd onder de voorname steden van België moot gerekend worden, eeno stad die wat don handel aangaat weinig beteekent, en wel nimmer meer den bloei en welvaart van vroeger zal deelachtig worden. Men vindt er onderscheidene fabrieken; de aldaar vervaardigde kant is zeer gezocht. Onder de merkwaardigheden der stad bobooien: zes ruime marktpleinen; het stadhuis gebouwd in den gothisclion stijl, waarvan omstreeks in 1380 de eerste steen gelegd is; de door graaf Boudewijn inde XIquot;1quot; eeuw gestichte Domkerk, die aan St. Douaas is gewijd; do kapel van het H. Bloed; de Onze-Liove-Vrouwe-Kerk, die na den dom do voornaamste en versierd is met do prachtige graftomben van Karei den Stouten on zijne dochter Maria. BRUGMANS (Antonios), geboren te Hantnm in Friesland, don 22Hten October 1732, overleden te Groningen, den 27s'cquot; April 1789. Hij was do zoon van Pybo Brugmans, predikant te Hantnm, wiens vader afkomstig uit don Paltz , door don oorlog van daar verdreven, zich te Harlingen had neergezet. Hij gaf spoedig blijken van zijn gunstigen aanleg voor de beoefening der wetenschap, daar hij reeds op zijn veertiende jaar in staat was de lessen van Koenig, toenmaals hoogloorar.r aan hot Athenaeum te Franeker, in de wijsbegeerte te volgen. Twee jaar later verdedigde hij zijn specimen: de essentiarum idearumque absoluta necessitate, earmnque origine ex intellectu divino, en werd in het volgend jaar bevorderd tot doctor in de wijsbegeerte en moester der vrije kunsten, na dc verdediging zijner dissertatie: de Phaenomenis; van deze laatste bestaat eene Fransche vertaling met aaiiteekeningon van Luzac. Tijdens den vermaarden twist tussehen Maupertius en Koenig, welke laatste hij in 1750 naar's Gravonhage gevolgd was , verscheen van hem eeno verhandeling , gotitqld : Proeven over de |
BRU
|
ware (irondwetlm der beweging en rust. In 1752, tot hooglocraar in de wijsbcgeerlo to l'raneker aangesteld, in du plaats van Camper, aanvaardde hij zijne betrekking met het houden eener redovoo-nng: de sensu commum' mal/ieseos et philosophiae matre. Van daar werd hij in 1766 beroepen als hooglocraar in do wijsbogeerto en wiskunde te Groningen, in do plaats van Engelbard; de toen door hom gehouden intreê-rodo: de pro/erendis physices pomoertis, is te zamon mot do verhandeling; de incognito deiperfectionibus uitgegeven. Do werken die wij van hom bezitten, behalve de reeds genoemde, zijn voornamelijk; Schediasma, qua demonstratur corpora perfecte dura cum principto continuitatis non consistere; Tentamina philosophica de materia magnetica, ejusque actione in ferrum et magnetem; Specimen niechanicae veterumper mcchanicam recentiorem plenius expositae, voorkomende in het Vil'1» doel der commenta-tiones van het koninklijk Gottingsch genootschap van wetenschappen; de Theoria Newtoniana circa refractionem radiorum solarium, ingezonden aan de academie van Lyon; de monumentis variarum mutationuin quas Belgiifoederati solum aliquando passum fuit, welke redevoering, benovens zijno lofredo op Engelbard, en oenigo verhandelingen over don eersten aanlog der dijken en 's lands gesteldheid van dezelve en over maten on gewigten, door hot Groningsch genootschap Pro excolendo jure patrio zijn uitgegeven; voorts treft men verscheidene losse stukken van Brugmans in de Vuderlandsche letteroefeningen van dien tijd aan , bevattende zijno onderzoekingen aangaande hot magnotismus, die hij later met nog andere onuitgegoveno proeven in een werk, dat in 1777 te Ley den verschoon, vereonigd heeft. Van dit werken ook van zijn Tentamina philosophica etc. boven vermeld, is door Hschonbach, hooglocraar to Leipzig, eeno Hoogduitseho vertaling uitgegeven. Zijn vroegtijdige dood verhinderde do uitgave van nog andere waarnemingen die hij daartoe bestemd had. Brugmans bezat een scherp oordeel en eeno uitgebroido kennia van alles wat de wijsbogeerto betrof, gepaard aan oen opregt en godvruchtig karakter. Zijne gemakkelijkheid in den omgang mankte hom tot een vriend voor velen, en stolde hem in do gelegenheid zijne konnis tot nut van velen aan te wonden. BllUGMANS (Shbald Justinds) , zoon van don vorigen, werd te Franeker, den 24slen Maart 1763 geboren en al vroeg tot de mathematische en wijsgeerige, en verder tot de geneeskundige wetenschappen opgeleid. Keeds op zijn achttiende jaar (1781) word hij tot meester lt;ler vrije kunsten en doctor in do wijsbegeerte gepromoveerd; bij welke gelegenheid bij eene Lithologia Gro ningana, naar het systema van Wallerius uitgaf. In dat zelfde jaar behaalde hij oenen oereprijs bij do academic to Dijon, voor cenc verhandeling over schadelijke en vergiftige planten in de weiden; en in het, volgend jaar oenen anderen, bij die van Bordeaux, voor een vertoog over de kenmerken van het ophouden van den groei der boomen, In het daarop volgende jaar, gaf hij eenc verhandeling uit over eene, te Groningen en elders inJunij waargenomono, zwa-velaehtige luehtvorheveling; hij dong daarop naar den prijs, door de Berlijnscho academie opgehangen, over do Dolik, en verkroeg dien in het jaar 1785. Intusschen had hij zijno studie der geneeskunst voortgezet, en word, in dat zelfde jaar doctor in die wetenschap, op eene dlssoratio de Puogenia, meest gebouwd op eigeiiC en nieuwe proefnemingen. Tegen hot eindo van dnt jaar werd hij naar Franeker tot hoogleeraar in de wijsbegeerte beroepen, in de plaats van J. H. van Swindon, die naar Amsterdam vertrokken was. De oenigo openlijke vrucht van dit beroep was dc redevoering; de natura soli Frisici exploranda, welke in het jaar 1787 is uitgegeven. Na slechts oenigo maanden in zijno geboortestad den post bekleed te hebben, dien zijn vader ook vroeger aldaar had waargenomen , werd hij naar Loydon verplaatst. Hier nam hij ook de lossen in do botanie op zich, en aanvaardde in October 1786 dit werk met eeno redevoering; de accuratiori plantanim indiqma-rum notitia maxime comwie»rfrtW/i, welke in het volgende jaar uitkwam. In dit jaar werd hij ook hoogleeraar in de natuurlijke historie. Zijn kabinet van Vergelijkende Ontleedkunde , grootondeels door hem zelvon vervaardigd, is thans hot eigendom der Leydsche aoadomio. In 1791 werd hij lid van do geneeskundige faculteit, on vior jaren later, hoogloeraar in do scheikundc, in plaats van den beroemden F. Voltelon. |
In die betrekking deed Brugmans, toen hij zich bewegen liet om dit vak te blijven behouden, in hot jaar 1800 eene redevoering over Boerhaave's verdiensten omtrent de chemie, Intusschen was zijne bijzondere kunde op het stuk der militaire geneeskunde niet onopgemerkt gebleven, en hij in 1794 door de staten van Holland reeds geraadpleegd over do maatregelen, welke ton aanzien der zieken en gekwetsten in het Engolsch-Hanoversohe leger, dat door Holland terugtrok, te nomen waren. Zijno belangrijke werkzaamheid ton deze was oorzaak, dat hij, na de omwenteling, benoemd werd tot ontwerper van een plan van organisatie voor de dienst dor gezondheid, wolk plan doorhem ingeleverd, in allen dooie word goedgekeurd ; terwijl hij zelf met do uitvoering belast word en zich zoodanig kweet, dat zich de vreemdelingen zelfs niet onthouden konden, hein en zijnen arbeid hoogelijk te roemen; gelijk ook hot leger daaraan eeno conlralo Pharmaeie eu chemisch Laboratorium in den Haag te danken had. Onder koning Lo-dowijk word deze instelling ook zoo doelmatig gevonden, dat zij bleef beslaan en Brugmans word nu staatsraad en directeur-generaal gemaakt. Dozen post bij do inlijving des lands in Frankrijk verliezende, ontving hij van Napoleon, die zijne verdiensten kende en waardeerde, dien van Inspoctcur-gencraal van do dienst der gezondheid. Tevens stoldo do keizer hem aan tot rector van de academie te Loydon; in welke betrokking hij do installatie-redevoering deed in hot bijzijn van don prins aarts-thesaurier, hertog van Plaisance, benovens allo ambtenaren, zoo Fransehon als Nederlanders. Deze redevoering, van welke hot jammer is dnt zij nimmer in het lieht is versehenen, was een meesterstuk van overleg, en moest onpartljdigon, die de omstandigheden waarin dezelve word uitgesproken regt wisten te berekenen, buiten twijfel zeer behagen. Door dezelve en andere werkzaamheden, wist Brugmans, voorde ucadomie aan wolkor hoofd hij stond, voordeden te verkrijgen en te behouden, aan welke nergens elders destijds te denken viel. Zij behield al hare oude bezittingen en eigendommon; hare schulden werden door hot gouvernomont betaald, en zij kreeg eeno jaarlijkscho dotntie van 100,000 franken. Inwendig bestuurde hij de academie met eene stevige hand; deed aan en voordo anderen, die gosupprimeord waren , wat hij kon; en bleef, onder de onaangenaarahodon, welke sommiger onverstand, eigenbelang of beleodigde eigenliefde hem kostten, zoowel als onder den verbazonden omslag zijner veelvuldige werkzaamheden en betrekkingen, standvastig endoor-gaans opgeruimd. Voor eeno poos miskend, werd hij spoedig na de gezegende verandering van zaken, in hot jaar 1813, wederom aan hot hoofd geplaatst van de militaire gezondheidsdienst, moest die in do zuidelijke gewesten organiseren, en ontving den rang terug \an inspecteur-generaal, waarbij eon weinig later ook hot opzigt gevoegd werd over diezelfde dienst voor de marine en colonion. Dus tot oirbaar dos lands in zijne eer hersteld, en de gunst en het vertrouwen des konings en der magthebberen genietende, was hij al spoedig in het geval, van hetzelve allozins te' regtvaardigen. Gelijk hij voorheen, in 1795, naderhand in 1799, bij den Kngelsch-Kussisehon inval, en nog later in 1809, bij deii aanval dor Engelschen op Zeeland, zijn vaderland uitstekende diensten had bewezen, zoo redde hij, na den slag van Waterloo in 1815 door zijne verbazende werkzaamheid, doordringend gezag, blakondon ijver eu buitengomeone kunde, Brussel en wol-ligt hot gohoelo land, van bet dringendst gevaar. De stad was midden in don zomer vol van gekwetsten uit allerlei legers; Nedeilanders, Engelschen, Bruisen, Franschen en anderen lagen ten getale van 20,000 overal verspreid, en dreigden pest en dood; maar, door er overal zelf bij te zijn en de doelmatigste maatregelen niet alleen voor te schrijven, maar mot klemmend gezag te doen uitvoeren, wist hij met Gods hulp, allen gelijkelijk van al hot noodigo binnen zeer korten tijd te voorzien en spoedig en krachtdadiggenezingte doen geworden; gelijk hethem danookge-durende degeheole 20 jaren zijns bostuurs gelukt is , de hospitalen vrij te houden van besmettelijke ziekten en de zoogenaamde hospitaal-koortsen. Over dit stuk had hij zijno gedachten ook bijzonder laten gaan; hetwelk hom dan ook in 1812 den prijs over don hospitaal-brand, door de Haarlemseho niiiatschappij uilgeschreven, deed winnen. Aan hot hoofd der commissie tot de I'harma-copaea Batava, in het jaar 1804, en later aan die tot de Phar-macopaea Belgica, deed hij de allernitstekendste diensten. Van het eerste werk gaf hij zelf verslag in do Jaarboeken der |
|
•206 BJ wctcnscfiappen en kunsten in hel koningrijk Holland, door J. Moorman bezorgd (II. 50 en volgg.). Naderhand stond hij mede aan liet hoofd der commissie tot verbetering vnn de veo-artsenij-kunde en dood ook in die betrekking, aiin liet leger grooto diensten. In 1815 door den koning naar Parijs gezonden, om hot kabinet van natuurlijke historie van den stadliondor, dat do Fransohon in 1795 weggevoerd hadden , weder te halen, kweet hij zich zoo nadrukkelijk, voomgtig en wijs van dien moeijolijken lust, dat hetzelve niet verminderd, maar veeleer verbeterd en opgeluisterd terugkwam, en nu, door hem zclven gerangschikt, een der voornaamste sieraden van Leyden is. In den arbeid hieraan besteed, en terwijl hij in hot mooijelijk vak der mineralen nog bezig was, overviel hom plotseling, in don nacht tussebcn den 21 ou 22sl«quot; Juni) 1819 , in den ouderdom van ruim 56 jaren, de dood, na eeno zooi' korte ziekte. liRÜIIL (Fuiedüich Aloysius, Giiaaf vos), te Dresden don ;(lsien Julij 1739 geboren, werd door zijne moeder, eone zoor vor-standigo on achtingswaardige vrouw, met evenveel gestronghoid uls zorg en liefde opgevoed en studeerde te Leipzig on te Leyden. Hij was een bewondoreiiswaardig nionseh, die in velerlei zaken uitmuntte; sehoon van ligehaamsbouw en gelaat en van grooto spierkracht, overtrof hij iedereen in zwemmen, springen, seher-mon, worsteion; hij sprak do moeste Europosche talen, speelde vorsohoidono instrumenten, toekende on schilderde voortreffelijk, was eon grondig matbomaticus en geschutgieter (liij heeft een geheel jaar onder vreemden naam in de gieterij to Augsburg gewerkt) en nam iedereen in door de wellevendheid zijner manieren oti omgang. Hij loofde in stille afzondering op z\jn landgoed F forten. Een zijnor voornaamste genoegens leverde het schouwtooncel op; hij had een toonool op zijn slot, waarvoor hij zelf de docora-tiën geschilderd had en waar bij met zijne vrienden stukken, door hem geschreven, voorstelde. Deze en eenige anderen verschonen onder don titel; Theatralische Bdusiigungen, 5 declon, Dresden 1785—go, in hot licht; oenigon daarvan, als die Bratulschalzuntj bleven oonigen tijd lang op het toonool; z'J zijn vol, van echt comische zetten. Von Briihl overleed te Berlijn don SO'ien Januari) 1793. BRUILOFT (de l'AttusoiiE), ook Barthelomousnacht {Massacre lie la Saint UartheUmy) genaamd, is eeno der vreeselijksto en afschuwelijkste gebcurtenissen, gevolg van godsdienstige tweespalt en geloofshaat, waarvan do nieuwe geschiedenis to gewagen heeft. Men noemt alzoo den nlgeineenen moord dor Protestanten of Hugenoten in Frankrijk , in den nacht van don 23»'«quot; op den 24sgt;en Augustus 1572, bij gelegenheid van bot huwelijk van Hendrik van liourbon, koning van Navatra, met Margarotha van Valois, zuster van Karei den IX11quot;quot;, koning van Frankrijk. Moor varwijderde aanleidingen tot dit vroesolijk treurspel waren do godsdienstige twisten in Frankrijk, do vijandelijke stelling, welke Hugenoten en Catbolioken tegenover elkander hadden. Onmiddellijk werd hot denkbeeld, om zich door oenen algemeenen moord van de parti) dor Hugenoten , aan wier hoofd een Coligny en anderen stonden, tc ontslaan, door do hofpartij aangekweekt. Catharina de Medicis, die na don dood van Frans den IIlll!n als voogdesse van haren minderjarigen zoon Karei don IX110quot; optrad, had diens jeugdig gemoed dweepzuchtig genoog gevormd, om later zijne deelneming aan do afschuwelijkste ontworpen te vorzokoron. Hoofddrijvers onder do koningin moeder waren vorder de beido broeders des konings, de hertog van Anjou en de quot;raaf van Angoulême ; verder de hertog van Nevors , de inaar-schalkde Tavnnnos, de hertog van Guise en anderen, bekend als hoofden en voorstanders der Cutholioko partij. Do grijze Coligny was in don bewusten nacht oen der eerste . slagtoffers. Nevens hem werden Toligny, Borni, Clermont, Lavar'dio, do la Force en vele der aanzionlijksto on bekwaamste mannen jammerlijk vermoord, terwijl hot goheolo getal dor omgo-bragton bij deze gelegenheid in Parijs en dc voorstedon wel 10,000 mag bedragen hebben. Ook tot andere steden en provinciën strekte zich, op koninklijk bevel, deze moord uit. In Orleans, Moaux, Angers, Trojes, Bourg, Rouen, Bordeaux, Toulouse, Valence, Lyon en andere steden en dorpen werden de straten met burgerbloed gedrenkt. Hot getal dor omgehragten in geheel Frankrijk beliep, volgens Sully, ongeveer 70,000. |
Dit moorden ging gepaard met do grootste onmenschelijkheid, welke zich bij don koning zoowol, als bij zijne dienaars en minste onderdanen openbaarde. Van een Karei don IX11™ toch wordt mot veol grond van waarheid verhaald, dat hij zelf uit oen venstor van hetLouvro op do vlugtendo Hugenoten,zijne eigene onderdanen , geschoten heeft. Een Tavannes moedigde de moordenaars aan mot hot geroep van, „Laat ader! het is in Augustus even heilzaam als in Mei! quot; Een goudsmid Crucó, toonde zijne van bloed druipende armen , en bcroemdo zich daarmede moor dan 400 ketters gedood te hebben. Do paus, hot zich aldus noemend hoofd der christenheid, schreef, op het hooren van dien algemeenen en gruwzamen moord, oen jubelfeest uit, verordende plegtige omgangen in de Lodewijks kerk , en liet daarop godenkpenningon slaan! Bijzonderheden over dezen moord vindt men bij de algemoene en Fransche geschiedschrijvers, vooral ook in het: Discours du roi Henry III, a un personage d'honneur et de qua li té, dtant pres de sa majesté u Craeovie, des causes et motifs de la Saint Barthelémy (in do Mémoires de Villerois); Casp. Collini Castellonii, magni quondam Franciae Amiralli vita, 1575; le Stratag'eme, ou la ruse de Charles IX, roi de France , contre les Huguenots, rebelles a JJiea et a lui, écrit par le seigneur Camilli Capi-Lupi, 1574; G. Brizard, du massacre tie la St. Barthelémi, avec les preuves et développements, Paris 1798. BRUINKOLEN {Ligniet), eeno fossile brandstof van latere vorming dan do steenkolen , waarvan zij zich onderscheiden, niet alleen daardoor dat zij in doluvium voorkomen , maar ook doordien zij altijd in hunnen vorm en in duidelijke afdruksolen van bladeren, takken en vruchten aantoonen dat zij van plantaardigon oorsprong zijn. Bij geeno soort is de plantaardige structuur in hare goheelo volkomenheid zoo bewaard gebleven, als bij hot bitu-tnineuse hout. Het bevindt zich in den eersten graad van vervorming; uit deze zelfstandigheid is de geschiedenis der overige soorten het zekerste af te leiden. Behalve dit hout, behooreu ook tot de bruinkolen do eigenlijk zoo genoemden, die aardachtig van breuk en donkerbruin van kleur zijn, de moorkolon, uit moeras-planten ontstaan, de papier- en aardkolen. De waarde der bruinkolen hangt af van hot gehalte aan brandbare stof, hetwelk dikwijls 900/o, doch ook wol slechts 4ü0/u bedraagt; de aardachtige bestand-doelen blijven in de asch aanwezig. Naarmate in de bruinkolen meer of min bitumen aanwezig is, branden zij met of zonder vlam, doch verspreiden ook naar die mate bij hot verbranden moor of minder onaangenamon reuk. Dagelijks wordt het gebruik vuu bruinkolen uitgestrekter en algemeonor; in velerlei fabrieken en trafieken worden ze thans aangewend, waartoe vooral de lage prijzen en de gomakkelijkbeid om ze te bekomen, veel bijdraagt. I'lastische thon of pottobakkers klei gaat veelal in lagen met bruinkolen gepaard. Deze thon behoort tot die minoraal-zolfstan-dighodon, welke voor de menschelijke maatschappij bijzonder nuttig zijn. Het dient tor bereiding van gewone pottobakkers waren, smeltkroezen en glaskroozon , ook tot fijnere waren, tot steengoed, faience en tabakspijpen. Vergelijk over bruinkolen: K. C. van Leonhard, Geologie of natuurlijke gesdtiedenis der aarde, vertaald door Dr. E. M. lleima. (Amsterdam 1850) Doel III, pag. 480 en volgg. BRUINSTEEN. (Zie Mangaan.) BRUINVISCH. De bruinviseh (Üelphinus phocaena, Lin.) behoort tot de Dolfijnen in do familie der Walvischachtigo zoogdieren, van welke familie hij de kleinste is. Hij wordt slechts 5 voet lang, hooft een stompon kop zonder verlengden snuit, boven en beneden in de kaken 21—25 zaamgedrukte, scherpe tanden. Op den rug is hij zwart, en wit aan den buik; do huid is zeer glad. Ilij is van drie vinnen voorzien, waarvan die op den rug halve-maansgowijs naar achteren omgebogen is. Do bruinviseh is de gemeonste dolfijn aan onze kusten en in do Oostzee; hij komt in do IJszee bij Groenland, evenzeer in de Middellandsche on in den Oceaan tot aan den boeten aardgordel voor. In hot ]?ransch noemt men hem Marsouin (Meerschwein) en Souffleur; in het Duitsch, Meerschwein; in het Deensch Mar-swin, even zoo in hot Zweedsch. Ook hoot hij bij de Nooren Tummelor en Brunskop; de IJslandcrs gevon er den naam van Suinhual en do Engelsehen dien van Sea-pork of Porposso aan. Onze matrozen heoten een troep bruinvisschen moestal den Boer met zijne varkens. |
BRU
2(17
|
Mon /.iet do bruinvisschon veel in het Kanaal, wnar zij, voor-namoiyk vóór een storm, springen «Is do robben. Zij volgen oen schip dikwijls ver in zee, terwijl zij hot lijf maanvormig iiaiir onder buigen en mot don staart slaan, hetgeen er dan uitziet of zij buitelden. Men viselit zo aan do kust van IJsland voel om het spek, waarvan men traan kookt. Do kop gezouten, maakt eeno goodo en lekkere spijze uit, naar men getuigt. Do Prausohen op Terre-neuve plagten er worsten van to maken. Vergelijk omtrent do bruinvisschon; Lacepède, Hist. nat. dén Cetacés, Paris an XII (1804) 4° avec fig.; Cuvier, Rapport fait a la classe des Sciences math, et p/ii/s., sur divers ce'tacés, Ann. dn Museum 1812 XIV, p. 1 — 16; Albors, Jcones ad illustr. Anat. comp., 1822 fase. II tab. V—VII; Eiehwald, Ohserv. circa J'ubricam Delph. IViocaenae in Mem d. VAcad. Imp. de St. Petersb. 1824 IX. Voorts \V. Jardine, The naturalist's library, vol. VI, on the Whales, Edinb. 1837. BKUINWIEREN {Fucoideae). Do bruinwiercn , eene onderaf-deeling der Wieren {Al'jae), zijn zeegewassen , wier moest vastzittend loof olijfgroen of bruin, zelden roodachtig gekleurd is en uit eeno stevige kraakbeen- of leerachtige massa bestaat, terwijl het in vorm niet zelden met do stengel- en bladdragende hoogere planten overeenkomt. Hunne sporen zijn zeer aanzienlijk van grootte, zwart van kleur, en worden in zaaddoosvormige, alleenstaande of op elkander gehoopte , kieinhuisjes gevormd. Do Uruimvieren zijn in grooten getale langs allo kusten, doch, in vergelijking van de Purporwioion, meer langs die der koudo gewesten verspreid. Zij bewonen vooral steenachtige oevers en ondiepten, en zijn door middel eener wortolachtigo uitbreiding van 't onderste gedeelte des loofs vastgehoclit. Dikwerf bereiken zij eene zeer aanmerkelijke lengte; zoo hoeft meno. a. aande kusten van Zuid-Amcrika, in do nabijheid van Kaap Hoorn, een Blaaswier {Macrocystis py rif er a Ag.) van 500 — 1000 voet gevonden. Als voedsel en schuilplaats voor vele zeedieren, als ook wegens 't velerhande gebruik dat do menseh daarvan maakt, zijn de Bruinwieren opmerkenswaardig; velen zijn eetbaar, daarhuuno dikwandige cellen uit plantengelei bestaan. Wegens hun gehalte aan koolzure soda werden zij, roods sedert onbougclijko tijden , quot; tot hot bereiden van deze stof gebezigd, hoewel zulks tegenwoordig, nu men vele andere wijzen van soda-bereiding hoeft loeren kennen, minder geschiedt dan vroeger. Daarentegen wordt uit hunne asch de kolpstof {lodium) gewonnen. O. BIÏU1TS.VI A(Rkonki!Us), Friesch geneesheer van Snoek, loefde in het begin dor XVII11quot; eeuw te Moohelon als Physicus. Hij hoeft geschreven: Votum latricum contra Empiricos, te Mechelen in 1617, 4° uitgegeven. BRUIX (Eustache), Fransch admiraal, geboren te St, Domingo don 17''™ Julij 1759, overleden to Parijs den 18*1™ Maart 1805. Do Franseho marine heeft onder het keizerrijk tallooze bewijzen van moed gegeven, en zoo zo al niet ton volle beantwoordden aan de vehvachtingen die men van haar had, men wijto het alleen aan het ongeluk dat oenisio vlootvoogden trof. De admiraal Bruix was eon dor merkwaardigste zeelieden uit dit tijdvak. Als vrijwilliger dood hij eeno reis meteen koopvaarder, twee jaren daarna word hij aangesteld tot Garde Marin, en dood zijn eersten togt in 's lands dienst op het fregat Do Fox, en den tweedon op Da Concorde. Hij diende bij de vorsehillendo eskaders dio ter hulpo van de Vereenigdo Staten werden gezonden , en ontving toen zijne benoeming tot Enseigno de vaissoau. Als kommandant van do Pivort werd hij don heer do Puysegur toegevoegd, voor de zamenstelling der kaarten van de kusten en kanalen van St. Domingo. In 1791 diende hij als Lieutenant de Vaissean in het Kanaal, op de brik Le Fanfaren, en in 1792 op hot fregat La Semillante inde West-Indiën. Het volgende jaar was hij aan boord van I'lndomptablo, toon bij als van adel zijnde, terug werd gezonden; onder het bestuur van den admiraal Fruguet, word hem het bevel over l'Eole opgedragen, tot dat hij in de betrekking van Major general op het eskader van den admiraal Villaret-Joyuse geplaatst word. Hij nam aandeel in den togt togen Ierland , word benoemd tot Oontre-amiral (schout bij nacht) en daarna tot minister van Marino. Eene gewaagde onderneming die echter met geluk bekroond werd , was zijn togt naar Genua, alwaar Massena opgesloten was en aan levensmiddelen gebrek had. De haven van Brest word door do Engolsehen geblokkeerd, toen hij, gebruik makende van een gunstig oogenblik, dat de vijandelijke vloot door eone hevigo windvlaag uit elkander was ge-jaagd, do haven verliet, het hulpbohoovendo Genua van levensmiddelen voorzag, op zijn torugtogt zich mot de Spaansohc schepen vereonigde, on met hen de havon van Brest weder bereikte. Na deze onderneming logde Bruix hot ministerie van Marine neder, en nam het bevel op zich der vloot, (lie onder het eiland Aix verzameld was, van waar ze naar Spanje zoude onder zeil gaan; maar do vijand versterkte zijn kruis-eskader, de admiraal Bruix werd ziek, en do vrede van Amiëns verhinderde het verdere nitloopon der vloot. Na bet weder horvatten dor krijgs-vorrigtingen besloot Napoleon nogmaals tot eone landing in Engeland; hij vertrouwde aan Bruix het opperbevel over do flotiilo die hot leger zoudo overvoeren, maar andermaal word hij door ziekte vorpllgt de vloot te verlaten, en begaf zich naar Parijs, waar hij op naauwolijks vijf en veertig jarigen ouderdom stierf. Zijn lijk was in oen der kwartieren van het oosterkerkhof bijgezet, toen de minister van marine Rosamel hem in 1838 een godonk-tecken deed oprigten, waarop de diensten door hem aan zijn vaderland bewezen uitgehouwen zijn. Dr. Hoefor, Nouvelle Bio-graphie universellc. |
BRULIjIOI (Fuanz), in 1780 to Dussoldorf geboren, was van 1822 tot aan zijn dood (in 1836) conservator der verzameling gravuren van den koning van Beyeron. Hij was de zoon van den historie-schilder Joseph Brulliot, die, te Manheim in 1739 geboren, in 1827 to Munehon gestorven, onder do achtingswaardigste kunstenaars zijns tijds behoorde. Hij was inspecteur der Dussel-dorfscho galerij, welke in 1805 naar Munchen verplaatst werd en professor aan de academie te Dussoldorf. Eenigo zijner schilde-ryen bevinden zieh aldaar, doch do besto zijn door eon brand in 1794 vernield. Franz Brulliot leerde do graveerkunst en etste verscheidene historiëlen en portretten, doch wijdde zieh , toen hij in 1808 als medehelper van den directeur Schmidt bij do gravn-ren-verzameling geplaatst werd, geheel aan do kennis van dat vak on had gelegenheid om er zich door reizen in Duitschland , Frankrijk, Holland en Italië, meer en meer in te volmaken. Zijn voornaamste werk is zijne in 1827 uitgegeven , in 1832—34 verbeterde en vermeerderde uitgaaf van een Oictionnaire des monoyramnies, marques fyurées, lettres initiates, mms abregés etc. avec lesque/'s les peintres, dessinateurs, graveurs el sculpteurs ontdêsignc leur mms, 3 d. kl. fol., dat tot heden hot besto bekende werk van dien aard is. Hij is ook de vervaardiger der Catalogue raisonm! des cstampes du cabinet de feu Mr. le baron d'Aretin, 2 d. Munich 1827- 30 BRUN ('le). (Zie Lebrun.) BRUN (Fiikdbkike Soimiie Ciiiiistine), dochter van don beroemden Balthnsar Miintor, predikant bij do Petri-kerk te Kopenhagen, word don a^njnnij 1765 te Griifentonna geboren, ontving eene voortreffelijke opvoeding, en huwde iu I783inet dengebeim-couforonz-rnad Brun te Kopenhagen. Zij vormde zich door den omgang met beroemde mannen, was do vriendin van Matthisson en Boustetton on dood groote reizen. Zij bereikte een hoogon ouderdom en stierf den 25^« Maart 1835 in Kopenhagen. Van-haar verschonen in druk; Gedichte, Zurich 1795 4 A. 1804; 2 r Theil, Darmstadt 1812, 3 r. Th. Bonn, 1830; Pi-osaische schriften, Zurich 1800—1801 4 Bd.; Tagebuch einer lieise durch die Sc/iweiz. Copenhagen 1800; Episoden aus /{eisen, Zurich, Heidelberg, 1'csth 1807 — 1818 4 ïhle.; Briefe aus Hom., Dresden 1816 2 A. 1820; Wahrhcit aus Morgentriiumen, Aaran 1824. Diep gevoel, eeno edele en beschaafde taal, buitongowone kennis, heldere blik , rijke levenservaring geven Frcderiko Brun een hoogon rang onder de Duitscho schrijvers. Jammer dat zij zich Matthisson lot model gekozen heeft. Hare godichten zijn zootvlooijend, kieseh en gemaakt , niet gespierd on krachtig. BRUN (Franz) is ecu Duitsch graveur, wiens levensgeschiedenis onbekend is en van wien men alleen weet dat hij van 1559—03 werkzaam was. Bartsch beschrijft lil platen van hem IX, 443. Brulliot meent echter dat er veel meer bestaan van dozen meester, die zich F. B. toekende, dat hij degene is die de kleine passion van A. Durer gecopieerd heeft en dat eeno vergolijking van doze met de bij Bartsch beschrevene platen, duidelijk aantoont dat zij van denzelfden meester zijn. BRUNCK (Rich. Fiïans Puil.), een dor scherpzinnigste critici der vorige eeuw, werd te Strantsburg den 30stoquot; December 1729 geboron en te Parijs opgevoed. Hij maakte als krijgs-commissaris |
BRU
208
|
tie voliUogtcn vnn tien zevenjarigen oorlog mede; eenhoogleeraBr te Giosscn, bij wien liij in kwartier ing, wist de sluimerende zucht voor klassieke studiën bij hem weder op te wekken. Nadat hij te Straatsburg tcniggekeerd was, wijdde hij allen vrijen tijd aan het Grieksch en bezocht de collegicn der Hellenisten. Langzainer-hand wortelde bij hem do meening, dat alle onnaauwkeurighedcn in tie Giicksche dichters slechts fouten dor copiïsten waren en hierop steunende veranderde hij willekeurig wat hem hinderde, 't geen met cene zuivere critick onbestaanbaar is. Desniettemin heeft aan weinig geleerden de vooruitgang der Grieksche litteratuur zoo veel te danken als aan hem. Hij gaf uit: Analecta veterum poölarum Graec., 3 deolen, Straatsb. 1772—76 ; Anacreon, in verschillende uitgaven, Str. 1778 en 1786; ApoUomus Rhodms, Str. 1780; Aristophanes,» deelen, Str. 1781—83; Poetae gnomici, Str. 1784; Virgilius, Str. 17S5; en Sophocles 2 deelen in 4quot;, 4 d. in 8», Str. 1786 en 1789. Voor dit laatste werk ontving hij van den koning een jaargeld van 2000 frs. De Franselie omwenteling rukte hem uit deze studiën; Brunek werd een der eerste leden der volksbijeenkomsten, gedurende het Schrikbewind gevangen gezet en eerst na Robespierre's dood ontslagen. Daardoor waren zijne inkomsten zoo ingekrompen, dat hij zich in 1801 verpligt zag zijne schoone boekerij te verkoopen. Sedert kwamen hem de tranen inde oogen, als hij over een Grieksch schrijver sprak; ook wijdde hij zich voortaan aan de Latijnsche dichters. Doch do smart over zijn verlies ondermijnde zijne gezondheid. Hij gaf nog in 1797 Terentius uit en bearbeidde cene uitgaaf van Plautus, toen hij den 12doquot; Junij 1803 overleed. Zijne nagelaten geschriften berusten op tie keizerlijke bibliotheek. BRUNE (Guillaume Marie Anne), maarschalk van het keizerrijk, werd geboren te Brives-la-Gaillartle (dpt. de la Corrfeze) op den IS11™ Maart 1763. Zijn vader, een regtsgeleerde, bestemde hem voor hetzelfde beroep, en zond hem naar Parijs om zijne studiën te voltooijen. Hij omhelsde met warmte de zaak der omwen-Icling, en deed zich al spoedig kennen door eenige vlugschriften die op de tijdsomstandigheden betrekking hadden. In 1790 en 1791 was hij medewerker aan het Journal de la cour et de la ville, en rigtte met zijn vriend Danton eene vereeniging op. Na do verovering van België in 1791, werd hij in betrekking van burger-commissaris derwaarts gezonden ; na zijne terugkomst te Parijs trad hij in dienst, waar hij zich bij verschillende gelegenheden zoodanig onderscheidde, dat men hem al spoedig den rang van brigade-generaal verleende. In deze betrekking werd hij binnen 's lands gebruikt, en ging daarna over bij bet leger in Italië, over hetwelk Bonaparte het opperbevel voerde; zijne brigade behoorde tot de divisie van Masséna; ook hier muntte hij bij versehillcnde gelegenheden uit, onder anderen bij Arcole en Rivoli, waar hij tot divisie-generaal benoemd werd, en het bevel over de voorhoede bekwam. Na den vrede van Campo-formio benoemde men hem tot gezant bij de Napelsche republiek, hetgeen hij echter niet aannam, waarop het Directoire hem naar Zwitserland zond, waar hij zeer tot genoegen van het bestuur werkzaam was. In 1799 werd hij teruggeroepen, om het opperbevel te aanvaarden van het leger dat naar Holland gezonden werd. In 1800 was hij bevelhebber der troepen die in de Vendee gebezigd werden , en had hij een belangrijk aandeel in de bevrediging van dat land; aan hot hoofd van het leger in Italië geplaatst, toonde hij mede de grootste bekwaamheden. Van 1803 tot 1805 was hij gezant te Constantinopel. Inmiddels was hij , bij de vestiging van het keizerrijk, door Napoleon benoemd tot maarsohalk en tot grootkruis van het Legioen van eer. In 1807 werd Bruno gouverneur-generaal der Hanzesteden en hem gelast Pommcren te vermeesteren. Hij nam Straalsund, waarmode deze togt eindigde. Hierop werd bij teruggeroepen; de juiste oorzaak dezer ongenade is niet bekend. Van nu aan bleef hij buiten betrekking tot op den val van Napoleon; den lstcl1 April 1814 zond hij aan den senaat, ten gevolge van den intogt der verbondene legers in Parijs, zijne toetreding tot do nieuwe orde van «aken, maar daar zijne diensten der Bourbons niet aangenaam schenen, schaarde hij zich aan de zijde der onver-genoegden, en bij do terugkomst van Napoleon verklaarde hij zich voor zijnen ouden meester; deze gaf hem het bevel over hot leaer van do Var. Het is waarschijnlijk dat hij in deze betrekking zich den haat der Groenbende (Verdots^), en der dweepzieke menigte in het Zuiden op den hals haalde. Na den slag bij Waterloo bood hij aan Lodewijk den SVHIdel1 nogmaals zijno onderwerping aan. Hij besloot om zich to Toulon in te schepen, ten einde de bovengenoemdo bende, die reeds een aantal officieren en soldaten van het oude leger orogebragt hadden, te ontgaan, maar het werd hom niet toegestaan, zoodat hij zijn weg over land moest nemen. Ter naauwernood ontkwam hij te Aix don toeleg dien men tegen zijn leven gesmeed had; hij kon echter don dood niet ontgaan: op den 2llcl1 Augustus 1815 word hij to Avignon, door het gemeen, aan wier hoofd do beruchte Tristaillon stond, en die hem ook don doodelijken slag toobragt, laaghartig vermoord. Dezo verschrikkelijke misdaad hooft men door allerlei drogredenen zooken te rogtvaardigen, de moord is ongestraft gebleven, de moordenaars hebben zich aan allo geregtolijke vervolgingen weten te onttrekken, niettegenstaande do hemooijingon des konings ten verzoeke dor weduwe in deze gedaan. Een enkele der sehnldigen, zekere Guindon, werd door de regtbank van Riom bij verstek ter dood veroordeeld; dit was op den 25steu Februarij 1821, zes jaren na het gebeurde. Dr. Hoefer, Nouvelle Bioyraphie üniverselle. En-gelbrceht, lleeks van levensschetsen der vermaardste veldheeren en legerhoofden enz. |
BRUNELLESCHI (Filiito), te Florence in 1375 geboren en in 1444 gestorven, is do grondvester der moderne Italiaansche houwkunst. Hij leerde eerst hot goudsmeden, doch wijdde zich spoedig geheel aan de bouwkunst; reisde met Donatollo naar Rome, om er naar do antieke monumenten te studeren en vormde oen nieuw systema, waarin hij als tegenstander dor zoogenaamde Gothische bouwkunst optrad. Na don dood van Arnolfo di Lapo, bouwde hij den kolossalen koepol dor St. Maria del Fiore te Florence. Men had lang geaarzeld om dien te houwen, daar men aan do mogelijkheid der uitvoering twijfelde, en riep in 1420 de beroemdste bouwmeesters uit Europa te Florence bijeen, om dit vraagstuk op te lossen. Brunollesehi beweerde de mogelijkheid, doch weigerde zijn plan mede te doelen; na cene lange worsteling behaalde hij de overwinning en bezigde, om zijne tegenstanders de mogelijkheid van iets dat hun onbekend was te bewijzen , de bekende geschiedenis van het ei van Columbus. Uit wantrouwen voegde men hem Lorenzo Ghiberti toe, met wien hij tot 1426 den bouw naar zijn ontwerp bestuurde; daar men echter ook Ghiberti de eer der uitvinding toekende, hield Bruiiellosehi zich ziek en toen de eerste daarop zijne onkunde verried, vertrouwde men eindelijk den bouw geheel aan den laatsten, die der wereld hiermede eon dor beroemdste bouwkundige werken naliet. Zijn dood belette hom het werk te voltooijen; ook was do lantaarn dos koepels eerst in 1461 gereed. Nu zijn roem gevestigd was, verlangde men zijne hulp in alles. Te Milaan ontwierp hij hot plan voor het bouwen dor vesting, vervolgens die voor de beide citadellen van Pisa, voor de bevestiging van Ponte-Mare en van het fort aan do haven te Pesaro. Te Florence bouwde hij de basilikeu S. Lorenzo en S. Spirito, waarvan de eerste reeds begonnen was, doch do laatste geheel naar zijn ontwerp opgetrokken word; het paleis Pitti en moer andere werken. Van zijne bekwaamheid als beeldhouwer getuigen: het houten crusifix in de St. Maria Novella eu het in het museum te Florence berustend reliëf, dat hij voor den wedstrijd vervaardigde, die in 1401 voor de bronzen deuren van de Battisterium S. Giovanni gehouden werd. De beroemde man is in St. Maria del Fiore begraven; op het voor hem opgerigt gedenkteeken prijkt zijno buste met een opschrift. Onder zijne vele leerlingen behoort o. a. Michelozzi. BRUNFELS (Otto), een der eerste Duitschers, welke de beoefening der kruidkunde, nadat zij gedurende eeuwen bijna geheel had stil gestaan, weder trachtten te doen herleven. Hij werd togen 't einde der XV® eeuw te Mainz geboren, alwaar zijn vader kuiper was, en wijdde zioh eerst als karthuizer monnik aan den geesteliikon stand; later word hij onderwijzer te Straatsburg, en eindelijk geneesheer te Bern, alwaar hij in 1534 stierf. Ten einde aan do toenmaals hoerschendo verwarring in denamen der planten oen einde, en zijne tijdgenooten mot do inlandsche gewassen bekend te maken, schreof hij een werk (Historia plantanm Argen-torati, 1530—1536, ook bekend als bet „Contrafayt KrSuierbuch quot;), waarin hij do beachrijvingon en opmerkingen der andere schrijvers nevens elkander plaatste, doch dikwerf ook zelf zoodanige p anten lieschreef, als aan dozen onbekend gebleven waren. Van de meeste behandelde gewassen gafhy zeer goede houtsnêe-fignren, hoewel |
209
|
dozo in naauwkeurighoid zeer achterstaan bij hetgeen latere tijden opgeleverd hebben. BRÜNINGS (Christiaan), beroemd waterbouwkundige, geboren te Neckerau in de Palts, den 8,lcu November 1736, overleden te 's Gravenhage, den 16ac,gt;Mei 1805. Hij bezocht op den jeugdigen leeftijd van dertien jaar hot gijmnasium te Hennersdorf, in Boheme; vertrok van daar, twee jaren later, naar de Hooge-school te Heidelberg; oefende zich gedurende een driejarig verblijf aldaar in de wis- en natuurkunde; keerde toen naar Amsterdam terug, alwaar zijn vader predikant bij de hoogduitsche gemeente was geweest; was eenigen tijd werkzaam op een kantoor; begaf zich vervolgens naar Haarlem om in eene azijnma-kerij, waarin hij aandeelhouder was, werkzaam te zijn; leerde daar den Heer J. Noppen, toeziener van het Hoogheemraadschap van Rhijnland te Sparendam, kennen; door dien omgang werd zijn lust tot de beoefening der wetenschappen meer en meer opgewekt, ontwikkelden zich zijne gunstige aanleg en verschafte hij zich do kundigheden, waardoor zijn naam later zoo algemeen beroemd is geworden. Naden dood van Noppen, in 1764, werd hij in diens plaats aangesteld, en in 1765 benoemd tot toeziener op den Spa-rendamschen dijk en over do sluizen bij den huize Zwanenburg, tussehen Haarlem en Amsterdam, alwaar hij tot aan zijn dood heeft gewoond. In 1769 werd Brunings benoemd tot Inspecteur-Generaal van 's Lands rivieren. Hij bewees in die betrekking belangrijke diensten, door de verbeteringen aan de hoven-rivieren aangebragt, waarbij voornamelijk het graven van het Bijlandsche kanaal, do nieuwe mond van het Pannerdensche kanaal en do doorsnijding van de Pley mogen genoemd worden. Aan het droogmaken der plassen onder Bleiswijk en Hillogorsberg nam hij oen werkzaam deel. Bij hot opmaken der plannen tot verbetering van het Y voor en in de nabijheid van Amsterdam, waaraan hij gezamenlijk met Engelman en Balstra werkzaam was, ondervond hij velo onaangenaamheden, doordien zijne plannen voor die van Pybo Steenstra, lector in de wiskunde te Amsterdam, verworpen werden; welke laatste na de uitvoering bleken onvoldoende te zijn. De plaatselijke onderzoekingen tot het aanleggen der zoo schoone haven te Willems-Oord, geschiedden door Brunings, zoodat hij als de aanlegger van dat werk beschouwd moet worden. In 1791 maakte hij zich hoogst verdienstelijk door het voorstellen en aanleggen der stee-non hoofden op hot strand bij ter Heide; en in 1796 werden ook die aan de Hondsbosschen door hom tot stand gebragt. Zijne bomooijingen, betreffende de aan te brengen verbeteringen aan de beneden-rivieren, ofschoon uithoofde van bijzondere belangen niet al zijne voorstellen uitgevoerd worden, hebben do blijvende bewijzen geleverd voor zijn diep inzigt in do bestaande behoeften en zijne uitgebreide kennis. Zijne onderzoekingen omtrent de stroomsnelheden leidden hem tot hot zamenstellen van een daartoe-geschikt werktuig, Tachometer genaamd; hij schreef over dit onderwerp, in 1786, oen antwoord op de door de JlolUmdsche Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem uitgeschrevone prijsvraag; Over het bepalen der gemiddelde snelheid van stroomend ivater; deze verhandeling is in het XXVIste deel der werken van de genoemde maatschappij opgenomen. Zijne proeven betreffende do stroomsnelheden, in de Waal, Rijn en IJssel genomen, mogen onder do naauwkeurigsto gerangschikt worden. In 1795 werd hij benoemd tot president der Commissie van Superintendentio over de zeedijken en zeeweringen in Holland; in 1797 tot medelid van die tot droogmaking der Nieuwkoopsche en Zevenhovenscho plassen, welk werk kort daarop, ingevolge zijn beleid, werd aangevangen, doch eerst na zijn dood voltooid is; in 1800 tot eerste commissaris inspecteur over den waterstaat der Bataafsche republiek; en in 1803 tot directeur over's lands rivier-en zeowerkon, welke betrekking hij tot aan zijn dood bekleed heeft. Brunings heeft in de vele en gewigtige betrekkingen, waarin hij gedurende zijn arbeidzaam leven werkzaam was, het vaderland belangrijke diensten bewezen, on zelfs na zijn dood worden zijne beschouwingen omtrent verschillende onderwerpen geraadpleegd. Zijne verdiensten werden gedurende zijn leven algemeen erkend, getuigen do talrijke geleerde maatschappijen die hom het lidmaatschap aanboden. Zijn vriend on opvolger P. W. Conrad, vereeuwigde zijn naam, door do: Prijsverhandeling betreffende het leven en de verdiensten van Christiaan Brunings, die in 1807 door het bewind der Bataafsche Republiek, met de daarvoor uitgo-II. |
loofde gouden modaille, hangende aan een gouden keten, ter waarde van 200 dukaten, bekroond werd en op kosten van don Staat uitgegeven is. In de Grooto Kerk to Haarlem verheft zich boven zijn grafsteen een eenvoudig gedonkteeken, met deze roemrijke regels er op uitgebeiteld: „Neerlands raad en beschermer tegen de woede der zee en het geweld der stroomen'' Wij bezitten van Brunings eene menigte werken, als: Aan-m er kin yen over de waarneming van de snelheid der winden; 14lla doel der Vorh. v. d. Holl, Maats, voor WetonschappDU te Haarlem, 1772; Waarnemingen wegens de hoeveelheid van regen en uitwaseming op verschillende hoogten boven de oppervlakte der aarde, met aanmerkingen; 19d0 dool, '2e stuk dor bovengen. Verh. 1780; Verhandeling over de toepassing op zeeboezems, bijzonder op het. Y, van zekeren algemeenen grondregel der hydrometrie, dat de grootste diepten steeds op de naauwste plaatsen der rivieren gevonden worden; met don gouden eerprijs bekroond; 24quot; deel dor gen. Verh. 1784; Over de snelheid van stroomend water; insgelijks met den gouden eerprijs bekroond; 26« deel der gen. Vorh. 1786. Van do laatste verhandeling verscheen in 1798 te Frankfort eene Hoogduitsche vertaling. In hot zelfde deel dor gen. Verh. komt nog voor: Berigt wegens een nieuwen Hyetometer; in 1793 verschenen: aanmerkingen over de nuttigheid of nutteloosheid der overstroomingen van dm Slaperdijk; deze zijn door Wiebeking, in zijne: Al-gemeine, auf Geschichte und Krfahrung gegründete, theoretische und practische Wasserbaukunst, B11. II, Seite. 325—336 overgenomen; voorts: Verhandeling over de onschadelijkheid der paalwerken voor de sluizen op Halfweg, 1795; Verzameling van rapporten, verbalen en andere stukken, betreffende de doorsnijdingen en werken, welke sedert 1771 op de bovenrivieren tussehen Emmerik en Arnhem zijn aangelegd; 2 dn. met 13 kaarten en 2 platen, 1798; uitgegeven op last van het provinciaal commité van Holland; Anoniem verscheen in 1772: Verhandeling over de doorgraving uit het Wijker-meer naar de Noordzee. Eindelijk worden nog van hem een groot aantal rapporten, voorstellen, kaarten enz. in do Staats-archie-ven gevonden. BUUNN, BRUNA of BRINN, hoofdstad der Oostenrljksehe provincie, vroeger het markgraafschap Moravië, gelegen op 49 N. Br. en 16J» O. L. van Greenwich, waar de Schwarzawa en Zwittawa zamonvloeijen, heeft mot hare veertien voorstedon 50 000 inwoners. Tot in 1809 was de stad versterkt; toen echter zijn de vestingwerken door de Franschon grootendools verwoest en sints tot wandelplaatsen aangelegd. Merkwaardig zijn de op een heuvel gebouwde Cathedraal of st. Pieters-kork; de st. Jacobs-kerk, met haren 276 voet hoogen toren, in den Gothischen stijl opgetrokken en do daarbij behoorende verzameling van in de eerste tijdon der boekdrukkunst uitgegovene boeken; het aan St. Thomas gewijd Augustijner klooster, met eene zeer fraaije kerk in den Gothischen stijl, waarin hot beroemd altaarstuk van Lucas Cranaeh, en mot eene rijke bibliotheek; het raadhuis mot oen schoon Gothlsch portaal, alwaar onderscheidene voor de oudheidkunde belangrijke voorworpen bewaard worden; voorts onderscheidene andere kerken en kloosters; inrlgtingen van verschillenden aard, als: hot instituut voor blinden en doofstommen; de inrigtlng tot zedelijke verbetering van jeugdige misdadigers en verwaarloosde kinderen; de maatschappij van landbouw; talrijke scholen, zoowel voor hooger, als voor lager onderwijs enz. Men vindt er velo lint-, laken-, leder-, zijden- en wolfabriekon; likeurstokerijen, suikorrafineerderijen en uitgebreide verwerijen. De handel wordt gedreven met de Duitsehe Staten, Rusland, Italië en strekt zich zelfs uit tot Persië en Noord-America. Op den 600 voet hoogen, aan do westzijde der stad gelegen Pietersberg, thans Fransberg genaamd, is in 1818 een 60 voet hoogen, uit Moravisch marmer gehouwen obelisk opgorlgt, ter herinnering aan de overwinning bij Leipzig, den Keizer Frans en het verbondon leger dat daar gestreden heeft; verder vindt men buiten do stad hot kasteel op den Spielberg, ter verdediging der stad aangelegd, thans tot staatsgevangenis ingerigt; de oudste gedenkzuil van geheel Moravië; talrijke lusttuinen en parken tot openbare wandeling enz. Brunn heeft meermalen zware belegeringen moeten doorstaan: in 1428 van de Taboriten; in 1467 van koning Georg van Bo- 27 |
HRU.
|
hemen, die wraak nam wegens de ondersteuning door de inwoners aan den Hongaarschcn vorst Matthias Corvinus verstrekt: in 1645, gedurende den dertigjarigon oorlog, van de Zweden onder Torstenson, die nogtans onverrigter zake moest aftrekken. Na de capitulatie van Ulm, 20 Oct. 1805, werd de Brunner-kreits het tooncel van den oorlog, en den 2lt;,cu Doceraher daaraan volgende de beroemde slag bij het nabij gelegen Austerlitz geleverd. In 1809 werd Brunn nogmaals door de Franschen bezet, die bij den aftogt de vestingwerken lieten springen. Vergelijk: Klvevt, Geschichle Brunn'a, Brunn 1828. BHUNO (De guoote), derde zoon van keizer Hendrik den t81quot;1, den vogelaar, aartsbisschop van Keulen en hertog van Lotharingen, geboren in 928, overleden te llheinis den ll110quot; October 965; hij nam zeer veel aandeel aan de gebeurtenissen van zijnen tijd en oefende daarop grooten invloed uit: zijne kunde en doorzigt gaven hem een merkbaar overwigt over do andere bisschoppen en waren de oorzaak dat een aantal geleerden uit alle landen, zelfs uit Griekenland, zijne vriendschap zochten; zijn hooge ernst en in allo opzigten uitmuntend voorbeeld werkten gunstig op vele kerkvoogden, die hein daarin poogden na te streven; ook verzamelde hij jeugdige gees-telyken rond zich en vormde ze, om later hooge betrekkingen in de kerk te bekleeden. Tot aartsbisschop van Keulen en kant-zelier des keizers Otto den Iquot;lcn verheven, vergezelde hij dezen op zijn eersten krijgstogt in Italië; werd, in plaats van 's keizers neef Koenraad, hertog van Lotharingen, dat hij in Opper- en Neder-Lotharingen verdeelde en door Frederik en Godfried, als hertogen, liet besturen. Hij wordt voor den schrijver gehouden van een commentarius op de boeken van Mozes en van cenige biographiën van heiligen. Men vergelijke: Kuotger, Vita Brunonis, opgenomen door Leibnitz in zijn: Scriptores reium Biunsvicensium. BRUNO (De heilige), stichter van de orde der Karthuizer monniken; geboren te Keulen in 1030, uit een oud, adelijk geslacht, dat in het midden der vorige eeuw nog bestond. Hij beoefende te Uheims de wetenschappen en meer bepaaldelijk de godgeleerdheid; werd door den bisschop van Gervais aangesteld, om do geestelijken te onderwijzen; kroeg verscheidene aanzienlijke scholieren, waaronder Otto, die later «Is Urbanus de IId0, den pauselijken stoel beklom; zoude in 1080, nadat Mancsses door het concilie van Lyon van den bisschoppclijken zetel van Bheims ontzet was, tot zijn opvolger verkoren zijn; doch hij verkoos in eenzaamheid to leven en begaf zich tot dat einde met zes zijner vrienden naar den heiligen Hugo, bisschop van Grenoble, die hem, in 1084, een vier uur van die stad gelegen woesten streek, Chartreuse geheeten, aanwees om zich neder te zetten, waarvan de orde der Karthuizers haren naam ontleend heeft. Bruno bouwde aldaar met zijne vrienden eene kleine kapel, benevens afzonderlijke woningen en legde alzoo den grondslag tot eene dor strengste monniken-orden. Do bewoners dezer woestenij vermeerderden in weinige jaren, bouwden eene kerk en herschiepen dat woeste oord in bloeijonde velden, leefden daarbij in de grootste armoede en onthouding, gingen grof gekleed, gebruikten geen vleesch maar alleen groenten en van hot slechtste brood en hielden zich met bidden, lezen en het afschrijven van boeken bezig. Urbanus de II116 tot den pauselijkens tool verheven, ontbood zijn vorigen leermeester naar Rome. Bruno ging, zijns ondanks, niet zijne orde-broedors derwaarts; doch de laatsten keerden , onder het geleide van Landwins, spoedig naar Chartreuse terug; terwijl aan Bruno in 1094 do vrijheid vergund werd, om eene tweede orde der Karthuizers, in het eenzame oord van Delia Torre in Calabrie, to stichten. Hier zette hij zijno vroegere levenswijze voort tot aan zijn dood, die in 1101 plaats had: Leo de X'l! veroorloofde in 1514 aan do Karthuizers, om ter zijner nagedachtenis eene afzonderlijke mis te houden, welke vergunning Gre-gorius de XV-i» in 1623 tot de geheele katholijke kerk uitstrekte. Sedert werd Bruno onder de heiligen geplaatst. Hij heeft zijner orde gecne bijzondere wetten gegeven; eerst in 1581 werd de levensregel voor de Karthuizer-monniken vastgesteld, die later door Innocentius den IX'lequot; bekrachtigd is. Van de aan Bruno toegeschreven werken, die in 1524 te Parijs en in 1611 te Keulen uitgegeven zijn, worden alleen de aanteekeningen op de Psalmen en op de Brieven van Paulus, benevens eenigc brieven, voor echt gehoiulen. |
BRUNO (De heilige), de Apostel van Pruisen, gesproten uit het geslacht der vrijboeren van Querfurt, op welke plaats hij eene kerk stichtte, was eerst Benedictijner-monnik, later Kanunnik te Maagdenburg. Hij werd vervolgens aan het hof van keizer Otto den III1'0quot; geroepen; deze zond hem tor ondersteuning van zijn neef, paus Gregorius den V'1™, in den strijd met Creseentius en don bisschop van Piacenza, die zich als tegenpaus had opgeworpen; na het eindigen der onlusten, predikte hij in vereeni-ging met Adelbert (zie dat artikel) hot Christendom aan de heidenen, voornamelijk in Bohomen en Hongarijen; begaf zich in 999, nadat Adelbert twee jaren geloden vermoord was, met het zelfde doel naar Pruisen, alwaar hij aanvankelijk zeer goed ontvangen werd; keerdo in 1004, zendelingen achterlatende, naar Rome terug en werd tot kapelaan van keizer Hendrik den IIgt;Ien benoemd. De tegenstand, dien het Christendom bij de Pruisen vond, deed hein besluiten om nogmaals derwaarts te gaan; hij vormogt echter niets uit te rigten, en onderging, even als de genoemden Adelbert, den marteldood, in 1008, met achttien der zijnen. Men verhaalt dat Boleslaw, hertog van Polen, zijn lijk kocht; hetzelfde vindt men ook bij Adelbert aangeteokond; of deze daad werkelijk tweemaal is geschied, of wel dat do beide overleveringen met elkander verward zijn, daar beide zendelingen den bijnaam „Apostel van Pruisenquot; droegen, en het uit dien hoofde ligt mogelijk is, laat zich niet met zekerheid bepalen. Na zijn dood werd Bruno onder do heiligen opgenomen. BRUNO (De heilige), bijgenaamd Astenm's en ook Ser/iüensis, geboren in do X'10 eeuw te Solcria, bij Asti in Piemont, overleden te Segni in 1125. Hij woonde in 1077 het Concilie van Rome bij, waarop de zaak van Borengarius van Tours (vergelijk dat artikel) behandeld werd. Door Gregorius den Vlldeu tot bisschop van Segni benoemd, was hij aldaar werkzaam tot in 1104; begaf zich toen in het klooster van Monteeassino, waarvan hij in 1107 abt werd; verbleef aldaar tot in 1111, toon een pauselijk bevel hem dwong zijn bisdom weder te aanvaarden. In 1185 werd hij onder de heiligen gesteld. Zijne werken zijn in 1651 te Venetië uitgegeven. Eenigen daarvan waren reeds vroeger, in 1611, op naam van Bruno, den stichter der Karthuizer-orde, in het licht vorschenen, als: de laudibus Ecclesiae; de ornamenlis Ecclesiae; de novo nmndo; de festivitatibus Jesüvitatum; de laudibus heatisshnae virginis. BRUNO, benedictijner-monnik in een klooster in Saksen, loefde in do XI0 eeuw. Wij weten weinig van hem; alleen dat hij de schrijver is van do Historia belli Saxonici, loopende over de jaren 1073 tot 1082. Dit geschrift bevat cenige bijzonderheden aangaande de opvoeding des Duitschen keizers Hendrik den IV1®quot;, doch draagt kenbare blijken dat de schrijver tegen dien vorst ingenomen was; het is door Freher opgenomen in hot eerste deel zijner: Scriptoren remm Germanarum, BRUNO (Giordano), een wijsgeer, die kan beschouwd worden, door zijne talrijice, vroeger bijna in vergetelheid geraakte, maar thans weder gezochte schriften, aanleiding gegeven te hebben tot de pantheïstische wijsbegeerte. Hij werd omstreeks het midden der X V I'le eeuw — men kan niet meer opgeven in welk jaar —-te Nola in Italië geboren. Als jongeling werd hij reeds in de orde der Dominicanen opgenomen en onderscheidde zich door zijne liefde voor de wetenschappen. Weldra koesterde hij gevoelens, die geheel in strijd waren met do leerbegrippen der katholieke kerk. Hij opperde namelijk twijfelingen tegen de leer der transsubstantiatie, cn der onbevlekte ontvangenis der maagd Maria en hij had de voorzigtigheid niet, deze verborgen te houden. Dit noodzaakte hem om de vlugt te nemen. In het jaar 1580 kwam bij te Geneve. Hier werd hij bet echter spoedig oneens met de leerlingen van Calvin, met wiens gevoelens hij zich evenmin kon vereenigen als met die der katholieke kerk. Dit bewoog hem om Geneve te verlaten en naar Parijs te trekken. Hier hield hij openlijk voorlezingen over de dus genoemde grootc kunst van Raymundus Lullius (zie op dat artikel)-, maar hij geraakte ook hier in twist met do talrijke aanhangers der Aristotelische wijsgeerte, van welke hij een verklaard tegenstander was. Daarom verliet hij Parijs en vestigde zich te Londen, waar hij onder bescherming van den Franschcn gezant Michel du Chateau de la Maurissière in stilte leefde, en de meest belangrijke van zijne wijsgeerige werken schreef. Het schijnt dat hem nergens een duurzaam verblijf mogelijk was. In 1585 verliet hij Londen, kwam |
|
voor dc tweede maal te Parys en ging van daar naar Wittenberg, waar hij van 158G—88 woonde. Ook hier hield hij openlijke voorlezingen; hot uitspreken van eene voortreffelijke, naderhand in druk uitgogevene lofreden op Luther, was het laatste werk, dat hij aldaar verrigtte. Waarom hij deze stad weder verliet is onhokend. Vau het jaar 1588—S)2 hield hij zich op to Praag, Brnnswljk, Holmstadt en te Frankfort aan den Main; hij voorkeur derhalve in zulke plaatsen, waar men de reformatie was toegedaan. In 1592 waagde hij liet naar Italic terug tc kcoren. Wat hem tot dit waagstuk bewogen hebbe, kan zelfs bij gissing niet gezegd worden. Hij vestigde zich in Padua en leefde daar ongemoeid tot het jaar 1598. Toon werd hij door de Inquisitie van Venetie in hechtenis genomen en naar Rome opgezonden. Twee jaar lung werd hij aldaar gevangen gehouden, en toen, nadat alle pogingen om hem tot herroeping te bewegen vruchteloos bleken tc zijn, vooral op grond dat hij zijne ordcgelofte geschonden had, als ketter veroordeeld om lovend verbrand te worden. Met moed en op eene zijner waardige wijze onderging hij zijn vonnis op den 17d'quot;1 Febniarij 1600. Bruno was inderdaad ecu groot man, oen der scherpzinnigste denkers van zijnen tijd. Talrijk zijn zijne uitgegevone schriften, die echter zeer zeldzaam zijn geworden. Veel en velerlei was op het uitgestrekt gebied der wetenschappen datgcen, waarmede hij zich met vrucht heeft bozig gehouden. Schoon alles wat hij ge-sehreven hoeft sporen draagt van scherpzinnigheid, zoo is nogtans zijne voordragt duister en verward. Veel kracht heeft hij verspild en veel tijd ten beste gegeven aan dc dus genoemde, bier boven reeds vermelde ars magna van Kaymundus Lullius, zijnde eene eigenaardige Logica, waarmede hij zich bij voorkeur bezig hield, om haar te volmaken, van welke hij de verwachting koesterde dat zij tot sleutel voor alle wetenschap zou strekken; eene verwachting, die bij de uitkomst gebleken is geheel ijdel tc zijn. Wat hem beroemd heeft gemaakt en in zijn werk tot op den tegen-woovdigen tijd belang doet stellen is zijn wijsgcerig stelsel, dat hij in de drie voornaamste zijner schriften heeft voorgedragen, namelijk: I. Del mfinilo universo c mondt (Ven. 1584). 2. Delia causa principio cd into (Ven. 1584). 3. De innumerabilibus, inmenso et itufigurabili s. de universo in mtmdis — monade, numero et ,/igiira (Frankf. a/M. 1591). — Het is niet mogelijk in een kort bestek de beginselen van dit stelsel op te geven, te meer daar het onder de meest bevoegde beoordeelaars nog niet geheel is uitgemaakt, wat daarvan als van hem beschouwd kan worden. Zoo veel is zeker, dat het de kern lievat van dat pantheïsme, dat zich later ontwikkeld heeft. Vroeger is er minder op gelet, maaide wijsgeer J. G. Jacobi heeft in zijne brieven over dc leer van Spinoza er de opmerkzaamheid op gerigt. De talrijke schriften van Bruno zijn ï)f in de latijnsche of in de italiaanschc taal geschreven. De oorspronkelijke uitgaven zijn hoögst zeldzaam. Te zamen vereenigd zijn zij nooit nitgegeven. Wagncr en Gloxer hebben echter, behalve eene bruikbare beschrijving van het leven van Bruno, ook een uitvoerige opgave van alle zijne geschriften geleverd. Men vindt deze insgelijks opgegeven in de Dictionaire des Sciences philosophiqucs (Parijs 1844—1853.) Tom. I. p. 393. BRUNSWUK, hertogdom, behoorende tot dc Duitsche Staten; wordt door dc koningrijken Hanover en Pruisen in drie voorname dcclcn gescheiden; het noordelijkste, bevattende de provinciën Brmiswijk, Wolfenbuttel cn Holmstedt, is begrensd door Hanover cn Pr. Saksen; het middelste deel, bestaande uit de provinciën Gandershcim en Holzmindcn, vormt eene smalle strook, ten N. en Z. begrensd door Hanover; ten O. door Pr. Saksen; ten W. door het vorstendom Waldeck cn de Pr. provincie Wcst-phalen; het zuidelijkste eindelijk, uitmakende dc provincie lilan-kenburg, grenst grootendcels aan de reeds genoemde koningrijken en bovendien ten Z. O. aan Anhalt-Bernbnrg. De Wescr be-■spoclt het hertogdom ten W., de Aller ten N. O., en de Ocker stroomt zuidwaarts, door een groot deel van het rijk, langs de hoofdplaats Brnnswljk en vervolgens langs Wolfenbuttel, welke laatste benevens Helmstedt, Holzminden aan de Weser, Gandershcim enz. tot de voornaamste steden van het hertogdom behoort. De provincie Blankenburg behoort tot het gebied van het Hartz-gebergtc, tussehen de Eosztrappe en den Wormberg, en bevat dc beroemde Baumans- en Bielsholen. De oostelijke grenzen van het middendeel reiken ten Z. van Goslar aan den met digte dennenbosschen begroeiden Opper-Hartz; hot westelijke deel dezer strook is bedekt met heuvelen, die zich tussehen den Hartz en Weser uitstrekken. De noordelijke provinciën zijn grootendcels vlak, afgebroken door lage bergtoppen, die tot het Hercyniscli voorgebergte beboeren. Het aantal bewoners van Brunswijk bedraagt 270,800, dat is ongeveer 4,000 per vierkante mijl; meest Lutheranen, en overigens, ten getale van 5000 a 6000 protestanten, Boomseh-Katholijken en Joden. De regeringsvorm is slnts 1830 eonstitutioneel-monarehaal; de landdag is zamengesteld nit 43 afgevaardigden, die nit alle standen gekozen worden en boven de 25 jaar oud moeten zijn. De bergbouw is er zeer aanzienlijk, de handel levendig, de linnenweverijen verschaften aan een groot aantal mcnschen onderhoud; ruim J deel der oppervlakte is bedekt met bebouwde velden; -J deel met bosch, dat een belangrijk artikel voor den handel uitmaakt; ook wordt er veel werk gemaakt van de veeteelt en legt men zich toe op de verbetering van het paardenras. |
De Brunswijksclie landen behoorden oorspronkelijk tot den Neder-Saksischen kreits; Karei dc Groote onderwierp deze landen, doch eerst onder Lodewijk don Duitscher werd Saksen een hertogdom, en Ludolf, omstreeks het midden der IXllu eeuw daarover aangesteld, om de invallen der Noormannen te keer te gaan. Onder zijne opvolgers hadden er herhaaldelijk verdeelingen en weder vercenigingen plaats van de onderscheidene landen, die het hertogdom uitmaakten, waardoor de geschiedenis van hot geslacht dor hertogen van Brunswijk, ofschoon niet van belang ontbloot, tevens zeer ingewikkeld wordt en eene uitgebreidere behandeling zou vereisehen, dan wij ons hier kunnen veroorloven. Men vergelijke daaromtrent: Versnelt einer praffmatischen Geschiclite des llause» Braunschweig undLuneburg, Braunschweig 1764; Haveniann, (iescltichte der Ijande llraumchweig und Lmeburq, 2 B'uquot; Luneburg 1837—38; liülow, Deitrtuji Jlransdno. (jeschichtc, Braunschw. 1833; Gorges, Vaterlündisc/ie Geschic/ilen und Denkwürdinlkeiten, Bd. 1—3, Braunschw. 1843—45. Het hertogdom Brunswijk, bepaaldelijk Brnnswijk-Wolfenbuttel genaamd, werd in 1807, nadat de regerende hertog Karei Wil-helm Ferdinand in het vorige jaar bij Auërstadt gesneuveld was, door Napoleon met het koningrijk Westphalen vereenigd. Na den slag bij Leipzig in 1813, verkreeg Frederik Wilhelm, zoon des vorigen, het hertogdom, doch sneuvelde twee jaar later bij Quatre-bras. Hij werd opgevolgd door zijn minderjarigen zoon Karei Frederik August Wilhelm, tot in 1823 onder voogdij van den prins-regent, later George den IVlt;lC11 van Engeland; deze werd echter, in 1830, bij een algemecnen volksopstand verdreven, en zijn broeder Wilhelm, die na do vlugt van hertog Karei het bestuur der zaken provisioneel had opgenomen, twee jaren later als hertog gehuldigd. Het keurvorstendom Briinswijk-Luneburg, dat aanvankelijk met het zoo even genoemd hertogdom vereenigd, later daarvan afgescheiden is geworden, bestaat als zoodanig niet meer; daaruit is in 1815 het koningrijk Hanover opgerigt. Men vergelijke omtrent den tegenwoordigen staat van dit rijk en zijn regeringsvorm, het artikel Hanover. BRUNSWIJK, hoofdstad van hot hertogdom van den zelfden naam cn zetelplaats des hertogs, gelegen aan den Ocker in een schoonen en vruchtbaren streek, heeft 37,800 inwoners; de stad zelve is niet fraai gebouwd, de straten zijn naauw, doch de nieuw gebouwde huizen, dc vele publieke gebouwen die men er aantreft, de schoonc wandelingen, door hertog Karei Wilhelm Ferdinand op de door zijn voorganger in I7(.)7 geslechte vestingwerken aangelegd, gevoegd bij dc door dc stad genotcno welvaart, geven haar een bloeijcnd aanzien. Tot de merkwaardigheden van Brunswijk behooren : de in 1822, ter cere der bij Auërstadt en Quatre-bras gesneuvelde hertogen Karei Wilhelm Ferdinand en Frederik Wilhelm opgcrigtc, 60 voet hooge, ijzeren obelisk; de door Hendrik den Leeuw gebouwde Domkerk; de Andrcaskcrk mot haar 318 voet hoogen toren; de beroemde Leeuw van Hendrik den Leeuw, voor dc oude kazerne geplaatst; het kortelings voor Lessing opgerigt standbeeld; hot museum van kunstwerken, waarin do beroemde Mantuaanschc onyxvaas; voorts mogen vermeld worden: dc Martinus- on St. Catbarina-kcrken; dc talrijke inrigtingen van liefdadigheid, waaronder bepaaldelijk de doofstommen en blinden-instituton; bet hertogelijke paleis, in 1833—36 gebouwd, nadat het oude in 1830 verbrand was; dc |
BEU.
212
|
nieuwe kazerne enz. De wetenschappelijke inrigtingen aldaar aanwezig, zijn; de polytechnische school, vroeger het in 1745 door hertog Karei ingesteld Collegium Carolinum, eene inrig-ting het midden houdende tnsschen de gymnasiën en de hooge-scholen, doch in 1835 in het eerstgenoemde veranderd; het ana-tomisch-chirurgisch instituut. De bloei der vele suiker- en wol-fabrieken is in den laatste tijd aldaar zeer toegenomen. In de oorkonden wordt, omstreeks 1031, Brnnswijk voor het eerst vernield als eene onbemuurde plaats, beschermd door hot nabijgelegen slot Dankwarderode. Ouder Hendrik den Leeuw werd de plaats uitgebreid, versterkt en met stedelijke privilegiën beschonken; behoorde vervolgeus tot de Hanze-steden; breidde zich meer en meer uit; ondervond don nadeeligen invloed der oneenigheden tusschen het bestuur en de burgerij; hertog Rudolph Augustus onderwierp in 1671 de stad en maakte een einde aan deze tweespalt; hertog Karei vestigde zijn zetel in 1754 te Brunswijk, verfraaide de stad, verminderde hare schulden, die gedurende den dertigjarigen oorlog tot eene ontzaggelijke hoogte gestegen waren en moedigde handel en nijverheid zeer aan. Van 1807—13 was Brunswijk do tweede residentieplaats van het koningrijk Westphalcn. Vergelijk: von Olfcn, Geschichlsbücher der Stack Brmmsdmeig, Br. 1832; Ribbentrapp, Beschra'huny von Braunschweig, 2 Ba. Br. 1789—91; Schroder uud Aszmann, Die Stadt Braunschweig, ein historisch-topographisches Handbuch, Br. 1841. BRUSA, BRUSSA, BROUSSA of BROUSA, eene fraaije en zeer belangrijke stad aan den voet van den Olympus in Natolie of Klein-Azië, met ongeveer 100,000 inwoners, bestaande uit Turken , Armeniërs en Grieken, die voornamelijk hun bestaan vinden door het vervaardigen van uitmuntende zijde stoffen die naar Con-stinopel en Smirna uitgevoerd worden; de uitvoer heeft plaats, over de 4 mijlen van IJrusa gelegene haven Montagna of Muda-nia. In den omtrek dezer stad wordt meerschuim gevonden. Sedert korten tijd is Abd-el-Kader een inwoner dier plaats. BRUSSEL, hoofdstad van het koningrijk België en der provincie Zuid-Braband, tevens do residentieplaats des konings, gelegen aan de Sonne, op 50=quot; N. Br. en 4J» O. L., gedeeltelijk in eene schoone, vruchtbare vlakte; de benedenstad;' gedeeltelijk op eene hoogte: de bovenstad. Zij heeft langs een kanaal gemeenschap met de Rupel en verder langs deze met de Schelde; is door spoorwegen in verband met Antwerpen, Gent, Mons, Namen enz.; het aantal inwoners bedraagt ruim 142,000; de handel is van weinig beteekenis en het gering getal groote handelskantoren, die men er aantreft, veroorlooft niet Brussel onder de handelsteden te rangschikken; de nijverheid en het fabriekwezen bloeijen daarentegen in hoogo mate; nog kortelings was de nadruk, vooral van in Frankrijk uitgegeven werken, een voorname tak van nijverheid; daardoor werd aan den boekhandel veel nadeel toege-bragt; en, ingevolge eene geslotene overeenkomst, heeft het Belgische gouvernement den nadruk verboden; de wallen, waardoor de stad vroeger omringd was, zijn geslecht en tot fraaije wandelplaatsen aangelegd. Tot do merkwaardigheden van Brussel be-hooren do in en om die stad aanwezige wandelingen, met name het Park, zijnde eene uitgestrektheid van dertien bunders, in het midden der stad gelogen, met smaak aangelegd en versierd met een groot aantal fonteinon en godenkteekenen; do allée verte, langs het Scholdekanaal, die zich uitstrekt tot halverwege het, ongeveer eer. uur van do stad verwijderde, koninklijke lustslot Laeken; en de ruime pleinen binnen do stad, met hare fonteinen en gedenkteekenen, waaronder de Place-Royale met het in 1848 aldaar opgerigt, reusachtig standbeeld van Godfried van Bouillon; de Place des barricades met het standbeeld van Vesalius; de Place des martyrs, alwaar de in September 1830 gesneuvelden zijn begraven enz. Van do roomsch-katholijke kerken is de sehoon-ste, die gewijd aan St. Michael en St. Gudula, in 1226 begonnen en in 1273 voltooid, met uitzondering van de beide torens, die tot heden slechts gedeeltelijk zijn afgebouwd; het is een prachtig gothisch gebouw, dat uit- en inwendig evenzeer de bewondering wekt, bevattende zestien kapellen, zeer schoone praalgraven en een vermaarden preekstoel; voorts de Notre dame de Ia Chapelle; de St. Jacobs- en St. Catlmrina-kerken; de Notre dame de Pinisterre enz.; de Augustijner kerk is thans aan de protestanten afgestaan; daarin wordt ook in het Nederduitsch gepredikt; sints 1830 dient zij tot het houden van plegtlge muzijkfeesten. Het stadhuis is een schoon gebouw, in Gothischen stijl opgetrokken van 1401—42, staande op de markt; de toren is 362 voet hoog en prijkt met het 17 voet hooge beeld van den aarts-engel Michael, dat tot weérhaun dient. Men vindt aldaar o. a. do afbeeldsels der hertogen van Braband; het herinnert ons den dood der graven van Egmoud en Hoorne. Tegenover het stadhuis staat het zoogenaamd Broodhuis, een zeer oud gebouw, dat de zoo even genoemde graven tot gevangenis diende. Verder het koninklijk paleis en het gebouw waar tijdens do vereeniging van Nederland en Belgie de Staten-Generaal hunne zittingen hielden. Men vindt te Brussel vele liefdadige gestichten en wetenschappelijke inrigtingen, als: L'hospice St. Jean au marais, mot 600 bedden, waar tevens de geneeskunde onderwezen wordt; les hospices de rinfirmerie voor vrouwen, de Sainte Gertrude et du PrevOt, voor oude lieden; la Charité Romaine, voor blinden en ongeneesselijke zieken; een vondelingshuis; een weeshuis enz.; de koninklijke academie voor kunsten en wetenschappen; de akadomie voor schilder-, bouw- en beeldhouwkunst; het kabinet der natuurlijke historie en natuurkunde; de botanische tuin; de stedelijke boekerij met 150,000 banden en een zeer groot getal handschriften, waaronder een Grieksche bijbel en belangrijke stukken voor de geschiedenis; eene sterrewaeht; eene veeartsenijschool enz. Ten zuiden van Brussel is het vermaarde boseh van Soignies met het lustslot Ter-vueren, dat vroeger aan den Prins van Oranje behoorde. Van de acht poorten van Brussel is de Porto Guillaume, zoowel als gebouw, als wegens hare ligging bij de Champs Elysées, vooral de vermelding waardig. |
Brussel wordt reeds in de oorkonden der IX110 eeuw vermeld; zij behoorde toen tot de Pransehe monarchie; in 966 bestond aldaar eene kerk, welke voor de St. Michaols-kerk gehouden wordt en die later door de St. Gudula is vervangen. Toen het hertogdom Braband eene afzonderlijke regering verkreeg, was Brussel, de zetel der hertogen (vergelijk; Braband). Hertog Jan de III116 deed haar in 1347 bemuren. Door het huwelijk van Maria, dochter van Karei den Stouten, met Maximiliaan aartshertog van Oostenrijk, later keizer, verkregen de zuidelijke provinciën den naam van Oostenrijksche en door den afstand van Karei den Vlt;Ion, van Spaansche Nederlanden; Brussel bleef inmiddels de hoofdplaats; zelfs onder Karei den Vdon kon men Brussel beschouwen als de hoofdplaats van al de Nederlanden en heerschte aldaar eene schitterende, door het hof ingevoerde pracht. In Brussel geschiedde op den 25'te,l October 1555 de plegtige af-afstand van Karei den V10quot;. Brederode bood der landvoogdesso Margaretha, in die stad, aan het hoofd der Hollandsche edelen het smeekschrift aan; gedurende den tachtigjarigen oorlog was aldaar de zetel der landvoogdesso gevestigd, heeft de inquisitie er het hevigste gewoed, en was zij herhaaldelijk het tooneel van gewigtige staatsgebeurtenissen. Brussel leed veel op verschillende tijdeu door den oorlog; in dien van Lodewijk den XIV110quot; met Oostenrijk, werd zij in 1695 door den maarschalk de Villeroi, hevig gebombardeerd; na den slag bij Ramilies in 1706 werd zij door de bondgenooten bezet; twee jaar later door den hertog van Beijeren aangevallen, doch in tijds door Marlborough ontzet; in den krijg van Lodewijk den XIVden tegen Spanje, had zij in 1746 eene belegering door den maarschalk van Saksen uit te staan, ten gevolge waarvan zij eene brandschatting van twee millioen gulden moest opbrengen; bij den opstand in 1789 tegen keizer Joseph den H110» was Brussel het tooneel van allerlei buitensporigheden, waarbij de geestelijkheid eene belangrijke rol vervulde; onder het wettig gezag teruggebragt, werd zij, na den slag bij Anderlecht, den 14dcn November 1792, door de Pranschen onder Dumourier bezet; de overwinning bij Neêrwin-den in Maart 1793 verdreef do Franschen weer van daar; keizer Frans de 1° hield daarop den 9d011 April 1794 zijne zoogenaamde Joyeuse entrêe binnen Brussel; weinige maanden later behaalde Jourdan de overwinning bij Fleurus, Brussel kwam weer onder de Pransehe heerschappij, en werd na de vereening van Belgie met het Pransehe keizerrijk, de hoofdplaats van het departement van de Dijle; toen Napoleon in 1814 gevallen was, werd Belgie met Nederland tot een koningrijk vereenigd. Brussel was als toen de tweede stad van het rijk, en, bij afwisseling met 's Gravenhage, de residentie des konings en de vergaderplaats der Staten-Generaal. Toen op den 25Btcn Augustus 1830 de opstand uitbrak, was Brussel gedurende verscheidene dagen |
213
|
het tooneel van den strijd tussclien burgers en soldaten, plundering en brandstichting. Ten gevolge dier omwenteling werd Belgie in het volgend jaar on is nog oen onafhankelijk koningrijk, onder Leopold den Iquot;'0quot;, vroeger prins van Saksen-Coburg, en Brussel de hoofdplaats des rijks en do residentie van den vorst. BRUSSEL (1'aulus Theodobüs van), in 1754 te Zuid-Polsbroek bij Schoonhoven geboren, ontving zijne voornaamste oploiding op de destijds te Haarlem gevestigde behangselfa-briok. Zich op het bloemen schilderen toeleggende, vervaardigde hij deur- en schoorsteen-stukken dio goede prijzen op-bragton, vervolgens kabinet-stukken, waarop hij bloemen en vruchten verbeeldde, in welke kunst hij eene groote bekwaamheid bereikte. Zijne zamenstellingeu zijn bevallig en rijk; zijn koleriet is schitterend zonder bont te zijn; zijne manier uitvoerig en toch vlak en meesterlijk. Hij had zich te Amsterdam gevestigd, waar hij in 1795 overleed. Ook na zijn' dood bragten zijne schilderijen goede prijzen op; op de verkooping van J. Koe-lofs te Amsterdam golden twee zijner stukken ƒ 954; op dio van Mevr. de Wed. Bernardus de Bosch, twee bloem- en fruitstukken ƒ 1500; op do verkooping in Mei 1853 in het Huis met do hoofden gehouden, bragt een bloemstuk ƒ496 en een fruitstuk van dezen meester ƒ 745 op. Er bestaan ook fraaije teekeningen van hem; op de verkooping van van Eyl Sluiter golden twee teekeningen in sapverwen ƒ 61; zijn monogram is P T quot;quot;SS 1/82« BRUTEL DE LA RIVIERE (Jean), geboren te Montpellier in Languedoc den 17den Augustus 1669; overleden te Amsterdam den 14d™ Augustus 1742. Toen zijn vader, na het hen-oe-pen van het Edict van Nantes, in October 1685, naar Zwitserland gevlugt was, volgde hij hem derwaarts en zotte to Zurich zijne reeds aangevangene studiën in de Godgeleerdheid en Wijsbegeerte een tijdlang voort; vertrok vervolgens naar Holland, alwaar hij de hoogescholen van Utrecht en Leyden bezocht, werd in 1695 als predikant bij de Waalsche gemeente te Veere beroepen, bekleedde do zelfde betrokking van 1702 tot 1720 te Rotterdam en vertrok van daar als predikant naar Amsterdam, bij welke kerk hij tot aan zijn dood toe werkzaam was. Wij bezitten van hem onderscheidene werken, als; Dictionnaire universcl des mots Francais etc. par A. Furetiire, 4quot; cd. revue et augmeniée par Brutel de la liivïere. La Haye 1727, 4 dquot;. in l'ü.; Visites eharitables par C/i. Delincourt, notiv. ed. retouchée par li. d, I. II., Amst. 1731, 3 dn. in 8°.; Catéchisme a 1'usage, de la Jeunesse, Amst. 1737; Histoire des Juifs et des Peuples voisins, vertaald uit het Engelsch; voorts bezorgde hij in 1730 oene nieuwe uitgave van; Claude, Petit traité de l'examen de soi-m'eme, waarvan de: Prières, door hem uit het Engelsch vertaald en aan het werk toegevoegd zijn. Na zijn dood verscheen nog van hem; Sermons sur divers textes de l'Ecriture Sainte, Amst. 1746, 1 d. in S°. Men vergelijke aangaande de verdiensten van J. Brutel de la Rivière: Floye Historique, geplaatst vóór zijne leerredenen. BRUTUS (Lucius Junius), de grondlegger der Romeinsche republiek, door de verdrijving van den laatsten koning Tarquinius Superbus, tegen wien hij langen tijd heimelijk wraak koesterde. De aanleidende oorzaak tot don val der Tarquiniers is bekend: Lueretia, de gemalin van Collatinus, doorstak zich, nadat zij door Sextus, zoon van Tarquinius, onteerd was. Brutus rukte haar den dolk uit het hart, verzamelde het volk om zich, en de Tarquiniers werden verdreven. Montesquieu merkt echter to regt aan, dat de dood dezer Romeinsche vrouw alleen de gelegenheid tot do omwenteling gegeven heeft, docli dat deze een natuurlijk gevolg van den vrijheidlievenden, stouten aard des Romcinschen volks was. Brutus werd hierop met Collatinus consul; hij betoonde zich bij alle gelegenheden oen ijverig voorstander der republiek, zoo zelfs, dat hij zijne eigene zonen, die Tarquinius weder poogden te herstellen, deed onthoofden. Hij schafte de inenschcnof-fers in Rome af. Brutus sneuvelde in een tweegevecht met Aruns, den zoon van Tarquinius, die ingelijks daarbij om het leven kwam. |
BRUTUS (Marcus Junius), te Rome geboren in het jaar 85 voor Christus, was de zoon van M. Junius Brutus en van Ser-vilia, halve zuster van Cato Uticcnsis. Het verhaal, dat Julius Cesar hem bij haar in echtbreuk zoude verwekt hebben, mist allen grond; Cesar was slechts vijftien jaren ouder dan Brutus. Brutus was eerst een vijand van Pompejus, die zijnen vader in het Cisalphynsche Gallic gedood had, doch verzoende zich met hem, toon Pompejus zich tot verdediger van do partij der Opti-maten opwierp. Na den ongelukkigen slag bij Pharsalus (48 v.Chr.) gaf hij zich aan Cesar over, die hem met welwillendheid bejegende en hem twee jaren later hot bewind over Cisalpynsch Gallic opdroeg, hem in 44 v. C. praetor maakte en hem het beheer over do provincie Macedonië toedacht. Desniettegenstaande word Brutus een dor hoofden van de zamenzwering tegen Cesar, welke dezen in do vergaderzaal van den Senaat vermoordde. Ofschoon Brutus openlijk voor het volk de beweegredenon tot zijne daad openlegde, zag hij zich genoodzaakt met zijne partij toevlugt te nemen tot het bezetten van het Capitool. Ecu algemeene volksopstand dwong daarop de moordenaars Rome te ontruimen; Brutus trok naar Athene en zocht zich daar ceno partij te vormen , dat hem voornamelijk gelukte doordien er zich aldaar nog vele vroegere aanhangers van Pompejus bevonden. Binnen kort bevond hij zicli aan het hoofd van een aanzienlijk leger, waarmede hij over C. Antonius, den broeder des triumvirs, do zege behaalde; hij toog voorts naar Azië, waar hij zich met Cassius vereenigde. Beide veldheeren onderwierpen do Lyciers en Rho-diors en besloten naar Europa over te steken, om de driomannen Antonius, Octaviauus cn Lopidus to beoorlogen. Eer zij Azie verlieten, zag Brutus des nachts in zijne tent eene verschijning, die hem zijn ophanden zijnden dood verkondigde. Het leger trok over den Hellespont en hield stand bij Philippi in Macedonië, waar ook Octaviauus en Antonius met hunne legioenen verschenen , in den herfst van het jaar 42 v. Clir. In deu eersten veldslag overwon Brutus, doch Cassius werd geslagen en doodde zich zeiven. Ongeveer twintig dagen later werd Brutus door de geestdrift zijner troepen genoodzaakt een tweeden slag te leveren, waarin hij overwonnen werd. De vroeger gemelde verschijning was door hem den avond te voren weder gezien. Hij vlugtte met eonige vertrouwelingen, doch zijno zaak reddeloos verloren ziende, verzocht hij Strato hem te dooden; deze weigerde doch stak hem eindelijk met afgewond gelaat zijn zwaard toe, waarin Brutus zich stortte en den geest gaf. BRUIJERE (Jean de la), beroemd schrijver en letterkundige, geboren bij Dourdan, een dorp niet ver van Parijs, in 1644; overleden te Versailles, deu 10'lcn Mei 1696. Hij onderwees, onder het opzigt van Bossuet, den hertog van Bourgogne in do gesebicdeuis; deze vorst legde hem eene jaarwedde toe van 1500 gulden en verbond hem daardoor aan zijn persoon. Hij werd in 1693 tot lid der Académie des Sciences benoemd. Wij bezitten slechts een enkel werk van hem, getiteld; Caractères de Tlieopliraste, traduits du Grec, 1687. Dit werk bevat eene vertaling van Tbeophrastus in sierlijk Fransch, vermeerderd met een aantal door hem zeiven geschetste karakters. Dit werk wordt nog altijd veel gelezen en heeft de la Bruyère een onsterfelijken naam bezorgd. De door hem opgenomeno karakters zijn veelal aan toen levende personen ontleend; Malezieux zei de daarom, toen hij het handschrift gelezen had: „gij zult u daarmede vele lezers verschaffen, maar tevens talrijke vijanden op den hals halen.quot; De Lille zegt daarvan: „het schildert do wereld gelijk zij is, en altijd zijn zal; het boek is als deze wereld zelve, waar onophoudelijk alles verandert, alles vernieuwd wordt, alles bij toeval schijnt te gebeuren, en ieder dag nieuwe voorwerpen oplevert van aandacht, verbazing en belangstelling.quot; BRUYN (Abraham de), werd omstreeds 1538 to Antwerpen geboren en is te Keulen in hoogen ouderdom overleden. Hij was een tijdgenoot van de gebroeders Wierinx en werkte in hunne manier, doch is meer als graveur dan als schilder bekend. Zijno platen worden om de zuiverheid en vastheid van bewerking gekocht , schoon hij onnaauwkeurig teekende en de uiteinden zijner figuren gebrekkig zijn; het meest zoekt men zijne portretten en arabesken. Onder de vele door hem vervaardigde platen behooren o. a. 76 stuks in 8°. 1575, welke ruiters voorstellen; een stel van 12 platen met dieren 1583, in 4°., en eene reeks van 49 platen in 4°., get. Omnium fere Gentium Imagines 1587. Zijn monogram is A. de B.fe, A d B acc. de PB |
JSRU—BRIJ.
2U
215
|
Het werk van Jan Israel staat ver achter bij dat zijns vaders. Afzonderlijk kent men van hem slechts „ Sanvti conjugüencomiumquot; 4; ,, Mars, Vernis liefkozendequot; naar B. Spranger, fol.; men meent echter dat zijn broeder er in gewerkt hoeft. Zijn monogram is Jo. Is. de B. BRYLOW (Kaui,), omstreeks 1800 to Petersburg-geboren, in September 1852 te Minciaua bij liome overleden, was leerling van Professor Iwanow, reisde in 1823 naar Italië en oefende zich te Rome door copijcu naar beroemde schilderijen te maken. Onder andereu vervaardigde hij in 1828 voor den keizer van Rusland eene copij naar de „School van Athenequot; en eene in 1835 te Bologne naar de insgelijks beroemde schilderij van Raphael, die de „II. Ceciliaquot; voorstelt. Zijn roem hoeft hij echter meest door do schilderij gegrond, welke in de Ermitage te Petersburg berust en „den laatsten dag van Pompejiquot; voorstelt. Men roemt hem ook als een met een krachtig koloriet en een bevallig penseel begaofd èn portret- en genre-schilder. Zijne groote schilderijen moeten echter weinig eenheid bezitten, vooral zijn „slag van Pskow (Pleskow)quot; die tevens bont is. Brylow was lid der Academie te Milaan, van do maatschappij Arti et Amkiliae te Amsterdam en sedert 1833 Ridder der Wladimir-orde. BRYOLOGIE noemt men dien tak der Plantonknnde, welke zich met do beschouwing der Bladmosson (zie Bladmossen) onledig houdt. Aan bet hoofd dezer wetenschap staat tegenwoordig lgt;r. Schimper, die vroeger in vereeniging met Bruoh, later met Güm-bol do Bnjologia Europaea in 't licht gaf. Een dor uitstokendsto Bryologcn van Nederland, Dr. J. H. Molkonboer, overleed in den loop dezes jaars (1854). O. HU ACHE (Philippe), Fransch aardrijkskundige, geboren den 71101 Kobruarij 1700, overleden den 24l',lt;!n Jannarij 1773. Opvolger van Dclisle en voorganger van D'Anvillo in de Académie des Sciences, heeft echter Buache zulke belangrijke diensten aan de aardrijkskunde niet bewezen als deze beide beroemde mannon. Hij is voornamolijk bekend door zijn Si/stime de Gtographie Physique et naturelle, dat later gebleken is slechts gedeeltelijk van toepassing te kunnen zijn. Hij gaf den uitslag zijnor nasporingen over dit onderworp in het licht, onder den' titel van: Considerations ijdoijraphiques cl physiques sur les nouvelles déeou-vertes de la grande mer, opgenomen in de werken van do A. d. S. 1752 en daarna afzonderlijk te Parijs in 1753 nitgogeven. Hij is tevens schrijver van de volgende werken: l'Atlas physique, 1754; Recherches géographiques sur l'etendue de l'empire, d'Alexandre, Mém. de l'A. d. S., 1753; Considerations sur une, nouvelle Boussole etc. (Id. 1735); Exposé d'un plan hydrographique de Paris (JA. 1745); Essai de Geographic, physique (Id. 1756); Mémoire sur la Comité qui a. étf. olservde en. 1531, 1607, 1612, ei qu'on attend en 1757 ou I7a8, Paris 175/ 111 4°. Ije parallele des Jleuves des quatre parties du monde pour savoir determiner les hauteurs des montagnes etc. (Id. 1757); Mémoire sur la traversee de la mer Glaciale arcti-que (ld. 1759); Considerations ge.ographiques sur les terres Australes et antarctique (ld. 1761); Haisons (Tune nouvelle disposition de mappemonde pour etudier les premières peuplades, (ld. 1761); Observations geographiques et physiques sur les Antarctiques et leur mer glaciale interieure, (ld. 1763); Sur la construction de l'an-cienne carte itineraire de Peutinger, (ld. 1764); on Observations geo-graphiques sur les Hes de, France el de Bourbon (ld. 1767). Zie: Dr. Hoefor, Nouvelle Biographic, Universelle. BUACHE BE LA NEÜVILLB (Jean Nicolas), Fransch aardrijkskundige, neef van den voorgaandcu, geboren te Neuvillo-au-Pont, den 15'1quot;quot; Fobruarij 1741, overleden den 2lquot;lon November 1825. Door voorspraak zijns ooms Philippe, die hem aan zijne werkzaamheden liet deel nomen, ontving hij van Lodewyk den XV'quot; een pensioen van 500 francs voor hot onderrigt in de aardrijkskunde door hom aan do prinsen en later koningen Lodewijk den XVI4™, Lodowijk den XVIIIquot;1quot; en Karei don Xquot;™ gegeven. Na den dood van zijn oom werd Buache door tusschenkomst van den hoor Fleurieu bij hot depót der zeekaarten aangesteld, waarbij hij zich vooral op de Hydrographio toelegde. In 1781 las hij in de Académie des Sciences ecu Mémoire sur la terre, des Arsacides (Salomons-oilanden), die Surville bewoordo in 1569 ontdekt te hebben, terwijl Mendana dit reeds in 1567 had gedaan; deze memorie bezorgde hom zijne opname in de Academie als Géographe dn roi. Het was in deze betrekking dat hij gelast werd de kaarten zamen te stellen die La |
Pérouse op zijn togt rondom do wereld ten gids zonden verstrekken. Buache was van 1792—1794 leeraar in de wiskunst aan 1'Ecole normale. Behalve bovengenoemde moinorio heeft men nog van hem: Traité de.geographic élémentaire ancienm el moderne, Paris 1769—1772 2 dn. in 12quot;.; Mémoire sur Trebisonde et quelques autre villes de l'A sic occidentale, opgenomen in do Memoires de l'academie des Sciences, 1782; Mémoire sur file de Prislande (Friesland?), mot eene kaart ld. 1788; Mémoire sur les decouvertes faites par la Pérouse, it la cóte ,(/« Tartaric et au nord du Japon, ld. 1798; Considerations sur les limites meridionales de la Gnyane franfaise, ld. 1797; Mémoire sur les déeomertes a faire dans le grand océan; observations sur quelques Hes situées entre, le Japon et la Californie, met eene kaart ld. 1798; Recherches sur Vile de, Juan de Lisboa, ld. 1801; Considerations géographiques sur les Hes Dina (Dusia) et Marseveen, met eeue kaart ld. 1801; Observations sur la carte, itineraire romaine de. Peutinger, et sur la. geographic de l'anonyme de Ravenne, ld. 1804; Recherches sur ï'ile. Antihd et. sur l'époque de la découverte de l'Amérigue, ld. 1806. Zie: Dr. Hoefor, Nouvelle, Biographic Universelle. BUCENTORO boette het vaartuig dat de Doge der republiek van Venetië bevoer, wanneer hij met do Adriatischo zoo huwde; deze trouwplegtigheid werd ieder jaar op Hemelvaartsdag herhaald. De oorsprong van dit bolagchelijk huwelijk, dat in 1177 voor de eerste maal door den Doge Sobastiaan Ziani gesloten werd, schijnt gezocht to moeten worden in hot docrcot van paus Alexander den III1'0quot;, waarbij Venetië, na do overwinning dooiden genoomdon Doge op de vloot van keizer Fredorik Barba-rossa behaald, met de opperheerschappij overdo Adriatischo zee begiftigd word. BUCCOBLADEN. Deze bladen, die onder do prikkolend-to-nischo goneosmiddelen gerangschikt worden, zijn van verschillende heesters afkomstig (Barosma erenulata Hook., B. erenata Kze., B. belulina Bartl., B. serratifolia W. en Empleurum serratifolium Sol.,) die aan de Kaap de Goede Hoop inlandsch zijn. Reeds lang vóór dat do Engelscho geneeshooron aan de Kaap hen leerden kennen, worden zij door do Hottentotten togen verschillende kwalen aangewend. In Dnitschland worden zij hot eerst in 't jaar 1825 ingevoerd. Als kenmerken van deugdelijkheid worden vooral eene bloekgroonc kleur en een sterk-aromatieke reuk genoemd. Door den gezaagden rand en 't bezit van olieboudendo kliortjos kan men do Buccobladen gemakkelijk vau de Sennc-bladen onderscheiden, waarmede zij overigens wel eonigo overeenkomst hebben. De voornaamste bestanddeelen dor Buccobladen zijn: eene indifferente stof (Diosmine) en eene vlugge olie. (Zie o. a. Berg und Schmidt, TJarstcllung und Beschreibitng sümmtlicher in der Pharm. Borussica aufgeführten offhinellen Gewiichse. Berlin 1854, 1M u. 2™ Heft. 0. BUCH (Leopold von), volgens de getuigenis van A. v. Humboldt in zijnen Kosmos de grootste goognost onzer eeuw, werd don 26lillt;m April 1774 te Stolpo bij Angermünde in Pruisen go-boren en is den 3d''quot; Maart 1853 overleden. Hij genoot, te gelijk met Humboldt, hot onderrigt van quot;Werner aan de Borg-acadomio to Freiberg, en gaf roods in ziju 18lt;l0 jaar een Beitrag :u einer mineralogischen Beschreibung der Carlsbader Gegend in hot licht. Hij studeerde voorts te Halle en werd 24 Maart 1796 tot referendaris bij hot Silezischo Obor-Berg-Amt benoemd. Daarop wijdde hij zich eerst aan het geognostisch onderzoek vau Silezie, waaraan wij, behalve volo kleinere opstellen, ook do Minera logische Beschreibung con Landeck, Brcslau 1797, te danken hebben. In 1797 eu 1798 hield hij zich met Humboldt in de Alpen en te Salzburg op. Geognosio was zijn hoofddoel en liij leefde alleen voor de wetenschap; hij verzocht ontslag uit zijne betrekking en daar hij door fortuin onafhankelijk was, gebruikte hij deze onafhankelijkheid op eene wijze, als slechts woinigen doen zonden. Hij doorreisde eerst geheel Duitschlnnd, vervolgens Scandinavië tot do Noordkaap, een gedeelte van Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië; ook bezocht hij in 1815 do Canarische eilanden. Overigens leefde en werkte hij in Berlijn. Von Buch heeft zich op die vorschillondo reizen door eigene beschouwing en beoordeoling los gemaakt van de stellingen van zijnen leorineostor Werner; hij heeft het eerst een overgangsgraniet leoren konnon en de ontdekking van bet opstijgen van Zweden heeft hij ontwikkeld tot een grondzuil voor de leer der |
BUG.
216
|
vulkanen, hot ontstaan dor gebergten en de uitgebreidste beschouwing van de zamenstelling en het ontstaan der aardkorst. Bovenal merkwaardig is zijne studio omtrent do vulcanen, welke hij in centraal- en rei-vulcanon verdeelt. Do laatsten volgen naar zijne meoning do rigting der oorspronkelijke gebergten. Ook heeft hij groote verdiensten omtrent do kennis dor afwisseling en temperatuur van den dampkring en de strekking van don plantengroei op den aardbol. Tot zijne voornaamste werken behooren: Geognostische Beoh-achtungen avf lieisen durch Deutschland und Itahën, 2 dln. Ber-lyn 1802 en 9. Die physikalische Beschreibung der Cananschen insein, Berlyn 1825, 4°; Iteise durch Norwegen und Lappland, 2 dln. Berlyn 1810; üeher der Jura in Deutschland, Berlyn 1839, 4°; Beitriige zur Bestimmung der Gebirgsformationen m Rusland, Berlyn 1840; Geognostische Karte von Deutschland und den angrenzenden Staaten in 42 BlSttern, welko kaart evenwel zonder zijnen naam uitgegeven is. Onder zijne kleinere opstellen moeten voornamelijk genoemd worden; über die Ammoniten in den Uiteren Gthirgsschich' ten; über Goniatiten; über Ceratiten; über Terebrateln; über Del-thj/ris oder Spirifer und Orthis. Men leze voorts do wetenschappelijke schatting van Buch's streven in Hoffmann's Geschichte der Geognosie, Berlyn 1838 en Dr. H. v. Dechen: Leopold von Buch und sein Kinjlufs auf die Entwickeluny der Geognosie, Bonn 1853. BUCHANAN (Claudius), vermaard Engelsch godgeleerde, overleden te Broxbourno den Oquot;1011 Februarij 1815. Hij was een zeer werkzaam lid der Engelsch Aziatische Maatschappij en had als zoodanig hot toezigt over do bewerking van een Nieuw Testament. Hij hooft zich een beroemden naam verworven door zijno talrijke werken, waarvan meerdere herdrukken noodig zijn geweest. Zijn voornaamste geschrift is getiteld; Christian Researches in Asia; daarvan vcrschecn in 1814 de tiende druk en in dat zelfde jaar eono Nederduitscho vertaling, getiteld: Onderzoekingen naar den toestand des Christendoms in Azië, bij A. Loosjes Vz., te Haarlem. BUCHAREST, BUKARESCHT of BUKAREST, de hoofdstad van Wallachye en do residentie van den Hospodar. Zij ligt aan do rivier Dembrowitza en heeft 80 000 inwoners. De stad is op oen moeras gebouwd, slecht geplaveid en zeer morsig. BUCHARYE, TURKESTAN of hot VRIJE TART ARTE, ligt in Aziatiscli Tartarye; het wordt verdeeld in Groot- en Klein-Bucharyo, en bewoond door do Usboksche Tartaren, die een getal van drio millioenen uitmaken. De voornaamste steden zijn Buchara en Samarcande, in welke de Schach zijn verblijf houdt. In deze steden vindt men ook Persen, Turken, Russen enz. die veel handel drijven of handwerken uitoefenen. Do handel bestaat voonmmelijk in katoen, zijde, edelgesteenten, fraaije paarden enz.; deze handel wordt gedreven met Rusland over Orenburg, mot China over Kaschgar, met Persic over Balk en mot Indië over Cachomir. BUCHKA (Joiiakn Simon), werd don 27stcu April 1705 te Arzberg bij Baireuth geboren; studeerde to Jena en Leipzig in de theologie; werd, na voleindigde studie, predikant aan de kloosterschool tc Bergen bij Maagdenburg; in 1734 conrector aan het gymnasium tc Hof en in 1745 Vrijdag-prediker aldaar. Hij stierf 25 Maart 1762. Hij gaf uit; Mnffel, der nem Heilige, u. s. w. Leipzig 1731; Evangelische Biissthrünen über die Simden seiner Jugend, u. s. w. Leipzig en Baireuth 1737; 3 ausg. Hof 1756, 8°. (Eone wederroeping van het vorige geschrift); Auserlesene Gedichte nut B's Leb en, herausgegeben von J. M. P. (Perrucker), Hof u. Baireuth 1755. BUGHNER (August), werd don 2den November 1591 te Dresden geboren, ontving in zijne geboortestad en in de kloosterschool Pforta zijne eerste opleiding, studeerde to Wittenberg in de regten, doch wijdde zicli lator aan do letterkunde. In 1618 werd hij magister en hooglooraar in de poëzy, in 1631 in de welsprekendheid , ook kroeg hij eeiio benoeming tot Ephorus der kourvorste-lijko stipendiaten. Hij was lid van het genootschap „der Genossenequot; en de eerste Duitsche hooglooraar, die aan de beoefening der Latijnsche poëzy die der Duitsche paarde. Zijne schriften zijn: Wegweiser zur teut-sche Tichtkunst, Jcna 1663; Poëmata selectiora, Leipzig 1694; en eenigo gedichten in Neuincister's Diss, de classis pollis; Zie Adolphi Clarmundi Lebensbeschreib. etlicher havptgelehrter Manner, Wittenberg 1704, Th. II. |
BUCKINGHAM, fabriekstad mot 5000 inwoners, gelegen in het graafschap van denzelfden naam, aan het riviertje de Ouso, op ongeveer 10 geogr. mijlen afstands, Noord-Westelijk van Londen. Men vindt er cene schoono, in 1780 gobouwdo kerk; eonige papier- en kantfabrieken; in de nabijheid eene kopermijn; en niet ver van de stad het kasteel Stow, met het beroemdste park van Engeland en eene voortreffelijke kunstverzameling. Het is van deze stad, dat de graven en hertogen van Buckingham den titel ontleenden. Als eersto graaf wordt genoemd Walter Gifford, die door Willem den Veroveraar met het graafschap beleend werd; na den dood zijns zoons, die geene afstammelingen naliet, verviel het weder aan de kroon. Richard de IIquot;10 schonk het in 1377 aan Thomas Woodstock, hertog van Glocester; en na den dood van dezen kwam het aan Graaf Edmund van Stafford, die in 1446, door Hendrik don VI3quot;quot;, tot hertog van Buckingham verheven word. Die titel bleef in genoemd geslacht erfelijk tot dat Edward Stafford, van hoog verraad beschuldigd, in 1521 onthoofd zijnde, diens zoon Hendrik alleen den titel van graaf van Stafford behield. Ruim eene eeuw daarna schonk Jacobus de Iste den hertogelijken titel van Buckingham, aan zijn gunsteling George Villiers. Vergelijk; Buckingham (George Villiers, hertog van)] dit geslacht met don zoon des vorigen uitgestorven zijnde (zie dezen), kwam het hertogdom in 1703 aan Johan Sheffield, Vergelijk: Buckingham (John Sheffield, hertog van)-, dit geslacht stierf in 1735 met den zoon des laatstgenoemden uit. In 1784 werd aan George, graaf Tomplo, den titel van Marquis van Buckingham verleend; diens oudste zoon Richard erfde den titel ; deze huwde met Anna Eliza Brydges, do laatste vrouwelijke afstammeling van het geslacht der hertogen van Chandos, verwant met het koninklijk geslacht Plantagenet; hij werd den 4lt;lcn Februarij 1822 tot hertog van Buckingham en Chandos verhoven en stierf op zijn landgoed Stow den 17a,!quot; January 1839, nalatende een cenigon zoon, die den titel zijns vaders erfde. BUCKINGHAM (George Villiers, hertog van), de beruchte gunsteling van Jacobus den Iquot;1™ en Karei den Jquot;tcquot;, koningen van Engeland; geboren te Brookesby, graafschap Leicester, den 209tequot; Augustus 1592; overleden, ten gevolge eener hem toege-bragte wonde, den 23quot;quot;m Augustus 1628. Hij was gesproton uit het oud aanzienlijk geslacht; Villiers. In hooge mate begaafd met uiterlijke schoonheid en een innemend voorkomen, bezat hij tevens eene groote gemakkelijkheid van uitdrukking, wist zich aangenaam voor te doen en ofschoon zijn verstand en doorzigt veel te wenschen overlieten, ontbrak het hem niet aan behendigheid en sluwheid, om het ontbrekende te verbergen. Daar hij zijn vader reeds vroegtijdig verloren had, zond zijne eergierige moeder, voor wie de geschiktheid haars zoons voor het hofleven geen geheim was gebleven, hem naar Frankrijk, om aldaar zijne opvoeding tc voltooijen. Een en twintig jaar oud zijnde, keerde hij naar Engeland terug en werd spoedig daarop door haar aan Jacobus den 1quot;™ voorgesteld. Deze was dadelijk met don jongeling ingenomen, nam hem aan het hof en weldra oefende Buckingham zulk oenen invloed op den koning uit, dat deze niets dorst te ondernemen , zonder zijn jeugdigen gunsteling geraadpleegd te hebben. Hij wendde den verkregen invloed al dadelijk aan, om den val des ministers, graaf van Sommersct, die tot daartoe de gunst des konings genoten had en zijne trotsche plannen in den weg stond, te bewerkstelligen, hetgeen hem toen alreeds niet meer moei-jelijk viel. In minder dan twee jaren tijds was hij opgeklommen tot graaf en lord-groot-admiraal, maar had tevens, door zijne verkwistende levenswijze en de vernedering dor koninklijke waardigheid, den haat der Engelscho natie op zich geladen. Zijno staatkundige loopbaan, was voor Engeland eene opvolging van wederwaardigheden. Het was door zijn bedrijf, dat het plan van het huwelijk van prins Karei, lator Karei den Istcn, mot de Spaansche Infante Maria verijdeld en Engeland in een oorlog met Spanje gewikkeld werd, waarvan de ongelnkkigo togt tegen Ca-dix het gevolg was. Inmiddels was Jacobus gestorven en door Karei opgevolgd; deze nu word ook zoodanig door zijn gunsteling beheerscht, dat hij de ministers Bristol en Middlesex, die den oorlog hadden getracht te verhinderen, in de gevangenis wierp, on het parlement, dat Buckingham van hoogverraad had aangeklaagd en de middelen tot den oorlog weigerde, ontbond. Kort daarop wikkelde hij Engeland in een oorlog mot Frankrijk , om zich op Lodewijk den XIII''1quot; te wreken, die zijne |
217
|
verwijdering uit Parijs verlangd had, tijdens hij zich aldaar als gezant ophield en, zoo men zegt, een minnehandel met de koningin Anna had aangeknoopt. Buckingham verbond zich met de protestanten to Rochelle, landde in Julij 1627 met eene vloot op het eiland Ré, doch de onderneming mislukte. Het parlement weigerde de gelden te verstrekken om den oorlog voort te zetten; de ontbinding van dat ligchaam was daarvan het gevolg; eene nieuwe vloot was spoedig uitgerust en do landtroepen gereed, om Rochelle tor hulp te snellen; doóli vdór dat dit plaats had, werd Buckingham te midden van zijn staf, door een jong lersch officier van liet in te schepen leger, John Felton genaamd, vermoord en Engeland alzoo van den tyran verlost, die vijftien jaren lang den koning en het volk aan zijne trotsche plannen had dienstbaar gemaakt, door aanzienlijken en geringen gehaat was, doch tegen wien niemand iets had vermogen uit te rigten. BUCKINGHAM (George Villiers, heetog van), zoon des voorgaanden; staatsman en letterkundige; geboren in 1627, overleden in 1688. Karei de I8'8 droeg do gunst door zijn vader genoten, op hom over. Hij bleef bij dien vorst tot aan zijn val in 1647; streed vervolgens onder graaf Holland; begaf zich nadat dezen verslagen was tot den prins van Wales; vlugtte na het verlies van den slag bij Worcester, in 1651, naar Frankrijk, terwijl zijne goederen aan Lord Fairfax werden geschonken; later naar Engeland teruggekeerd, huwde hij do dochter des laatstgenoemden , waardoor hij in het bezit zijnor goederen hersteld, doch spoedig daarop door Cromwell in den Tower gevangen gezet en eerst na diens dood weder in vrijheid gesteld werd. Nadat Karei de 11'ie den Engelschen troon beklommen had, genoot hij de gunst van dezen; werd in 1671 tot kanselier van Cambridge benoemd en vervolgens naar Frankrijk afgevaardigd, om do Triple-alliance tot stand te brengen; stond later aan liet hoofd van het CaW-ministerie (zie Cabal); en was werkzaam bij de onderhandelingen tusschen Lodewyk den XIVdcn en de Staten van Holland, in den oorlog door deze beiden gevoerd. Toen hij zich in 1675 in het parlement tegen den koning verzette, werd hij van hoog verraad beschuldigd en in den Tower gevangen gezet, doch spoedig daarop in vrijheid gesteld, op belofte dat hij zich aan de koninklijke partij zoude aansluiten. Nadat Karei in 1685 overleden was, trok B. zich op zijne goederen terug en wijdde zijn laatste levensjaren aan letterkundigen arbeid. Hij liet geene afstammelingen na en met hem stierf het geslacht Villiers uit. In 1704 werden zijne werken te Londen uitgegeven, waarin vele stukken voor ondergeschoven worden gehouden. Meest vermaard is zijne comedie: the liehearsal, zijnde eene bespotting der dramatische dichters van zijn tijd; zij heeft aan Sheridan aanleiding gegeven, tot het vervaardigen zijner comedie: the Criticlc. BUCKINGHAM (John Sheffield, iiebtog van), staatsman en letterkundige, geboren in 1649; overleden in 1721. Hij diende gcdiu-ende de eerste en tweede engelsche oorlogen, en wel in den laatsten als scheepsbevelhebber, op de Engelsche vloot; vervolgens bij het Fransche leger onder Turenne; beoefende de staat-en krijgskunde, en wijdde zich tevens aan do letterkunde; schreef op zijn togt naar Tanger toen hij tegen do Mooren met Engelsche hulptroepen uitgezonden was, zijn gedicht the. Vision; leefde in vertrouwelijke vriendschap met Jacobus den IIli(!n, die hem tot groot-kamerheer aanstelde, en ging op aanhouden des konings zelfs tot de Roomseh-katholijkc godsdienst over; onttrok zich gedurende de omwenteling, die de troonsbeklimming van Willem den IIIdcquot; voorafging, aan de staatszaken; bekleedde onder laatstgenoemden vorst onderscheidene gewigtige betrekkingen; werd door koningin Anna, met wie hij zoo men zegt een minnehandel onderhield, bij hare troonsbeklimming in 1702, tot groot-zegelbewaarder aangesteld; in 1703 verkreeg hij den titel van hertog van Buckingham; schaarde zich een tijd lang, uit vijandschap tegen den hertog van Marlborough, aan de zijde der oppositie en onttrok zich daarop aan de staatsaangelegenheden; werd, na den val van het ministerie in 1710, president van den ministerraad en oefende oen belangrijken invloed op de regering uit; nam, na den dood van koningin Anna in 1714, met eenige anderen het rijksbestuur op, in afwachting der aankomst van George den I8'®quot;; onttrok zich vervolgens aan de regering en wijdde zich, tot aan zijn dood, aan letterkundigen arbeid. Zijne gedichten dragen de kenmerken van vernuft en smaak, doch zij missen scheppingskracht en oorspronkelijkheid; zijne treurspelen bezitten weinig waarde; zijne II. |
Memoirs daarentegen zijn leerrijk en onderhoudend geschreven. Zijne gezamentlijke werken zijn in 1723 en in 1729, in twee doelen, te London in het licht verschenen. BUCOLICA (Zie Ilerderszanyen.). BUDDAEUS (Joannes Franciscus), geboren te Anclam in de Pruisische provincie Pommeren, den 25»,e,, Junij 1667; overleden te Gotha, den 18dlt;m November 1729; heeft zich een beroemden naam verworven als Luthersch Godgeleerde en als phi-losooph; was achtervolgens hoogleeraar in de wijsbegeerte te Halle en te Jena; voerde met Wolf een pennestrijd over diens wijsgeerig stelsel, waarin hij echter het onderspit delfde. Wij bezitten van hem onderscheidene werken, als: Historia ecclesiastica Veteris Testamenti; Historia juris Naturae; Elmenta philosophiae practicae; Elementa philosophiae instrumentalis; enz. BUDDHA, dat in het Sanskrit de Wyie beteekent, is de eertitel van Gautama of Sakja-mnni, den stichter eener Indische godsdienst, het Buddhismus, dat in Ceylon, Siam, Birman, Tonkin, Thibet, Mongolië, Sina en Japan verbreid is en volgens Balbi meer dan 300 millioen volgelingen telt. Sakja-mnni werd in de VI110 eeuw v. Chr. geboren in de noord-indischo provincie Behar; leeraarde, na langen tijd in de eenzaamheid vertoefd te hebben, in het openbaar, leverde zijne leer over aan zijnen volgeling, den Brahmin Mahakaja en stierf waarschijnlijk in het jaar 543 v. Chr. Mahakaja deelde de leer aan ccneu zijner jongeren mede, deze weder later eenen zijner discipelen en zoo duurde deze leers-overdragt eenige eeuwen. Spoedig werd de leer ook in de Sanskrit-taal opgeschreven. Het Buddhismus verbreidde zich allereerst in Hindostan, waar de tempels van Salsette en Pantsch-Pandoe beroemd zijn; sedert de III'10 eeuw v. Chr. verspreidde het zich noordwaarts naar Thibet en zuidelijk naar Ceylon en Java. In Indië moesten ten tijde van Christus de Buddhisten vele vervolgingen ondergaan van de zijde der Brahmanen en de sekte ging te niet in Indië aan deze zijde van den Ganges; daarentegen werd zij de heerschende aan de andere zijde van dien stroom, in Siam, Pegu, Ava en Tonkin. Omstreeks denzelfden tijd sloeg het Buddhismus over naar Sina, waar Buddha in Fo werd veranderd, vervolgens naar Japan, de Mongolen, Kalmuk-ken en andere volksstammen in Siberië. De Sanskritwerken der Buddhisten werden nu in de Indische Pali-taal, in het Thi-betaanseh, Mongoolsch en Sineesch vertaald en tallooze commen-taricn daarop in die talen geschreven. De Biuldhistische literatuur, bestaande uit cosmogonische, dogmatische, zedekundige, ascetische en liturgische werken, is buitengewoon rijk. Het in het Thibetaansch geschreven Canon der heilige schriften van de Buddhistische godsdienst bestaat uit 108 groote deelen. De laatste patriarchen der Buddhisten leefden in Sina, waar de 33quot;10 en laatste in het jaar 713 n. Chr. stierf. In de 14'10 eeuw werd de zetel van het Buddhistische opperhoofd van Sina naar Thibet overgebragt, waar hij eerst Lama en sedert de XVI110 eeuw Da-laïlama heette. De Buddhistische priesters worden onder de Mongolen Lama's, in Japan Bonzen, in Birman Rahanen en in Siam Talapoinen genoemd. Ofschoon er reeds veel over Buddha door Europeanen geschreven is, blijft toch zijne geschiedenis en die zijner leer nog steeds duister en verward, daar de eigenlijke hoofdbronnen tot de kennis van het Buddhismus ons nog niet toegankelijk zijn. De voornaamste werken daarover zijn van Hodgson, Wilson, Colebrookc, Lenz, Burnouf naar bronnen in het Sanskrit; van Tumour naar de Pali-taal; van W. von Humboldt naar Javaansche werken; van Kaempfer naar Japansche, enz. Vergelijk; Stuhr, Die Heli-gionssysteme der heidnischen Volleer des Orients, Berlijn 1836; en Windischmann, Die Philosophie im Fortgange der Weltgesehichte, Bonn 1829. BUDWEIS, eene versterkte stad, gelegen in het koningrijk Bohemen, nan de Moldau, op 49° N. Br. en HJquot; O. L. van Greenwich , heeft 11,000 inwoners. Het Hoogduitseh wordt er meer gesproken, dan de eigenlijke landtaal; de velden rondom de stad zijn zeer vruchtbaar en in de bergen wordt eenig goud en zilver gevonden. Dc stad is middelmatig groot, beeft fraaije pleinen en breede straten met wederzijds overdekte gallerijën voor do voetgangers. Zij is in 12G5 gesticht, door Ottocar den IIdc°, koning van Bohemen; werd in 1611, door Romeo, veldheer der Pas-sauers, belegerd en bij verrassing ingenomen; is vermaard wegens de aldaar behaalde overwinning in 1720, door de keizerlijke gc- 28 |
|
218 BUD- neraals Bucquoi en Dampierro, op de Boheemscho opstandelingen onder den graaf van Mansfeld; werd in 1744 door de Pruisen bezet, doch later weder door hen ontruimd. BUENOS-AYRES (Ciudad de Nuestra Senora, Ciudad de la Trinidad), hoofdplaats der republiek Argentina of der Vereenigde Staten van Rio do la Plata, in Zuid-America, gelegen op den reg-ter oever van den La Plata-stroom, op ongeveer 40 geogr. mijlen afstands van zijne monding; Z. Br. 34° 35' 30quot;, W. L. van Greenw. 58° 22', heeft 100,000 inwoners, waarvan een vijfde gedeelte Franschen en Engelschen zijn. De stad is zeer regelmatig gebouwd, in de gedaante van een langwerpig vierkant; de platte grond der blokken huizen is insgelijks vierkant en do straten Bnijden elkander onder regto hoeken; zij is door eene citadel en verscheidene forten gedekt. Merkwaardig zijn: de Plaza del Fuerto; de Plaza del 25 de Mayo, met eene obelisk, ter gedachtenis van do omwenteling van 25 Mei 1810; do Plaza de Toros, uithoofde van haar schoon uitzigt; het paleis van den dictator; het gebouw der volksvertegenwoordiging; het stadhuis; de domkerk met haren prachtigen koepel; voorts vindt men er een aantal Eoomsch-katholijke kerken, onderscheidene monniken- en nonnenkloosters , inrigtingen van liefdadigheid enz. Onder de wetenschappelijke inrigtingen verdienen genoemd te worden: de hoogeschool, de sterrewacht, de militaire academie, de bibliotheek met meer dan 25,000 banden, de latijnsche school en de inrigtingen voor lager ouderwijs, verschillende geleerde genootschappen enz. Do handel is er zeer aanzienlijk, niettegenstaande hij door den oorlog met Brazilië veel geleden heeft, en bestaat, wat den uitvoer betreft, voornamelijk in talk, ossenhuiden , koper uit de mijnen van Chili enz.; ten aanzien van den invoer: in katoenen en wollen stoffen, aarde- en Ijzerwerk uit Engeland, huisraad, wijn, gezouten visch enz.; de handel te land, vooral met Peru en Chili, is mede zeer belangrijk. De omliggende landstreek levert tabak, suiker enz. en tegenwoordig ook thee. Buenos-Ayres, ofschoon aan eene der grootste rivieren gelegen, is nogtans van het voordeel verstoken, eene eigene haven te bezitten; do vele ondiepten en banken toch, die in den La Plata-stroom worden aangetroffen, beletten dat de groote schepen nader dan 1 b, IJ. geogr. mijl bij do stad komen; daar moeten dus de handelswaren in ligters overgeladen en alzoo verder opgevoerd worden. Buenos-Ayres is omstreeks 1540 door Don Pedro de Mendoza gegrondvest; ten gevolge van do vijündelijko aanvallen der Indianen verlaten, was het aanloggen eener nieuwe volkplanting in 1580 noodzakelijk; in 1G20 werd er een bisschoppelijke zetel gevestigd; in 1778 het vico-koningrijk La Plata gesticht zijnde, werd Buenos-Ayres do hoofdplaats van het rijk en de residentie des vorsten; in 1810 begon aldaar de omwenteling, waarvan in ■'.816 de stichting der onafhankelijke republiek Argentina of der Vereenigde Staten van Rio de La Plata het gevolg was. Een dezer staten, waarin Buenos-Ayres gelegen is, draagt met haar den zelfden naam. Vergelijk: History of Buenos-Ayres, London 1806; Vidal, Picturesque illustrations of Huenos-Ayres, London 1820; Dtctionnaire du commerce et des marchandises etc. publié sous In direction de M, Guillaumin, Tom. I, Paris 1839. BUFFEL. Do naam Bubalus werd eerst door de Romeinen aan eene Africaanscho Antilope gegeven, maar later toegepast op een wild runddier uit de Duitsche wouden en wordt nu toegekend aan den buffel, die oorspronkelijk uit Azië stamt en sedert de VI'10 eeuw in Europa voortteelt. Bovendien worden onder den naam Buffel nog twee runddieron van Africa begrepen en wordt in Noord-America de Bison algemeen Buffalo genoemd. De gewone buffel, tegenwoordig vooral in Italië, Hongarije en Tyrol aan te treffen, blijft meestal kleiner dan de gewone stier; hij heeft korte, gedrongene leden, een grooten kop met gewelfd voorhoofd en breeden muil. Zijne hoornen staan laag en zijn driehoekig, eerst naar beneden en naar achteren, daarna omhoog en naar voren gebogen. Hoornen, huid en hoeven zijn gewoonlijk zwart; hot haar is dun behalve op het voorhoofd aan den hals en de knieën. De buffel is veel woester cn ongetemder dan het gewone rund; hij heeft eene bijzondere voorliefde voor het water, waarin hij somtijds den geheelen dag doorbrengt. Niettegenstaande de langzaamheid zijner bewegingen, is hij van groote waarde als trekdier; als lastdier wordt hij slechts in Azië gebruikt en dan nog wel uitsluitend om goederen te vervoeren. |
die tegen het water bestand zyn. Het vleesch van den buffel is slecht, hard en taai en wordt dus alleen in nood tot voedsel gebruikt. De buffelmelk is vrij goed en wel te drinken. De huid levert een duurzaam leder op. Van de beide Africaansche buffelsoorten, is die van do Kaap de Goede Hoop het meest bekend en reeds door Sparmann in do Verhandelingen der Stokholmsehe Academie van het jaar 1779 beschreven. Hij onderscheidt zich voornamelijk door de hoornen, die zeer breed zijn aan het grondstuk en elkander voor het voorhoofd bijna naderen. Ten tijde dat de Hollanders zich aan do Kaap vestigden, was deze soort aldaar vrij talrijk; tegenwoordig treft men ze nog slechts in enkele streken der kolonie aan. De andere soort is eerst sedert de reis van Denham en Clap-perton bekend geworden en door Gray als -Bos brachyceros in het Magazine of nat. Hist, en in de Annals of nat. Hist. 2° dl. beschreven. Deze soort heeft zeer korte hoornen. BUFFON (Geobge Louis le Clebc, graaf van), een man, die door zijne schriften over de natuurlijke historie en zijn kabinet van naturaliën, eenen onsterfelijken naam verworven heeft. Hij werd den 7,llm September 1707 te Montbar in Bourgogne geboren; zijn vader was lid van het parlement te Dijon en de zoon werd tot denzelfden rang opgeleid. Dan de lust tot de wetenschappen nam, te goeder ure, zijn geheele hart in, en hij betoonde, reeds in zijne vroege jeugd, ongemeen veel lust voor de meetkunde. Negentien jaren oud, ging hij naar Italië, welk land hij als eene voorraadschuur van natuurkundige kennis beschouwde. Eenigen tijd na zijne terugkomst van daar, reisde hij naar Engeland, van waar hij, na verloop van drie maanden, naar Frankrijk terugkeerde. Hij werd er in 1739 tot intendant van den koninklijken tuin aangesteld en vatte nu hot grootsche plan op, om de natuurlijke geschiedenis, die tot op zijnen tijd op dorre wijze en zonder zamenhang behandeld was, door eenen aanlokkenden schrijfstijl voor alle menschen van smaak en niet alleen voor do geleerden, toegankelijk te maken. Hij verbond zich daartoe met Daubenton en deze beide vrienden leverdon na eenen onvormoeiden arbeid van tien jaren, de drie eerste doelen der natuurlijke historie, waarop, van 1749 tot 1767, nog twaalf andere volgden, welke de beschouwing der aarde, de natuur der dieren, en do geschiedenis van den mensch en der zoogdieren bevatten. De negen volgende deelen, die van 1770 tot 1783 in het licht verschenen, bevatten de geschiedenis der vogelen, waaraan Daubenton geen deel wilde hebben, omdat Buffon aan eene uitgave van do geschiedenis der viervoetige dieren arbeidde, waaruit hij het beschrijvend en ontleedkundig godeelto had weggelaten. Hierdoor verkreeg het werk eene andere gedaante, en was minder |
BUF—BUI.
219
|
uitvoerig in geschied- en ontleedkundige beschrijvingen, welke, in den aanvang, door Gueneau van Montbeillard, en naderhand door den abt Beron geleverd werdon. Buffon gaf alleen van 1783 tot 1788, de vijf deelen over de delfstoffen in het licht. Van de zeven bijgevoegde deolen, waarvan het laatste eerst na zijnen dood verscheen, maakt het vijfde, van al de werken van Buffon het meest beroemde, een afzonderlijk geheel uit; bevattende zijne tijdperken der natuur. Niettemin was Buffon niet voor de buiten-gemeene taak berekend; grondige kennis en geduld ontbraken hem en hij trachtte dit gemis door eene levendige verbeelding en dichterlijken stijl te vergoeden. Hij was noodzakelijk een vijand van de school van Linnaeus. Zijn doel was overreding, niet overtuiging en zijne theorien zijn bijna allen ingestort. Zijne beschrijvingen van de gewoonten der dieren zijn niet naar eigene waarnemingen ontworpen en tegenwoordig heeft voor den natuurkundige het werk van Buffon slechts waarde om het beschrijvende en ontleedkundige gedeelte, dat door Daubenton is opgesteld. Weinige geleerden verwierven bij hun leven zulk eenen uitstekenden roem, als Buffon, die niet alleen eenen algemee-nen smaak voor de natuurlijke geschiedenis deed geboren worden; maar door zijnen arbeid, de gunst en ondersteuning van vorsten en grooten verwierf. Lodewijk do XVde verhief hem tot den gravenstand en d'Angiviliers liet hem, onder Lodewijk den XVI'1™, nog bij zijn leven, aan den ingang van het kabinet des konings, een standbeeld oprigten, met dit bijschrift: Majestati naturae par ingenium. Buffon stierf te Parijs, den 1G1''011 April 1788. Buffon's werken werden zeer dikwijls herdrukt; de beste uitgaaf is die van 1749—88; Ilistoire naturelle yénamp;ale et particuliere, 36 deelen in 4°, te Parijs. Nog voortdurend worden aldaar werken onder den naam van Suites a Buffon uitgegeven. BUGGE (Thomas), geboren te Koppenhagen in 1740, overleden aldaar den 15dea Jauuarij 1815. Hij bewees zijn vaderland en der wetenschap gewigtige diensten, in zijne beide betrekkingen, als hoogleeraar in de wis- en sterrekuude aan de universiteit te Koppenhagen en als lector in de zeevaartkunde. Met de trigonometrische opname zoowel van zijn vaderland, als van Noorwegen en IJsland belast, liet hij onder zijn opzigt zeer naauwkeurige kaarten vervaardigen en was met deze werkzaamheden van 1780 tot aan zijn dood voortdurend bezig. Van niet minder belang zijn zijne ontdekkingen op het gebied der sterre-kunde en de door hem volbragte waarnemingen. Ook de zeevaart heeft hem eenige nieuwe instrumenten en verbeteringen aan reeds bestaande te danken. Door zijne geschiktheid tot het geven van onderwijs, mogt hij zich de voldoening verschaffen, vele kundige officieren voor de zee- en landmagt te vormen. Bij het bombardement van Koppenhagen, in 1807, werden zijne eigene bibliotheek en sehoone instrumenten-verzameling grootendeels verwoest; doch het mogt hem gelukken de aan zijn zorg toevertrouwde stukken, meerendeels behoorende tot de instrumenten van het observatorium te redden; hij gaf daardoor een uitstekend bewijs, hoezeer bij hem het eigenbelang bij dat der wetenschap achterstond. Lid van verschillende geleerde genootschappen zijnde, plaatste hij zijne geschriften grootendeels in de verhandelingen dier maatschappijen; eenige weinige zijn afzonderlijk in het licht verschenen en in de koninklijke boekerij te Koppenhagen worden nog onderscheidene belangrijke, onuitgegevene handschriften bewaard. BXJHLE (Johann Gottlieb), een grondig en geleerd navor-scher op het gebied der philosophic, werd den 29sle,, September 1763 te Brunswijk geboren, studeerde te Göttingen, aanvaardde in 1787 de betrekking van buitengewoon, in 1794 van gewoon hoogleeraar in de wijsbegeerte aldaar, doch vertrok in 1804 als collegieraad en hoogleeraar naar Moskau. In 1811 bekleedde hij het ambt van voorlezer en bibliothecaris der grootvorstin Cathe-rina, keerde in 1814 naar Duitschland terug en werd in 1815 hoogleeraar en syndicus, later mededirecteur van het collegium Carolinum zijner geboortestad. Hij stierf den lldcn Augustus 1821. Hij was een vurig Kantiaan, van uitgebreide wetenschappelijke kennis, rustelooze vlijt, een man, die zoowel door zijne schriften als academische voorlezingen de beoefening der wijsbegeerte in Duitschland trachtte te bevorderen. In het Duitsch heeft hij de volgende werken uitgegeven: Ankündigung und Em-pfehlung öffentlicher logisch-praktischer üehungen, Göttingen 1797; Bemerhingen über den Gebrauch der Quellen zur Slieren Oesehichte der Kultur lei den Kelt, und Scandinar, Vólkern, ibid 1788; Ein-leitung m die allgemeine Logik und Kritik der rein en Vernunfl, ibid 1795 ; Entwurf einer Transcendentalphilosop/iie, ibid 1798; Geschichte desphilosoph. menschlichen Verstandes, 1 Th.Lerago 1793; Geschichte der neuernPhilosoplne sext der Wiederherstelluny der Ji V.s--senscha/len, 6 Bde. Göttingen 1796—1805; Grudzüge einer algemeinen Encyclopdelie der Wissenschaften, Lemgo 1790; Ideën zur Rechts-wissenschaft u. s. w. 1 Sammlmg, Göttingen 1799; Journal der Schonen Künste 3 Ilefte, Moskau 1807; Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, 8 Thle, Göttingen 1796—1804; Lehrbuch des Naturrechts, ibid 1798; Sextus Empiricus, 1 Bd., Lemgo 1801; Untersuclmngen über die Hausgötter des römischcn Volks, Moskau 1805; Ueber Ursprvng wiel Leben des Menschengeslechts, Brunswijk 1822; Ueber den Urspnmg des Ordens der liosenkreuzer und Frdmaurer, Göttingen 1804; Ver such einer kritischen Geschichte der Litteratur der Russischen Geschichte, 1 Thl., Moskau 1810. |
BUIDELDIEREN (Marsupialia). Naam eener afdeeling van de klasse der zoogdieren, die zich onderscheidt door het vroegtijdig tor wereld brengen van zeer onontwikkelde jongen, die gewoonlijk in een buidel of zak van het moederdier nog langen tijd vertoeven, eer zij in staat zijn eenigermate voor zich zelveu te zorgen. Eerst worden zij bij de geboorte door het moederdier aan de tepels gebragt, aan welke zij eenige weken onbewegelijk als vruchten aan een steel blijven hangen. Later, wanneer zij reeds loopen kunnen, verlaten zij den buidel en keeren daarin slechts weder om te zuigen, of wanneer zij zich voor gevaar in veiligheid willen stellen. Het vroegst bekend werden eenige soorten van Amerika, welke de eigentlijk dusgenoemde buideldieren uitmaken, en ook opossums genoemd worden (het geslacht DieJel-phys van Linnaeus). Deze zijn dieren van eene middelbare grootte, omstreeks gelijk aan die der huiskat of daaronder, met eenen langen, naakten staart. Zij hebben vijf vingers aan de voor- zoowel als aan de achterpooten; de duim der achterpooten is zonder nagel, en staat van de overige vingers afgescheiden, zoodat men aan do achterpooten eene soort van hand waarneemt, waarvan de benaming pedimanes is afgeleid, die door sommige fransehe schrijvers aan de opossums gegeven wordt. Enkele soorten (Uidel-phys dorsigera L., van Suriname, Didelphys murina L., van Brazilië) dragen hare jongen op den rug, terwijl deze hunne staarten als ranken om den staart van het moederdier vastslingeren. De opossums eten allerlei voedsel, vooral insekten, kruipende dieren, vogel-eijeren, ook kleine vogels, doch vooral vruchten. Sedert het laatst der vorige eeuw en vooral in do laatste dertig jaren is de afdeeling der buideldieren door eene menigte nieuw ontdekte soorten verrijkt, die grootendeels op Nieuw-Holland en van Diemensland voorkomen. Hiertoe behooren voornamelijk de kanguroo's of naar de Hollandsche uitspraak kengoeroes, waarvan reeds in 't begin der vorige eeuw eene soort van de Aroe-eilanden onder den naam van Filander door de Bruyn en Valentin beschreven werd. (De Bruyn, Reizen over Muskovien door Perzië en Indic, Amsterd. 1714, PI. 213). De groote kanguroo {Macropus gigan-teus) bereikt eene lengte van 4 voet, behalve dc staart, die ruim 3 voet lang is; deze kanguroo is het grootste zoogdier van Nicuw-Holland en van Diemensland. Men noemt do kanguroo's ook wel |
220
|
oneigcntlijk springhazen. Zij hebben zeer korte voorpooten met vijf vingers en daarentegen zeer lange achterpooten met vier vingers, waarvan de twee binnenste zeer smal zijn en zoodanig za-mengegroeid, dat do twee kleine nagels op één enkelen vinger sehijnen te staan. Deze dieren leven van gras en kruiden, sommige soorten van bladeren; onder het grazen bewegen zij zich op de voorpooten en sehuiven in het voortgaan de achterpooten met rukken naar beneden, maar, zoodra zij worden opgejaagd bewegen zij zich met de achterpooten in wijde sprongen, en steunen, bij het ncdervallen, alleen op dezen en op den langen, ge-spierden staart. In het maaksel vau den schedel, in de tanden en ook in do levenswijs bestaat er tusschen do buideldieren eon zeer groot verschil; allo familiën nogtans komen ook in talrijke bijzonderheden overeen, waardoor zij van de overige zoogdieren afwijken. Dat zij op een lageren trap van bewerktuiging staan, heeft vooral Owen door het onderzoek der hersenen aangetoond. Ook is de schedel-ruimte betrekkelijk klein en de schedel, hoe verschillend ook bij verschillende geslachten, over het geheel van boven platter dan bij de overige zoogdieren. Men kent thans ruim 1J0 soorten van deze orde, waarvan bijkans de helft tot de twee geslachten l plys en Macropus of llalmaturus, die wij vermeld hebben, behoo-ren; na deze twee geslachten zijn Fhascogale en Phalangista de talrijkste in soorten; de overige soorten, die niet tot een dezer vier groote geslachten behooren, worden thans bijna tot even veel afzonderlijke, kleine geslachten gebragt. De buideldieren vormen ^ gedeelte van de zoogdieren-fauna van Nieuw-Holland j in Afrika en Europa ontbreken zij geheel en al. Voor de natuurlijke geschiedenis dezer orde moeten vooral de werken der nieuwere Engclsche dierkundigen vergeleken worden. Hiertoe behoort bovenal liet eerste deel van Waterhouse, Natural History of the Mammalia, London 1846 8°. /ie ook J. Goulds Monograph of the Macropodidae or Family of Kuiyuroo's, London 1841, 1842, folio, en zijne Mammalia of Australia, London, 1845—1852, 4 Parts, folio. J- v. D. H. BUIGING DEB LICHTSTRALEN, ook Lflexie of Diffractie der lichtstralen genoemd, heeft plaats, wanneer laatstgenoemden door eene smalle opening in eene donkere kamer dringen, of wel ter wederzijden van een smal scherm heenstrijken, en vervolgens op een tweede scherm opgevangen worden. In het eerste geval ziet men, in plaats van eene lichte vlak, zoo als zou moeten zijn, wanneer de lichtstralen na den doorgang door dc opening de zelfde rigting behielden, als daar voor, eene breedere vlak, waarvan de lichtsterkte aan beide zijden afneemt, en die afwisselend lichte en donkere strepen vertoont. In het laatstgenoemde £'eval, verkrijgt men eene schaduw, die merkbaar breeder is, dan men haar volgens meetkundige beschouwing, in verband met den regtlijnigen voortgang der lichtstralen, zou verwachten; en bovendien in het midden der schaduw eene lichte streep. Het verschijnsel wordt zeer onderscheiden waargenomen, naargelang van de breedte der opening; don vorm van deze; het voor elkander plaatsen van meerdere openingen; dor breedte van het voorwerp waar langs de lichtstralen heenstrijken; der soort van licht, waarvan bij de waarneming gebruik gemaakt wordt enz. De diffractie der lichtstralen werd het eerst waargenomen dooiden jezuït Grimaldi, omstreeks het midden der XVIIquot;10 eeuw. Newton trachtte, door zijne theorie vau het licht, het verschijnsel to verklaren, zonder evenwel daarin te slagen. Young, en na hom Fresnel, waren gelukkiger: zij gaven, met behulp der golvings-theoric, do verklaring der verschijnselen, die bij den doorgang van lichtstralen door eeno smalle opening worden waargenomen; men vergelijke dienaangaande: Fresncl, Mémoire sur la diffraction de la huuicrc. Later hebben voornamelijk Frauenhofer, Herschcll en Schwerd de theorie der diffractie verschijnselen nog meer uitgebreid en algemeen toepasselijk gemaakt. Bij do golvingstheorie wordt verondersteld, dat de voortplanting van het licht geschiedt, door het in eene golvende beweging brengen ecner onweegbare vloeistof, ether genaamd, die men aanneemt, dat overal door het wereldruim verspreid is. Wanneer ecnig etherdeeltje in eene golvende beweging gebragt is, deelt het die beweging aan de omliggende deeltjes mede, dio haar weer verder op gelijke wijze voortplanten enz. Wanneer het zelfde otherdceltje te gelijkertijd den invloed van bijv. twee lichtgolven ondervindt, zal zijne beweging, even als die van een ligchaam waarop twee krachten werken, een gevolg zijn van de zamenge-gestelde werking dor beide lichtgolven, en zoo zal de invloed der eene, door de andere, versterkt, verzwakt, ja zelfs, geheel vernietigd kunnen worden; naar gelang nu een der drie genoemde omstandighedon plaats heeft, zal het zamentreffen van twee lichtgolven , vermeerdering of vermindering der lichtsterkte, of volkomen duisternis kunnen te weeg brengen. Daaruit nu kan men verklaren, dat er te midden eener schaduw licht, en in eene verlichte vlak donkere streepen waargenomen worden. |
Men vindt in de moeste werken, handelende over de physica, de diffractie-verschijnselen, meer of minder verklaard. Ook kan men daarover nalezen: K. W. Knochenhauer, Z)ie Undulations-theorie des Lichtes, Berlin 1839, BUIGPUNT, noemt men hot punt eener kromme lijn, waarin hare buiging zulk eene verandering ondergaat, dat do holle zijde van het eene deel, naar den zelfden kant gekeerd zij, als de bolle van hot andere. De raaklijn aan de kromme, in het buigpunt, is tevens snijlijn; en de hoek waaronder zij eene ge-govene regte lijn snijdt, zal igt;f grooter, bf kleiner zijn, dan dc hoeken gevormd door al de raaklijnen aan de kromme lijn in punten aan weerszijden van het buigpunt gelegen, met de bovenbedoelde regte lijn. Zij bijv. in de onderstaande figuur AB die regte lijn, dan zal, in dit geval, dc hoek c, waaronder zij door de raaklijn in het buigpunt d gesneden wordt, kleiner zijn dan de hoeken a en 4, gevormd door de raaklijnen in de nevenpun- tcn e on f BUIK. De buik is dat gedeelte van den romp, dat tusschen de borst en het bekken ligt. De groote ruimte die aan het geraamte overblijft tusschen den ondersten rand der ribben en den bovensten rand van het bekken, word door een week uitzetbaar bekleedsel gesloten, dat gewoonlijk buikwand wordt genaamd. De holte, die daardoor wordt gevormd, heet buikholte. In deze holte liggen de spijsvertcrings-, urine-, en geslachtswerktuigen. Zij is voel grooter dan men op het uitwendig gezigt zou meonen. Naar onderen strekt zij zich uit tot in het bokken, zoodat ook de bekkenheenderen een gedeelte van den wand der buikholte vormen; van boven wordt ze vergroot door de ver naar boven in de borstkast reikende welving van het middenrif (haar bovenste grens), zoodat ook de onderste ribben tot vorming van den zijwand van den buik bijdragen. Daar do omtrek van het groote bokken, grooter is dan de omtrek van de onderste vlakte der borst, moet de buikwand eencn geknotten kegel gelijken, waarvan de grondvlakte naar onderen is gcrigt. Bij pasgeboren kinderen evenwel, bij welke de borst meer ontwikkeld is dan het bekken, is het omgekeerde het geval. De welving van don buikwand, is bij magere lieden en bij een' ledigen huik, naar binnen gcrigt; bij goed doorvoede, „gezettequot; personen, naar voren. Bij de inademing wordt de buik minder gewelfd, bij do uitademing meer. BUIK VLIES. {Peritoneum, van ntQireivto, omspannen), noemt men een glad, glanzig, vochtig vlies (een weivlies), hetwelk den buik- en bokkenwand van binnen bekleedt en do meeste daarin liggende ingewanden omgeeft. Het vormt een gesloten zak (met eene uitzondering waarvan de vermelding ons hier te ver zou afleiden). Het omhulsel dat het buikvlies aan de buiksingewan- |
—BUK. 221
wendig eene zes- of achtkantige gedaante. De looden kogel wordt door sterk aanzetten, door slaan of andere middelen, in de trekken gedreven en verkrijgt daardoor bij het afvuren eeno draai-jende beweging. De zijdelingsche afwijkingen worden hierdoor zeer verminderd, want hot maken van aanslagen in den loop wordt voorkomen', en daar do kogel de eenmaal aangenomene draai-jende beweging behoudt, ook na het verlaten van den tromp, zoo zullen de afwijkingen door de onvermijdelijke onregelmatigheden van zijnen vorm ontstaande, na iedere halve omwenteling tegen elkander opwegen; die afwijkingen toch zullen nu telkens in tegengestelden zin plaats hebben. Doordien de kogel ook naau-wer in den loop sluit, zal er minder buskruidgas langs de speelruimte ontsnappen, en de snelheid daardoor bevorderd worden. Er bestaat eene groote verscheidenheid in het aantal, den vorm en de helling der trekken, vooral bij oude buksen. Sommigen hebben eeno sterke helling andere eene zeer geringe, dan eens zijn zij overal even diep, dan weder eens loopen zij te niet bij de monding. Zoo ook heeft men trekken wier helling allengs toeneemt, om den kogel daardoor trapsgewijze eene snellere omwenteling te geven. Somwijlen bragt men tot 100 trekken aan, tegenwoordig 5, 4 of zelfs slechts 2. Het zoude ons te ver brengen al deze inrigtingen in bijzonderheden te beschrijven, sommige waren daarenboven zonder eenigen grond daargestold. Zelfs had men vroeger loopen met regtc trekken, die geen juister schot gaven dan gladde loopen. De vlakke gedeelten van don loop tusschen de trekken ingelegen, noemt men de velden. De helling der trekken bepaalt men gewoonlijk, door de lengte op te geven, waarop een trek écne gehcele omwenteling volbrengt, of door het gedeelte der geheelo omwenteling, dat op eene bepaalde lengte bijv. één meter, begrepen is. In de tegenwoordig meest gebruikelijke buksen, is de helling zóó, dat de trekken, en dus ook de kogels, op één meter, éenc halve omwenteling volbrengen. •
Het valt in het oog, dat er tusschen de lading, den kogel, de helling en den vorm der trekken, eene zekere evenredigheid moet bestaan. Bij eene lading bijv. die te groot is, voor den wederstand, dien de kogel in de trekken ondervindt, zullen de vleugeltjes of randen afscheuren, waarmede de kogel in de trekken vat; de kogel springt dan over de trekken heen, zonder dio te volgen, cn komt misvormt uit den loop; zoodat het schot zeer onnaauwkeurig wordt. Is de helling der trekken te groot of hunne diepte te gering, dan kan hetzelfde gebeuren. Is de helling groot en de lading zeer klein, dan kan do kogel te veel wederstand ondervinden, en verlaat do loop met eene te geringe snelheid enz. In de meeste gevallen moet dus een onoordeelkundig gebruik van de buks, minder juistheid geven dan een geweer met gladden loop.
Daar het insnijden der groeven de loopen verzwakt, cn het buskruidgas door de vermindering der speelruimte en den wederstand der kogels meer spant, moeten de getrokken loopen meerdere ijzerdikte bezitten. Daardoor ook moeten zij korter worden, want te zware loopen geven een onjuist schot. Als stootwapen voor de infanterie staat de buks dus achter bij een gewoon geweer.
Daar naauwkeurigheid nu het hoofddoel is der buks, zijn de rigtmiddelen met meer zorg ingerigt dan bij de geweren en moet men die voornamelijk door proefneming onderzoeken en verbeteren; hierin bestaat het inschieten der buksen. Daarom ook is het slot gewoonlijk van een sneller voorzien, waardoor het bij den minsten druk overgaat. De sneller kan men evenwel naar verkiezen al of niet in werking stellen. Bij de eerste buksen, werd de kogel in een vetpleistcr gewikkeld, om gemakkelijk in den loop gebragt te kunnen worden. De kogel werd dan met een zwaren laadstok waarop men met een hamer sloeg, aangedreven, ten einde het lood de trekken te doen opvullen; hierdoor werd hij echter onregelmatig misvormd, en het laden was voor krijgsgebruik te omslagtig. Het gevolg hiervan was, dat hoezeer men slechts uitgelezen schutters met buksen wapende, deze echter niet zelden hun wapen wegwierpen, en het met een gewoon geweer verwisselden. Door verschillende middelen heeft men in een en ander trachten te voorzien.
Delvigne vernaauwde den loop ter plaatse waar het buskruid komt te liggen, de kogel nistte op den daardoor gevonden rand, en werd door sterk aanzetten in do trekken gedreven. Om te
BUI-
den afgeeft, maakt dat deze gemakkelijk over elkander kunnen glijden. Dit vlies geraakt ligt in ontsteking.
Zonder naauwkeurige ontleedkundige kennis, is het niet wel mogelijk zich eene goede voorstelling van het buikvlies te vormen.
BUIKZWAMMEN (Gasteromycetes). Ouder Buikzwammen verstaat men zoodanige zwammen, wier sporen zich in kiemhuisjes ontwikkelen, die uit een enkelvoudig of dubbel hulsel bestaan, dat aanvankelijk gesloten is, doch later zich op verschillende wijzen opent en daardoor de sporen een vrijön uitgang verleent. Deze laatsten zijn in het hulsel óf tusschen een draderig weefsel verstrooid, 6( zij liggen vrij. Talrijke, van elkander zeer afwijkende, vormen behooren tot deze afdeeling der zwammen; ouder de meer bekenden noemen wij de geslachten Tuber (Truffels), Lycoperdon, Genster (zie Aardsterren) en Phallus. O.
BUIS, noemt men de inrigting waardoor de springlading, binnen de holle projeetielcn bevat, ontstoken wordt. Vrij algemeen zijn nog do houten buizen in gebruik; deze worden in het buisgat van de bom of granaat gedreven en zijn volgens de lengte doorboord. De uitboring der buizen wordt, vóór het indrijven in het buisgat, volgeslagen met eene langzaam en regelmatig brandende sas. Hierboven komt een gezwind lontje, dat omgelegd wordt in eene komvormige uitholling, het keteltje, aan het boveneinde der buis. Hierop bindt men een stukje schrijfpapier met een lapje linnen overdekt, en bestrijkt dit verkapsel, om den invloed der vochtigheid tegen te gaan, zoo de buizeu niet dadelijk gebruikt worden, met verkitsel, zijnde een mengsel van pik, hars, was en vet, eu doopt dit vervolgens in zaagmeel. Bij het gebruik der holle projectielen wordt het verkapsel losgesneden, ontkapt, en de lont eenigzins losgemaakt. Door de ontbranding der lading waarmede het projectiel wordt weggeschoten, vat de lont vuur, hierdoor wordt do buis aangestoken, die, geheel doorgebrand zijnde, haar vuur aan do springlading mededeelt en het projectieel in stukken doet springen. De lengte der buis moet dus zoo geregeld worden, dat het projectiel op het verlangde oogenblik springt.
Oudtijds stak men de buis aan, vóórdat het projectiel werd weggeworpen; dit werpen met twee vuren was echter zeer gevaarlijk. Later bestrooide men het projectiel in don vuurmond met lijn stof kruid, meelpulver; ook dit wordt thans niet meer gedaan, daar de ondervinding geleerd heeft, dat de buis ook zonder deze voorzorg vuur vat.
In de laatste tijden heeft men andere inrigtingen voorgesteld en beproefd, om den brandtijd der buizen nog naauwkeuriger en zekerder to kunnen bepalen, of dien naar willekeur te kunnen regelen, nadat de buis op het projectiel is aangebragt. Ook heeft men getracht de springlading te doen ontbranden juist op het oogenblik waarop het projectiel treft, nagenoeg op de wijze als boven bij de brandkogels voor geweren is aangegeven; deze inrigtingen, waarvan nog mot een woord zal gesproken worden bij de kartets- of Shrapnel-granaten, zijn echter te verschillend, om overeenkomstig de algemeene strekking van dit woordenboek, hier te kunnen worden beschreven.
Vergelijk voor meerder onderrigting de werken opgegeven bij het artikel Brandkoyels. Dit.
BUIZEN, zijn vaartuigen van 25 tot 30 last, bemand met 14 tot 16 koppen. Zij hebben geen spiegel, maar zijn van achteren rond gebouwd; do groote mast staat nagenoeg midden-scheeps; daaraan wordt een vierkant zeil en bovendien aan den top nog een ligt bramzeil gevoerd. Op het achterschip is een lage mast geplaatst, waaraan gemeenlijk een klein vierkant zeil, soms ook een ligte bezaan gehesehen wordt. Deze soort van vaartuigen worden hier te lande tot de haringvangst gebezigd; het zijn de zoogenoemde haringbuizen, wel te onderscheiden van de haringjagers, waaronder een ligter soort van vaartuigen wordt verstaan. De buizen blijven gewoonlijk zoo lang in zee, als de visscherij duurt; terwijl de jagers, dat meestal snelzeilende vaartuigen zijn, gebezigd worden om den gevangen visch naar de havens te voeren, en tevens om de buizen van levensmiddelen en andere bonoodigdheden te voorzien.
BUKS. De buks is een draagbaar vuurwapen, daardoor van de gewone geweren onderscheiden, dat de loop niet inwendig glad is, maar getrokken, dat is: voorzien van ingesnedene, schroefvormig loopende groeven of trekken. Gewoonlijk zijn buksen korter dan geweren, en heeft de loop meer ijzerdikte en uit-
BUK—BUL.
222
|
voorkomen dat hot lood, dat in do vornaauwing (do kamer') drong, het buskruid zoude kneuzen, werd hij op een houten klosje bevestigd. Hierdoor verviel de hamer en was er reeds veel gewonnen. Thouvenin liet de kamer weg, maar plaatste achter in don loop, een stalen stift, de kern of doorn; het buskruid nam do ruimte om do kern in, zoodat de kogel steunende op de kern, forsch aangezet kon worden, zonder het buskruid te kneuzen. Door het indringen van do kom in hot lood werd tevens do uitzetting bevorderd. Weldra begon men nu ook den kogel te verbeteren, door do tot nu toe bijna als onmisbaar beschouwondo bolvormige gedaante, door eeno betere te vervangen. De kogel verkreeg namelijk de gedaante van een cilinder, aan oen der cindvlakken van een spits toeloopend kegelvormig gedeelte voorzien. Het cilindrisch gedeelte kon nu gemakkelijk met een vet-draad omwonden worden, en om dezen draad nog beter te bevestigen, voorzag men den cilinder met eenige rondloopende insnijdingen of groeven. Dit was eene gewigtige verbetering, want weldra bepeurde men dat deze groeven de juistheid van het schot bevorderden. De reden hiervan is ligt in te zien; indien een puntkogel in de rigting zijner lengte voortbeweegt, heeft de lucht weinig invloed op de groeven; doch zoodra de punt op- of nederwaarts tracht te bewegen, ondervinden de naar beneden of naar boven gekeerde gedeelten der groeven een aanzienlijken wederstand van de lucht, en drukken daardoor de punt weder naar beneden of naar boven; zij trachten den kogel dus steeds in de rigting zijner lengte, met do punt vooruit to doen voortgaan. De groeven bewijzen alzoo dezelfde dienst als de veêron bij eenen pijl. De puntkogels bewegen dan ook werkelijk, al draaijonde om hunne lengte-as, en met de punt vooruit; zij ondervinden hierdoor minder wederstand van de lucht en kunnen gemakkelijker dan ronde kogels, in het dool dringen. Bij deze inrigting bleef nog het nadoel bestaan, dat hoezeer het aanzetten met een van onderen uitgeholden laadstok geschiedde, de kogel echter onregelmatig misvormd werd, en het aanzetten met bijzonder veel zorg en altijd op dezelfde wijze moest plaats hebben. Eene groote verbetering was derhalve do uitvinding van Minié, die in het achtereinde van den puntkogel oene uitholing aanbragt. Het buskruidgas hierin dringende, doet het lood naar buiten uitzetten, zoodat het sterk aanzetten onnoodig word. Om do uitzetting van het lood nog meer te bevorderen, plaatste men in de uitholling een ijzeren dopje. Door nadere wijzigingen van do uitholling heeft men in den laatsten tijd getracht den Minié-kogel nog meerdoro juistheid te geven; doch nu reeds geeft de kernbus, die ook bij ons leger in gebruik is, daarmede een juist schot op 1000 pas. Het valt mocijelijk te bepalen, wanneer de buks het eerst als oorlogswapen werd aangewend; waarschijnlijk echter had dit plaats tijdens den 30-jarigon oorlog. Althans vindt men het eerst gewag gemaakt van jagerkorpsen in 1631, toen de landgraaf Willem van Hessen drie jagerkorpsen oprigtte. In 1644 bezat do keurvorst Maximiliaan do Iste van Beijoren, drie jagerregimenten. In 1674 had men in Pruisen en later in Oostenrijk korpsen jagers of scherpschutters, waarin, even als thans nog, voornamelijk Tyrolers werden geplaatst. Jagerkorpsen met buksen gewapend, vindt men thans bij alle geregelde legers. Men zie over de buks, A. W. P. Weitzel, Handleiding bij het schieten met draagbare vuurwapens, Breda 1854. — Mdit, Spectator, Ve deel. •—• Alge-meine Militdr-Zeitung, XXIX Jahrg. 1854. 7 u. 8 Heft — en verdere speciale militaire werken. Dit. |
BUKSBOOM (Buxus). Een tot de natuurlijke familie der Eu-phorbiaeeën behoorend plantengeslacht, met eenhuizige bloemen, waarvan do mannelijken uit een 4-bladig en door een enkel schutblaadje ondersteund bloemdek en 4 meeldraden, en de vrouwolijken uit oen 4-bladig en door 3 schutblaadjes ondersteund bloemdek en een door 3 stijlen gekroond vruchtbeginsel bestaan, dat later in eene 3-hokkige en in ieder hokje 2 zaden bevattende zaaddoos overgaat. De meest bekende soort is Buxus Sempervirens, een 10-18 voet hooge, dikwerf boomachtige en altijd groene heester, met langworpig-eironde, leerachtige, glinsterende, gaafrandige bladen en in de bladoksels op elkander staande geelgroene bloempjes. Dit gewas groeit op bergen en heuvels van Zuid-Europa en in 't Oosten in 't wild en wordt veel in tuinen, voornamelijk in dwergachtige exemplaren gekweekt, welke gebezigd worden om bloemperken af te zetten. Do bladen van B. Sempervirens, die bitter van smaak zijn, prikkelen, inwendig genomen, het darmkanaal en werden vroeger dan ook wel, even als do palmhouten krullen, als geneesmiddel gebezigd. In Frankrijk worden zij dikwerf, in plaats van hop, bij de bierboreiding gebruikt. Het hout van den gewonen Buksboom of zoogenaamd palmhout is van allo Europesche houtsoorten 't zwaarste, schoon-geel van kleur en bij uitnemendheid hard en vast; daarenboven fijn, gelijkmatig en digt van weefsel, niet wormstekig en zeer geschikt om gopolitourd te worden. Het is om deze redenen, dat men het voel tot het vervaardigen van blaasinstrumenten en anderen draaijorsarbeid aanwendt. Buitendien wordt het palmhout, vooral in Engeland, bijna uitsluitend gebezigd tot het maken van houtsneêfiguren. De reden hiervan is gelegen 1°. in do bijzondere scherpte, welke men ook hier de omtrekken kan doen bereiken, zoo zelfs, dat zij voor geene metaalgravuren behoeven achter te staan; 2°. in het beter vatton van drukinkt op palmhout, dan op andere houtsoorten; 3°. in do bijzondere duurzaamheid van 't eerste, waardoor 't mogelijk wordt, vele duizenden van afdrukken met een enkelen stempel te vervaardigen. Spanje en Portugal leveren vooral voel palmhout. O. BUL. (Zie Rundvee). BULGAEIJE, provincie van Europeesch-Turkijë, heeft eene oppervlakte van 1740 vierk. geogr. mijlen, bewoond door vier millioen menschen. Het is ten N. door den Donau gescheiden van Bcsarabië, Moldavië cn Wallachye; grenst ten W. aan Servië; do Balkan vormt de zuidwestelijke en zuidelijke grenzen; terwjjl het ten O. door de Zwarte zee wordt bespoeld. Het land vertoont zich als eene bergvlakte, oploopendo van do ten dooie steile en rotsachtige oevers van den Donau, naar de met digte bosschon begroeide voorste bergen van den Balkan. De hoofdplaats is Sophia aan don Iskers, alwaar de zetel is van don Beglerbey, aan wien hot bestuur dor provincie is opgedragen; onder dezen staan de vier pacha's van Sophia, Widdin, Nicopolis en Silistria, tusschen wie het land in vier pachaliks, naar de hoofdplaats van olks gebied benoemd, verdoold is. Voorname versterkte plaatsen zijn: Widdin, Nicopolis, Eusesuk cn Silistria op den Donau-oevor, Varna aan do Zwarte zee en Schumla. De vlakte is van verscheidene stroomen doorsneden, waarvan de Timok, Iskor, Vid, Osma, Lom, Taban, die allen in den Donau uitloopon, do voornaamste zijn. De jaargetijden zijn er scherp afgeteekend; terwyl do lente overvloedig regen aanvoert, doet do al verzengende hitte des zomers talrijke bronnen uitdroogon, on des winters heerscht or vaak oene felle koudo; zoo ook is do temporatuur des daags en des nachts zeer onderscheiden; deze afwisseling geeft aanleiding tot vele ziekten. De landbouw is, uithoofde der geringe bevolking, niet wat zij zou kunnen zijn; do talrijke weiden echter leveren rijkelijk voedsel voor het vee, waardoor do veeteelt zoor bloeit en er jaarlijks een aanzienlijk getal runderen en schapen uitgevoerd wordt; voorts wordt er handel gedreven in graan, wijn, ijzer, ijzererts, hout, honig en was. De eerste, ons bekende, bewoners van Bulgarije waren do Moesiers, naar wie de Eomeinon het land Moesia Inferior noemden. Dit volk voerde een langdurigen strijd voor zijne onafhankelijkheid, eerst tegen de Romeinen, en later, voreenigd mot Gothische en Slavische stammen, tegen do Grieksche keizers. In do Vll4e eeuw drongen de Bulgaren, een oorspronkelijk Finsche volksstam, in Moesia door, en grondvesten aldaar een koningrijk. Dit volk vermengde zich zoodanig mot do Slavische stammen die Dacia, Thracia en Moesia Inferior bewoonden, en de Bulgaren verre in talrijkheid overtroffen, dat ofschoon de naam behouden bleef, omstreeks de IX4quot; de nationale gebruiken en de volksspraak geheel verdrongen waren. Door hunne eigene koningen geregeerd, werden de Bulgaren in 1018 in zooverre van de Griok-seho keizers afhankelijk, dat deze zich bcschermheoren noemden en dezen titel behielden tot in 1185, toen do Bulgaren, bemerkende dat hot hof to Constantinopel te zwak was om bescherming te vorleenen, zich zelfstandig verklaarden. Toon echter wilden de Hongaarsehe koningen zich do opperheerschappij aanmatigen; daaruit ontstond oen langdurigen krijg, waardoor hot land zeer ontvolkt werd; de Turken daarop over Gallipoli in Europa dringende, vonden bij de Bulgaren, die het eerst voor don aanval bloot lagen, slechts geringon wederstand, namen, in 1392, den Bulgaarschen koning Susman gevangen, en daarmede hield het bestaan van Bul- |
223
|
garije, als onafhankelijk koningrijk, op. Door do Pacha's, die, bijna als eigenmagtige vorsten, hot land voor den Sultan besturen, wordt het volk zeer onderdrukt, en bevindt zich, sints het zijne vrijheid verloor, in een werkelijK deerniswaardigen toestand. Mon vergelijke aangaande de geschiedenis van Bulgarije: Engel, Geschichle des Utujar. lieichs md seiner Nebenlander, 5 B0., Halle 1797—1804; Schafarik, Slawische AUerlhümer (in het hoogduitsch vertaald door Mosig von Ahronfeld) 2 Be., Leipzig 1843—-44; Nemnan, Geschichte der Völker des südlichen Ruslands, Leipzig 1848. Het Bulgaarsch is een dialect van het Slavonisch, zeer na met het Bussisch en Illyro-Servisch verwand. Het oud Bulgaarsch is de taal waarin de heilige boeken voor do Gricksch-Slavischo kerk geschreven zijn. Belangrijke stukken in deze taal worden in vele kloosters aangetroffen; tot do voornaamste, bekende werken worden gerekend die van Johann, Exarch van Bulgarije, die omstreeks do Xd0 eeuw leefde; van den Griek, Johannes Chrysor-rhoas, van Damascus, die ook eene grammatica in het Grieksch geschreven heeft; voorts do Nomokanon of Kórmtschaja kniya, die, zoo men wil, van do IXao eeuw dagteekent, en vele bijzonderheden aangaande do Grieksche heiligen en kerkvaders bevat enz. Het nieuw-Bulgaarsch dagteekent van niet vroeger, dan den val van het koningrijk, in 1392. In dit dialect, met vele vreemde bestanddeelen voornamelijk uit het Wallachijsch en Albanoesch vermengd, is do taal der gewijde boeken niet meer te herkennen; de litteratuur is van weinig aanbelang en bepaalt zich tot eenigo godsdienstige werken, volksliederen, balladen en legenden, in welke laatsten de Servische oorsprong niet te ontkennen is. De Britisch and foreign Bible-Society, heeft te Smirna, in 1840, eene overzetting, in het Nieuw-Bulgaarsch, van het Nieuw Testament doen drukken; ook verschijnt er sints 1844 een maandschrift in die taal; en zijn er door verschillende personen spraakkunsten bewerkt. BULIMIE. (Zie Geeuwhonger), BULLANT (Jean), was een beroemd fransch bouwmeester, wiens levensgeschiedenis onbekend is. Hij voerde van 1540—73 groote werken uit, waarvan echter do meeste niet meer bestaan ; van het op het bevel van Catharina do Medicis gebouwde Hotel de la Reine, naderhand Hotel Soissons genaamd, bestaat nog slechts een monument, dat in de nieuwe Koornbeurs te Parijs, ingemuurd is. Met Philibert de Lorme, legde hij den grondslag van de Tuilerien; hij bouwde het Hótel de Carnavalet, doch zijn hoofdwerk is het slot te Ecouen, waarin de gothische bouw-ordo nog niet geheel verdrongen, maar een terugkeeren naar de antieke zigtbaar is. Bullant was de eerste die een beteren smaak in de bouwkunst in Frankrijk invoerde. In 1564 gaf hij te Parijs een werk uit onder den titel; Regie générale darchitecture de cinq ordres de Colomes, in fol. BULLE. Eene pauselijke uitspraak of verordening, in geloofsof kerkelijke zaken, op perkament geschreven en van een zegel, in eene blikken doos, voorzien. Gewoonlijk worden de pauselijke bullen benoemd, naar de woorden waarmede zij aanvangen, als: in Coena Domini, zijnde de bulle waarbij door Pius den Vdcn groote gunsten verleend werden; Unigenitus, zijnde eene verordening tegen de Clerezy in Frankrijk, door Clemens den XIdl,n, in 1713, uitgevaardigd enz. De naam van bulle heeft zijn oorsprong van het latijnsche woord: Bulla, waardoor een, door de kinderen der aanzienlijkon te Rome gedragen, gouden halssieraad aangeduid wordt, dat veel overeenkomst heeft met het looden zegel, waarmede de besluiten der pausen bekrachtigd worden. Bulle noemt men ook het diploma, waarbij aan iemand den aca-demischcn graad van doctor in eene wetenschap wordt toegekend. BULLE (De gouden), is de algemeeno benaming van een, met het gouden zegel bekrachtigd, keizerlijk decreet; meer bepaald wordt daaronder verstaan, de door keizer Karei den Vdon , in het jaar 1356, op twee elkander opvolgende rijksdagen, te Neurenberg en Ments, vastgestelde verordening voor het Duitscho rijk, waarvan de verschillende keurvorsten, benevens do stad Frankfort, elk een afschrift ontvingen; dit stuk wordt in de genoemde stad nog heden aan vreemdelingen vertoond. Het hoofdoogmerk dezer verordening was, de verkiezing van den keizer, met alles wat daarmede in verband stond, zoo veel mogelijk op een vasten voet te brengen, welk doel ook genoegzaam bereikt werd. Bovendien beoogde men daarmede de vernietiging van het vuistregt, dat evenwel niet mogt gelukken. |
BULLET (Pibrke). Deze beroemde bouwmeester bloeide to Parijs in do XVII4» eeuw, was leerling van Blondel, werd in 1699 lid der Academie en architect van Parijs. Zijno voornaamste werken zijn, do in 1674 gebouwde Porte St. Martin; de in 1685 gebouwde Dominicaner kerk, naderhand St. Thomas d'Aquin genaamd. Hij verbeterde en verbreedde do Kaai Pelletier en bouwde meer andere werken. Zijn Architecture pratique, 3 d. in 8°. is beroemd. BULMER (William) was met Bensly in de vorigo eeuw do voornaamste boekdrukker in Engeland. Hij onttrok zich aan de zaken in 1819 en overleed in 1830. Onder zijno uitstekendste uitgaven moeten gerekend worden: de prachtuitgave van Shakspeare, 9 deelen in fol. 1794—1804, welke aan zijno drukkerij don naam van Shakspeare Press verwierf on de prachtuitgaaf van Milton, 3 deelen in fol. 1794—97. Hij was oen bijzonder gunsteling dor Engelsche bibliomanen, zoodat hij ook de meeste uitgaven voor do Roxburgh-Club bezorgde. In het Decameron van Dibdin treft men eene opgave aan, van alles wat in de Shakspeare Press gedrukt is. BULOW (Friedkicii Wilhelm), graaf von Dennowitz, vermaard Pruisisch veldheer, geboren in 1755, op het landgoed zijns vaders, Falkenberg, in de Altmark; overleden te Königs-berg, den 25quot;llt;ln February 1816. Hij trad, veertien jaar oud zijnde, in de Pruisische krijgsdienst; werd in 1793, kapitein zijnde, tot gouverneur van Prins Ludwig Ferdinand benoemd; woonde in dat zelfde jaar, als majoor, den veldtogt aan den Rijn bij; en verijdelde door zijn moed do gedurende de belegering van Ments, beraamde verrassing bij Marienborn; verwierf bij het bestormen van do Zahlbacher schans, de orde van verdiensten; bevond zich in 1806, als luitenant-kolonel, in do belegerde stad Thorn; kenmerkte zich bij die gelegenheid, in onderscheidene gevechten; klom op tot generaal-majoor en verkroeg het bevel over eene brigade. Toen in 1813 do oorlog tegen Frankrijk uitbarstte, behaalde Bulow don 5dcn April van dat jaar, de overwinning bij Möckern; nam den 2dcn dor volgende maand Halle in; en beschermde het bedreigde Berlijn, door do overwinning bij Luckau op den 4dlt;!a Junij. Na den wapenstilstand redde hij, onder het opperbevel van den kroonprins van Zweden, de stad Berlijn andermaal, door den gedenkwaardigen slag van Groszbeoren, den 23»tcn Augustus; en bevrijdde die stad ten derde male, door de belangrijke overwinning bij Dennowitz, op den 6lt;1lt;quot;1 September, waarbij de Fransehe maarschalk Noy, met oen aanmerkelijk verlies, geslagen werd. Do koning benoemde hom, wegens do vele en gewigtigo aan do staat bewezene diensten, tot ridder-grootkruis der orde van het ijzeren kruis en schonk hem, na het eindigen van den veldtogt, voor hem en zijne nakomelingen, den vereerenden titel van graaf Bulow von Dennewitz. Den 19den October nam hij een werkzaam doel aan het bestormen van Leipzig; streed, met niet minder roem, dan vroeger, in Westfalen en Holland, waar hij onder anderen op den 30,tlt;m November do stad Arnhem, na een hevigen tegenstand, stormenderhand veroverde, en der Fransehe magt hierdoor een gevoelig verlies toe-bragt; onderscheidde zich in België, aan den Rijn en bij Laon; vermeesterde Soisons en Lafiire; en besloot den veldtogt met liet binnenrukken in Parijs. Na den vrede werd hij bevelvoerend generaal in Oost-Pruisen en Litthauen; kreeg bij het openen van den volgenden veldtogt, in 1815, het opperbevel over het vierde leger-corps, waarmede hij tot de overwinning bij Waterloo, op den 18den Julij, veel bijdroeg; de koning nogmaals zijno diensten willende erkennen, bepaalde dat het IS30 regement van linie voortaan den naam van: regiment Bulow von Dennewitz zou voeren. Den li'quot;» Januari) 1816, keerde Bulow, als bevelhebber van Königsbergen, in Pruisen terug en overleed spoedig daarna. Bulow schitterde niet alleen als veldheer, maar verdiende tevens de algemeeno achting als mensch en burger. De kennis, die hij van de krijgskunst bezat, was de vrucht van aanhoudende oefening en ondervinding gedurende zijne veeljarige militaire loopbaan. Ook op het gebied der schoono kunsten was hij geen vreemdeling; inzonderheid beminde hij de toonkunst, en was gelukkig in hare uitvoering, waarvan do bewijzen, in verscheidene door hem op muzijk gebragto stukken, voorhanden zijn. BULOW (Heinricii) , geboren te Falkenberg in 1770, overleden te Riga in 1807; begaf zich in jeugdigen leeftijd in de Pruisische krijgsdienst; hield zich voornamelijk bezig met het bestu- |
224
|
deren van Polybius, Tacitus, Thucydides, Rousseau enz. en maakto hunne denkwijze tot de zijne; begaf zich in 1789, uit de Pruisische dienst ontslagen zijnde, naar België; nam deol aan den aldaar tegen Keizer Joseph den II'10quot; uitgebarsten opstand; keerde na oen kortstondig verblijf, naar zijn vaderland terug en rigtte een tooneelgezelschap op; was weldra ook deze levenswijs moede en scheepte zich in, met zijn broeder, uaar America; daar do vrijheid niet vindende, die zij zich voorgespiegeld haddon, keerden zij naar Europa terug; besteedden hunne bezitting tot den aankoop van glaswerk, waarmede zij zich ton tweede male naar America inscheepten; niet bekend met don handel werden zij van alle kanten bedrogen, en keerden ten laatste berooid in hun vaderland terug. Door gebrek er toe genoodzaakt;, trad Bulow als schrijver op en gaf al spoedig zijn: System der Kriegshmst in het licht; do goede ontvangst die dit werk te beurt viel, wekte bij hem de hoop op eene plaatsing bij den genoralen staf op, waartoe hij zich naar Berlijn begaf, doch niet slaagde. Hij moest nu wol door schrijven in zijn onderhoud voorzien en zoo verschenen achtereenvolgens eene vertaling uit het Engelsch der reis van Mungo Park en zijne GesckiclUe des Feldzüges von 1800. Zich in moeijelijkhedon gewikkeld hebbende', vertrok hij naar Engeland, ondernam de uitgave van een maandwerk, dat echter geene koo-pers vond, waardoor hij in schulden-, en in de gevangenis geraakte. Daaruit ontslagen begaf hij zich naar Parijs en van daar naar Berlijn; schreef weder eenige werken, van welke het laatste, getiteld; Geschichte des Feldzüges von 1805, zoo zeer aan Rusland eu Oostenrijk mishaagde, wegens zijne daarin opengelegde gevoelens, dat hij, op verzoek dier mogendheden, door den koning van Pruisen gevangen genomen, na den slag van Jena achtereenvolgens naar Calberg, Koningsberg en Riga vervoerd werd, in welke laatste plaats hij overleed. In de gevangenis te Calberg schreef hij nog, een eerst na zijn' dood uitgegeven stuk, getiteld Nunc, permissum est, Coup d'oeil sur In doctrine de la nouvelle église Chritienne, 1809. Dit werk bevat ecnigo voorspellingen aangaande gebeurtenissen in de kerk, die niet bewaarheid zijn geworden, en alleen als droomen cener te hoog gespannene verbeelding te beschouwen en dus van minder aanbelang zijn; zijne daarin vervatte denkbeelden zijn echter niet van belang ontbloot voor dc zielkunde. BÜLTEEL (Gislenus), volgens de Delic. poel. Belg. van Brugge, doch door Foppens burgemeester en patriciër te Iperen genoemd, is als latijnsch dichter beroemd. Er is slechts een gedicht meer van hem overig (Jano Lernatio, de obitu Justi Lipsii) in de genoemde Delic. poël. BUNAU (IIniNRioir Graaf von) werd den 2dcn Junij 1697 te Weissenfels geboren, studeerde te Leipzig, onderscheidde zich reeds vroeg door zijne talenten, zoodat hij reeds in 1706 assessor van het hoogc gcregtshof werd en allengskens tot geheimraad, president van het bof van appel en cassatie en directeur van liet graafschap Mannsfold (1734) opklom. In 1732 kwam hij in dienst van keizer Karei den Vir1'quot;1, werd rijkshofraad, rijksgraaf en als gevolmag-tigd minister naar Neder-Saksen gezonden. Na 's keizers dood werd hij stadhouder van Weimar en Eisenach (1751), en zoodra de hertog van Weimar mondig was geworden, diens eerste minister. Na den dood van dezen hertog (1758) verliet hij het hof en ging op zijn landgoed Osmannsfadt wonen, waar hij den 7dc,' April 1762 stierf. Hij schroef: Deutsche Kaiser-und Reichs-Historie 8 d., Leipzig 1728^43. 411; Historie des Krieges zwischen Frankreich, England nnd Deutschland (in het fransch en duitsch) Regensburg 1763—67 4 d. fol. Bunau was de eerste die de duitsche geschiedenis grondig bearbeidde. Zijn werken zijn nog hoog geacht en wij betreuren het dat hij zijn Denlsche Kaiser- und Reichs-Historie niet heeft mogen voleindigen. BUNDER (Zie Maten en Gewigten). |
BUNGE (Alexander von) Russisch staatsraad en hoogleeraar in de Kruidkunde te Dorpat, werd den 24'ten September 1803 te Kiew geboren, alwaar zijn vader een openbaar ambt bekleedde. In 1815 vertrok bij met zijne moeder, zijne broeders en zusters, van zijne geboorteplaats naar Dorpat, alwaar hij na alvorens het laag en middelbaar onderwijs te hebben bijgewoond, in 1821 als akademieburger werd ingeschreven. Hij wijdde zich aan de geneeskunde, hoewel hij daarbij niet naliet de natuurhistorische wetenschappen, waartoe hij zich reeds van zijne jeugd af voelde aangetrokken, te beoefenen; begeleidde, nadat hij in 1825 de doctorale waardigheid erlangd had, zijn leermeester en vriend Ledebour naar Siberië, en bereisde met dezen in don zomer van 1826 het oostelijke gedeelte van het Altaïsche gebergte. Reeds gedurende zijne reize tot geneesheer der bergwerken van Kolywano-Woskresenski benoemd, deed zich de gelegenheid voor hem op om, eerst van Barnaul en later van Smeinogorsk, de belangrijkste punten van den Altaï te bezoeken. Alhier ontmoette hij von Humboldt, op wiens aanbeveling hij door de St. Petersburger Academie belast werd, de in 1830 naar Peking vertrekkende geestelijke zending als natuuronderzoeker te vergezellen. Hoewel geheel onvoorbereid, aanvaardde hij nogtans de reize, vertrok over Irkutsk en het meer Baikal naar Kiachta, alwaar hij den 30,lcn Augustus de Sinesche grenzen, en twee maanden later, na eene zeer moeijclijke reize door de woestijn, de Sinesche muur overschreed. Niettegenstaande vele wederwaardigheden, bragt hij van zijn acht maanden lang oponthoud te Peking eene rijke, in „Enumeratio plantarum, qttas in China boreali collectquot; (Petersb. 1831) en zijn: „Plantarum Mongholico-Chinensium decas Iquot; (Kasan 1835) beschrevene botanische verzameling naar Irkutsk terug. Nadat hij op last der Petersburger Academie in den zomer van 1832 eene tweede reize door het ooste'.jkc gedeelte van het Altaïsche gebergte ondernomen had, waarvan hij de uitkomsten in zijn: Vcrzeichniss der im Jahre 1832 irn öst-liehen Altaïgebirge gesammelten PJlanzenquot; (Petersb. 1836) bekend maakte, koerde hij in January 1833 naar Petersburg terug, waarop hij in 1834 het beroep tot buitengewoon hoogleeraar in de kruidkunde te Kasan aannam. Van bier ondernam hij in 1835 eene reize naar de Wolgasteppe, tot aan het rijk van Astrakan. In 1836 werd hij in do plaats van Ledebour tot gewoon hoogleeraar in de kruidkunde en directeur van den kruidtuin te Dorpat benoemd, alwaar hij sedert verscheidene werken in het licht gaf. Buiten do reeds genoemden telt men nog onder zijne geschriften eene omgewerkte uitgave van Decandolle's „Anleitung zum Studium der Botanilc.quot; (2do uitgave Leipzig 1844). — Het plantengeslacht Dmgea werd naar hom geheoten. O. BUONACORSI. (Zie Vaga). BUONANNI (Giacomo), hertog van Montalbano, tegen het eind der XVId0 eeuw te Syracuse geboren, beoefende do letteren , bezocht de meeste steden van Italië en werd overal door geleerden begroet. Hij stierf in 1636. Men heeft van hem IJAn-tica Siracusa illustrata, Messina 1624 in 4°. herdrukt mot bijvoegsels van Vine. Mirabella 1717 2 d. in fol. fig. en in het la-tijn vertaald door Havercamp in de Thes. antiq. Siciliae. BUONAPARTE of BONAPARTE is do familienaam van den franschen keizer Napoleon, dien hij bij zijne komst tot den troon aflegde. Leden dier familie komen reeds in do XIIId0 eeuw onder de patriciërs en raadsheoren van Florence voor. Verscheidene hunner bevonden zich als afgezanten dier Republiek op meer dan een Congres, en het was een Buonaparte, die het verdrag sloot, waarbij Lignano tegen Sarceda werd verruild. In het begin der XVIlt;lc eeuw begaf zich een tak dezer familie naar Bologna, terwijl eene andere naar Genua vertrok en van daar naar het eiland Corsica overstak. Carlo Buonaparte, vader des eersten keizers van dien naam, was regtsgeleerde en landbezitter te Ajaccio op Corsica, werd later officier dor nationale garde aldaar, en stierf als afgevaardigde der Corsicaansehc standen te Montpcllier in Frankrijk in 1785. BUONAROTTI (Michacl Anoei.o), uit het geslacht der Graven van Canossa, was in 1474 geboren. Zijn vader Lud. Leon. Buonarotti Simoni zag ongaarne dat hij zich aan de kunst wijdde, maar zijn verheven genie ontwikkelde zich zoo vroegtijdig, dat de vader toegaf, hem eerst aan de leiding van Francisco Ghirlandajo toevortrouwende. Zijne vorderingen waren spoedig zoo groot, dat hij dikwerf zijne meesters beschaamde, die hem aanraadden om zich liever aan de beeldhouwkunst te wijden. Weldra werd Lorenzo de Medicis zijn Maecenas, liet hom in zijn palels door Bartoldo in dat vak onderrigten en oen grondig wetenschappelijk onderwijs geven. Op zijn zestiende jaar beitelde hij reeds een standbeeld en oefende zich mot Torregiano naar do werken van Maroccio, bij welke gelegenheid, hem door dien beeldhouwer, in drift ceno wond aan het neusbeen werd toegebragt, dat een lidteeken naliet. In den hertogelijken tuin |
BUO.
225
|
copieorde liij do antieken en beoefende de anatomie met zulk eeno volhardende vlijt, dat zijn naam weldra in geheel Italië bekend werd. Zijn eerste beeldhouwwerk is do grijnzende Faun, die te Floreiico naast zijn Bacchus bewaard wordt. De eerste schilderij die hij bij Ghirlandajo vervaardigde „de verzoeking van don H. Antonlusquot; voorstellende, is verloren geraakt. Vervolgens bei-tolde hij den strijd van Hercules en Theseus met de Centauren, benevens een groot standbeeld van Hercules, dat naar Frankrijk vervoerd, doch verloren geraakt is. Een ander werk van dien tijd zijn de twee engelen, die op het altaar voor de graftombe van den H. Dominicus te Bologna de kandelaars dragen. In 1503 schilderde hij het medaillon, dat de H. familie voorstelt en in de galerij te Florence berust, en omstreeks dien tijd do Maria met het kind, welk stuk thans in Engeland is. Beide zijn a tempera in den styl van Dom. Ghirlandajo vervaardigd. Na den dood van Lor. de Medicis, vond hij een beschermer in den prior der kerk San Spirito, die hem eene woning in het klooster gaf, oen houten crucifix deed vervaardigen on den kunstenaar in do gelegenheid stelde om zich in do anatomie op het cadaver te oofenon. Twaalf jaren achtereen worden daaraan besteed, en daardoor werd Michael Angolo ook do grootste teekenaar van het monschelijk ligchaam, die er sedert do ouden bestaan heeft. In 1494, even vóór het verdrijven van P. de Medicis, verliet hij zijne geboorteplaats, om zich te Bologna neder te zetten, doch keerde weder terug toen P. Sonderini aan de regering gekomen was. Toen vervaardigde hij voor L. P. F. de Medicis een marmeren standbeeld van Johannes, dat tot heden niet teruggevonden is; ook moot hij omstreeks dien tijd don slapenden Cupido gebeiteld hebben, welk beeld oen tijd lang door hom onder do aarde bedolven, daardoor een antiek voorkomen verkreeg. Later word het door den kardinaal E. Biario voor oen antiek gekocht, doch na de ontdekking van hot bedrog, aan den kunstenaar terug gegeven, dien hij naar Rome ontbood on een jaar bij zich hield. Gedurende dien tijd vervaardigde hij den beroemden Bacchus, die van al zijne werken do antieken het moest nabij komt en in zijn 25,te jaar de voortreffelijke Madonna mot den doodon Christus,quot; die in de St. Piotor te liome berust, en het eenigo beeld is, waar hij zijn naam op grifte. Togen het eindo der XVId0 eeuw keerde hij naar Florence terug en leerde er Leonardo da Vinei kennen die zich in 1500 aldaar nederzette. Tussehen do beide grooto mannen greep weldra oen edele wedstrijd plaats; er word namelijk te Florence sedert eene eeuw een groot marmer-blok bewaard, waaraan Agostino di Guccio te vergeefs getracht had een' menschelijkon vorm te geven, uit dit marmer wilde de regering oen beeld go-maakt hebben, en toon da Vinei zulks weigerde, nam Michel Angolo die taak op zich en beitelde or zijn beroemd kolossaal standbeeld „Davidquot; uit. De regering besloot verder, om de raadzaal door beide kunstenaars mot een tooneel uit de overwinning op de Pisanor's te doen versieren; Michel Angelo koos daartoe hot oogenblik, dat eenigo zich in de Arno badende Florentijn-sche soldaten, eensklaps tot den strijd geroepen worden. Beide meesters vervaardigde cartons, om er do onderworpen naar uit te voeren, doch werden in hun voornomen verhinderd, zelfs zijn de cartons verloren geraakt; naar men meldt hoeft Baccio Bandinelli dat van M. A. uit jaloozy vernield. Ook kent men diens uitmuntende zamenstolling, waarin hij al zijne anatomische konnis ton toon spreidde, nog slechts gedeeltelijk door copyon en door gravuren. Een nieuwen werkkring vond de kunstenaar, toen Julius de 11lt;l0 den pauselijkon troon beklom, en hem het vervaardigen zijner graftombe opdroog. Daar hij niet spoedig genoeg naar den zin van den paus vorderde en deze hem onaangenaam behandelde, vlugtte M. A. naar Florence, doch word met zooveel aandrang door den paus opgoeischt, dat de gonfulonière Sodorini hem overhaalde om terug te koeren, waarop er in 1506 te Bologna eene verzoening tussehen den paus on don kunstenaar tot stand kwam. Gedurende zijn verblijf aldaar, vervaardigde hij een model voor een kolossaal standbeeld van dien paus, dat gegoten, docli later versmolten werd, en waarvan de hertog van Ferrara hot hoofd bewaarde. Dit beroemde model hield hem zestien maanden bezig; zich daarna naar Rome begevende, droog Julius de II'10 hem op, om de Sixtijnsehe kapel met eeno reeks tooneelon uit do bijbelsche geschiedenis, al fresco te versieren. M. A. weigerde zulks, daar hij het al fresco schilderen niet in zijne magt had, doch op het drin-II. |
gen van den paus, besloot hij do zoldering er van te beschilderen, dat een zijner beroemdste werken word, waarin hij hot lot dor wereld, der mensohon en hunne door do H. Schrift geopenbaarde betrekking tot God, verbeeldde. Hij koos daartoe de volgende onderworpen; de schepping dor wereld en der mensehen; en zon-donval en hare gevolgen in de verdrijving uit het paradijs en den zondvloed; do wonderbare redding van bet uitverkoren volk; de nadering van den verlossings-tijd door do verkondiging der profeten en dor sybillon, welk werk hij in twee en twintig maanden ten einde bragt, doch eerst later voltooide hij zijne donkbecldon door er den oordeelsdag bij te voegen. Het laatste, hem door Clementius den VIIlt;ion opgedragen, voltooide hij eerst in 1541 onder Paulus den Ijlden; het bedekt den achterwand dor kapel, beslaat eeno hoogte van 60 bij eeno breedte van 30 voeten en is uitvoeriger dan de andore stukkon bewerkt. Later zijn er eenigo wijzigingen aan gegeven, daar do naaktheid dor beelden eenigo pausen hinderde; zoo deed Paul de IVd0, den H. Blasius en de H. Catharina, door D. da Vol-terra met kleedoren bedekken; Grogorius do XIIId0 wilde hot om die reden geheel vernietigen en Clementius de XIIIde, heeft om dezelfde reden eenigo, om hunne naaktheid moest aanstoot gevende beelden door H. Pozzi doen bekloedon. Eene uitstekende kopy, welke M. A. er door Marcello Venusti, voor den kardinaal Alex. Far-nese, naar deed vervaardigen, berust in het museum te Napels; verscheidene graveurs hebben dit stuk wedergegeven, als G. Ghisi, in elf platen, voorts M. Contarini; N. de la Casa; C. M. Metz; Longi enz. In hoogon ouderdom vervaardigde hij do groote fresco's in do kapel Paulina, die do kruisiging van den H. Petrus en de bekeering van den H. Paulus voorstellen, welke als de zwakste zyner werken beschreven worden, die daarbij veel door den walm der kaarsen geleden hebben en in een ongunstig licht geplaatst zijn. Toen Leo de Xde den pausselijken troon besteeg, hield M. A. zich bezig met het voltooijen der graftombe van Julius den IIden, doch werd togen zijn zin door don paus naar Florence gezonden, om er hot weder opbouwen der San Lorenzo te besturen; hot werk vorderde echter weinig; ook is deze tijd als hot minst bedrijvige gedeelte zijns werkzamon levens aan te merken waarin hij slechts eenigo modellen en teekeningon, ter inwendige versiering van gebouwen vervaardigde. Na don dood van Leo den Xdlt;!n hervatte hij onmiddelijk zijn afgebroken werk en hield zich mot de voltooijing dor graftombe, onder de regering van Adriaan den VIdon en Clementius den VIIdl!n bezig, hoewel hij te gelijk andore werken onder nam. Zoo bezigde laatstgenoemde hem tot het bouwen dor vestibule van de bibliotheek benevens der sacristie van St. Lorenzo, welke laatste vervolgens de begraafplaats van Lorenzo en Giulio de Medicis werd. Omstreeks dien tijd vervaardigde hij ook het standbeeld van den Heiland mot het kruis in de Sta Maria sopra Minerva te Rome, en terwijl hij te Florence aan het praalgraf der Medicis voortwerkte, schilderde hij er „do Loda,quot; die thans, naar men meent, in het museum te Berlijn berust, en hielp als ingenieur, Florence togen den aanval der Medicis verdedigen. Toen deze de stad innamen, begaf hij zich naar Ferrara, waar hij door den hertog van Esto met onderscheiding ontvangen werd; vervolgens naar Venetië, waar hij niet lang vertoefde, daar Clementius de VIId0 hom vergiffenis toezegde en hem beval om het praalgraf der Medicis to voltooijen. Dit monument bevat do standbeelden van Lorenzo en Giulio in nissen geplaatst, onder ieder van welke een sarcophaag, elk met twee allegorische boelden (Aurora en de avond, do nacht en de dag) versierd, geplaatst is. De Aurora en vooral het beeld van Lorenzo, door de Italianen IIPensicio genoemd, behooren onder zijne meesterstukken, de overige beelden zijn meest onafgewerkt; oven als de Madonna met het Christuskind op don schoot in die kapel, cn de Christus benevens de evangelist Mattheus in den dom te Florence. Omstreeks dezen tijd beitelde hij den Apollo, die eene pijl uit den koker neemt on na den dood van Clementius den VIIdon, de standbeelden den Nijl on don Tiber; ook rigtte hij destijds op het capitool, het opgegravene standbeeld van Marcus Aurolius op. Eindelijk werd hij ook godrongen om de graftombe van Julius den IIdc,1 te voltooijen; bet reuzenplan, door deze even voor zijn dood (1513) om do kosten aanmerkelijk gewijzigd, word later nog ingekort, de rouzenbeeldon, die te Florence en in het museum te Parijs berusten on er voor bestemd waren, niet geplaatst, ook werd zij eerst omstreeks 1545 in St. Piotro in vin-eulis opgcrigt. Door al die veranderingen is het plan verminkt, 29 |
BUO.
226
|
hot overigens zoo sehoonc standbeeld van Mozes, te kolossaal voor do omgeving geworden: en behalve de Rachel en Lea zijn de overige beelden door versclteidcno zijner leerlingen vervaardigd. Na den dood van San Gallo in 1546, droeg Paul de III11® aan M. A. op, om do nog weinig gevorderde St. Pietcr's kerk verder op te bouwen; met weerzin en door den paus gedrongen, aanvaardde hij die taak, verwierp do plannen zijner voorgangers en maakte binnen veertien dagen een nieuw gereed dat hij den vorm van eeu Griekseh kruis gaf. Nu wijdde hij zich schier geheel aan de bouwkunde cn werkte zonder ophouden aan de kerk voort, doch toen zijne vrienden merkten, dat hij die niet zou voleinden, drongen zij er op aan dat hij een houten model zou vervaardigen, waarnaar het gebouw na zijn' dood kon afgemaakt worden, welk model nog in die kerk bewaard wordt. Hij bouwde ook den kloostergang der kerk Sta Maria degli Angeli, die, uit Dorische zuilen en bogen bestaande, een' eenvoudig ernstigen indruk maakt; vernieuwde het capitool en bouwde er de zijgebouwen aan; voor II. Strozzi bouwde hij eene kapel in de St. Andrea della Valle; daarenboven werd onder zijne leiding de gevel aan de tuinzijde der Villa Medici, het paleis Farnese, en de porta Pia (1564) gebouwd, zoo als hij reeds onder Julius den Uien oude kerk S. Pietro in Vincoli, hernieuwde. Behalve de genoemde werken zijn er vele, die te regt ofte onregt, aan hem toegeschreven worden, waarvan men niet met zekerheid kan zeggen, in hoeverre hij ze bewerkte, doch waartoe hij althans de teekeningen of de plannen maakte en ze door zijne leerlingen liet afmaken. Hiertoe behooren in de beeldhouwkunde: zijne buste en die van den dichter Gabriel Faeruo, in het museum van het capitool; do buste van Paul den IIIacn, in het paleis Farnese; een ■wit marmeren Christus-kop, in do St. Agnese te Home; een vrouwenhoofd en de buste van Brutus, beido door M. A. doch onafgewerkt, in do galerij te Florence; een wit marmeren has-relief, „Maria met het kind en de kleine Johannesquot; voorstellende, in de kon. Akademie te Londen, hetwelk M. A. in zijne jeugd, in de manier van Donatello, beitelde; een levensgroot wit marmeren beeld, „Maria met hot kindquot; voorstellende, in de Lieve Vrouwo-kerk te Brugge, waarvoor Lord Walpolo te vergeefs ƒ30000 bood, en dat door de Franschen naar Parijs gevoerd, in 1815 aan die kerk teruggegeven werd; de graftombe van graaf Engelbreeht van Nassau, in de groote kerk te Breda, wordt eveneens aan M. A. toegeschreven; een ivoren Christusbeeld in de kapel te Munchen en een in het Koninklijk kabinet van snijwerken aldaar. In Engeland bezit de dichter Bogers een klein wassen beeldje, hetwelk M. A. als model voor „il pensieroquot; vervaardigde; een dergelijk model voor „de Auroraquot; kwam uit do nalatenschap van Th. Laurence in het bezit van don Hr. de Roveray. In do schilderkunst; „Christus aan het Kruis met twee nederdalende engelen,quot; in de galerij Doria; in de paleizen Caprara, Bonfigliuoli en Biancani te Florence, in de verzameling van den graaf Chiappini te Piacenza, en in de kerk van het Seminarium te Ravenna, vindt men voorstellingen van Christus aan het kruis; in het paleis Corsini „ eene Madonna met het kind;quot; te Munchen eene dergelijke; in do verzameling van den Prins van Canino, een stervende Christus en in het paleis Gustianini „Venus en Amorquot; benevens „de roof van Ganimedesquot;; in het paleis Pitti eene schilderij „de Pausenquot; voorstellende; in de galerij te Florence het portret van der. meester en „Maria met het kind cn den kleinen Johannesquot; in de verzameling der gravin Ferrari, hetwelk door M. Steinla, voor de Antologia di Firenze, 1829. XXXV, gegraveerd is; benevens eene Madonna jn het bezit van den ridder Benvenuti. In Engeland is de kleine schilderij in olieverw, die zich vroeger in het paleis Cavaliere te Rome bevond en door een steendruk van Strixner bekend is; in het Koninklijk paleis te Kensington, „Venus door Amor gekust,quot; door J. da Pontormo, naar de Carton van M. A. en in de verzameling van den Hertog van Wellington, „de verkondiging;quot; waarschijnlijk door Marcello Venusti, naar de originele teekening van M. A. uit de galerij te Florence, enz. De Piua-kotheek te Munchen bevat „bet lijk van Christus in de schoot van Maria, door engelen ondersteundquot; en „Christus op den Olijfberg; liet museum te Weenen „de roof van Ganimedes;quot; „eene H. Familie;quot; eene allegorische voorstelling, do droom van M. A. genoemd; „Christus op den Olijfbergquot; benevens „het portret van den kunstenaar in zwarte kleedingquot; uit zijne school. |
Van de vele teekeningen door M. A. vervaardigd, bevinden er zich in bijzondere verzamelingen te Weenen, doch verre do meeste en de schoonste in Engeland. In de verzameling des ko-nings is de geestige teekening met de pen, „de opstandingquot; voorstellende; eene H. Familie; de studie van het in do Sixtijn-sche kapel voorkomende beeld „Hamanquot; enz.; die van de beelden „Adamquot; cn „Jonas,quot; uit dezelfde kapel, bevinden zich met andere in het Britsch Museum; bijna de gansche uitmuntende verzameling teekeningen van M. A. uit het kabinet van Willem den IIlt;i«n kwam bij de verkooping in Engelsche handen; zij waren uit de verzameling Lawrence afkomstig; 44 teek. van M. A. bragten ƒ18585, 12 aan hem toegeschreveno ƒ1354, en drie naar hem vervaardigde, ƒ249, op. De boven alles werkzame man, had zoo veel achting voor de antieken, dat hij verscheidene opgegraven beelden herstelde, onder anderen de in 1506 opgegra-vene Laocoon, waarvan hij ook den regter-arm maakte, die later verloren ging; hot hoofd van den Stroomgod, in het Vati-caan; de kop en de beide handen van den Faun, in de tribune te Florence. Ontegenzeggelijk was M. A. een der grootste zelfstandige genien, die ooit bestaan hebben, dat hij spoedig toonde, door zich van den stijl zijner meesters cn voorgangers geheel onafhankelijk te maken. Hoe verheven zijn talent ook was in al de vakken die hij beoefende, muntte hij echter het meest als beeldhouwer uit; alleen de antieken hadden grooten invloed op hem, en toch volgde hij ze niet, zijn stijl is er zelfs opvallend van onderscheiden. Hij gaf zelf aan dit vak de voorkeur, ook hoeft het invloed uitgeoefend op zijne schilderwerken, oven als het schilderachtige op zijne booldeu. In meesterlijke en volko-mene uitvoering is hij de grootste dor moderne beeldhouwers te noemen, schoon hij weinig beelden geheel afwerkte. Meestal kon de hand de verbeeldingskracht niet volgen; als hij eenmaal don beitel gegrepen had, hieuw hij er met breedo slagen oplos, dikwerf echter zoo gewaagd, dat het aan enkele zijner beelden zigt-baar is, dat hij te ver gegaan was. In zijne jeugd beitelde hij bevalliger beelden dan later, toen zij stouter van opvatting en behandeling werden. Stout en verheven is hij in zijn Mozes, hoewel „il pensieroquot; voor zijn meesterstuk gehouden wordt. Ook in zijne schilderwerken is zijn stijl groot cn meesterlijk; hij helde echter zoozeer tot het buitengewone over, bezat zulk eene grondige kennis van het menschelijk ligchaam, zóó groote zekerheid en vastheid in het teekenen, dat hij zijne gedachten slechts in kolossale werken kon openbaren. Grooter teekenaar heeft er wel-ligt niet bestaan; de grootste zwarigheden wist hij op te lossen, zijne kennis verleidde hem zelfs om standen te kiezen, die in het verkort, in allerlei stellingen en bewegingen, met de grootste ontleedkundige kennis getcekend, wel eens met de uitdrukking van hot onderwerp strijden; hij boetseerde soms beelden in was, om daarnaar de verkortingen te teekenen. De uitdrukking zijner beelden is meestal bewonderenswaardig, vooral bij stoute en verhevene onderwerpen, do hoofden zijn echter niet altijd in overeenstemming met den krachtigcn ligehaamsbouw der figuren. Soms is de uitdrukking ook onbestemd. In de draperien is hij over het algemeen minder volmaakt, dan in de voorstelling van het naakt, schoon ze toch immer bewonderenswaardig zijn; men vindt zelfs draperien, op de schilderij en aan de zoldering der Sixtynsche kapel, van eene eenvoudigheid en grootheid van stijl, zoo als men zo schier door geen kunstenaar voorgesteld ziet. Soms liet hij het naakt te veel door de draperien heen zien, dat door zijne navolgers overdreven, tot eene mode gemaakt werd, zoo als zij het streven van M. A. naar effect overdreven, en daardoor een valschen smaak invoerden, die langen tijd heer-schende was. Hoe ouder de kunstenaar werd, hoe meer hij het naakt voorstelde; hij versmaadde zelfs alle omgevingen; noch gebouwen , noch landschappen wilde hij voorstellen om er de beelden tegen te laten uitkomen. Het koloriet, even als het licht en bruin, is niet zoo verheven als zijn teekeningen, toch is zijn koloriet eenvoudig, de kleur van het vlecseh waar en krachtig, zonder een-toonigheid of gebrek aan verscheidenheid ; in de draperien hcerscht harmonie van kleur, doch hij versmaadde het om de verschillende stoffen uit te drukken. Het is twijfelachtig of hij ooit met olieverw schilderde, dat hij slechts voor vrouwen geschikt rekende. De ronding der beelden is even voortreffelijk als de behandeling; het geheel is indrukwekkend. In zijn „oordeelsdagquot; heeft hij echter geen geheel en dit slechts in de onderscheidene groepen gebragt. In zijne |
BUO—BUR.
227
|
scheppingen is eono dichterlijke overeenstemming met die van Dante, zijn lievelingsdichter, merkbaar, ook heeft hij diens beschrijving van de hel, in zijn „oordeelsdagquot; even schitterend over-gebragt, doch hem in het tooneel van het paradijs niet kunnen ovenaren. Het lag meer in zijn geest om ideale, dan historische toestanden te verbeelden. Hoe grootsch zijne zamenstellingen ook zijn, heerscht er in sommige, bijv. in het bovendeel van de schilderij „den oordeelsdagquot; voorstellende, iets verwards; ook was zijne verbeeldingskracht niet altijd van oen zuiveren smaak, zelfs neigde hij wel eens tot het zonderlinge over. Daar, waar hij beelden voorstelde, die kracht, majesteit, vuur of toorn verbeelden, was hij het verhevenstc; de voorstellingen uit het nieuwe testament heeft hij het gelukkigste in zijne jeugd verbeeld. Als bouwmeester is hij het zwakste te noemen; zonderling is het, dat hij, die de antieken zoo bewonderde, den antieken bouwstijl niet alleen niet volgde, maar er aan tocbragt om den modernen stijl er van te doen afwijken. Zijne meeste bouwwerken toonen iets ovorla-dens en duiden het streven naar eene schilderachtige uitwerking aan. Toch is hij ook in dit vak een groot meester te noemen, waarvan do koepel der St. Pieterskerk getuigt, die niet alleen in het teohnischo, maar ook in don vorm en in de verhoudingen boven zoovele uitstekend is. — Even als in zijne werken, stond M. A. in zijn leven alleen; hij had vrouw, kinderen, noch intime vrienden; hij noemde do kunst, zijne geliefde, zijne werken, zijne kinderen; eigenlijke leerlingen had hij evenmin, zij waren meer z\jne navolgers, die zijne gebreken overdrijvende, hot willekeurige en manierlijke in zijne werken, als zijn grootste meesterschap beschouwden en hare schoonheden niet wisten te volgen; Marcello Vcnusti, zelfs Vasari. Mot Raphael had hij te weinig overeenkomst, om vriendschappelijk met hem te kunnen omgaan; schoon hot bewezen is, dat hij hom grooto achting toedroeg. Sebastian del Piombo on Daniel da Volterra maken dikwerf hierop eene gunstige uitzondering; deze laatsten schilderden veel voor hem op, wat hij eerst zamonstelde en toekende, of werkten naar zijne kartons. Hij was iemand van een onafhankelijk karakter, die de kardinalen weerstond, als zij wildon dat hij zijne denkbeelden veranderde, on die zelfs don toorn van don paus niet schroomde. Zijne levenswijs was eenvoudig, als die eens aartsvaders; men roomt zijne weldadigheid on grootmoedigheid; hij was vriendelijk en zacht, behalve togen aanmatigende onwetendheid. Voor zijne diensten als bouwmeester der St. Pieterskerk, begeerde hij geen loon en beschouwde het als een godgevallig werk; aan zijn knecht Urbino schonk hij 2000 kroonen, om na zijn dood te kunnen blijven leven, toch heeft hij hem overleefd. Michel Angelo was ook dichter: in 1623 worden zijne gedichten te Florence uitgegeven, onder den titel „Michel Angelo Buonarotti, il Vocchio, Rime raccolte da Mich. Angelo suo nipoto,quot; eene tweede uitgaaf bezorgde Bottari in 1626 te Florence; zij zijn in 1842 door Gottlob Regio in het Duitsch overgezet en te Berlijn uitgegeven. Den 17 Februari) 1564, hield deze groote geest op te werken. Drie dagen na zijn overlijden, werd zijne lijkstaatsie in do kerk van den H. Apostel gevierd; gansch Rome was te zamen gestroomd, om hare smart bij dit onoverkomelijk verlies te betuigen. Veertien dagen daarna voerde zijn' neef Leonardo Buonarotti hot lijk in stilte naar Florence, om hot in hot familie-graf in de Sta Croce bij te zetten, waar hot naast dat zijns vaders rust. De voor hem te Rome opgerigte graftombe werd weggenomen en is, sedert weinige jaren teruggevonden, thans in den kloostergang dor Apostelkerk geplaatst. Vasari rigtte hem te Florence eene prachtige graftombe op. Zoor voel is er naar de werken van M. A. gegraveerd: in 1620 verscheen te Rome het werk „Libro de Varchüetture cle S. Pietro nel Vaticano, Jinito col cli-seyno di Michel Anyelo Bonaroto da M. Ferabosco mot 33 pl. in fol.; in 1734 of 39 „La libreria mediceo-laurentiana, arcldteUura di M. A. Buonarotti, disegnata edillustrata da G. J. Rossi, met 22 pl. en een portret in fol. Men zie verder over dozen meester „Giorgio Vasari: Vita del gran Michel Agnolo Buonarotti, Fi-ronzo 1568; eene latere uitgaaf verscheen te Rome in 1760; As-canio Condivi; Vita di M. A. Buonarotti, Rome 1553; eene tweede uitgaaf te Florence 1747; eono nieuwe uitgaaf to Pisa 1823; Quatremcre de Quincy: Histoire de Michel-Ang. Buonarotti, Paris 1835; Vies et oeuvres de M. A. B. met omtrokken door Laudon; Verzdchniss der nach M. A. gefertigten Ktipfer-stiche; Nnchrichten von K'mstlern u Künstsachen, Leipzig 1768, |
Band 1, s. 355 ff; voorts de beschrijving van Rome door Plaat-nor Bimsen, Gerhard en Rüstell; Passavant's Kunstreise dweh England, enz. enz. BUONTALENTI (Bernardo), in 1536 geboren, in 1608 gestorven , was oen dor beste bouwmeesters der Florentijnsche school. Hij voltooide den bouw der galerij te Florence; bouwde do groothertogelijke Villa te Pratolino; do paleizen Casino, Piazza, Ac-ciauli, bonevens dat van den groot-hertog te Pisa; vervaardigde de ontworpen voor hot paleis Strozzi; hernieuwde do kerk St. Tri-nita en met GiulioParigi de Sta. Maria Nuova. Tot opper-inge-niour van Toscanen benoemd zijnde, bouwde hij vele bruggen en dijken. Buontalenti was tevens schilder on in dat vak, leerling van Salviati Vasari en Bronzino; in de galerij te Florence berust zijn, door hom zelf geschilderd portret; Frans de I810 gaf van zijne werken aan den Duitschon keizer en aan don koning van Spanje ten geschenke. BURGHARD (Friedbich Gottlob Julius), als dramaschrijver onder don naam van Max Roller bekend, werd den 26«len April 1767 te Rostock geboren, studeerde in do rogten on stierf in zijne geboortestad den 278len Julij 1807, in den bloei van ziju leven als doet. jur. privaat-docent en advokaat. Hij gaf uit: Dei-Graf von Santa Vecchia, Gemalde der Schwdrmereien des 1% Jahr-hunderts, Berlijn 1792; Die Dichterfundie, Lustspiel, Berlijn 1794. Hij schrcef mot veel gevoel, talent en kracht, doch woest en ruw, 't geen oorzaak was, dat' zijn werk door weinigen gelezen werd. BURCKHARDT (Johann Kabl), geboren te Leipzig, den SQitcn April 1773; overleden te Parijs, den 218ten Junij 1825. Hij was zoor ervaren in de wiskunde, en is voornamelijk bekend door do toepassing daarvan op de astronomie. Zijne opleiding in do practischo storrokundo, heeft hij voornamelijk aan den beroemden von Zach te danken, wien hij behulpzaam was, bij het bepalen van de regte klimming der vaste sterren. In 1797 vertrok hij naar Parijs, alwaar hij, op de aanbeveling van von Zach, onder La Lande werkzaam was. Twee jaar later, in Frankrijk genaturaliseerd zijnde, word hij eerst benoemd nis astronoom bij hot Bureau des Longitudes; en, na den dood van La Lando, kwam hij in diens plaats, bij het observatorium dor Ecole militaire. Burekhardt hoeft zich vooral verdienstelijk gemaakt, door do verhandelingen en geschriften, die hij van tijd tot tijd in hot licht gaf, en die eene blijvende waarde bezitten. Daaronder noemen wij: eene hoogduitsche vertaling der twee eerste doelen van La Place's, Mécanique céleste; Traité sur la comité de 1770, die gevonden wordt in de Mémoires de Tlnstitut, 1806; Tables de la Lme, 1812, opgenomen in de Tables astronomiques, (dit. par le Bureau des longitudes; Tables auxilliaires, 1814 et 1816, voornamelijk bestemd, ten gebruike bij de werkzaamheden aan het Bureau des longitudes, en eindelijk verschillende verhandelingen, die godoeltelijk in hot Itectieil de VAcademie des Sciences, en gedeeltelijk in do Corrcspondance astronomique du Baron von Zach, gevonden worden. BURDACH (Kabl Friedbich), een uitstekend physioloog, werd den 12dcn Junij 1776 to Leipzig geboren, studeerde aldaar en werd in 1798 tot doctor in de wijsbegeerte, on in 1800 tot doctor in do geneeskunde bevorderd. Hij loofde oenigen tijd als privaat-docent en practiserend geneesheer en werd in 1807 buitengewoon hoogleeraar. In 1811 werd hij tot gewoon hoog-loeraar in do ontleedkunde en physiologic te Dorpat benoemd en van daar in 1814 naar Königsborg beroepen, waar hij later tot „ Goheimer Medicinalrathquot; en voorzitter in hot „ Medicinal-collegiumquot; werd benoemd en don 16'lon Julij 1847, in den ouderdom van 71 jaren overleed. Hij was een man met een scherpzinnigen geest on een diepgevoelond gemoed. Hoewel hij in do oude school was opgevoed, de tijden van de zonuwpathologie, het Brownia-nismo, de natuurphilosophie en do iatrochemie had beleefd, en mot Kant, Fichtc, Schelling en Hegel goed vertrouwd was, volgde hij eene geheel zelfstandige rigting. Zijne werken munten uit door helderheid van denkbeelden en scherpe opvatting van begrippen, door stelselmatige indeeling, oen streng logischen vorm on fraaijen stijl. Eerst hield hij zich mot do meest verschillende onderworpen bezig, zoo als zijne handboeken over do Encyclopedie en methodologie der genocskundo, over diaotetiek, physiologic, pathologie, geneesmiddelenleer en literatuur dor geneeskunde bewijzen. Later wijdde hij zich uitsluitend aan de ontleedkunde en |
BUK.
228
|
physiologic en daarover hoeft hij uitmuntende werken geleverd. Wij herinneren slechts aan zijn groot werk; Vom Baue uml Zebcn des Gehirns und Ruckenmarks, (2 B. Leipzig 1819—25), en aan Die, Physiologic als Erfahnmyswissenschqft, (6 B. Leipzig, 1826—40; 2e aufl. B. 1—3 1835—38). Verder moeten wij nog vermelden: Anatomische, Untersuchunyen, bezagen aiif Naturwissenschaft und Heilkunst, Leipzig, 1814; De foelu humano, (Leipzig, 1828), on eenige verhandelingen, gevoegd bij de Serichlen von der KOnigL anatomischen Anstall zit Kiinigsberg, Uit Burdach*s latcron leeftijd verdienen bijzonder genoemd te worden; Gerichtsdrztliche Arbeiten, (B. 1, Stuttgart , 1839);-C/i'fie ihs Xe6en, (4 B., Leipzig, 1842—48); Umrisse einer Physiologic des Nervenssystems, (Leipzig, 1844), en het in populairen vorm geschreven werk: Der Mcnsch nach den verschiedenen Seiten seiner Natur, (Stuttgart, 1838—37), waarvan door zijnen zoon, Ernst Burdaeh, eene tweede uitgave is bewerkt, onder den titel: Antropologie fur das gebildete Publicum, (Stuttgart, 1847). BÜHDE (Samuel Gottlieb) werd don 7den December 1753 te Brcslau geboren, onderwezen in het Elisabeth-gymnasium zijner geboortestad, studeerde in do rogten te Hallo, word, na voleindigde studie, looraar aan een opvoedings-gesticht, trad in 1778 als privaataecretaris in dienst van den graaf van Huugerits en reisde mot hem door Zwitserland on Italië. Na zijne terugkomst wijdde hij zich aan hot finantie-wezen , werd kamer- vervolgens geheimsecrotaris bij het departement van finantien, in 1806 kan-zelarij-directeur der K. kamer te Breslau, waar hij, in hoogen ouderdom, den 28quot;,l!,1 April 1831 stierf. Bürde was een godvreezend man, wiens gedichten zich door innig godsdienstig gevoel, warmte cn liefelijkheid onderscheiden. en hem in hoogen rang onder do duitsehe dichters plaatsen. Zijne werken zijn: Die Entführung, Lust spiel, Brcslau 1779 ; Der lloch-zeitstag, Trauerspiel, ibid. 1779; Erzahlunjen von einer lieise durch die Schweiz und Italiën, ibid. 1785; Geistliche Poesieen, ibid. 1787, «. ii. 1818; Vermischte Gedichten, ibid. 1819; Milton's verlornes Parodies, 2 ïhlo. ibid. 1793, n. u. 1822; Die Morlaken, aus dem Französischen, Berlijn 1790, 2 Th.; Operctten, Kiinigsberg, 1794; Krzahlungm, ibid. 1795; Das vcrlassenc Dörfchen, aus dem En-glischen, Brcslau 1796, n. a. 1812; Poëtische Schriften, ibid. 1803—5, 5 Thle.; Erbauungsgesdnge filr den Landmann, ibid. 1817; voorts bijdragon in poczy cn proza in Booker's Erholungen en den Ncncn deutschen Merkur, deels onder zijn eigen naam, deels onder dien van Londin. BURELLE noemt men in do wapenkunde cone zoo smalle fasce, dat er tien benoodigd zijn om oen wapenschild te vullen; een dergelijk schild heet dan burellc. Montigny do Christophro voort: burellc d'argent et dCazur de 10 pieces. (Zie ne-vensstaande figuur.) BUREN. Hot voormalig graafschap Buren heeft eerst onder den naam van heerlijkheid, cn sedert 1492 onder den eerstgc-noemdon titel, behoord aan het oud grafc- Wapen van Montinny. lijk geslacht van Egmond, dat daartoe door keizer Maximiliaan verheven werd. Graaf Maximiliaan, kapitein-generaal der Nederlanden onder de Spaan-sche regering, was do laatste uit dat huis, die in het bezit van genoemd graafschap is geweest. Na zijn dood, die op den 23quot;equot; December 1548 voorviel, ging hot door hot huwelijk zijner eenigo dochter, gravin Anna, in 1551, met prins Willem den Ili,cn van Oranje, aan het geslacht der prinsen van Oranje over. Na het overlijden van Willem den UI4611, koning vau Engeland, in 1702, viel ilit graafschap, bij do scheiding des boedels, ten deel aan Z. H. prins Willem Karei Hendrik Eriso. Later werd hot bij de provincie Gelderland ingedeeld en maakt nu een gedeelte uit van het vijfde district. BUREN, voorheen de hoofdstad van het graafschap van dien naam, is gelogen aan eon tak dor rivier do Lingo, die do Molengracht en ook wel do Korn genoemd wordt. Het is eon klein, doch net plaatsje, waarvan de inwoners, ten getale van nagenoeg 1800, zich mot den veldarbeid bozig houden. Het slot of kasteel, zoo men zegt gebouwd door graaf Eroderik van Egmond, op de plaats waar reeds vroeger een slot badge-staan, maar dat door hertog Karei van Gelder in 1492 vernield was, is berucht geworden, doordien Adolf, do zoon van hertog Arnoud van Gelder, zijn vader in hot jaar 1465 op dit slot gevangen zette, en aldaar zes jaren dood verblijven. |
Vroeger bestond in Buren oen kommandourschap dor Johan-niter of Malthesor-order, behoorende onder de Balyo van St. Ca-tharina te Utrecht. Vergelijk; De tegenwoordige staat der vereen. Nederlanden, 3 dl. bl. 327—-344, Amsterdam, 1741; Vadert. Geographic enz. door W. A. Bachiene, 1 dl. 1 St. bl. 380—383, 1791; Kabinet van Nederlnndsche en Kleefschc oudheden, door A. Radomakor, 8quot;° dl. bl. 123—141, 1803. BURGER (Gottfried Aügust), geboren te Wolmerswendo, bij Halborstadt, den la,cquot; Januarij 1748, overleden te Göttingen don 18'1lt;!u Junij 1794. Aanvankelijk bestemd voor don kansel, bezocht hij do hoogoschool te Hallo in 1764; bleef daar tot in 1768, toen hij naar Göttingen vertrok, ter beoefening dor regts-goloerdhoid; geraakte aldaar in kennis mot Hölty, Voss en nog andere voortretfelijke jongoliedon, waardoor de grond werd gelegd tot zijne volgende dichterlijke loopbaan. Hij verkreeg in 1772 eene betrekking, die hem niet meer dan het hoog noodige verschafte; bogaf zich kort daarop in het huwelijk en opende zich daardoor eene bron van zielelijden, waardoor zijn geheel volgend leven verbitterd is geworden. Zijne eerste vrouw, ofschoon de grootheid en hot edele van haar karakter, blijkbaar uit de wijze waarop zij tien jaar met Burger in den huwelijken staat door-bragt, niet miskend mogen worden, werd niet door hem bemind; na haar dood hertrouwde hij in 1784, doch verloor deze vrouw een jaar daarna; wat hij voor haar gevoelde, blijkt uit zijne ge-diehton; door haar gemis moedeloos geworden on steeds zijn onderhoud mot lesgeven on vertalen moetende verdienen, ofschoou hij den titel van buitengewoon hoogleeraar te Göttingen, zonder inkomen, had verkregen, werd hij hoe langer zoo zwaarmoediger. In 1790 huwde hij oen Zwabisch moisjo, dat, door zijne gedichten daartoe opgewekt, zelve hem hare hand geboden had; dit huwelijk was nog ongelukkiger dan zijn eerste, zoodat hij zich na twee jaar wederom van haar liet scheidon. Daardoor echter was Burgor nog moodoloozor geworden; zijne krachten raakten meer en meer uitgeput en toen hem eindelijk het uitzigt op een vast bestaan geopend word, overleed hij nog voor dit uitzigt verwezenlijkt had mogen worden. Als dichter wordt Burger verschillend beoordeeld. Men kan hem niet ontzeggen de lievelingsdichter van het volk te zijn en dat zijne gedichten veel gelezen worden, daarvoor getuigen de talrijke herdrukken , die reeds van zijne werken verschenen. Schiller echter, do groote bard, kont Burger geen dichterlijk talent toe, en wil den door hem opgemaakton opgang grootendoels aan do behandelde onderwerpen toegeschreven hebben. Zijne legenden en balladen worden voor zijn beste godichton gehouden, getuigen Lenore enz. Nogthans spreekt uit de gedichten, na het afsterven zijner tweede en veelgeliefde echtgenootc vervaardigd, fijn gevoel en kracht van uitdrukking. BURGERSDIJK (Fkanco), beroemd hoogleeraar in de wijsbegeerte te Loydon, geboren te Lier niet ver van Delft in het jaar 1590. Hij heeft geschreven: Idea philusopldae moralis et naturalis, 1629; Synopsis Institutionis logicae. Dit laatste werk is ook in het Hollandsch vertaald. Zie omtrent Burgersdijk: Bleis-wijk, Beschrijving van Delft, p. 610. BURGKMAIR (Hans), een der voortreffelijkste kunstenaars zijns tijds, werd in 1474 te Augsburg geboren, was leerling zijns vaders, Thomas Burgkmair, en overleed in 1559 in zijne geboorteplaats. Men roemt hem als oen cigondommolijk kunstenaar, in de opvatting dor onderworpen zoowel, als in het koloriet en in do behandeling; ook beschouwt men hem als een der hoofden der Zwabensche school. Hij vestigde zich gedurende oenigon tijd te Neurenberg, was de vriend van A. DUrer en vervaardigde gemeenschappelijk met dozen meester, verscheidene werken voor keizer Maximiliaan. Door deze naauwe verbindtcnis won zijn werk, werd vrijer van behandeling en krachtiger van kleur. Dürer toekende zijn portret in het bock, dat Sandrart liet gra-vccren. Men vindt zijne schilderijen in do pinakothok te Mun-chcn, in de museums te Berlijn cn te Woonen, op hot raadhuis to Augsburg. Dr. G. E. Waagon (Kunstwerke u. Künstler in Deutsch-land) vond zijne schoonste schilderijen in do Moritz-kapol te Neurenberg, hij roemt vooral die, welke „Maria onder een boom |
229
|
geieten, hot kind eono druif gevende,quot; voorstelt, benevens de schilderij welke zich in de verzameling vim den koopman Hertel aldaar bevindt, en die eveneens „ Maria met hot kindquot; voorstelt en zoowel in de uitdrukking als in de voorstelling van het landschap uitmunt. Zij zijn meest Jo, Johann of Johannes Burgkmair geteckend. Deze meester is evenzeer als teekenaar, houtsnijder en graveur bekend. Het aantal zijner houtsneden bedraagt bijna 700 stuks meest in gr. fol., met de letters H. B. geteckend; waarvan echter vele door andereij naar zijne teekc-ningen gesneden zijn. Zoo waren verscheidene kunstenaars hem in de 150 afbeeldingen van Oostenrijksehe heiligen behulpzaam; van de 237 platen in zijn' voor keizer Maximiliaan vervaardigden „Weisen Kiinig,quot; zijn er 24 met zijn monogram. De 135 voortreffelijke houtsneden in den grooten triomfwagen van keizer Maximiliaan voeren meest zijn monogram, schoon andere kunstenaars, zelfs ook Dürcr, er teekeningen voorvervaardigde, even als do 21 platen in het in 1523 door Silvanus Ottmar te Augsburg gedrukte Neu Testament mit gantz nützlichen Vorreclen. Men vindt ook houtsneden van Burgkmair in Geilers von Kaiser sberg Pr cdiy ten, 1508; in Das glückbuch, heydes des gutten md Bösen, enz. 2 d. Augsburg, H. Steijner, 1539, fol.; in het Of-ficia M. T. C., Augsburg, Steijner, 1531, fol. Onder zijne voornaamste platen behooron vorder „het portret van keizer Maximiliaan te paard,quot; in fol., met zijn' naam en het jaartal 1518; dat van „Joh. Baumgiirtner, 1512,quot; oen moosterstuk van houtsneekunst, onz. BURGOS, oene zeer oude stad , hoofdplaats der Spaansche provincie van don zelfden naam, vroeger van het koningrijk Castilië , ligt op den regtoroever der Arlanzon, in een zeer schoon oord ; is gebouwd in den vorm eener halve maan, gedeeltelijk aan don voet, gedeeltelijk op do helling eens bergs. Do straten zijn naauw en hoekig; hot aantal inwoners bedraagt 12.000; men vindt er sints 1574 oen bisschoppelijken zetel en eono hoogeschool. Hot kasteel is, tijdens do regering van Joseph Buonaparte, van oen oud slot daartoe ingerigt. Onder de merkwaardigheden dor stad bohooren: het stadhuis; de domkerk, oen prachtig Gothisch gobouw, met oen groot aantal grafsteden van Spaansche en Moor-scho vorsten; do markt met hare arcaden en het standbeeld van Karei don IIIlt;Ien; hot standbeeld van den Cid en zijne grafstede, in het op twee uur afstands van de stad gelegene klooster San Pedro de Cardena; don voor Fernando Gonzales — even als do Cid in Burgos geboren — opgcrigton triumfboog. Voorts telt Burgos ongeveer zestien kloosters, achttien kerken en verscheidene gasthuizen, armongostichten en wolwevcrijcn; de handel in wol en manufacturen is er zeer levendig. In de nieuwere geschiedenis is Burgos bekend wegens den op den 10,lc!n November 1808 in hare nabijheid gclcverden veldslag, waarbij het Spaansche leger, onder don marquis de Belvedere, door het Fran-sche, onder den maarschalk Soult, verslagen on grootendeels vernietigd is geworden; en wegens het herhaaldelijk bestormen dier stad door het Engelsche leger onder den hertog van Wellington in September en October 1812. BURGUNDUS (Nicolaüs) of BOURGOGNE, den 298ton September 1586 to Enguion geboren, bekleedde godurendo zijn leven de betrekking van Raad bij 't hof van Braband en stierf tusschen 1643 en 1646. Hij en zijn broeder Aegidius (Gillis), maakten zich als latijnscho dichters bekend. Zijne gedichten verschenen to Antwerpen 1621. Paquot maakt nog van twee andere mannon van dien naam gewag, welke latijnscho gedichten geschreven hebben. BURIDAN (Joh.), een wijsgeer die tot de nominalistische partij behoorde en daarvan oen ijverig en kundig voorstander was. Hij werd in het begin der veertiende eeuw (men weet niet in wolk jaar) te Bethumo in het graafschap Artois geboren, on stiorf in zijn zestigste jaar. Te Parijs volgde hij de lessen van den beroemden Occam, wiens beginselen hij later aldaar onder algo-meone goedkeuring voordroeg. In dezelfde stad was hij in het jaar 1327 reetor van de Universiteit. Later ontmoeten wij hem te Weenen. \Vat hem bewogen hebbe daarheen te gaan, kan niet moer worden uitgemaakt. Men hoeft gezegd dat hij van overspel met Johanna van Navarre, gemalin van Philips den Schoonen, verdacht of daaraan schuldig bevonden, genoodzaakt werd Frankrijk te verlaten en dat hij als het ware, door oen wonder het hem dreigend gevaar is ontkomen. Dit wordt echter tegengesproken op grond, dat de genoemde vorstin roods eene bejaarde vrouw moot geweest zijn toen Buridam nog een kind was. Hij ging naar Weenen, waar hij zich in het jaar 1356 aan do universiteit verbond. Hot is daarom ook niet mogelijk, wat door sommigen is beweerd, namelijk: dat hij de stichter dezer hoogeschool zou geweest zijn, daar zij onder do regering van keizer Frederik don IIdcquot;, in liet jaar 1237, gesticht is. |
Buridan was, wat al do wijsgeeren dor middeleeuwen waren, eon uitlegger van de schriften van Aristoteles; maar hij was dit als nominalist op zijn standpunt en op zijne hem eigene wijzo en hij had in dit opzigt eigenaardige verdiensten. Volgens hom was de logische schifting en zamenstelling van begrippen, volgens zekere bepaalde regelen, genoegzaam om als werktuigelijk tot do kennis van allo waarheid te komen. Hij had dus daarmede hetzelfde doel als Raymundus Lullus met zijne ars magna. Mot opzigt tot de zodeloor, helde hij naar het fatalismus over. Do slotsom zijner, anders diepzinnige redenering, liep op het ontkennen van de zedelijke vrijheid uit. Men zegt dat van hom hot algemeen bekend vraagstuk, waarmede de onbestaanbaarheid der vrijheid boven allen twijfel zou vernovon zijn, afkomstig zou wezen, namelijk: wat moet een ezel doen die wegens honger tot hot uiterste gekomen is, wannoor hij zich bevindt tusschen twee hoopen hooi, van gelijke grootte en van welke beide hij op ge-lijkon afstand is ? Een min of meer uitvoerig verslag van de leer en de schriften van Buridan vindt men onder anderen in do Dictionaire critique van Bayle. BURKE (Edmund) word in 1730 to Dublin geboren. Na het voleindigen züner studiën zotte hij zich tc Londen als regtsgo-leerdo neder, maar toonde spoedig meer zucht voor de beoefening van letterkundige en staatkundige onderwerpen, dan voor die van zijn eigenlijk vak. Vorschoidono geschriften getuigden hiervan en vooral hot, sedert 1758, onder zijno leiding uitgegeven: Annual Register. In 1765 word hij geheimschrijver van lord Rockingham en lid van het parlement voor Wondovor. Hier behoorde hij weldra mot Fox en Sheridan tot eeno vrijzinnige oppositie. Vooral werden de maatregelen door het ministerie tegen de Noord-Americaansche Koloniën genomen, door hom afgekeurd en bestreden. Meer en meer vertoonden zich daarbij zijno talenten van uitstekend redenaar en helderziend staatsman. Deze laatste eigenschap blonk nergens helderder uit dan bij gelegenheid dor Franscho omwenteling. Burke, do voorstander van vrijgevige beginselen, de verdediger van dc regten der Noord-Americanon, verklaarde zich van don aanvang af togen de Fransche omwenteling. In 1790 verschoon zijn beroemd geschrift: Reflexions on the French Revolution and on the proceedings in certain Societies in London, relative to that event. Het maakte een buitengewonen indruk, niet slechts in Engeland, maar zelfs in Frankrijk, en 's mans grootste tegenstanders moesten daarin moer dan gewone inzigton en schoonheden erkennen. Burko sloot zich thans aan het Ministerie Pitt aan en was de onophoudelijke en ijverige bestrijder der Franscho donkbeoldon, waarbij hij zich soms door zijn gevoel te zeer mag hebben doen wegslepen, maar waarbij inen tevens zijno goede trouw en grooto bekwaamheden niet ontkennon kan. In 1794 verliet hij hot tooneel des publieken levens en zag hij zijne plaats in hot Parlement door zijn' eenigen zoon, oen jongeling van grooto verwachtingen innemen. Des laatsten spoedig daarop gevolgde dood was een slag, dien Burko niet lang kon overleven. Don 88tC11 Julij 1797 volgde hij dien innig geliefde in 68jarigen ouderdom en verloor dc Britsche natie in hem een der grootste staatslieden en uitstekendste redenaars, waarop zij immer koude roemen. Er bestaan van Burko oene menigte geschriften, buiten de reeds genoemden, die meest allen betrekking hebben op de staatkundige omstandigheden van zijnen tijd, en waarvan vele in het Fransch vertaald werden. Zijn leven word door don Schot Robert Bisut beschreven, zag in 1798 het licht, en werd herdrukt te London in 1800. Zekere Forinie schroef daarenboven: Memoirs of Burke. BURMAN. Deze naam is door verscheidene uitstekende mannen in de geleerde wereld bekend geworden. Als den oudsten noemen wij Frans Burman, geboren te Leyden, in 1628. Hij was negen jaren predikant in Hanover, vervolgens tweede bestuurder van het orde-collcgie tc Leyden, en eindelijk hoogleeraar in de godge- |
BUR—BUS.
230
|
leerdhoid to Utrecht, waar hij in 1692 stierf. Hij was schrijver van vorscheidouo godgeleerde werken en liet twee zonen na, Pieter en Frans Barman geheeten. Pieter werd in 1668 te Utrecht geboren; hij volbragt zgne studiën in zijne geboorteplaats en te Leydcn, waar Gravius en Jakob Gronovius, onder anderen, zijne leermeesters waren. Na zijne studiën in do regten volbragt te hebben, reisde hij door Duitschland en Zwitserland, en aanvaardde te Utrecht zijne regtsgeleerde loopbaan, welke hij met roem vervolgde, zonder echter daarbij de beoefening der oude schrijvers te verwaar-loozen, waarvan zijne verhandeling: de vcctigalibm populi liomani, in 1696 het eerst, doch in 1734 op het volledigste in het licht verschenen, ten bewijze verstrekt. Op aanbeveling van Gravius, werd hij in 1696 tot hoogleeraar in de geschiedenis en welsprekendheid aan de hoogeschool te Utrecht benoemd, welk leeraarsambt hij met eene redevoering: de eloquentia etpoesi, aanvaavdie. Sedert verliep er geen jaar, waarin hij niet het een of ander in het licht gaf. De latijnsche letterkunde heeft veel gewonnen door zijne uitmuntende en talrijke werken, die zich evenzeer door smaak en oordeelkunde, als door geleerdheid en letterkundige naauw-keurigheid onderscheiden. Zijn Ovidius, Virgilius, Quintilianus, Petronius en Phedrus zijn werken van den eersten rang. In 1715 werd hij, na den dood van Perizonius, als hoogleeraar in de geschiedenis, welsprekendheid en Griekschc taal, aan de hoogeschool te Leydcn beroepen, alwaar hij, na eene smartelijke ziekte, in het jaar 1741 overleed. Zijn broeder Frans, die in 1671 in Utrecht geboren werd, en aldaar in 1719 als hoogleeraar in de godgeleerdheid stierf, was de schrijver van verscheidene godgeleerde werken, en liet vier zoons na, waarvan twee, Johan en Pieter geheeten, insgelijks als geleorden hebben uitgemunt. Johan Burman, geboren te Amsterdam den 26s,on April 1706 en aldaar in 1780 als hoogleeraar in de kruidkunde overleden, bewees der wetenschap belangrijke diensten, zoowel door het in het licht geven van zijn: Thesaurus Zeylanicus, Amst. 1737; zijne linriontm A/ricanarum plantarum ad vimm delineatarum Decades X, Amst. 1738—1739, en zijn; Index ad hortum Malaba-ricum, Amst. 1779, als door het uitgeven der'werken van Weimann, Kumphius, Plumier en anderen. Het plantengeslacht Burmannia werd door Linnaeus naar hem geheeten. Pieter Burman, in 1714 te Amsterdam geboren, drukte de voetstappen van zijn oom van gelijken naam, werd door hem, na den vroegen dood zijns vaders, opgevoed, en had bovendien linker on Drakenborch tot zijne leermeesters. In 1734 werd hij te Utrecht doctor in de regten, en in hot volgend jaar beklom hij den leerstoel in de geschiedenis en welsprekendheid aan do hoogoscliool te Franeker met eene redevoering, getiteld; pro cri- |
ticis, die in 1736 te Utrecht gedrukt werd; in 1741 werd by de bovengenoemden nog het vak dor dichtkunde gevoegd. Hij verliet echter reeds in 1742 Utrecht om in de plaats van d'Orville als hoogleoraar in de geschiedenis en oude talen te Amsterdam op te treden, en opende zijne lessen met de uitmuntende redevoering; de Jinthusiasmo poëtica. Twee jaren later beklom hij den leerstoel in de dichtkunde; werd in 1752 opziener dor openbare boekerij; en in 1753 van het gymnasium. Hij hoeft, oven als zijn oom, verscheidene voortreffelijke werken, inzonderheid van oude Latijnsche schrijvers, geleverd, en stierfin het jaar 1778. Wij besluiten de beschouwing dezer geloerde familie, mot Ni-colaas Laurontius Burman, die in 1734 te Amsterdam het eerste daglicht zag, en in 1781 zijnen vader, den bovengenoemden Johan Burman, als hoogleeraar in do kruidkunde aldaar, opvolgde. Ook hij bezat in dit vak niet minder uitstekende verdiensten, waarvan zoowel zijne Flora Indica (Lugd. Bat. 1768, met 76 kopergravuren), naar het stelsel van Linnaeus gerangschikt, en andere schriften, als zijno bevordering van buitonlandsehe ondernemingen ten bewijze verstrekken; hebbende men de reis van Thunberg naar de Kaap en Japan, mot do schepen der Oost-Indische maatschappij, waarbij de kruidkunde zoo aanmerkelijk gewonnen hooft, alleen aan zijn aanhoudenden aandrang to danken. Hij stierf in het jaar 1793. BURNOUF (Jean Lotus) een bekend philoloog, vader van don Orientalist Eugene Burnouf, lid van de Academie der opschriften en hoogleoraar in de welsprekendheid aan het Collbgo de France, sedert 1830 inspecteur generaal der studiën, is als schrijver bekend door oen Griekscho Grammatica, die 30 drukken hooft beleefd, door eene vertaling van Tacitus en van den Paneyyricus op Trajanus. Hij had deel aan de Collection des Oeu-vres de Ciceron en aan de redactie van het Journal Asiatique. Hij stierf in 1844 te Parijs in den ouderdom van 69 jaren. BURNS (Robert), geboren in 1759, overleden te Dumfries in 1796, was de zoon van een bohoeftigen landbouwer; hij leerde van zijn vader de eerste beginselen dor rekenkunst en slechts gebrekkig lezen en schrijven. Door hot lezen echter der levensbeschrijvingen van de helden der oudheid, van ridder-romans en dergelijke werken, word bij hem de lust opgewekt, om zijne geringe kundigheden verder uit te breiden; hij beoefende de En-gelsche dichters en ontwikkelde voornamelijk daardoor zijn dichterlijken aanleg. De meeste zijner gedichten zijn volksliedoren in den Schotschcn tongval; zij onderscheiden zich door warmte, rijkdom aanbeelden, kracht van uitdrukking, en hebben voornamelijk de liefde ten onderwerp. Na den dood zijns vaders, ging hij in 1786 naar Edinburg, waar hij door de aanzienlijkste mannen met onderscheiding ontvangen werd en zoowel door zijne beminnenswaardige zeden als door zijne talenten, de hoogste achting zoude genoten hebben, indien hij zich niet door zijne neiging tot onmatigheid gedurig had laten wegslepen. In geld-verlegonhoid zijnde, besloot hij, om zich naar Jamaica te begeven, en ton einde zich het daartoe noodige geld te verschaffen, liet hij in 1788 conige zijnor gedichten, l)ij inteokening, drukken; daardoor in het bezit gekomen van 500 £, liet hij zijn vroeger opgevat voornemen varen, huwde, en pachtte eene hoeve in het graafschap Dumfries; daar hij gecne orde op zijne zaken had, geraakten deze spoedig in slechten staat; hij gaf zich aan den drank over en stierf aan do gevolgen zijner onmatigheid; zijne gedichten zijn zoor gezocht; er bestaan onderscheidene uitgaven van, waaronder die van D. Currie, in 1800 vorschenen, voor de volledigste gehouden wordt. BUSBECQ (Augiku Ghislen de), geschied- en oudheidkundige, geboren te Commines, op do gronscheiding van West-Vlaanderen en Frankrijk, in 1522; overleden te St. Germain, don 28Btcn October 1592. Hij bezocht do voornaamste hoogescholon van Vlaanderen, Frankrijk en Italië, vergezelde in 1554 den gezant van don Roomschkoning Ferdinand naar Engeland; werd, na zijne terugkomst, door dien vorst tot gezant bij Soliinan den 114«quot; benoemd; bekleedde die betrokking gedurende zeven jaar, waarna Maximiliaan do II'i0 hem tot gouverneur zijns zoons aanstelde; vergezelde in 1570 de Aartshertogin Elizabeth naar Frankrijk, toon zij in het huwelijk trad met Karei den XIde»; bleef bij haar tot den dood baars gemaals, in 1574, en daarna oan het Fransche hof, als gezant van keizer Rudolph den II40quot;; in 1592 eindelijk, zijno betrokking nedergelegd hebbende, wenschte |
BUS.
231
|
hij naar zijn vaderland terug te koeren, doch overleed, ton gevolge van een schrik, nog vóór hij aldaar aankwam. Niettegenstaande do Busbocq onafgebroken in verschillende betrokkingen werkzaam was en daardoor nimmer zijn wensch vervuld mogt zien, om namelijk zich geheel aan de beoefening dor wetenschap to wijden, heeft hij nogtans aan deze laatste go-wigtigo diensten bewezen. Gedurende zijn verblijf in het Oosten, verzamelde hij oudheden on penningen, die door hom aan Andreas Schott, Justus Lipsius en Qruter worden toegezonden j bragt moor dan honderd Grieksche handschriften bijeen, waarvan hij een geschenk maakte aan de bibliotheek te Weenen; ook heeft men aan hem het wedervinden van het door Augustus, to Ancyra (zie Angora), opgorigt gedenkteoken to danken. Wij bezitten van hom: Legahoms Turcicae epistolae qualuor; Epistolae ad Rtidol-phwn II Imp. e Gallia Scriptae; enz. Al zijno werken zijn voor de geschiedenis van groot belang en meermalon herdrukt geworden. BUSCH (Johan Georo) geboren te Alten-Weding, in hot Luneburgscho, den 3Jlt;™ Januarij 1728; overleden to Hamburg, den 5aen Augustus 1800. Hij kwam, nog jong zijnde, met zijn vader te Hamburg; bezocht in 1748 do universiteit to Göttingen en studeerde aldaar in do godgeleerdheid, geschiedenis en wiskunde; word in 1756 tot hoogloeraar in do laatstgenoemde wetenschap te Hamburg aangesteld; bevorderde den bloei dior stad zooveel in zijn vermogen was en dood daartoe ondorschoidono reizen door do voornaamste landen van Europa, waarop hij vele belangrijke inrigtingen bezocht en zijne kennis aanmerkelijk uitbreidde, ton eindo daarmede do stad zijnor inwoning tot nut te kunnen zijn; in de laatste jaren zijns levens werd hij blind en stierf op twee en zevontigjarigen ouderdom. Busch hooft zich als monsch en als geloerde do algomeene achting verworven; en Hamburg heeft zich dankbaar betoond voor ,de belangrijke, door hom bewozone diensten, door hot oprigton van een gedenkteoken tor zijner core. Onder do voornaamste, door hom tot stand gebragte inrigtingen, mogen genoemd worden: de maatschappij ter bevordering van kunsten en nuttige ambachten, in 1765 opgerigt; en de handelsschool, in 1767 gesticht, aan wier hoofd hij stond, en die onder zijno leiding, tot eeno dor blooijendste scholen van die soort verheven word. Van de door hem uitgegovene werken, zijn do voornaamste: Grundriaz einer Geschichte der merhoürdigsten WellMndel, Hamburg 1781; 4e Aufl. Hamburg 1810; Handlungsbibliothek, 3 Bquot;, Hamburg 1784—97; Erfahrungen, 5 Be, Hamburg 1790—1802; Lehrbuch der gesamm-ten Handelswissenschaft, 3 Be, Altona 1796—98; het 3° dool komt ook afzonderlijk voor, onder den titel; Praktischer hamburger Brief steller Jur Kaufleute, 7 Aufl. von Schleier, 1841; Vom Geld-wnlauj, 2 Be, 2e Aufl. 1800; Sdmmtliche Schriften über Banken und Münzwesen, Hamburg 1801; herdrukt in 1824; Sixmmtliche Schriften über Handlung, 8 B0, Hamburg 1824—27; Sdmmtliche Schriften, 16 Be, 1813—16. BUSCHETTO, was de bouwmeester uit do XII,lt;, eeuw, die zich door het bouwen van den Dom te Pisa wereldberoemd gemaakt heeft. BÜSCHING (Anton Fmedkich) geboren to Stadthagen in het vorstendom Sehaumburg-Lippe, den 2Tquot;a September 1724, overleden te Borlyn, don 28quot;«quot; Mei 1793. Wegens do harde behandeling zijns vaders het ouderlijk huis ontloopen, werd hij in het weeshuis te Hallo opgenomen; studeerde in de godgeleerdheid aan de universiteit aldaar van 1744—48, toen hij als secretaris van graaf Biron, Deensch gezant bij het Russisch hof, dezen naar Petersburg vorzelde; word in 1754 tot buitengewoon hoogloeraar in de wijsbegeerte te Göttingen aangesteld; zich don doc-toralon graad in de godgeleerdheid willende verwerven, schreef hij oene dissertatie, waarin hij zijne denkwijzen omtrent sommige betwiste punten blootlegde en verdedigde, doch ten gevolge waarvan hij in 1757 van heterodoxie beschuldigd en het hem ontzegd werd voorlozingen over theologie to houden, noch iets te laten drukken, dat niet door het geheim Concilium in Hanover zou zijn goedgekeurd. Deze onaangenaamheden, gevoegd bij de rampen die Göttingen gedurende den zevenjarigen oorlog troffen, doden Biisching in 1761 besluiten, niettegenstaando hij in 1759 tot gewoon hoogleeraar was benoemd, hot beroep als predikant bij do Luthorsche gemeente te St. Potersburg aan te nemon. Deze betrekking nam hij waar tot in 1765, doch zag zicli toen genoodzaakt zijn ontslag te nemen, doordien hij in do vervulling zyner pligton, vooral waar het do verbetering van het schoolwezen gold, sterk gedwarsboomd word. Keizerin Catharina wcnschte hem toen, op zeer aannemelijke voorwaarden, aan de acitdemio to St. Petersburg te verbinden, doch hij verkoos naar Duitschland terug te koeren en begaf zich mot der woon naar Altona; van daar werd hij reeds in het volgend jaar door Frederik don li416quot; naar Berlin geroepen, als directeur van een gymnasium, welke betrekking hij tot aan zijn dood bekleed heeft. Onder de voornaamste werken van Büsehing behooren: Magazin für Historie und Geographic, 25 Bo, Hamburg 1767—93; Beitrage zur Lebens-geschichte merkwürdiger Personen, 6 B0, Hamburg 1783—89; Neueste Geschichte der evangelischen Brüderconfessionen in Polen, |
3 B», Hallo 1784—87. Zijne: Erdbeschreibtmg, waarvan hij deel 1—11 bewerkte (Hamburg 1754—92) en welke later door anderen tot 13 doelen is voortgezet, ofschoon sints door andere werken vervangen, kan de lof niet ontzegd worden, dat daarin voor het eerst do aardrijkskunde wetenschappelijk en volledig is behandeld geworden. BÜSCHING (JohAnn Gustav GoiTUEn), zoon des voorgaan-den, geboren te Borlyn den 19(1lt;!'gt; September 1783; overleden don 4lllt;m Mei 1829. Na to Borlyn en te Hallo gestudeerd te hebben, word hij in 1806 ambtenaar aan een der ministerion; zich nogthans meer aangetrokken gevoelende door do studie der oudheid en wenschende zich toe te wijden aan het opsporen en onderzoeken der bronnen voor do geschiedenis, bezocht hij verscheidene kloosters en oude gestichten en beijverde zich uit de daar gevondene archiven belangrijke stnkken in hot licht to geven. In 1811 werd hij tot koninklijk archivaris te Breslau benoemd; in 1817 ontving hij eeno aanstelling tot buitengewoon, en in 1823 tot gewoon hoogloeraar in do oudheidkunde aan do universiteit ter genoemder stede; ten gevolge van dien legde hij in 1825 zijne betrekking als archivaris neder; doch overleed reeds spoedig daarop, in zes en veertigjarigen ouderdom. Talrijk zijn de werken die wij van hem bezitten, als: Sammlung deut-scher Volksheder, Berlin 1807; Buch der Liebe, Berlin 1809, alleen hot eerste doel; Lcben Götzens von Berlichingen, Breslau 1813; Literarischer Gnmdrisz zur Geschichte der deutschen Poesie, Breslau 1812; Pantheon, eine Zeitschrift für Wissenschaft und Kunst, 6 Hefte, Berlin 1810; Museum fiir altdeutsche Literatur und Kunst, Berlin 1809—11; Erzahlungen, Dichtungen, Fastnachtspiele und Schioiinke des Mittelalters, 3 He., Berlin 1814—15; Nikol. Pol's Zeilbnchcr der Schlesier, ook bekend onder den titel: Jahrbücher der Stadt Breslau, 3 Be., Breslau 1813—19; Lied der Nibelun-gen, Leipzig 1815; Si eg el der alten schles. Herzoge u. s. ïw., Breslau 1815; WOchentliche Nachrichten für Freunde der Geschichte, Kunst und Gelehrsamkeit des Altherthurns, ook bekend onder den titel: Des Deutschen Leben, Kunst und Wissenschaften im Mittelalter, 4 Be, Breslau 1816—18; herdrukt in 1821; Lieben, Lust und Leben der Deutschen des 16 Jahrh. in den Begebenheiten des Hitters Hans von Schweinichen, von ihn selbst aufgesetzt, 3 Be., Leipzig 1820—24; Die heidnischen Alterthümer Schlesiens, Leipzig 1820—24, alleen het eerste deel; Blatter für die gesammte schles. Altherthumskunde, Berlin 1820—22; De antiquis Silesiacis sigillis, Breslau 1824; Versuch einer Einleiting in die Geschichte der altdeutschen Bau-kunst, Leipzig 1823; Das Schlosz der Deutschen zu Marienburg, Berlin 1823j Grabmed des Ilerzogs Heinrich IV von Breslau, Breslau 1826; Ritterzeit und Ritterwesen, 2 B0., Leipzig 1824. Niet allo de genoemde werken zijn van Büsehing alleen, maar bij sommigen komt van der Hagen, bij anderen Kannegieszer, Daun, Hundeshagen enz. als medewerkers voor. BUSKRUID. Het buskruid bestaat uit een mengsel van salpeter (salpeterzure kali) zwavel en kool. Zijne werking berust op do ontleding van den salpeter en zamenstelling van nieuwe gasvormige producten, welke de bestanddoelen van dit mengsel bij oenen verhoogden warmtegraad in zoo groote hoeveelheid opleveren, dat zij don omvang daarvan meer dan veertig duizend maal vergrooten. Deze gasontwikkeling geschiedt echter, bij goed buskruid niet zoo plotseling als bij vele andere ontploffende zelfstandigheden , zoodat het daardoor juist de geschiktheid bezit, om zware voorwerpen, kogels met groote kracht en snelheid voort te stuwen, zonder dat het geschut gevaar loopt van te springen. Ten eindo deze goede werking te verkrijgen, moeten do bestanddeelen in eeno bepaalde verhouding vermengd, en zorg |
BUS—BUT.
232
|
gedragen worden, dat, door eene goode werktuigelijke bereiding, eene snelle verbranding kan plaats hebben. Do ondervinding heeft, in overeenstemming met de theorie, als do beste mengings-verhouding die aangewezen, waarbij de zuurstof van den salpeter met de kool koolzuur en de zwavel met het vrij geworden kalium zwavelkalium vormen, terwijl de stikstof geheel vrij blijft. Indien men zooveel kool bezigt, dat zy met do zuurstof van den salpeter kooloxydegas vormt, dan is de werking van het buskruid niet zoo krachtig, want bij de verbranding van kool tot koolzuur wordt tweemaal zooveel warmte ontwikkeld, als bij die tot kooloxydegas; hierdoor is in het laatste geval de uitzetting der gassen veel minder, welk verlies niet wordt vergoed door de grootere hoeveelheid ontwikkelend kooloxydegas; daarenboven heeft hierbij de verbranding langzamer plaats. De geaardheid van de kool heeft, even als hare verhoudings-hoeveelheid, oenen grooten invloed op de deugdzaamheid van het buskruid, want hare vatbaarheid voor verbranding hangt af van hare bereiding. Eene moeijelijk brandbare, digte kool is een on. geschikt bestanddeel voor buskruid, omdat zij niet in staat is door eene snelle verbranding eene plotselinge vermeerdering van omvang te weeg te brengen, ja zelfs soms met salpeter niet ontploft. De uit zacht of los hout door onvolkomen verkoling bereide houtskool, waarvan men meestal in de buskruid-fabrieken gebruik maakt, bevat behalve koolstof, nog eene aanmerkelijke hoeveelheid waterstof en zuurstof, welke bij de verbranding niet zonder nadeeligen invloed zijn, zoodat bij de bovengenoemde verbrandingsproducten van het buskruid nog komen: waterdamp, koolwaterstof, koolzure kali en asch. Ook moet, bij het gebruik van het buskruid, de dampkringslucht in aanmerking genomen worden, omdat hare zuurstof deelneemt aan do verbranding, en hare stikstof gelijktijdig met de gevormde gassen ten gevolge van den verhoogden warmtegraad wordt uitgezet en de werking van het buskruid verhoogt. — Hoe grooter nu het verschil is tusschen de volumina van het buskruid voor en na zijne verbranding, zooveel te kleiner is de hoeveelheid welke voor eene bepaalde werking daarvan wordt vereischt; alles wat derhalve de digtheid van het buskruid vermeerdert, zijne bestanddeelen tot een geringen omvang brengt, verhoogt zijne deugdzaamheid. Als een, in goede verhouding bereid, mengsel in den vorm van een zeer fijn poeder wordt aangestoken, dan gaat de verbranding slechts langzaam voort, aangezien zij zich van het eene stofdeeltje tot het andere voortplant; maar de verbranding heeft voel sneller plaats, als het mengsel gekorreld is, doordien de vlam zich in de tussehenruimten, welke daarbij noodwendig bestaan, een weg baant en daardoor de verbranding op vele punten gelijktijdig plaats grijpt, terwijl zij tevens door de aanwezigheid van eene grootere hoeveelheid dampkringslucht bevorderd wordt. Op deze omstandigheden en de mengingsverhouding berust derhalve hot verschil in werking van de onderscheiden buskruidsoorten. Het scheikundig onderzoek van buskruid is, tor opsporing van de vermengingsverhouding, belangrijk ; hiervoor zijn verschillende methoden ontworpen, waarvan de volgende tamelijk goede uitkomsten levert. Berst bepaalt men het hygroscopisch watergehalte door wegen en droogen; 10 n. wigtjes van het gedroogde buskruid worden vervolgens met warm water behandeld, ter oplossing van den salpeter. Het in water onoplosbare gedeelte wordt op een gewogen fiitrum gebragt, herhaalde malen met warm water afgewassen en gedroogd; het gewigtsverlies wijst de hoeveelheid salpeter aan. Nu wordt het gedroogde overschot zoo zuiver mogelijk van het fiitrum genomen, gewogen en met een mengsel van gelijke doelen zwavelkoolstof en zwavelaether behandeld. Hierbij lost de zwavel op en de kool blijft over; deze verzamelt men op een gewogen fiitrum, wascht haar met het mengsel uit zwavelkoolstof en zwavelaether af en droogt haar; het gewigtsverlies toont de hoeveelheid zwavel aan; het gewigt van het overschot is dat van de kool. |
De geschiedenis van het buskruid is, wat zijne uitvinding aangaat, duister; want dat het eerst in do XIV0 eeuw door Ber-thold Schwartz zoude uitgevonden zijn, is hoogst onwaarschijnlijk, aangezien het door de Sinezen reeds in de vroegste tijden voor kunstvuurwerk schijnt gebezigd te zijn. Daarenboven pleit eeno beschrijving van oen mengsel, geheel overeenkomende met de za-monstelling van buskruid, in een uit do VIIIs,e eeuw afkomstig handschrift van zekeren Marcus Graecus, voor do vroegere bekendheid met dit mengsel; in zijn „Liber ignium ad comburendos hostesquot; toch, zegt hij; „Secundus modus ignis volatilis hoe modo confieitur: Aecipias Lib. I sulplmris vivi, Lib. II. carbonum vitis vel salicis, lib. VI. salis petrosi. Quae tria subtilissime terantur in lapide marmorco etc.quot; Het hierin vermeldde sal petrosum beschrijft hij vroeger zoodanig, dat er geen twijfel kan bestaan of het is de natuurlijke salpeter; zijne carbones vitis vel salicis wijzen reeds op de geschiktheid van losse of zachte houtskool voor do bereiding van deugdzaam buskruid. Verg. Lehrbuch d. Chemi-schen Technologie von Dr. F. Knapp, 18*14—1853; Cours (lémen-taire de Chimie par V. Kegnault, 2° edit. 1850; en de Artillerie-cursus der Kon. Akademie te Breda. BUSMEESTERS. (Zie Artillerie). BUSTE, van het Italiaansch liusto, beteekent een borstbeeld, welke benaming in de beeldende kunsten gegeven wordt, aan het op een rond of vierkant voetstuk geplaatste hoofd en de schouders van een beeld, waarbij soms nog do borst en het bovenlijf gevoegd zijn. Waarschijnlijk zijn de busten van de Hermen (zie Hermen) afkomstig en kwamen bij do Grieken eerst ten tijde van Alexander in gebruik; bij de Ilomeinen werden er vele in den tijd der keizers vervaardigd. Men bezigt dezen vorm meest voor portretten en vervaardigt ze uit marmer, gips, albast, brons enz. Koning Lodewijk van Boijoren heeft in de Walhalla eene belangrijke verzameling busten bijeengebragt. BUSTEOPHEDON is eeno manier van schrijven, welke op do munten en in bijschriften uit de hoogste grieksehe oudheid gevonden wordt. De regels liepen niet eenvoudig van de linker naar do regterhand, of van de regter naar de linker; maar de eerste begon aan de linker-en liep naar de regterhand; de tweede schreef men in oene omgekeerde rigting; terwijl de derde weder als de eerste begon en eindigde enz. Men noemde deze schrijfwijze Bustrophedon, omdat men op dezelfde wijze schreef als men met de ossen ploegde, te weten, telkens omkeeronde. BUTLER (Samuel), beroemd Engelsch dichter, geboren te Stronsham, in Worcestershire, Febniarij 1612, overleden in 1680; zoon van een pachter, die hem eene goede opvoeding gaf, doch, niet in staat om zijne studiën aan de hoogesehool te Cambridge, waar hij zich korten tijd ophield, te bekostigen, hem als klerk bij den vrederegter Jeffcries, in het Graafschap Worcester, besteedde. Dezo was hem zeer genegen en stelde hem in do gelegenheid zich in de geschiedenis, muzijk, dicht- en schilderkunst te bekwamen. Vervolgens trad hij in dienst der gravinne van Kent en zette, door Solden aangemoedigd, zijne studiën voort; kwam toen in kennis mot Sir Samuel Luke, een dweepzuchtig puritein, later beroemd generaal onder Cromwell. Butler vervaardigde op dien tijd zijn algemeen bekend dichtstuk; „Hudibras,quot; dat in 1663 het licht zag. Na de herstelling van het koninklijk gezag, word hij secretaris van Richard, graaf van Carbury, lord-president van het graafschap Wales. Bij sommige schrijvers vindt men opgeteekond, dat hij ook secretaris van Lord George Buckingham geweest is, tijdens dezo kanselier der hoogesehool te Cambridge was. Zeker is, dat deze en Lord Karei Buck-hurst, graaf van Dorset en Midlesex, hem zeer genegen waren en op verschillende tijden ondersteunden. Karei de IIao was ook zeer met zijne gedichten ingenomen, doch liet hem niettemin gebrek lijden, zoodat hij in de grootste armoede stierf en zelfs op kosten zijner vrienden begraven moest worden; in 1740 echter, werd voor hem een prachtig gedenkteeken in de Westminster-abdij opgerigt. Butler heeft verscheidene dichtstukken vervaardigd, van wei-welke de Hudibras het voornaamste is. Het is een schimpdicht in drie zangen en twee brieven, waarin hij de iudependenten enz. uit Cromwell's tijd vergelijkt met miltzieken en zoo hunne geestdrijverij en uitgelatenheid bespottelijk maakt. Dit gedicht maakte toen ter tijde zeer veel opgang, heeft evenwel bij verandering der omstandigheden veel van zijne waarde verloren, doch wordt nog, uit gewoonte vooral, zeer geprezen, schoon weinig gelezen. In 1757 verscheen daarvan eene door Townlay bewerkte Eransche vertaling in 3 dln. Voorts wordt Butler gehouden voor den schrijver van twee zoogenaamde blaauwboekjes; het een getiteld^ Mol a asinaria 1659; waarin gehandeld wordt over den onredelijken en niet te torschen last, welke hot zuchtende volk op de schouders wordt gelegd, terwijl hot ander een schrijven behelst van John |
BUT—BYN.
233
|
Audland aim William I'riju met het antwoord daarop en in 1672 verscheen. BUTTMANN (Piiilip Karl), een der grootste philologen van latereu tijd, werd te Frankfort a. d. Mein, deu 7 Dec. 1704 geboren en studeerde te Göttingen. In 1789 werd hij bij do Kon. Boekerij te Berlyn aangesteld, waarvan hij in 1796 secretaris en in 1811 bibliothecaris werd. Hy overleed, na herhaalde aanvallen van beroerte wederstaan te hebben, den 21sten Junij 1829. Van zijne hand hebben wij: die Oriechl'sche Grammatik,Bor\. 1792 (16de druk 1841); een uittreksel daaruit onder den titel: Gneclusche Snhulyram-ma tik, Berl. 1816. (lOquot;10 druk 1837); yooxts\ Lexilogus, uder Bei-trage zur Griech. Worterklanmff, hauptsachlich fur Homer und stod, Berl. 1818 en 1825 en Attsföhrl. Griech. Sprachlehre, Berl. 1819 en 27. Ook gaf hij vier Dialogen van Plato, Demosthenes Oratio in Midi am, Aratus Phaenomena en Quinctilianus uit. Eindelijk zijn zijne kleinere opstellen verzameld in Mythologus, oder gesammelte Abhandlungen übcr die Sagen des Altherthums, 2 dln. Berl. 1829. BUXTORF. Van dezen naam leefden in de laatste twee eeuwen verscheidene geleerden, die zich in do Hebreeuwsche lettei'kunde hebben beroemd gemaakt. Johann Buxtorf, den 25stlt;m December 1564 te Camen in Westfalen geboren, reisde na volbragto studiën door Duitschland en Zwitserland en werd te Bazel hoogleeraar in de Hebreeuwsche taal. Na dien post 38 jaren met roem bekleed te hebben, stierf hij in 1629 aan de pest. Zijne werken vonden hunnen voornaamsten grond in de schriften der Rabbijnen, waarin hij zeer bedreven was, zoo als zijne: Jliblia hehraica rabinica, 4 dln. Bas. 1618—19 in 4quot; eu Tiberias sett commentarius Massorethicus, Bas. 1620 in 4'', bewijzen. Ook gaf hij een Lexicon 11 tbr. et Chaldaicum, Bas. 1607 uit. Zijn zoon, insgelijks Johann geheeten, 13 Augustus 1599 te Bazel geboren, beoefende hetzelfde vak als zijn vader; bezocht in zijne jeugd de voornaamste steden van Holland, Frankrijk en Duitschland, waar de Hebreeuwsche Letterkunde het meest beoefond werd; beklom vervolgens den leerstoel zijns vaders te Bazel, en stierf aldaar in 1664. Hij was schrijver van verscheidene geleerde werken. Johann Jakob, zijn zoon, werd mode te Bazel geboren, en overleed aldaar in 1704. Hij volgde zijnon vader op als hoog-leeraor in de Hebreeuwsche taal. Behalve eenc voorrede voor cene nieuwe uitgave van den Tiberias zijns grootvaders, hooft hij niets in hot licht gegeven; nmar verscheidene belangrijke handschriften nagelaten. Zijn neef Johann beklom te Bazel denzelfden leerstoel, stierf in 1723 in die stad, en liet oenen zoon na, die de loopbaan zijns vaders nastreefde. Van hom zien mede ettelijke schriften het licht. BUIJS (Jacobus), in 1724 te Amsterdam geboren en in 1801 overleden, was leerling van C. Pronk, daarna van C. Troost; hij schilderde portretten en basreliefs, behangsels inden stijl van J. de Wit, soms ook historiëlen; onder anderen is de hofzaal in deu ouden Amst. Schouwburg door hem geschilderd. Hij is echter meer door de toekoningen bekend, die hij voor Kok, Vadert. Woordcnb.; Stuart, Rom. Gesc/i. 1—17 deel; Gollert's /•hbelen, vervaardigde, waarna Houbraken, Vinkeles, Portman en Claessens graveerden. In de verzameling van C. Ploos van Amstel kwamen vele zijner teekeningen voor, waaronder, behalve veel kopijen naar schilderijen van van Ostade, Dou, A. van de Velde, Metzu, P. de Hoogc, Potter en anderen ook ecno kapitale zamenstelling, uit de gewijde geschiedenis ontleend, behoorde, welke bij don verkoop dezer verzameling van ƒ 40 tot ƒ 100 het stuk opbragton; die welke het oude stadhuis te Amsterdam, naar een teékening van Saenredam voorstelde, gold f 112. Ook op de verkooping van dc Vos bragten zij goede prijzen op. Zijne, als directeur der Amsterdamsche Toekcn-Academie, uitgosprokone redevoeringen, over het teekenen naar het naakt en naar antieke beelden enz. zijn in het licht verschenen. Deze meester heeft ook geëtst en prent-teekeningen vervaardigd. Zijn zoon en leerling Cornells, te Amsterdam in 1745 geboren en in 1826 overleden, was modebestnurder der stads Teeken-Academio en lid van den raad van bestuur der Kon. Acad, van beeldende Kunsten aldaar. Hij wordt als een kundig onderwijzer geroomd en slaagde, zoo in hot teckenen van landschappen en stadsgezigtcn naar de natuur, als naar schilderijen van voorname U. |
meestera. Op de verkooping van Goll van Frankenstein gold zijne teekening van het oude stadhuis te Amsterdam, naar die van Saenredam, ƒ 50. BUIJSTER (PniLir), in 1595 te Antwerpen geboren, was leerling van Gillis van Papenhoven en hield zich gedurende het grootste gedeelte zijns levens te Parijs op, waar hij tot lid der Academie benoemd werd en den ISquot;10quot; Maart 1688 overleed. Hij onderscheidde zich als beeldhouwer, door hot vervaardigen van het marmeren praalgraf van don kardinaal de Roehefoueanlt in de kerk der abdij S,c Genevieve; door het beitelen van diens buste, benevens die van Le Cannis, bisschop van Bollay, beide in het hopital des incurables geplaatst. In don tuin van het Palais-Royal vindt men eenc Bacchante en eene groep van twee Saters, te Versailles, een standbeeld van Neptunus, oen van Cores en een van Bacchus van dezen meester. Twee groepen in het park aldaar zijn van hem. Zijne gebreken waren een weinig manierlijk-heid en te weinig eenvoudigheid in de draperien. BYNAEUS (Anionie), geboren te Utrecht den 6'lcl1 Augustus 1654; overleden te Deventer den 29quot;quot;!n Augustus 1698; vol-bragt zijne studiën in de Gricksche, Latijnscho en Hebreeuwsche talon cn in de godgeleerdheid, onder Graevius, Lensden en Frans Bnrman; werd in 1680 tot predikant te Piershil, bij Dordrecht, beroepen; was vervolgens, van 1683 af, in die betrekking werkzaam te Kaarden; van waar hij in 1691 beroepen werd naar Deventer; werd eindelijk, in 1694, tot hooglooraar in de godgeleerdheid en Oostersche talen te dier stede aangesteld; doch reeds na vier jaren aan zijne vrienden en dor wetenschap ontrukt. Wij bezitten van hem: De gelcruiste Christus, een voortreffelijk werk, oorspronkelijk in het Nederduitseh geschreven, doch later door Bynaeus zeiven in het Latijn overgebragt; van dit werk bestaan onderscheidene herdrukken; voorts een geleerd stuk, getiteld; De calceis Hebraeonm, eerst in klein 8» verschenen, en later in 4quot;, aanmerkelijk vermeerderd, herdrukt; eindelijk eenige zijner kanselredenen. BYNG (George), Engelseh admiraal, geboren in het graafschap Kent in 1663, overleden in Jannarij 1730. Hij was van zijne vroegste jeugd voor de zeedienst bestemd; deed in 1684 als luitenant cene reis naar Oost-Indie; diende in 1688 op de vloot die bestemd was om do landing van don Prins van Oranje te beletten; maar hij omhelsde de zaak van dien vorst en werd gebruikt in de onderhandelingen die er plaats vonden om dezen tot koning van Engeland te doen erkennen. Weinig tijds daarna werd hij benoemd tot kapitein en diende onder de admiralen Rooke en Russel, in het Kanaal en dc Middellandsche zee. In 1703 wordt hij aangesteld tot schout bij nacht en door Sir Cloudesley Shovell met vijf schepen naar Algiers gezonden om aldaar met den Dei den vrede te hernieuwen. Hij diende op verschillende tijden gedurende de Spaansche erfopvolgingsoorlog in de Middellandsche zee, waar hij zich bij herhaling onderscheidde; koningin Anna benoemde hem tot ridder; in 1706 tot vieo-admiraal, en in 1708 tot Admiraal van de blaauwe vlag; bij zijne terugkomst uit de Middellandsche zee, werd hij lord der admiraliteit, maar daar hij de staatkundige gevoelens die er bij het einde der regering van de koningin Anna heerschte, niet toegedaan was, werd hij daarvan ontzet. Toen George de I',e den troon beklommen had, werd Byng weder aangesteld en tot Baronet verheven; in 1717 met eene vloot naar de Baltische zee gezonden, om met overleg der Decuen werkzaam te wezen, ten einde te beletten dat de koning van Zweden, Karei de XIIquot;10, niets tegen Engeland ondernam, waartoe men vermeende dat hij het voornemen had. In 1718 werd hij gelast om Sicilië tegen do Spanjaarden te verdedigen. Van zijne verrigtingen aldaar in de jaren 1718, 1719 en 1720 is in het jaar 1739 te Londen een verslag in het licht gekomen. In 1721 werd hij tot Pair verheven, mot don titel van viscount Torrington, Baron Byng dc Southill in Bedfordshire. Sedert werd hy nog benoemd tot ridder der Bath-order on door George den IIdon aan het hoofd der admiraliteit geplaatst. BYNG (John), vierde zoon van don vorigon, trad mede vroegtijdig bij het zeewezen in dienst en maakte daarbij snelle vorderingen, zoodat hij op eenc middelbare leeftijd reeds de waardigheid van admiraal bekleedde. Eene ongelukkige gebeurtenis zou weldra een einde aan zijne loopbaan maken. In 1756 werd hij gelast zich mot een eskader van 10 linie- 30 |
BYN—BYH.
234
|
schepen, dat met nog 3 linicsehopen en 5 fregatten zoude versterkt worden, naar de Middellandsehe zee te begeven, om ecu wakend oog te houden op de verrigtingeu der Franseheu in die wateren. Voor Gibraltar ten anker gekomen om het eskader van water enz. te voorzien, verneemt hij, dat eeu Fransch eskader, bestaande uit 12 liniesehepen, eenige fregatten en transportschepen, waarop 19,000 man troepen waren ingeseheept, don 10a611 April de reede van Hières had verlaten, met het voornemen eenen aanslag op het eiland Minorca te doen; dat de ontscheping reeds had plaats gehad, dat zij meester van het geheele eiland waren en het fort St. 1'hilippe belegerden. Byng belegt hierop krijgsraad, ten einde te beraadslagen over de mogelijkheid om troepen in het fort te kunnen brengen. Dit werd verklaard aan zoo vele zwarigheden onderhevig te wezen, dat men met geen mogelijkheid op een goeden uitslag inogt rekenen, en dientengevolge bepaald, dat men de troepen ter verdediging van Gibraltar zoude bezigen, daar zulks zoude kunnen noodig zijn. Den 4l,en Mei schreef Byng aan zijne regering; hij ontveinsde daarin geenszins do moeijelijkheid zijner positie; beklaagde zicli daarin dat men hem tc laat had uitgezonden, over den slechten staat zijner schepen enz. Niettegenstaande dit alles en om zoo veel mogelijk zijne zending na te komen, ligt hij den 8quot;quot;*quot; Blei het anker, en gaat onder zeil naar Minorca; alwaar, toen hij er den 19dcn voorkwam de Engelschc vlag nog op het fort St. Philippe woei, dat door de Franschen hevig beschoten werd. Hij haast zich drie fregatton af te zenden, die eene poging moesten aanwenden om gemeenschap tnssehen liet fort en de vloot daar te stellen, ten einde den generaal Blakeney, die liet fort kommandeerde, van de nabij zijnde hulp kennis te geven. Alvorens echter deze fregatten hunne zending vermogten ten uitvoer te brengen, was Byng genoodzaakt ze terug te roepen, dewijl hot Fransehe eskader onder de bevelen van den markies do ia Gallissonnière kwam opdagen. Na een gevecht dat ruim drie uur duurde, waren de Engelschen genoodzaakt af te houden naar Gibraltar. Het fort St. 1'hilippe ging kort daarop aan de Franschen over. De tijding daarvan in Engeland aangekomen zijnde, werd Byng in staat van beschuldiging gesteld. De krijgsraad verwees hem tot de doodstraf, met den kogel, die op den 14don Maart 1757 werd ten uitvoer gelegd. Er bestaat van hem een; Testammt Poliliqm, dat in 1759 te J'arijs is uitgegeven. BYNKEKSHOEK (Cornkus van) werd den into' Mei 1673 le Middelburg geboren; zijn vader was zeilmaker. Hij studeerde te Franekor onder Schelkens en C. van Eek in de regten. In 1694 werd hij aldaar tot doctor in de regten gepromoveerd en zetee zich vervolgens te 's Gravenhage neder, waar hij spoedig cei.e uitgebreide praktijk verkreeg. In 1703 werd hij lid en in 1724 president van het Hof van Holland, welke aanzienlijke waardigheid hij bekleed heeft tot op den 1 (V1™ April 1743, den dag voor zijnen dood. Zijne regtsgeleerde schriften, meer dan eens herdrukt, beslaan twee doelen in folio, Geneve 1761, Ley-den 1766; eene volledige optelling zijner werken vindt men in F. Jugler's Beitraye znr jiin'stischen Btographie. Tot de voornaamsten behooren: Ohservatioms juris Romani, libr. IV. Leydcn 1710; X)(' J'oro legatorum competenti, 1721. Hij was ook redacteur van den Nieuwen Haagschen Mercurmx. BYRGIUS (Justus), eigenlijk Joost Bilrgi, werd den 28quot;°quot; February 1552 te Liehtenstcin, in het Zwitsersch kanton St. Gallen geboren en overleed in 't jaar 1633 te Weenen. Hij nam van het jaar 1590 tot 1597 te Kassei den loop der planeten waar, vervaardigde aldaar sterrekundige werktuigen, en berekende eene sinustafel voor het geheele quadrant van 2 tot 2 seconden. Men zegt van hem, dat hij reeds vóór Neper een denkbeeld van lo-garithmen had, en dat liij nog voor Huijgens eenen slinger nan zijn sterrekundig uurwerk had aangebragt. Hij was do uitvinder van den proportionaal passer en stierf als mechanieus van den keizer Eudolph den Ir1quot;quot;. |
BYRON (George Neer, Gordom, lord) word den 22Blcn Ja-imarij 1788 te Dover geboren; bragt zijne eerste kindsche jaren in Schotland bij zijne moeder door; werd vervolgens door zijnen voogd, den graaf Carlisle, in de beroemde school van Harrow besteld, en met zijn 1G0 jaar naar de universiteit te Cambridge gezonden, waar hij zich meer met de dichtkunst dan met de vakken onledig bicld, waarin aan die hoogeschool onderwijs wordt geven. Gedurende zijnen studententijd maakte hij verscheidene gedichten, die hij later rangschikte en onder den titel van Hours of Itüeness in het licht gaf (Newark 1807); deze gedichten moesten in do Edinburgh Review van den tegenwoordigon lord Brougham eene scherpe kritiek ondervinden, waartegen Byron zijne beroemde satire; English Bards and Scotch Reviewers schreef. Naauwelijks was Byron meerderjarig geworden, of hij nam plaats in het Hoogerhuis; hij hield er slechts eene redevoering, die weinig be-teekenend was. Daarop verliet hij met zijnen vriend J. Cam Hob-house het vaderland en reisde door Portugal en Spanje, zich haastende om de dichterlijke Grieksche lucht in te ademen, en kwam den 10dlt;!quot; Mei 1810, met het fregat, onder bevel van den kapitein (sedert lord) Bathurst, in do Dardanellen aan. Byron hernieuwde Leanders heldendaad, door don Hellespont over te zwemmen. Na verloop van drie jaar bezocht de jonge lord Engeland weder, en gaf terstond daarop het eerste deel van Childe-Harold in het licht, een dichtstuk, dat de werken der beroemdste En-gelsche dichters overtreft en met geestdrift ontvangen werd. Spoedig daarop verschenen van zijne hand; The Giaour, The Bride of Ahydos, The. Corsair, Lara, Parisina, The Siege of Corinth en eenige kleinere stukken, waaronder zijne beroemde Ode aan Bonaparte. Eenigen tijd na do uitgave van zijnen Corsair huwde Byron, in 1815, met de dochter van Sir Ralph Milbank Noël, erfdochter van het geslacht Wenworth; hij verwekte bij haar ecno dochter, en had aan hare zijde rustige dagen kunnen slijten, wanneer hij zijne hartstogten had knnnen beteugelen, doch ecno nog duistere oorzaak verstoorde den echtelijken vrede, zoodat ceno scheiding spoedig plaats greep. De dichter verbande zich daarop weder uit zijn vaderland; ving zijne avontuurlijke reizen weder aan; bezocht het slagveld van Waterloo, en trok, met de Nouvelle Jleloïscin do hand, met verrukking alle plaatsen door, welke door J. J. Roussouu, zijnen geliefkoosden schrijver, merkwaardig geworden waren. Hierbij maakte hij met mevrouw van Stael Holstein kennis, en zond ook , gedurende zijn verblijf in Zwitserland, het tweede deel van zijn Childe-Harold naar Londen ter perse. Vervolgens begaf hij zich naar Italic, waar hij in den omtrek van Venetië eene eenzame, van duistere bosschen omringde, abdij bewoonde, en zijnen tijd tussehen paardrijden cn watertogtjes verdeelde, gedurende welke hij schippers aanmoedigde, om de bijna vergeteno liederen van Tasso en Ariosto te zingen. Inmiddels hadden do Grieken hunne ketens afgeworpen en het zwaard der onafhankelijkheid opgevat. Byron, die bij hun verval geweend had, juichte nu hunne heldendaden toe; verkocht zijn erfgoed en schaarde zich kort daarna onder hunne benden; maar het gelukte hem niet eendragt onder do legerhoofden of |
BYR-C.
235
|
tucht omlur de krijgslieden te brengen. Duzo teleurstelling groep hem zoodanig aan, dat hij in February 1821 door een aanval van epilepsie getroffen werd en den lO4quot;11 April daaraanvolgende te Missolonghi, aan eeue zinkingkoorts overleed, in don ouderdom van slechts 37 jaar, eenen leeftijd, waarin de geest gewoonlijk do schoonste vruchten voortbrengt. De Grieken beschouwden zijn' dood als oene volksramp on droegen 21 dagen rouw over hom; doch langer zal do letterkundige wereld zijn verlies boweenen. Byron heeft bovonal Buffons grondstelling gerogtvaardigd: de stijl is de mensch zelf. Gedurig door hartstogten geslingerd, ligt zijn gohoole leven, vol mismoedigheid en verheffing, vol smart en vreugde, in al zijne werken bloot: aan zijne diepgaande zwartgalligheid, aan die duistere kracht, dio aan zijne beelden loven geeft, aan do bijtende ironie, waarmede hij zich zoo dikwijls uitdrukte, herkent men don dichter, die lange en gevaarlijke reizen ondernomen hooft om het ongeluk te ontvlieden, en door hetzelve, als door oenen verbitterden vijand, vervolgd werd. De Andalusisclio beemden, de lagchende kusten van den Peloponnesus, do Alpen, de Appennijnon, do Lagunen van Venetic, alles zag hij door een rouwfloers. Zijne Muze, in somberheid gehuld , vond er een vermaak in om groote hartstogten te schetsen, de onregtvaardigheid van do fortuin te doen golden en te zuchten over de slagen van het noodlot. Na Byrons tweede vertrek uit Engeland verschenen van hom behalve de genoemde laatste zangen van Childe-Harold: The Prisoner of Chillon, Manfred, Beppo, Mazeppa, Don Juan, Marino Feiliero, Sardanapal, The two Fos-cari, Kain, Heaven and Earth, Werner, The Island, on eenige kleinere gedichten. Al zijne werken zijn gozamentlijk gedrukt onder den titel: The works oj Lord Byron; with his letters and journals, and his Life by Thomas Moore, in 14 vol. 8», Londen, John Murray, 1832. Vele zijnor gedichten zijn in bijna alle Euro-pesche talen overgebragt. Beets en van Lennep hebben or cenigen in hot Hollttudsch vertaald. — Byrons werken hebben hem oene som van £ 15,455 opgebragt. Vergelijk omtrent dezen dichter: Medwin, Conversations of Lord Byron, Lond. 1824. Marqnis de Salvo, Lord Byron en Italië et en Grece etc., accompayné de pieces inédites, Lond. 1825. Lake, The Life of Lord Byron, Lond. 1827. Leigh Hunt, Lord Byron and some of his contemporaries with recollections of the author's life and his visit to Italy, Lond. 1828. BVSSUS. Aldus noemden do ouden het katoen, dat in de vroegste tijden uit Egypte en ten tijde van Herodotus uit Indio werd aangevoerd; geenszins echter verstondon zij daaronder een fijn lijnwaad, zoo als men wel eens beweerd hoeft. Nog pasten oudore kruidkundigen dezen naam toe op draadachtige wieren en schimmelplanten, terwijl Fries 't geslacht Bysstts naauwkeurig beschreef en begrensde. O. BIJTEN (Het) is een technische term, welke voor twee zoor verschillende bewerkingen gebezigd wordt, namelijk in de vcr-werij (zie dat artikel) en in de metallurgie. In de laatste botee-kenis duidt hij de behandeling aan van motaal-opporvlakton met verdunde zuren, b. v. zwavelzuur, chloor-waterstofzuur, azijnzuur, melkzuur en derg., welke bewerking geschiedt om hen van oxydatieprodukteu te bevrijden en daarna met oenig ander metaal te bedekken, zoo als bij hot vertinnen, verzinken, verkoperen enz. BIJTMIDDELEN. (Zie Verwerij.) BYZANTINEN (Besants d'or) zijn gouden munten van de |
Grieksche keizers, welke sedert hot jaar 330, onder Constantijn don Groote en zijne opvolgors, in Constantinopol geslagen werden. Zij zijn van goed dukatengoud, en hebben in later tijd in omvang gewonnen, hetgeen zij in dikte verloren hebben. Deze gouden munten waren, inzonderheid sedert do kruistogten, ook in hot westelijk Europa, voornamelijk in Frankrijk en Duitsch-land, in omloop, waar zij tot model genomen werden voor den muntslag van do gouden speciën dor Duitsche keizers en koningen van Frankrijk, in wolk rijk men er sloeg, die aan do oude volkomen gelijk waren, doch die men door de aangewezene stad, waar zij geslagen werden, van de echten kan onderscheiden. BYZANTIUM. Eone stad aan den Thracischen Bosporus, dio door eone Colonio Megarenzen omstreeks 656 voor Chr. gesticht werd en spoedig door handel begon te bloeijon. Door Darius Ily-staspis word Byzantium nan het magtige Perzische rijk verbonden, doch ten gevolge van den slag bij Plataea weder onafhankelijk. In 409 werd do stad door Alcibiades ingenomen, doch in 405 door Lysander heroverd. Later sloot Byzantium mot Athene oen verbond tegen Philippus van Macedonie, die het in 341 on 340 vruchteloos belegerde. Ook onder Alexander den Grooten behield bet ceno zekere onafhankelijkheid, ondersteunde na zijnen dood An-tigonus togen Polysperchon in 318 en verbond zich met Pontisch Heraclea tegen Seleucus. Later werd het don Galliërs cijnspligtig, die zich na Brennus dood omstreeks het jaar 280 in Thraeie nedergezet hadden; om dozen cijns te betalen, hief het een tol van do schepen, die den Bosporus doorvoeren, geraakte daardoor in twist met do Rhodiors en verbond zich met de Romeinen. Het kwam eindelijk onder Romeinsch bestuur, en werd voortdurend als handelsstad zeer begunstigd. In 196 n. Chr. werd het door Septimius Sovorns, wien het zich ten vijand gemaakt had door voor Pescennius Niger partij te kiezen, belegerd en na driejarig beleg ingenomen en verwoest. Byzantium verhief zich echter weder spoedig tot vorigen bloei en werd door Constantyn den Grooten in 330 onder den naam van Niew-Bomo of Constanti-nopel tot hoofdstad van het Romeinsche rijk verheven; het word door hem zeer verfraaid en uitgebreid en mot alle voorregten van het oude Rome begiftigd. Sedert was het do hoofdstad van het Oostersche keizerrijk en tegenwoordig van hot Tnrksehc rijk. Zio verder het artikel Constantinopel. BYZANTYNSCHE SCHRIJVERS worden diegenen genoemd, die de geschiedenis van het Byzantynsch keizerrijk hebben te boek gesteld. Zij zijn deels kronijksehrijvers, deels geschiedschrijvers. Veel en velerlei is hetgeen door hen is behandeld; maar het betreft toch bij uitsluiting het Byzantynsche rijk. Het is, met opzigt tot do letterkundige waarde, verre bonedon hetgeen uit do klassieke oudheid vooral van de Grieken tot ons is gekomen en bovendien vol van groote gebroken. Hot is evenwel de eenige bron, waaruit de kennis der geschiedenis kan geput worden van dat rijk, dat in zoo menig opzigt, vooral als overblijfsel van het Romeinsche keizerrijk zoo hoogstbelangrijk is. Er bestaat oene uitgave van al deze schrijvers die te Parijs van 1654 tot 1711 in 42 doelen is uitgekomen; en door Lnbbó, Fabrotti eu Du-fresno en andoren bezorgd is. Ook heeft Niebuhr onder modewerking van eenige geleerden in 1828 oen begin gemankt met do uitgave van een Corpus Scriptorum historiae Byzantinac. — Men zio ook Hanke, de Bi/zantinarum rermn Scriptorilnis Graecis, Leipzig 1677. |
|
C. Ue derde letter van het nlphabeth in de meeste Europesche talen, gelijk in do Oostersche de G dio plaats bekleedt. Do uitspraak der C was dan ook oorspronkelijk niet die welke men thans voor de e, i en ij volgt; ook niet de met K gelijk staande, welke voor de a, o en u gebruikelijk is; maar oene tusschen de G en K, ongeveer als de G in het Franscho garfon. In eigenlijke Nederlandsche woorden wordt de C op haar zelve niet ge- 1) De woorik'n, die men op C niet vindt, zoelte inon op K. |
vonden eu behoort dus in eigenlijken zin slechts uit hoofde vau hare verbinding met de H in ons alphabeth te huis. Zie over de letter zelve Bildordijk, van het Letterschrift, bladz. 25, en over hare plaats in de lettorreeks aid. bladz. 98. C betoekont in do Romeinsche cijfergetallen 100, eu dus ook in do Natuurkunde, als bij Thermometerschalen, honderdvoudige verdeeling; in de scheikunde Cadmium; op gouooskundigo voorschriften Calx. — Bij verkorting wordt de lettor ook gebruikt voor Caput, Cajus, Condemno, etiz. Als rauntmerk op de Franscho |
C—CAC.
236
|
munten, dut zij tu Loo; op de Oostemijksche, dat zij te Praag; op de Pruissische, dat zij te Clcve geslagen zijn. C C is het merk der Fransche munten, te Besai^on geslagen. — In de toonkunst beteekent C den eersten klanktrap in ieder der 4 octaven van ons toonstelsel, uit welken toon, als den grondtoon, alles gaat; ook wordt er de -1, en wanneer er eene streep doorgehaald is, de l maat door aangeduid; de C is mede de bassleutel. CAAB 1BN ZOHEIB. Een Arabisch dichter, die een lofdicht op Mohammed, zijnen tijdgenoot, maakte, nadat deze Mekka veroverd had. Dit gedicht is met eene bijgevoegde Lat\jnsche vertaling uitgegeven door G. J. Lette (L. B. 1747). CAAXA. Eene stad in Egypte, aan den oostelijken oever van den Kijl, in welker nabijheid men verscheidene belangrijke gedenkstukken vol hieroglyphen aantreft. Do stad ligt omtrent 130 mijlen ten Z. O. van Cairo. CABAL. Men meent dat dit woord zijnen oorsprong heeft van de zamenvoegiiig der beginletters van de namen dergeneu, die het beruchte Engelsehe ministerie onder koning Karei den IIdcu uitmaakten; Clifford, Ashley, Buckingham, Arlington en Lauderdale. lilt Kabinet had zijne zamenstelling te danken aan Kareis pogingen, het eerst na den vrede met Nederland in 1667 voorbereid , om zicli van het onbeperkte gezag meester te maken. De mannen van welke hij zich daartoe bediende, maakten te zamen in waarheid eene schandelijke Kabaal uit tegen de vrijheid en de ware belangen der natie, ofschoon zij overigens ieder voor zich strijdige bedoelingen hadden. Clifford was een ijverig Roomsch-gezindc; Ashley niet minder, maar een man zonder karakter, die tot alles te gebruiken was wat hem voordeel beloofde; Buckingham iemand zonder godsdienst, maar vol eigenbaat; Arlington schijnbaar een Protestant, maar in 't geheim de Roomsclie godsdienst toegedaan; Lauderdale een Presbyteriaan, die zich mede leende tot het verraad om het Protestantisme in Engeland te onderdrukken en het land aan de' heersehzuehtige plannen van L ode wijk den XIV'10quot; prijs te geven. Het Parlement stuitte gelukkig in 1G74 do schandelijke zamenspanning en deed zelfs tegen de drie laatstgenoemde leden van het Cabal-ministerie — Clifford was overleden en Ashley had zich tijdig teruggetrokken — een onderzoek instellen, dat echter op niets is uitgeloopen. CABALLUS. (Zie Pegasus.) CABANIS (Pieuue Jean Geokgk), geneesheer en wijsgeer, werd in 1757 te Cosnae geboren en overleed den rgt;dC11 Mei 1808 tc Parijs. Na zijne studiën voleindigd tc hebben, ging hij als secretaris van een Poolsehen magnaat naar Warschau, doch keerde reeds na twee jaren naar Parijs terug, waar hij de Ilias van ITo-merns vertaalde, en met mevrouw Helvetius, met Halbach, Franklin, Turgot, Voltaire, Diderot, d'Alembert en anderen vriendschappelijken omgang had. In het jaar 1783 onttrok hij zich eensklaps geheel aan de letteren en wijsbegeerte, gaf een werkje uit Sermcnt (l'itn médecin, waarin hij zijne veranderde rig-ting blootlegde en wijdde zich vervolgens geheel aan de geneeskunde. Hij werd latei' hoogleeraar aan de universiteit tc Parijs. Hij was een der voorstanders van de omwenteling, doch verafschuwde hare gruwelen; hij bewonderde Mirabeau en schreef voor hem het werkje over de openbare opvoeding, dat hij in 1791 uitgaf. Nog inniger hechtte hij zich aan Condorcet. Cabanis werd lid van den raad der vijfhonderden en later opziener der hospitalen in Parijs. Zijn voornaamste werk is; Traite du physiqm at dn moral de l'hommc, 2 dln. Parijs 1802; 3 dln. 1324. Al zijne werken werden te Parijs uitgegeven in vijf deelon 1823—25. CABARDINIË. Landstreek in Caucasië, tot Circassië behoo-rciulo. Zij wordt onderscheiden in Groot- en Klein-C. en is bijzonder vruchtbaar, vooral aan allerlei boomgewas; ook teelt men er rijst en gierst. Er is wild in overvloed, de wateren zijn vischrijk en de gebergKu bevatten groote, nog ongebruikte rijkdommen van koper en ijzer. Het aantal inwoners is niet met zekerheid bekend, maar beloopt zeker meer dan een half mil-lioen. Zij noemen zich in hunne eigene taal Adighen en zouden, indien zij hunne nomadische levenswijze tegen vlijtiger toeleggen op het exploiteeren der natuurschatten van hun huid wilden verwisselen, een van de rijkste volken der aarde kunnen worden. Zij zijn onderworpen aan de opperheerschappij van den keizer van Rusland. |
CABASILLA CNicoi.aus), aartsbisschop van Thossaloiiica, die geleefd heeft in de XIVquot;10 eeuw, was een voorstander dor wis- en sterrekunde, die zich zeer beijverde, om de nagelatene werken van Ptolomeüs en Theon te verklaren. CABEDOS of CAVICOS. Lengtemaat, te Goa en op andere plaatsen van Portugeesch O. I. in gebruik, houdende ongeveer 0,4 Ned. El. CABOELISTAN, do grootste afdooling van Afghanistan (zie Afylumen). Zij behelst het oostelijke gedeelte met eenige landschappen in het N. W. van dat land, en omvat de provinciën Caboel, Laghman, Dsjellabat, Ghazni, Bamian, Siwi, Can-hadar en Farrah. Het is oen schoon en vruchtbaar land, hoewel iu het N. ruw en koud, begrensd ten N. door onafhankelijk Tartarije, ton O. door Cachemir, ten Z. door Moeltan en ten W. door Laghman en Ghazni. De inwoners zijn meestendeels Mohammedanen en Heidenen. De hoofdstad Caboel is aan alle zijdon door bergen omringd, behalve aan het O. Zij telt 60,000 inwoners, die hun bestaan vinden in den handel, hoofdzakelijk in geneeskrachtige kruiden, die veel in het land worden aangekweekt. CABOÏ (Sebastiaan). Een Engolschman, die de eerste was, welke, in 1497, opzettelijk oen togt deed tot onderzoek eener doorvaart aan do Noordpool. CABRAL (Petro Alvakez), de ontdekker van Brazilië, was oen Portugees vau een voornaam geslacht. Koning Emmanuel stelde hem aan tot bevelhebber van de tweede vloot, die hij naar do Indien zond. Cabral zeilde uit den Taag in Maart 1500 met 13 schepen on 1200 man scheepsvolk. Om de windstilte aan do Africaansche kust te ontwijken, hield Cabral dermate ten W. af, dat hij den 24quot;,cl1 April land in 't gezigt kreeg; dit land, later Brazilië genoemd, verkreeg van hem den naam Terra da Santa Cruz. De eerste haven waarin de Portu-geescho vloot ton anker kwam werd Porto Seguro genoemd. Nadat Cabral eenigo dagen aan deze nieuw ontdekte kust had doorgobragt, stovende hij van daar naar Indië; doch een der geduchte stormen, zoo weinig zeldzaam in die zeeën, verstrooide zijne vloot. Slechts zes schepen kon Cabral weder horeenigeu en zeilde daarmede naar Mozambique, Quiloa, Me'linde on Calicut, dat hij oenigen tijd later besloot om zich te wreken over het verraad van den koning ten zijnen opzigte. Als veroveraar van daar vertrokken zeilde hij oenigen tijd in de Indische zee rond en sloot handelsverdragen mot de koningen van Cochin en Ca-uanor, waarop hij met rijk beladen scliopen de terugreis aannam en in den Taag het anker liet vallen op den 23B,C11 Junij 1501. Het schijnt dat 's konings vorwachtingen niet bevredigd waren; ten minste in do volgende zeetogten vindt men Cabrals naam niet vermeld. Vergelijk Ramusio : Xavigazioni e Viaggi, 3 doelen. Vonet. 1563. n. u. 1835. CACAOBOONEN. Ho Cacaobooncn zijn do zaden vau eonigo soorten van Theohroma, vooral van TUeobroma Cacno L., welke plant tot de nntimrlijko familie dos Buttnoriacoëu behoort eu oorspronkelijk in Wost-Indië en op hot vaste land van Amerika in het wild groeide, doch later ook naar Azië en Afrika ter kweoking werd overgebragt. — Deze TL Cueao is een boom vau 20 tot 40 voet hoogte, mot een vegten stam on talrijke slanke takken; langwerpige, gespitste, gaafraudige, onbehaarde bladen; eu bloemen, welke ter zijde van de takken in kleine bundels staan opgehoopt, en ieder uit een 5-deeligen, uitgospreiden, rozo-rooden kelk; 5 omgekcord-oironde, aan hun voet tot een tuitje opgerolde, gele, rood-geadorde bloembladen; 5 onvruchtbare en 5 vruchtbare, aan hun voet met elkander vereonigde meeldraden , waarvan do laatsten ieder afzonderlijk oen 4-hokkigen helm-knop dragen; en een 5-hokkig vruchtbeginsel bestaan, dat later in eene donker-citroongelo, ruwe, 10-ribbige pompoen overgaat, welke, ongeveer 14 Ned. dm. lang, uit eene leerachtige huiden een wit moes bestaat , waarin de zaden in 5 dwarse rijen, welke daarvan ieder 25—40 bevatten, gedoken liggen. Deze zaden, welke uit eene bruine, glinsterende, schaal en eene vette, bruine of bruinroode kern van een bitteren doch aangonamen smaak zijn zamengesteld, leveren, zoo als wij hior boven roods aanmerkten, de Cacaobooncn uit don handel. Gewoonlijk werpt een enkele boom 2—-8 pond van deze boonen af, welke, als de vruchten volkomen rijp zijn, daaruit met cou houten spadel voor-zigtig verwijderd, en, hetzij in kuilen, vaten of op eene schaduwrijke plaats op hoopon gestapeld, en met matten en bladen |
CAO.
■237
overdekt worden, waarbij zij onder een herhaald omroeren, beginnen te gisten en eene donkerroode kleur aannemen. Na 3 of 4 dagen droogt men hen dan in de zon en ontdoet hen eindelijk, door middel van zeven, van alle aanhangende onreinheden. Het gistingsproces heeft ton doel, het vermogen van te kiemen der zaden uit te hlussehen en den bitteren smnak te verminderen. Na aldus verwerkt to zijn, worden zij in kisten gepakt en verzonden, en, tot het bereiden van ehocolade, geroost, gestampt en met suiker, vanielje als anderzins, vermengd. Behalve voedende bestanddeelcn bevatten do C. ook eene vette, vaste, niet ligt rans wordende olie, die daaruit, onder aanwending van warmte, geperst kan worden en den naam draagt van Cacaoboter.
De C. uit don handel worden, naar de plaats haver afkomst, in eene menigte soorten verdeeld, waarvan de beste den naam draagt van Cocomsco-Cacao. Meest alle Cacao wordt uit Amerika aangevoerd; eene enkele soort is van 't eiland Bourbon, aan de oostkust van Afrika, afkomstig. O.
CACCIA (Guiliemio) een schilder, omstreeks 1568 te Mon-tabone geboren, verwierf zich grooten roem door zijne schoone fresco-stukken. Hij heeft niet anders dan godsdienstige onderwerpen behandeld. Hij stierf omstreeks 1625 en liet twee dochters en een zoon, Pompeo, na , die zich alle drie onderscheiden heb-in de schilderkunst.
CACCIA (Fekxando), letterkundige, den 3lsl011 December 1689 te Bergamo geboren, wijdde het grootste deel zijns levens aan de studie der latijnsche taal, in wier onderwijs hij eene nieuwe rigting volgde. Hij stierf den 8«»™ Jannarij 1778, had behalve eene Grammatica en een Woordenboek, eenige werken over de taalkennis uitgegeven en liet in handschrift een werk over de houwkunst en een over de vestingbouwkunst na.
CACHAN. Eene stad inPerzië, liggende in eene groote vallei, ten Z. van Ispahan. Zij is beroemd wegens de gouden en zilveren doozen, alsmede het fijn aardewerk, dat er gemaakt wordt.
CACHEMIR. Een Aziatisch landschap, gelegen ten N. van de bezittingen der Engelschc O. I. Compagnie; een van de schoonste en gezegendste van Azië, in welks lof allen onuitputtelijk zijn die het ooit zagen. Moge de naam dien de Perzen er aan geven: „het land zonder wedergade,quot; missehien den stempel dragen van Oos-tersche overdrijving, — zeker is het echter dat het met regt een „tuin van eeuwigdurende lentequot; mag heoten. Het klimaat is er aangenaam, de grond allervruchtbaarst, de voortbrengselen zijn er overvloedig en onder de voorwerpen van kunstvlijt bekleeden de wereldberoemde shawls eene eerste plaats. De inwoners, een aantal van ongeveer 2 millioen uitmakende, behooren kennelijk tot het schoonste menschenras, het Caucasische; de meeste vrouwen zijn er van eene bijzondere schoonheid. De Cnchemiriërs zijn levendig, voorkomend, ondernemend, vernuftig en standvastig, maar vereenigen met die goede hoedanigheden do ongunstige van spilziokte, zinnelijkheid en eene geslepenheid, die niet zelden in valscfiheid ontaardt. Zij hebben veel aanleg voor poëzij en wetenschappen, en muzijk, zang en dans zijn zeer bij hen ontwikkeld. Hunne bezigheden bepalen zich hoofdzakelijk tot land- en tuinbouw, veeteelt en jagt, handel en fabrijkwezen, vooral in katoenen, verlakte waren, papier, leder, welriekende wateren, enz. De taal is met het Sanskrit vermaagschapt en heeft een eigen alphabeth. — De meeste inwoners belijden de Mohammedaansche godsdienst; de overigen zijn deels Brammen, deels Buddhisten; men vindt er ook eenige Joden, wier overleveringen eene groote rol spelen in de vertellingen des volks.
De hoofdplaats van het land is gelijknamig. Zij wordt doorsneden van de rivier Sjclum en is van groote uitgestrektheid, schoon slecht bebouwd. De groote moskee is merkwaardig; men zegt dat zij 60,000 personen kan bevatten. Het aantal inwoners bedroeg vroeger ruim 200,000, maar is zeker tot op minder dan l verminderd. Ook het aantal shawlweverijen, vroeger 40,000, is tot op 6000 verminderd. De stad ligt in het midden van heer- i lijke boomgaarden en tuinen, op omtrent 34J» N.B. en 93» O.L. • CACTUS-PLANTEN. Deze plantenfamilie, welke vooral in ( de heete gewesten van Amerika te huis behoort, bezit zulke kenmerkende eigenschappen, dat zij zeer zeker als eene der natuur- s lijkste groepen van het plantenrijk mag beschouwd worden. Op ^ weinige uitzonderingen na ('t geslacht Peireskia) toch onder- i scheiden zij zich door een sterk verdikten, uit eene saprijke, j vleezige massa bestaanden, kogelronden, zuil- of blad vorm igen, s
met eene grijs-groene, leerachtige opperhuid bedekten stengel of stam; verder door gemis aan bladen en 't bezit van kleinere of grootere waterachtige verhevenheden, welke met haren en stevige doornen gewapend zijn; eindelijk door bloemen, welke zich in vele gevallen door eene bijzondere kleurenpracht onderscheiden en uit talrijke bloembladen en meeldraden, en een on-derstandig, eénhokkig, vruchtbeginsel bestaan, dat één stijl en verscheidene stempels draagt , en later in eene saprijke bes overgaat.
Linnaeus, die van deze familie slechts een zeer beperkt aantal soorten kende, vereenigde deze allen tot één enkel geslacht, waaraan hij den naam van C. schonk. Later, toen dit getal meer en meer aanwies, vonden de plantkundigen zicli genoodzaakt, hierin eenige verandering te brengen, en meer geslachten aan te nemen, ten gevolge waarvan men dan ook heden ten dage, nu men ongeveer 600 soorten van Cactussen kent, deze in zestien tot twintig groepen verdeeld heeft, waarvan elke met een bijzonderen naam bestempeld is geworden. Onder deze zijn de geslachten Mummillaria, Echinocactus en Melocactus, welke een kogelronden stengel bezitten, die bij het eerste met tepel-vormige verhevenheden, bij de beide anderen met uitspringende ribben bezet is; verder 't geslacht Cereus, welks stengels in uiterlijk met kantige, vertakte of onvertakte, soms slangachtige verlengde zuilen, of lange smalle bladen overeenkomen; eindelijk ^ geslacht Opnntui dat zich door platte, op verschillende plaatsen met elkander verbondene schijfvormige stengelleden onderscheidt, de meest algemeen bekenden.
Verreweg de meeste Cactusplanten vereischen eene drooge en aan de brandende zon blootgestelde groeiplaats, welke een vreemd contrast vormt met haar vleezig weefsel, dat met een waterig sap gevuld is. Door deze eigenschap zijn zij voor den dorstigen reiziger van zeer veel waarde, en te regt werden zij dan ook door Bernard in de St. Pierre de bronnen der woestijn genoemd.
Sommige Cacteën, zoo als o. a. vele Cerei, bloeijen allerprachtigst, terwijl de bloemen van Cactus grandlflora daarenboven een heerlijken vanieljegeur verspreiden; anderen, zoo als de Opuntiën, leveren zeer gezochte en verkwikkende vruchten; terwijl daarenboven hare platte, schijfvormige stengelloden gedroogd en onder den naam van Indische vijyen worden genuttigd; weder anderen, zoo als de zuilvormige Cerei, bezitten stengels , welke als fakkels gebrand of bij 't bouwen van woningen gebezigd kunnen worden; terwijl eindelijk Slangencereussen en Opuntiën zeer dikwerf, als onoverkomelijke hinderpalen, bij het aanleggen van heiningen of heggen worden gebruikt.
Wij moeten hier nog van een paar zeer gewigtige planten onder de Cacteën gewagen, namelijk van Opuntia Tuna en Coo cinellifera, welke in Amerika en een gedeelte van Azië tot woning en voedsel verstrekken van een insekt, dat eene uitmuntende en zeer kostbare verwstof oplevert; wij bedoelen het Cochenille insekt (Coccus Cacti). In verschillende provinciën van Amerika vooral, worden deze gewassen in menigte op dus genaamde Nopaleros gekweekt, welk kweeken op groote schaal noodzakelijk gemaakt wordt door den spoed, waarmede 't voornoemde insekt de platte schijven verteert.
Ten slotte zij nog vermeld, dat de geslachten Melocactus en Mammillaria nog eene door den planten-anatoom opmerkenswaardige afwijking in de structuur van hun hout vertoonen, dat hier niet, zoo als elders uit lange houtcellen met eflfene wanden en vaten, maar uit louter korte, spoelvormige cellen bestaat, waarin hoogst sierlijke spiraalswijze gewondenc banden als wenteltrappen oprijzen.
De meeste en grootste verzamelingen van Cactusplanten treft men in Duitschland aan. Daaronder verdient die van den Prins van Salm-Reifferscheid-Dyck, welke 592 soorten telt, eene eerste vermelding. Deze vorst bekleedt tevens onder de wetenschappelijke onderzoekers dier plantengroep eene voorname plaats. (Men vindt in het werk van Schleiden: Die Pfianze. unci ihr Lehen, een zeer lezenswaardig opstel over de Cactusplanten.) O.
CACUS was een Italiaansch herder, die Hercules eenige ossen van Geryon ontstal en ze om dezen te verschalken achterwaarts in een hol dreef, waar zij echter door hun geloei verraden werden, waarop Hercules Cacus versloeg. Ovidius en Vir-giliiis verhalen dat Cacus een zoon van Vulcanus en een verschrikkelijke reus was, die den omtrek onveilig maakte.
CAI).
|
(JAI)ALSO (Don josh uk), Spaansch dichter, goboi'cii to Cndix den 8quot;lcl1 Oct. 1741, gesneuveld den 288tlt;!,, Febr. 1782. Hij was gosproton nit een Biscaaisch adelijk geslacht, genoot j zijuo opvoeding te Parijs, reisde daarop door vele landen van Europa en trad in 1762 in dienst. In den l'ortugesclien oorlog werd hij adjudant vau don generaal, graaf van Arnuda, in 1777 majoor en blokkeerde in 1782 Gibraltar, toen hij door oen granaat gedood werd. Hij beoefende de dichtkunst onder het gekletter der wapenen en schreef; Sancho Garcia, een treurspel, 1771; Los eruditos a la Violeta, 1772; Los ocios de, mi juven-tud, 1772, en Poesias, 1773. Do eerste gaf hij uit onder den pseudonym Juan del Vallo, de laatste onder dien van J. Vasquez. Na zijn dood vorschonon van hem Las cartas Marruecas, eene navolging der Lettres Persanes. Zijne werken zijn gezamenlijk uitgegeven onder den titel: Colleccion de. obras en jirosa y en verso de Don Jose de Cadalso, 3 deelcn, Madrid 1818. CADA MOSÏO of CA DA MOSTO (Luigi da), geb. te Venetië in 1432, deed onderseheidono reistogten in do Middelland-sche en Atlantische zee. In 1454 werd hij genoodzaakt, aan kaap St. Vincent aan te leggen, waar hij zijne diensten aanbood aan prins Hendrik, die er zich bezig hield mot studiën, in verband staande tot ontdekkingen van Afrikaansche kusten. Ten gevolge daarvan stevende hij in hot volgende jaar mot oen vaartuig van 90 ton naar Madera, vervolgens naar dc Witte kaap, en voorbij Arguin naar Senegal dat onlangs ontdekt was. Op dezen togt vertoefde hij ccnigen tijd bij den prins Damol, wiens staten zich van Senegal tot ami Kaap Verd uitstrekten. Na zich hier van goud en slaven tc hebben voorzien zotte hij in gezelschap van twee andere daar ann-gotroffen scbepon zijnen togt verder voort en kwam eindelijk aan de monden dor Gambia, van waar de reizigers, wegens do vijandelijke houding dor inboorlingen en de moedeloosheid van het scheepsvolk, naar Portugal moesten terugkeeron. Eene tweede reis naar dc Gambia werd nogtans in hot volgende jaar (1456) door Cada Mosto, in gezelschap van twee andere Portugezen ondernomen. Op dezen ontdekte hij, door storm van het land verwijderd, de Kaapvcrdischo eilanden; zij gaven aan dat waar zij landden, den naam van Buonavista; het grootste noemden zij St. Jago. Ofschoon zij ditmaal door de bewoners der Gambia-oc-vors vriendelijker worden ontvangen, voldood de inruiling van goud niet aan hunne verwachting. Na de rivieren Casainansa en Rio Grande te hebben bereikt wendde men den steven naar Portugal. De hoogst belangrijke, met veel oordcol en orde gedane wnarnemingen op zijne togten heeft Cada Mosto beschreven in zijn werk, getiteld; Prima naviyazione per l'Oceano alia terra de Nee/ri, delta bassa EtMopie, di Luitji Cada Mosto. CADANS beteekent in do muzijk dien val, waardoor in een stuk het volkomen slot bepaald wordt, of althans een kort rust-punt, eene afdecling. In dozen zin is de cadans hannomsch of melodisch. De eerste heeft plaats, wanneer men in de harmonie, na eene reeks van zamenhangonde accoorden, bij het laatste er van staan blijft of eeno poos rusten laat; do eerste heet volle — dc laatste halve C. Do melodische C. is die door welke de val in een nieuw stuk door enkele stemmen bewerkt wordt. Voornamelijk wordt door C. datgene verstaan hetwelk ook gtfujnreerde C. genoemd wordt cn plaats hooft, wanneer voor het hoofdslot van con vocaal of instrumentaal stuk, b. v. bij Aria's, Concerten enz. eene noot boven hare eigenlijke waarde wordt aangehouden. In dit geval legt hij, die den hoofdtoon heeft, zijne kunstvaardigheid aan den dag door willekeurige passages, of wol door het uitvoeren van ocnige hoofd-ideën van het stuk, waarbij hij eindelijk op den hoofdtoon van hot stuk terugkeert. Het toeken van de C. is een punt of stip met oen boog, geplaatst boven dc noot welke moet aangehouden worden. |
CADET DE VAUX (Ant. Alex.), geb. te Parijs 13 September 1743, was eerst Apotheker, maar verwierf zich met het door hem uitgegovcne Journal de Paris oen onafhankelijk vermogen , hetwelk hem in staat stelde om als een praktisch landman to kunnen leven, waarbij hij tot in zijnen hoogen ouderdom werkzaam was niet, door sclioikundigo, tuin- of landbouwkundige proeven don grond cu do fabrijken zijns vaderlands pro-dnetiver te maken. Hij was lid van het Fransche College de Phar-maeie on van vele andere geloerde gouootechappen, een dor hoofd-zamonstellers van het Journal d'dcommie rurale et doniestiqne. alsmede van de Cours comple/ d'aqrirnlture pratique. Zijne belang- j rijkste geschriften bctrelVen het aftappen van het water in de valeijcn, door het gelijk maken der heuvelen, verbeteringen van de opbrengst in don landbouw en allo takken van gezondhoids-policie, zoowel in do steden als ten platten lande. Hij loerde door zorgvuldige aankweoking odolor wijnsoorten te verkrijgen en verbreidde in hot algemeen nuttige en nieuwe kennis in allo takken van tuinbouw on landhuishoudkunde, als daar is; het in stand houden der hoogo bossohon op Corsika, de Rumfordsche soepen, hot gebruik van gelei uit beenderen, het reinigen van linnen door stoom, hot wegnemen van onrein water in den omtrek van steden on dorpen, het schilderen met melk, hot in-landsch maken van den koffljboom en de tabaksplant, het veredelen der tuinboomon, het verbeteren der snooijing, hot krommen der takken van vruehtboomen tor vertraging van den omloop der sappen en alzoo ter bevordering der vruchtzetting, hot bezigen van aardappelonmeel tot brood bij schaarsohheid van koren, de verbetering dor voeding van krijgslieden, cn meer onderworpen van dien aard. Hij overleed te Parijs in het jaar 1828. CADIX. Eene van de schoonste en aanzienlijkste steden van Spanje en zeker de rijkste en blooijciulste van alle. Zij ligt in Andalusië, op dc westelijke punt van het eiland Leon on hoeft eeno door twee kasteeleu verdedigde havenkom, die misschien al de vloten van gansch Europa zou kunnen bevatten. Overigens is zy van alle zijden door do natuur en de kunst tot eene dor sterkste vestingen van het gchcole koningrijk gevormd. C. werd oorspronkelijk door do ïyriërs gebouwd, uit wier gebied de stad in dat der Carthagers overging en later in dat der Romeinen. Later vervallen, werd zij in de dertiende eeuw door de Spanjaarden in beteren staat hersteld. In 1596 word C. dooide Nederlanders en Engelschen ingenomen ou geplunderd; later aan Spanje teruggegeven werd het door de vcreouigde vloten derzelfde natiën nogmaals geblokkeerd, maar nu te vergeefs, in 1702; terwijl de stad door de Engolsche vloot in 1797 werd gebombardeerd. Sedert do omwenteling van 1808 was Cadix in eenen aanhoudenden staat van opstand en in 1810 werd zij door de Frau-sohon geblokkeerd, waarvan Wellington, die tot in het hart van Spanje was doorgedrongen, haar in 1812 bevrijdde. C. is do zetel van een dor zeedepartemonten cn het depot van oen groot gedeelte der ooi-logs vloot. Ook hoeft zij een bisdom, afhankelijk van het aartsbisdom Sevilla. De vooriinamsto gebouwen en inrigtingon zijn; twee kathodraal-korkon, van welke de eene eerst voor ocnige jaren voltooid is, bovendien nog 9 kerken, 13 kloosters, cone kadottenschool, cono sterrewacht, ccno heelkundige school, een botanischon tuin, oen arsenaal, twee schouwburgen, een vuurtoren, enz. Dc stad is hot middelpunt van den go-hoolon Spaansehon haudol op Amerika, ofschoon zij bij hot kwijnen van dozen ook voel van hare vroegere wolvaart heeft verloren. Zij tolt ruim 50,000 inwoners, die hun bestaan vinden, behalve in don handel - ook sluikhandel - en het binnen-landsch vertier, in do visschorij, alsmede in do om de stad gelogen zoutwerken en wijnborgon. CADMIUM. (Zie Kobalt). CADMUS. In de Griekschc mythologische geschiedenis do zoon van Agenor, koning der Phocniciërs cn kleinzoon van Nep-tunus. Toen zijne zustor Europa door Jupiter in de gedaante van oen' stier was ontvoerd, werd Cadmus benevens zijne drie broeders door hunnen vader gezonden om haar op tc zoeken. Na vele vei-gecfscho pogingen raadpleegde hij het orakel te Delphi, dat hem antwoordde zijne nasporingen tc staken, en zich aan het geleide eener koe over te geven, mot last om waar deze zou blijven staan, cono stad te bouwen. Hij kwam nu in Beötië, waar hij de koe aan Minerva wilde offeren| maar toen zijne roisge-nooton daartoe water uit de bron van Mars wilde halen, werden zij omgebragt door don draak die deze bron bewaakte. Cadmus doodde dit dier on zaaide er op bevel van Minerva do tandon van, waaruit vervolgens gewapende mannen te voorschijn kwamen, die zich evenwel, op vijf na, van het leven beroofden. Met do overgeblevenen bouwde hij do stad Thebc, welke hij later mot zijne gemalin Harmonin, dochter van Mars en Vonus, verliet, om do heerschappij over do Illyricrs to aanvaarden. In eene slang vorandord werd hij naar de Elyseoschc velden verplaatst. — Het is bezwaarlijk, de waarheid uit deze mytbologi-selio opsiering af te scheiden. Indien, gelijk bij hot verhaal go-voogd wordt, Cadmus de uitvinder van hot lettorschrift is, mag |
CAT)-CAE.
|
men hem aanmerken als een der grootste weldoeners der mensch-heid. C. is ook de naam van eenen hoogen berg in Anatolic. CADORA. Eene kleine stad in het Lombardisch-Veneti-aanseh koningrijk, vermaard als de geboorteplaats van Titiaan, die er in 1477 het levenslicht aanschouwde. CADOUDAL (George), het beroemde opperhoofd der Chouans, was de zoon eens molenaars van Brech, een dorp bij Anray in Morbihan en werd in 1769 geboren. Hij nam in 1793 deel aan den eersten opstand der royalisten tegen de republiek, stelde zich aan het hoofd van eene bende matrozen, boeren en smokkelaars en werd bij de belegering van Granville tot officier benoemd. Terwijl hij met zijnen vriend Lemercier aan het recni-teren was, werd hij door de republikeinen gevangen genomen en naar Brest gevoerd, van waar hij evenwel na eenige maanden wist te ontkomen. Sedert dien tijd begon hij door onderscheidene stoutmoedige ondernemingen de schrik der republikeinsche troepen te worden. Toen in 1795 een vergelijk tusschen «lezen en dc koningsgezinden tot stand kwam, weigerde C. daarin toe te stemmen, maar knoopte verbindtenissen met de uitgewekenen in Engeland aan, om de landing te Quiberon te helpen gelukken. Toen dit afsprong, vereenigde hij de overblijfselen van het republikeinsche leger met zijne bende Chouans. De generaal Hoche bragt hem zoodanig in het naauw dat hij veinsde zich te onderwerpen, doch spoedig daarop wierp hij het masker weder weg en trachtte den opstand in Bretagne op nieuw aan te blazen. Po nederlaag der insurgenten te Grandchamp en Elven in January 1800 bragt hem eindelijk in de noodzakelijkheid met den generaal Brune in onderhandeling te treden. Hij moest zijne troepen afdanken, bezwoer den vrede en begaf zich naar Londen, waar de graaf d'Artois hem tot luit.-generaal aanstelde. Hij keerde later naar Frankrijk terug en zocht den opstand weder aan te wakkeren, doch zonder gelukkigen uitslag. Toen de machina infernale op den 3den Nivose het leven van den eersten Consul bedreigd had, werd die aanslag algemeen aan C. toegeschreven, hoezeer deze zich daartegen verdedigde. Nadat C. zich tot in 1803 beurtelings in Engeland en Frankrijk opgehouden had, vatte hij met eenige Franschc officieren het voornemen op, om den eersten consul te vermoorden. De zaamge-zworenen landden den 21»te» Augustus bij Béville aan de kust van Normandië, togen vermomd naar Parijs, waar de policic reeds van alles onderrigt was. Reeds den 288tcquot; February 1804 werden Piehcgru en eenige andere zamenzweerders gevat en den 9lt;len Maart Cadoudal gevangen gezet. Hij werd ter dood veroordeeld en den lO*1®quot; Junij 1804 het vonnis aan hem voltrokken; hij had niet om genade willen vragen; men zegt dat, zoo hij zulks gedaan had. Bonaparte hem zou begenadigd hebben, gelijk hij zidks deed voor de andere zaamgezworenen: Jules de Polignac, Bouvet do Lozier, Lajolais, Charles d'Hozier, Russel-lon en Roebelle. Het geslacht Cadoudal werd bij de restauratie in den Franschen adel opgenomen* CADUCEUS. De gevleugelde staf van Mercurius met twee slangen omwonden. Bij de Romeinen was hij het teeken van vrede en eendragt; van daar dat zij, den Carthagers de keuze tusschen oorlog en vrede aanbiedende, hun eene spies en eenen C. zonden. — Als zinnebeeld beteekent de staf heerschappij, dc slangen rijkdom, en de vleugels nijverheid. CADZAND (Het land van). Aldus wordt door vreemdelingen dikwijls het vierde district vim de provincie Zeeland genoemd, zijnde het voormalige Staats-Vlaanderen. Doch ton onregte, want de benaming komt alleen toe aan het voormalige eiland, dat de gemeenten Cadzand, Retranchcment en Zuidzande bevatte. Dit eiland, oudtijds waarschijnlijk tot het vaste land van Vlaanderen behoord hebbende, maar door de .stormvloeden der dertiende eeuw daarvan afgescheurd, werd door het bedijken van den Grooten St. Annapolder, in 1640, met het land van Groede ver-eenigd; in 1742 door het bedijken van Nieuwerhaven ook met Oostburg, en heeft eindelijk, in 1788, door het leggen van den Kapitalen- en het opwerpen van den Bakkers-dam, opgehouden een afzonderlijk eiland te zijn. Het 1. v. C. is van oudsher een twistappel tusschen verschillende vorston on moormalen het too-neel van den krijg geweest: in liet laatst dor dertiende eeuw tusschen den graaf van Vlaanderen, Guy van Dampiorro, en dien van Holland, Kloris V; in het midden der veertiende tusschen de Vlamiugon cn Kngelschen; later zochten do Spanjaarden on nog later de Pranschen er zich meestor van te maken, meest wegens hot krijgskundig belang van zijn bezit in 't belegeren van het sterke Sluis. Don Franschen viel het in 1794 in handen, die het in 1814 aan don Nederlandschen Staat teruggaven. |
CAECILIA. Deze naam, ook door onderscheidene moor ou minder vormaardo Romeinsche vrouwen gedragen, is ook die van oene heilige der R. C. Kerk, die voor boschormster dor muzijk wordt gehouden on nopens welke do logende verhaalt, dat zij eene Romeinsche jonge dochter was, verloofd aan oen hoidensch jongeling, met name Valerianus; zij bleef echter uit godsdienstige beweegredenen ongehuwd en bekoorde haren verloofde benevens diens broeder, mot welke beidon zij in 220 den marteldood stierf. Dc 22 November is haar kerkelijke vierdag. CAECILIXJS. Naam van een der oudste en vormaardsto geslachten te Rome, dat er zich na do verdrijving der koningen, uit Praonesto nederzette. Spoedig in annzien rijzende, kon hot zich beroemen, in 250 jaren de hoogste staats-ambten, meer dan eenige andere familie, te hebben bekleed, als: viermalen dat van Pontifex Maximus, tweemalen dat van Dictator, oven zoo dikwijls dat van Magister Ëquitum, twintigmalen het consulaat; zevenmalen hot censorschap, terwijl het negenmalen do eer van don triomftogt genoot. CAEJUS (Q. Seuvilius). Een Consul te Rome, die, ten tijde der oorlogen togen dc Cimbren ou Tontonen over Gallic gesteld, den tempel te Toulouse schandelijk plunderde, waarover hij na zijne terugkomst word aangeklaagd, mot dat gevolg dat hij om hot leven gobragt werd. CAELIUS. Een der zeven heuvelen, waarop liet oude Rome gebouwd was. CAEX. Eene aauzienlijko stad in Frankrijk, de hoofdstad van hot departement Calvados, liggende aan do vereoniging van dc Odon mot do Orno. De stad is aangenaam en vooral voor don binnonlandschen handel geschikt gelegen, waarin dan ook do 40,000 inwoners, gelijk ook in verschillende fabrijken, hun bestaan vindon. Er zijn ook; eene lioogesehool, con koninklijk col-legie, eene teekenschool, ceno maatschappij van kunsten ou we-tonschappen, oen landbouwkundig en eon geneeskundig genootschap, eene openbare bibliotheek, een museum cn oen kruidtuin. CAERITES, of CAERITUM TABULAE, waren tafels of registers bij do Romeinen, waarop de namen der Caoriten, of inwoners van Cnora, eene stad in Etruric, waren opgeschreven, die wol burgers waren, maar geen stemrogt hadden. Op deze registers waren ook de namen geplaatst van hen, die, uithoofde van eene of andere misdaad, van het stemmen in de volksvergadering waren uitgesloten. CAESAR (Gajus Julius), zoon van oenen Romoinschcn Praetor van denzelfden naam, uit het beroemde geslacht der Julius-sen, werd te Rome geboren op den 12lt;lcquot; der maand Quintilis, later naar hemzelvcn Julij genoemd, inliet jaar 654 na de stichting der stad. Op zestienjarigen leeftijd verloor hij zijnen vader cn dood zich al vroeg onderscheiden door eene zoo sterke heersch-zucht, dat de Dictator Sylla, deswegens beducht of ook uit naijver, het ontwor]) smeedde om don jongeling te doen doodon, hetgeen door de schranderheid van dozen werd voorgekomen. Uit Rome geweken opende hij in Azië do reeks van die onsterfelijke krijgsbedrijven, door welke hij, misschien nog meer dan door staatkunde, beroemd is geworden. Doch ook door zijne welsprekendheid maakte hij zich oen grooten naam en zou zich te Rhodus onder Apollonius Molo in de vrije kunsten hebben geoefend, indien hij bij do overvaart derwaarts niet in handen van zeeroovers ware gevallen, van welke hij zicli loskocht; docli zoodra hij vrij was, stak hij met eenige schepen in zee, tastte de zeeroovers aan en overwon hen, waarna hij allen deed om het loven brengen. Daarna te Rome teruggekeerd klom hij, door de volksgunst gesteund, van de eene waardigheid tot dc andere op: hij werd nchtervolgens Krijgstribnun, Quaestor, Aedilis, Pontifex Maximus en Praetor. Als landvoogd naar Spanje gezonden vond hij te Cadix het standbeeld van Alexander den Groote cn legde de wijdstrekkondo ontwerpen van zijnen geest bloot in het beklag, dat deze reeds een wereldveroveraar was op een' leeftijd, waarop hij zelf nog niets meende gedaan te hebben. Na zijne terugkomst werd hij op ruim veertigjarigen |
CAE—CAF.
240
|
uuderdoin tot de hoogste waardigheid in de republiek, die van Consul, verheven, in welke hij zich zulk een gezag wist te verwerven, dat hij alles, zijn ambtgenoot niets, boteekende. Naar Gallic gezonden, onderwierp hij daar en in Germanië, Helvetic, Brittanniö, eene menigte landen en volksstammen aan de Ro-meinsehe wapenen, doch zijn krijgsroem cn zijn invloed berokkenden hem vele en magtige vijanden, vooral toen hij tc Rome met ongewone pracht cn uitbundige toejuichingen word ontvangen. Had hij vroeger met Pompejus en Crassus liet Driemanschap uitgemaakt cn den eerstgenoemde aan zich verbonden door hem zijne dochter ten huwelijk te geven, later stonden C. en Pompejus vijandig tegen elkander over cn ieder aan het hoofd cener staatspartij, van welke C. door het volk, Pompejus door don Senaat werd ondersteund. Met eene snelle beweging trok C. over den Rubicon, rukte op Pompejus en die het met hem hielden, aan, cn verdreef hem uit Italië, nog eer deze tijd had gekregen om zijne magt bijeen te zamelen. Nu trok de overwinnaar na tien jaren afwezigheid Rome binnen, waar hot volk hem met open armen ontving en C., na zich van de schatkist tc hebben meester gemaakt, op nieuw te velde trok om in Spanje de magt van Pompejus, van welke zich een aanzienlijk deel daar gevestigd had, tc fnuiken. Andermaal naar Rome teruggekeerd, werd hij tot Dictator benoemd en wikkelde zich nog dieper in de volksgunst door het maken van ccnige, den volke gunstige wetten, doch verzamelde nogmaals zijne strijdkrachten om Pompejus te verzwakken, dien hij dan ook in den Pharsalisehen slag zoodanig overwon, dat van dat oogen-blik Rome volkomen aan hem onderworpen was. C.'s strijd tegen Pompejus was eindelijk geheel voltooid toen laatstgenoemde, naar Egypte geweken, aldaar het leven verloor. Toen wendde hij zijne wapenen tegen Ptolomeüs, wiens rijk, Egypte, hij vermeesterde, dat aan Cleopatra overgevende, en behaalde eene reeks van luisterrijke overwinningen: in Klein-Azië op Pharnaces, den zoon van Mithridates; in Afrika op Seipio en Juba, die zich aan het hoofd der overblijfselen van Pompejus' leger hadden geplaatst; in Spanje op den zoon des laatstgenoemde. Thans was C. ten toppunt van magt gestegen en gebruikte die tc Rome tot het verordenen van velerlei verbeteringen in onderscheidene opzigten: wetten, kunsten en wetenschappen, niets ontging aan zijnen blik. Bouwkunst, scheepvaart, landbouw, hadden veel aan hem te danken. Den gansch verwarden en geheel aan den willekeur van de priesters overgelaten Calender regelde hij op nieuw met eene naauwkeurighcid, die bij de sterrekundige kennis van dien tijd niet grooter zijn kon, daar hij het jaar op 365 dagen bepalende met inlassching van één dag om dc vier jaren, slechts zoo weinig van de ware lengte des jaars afweek, dat het na eeuwen eerst begon merkbaar tc worden, terwijl vóór C. de almanak geen zes jaren met den loop der zon bleef overeenstemmen. Daartoe bediende hij zicli van den wis- en sterrekundige Sosigcnes, uit Alexandrië, gelijk hij over't geheel uitmuntte in het kiezen dergenen, aan wie hij het een of ander toevertrouwde, iets dat hij gemeen heeft met Napoleon, tusschen wien en C. ook nog vele andere punten van overeenkomst bestaan. Ook liet hij de landen opmeten en daarvan registers zamensteUo.il, cn even als hij dus cenigermate den grond legde tot kadastrale maatregelen, zoo ook tot geregelde bevolkingsro-gisters. Zijne plannen strekten zicli nog verder uit; na eenen togt tegen dc Parthen tot het wreken van den dood van Crassus meende hij dc Hyrcaniërs aan te tasten, de kusten van de Cas-pische zee te bemagtigen en alzoo het uitgestrekte Romeinsche gebied tot aan de Atlantische zee tot een zamenhangend geheel te maken. Ook wilde hij eenen prachtigen tempel te Rome laten bouwen tor eere van deu krijgsgod Mars; eene volledige verzameling van wetten bijeenbrengen; openbare bibliotheken aanleggen; dc Pontijnsche moerassen droog maken; eenen weg over ile Alpen aanleggen — ook dit werd door Napoleon gewild en - uitgevoerd — benevens nog andere werken van openbaar nut. Doch de dood verhinderde hem in het ten uitvoer leggen van al deze plannen. Er had zich te Rome in het geheim eene partij gevormd, aan wie het een doorn in liet oog was, dat C., na den slag bij Pharsalië levenslang tot Dictator benoemd mot den titel van Imperator (Keizer), de vrijheid en de repuhli-keinsche staatsregeling bedreigde, lïrutus cn Cassins stonden aan het hoofd eener zamenzworing, die, gebruik makende van de zorgeloosheid met welke hij zich zonder lijfwacht naar don Senaat begaf, hem met behulp dor Raadsleden welke met hen hadden zamengespannen, don IS11611 Maart van het jaar 44 voor Chr. met dolksteken ombragten. |
Aldus was het uiteinde van een dor grootste mannen uit de geschiedenis, die de fortuin meer scheen te beheerschon dan door haar te worden voortgedreven op de baan van roem en verheffing tot de hoogste waardigheden in don staat. Behaalde hij eene oiiverwelkelijke glorie op het oorlogsveld, ook als regent in vredestijd had hij onschatbare verdiensten; verdiensten, misschien eenigzins in de schaduw der onbillijke beoordeeling daardoor gesteld, dat dc keizer-regering over Rome (echter nog altijd eu tot aan den val van het Romoinschc rijk niet Consuls) door vele onmenschelijkc, zwakke, nietswaardige opvolgers van den grooten man is bezwalkt. Ook als schrijver bekleedde Caesar eene eervolle plaats onder de eersten van zijnen tijd; echter zijn alleen zijne aaiitcekeningen over den oorlog in Gallic en de burgeroorlogen tot ons gekomen; de eersten verspreiden ook veel licht over de oudste geschiedenis onzes vaderlands. In zijn huiselijk leven was C. prachtlievend tot verkwisting toe. Hij bezat een schaars geëvenaard talent om menschcn aan zich tc verbinden en om, naar hij het wilde, genegenheid of ontzag in te boezemen, al het hem omringende, even als Napoleon, beheer-schende door den magtigon invloed zijner persoonlijkheid. Viermalen is hij gehuwd geweest: met Cossutia, Cornelia, Pompcja en Calpurnia, van welke dc eerste eu derde door hem werden verstooten, de tweede overleed en do vierde hem overleefde. Met Cleopatra stond hij in verbindtenis, bij welke hij een' zoon had, Cacsarion geheeten, terwijl onder andere vrouwen met welke hij betrekking onderhield, ook Maura, de gemalin van Bogudis genoemd wordt. Hot heidonsche Rome vond in dergelijke betrekkingen naauwolijks iets berispelijks, en wanneer men over het geheel een billijk oordeel zou vellen over C.'s zedelijke hoedanigheden , zou men moeten beginnen met zich op zijn standpunt te verplaatsen; iets dat, gelijk in het algemeen, zoo ook bepaald bij hem noodig is, omdat zijn invloed eene over-grootc verandering in het gcheele wezen van Rome en de Romeinen heeft te weeg gebragt, zoodat er een verbazend verschil is tusschen het Rome dat hem zag geboren worden en het Rome dat zijn bloed dronk. CAESAR AUGUSTA. Oorspronkelijke naam cener vermaarde stad in Spanje, later in Saragossa verbasterd. CAESAREA. Naam die aan onderscheidene steden in veroverde steden des Romeinschen rijks gegeven is, omdat zij dooide keizers of ter hunner eer gesticht waren. CAESTUS heette bij de Ouden ecu groote handschoen, van ruwe huid gemaakt; do kampvechters bedienden er zich van. Ook beteekent liet oen wollen gordel, gelijk do bruiden dien droegen en die door den bruidegom werd losgemaakt, waardoor gezinspeeld werd op den gordel, dien Venus aan Juno leende, ten einde bij Jupiter liefde op te wekken. CAESUUR heet in de dichtkunst die plaats in oen versregel, welke tot een klein rustpunt dient, b. v. Nog hield het schrikklijk pleit ƒ van dwang en vrijheid aan. Wanneer Aloxandrijnsclio verzen, gelijk het aangehaalde, alle eene zeer merkbare caesuur in do helft van den regel hebben, ontstaat die eenvormige dreun, welke vooral in de gedichten van Cats wordt opgemerkt. Het behoort daarom tot het werktuigelijke der poëzij dat do caesuur niet altijd op dezelfde plaats valle; b. v. De doeken zwaaijen, / groet en handkus, 't luid hoezee Verzelt hun uittogt / op hot water langs de reC. Heel Neêrland zendt haar wensch ten hemel / ; opgetogen Ziet zij haar kindren / voor hare eer ten kamp gevlogen; Don weêrstand tarten /, 't lot braveren /, om, missehien, Een lauwer meerder I aan haar lauwerkroon te zien. In de muzijk heet C. dat gedeelte eener periode, hetwelk uit hoogstens 6 maten bestaat en een kort rustpunt aanduidt. CAFFÉÏNE. (Zie KnJ/ij.) |
CAF—CAI.
241
|
CAFICI. Eone maat in Barbaryë, houilondo omtrent 86 Ned. Mud. CAGLIAHI. De hoofdstad van het eiland Sardinië. Zij ligt aan de zuidzyde van het eiland, aan de helling van oenen heuvel en aan eene ruime baai, die een van de grootste en veiligste havenkommen van Europa vormt. De stad heeft 27,500 inwoners, die hoofdzakelijk in den handel hun bestaan vinden. Ook liggen in de nabijheid twee aanzienlijke zout-bergwerken. Onder de voor-regten der ingezetenen van C. behoort, dat zij zich kosteloos uit de koninklijke bossehen kunnen voorzien van bouw- en brandhout en uit de koninklijke magazijnen van het benoodigde zout. Ook wordt ten behoeve der inwoners van de hoofdstad zekere tiende van het graan in den omtrek geheven. Do stad bestaat eigoniyk uit vier gedeelten: het oude koninklijke slot, op den heuvel; de voorstad Marina, aan zee; Stampace, ten Westen; Villa Nuova, ten Oosten. Zij is goed gebouwd en heeft luisterrijke paleizen, 38 kerken, 20 kloosters, een hospitaal, een korenmagazijn , een schouwburg. Ook is er eene hoogesehool, door Philips den IVlt;lcn van Spanje gesticht en in 1763 verbeterd, aan welke eene rijke bibliotheek en een museum van oudheden verbonden zijn. Onder de overige wetenschappelijke inrigtingen verdienen een seminarie, een adelijk collegie, een gymnasium en eene landhuishoudkundige maatschappij genoemd te worden. Ofschoon in de nabijheid aanzienlijke landgoederen liggen, is do omtrok meer vruchtbaar dan schoon; hij levort wijn op van eene zeer voortreffelijke hoedanigheid. CAGLIAKI. (Zie Ve7onese.) CAGNOLA (Luigi, Mabchbse), beroemd bouwkunstenaar, werd in 1762 te Milaan geboren. Hij studeerde te Rome, gaf reeds vroeg blijken van groote neiging voor de kunsten, en wijdde zich, ofschoon hem verschillende betrekkingen opgedragen werden, voornamelijk aan de bouwkunst. Zijn roem verspreidde zich spoedig; hem werd de regeling opgedragen voor do feesten, die te Milaan plaats vonden zoowel bij de krooning van Napoleon als koning van Italië, als bij zijn huwelijk met de aartshertogin Maria Louisa. O.*8 voornaamste werken zijn twee triomfbogen; de eene is de Arco della paco te Milaan, in 1806 begonnen en eigenlijk bestemd tot een triomfboog voor Napoleon, de andere een boog op de wapenplaats nabij de Porte Ticinense in dezelfde stad. Bovendien worden onder C.'s werken nog bijzonder geroemd de klokkentoren van Urgnano in het landschap Bergamo en eene grafkapel voor het geslacht van Metternich. C. word op reis in een dorpje bij Como door eene beroerte getroffen, waaraan hij den 14d011 Augustus 1833 overleed. Hij gaf in 1802 te Milaan uit: de Mnuaoleèn van Viscontif Gamboni en Aeguizzola, in fol. met platen. CAGOÏS zijn ongelukkigen, zoo als er velen in de Fransche Pyreneën aangetroffen worden en die men vroeger met do Cretins verwarde. Zij zijn niet allen mismaakt en onnoozel gelijk deze, maar staan toch op een laag standpunt van ontwikkeling naar ligchaam en ziel. Zij zijn daaraan kenbaar dat zij ronde ooren hebben zonder lellen en bovendien aan hunne verbazende snapaehtigheid. Men gelooft dat zij van de teruggebleven West-Gothen of Arabieren afstammen. In de middeleeuwen werden zij algemeen verafschuwd en moesten zich door kleeding en woonplaats onderscheiden. Geen C. kon priester worden, ja zelfs moesten zij de kerk door eene bijzondere deur ingaan en hadden aldaar eene afgezonderde plaats, achter den wijwaterbak. Ofschoon de revolutie hun burgerschapsregten toekende, heeft zij het vooroordeel tegen de C.'s niet kunnen opheffen. Verg. Michel, Hisloire des races maudttes de la France et de VEspagne, 2 doelen. Parijs 1847. CAHI. Een Spaansch gewigt, houdende ruim 500 Ned. ponden. CAHOHS. De hoofdstad van het Fransche departement du Lot, genoemd naar do rivier van dien naam, aan welks regteroever C. ligt. De stad is noch ruim noch fraai. Zij ligt tegen en op oeno steile rots en de huizen hebben meest platte daken. De wallen zijn geslecht en tot wandelingen gemaakt. Het voornaamste gebouw is de hoofdkerk; ook vindt men er eene obelisk ter cere van Fenelon en in de nabijheid de overblijfselen van een Romeinschen schouwburg. Do 12,000 inwoners vinden hun bestaan incest in den handel in notenolie, brandewijn en wijn, grocljende in den omtrek der stad de bekende vin de Grave. CAILLE (Nicoi.as Louis de la), geboren den IS1*011 Maart |
1713, to Rumigny, in het noorden van Frankrijk, was volgens la Lande „de arbeidzaamste van alle sterrekundigen zijner eeuw en do nuttigste voor de sterrekunde; een man, die alleen meer waarnemingen en berekeningen gedaan heeft, dan alle sterrekundigen van Europa, welke in zijnen tijd geleefd hebben, te zamen genomenquot; (Astron. § 595). Reeds op jeugdigen leeftijd gaf hij blijken van eonen gelukkigen aanleg en uitgebreide kennis. Eene zijner eerste openbare werkzaamheden was eene naauwkeu-rige meting der Fransche kusten van Nantes tot Baijonne, ten gevolge waarvan hij benoemd werd om deel te nemen aan het meten der lengte van den meridiaangraad, een arbeid waarmede men destijds reeds begon en welks voltooijing later don grondslag heeft gegeven aan het metrieke maten- en gewigtenstelsel. Hij ving dit zjjn werk aan in de lente van 1739 en had voor den winter reeds het net van driehoeken voltooid, dat den afstand tusschen Parijs en Perpignan moest bepalen, en, behalve andere werkzaamheden met zijne graadmeting in verband staande, ook nog zenith-afstanden van sterren to Bourges, Rhodes en Perpignan waargenomen. De harde winter van het volgende jaar deed 's mans ijver niet verkoelen en hij ging voort met het net zijner driehoeken over de gebergten van Auvergno .uit te breiden. Zijn doel was daarbij vooral, het verschil te vereffenen dat tusschen het resultaat van zijne graadmeting en die van Picard bestond, die do gemeten ruimte in 1669 naar de la C.'s oordeel zooveel te groot had gevonden, dat de daaruit afgeleide lengte der toise eene linie te groot was. Doch dit was nog hot minste: meer bo-teekendo het, dat zoowel des laatstgenoemden graadmeting als die van Cassini, in 1733 en 1734, do slotsom opleverde, dat de graden naar de polen kleiner werden, waaruit zou moeten volgen, dat Newtons theoretische redeneringen faalden, leidende tot bepaling eener aan de polen afgeplatte kogolgedaante der aarde. Latere naauwkeuriger metingen hebben sedert doen zien, dat Newtons theorie treffend door do uitkomst bevestigd is en dat de metingen van Picard en Cassini niet naauwkeurig waren. Veel bragten hieraan toe de graadmetingen, op last der Fransche Academie, 1735—1744 bij den equator (in Zuid-Amerika) en 1735 1737 nabij de Noordpool (in Lapland) gedaan; maar veel ook do uitvoerige, ontzettenden arbeid kostende berekeningen, waardoor do la C. zijne waarnemingen moest bruikbaar maken, en door welke aanstonds bleek, dat de ware gedaante der aarde aan de polen afgeplat is. Later meende de la C. te moeten onderstellen, dat de afplatting aan do Zuidpool nog sterker was dan aan de Noordpool. Hij had daartoe aanleiding verkregen door waarnemingen en metingen te Kaap de Goede Hoop, wer-waarts hij eene sterrekundige reis deed en waar hij — blijk oener verbazende werkzaamheid! — in 127 nachten de standplaatsen van omtrent 10,000 sterren met verwonderlijke juistheid bepaalde. Roods vroeger had hij van onverpoosden ijver vele bewijzen geleverd in uitgegeven geschriften, waardoor hij zich de eervolle betrekking van hoogleeraar der wiskunde aan het collegio Ma-zarin, hem tijdens zijne graadmeting in Frankrijk opgedragen, allezins waardig toonde. In 1746 geraakte hij aan dat collegie in het bezit van een afzonderlijk voor hem ingerigt observatorium, waar hij 14 jaren onvermoeid bezig was met waarnemingen, zoo van de ligchamen onzes zonnestelsels, als van de hoogere streken des hemels, zich vooral voorstellende hetgeen dienen kou tot verbetering der sterrekundige tafels, gelijk dan ook zijne eigene zonstafelen voor dien tijd groote verdienste hebben. Steeds liet praktisch nut van zijne sterrekundige werkzaamheden op het oog hebbende, legde hij in zijne veelvuldige uitgegevene geschriften eenon schat neder, waarvan men later steeds, doch nooit zonder bewondering van 's mans onvermoeide werkzaamheid en onovertroffen naauwkeurigheid, heeft kunnen gebruik maken. Hij overleed den 21Bten Maart 1762. Verg. het over hem gesehrevene iu de Afómoircs de l'Academic Frang. 17G2 en de Connaiss, des inoiw. célestes, 1767. CAIRO, de hoofdstad van Egypte, in uitgestrektheid eene van de grootste steden der aarde, want zij beslaat eene oppervlakte van ruim 2 uren in de lengte en 1 uur in do breedte, metende nagenoeg 2,000 bunders grond. Zij werd in het laatst der achtste eeuw op bevel van den Kalif van Cairoan gebouwd en in hot jaar 1517 door sultan Selim op do Mamelukken veroverd. De stad ligt aan den oostolijken Nljl-oever, tegenover hot oude Memphis, in do nabijheid der piramiden. Men vindt er, behalve in de voorstedon, 31 |
CAI—CAL.
242
|
264,000 inwoners, bestaande uit Turken, Mooron, Kopten, Grieken, enz. Ofschoon Egypte minder dan voor de ontdekking van Kaap do Goede Hoop het middelpunt is van den wereldhandel tusschen Azië en Europa, is er nogtans te C. nog altijd veel vertier; leder, linnen, katoen, was, dadels, reukwerken , koffij, vogelvederen, olifantstanden, gomlak, enz. maken de voornaamste handelsartikelen uit. Men vindt er 400 moskeen, 12 Grieksche en Koptisoho kapellen, 36 synagogou, 11 bazars, 65 openbare baden, 300 openbare fonteinen, 1200 koffijhuizen en 1300 openbare herbergen. Voorts zijn er eene Mohammedaansche hooge-school, benevens onderscheidene andere wetenschappelijke inrig-tingon, als: een museum van Egyptische oudheden, een magnetisch observatorium, enz., alsmede een Europesche schouwburg en vele fabrijken, vooral van geweven goederen. In de nabijheid der stad vindt men eene waterleiding van 317 bogen, alsmede de beroemde Jozefsbron, die eene diepte heeft van 70 Ned. el. Thans wordt C. op den zoogenoemden overlandweg van Europa naar Oost-Indië veel door Europeanen bezocht, die er goede, maar zeer dure logementen, op Europesche wijze ingerigt, aantreffen. CAISSE D'KSCOMPTE. (Zie Disconto.) CAJEI'UTOLIE'. Eene groene, zeer sterk riekende, vlugge olie van 0,927 spec, gew., die op de Molüksche eilanden door overhaling met water uit de bladen van Melaleuca Lmcadeu-tlron L. (nat. fain, der Myrtaceën) verkregen wordt. Zij wordt in de geneeskunde gebruikt. O. CAJETANUS. Onder dezen naam, naar zijne geboorteplaats Gaëta in het koningrijk Napcis, is meest bekend Thomas do Vio, geboren in 1460. Hij trad reeds vroeg in de orde dei-Dominicanen en werd in 1538 haar Generaal. Hij gaf ook te Rome onderwijs in de godgeleerdheid en de wijsbegeerte. Later werd hij bisschop van Palermo en in 1517 tot Kardinaal verheven door paus Leo den X'1™, die hem kort daarna naar Duitschland zond, vooral ten einde do meer en meer veld winnende reformatie van Luther te stuiten, met wicn hij onderscheidene mondgesprekken had, doch al zijne welsprekendheid vermogt niets tegen de doorbrekende Kerkhervorming, zoodat hij onverrigtcr zake naar Rome terugkeerde, waar hij in 1534 stierf. Hij heeft onderscheidene geschriften nagelaten, waarvan de voornaamste zijn: een commentari'us op onderscheidene Bijbelboeken , een werk over Thomas Aquinas en een traktaat over de pauselijke magt. CAJUS en LUCIUS. Op het einde van het jaar 737 na de stichting van Rome door Augustus tot zonen aangenomen ten einde ecnen nieuwen steun aan zijn gezag te geven, verkregen zij bij die gelegenheid den naam van Caesar. In den oorlog bewezen zij hunnen pleegvader vele diensten. Cajus stierf bijna 30 jaren later, Lucius eenige maanden vóór zijnen broeder. Men hield Livia,de moeder van Tiberius, verdacht van hen te hebben doen vergeven, ten einde voor haren zoon den weg tot den troon te banen, waarin zij dan ook - het vermoeden aangenomen - maar al te wel slaagde. CALABER. Een Grieksch dichter, waarschijnlijk vanSmirna, wiens ware naam onbekend is - slechts weet men dat hij Qnin-tus heette - maar die Calaber genoemd wordt omdat de Kardinaal Bessarion het handschrift van zijn gedicht in Calabrië in een klooster gevonden heeft. Het behelst in 14 boeken eene vermelding van dat gedeelte der geschiedenis van den Trojaanschen oorlog, hetwelk door Homerus wordt voorbijgegaan. Het is waarschijnlijk tusschen de III'10 enVdo eeuw vervaardigd; de stijl is vrij zuiver. Eene goede uitgave er van is te Leyden in 1734 door J. C. Pauw bezorgd. CALABRIÉ. Deze zuidelijke uithoek van het schiereiland Italië bestaat in een bergachtig kustland, dat 58 uren lang, van 7 tot 20 breed is en eene oppervlakte van 721 vierk. mijlen beslaat. Het strekt zich ten Zuiden van Napels, langs de Apennijnen, waarvan een tak het landschap doorsnijdt, in de Middel-landsche zee uit en is door de straat van Messina van het eiland Sicilië geseheiden. Oudtijds maakte het een deel uit van Groot-Griekenland Agathocles, Charondas, Praxiteles, Pythagoras, Zaleueus en andere beroemde mannen zijn er geboren. De grond, welks vruchtbaarheid reeds door Plinius wordt geroemd, bevat koper, albast, marmer, slijpsteenen, gips, aluinen krijtaarde, en levert tarwe, rijst, wijn , suikerriet, zuidvruchten, katoen, enz. Ook wassen hier de cochenille- cn andere soorten van eiken, platanen, kastanje-, denne-, beuke-, lorke-, noten- en andere boomon, die harsen, verwhout enz. leveren. Uit het dierenrijk heeft C. schapen, hoornvee, fraaije paarden , enz., terwijl men bij Reggio uit zee do Pinna marina vangt, zijnde eene soort van mossel, die eene glansrijke stof levert, welke geweven wordt en even ligt als verwarmend is. |
De inwoners, bijna een millioen in getal, zijn vadsig, onkundig en woest. Do vrouwen zijn niet schoon en, zelfs in de hoo-gere klassen, diep onwetend; zij worden gehuwd zijnde, meest altijd opgesloten. Het land, dat in drie deelen wordt verdeeld: C. Citteriore en Ulteriore, welk laatste wederom in tweeën is onderscheiden, wordt ten gevolge van den vnlkanieken toestand des bodems van dikwijls geteisterd door zware aardbevingen, van welke do in 1638—1041 van tijd tot tijd gevoelde eene der langdurigste en die van 1783 eene der vreeselijkste was. De laatste verwoestte 300 steden en dorpen en kostte aan 30,000 menschen het leven. CALAIS, eene stad in het Fransche departement Pas-de-Ca-lais, in het oude Picardië, gelegen aan het smalste gedeelte van de zee-engte die Frankrijk van Engeland scheidt. Het kanaal is hier slechts zeven uren gaans breed en de overvaart duurt niet veel meer dan twee uren. Do stad is bewoond door 15,000 inwoners, terwijl hot getal van doortrekkende reizigers jaarlijks dikwijls tweemaal zooveel bedraagt. De haven, die door twee forten beschermd wordt, is voor groote schepen te ondiep; behalve van den transito-handel bestaan de inwoners van do zeep-ziederijon, olieslagerijen, leder- katoen- en kousen-fabrieken en van do vischvangst. In 1347 werd Calais, na eene dappere verdediging van elf maanden lang, doorkoning Eduard den IIIlt;le,, van Engeland ingenomen en bleef tot 155S in het bezit van dat koningrijk. CALAMUS AROMATICUS. (Zie Kalmus). CALANUS. Een Imliescli wijsgeer, die Alexander den Groote op zijne veldtogtcn in Azië volgde. Volgens Strabo gevoelde hij zich, op meer dan zoventigjarigen leeftijd, na het genot eener nooit verstoorde gezondheid, niet ver van Pesergade, ziek. Hij liet een brandstapel oprigten en daarop een vergulden draagstoel benevens eeno menigte kostbare specerijen plaatsen en beklom dien vervolgens, latende zich, zonder do minste pijn te doen blijken, in het gezigt van het geheelo leger verbranden. Men zegt dat, toen Alexander zich wegens de afgrijselijkheid der zaak ging verwijderen on hem vroeg of hij nog iets te zeggen had, Calanus antwoordde, den koning weldra te Babyion te zullen wederzien, hetgeen men later aanmerkte als eene voorspelling des doods van Alexander, welke ook niet lang daarna in genoemde stad plaats had. Zie Strabo, Geoyr. XV; Cicero, Tusc. Quaest. II: 21; Divin. I: 13; Valer. Max. I: 8 ex 10. CALANDRELLI. Een Italiaansch sterrekundige, een der bestuurders van de sterrewacht, behoorende aan het Collegio Romano te Rome, geboren 1748, overleden 1827. liet meest is hij daardoor bekend geworden, dat hij eene zeer merkbare paral-laxis aan eene der helderste vaste sterren, Wega, cn wel eene van 10 seconden, meende bemerkt te hebben, waaruit volgen zou, dat deze ster 900,000 millioen mijlen van de aarde verwijderd is. Latere onderzoekingen hebben de onjuistheid aangetoond dor bewering dat eenige ster ons zoo nabij wezen zou. Zie Parallaxis. CAL AS (Jean), geboren in 1698 te Lacaparède bij Chartres, was een zeer geacht koopman te Toulouse, die de Hervormde godsdienst beleed en in den schoot van zijn gezin tot zijn 63quot;e jaar gelukkig leefde. Op den iaquot;10'1 October 1761 werd een zijner zonen, MarcAntoine, venvorgd in het ouderlijke huis gevonden en klaarblijkelijk had deze jongeling, die van een zeer zwaarmoedig en onrustig gestel was en die zich bovendien in benarde omstandigheden bevond, zich zeiven om het leven gebragt. Maar men greep dit ongelukkig voorval aan om den onbesproken vader te beschuldigen, dat hij zelf zijnen zoon zou vermoord hebben , bespeurende diens geneigdheid om de R. C. godsdienst aan te nemen. De ongelukkige man werd met vrouw en kinderen in hechtenis genomen en ofschoon men geen de minste bewijzen tegen hem wist aan te voeren en hij de pijnbank standvastig doorstond, werd hij veroordeeld en den 29 Maart 1762 geradbraakt. Nog op het schavot had de ongelukkige verklaard onschuldig te sterven. De weduwe, met hare kinderen gebannen. |
243
|
werd later te Geneve aan Voltaire voorgesteld, die, diep getroffen door de afschuwelijkheid van dezen geregtelijkeu, uit dweepzucht cn godsdiensthaat geboren moord, do geheele geschiedenis voor do regtbank der openbare meening bragt, ten gevolge waarvan zij door geheel Europa bekend en berucht werd. De weduwe en de kinderen smeekten don koning om herziening van het pleitgeding. Dit geschiedde door 50 daartoe verkozen rogters, met dien uitslag, dat C. cn zijne familie onschuldig worden verklaard. De koning cn verscheidene personen van den hoogsten rang trachtten door milddadigheid het rampzalige lot der weduwe to verzachten, cn de indruk van de gansche zaak was in Frankrijk zoo sterk, dat, toeu Voltaire er aanleiding uit nam om de opmerkzaamheid op de gebroken der lijfstraffelijke regtsplcging te vestigen, daardoor cone belangrijke verbetering in dezen tak van regtsgclcerdheid werd voorbereid. CALATRAVA. Eene stad van Nieuw-Castilië in Spanje, ton zuidwesten van Cuidad-real, niet verre van do rivier Jobalon gelegen, behoorde tot 1145 aan de Moorsche koningen van Se-villa, daarna aan die van Cordova en werd in 1146 door Al-fonsus don VIIIstlt;!n veroverd en onder do bescherming der tempelridders gesteld. Dezen, de stad niet kunnende behouden, gaven haar in 1157 aan den koning terug, welke de stad dengenen in eigendom aanbood, die haar tegen do Mooren zou kunnen verdedigen. Een Cisterciënsor monnik Diego Velasquez spoorde zijnen abt aan, de stad over te nemen. Deze deed hot en stichtte onder Cisterciënsor regel een ridderorde om Calatrava te beschermen. Na don dood des abts scheidden zich de ridders vau de monniken, kozen Don Garcias de Redon tot hunnen Grootmeester en ontvingen de bekrachtiging der instelling van Paus Alexander don III116quot; in 1164. In 1523 werd het grootmeesterschap der orde door Paus Adrianus den VIlIe,1 voor altijd aan de kroon van Spanje verbondon on in 1540 ontvingen de ridders de vergunning om te trouwen. Sedert 1808 wordt de orde, wier uitgebreide bezittingen en groote inkomsten sedert lang versmolten cn te niet gegaan zijn, slechts voor ecne orde van verdienste gehouden. Het kleed dor orde is een witte mantel met een rood gelelied kruis op de linkerzijde. CALCAI! (Johannes van). Een beroemd schilder, omstreeks 1500 geboren te Calcar, oenc kleine stad in de Pruissischo Rijnprovincie, tusschen Xanten en Clove. Nopens zijne jeugd is ons genoegzaam niets bekend; alleen weet men, dat hij uit de school van Jan van Eijck was cn zich zoo naar diens stukken als naar die van don beroemden Itaiiaanschen schilder Titiaan vormde, cn dat met zulkcn uitslag, dat men de voortbrengselen van zijn penseel slechts bij naauwkeurig onderzoek van die des laatstgenoemden meesters kan onderscheiden. De groote Rubbens stelde don hoogsten prijs op een klein stuk van v. C. cn voorde het altijd op zijne reizen met zich; het stelt voor: „het bezoek der herders bij do kribbe van den pas geboren Heiland.quot; Dit stuk bevindt zich thans in de galerij van het Helvedere, te Woenen. Insgelijks is zoor beroemd zijne mater dolorosa, die oen sieraad is der voormalige Boissereescho verzameling. Ook de teekeningen van van Calcar bezitten hooge kunstwaarde en de platen in hot ontleedkundig werk van Vesalius zijn moorendocls van zijne hand, gelijk ook, schoon ten onregte, beweerd is aangaande de boeldtenissen in de levensbeschrijving der schilders, van Vasari. V. C. overleed te Napels in 1546. CALCEDON. Eene stad in Klein-Azië, in Bithynië, nabij de Zwarte zee. Men wil dat zij door de Megarensen zou gesticht zijn in de VUquot;10 eeuw voor Chr. Na aanzienlijk cn magtig geweest te zijn is zij tot een onbeduidend dorp, omringd van puinhoopou, vervallen. Het incest is Calcedon bekend door eene van de algemeene (oecumenische) kerkvergaderingen, die er in 451 gehouden is waarop de Alcxandrijnsche patriarch Dioskuros werd afgezet, terwijl er voorts, behalve maatregelen van tijde-lijken aard, de leer vastgesteld is aangaande de natuur van Christus; t. w. dat Hij naar zijne goddelijke natuur van eeuwigheid door don Vader is voortgebragt, maar als mensch uit de maagd Maria geboren, zoodat Hij twee naturen heeft, onvermengd, onveranderlijk, ondeelbaar. Werden in dat concilie alzoo de Monophysiten, Nestorianen cn anderen veroordeeld, de maagd Maria werd er eene godbaronde (Dsóroxog) genoemd; terwijl voorts in die kerkvergadering de geschillen werden bijgelegd tusschen den bisschop van Jerusalem, Juvenalis, cn dien van |
Antiochië, Maximus, ten gevolge waarvan eerstgenoemde stad als een patriarchale zetel werd erkend; alsmede do geschillen tusschen de bisschoppen van Nicomodië en Nicoa. Onder de door hot Calcedonischo concilie vastgestelde Canoncs verdient vooral opmerking de 28,te, waarbij do patriarch van Constantinopel in aanzien, eer en voorregten met dien van Rome wordt gelijk gestold. Het concilie van C. bewijst, minstons oven veel als ieder ander, dat men, het Christendom afhankelijk stellende van leerbegrippen cn voorstelling, op den kortsten weg is om datgene 't welk tot een levend beginsel des geestelijken levens door God gegeven is, tot een onderworp te maken van fijngesponnen hairkloverij. CALCEOLARIA. Een tot de natuurlijke familie der Scro-phulariecn bohoorond plantengeslacht, dat om zijne sierlijke en schoon gekleurde bloemen (blocmkroonen), die den vorm van eene breode en naar voren afgeronde pantoffel hebben, door bloemenliefhebbers zeer gezocht is. Bij naauwkeurige beschouwing blijkt het, dat do vreemde gedaante dier blocmkroonen daaraan is toe te schrijven, dat hare onderlip sterk is opgeblazen, terwijl daarentegen hare bovenlip zoor klein cn onverdeeld blijft. In do bloemkroonen vindt men twee meeldraden en een enkelen stamper, die uit oen tweehokkig vruchtbeginsel en een onkelen styl bestaat, cn later in eene tweehokkige, vcelzadigo, doosvrucht overgaat. De talrijke soorten van dit geslacht, dat in de westelijke holft van Zuid-Amerika, vooral in Chili cn Peru, tc huis behoort, zijn kruiden of heesters met aan elkander tegenovergestelde of tot kransen vorccnigde, meest onverdeelde, bladen cn gele of purperkleurige bloemen. In do laatste 15 jaar heeft men er zich in Europa vooral op toegelegd, door kunstmatige bestuiving zoogenaamde hybriden of bastaardvormen voort te brengen, welke kunstgreep werkelijk met een allorgunstigsten uitslag bekroond word, zoodat men thans reeds meer dan 200 verscheidenheden kent, welke door hare kleurschakering inderdaad niet weinig tot de sierlijkheid van oen bloemhof bijdragen. In den regel bloeijon de Calceolaria's in de maanden Mei en Junij; hot best tieren zij in een mengsel van bladaarde, mest cn zand. O. CALCHAS. Een beroemd wigchelaar, die hot leger der Grieken in do belegering van Trojo volgde en door zijne voorzigtig-heid, staatkunde en in andere opzigten den Grieken bij vele voorkomende gelegenheden van groot nut was. Hij had voorspeld, dat Trojc niet voor in het tiende jaar der belegering zou ingenomen worden. Na zijne terugkomst in Griekenland begaf hij zich naar Colophon, waar hij van hartzeer stierf, omdat hij niet had kunnen voorspellen hetgeen Mopsus, een andere wigchelaar, voorspeld had. CALCINEREN heet men de chemische behandeling van stoffen, wanneer men die aan gloeihitte blootstelt om de deelen te ontnemen, die zich door warmte laten vorvlugtigon, zoo als gips, aluin, enz. van water, en kalk van koolzuur, hetwelk men kaikbrandcn noemt. Bovendien caleincort men ook om een gedeelte der zuurstof uit eenige stof te verwijderen, alsmede om zwavel en arsoniek uit die metalen af te zonderen, die het bevatten. CALCIUM is een zilverwit, glansrijk metaal, dat naar liet barium en strontium gelijkt en op gelijke wijze als deze wordt afgescheiden. Het oxydeert roods bij gewone temperatuur zeer spoedig in de lucht en komt als oxyde in de drie natuurrijken voor cn wel verbonden met koolzuur, zwavelzuur en phosphor-zuur. Het Calcium-oxyde wordt knl/c genoemd. Zie voorts liet artikel Kalk. CALCULI. Bij de oude Romeinen kleine, gladde, veelal ronde steentjes, somtijds doorboord, ton einde zo aaneen te rijgen. Zij dienden bij het rekenen; werden uit verschillende, soms glasachtige of blinkende steensoorten vervaardigd en zijn ook in ons vaderland, b. v. tc Nijmegen en op Arentsbnrg, gevonden. CALCUTTA. Prachtige stad in Britsch-Indië, de hoofdstad van Bongalon cn van allo Engolsche O. I. bezittingen. Zij ligt aan de llooglij, eon arm van don Ganges, doch is omringd door diepe moerassen, die evenwel in de laatste jaren veel zijn verbeterd. De stad ligt bijna 10 uren van do golf van Bongalon; zij strekt zich over bijna twee uren lengte langs de rivier uit cn heeft oenen omtrek van minstons 7 uren. Het zijn eigenlijk als twee afzonderlijke steden, waarvan de eene, het Engolsche kwar- |
CAL.
244
tier, Chowringheo, het zuidelijkste; het andere, Black Town (Zwarte stad), de inlandscho wijk, het noordelijkste gedeelte uitmaakt. Van ver gezien heeft C. een schilderachtig voorkomen door vele tempels, torens en uitstekende gebouwen. Tot de sieraden der stad behooren ook do fraaije esplanade en het sterke fort William, welks bezetting ten deele uit Engelschen, ten deele uit inboorlingen bestaat. Voorts munten uit: het paleis van den gouverneur-generaal, het stadhuis, het muntgebouw, het tolhuis en onderscheidene kerken, moskeen en hospitalen. Dit alles vindt men, moskeen uitgezonderd, in Chowringhee, terwijl de Black Town eene morsige stad is met naauwe straten en geringe hutten, meest van bamboes. C. bezit eene menigte inrigtingen, als: civile en criminele regtbanken, collegiën voor onderscheidene wetenschappen en talen, scholen, liefdadige gestichten, bibliotheken, genootschappen en wat dies meer zij. Onder de laatst aangeduide inrigtingen ziju vooral het Aziatisch genootschap, in 1804 gesticht, en eene academie voor Mohammedanen beroemd.
Met uitzondering misschien van Canton is Calcutta buiten kijf do belangrijkste handelstad van het Oosten. Do uitvoer bestaat in suiker, opium, rijst, indigo, zijden en katoenen stoffen, huiden, salpeter, rum, lak, borax, ricini-olio enz.; do invoer in manufacturen, bewerkte metalen, wijnon, koffij, specerijon, steenkolen, glas en vele andere bewerkte en onbewerkte stoften. Tal-looze schepen bevaren de rivier en de levendigheid der stad is verbazend.
Talrijk is er dan ook de bevolking, dio 230,000 zielen telt, bestaande uit Engelschen, Portugezen, Franschen, Armeniërs, Joden, Perzen, Sinezen en vooral Hindoo's en Mohammedanen; terwijl men rekent dat buitendien nog wel bijna 180,000 dagelijks uit de voorsteden en de nabuurschap de stad bezoeken.
CALDANI (Leopold Marc-Antonio), vermaard ontleedkundige, den 218ten November 1725 te Bologno geboren, studeerde aldaar eu werd in zijn 22810 jaar aangesteld tot adsistont-hecl-meester aan oen der hospitalen. In 1750 promoveerde hij en vijf jaren later werd hem opgedragen de kliniek te onderwijzen, korten tijd daarop ook de anatomie. Om in dit laatste vak met meer zekerheid te kunnen spreken ging hij in 1758 naar Padua om er do lessen van den beroemden Morgagni te hooren, tot wiens opvolger hij in 1771 benoemd werd; hij toonde zich waardig dat te zijn. C. overleed den 20,tcn December 1813, na lid te zijn geworden van do moeste geloerde genootschappen van naam in Europa on na vele, nog heden zeer gezochte werken te hebben geschreven, waaronder wij noemen zullen: Dell' irri-tahilila di alcune parti der/li animali, 1757 in 4°; Suil' uso de.,' maschio nella idrqfo/jia, Ven. 1761 in Squot;; InstittUiones palholofficae) Padua 1772 in 8°; Instilutiones physiologlcae, ibid. 1773 in 8quot; ; Institutiones anatomicae, ibid. 4 din. in 8°; Icones anatomicae qoutquot simt celehriores ex optimis neotericorum operibus de promptae et collectae, Ven. 1801—1813. 3 din. in fol.
CALDERON (Don Pedbo) DE LA BARCA HEN AO Y R1ANO, geboren te Madrid in het begin des jaars 1600, ontving zijne opvoeding in het .Tezuïtenschool aldaar en studeerde te Salamanca in de wijsbegeerte, regten en geschiedenis. Zijn dichterlijke geest ontwikkelde zich spoedig, want reeds voor zijn 14de jaar schreef hij het tooneelspel El carro del cielo. Zijn talent voor dit genre en waarschijnlijk ook zijne buitengemeen rijke verbeeldingskracht, die hem bij feestelijke voorstellingen zeer te stade kwam, verzekerden hem spoedig de gunst van vele voorname personen. Hij verliet daarop Salamanca en kwam aan het hof; doch in 1625 trad hij uit eigen beweging in dienst en trok naar Milaan en naar de Nederlanden, tot hem Fhilippus IV in 1636 naar Madrid terugriep, om hem de regeling van verschillende feesten en het schrijven van eenige stukken voor den koninklijken schouwburg op te dragen. In het volgende jaar werd hij tot ridder van de orde van San Jago aangesteld en nam hij deel aan den veld-togt in Catalonie. De vrede gaf hem aan de dichtkunst terug; de koning verleende hem eene jaarwedde en wist zijn talent voortdurend voor het schouwtooneel en de kerk werkzaam te doen zijn. In 1651 ontving Calderon van het kapittel zijner orde vergunning om den geestelijken stand te omhelzen en werd 1653 kapelaan bij du aartsbisschoppelijke kerk to Toledo. Doch daar hem deze dienst te ver van het hof verwijderde, werd hem in 1663 eene betrekking aan de hofkapel opgedragen en te gelijk
zijne jaarwedde verhoogd. In hetzelfde jaar werd hij in do broederschap van San Pedro opgonomon, waarvan hij in 1681 tot Caplan mayor gekozen werd. Hij overleed in datzelfde jaar, den 258ton Mei, to Madrid, en vermaakte zijn aanzienlijk vermogen aan die broederschap, welke hem een prachtig gedenkteeken in de kerk San Salvador deed oprigten.
De Spaanscho natio telt Calderon onder hare voornaamste dichters. Weinige schrijvers hebben zoo vele stukken nagelaten, namelijk 128 tooneelstukken, 95 Autos Sacrainentales, 200 Loas en 100 Saynctes. Zijn laatste tooncelstuk Ilado y Divisa schreef hij toen hij 81 jaar oud was. Zijne kleinere dichtstukken, liederen, sonnotton, romancen enz., zijn, ton spijt van den grooten bijval met welken zij toen ten tijde ontvangen werden, verloren gegaan en andoren, als do gedichten: Exortation panegirica al Sihncio, Los quatro Novisimus en Diluvio general del Mundo, zoo als mede do verhandelingen: De la nohleza de li Pintura en En defensa de la Comedia, ziju slechts bij name bekend. Do beste uitgaaf zijner tooneelstukken is die van Madrid in 9 deelen 1683—1689; daarop volgt die van Apuntes in 10 deelen, Madrid 1760—63.
CALEDONIË. Aldus heet bij oude schrijvers een gedeelte van Schotland, on wel waarschijnlijk hot bergachtige land dat ten noorden van de Clyde en de Forth ligt. Tacitus geeft den naam „Caledonicrsquot; aan al de bewoners van dat landschap, Ptolomeüs slechts aan die van het noordwestelijke gedeelte; zij behoorden niet tot den Germaanschen, maar tot don Keltisehen stam en do naam hoeft een spoor achtergelaten in den naam „Gaelenquot;, der Bergschotten, wier voorvaders zij waarschijnlijk waren. In de vierde eeuw onzer jaartelling werd de naam Cu-ledoniërsquot; door dien van „Pietenquot; verdrongen.
C. is ook do naam van velo vlekken en dorpen in de Ver-eenigdo Staten van Noord-Amerika, alsmede van eene rivier en meer in het noordwesten van dat werelddeel.
C. (Bahule), een eiland in den stillen Oceaan, door Cook in 1774 ontdekt. Hot ligt ton zuiden der nieuwe Hebriden en telt op eene oppervlakte van omtrent 325 vierk. mijlen, naar gissing ongeveer 50,000 inwoners, van welke velen door de bemoeijingen van het Engelsch zendeling-genootschap tot de belijdenis van het Christendom zijn gebragt. Het klimaat is er gezond en het land heeft overvloed aan voortreffelijk timmerhout.
C. (Nieuw) is ook de naam eencr grooto, nog weinig bekende landstreek in hot noorden van Noord-Amerika, door wilde Indianen bewoond.
CALENDAE. Bij do Romeinen de eerste dag van elke maand. Zie voorts: Romeinsche Almanak.
CALENDABIO (Filippo), Italiaansch bouwmeester en beeldhouwer, bloeide te Venetië omstreeks 1354. Hij heeft de prachtige arcaden gebouwd, die op marmeren zuilen rustende, het groote St. Marcus-plein omgeven. Dit reuzenwerk verdient de algemeene bewondering. Men ziet te Venetië nog vele andere voortbrengselen van den bouwkundigen geest van C. CALENDER. (Zie Almanak.)
CALENTER. Een naam, dien de Perzen geven aan den koninklijken schatmeester en aan de zoodanigen, die de inkomsten der landschappen ontvangen, waarvan zij rekening doen aan den stedehouder van een landschap of wel aan den rijksraad zeiven.
CALIBER. Hierdoor verstaat men bij het geschut of bij draagbare vuurwapens, do middellijn der uitboring of ziel. Zoo zegt men bijv. dat het Caliber van een 24 ffier 15,17 ned. duim bedraagt enz. Ook duidt men door het woord Caliber wel eens de middellijn aan van den kogel of de granaat, waarvooreen vuurmond bestemd is. Deze middellijn is natuurlijk altijd iets kleiner dan die der ziel; het verschil noemt men de speelruimte. (Zie verder Geschut). D.
CALIBREEREN. Is het onderzoeken van de juiste middellijn. Voor natuurkundige proeven, is het dikwijls noodig de buizen, bijv. thermometerbuizen, te calihreeren, waardoor men dan verstaat , eene nevcngeplaatste schaal in deelen to verdeelen, dio met deelen van gelijken inhoud der buis overeenkomen. Dit geschiedt door een kwikkolommetje door de buis te laten bewegen, en de lengte af te teekenen, dio het achtervolgens inneemt. Bij wijde buizen schenkt men telkens gelijke gewigtshoeveelheden kwik in de buis en teekent de lengte van het kwik op. — (Zie O. Mar-bach, Physik. Lexicon. Leipzig 1849.) D.
245
|
CALICOT. Oorspronkelijk ceno witto, O. 1. katoenstof, welke den naam heeft naar Calicut (zie het volg. art.). In 1676 is men begonnen haar in Engeland te drukken en later heeft men daar en buitenslands den naam C. ook gegeven aan inlandsehe katoenen. Sedert verscheidene jaren bestaan ook in ons vaderland onderscheidene C.-fabrijken, die de geweven stoffen veelal naar Nederlandsch Indië verzenden; waardoor in vele steden aan vele behoeftigen werk en verdienste wordt verschaft. Eene nadere beschrijving der bewerking in het algemeen zie men op de artikels Spinnen y Weven, enz. CALICUT. Eene stad aan do westkust van Hindostan in de provincie Malabar van de engelsche residentie Madras, met eene bevolking van 25,000 inwoners, die voornamelijk uit Moham-medaansche dweepers bestaan. Sedert de katoenweverijen, die voormaals aldaar zeer bloeiden, te niet zijn gegaan, is de handel in kokosnoten, betel, peper, gember enz. het voornaamste middel van bestaan der bevolking. C. was de eerste plaats, waar Vasco di Gama den 18den Mei 1498 na zijn vaart om de Kaap, voet aan land zette; toen ten tijde was zij de hoofdstad van een magtig koningrijk. In 1773 veroverde Hyder-Ali de stad en verdreef de kooplieden van daar; zijn zoon Tippoe Sail) verbande de nog overig gebleven bevolking naar Beipoer. Sedert 1792 behoort de stad aan de Engelschen en neemt zij langzamerhand weder in aanzien toe. CALIFORNIE. Schiereiland in het westen van Noord-Amerika, tusschen de golf of zee van C. en de stille Zuidzee. Het werd door Ferdinand Cortez in 1536 ontdekt, en lag, na eenigen tijd in handen der Engelschen te zijn geweest, lang in die der Spanjaarden en Mexicaansche Creolen ongebruikt; tenzij, waaromtrent men evenwel geen volkomen zekerheid bezit, de Jezuïten, die het even als Paraguay beheerschten, wel met de verborgen schatten van dit land zijn bekend geweest, maar daarvan zorgvuldig eeu geheim hebben gemaakt. In 1848 werd bij toeval ontdekt, dat C. een ongeloofelijken rijkdom aan goud bezit. (Zie Sutter.) Sedert dien tijd zijn duizendc bij duizende gelukzoekers uit allerlei oorden der wereld derwaarts gestroomd en is de stad St. Francisco, door schepen van alle handeldrijvende natiën bezocht, iu weinig jaren van eene onbeduidende , de voornaamste haven der gehcele westkust van Amerika geworden. Het ligt in den aard der zaak, dat te midden eener dusdanige bevolking, onder welke zich vele boosdoeners bevonden, aanvankelijk geen regt bijna dan dat des sterkste gehuldigd en niets dan regeringloosheid gekend werd; doch in den laatsten tijd is ook in dit opzigt veel verbetering gekomen en de staat der zaken keert van lieverlede in C. tot hetgeen op den duur alleen waarborg kan geven aan de maatschappij; waartoe veel heeft toegebragt dat men den vruchtbaren grond meer heeft begonnen te ontginnen en den landbouw te beoefenen. Nog altijd evenwel houden zich gansche scharen bezig met goudzoeken, terwijl velen het te St. Francisco en elders even roekeloos verspelen als zij het gemakkelijk verwierven. C. wordt verdeeld in Neder- of Oud- en Opper- of Nieuw-C. Het schiereiland behoort sedert 1849 tot de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, zijnde de staatsregeling den IS00quot; November van het genoemde jaar aangenomen, nadat het land voor 12 millioen dollars van Mexico was gekocht. De bevolking is aan groote afwisseling onderhevig en bedraagt omtrent 200,000 zielen: bij toenemende ontwikkeling kan C. door vruchtbaren grond en gelukkige ligging, ook voor den handel, een van de rijkste en belangrijkste landen der aarde worden. Het beslaat eene oppervlakte van bijna 9000 vierk. mijlen en heeft onderscheidene kustrivieren, die ten deele zeer bevaarbaar zijn en dus geschikt om de welvaart te bevorderen, |
CALIGULA (Cajus Caesar Augustus Germanicus), was de derde zoon van Germanicus en Agrippina. Op zijn twintigste jaar werd hij naar Caprea verbannen en beklom, door Tiberius tot opvolger benoemd, in het jaar 36 na Chr., het 248t0 van zijn leven, den keizerlijken troon, nadat hij zijnen voorganger in het geheim had doen ombrengen, ten einde de straf te ontgaan, die hem te duchten stond, vermits hij zich op een valsch gerucht van Tiberius' dood tot keizer had laten uitroepen. Al spoedig openbaarde hij zijn karakter, waarin de koelbloedigste wreedheid en de onbeschaamdste ongebondenheid de hoofdtrekken waren. Vele zijner daden grenzen aan krankzinnigheid: hij wilde als een God worden geëerd en stelde zijn eigene buste in do tempels in de plaats van die van Jupiter; hij liet tempels voor zich bouwen en stelde er priesters in aan ter zijner eere. Hij had onder meer onzinnigheden een paard, met name Incitatus, dat eene geheel eigene hofhouding en bedienden had. Zijne dwaasheid ging zoover, dat hij dit dier tot Consul wilde verheffen. Do buitensporige wellustigheden van dezen vorst kenden geen grenzen en 't was eene ware weldaad voor Home, toen hij na eene regering van vier jaren in eene zamenzwering door Cassius Cherea, Tribuun der Praetoriaansche bende aangelegd, vermoord werd, waardoor de Staat van dezen geesel des mensch-doms werd verlost en de kroon op Claudius overging. CALIPPUS, een Grieksch sterrekundige, die ten tijde van Alexander den Groote leefde. Hij bepaalde de lengte van het jaar naauwkeuriger en verbeterde de Metonische periode, door haar te verviervoudigen en er dan een dag af te trekken. Men wil dat de waarneming eener maan-oklips hem de onjuistheid der 19jarige maansperiode van Meton hebbe doen opmerken. Zie Ptolom. Ahnay. III; 2; V: 3; VII: 2, 3, alsmede Scaliger, de emend temp., pag. 84, 421 en Petav. Docfr. temp. II: 16. CALISTO. (Zie Ccdlisto.) CALKOEN (Jan Frederik van Beeck), vermaard hoog-leeraar der wis- en sterrekunde, werd den 5den Mei 1772 geboren te Groningen, doch vertrok op zijn vierdejaar naar Amsterdam, toen zijn vader derwaarts als predikant beroepen was. Ook hij werd aanvankelijk voor de godgeleerdheid bestemd en aan de hoogeschool te Utrecht opgeleid; doch zijn lust voor de wis- en sterrekunde deed hem hiervan zijne hoofdstudie maken. Na zeven jaren akademietijd deed hij, op raad van zijnen leermeester, den beroemden Hennert, eene reis naar Duitschland, waar hij de academiën te Leipzig, Göttingen en Jena bezocht, alsmede de sterrewacht te Gotha, destijds bestuurd door den beroemden von Zach, met wien, gelijk ook met den vermaarden sterrekundige, den generaal von Lindenau, den niet minder beroemden Bode en anderen, hij kennis maakte en vriendschap sloot, die ook later door wetenschappelijke briefwisseling werd onderhouden. Na zijne terugkomst werd hij te Leyden aangesteld, in 1799 als buitengewoon, in 1804 als gewoon hoogleeraar der natuurlijke wijsbegeerte en wiskunde, doch reeds in het volgende jaar vertrok hij in dezelfde betrekking naar Utrecht, als opvolger van zijnen leermeester Hennert. Zijne groote verdiensten werden algemeen erkend en geëerd: binnen- en buitenlandsche wetenschappelijke genootschappen benoemden hem tot medelid en dat hij die eer niet werkeloos wilde genieten, wordt door onderscheidene verhandelingen en andere werkzaamheden bewezen. Koning Lodewijk stelde grooten prijs op zijne bekwaamheden, benoemde hem tot lid der eerste klasse van het pas opgerigte Koninklijke Instituut, en verhief hem in den ridderstand. Door eene onherstelbare kwaal aangetast, overleed v. B. C. in de kracht zijns levens, den 258ten Maart 1811. Onderscheidene geschriften zijn door hem in het licht gegeven, meest over de hoogere wis- en sterrekunde. Als wijsgeer maakte hij zich bekend door: Euryalus, over het schoone (Haarl. 1802); als kenner der schriften van de Ouden door eene latijnscho verhandeling over de uurwerken der Ouden, terwijl van zijn diep wetenschappelijk onderzoek in de christelijke godsdienst een onschatbaar gedenkstuk bestaat in eene met de gouden medaille door Tey-lers Genootschap bekroonde verhandeling over den oorsprong van den Mozmschen en Chnstelijken godsdienst, ter loederlegging van JJtipms, Origine de tons les cidtes. Hij verdiende dan ook den naam van een christen-wijsgeer, waarvan zijne gesprekken op zijn sterfbed blijk droegen. Van deze zijde is hij door zijnen ambtgenoot J. Heringa Ez. geschetst in een kort na zijnen dood uitgegeven naamloos stukje ter gedachtenis van wijlen J. F. van Beeck Calkoen. (Utr. 1813.) CALLAO, een der belangrijkste havens van de Stille zuidzee, hoofdstad der Peruaansche Provincia literal Calico, ligt aan den mond der rivier Callao, op drie uren afstands van Lima en telt 6 tot 7000 inwoners. Door deze havenstad staat Lima, het middelpunt van een uitgestrekten handel, in verbinding niet alleen met de havens en eilanden in de Zuidzee, maar ook met geheel Europa. De tegenwoordige stad is gebouwd ter zijde van |
CAL.
246
|
de oude, welke met hare 4000 inwoners bij de aardbeving van 28 Oct. 1746 door do zee verslonden werd. De oude stad was door drie forten verdedigd eu de laatste plaats, welke door de Spanjaarden in Peru bezeten werd. Na eene langdurige belegering ging in 1826 C. bij verdrag aan Peru over. CALLEÏ (Jean Francois). Deze wiskundige, ten onzent meest bekend door zijne Logarithmen-tafcls, eigenlijk eene verbeterde uitgave van die van Gardiner, werd te VersiuUes geboren in 1744. Van zijne jeugd af wijdde hij zich aan de wiskundige wetenschappen en werd, nadat hij eenige jaren te Parijs uitmuntende kweekelingen voor de genie-school had gevormd, in 1788 benoemd tot hooglceraar in do zeevaartkunde te Vanncs, later te Duinkorken; in 1792 werd hem hot onderwijs in de geo-graphisehe vestingbouwkunde opgedragen on hij behaalde groo-ten roem als leermeester der mathematische wetenschappen. In 1797 bood hij aan hot Instituut het plan van oenen nieuwen telegraaf aan, bonevens van eene telegrafische taal, vergezeld van een woordenboek van 12,000 Fransche woorden. Behalve de reeds vermelde tafelen (1783) gaf hij in het licht: eene doorliet genootschap van kunsten te Geneve bekroonde verhandeling over don gang der uurwerken (1779) en later eon supplement tot Bezout's Trigonometrie spherique cn diens werk over do navigatie. Hij overleed 14 November 1798. CALLIGRAPHIE. Voor de uitvinding der boekdrukkunst was afschrijven hot eonigo middel om het geschrevene te bewaren en to vermenigvuldigen. Hot ligt in den aard der zaak dat woelde en keurigheid zich niet vergenoegden met leesbaarheid, maar ook een net en fraai voorkomen van het handschrift begeerden. Men ziot dit dan ook aan de papyrusrollen en het weinige dat b. v. bij de opgravingen te Herculanum en Pompoji tot ons uit de eigenlijke oudheid is gekomen. Vooral echter aan do handschriften die in do middeleeuwen, moest in de kloosters, zijn vervaardigd, waaronder er zijn, die met uitstekend schoone beginletters zijn versierd, alsmede met miniaturen van heerlijke teekening en kleuren. Kort voor de uitvinding dor drukkunst bereikte de C. hare hoogste volkomenheid en kwam na dien tijd in verval. In de vorige eeuw echter werd, inzonderheid door schoolonderwijzers, in ons vaderland veel werk gemaakt van kunstig gekrulde of volgons wiskundige regelon met passer en liniaal geteokende letters. Tot het vervaardigen der laatste gaf J. Pas (1737) cone Mathematische behandeling der schrijfkonst eu toen na de verbetering van het schoolwezen ook dit gedeelte van hot onderwijs met meer oordeel werd behandeld, gaf de Groninger onderwijzer R. G. 'Kyjk.vns cona Praktische Handleiding voor de beoefening der Schrijfkunst in hot licht (Gron. 1827) en de Maatschappij Tot Nvt van 't Algemeen bekroonde en gaf eene verhandeling van P. J. Boonekamp over hetzelfde onderworp. Zij zond ook bekroonde voorbeelden in het licht. CALLIMACHUS. Onder do Atheniënsers van dezen naam is C. van Cyrone, die ten tijde van Ptolomoüs Philadolphus (300 j. voor Chr.) bloeide, de beroemdste. Nadat hij in het destijds wegens geleerdheid on wetenschap vermaarde Alexan-drië openbare lossen over verschillende wetenschappon had gehouden, kwam hij in aanzien aan het hof en bragt voorts zijn leven in de beoefening der letteren door. Hij schreef eene groote menigte werken als diehter, geschiedkundige en geloerde in on-derscheideno vakken. Geone van die zijn evenwel tot ons gekomen behalve zijne Hymni of lofzangen tor eere der Goden, waar van Bilderdijk eene dichtmatige Nederlandsche overbrenging hicft gegeven, die echter het oorspronkelijke ver in poëtische waarde overtreft; voorts: Epigrammen en eenige Fragmenten. Suidas begroot het aantal der schriften van Callimachus op 800, maar hij schreef ook slechts korte stukkeu, ingevolge zijne spreuk: /Jtya fltfihor, fii'ya xaxor (een groot boek is een groot kwaad). CALLIOPE. Eene der negen Muzen, dochter van Jupiter en Mnemosyne. Zij was do godin van het heldendicht en wordt voorgesteld bekransd met bloomen, houdende in do regterhand de holdondichtcn van Homerus en Virgilius, in do linker- een lauwerkrans. |
CALLISTHENES van Oblinthus. Een wijsgeer die ten tijde van Aristotoles leefde en diens leerling, volgens Diogenes Laör-tius ook zijn bloedverwant, was. Hij vergezelde op uitnoodi-giug van zijnen leermeester den Macodonischen koning Alexander den Groote op diens togt naar Azië, maar haalde zich zijne ungenade op den hals door zich te verzotten togen de dwaasheid van den vorst, toen deze zich voor oen zoon van Jupiter wilde loen doorgaan. Alexander beschuldigde dien ton gevolge C. van eone zamenzwering tegen zijnen persoon en liet hom onder wreede pijnigingen sterven. Volgens Cicero zou hij oen werk over den Trojaansohcn oorlog en andere gesehiodkun-ilige werken geschreven hebben, terwijl Theophrastus in oen afzonderlijk geschrift eene hulde aan zijne nagedachtenis bewezen hooft. CALLISTO, volgons de Grieksche fabelleer de dochter van Lycaon, koning van Arcadië. Zij had eene hartstogtolijke zucht voor de jagt en had zich aan de dienst van Diana gewijd, gelofte doende van altijd in den maagdolijkon staat te blijven. Jupiter echter zag haar, met dat gevolg dat hij op haar verliefde cn zij de moeder word van Arctos. Juno, in jaloezij omtrent C. ontstoken, herschiep haar in eone boerin, en toon haar zoon haar in die gedaante bijna op de jagt had nodorgoschoton, plaatste Jupiter haar onder de sterren; maar Juno, wier gramschap nog niet voldaan was, verzocht Oceanos, dit nieuwe gesternte niet in zijnen schoot op te nemen. Dit is do mythologische oorsprong dor benaming van hot, in Griekenland zoo min als in onze stroken ondergaande, sterrebeeld de groote Beer. CALLOï (Jacques) gob. te Nancy in 1594 en aldaar overleden in 1635, was zoor verdienstelijk in toeken- graveer- en etskunst, waarvan hij eene verbazende menigte proeven heeft nagelaten, onder welke vele door kenners voor meesterstukken worden gehouden. Zijne manier was zoor eigenaardig, geestig en vindingrijk; inzonderheid maakte hij zich beroemd door zijne kleine beelden, die hij dan ook in groote menigte gebragt heeft in al zijne stukken, van welke de moeste veldslagen, belegeringen , danspartijen, optogtcn, enz. voorstellen. Bijzondoren roem verwierven zijne Misères et malheurs de la guerre, en soortgelijke stukken vervaardigde hij voor Cosmus II van Florence, Bodewijk XIII van Frankrijk, en Hendrik van Lotharingen. C. was zoo geneigd tot het komieke, dat hij deze zijne zucht zelfs in godsdienstige onderwerpen niet kon beteugelen; zijne Jaarmarkt en Bedelaars, waarbij hot toegeven aan dit genre te pas komt, worden dan ook onder zijne beste stukken gerangschikt. Hij verdient in do geschiedenis der kunst bijzondere melding, omdat hij de eerste was, die zich bij het etsen zich van sterkwater cn vernis bediende. Van hem wordt verhaald, dat, toen de Franschcn in 1631 Nancy veroverd hadden, de koning vorderde, dat C. de inneming dor stad, even als hij die van Kocholle gedaan had, in koper zou graveren, doch dat de kunstenaar dit weigerde, verklarende, liever zijne vingers te willen afkappen dan op dozo wijze de vernedering zijner vaderstad vereeuwigen. Het leven van C. is in 1786 te Parijs uitgegeven en eene vermelding van zijne stukken in: Le Comte, Cabinet ties Singularity d'Architecture, Peinture, Sculpture et Gravure. CALLUS, (Nedord. Beemveer), noemt men de stof welke bij gekwetste beenderen (vooral na boonbreuken) door de vaten van het boonvlies wordt uitgezweet. Zij is eerst geleiachtig, maar wordt later hard, zoodat de beide einden der breuk weder stevig verbonden zijn. Deze eallusvorming hooft op de volgende ■.vijzc plaats. Wanneer men eone onderhuidsche beenbreuk in de eerste acht dagen na do verwonding onderzoekt, vindt men gestremd bloed en uitgezweete vezelstof rondom do broukeinden uitgestort, en het beenvlies in de nabijheid dor breuk opgeligt. De uitgezweete stof (het exsudaat) begint zich te organiseren, en noemt, vooral aan don omtrok, de textuur van het celweefsel cn het vezelachtig weefsel aan. Te gelijk begint ook eene vorming van nieuw beenwcefsel in het exsudaat, dat zich hot digst bij het been en hot beenvlies bevindt. Hier ontstaat derhalve een ring van nieuw beeiiweefsol rondom elk der beide broukeinden. De ringen groeijen niet enkel in de dikte maar ook vooral in ile breedte naar elkander toe, zoodat zij weldra togen elkander komen en tot éónen ring zamensmelten. Ook hot beenvlies zet zich over dezen ring voort en bedekt nu weder volkomen het geheelo been. Is het eenmaal zoo ver, dan heeft het been weder oenigo stevigheid, doordien de beide einden door middel van den ring aan elkander gegroeid zijn. Men geeft aan dozen ring den naam van voorloopige beemreer. Terwijl deze beenvorming tot stand komt, heeft ook aan do binnenzijde van het gebrokene |
247
|
been (zoo dit een pijpbeen is) een overeenkomstig proces van woekerende beenvorming plaats en er vormt zich ook in de holte van het been een ring van voorloopige beenweer. Do mergholte wordt hierbij op de aangedane plaats geheel met nieuwe boonzelfstandigheid gesloten en opgevuld. Het exsudaat, dat zich tus-sehen de breukvlakten zelven bevindt organiseert zich aanvankelijk tot een teder celweefsel (Substantia rubra), en men vindt oen paar weken na de verwonding de randen der breuk nog onveranderd in het celweefsel uitsteken. Allengs echter, nadat do inwendige en de uitwendige ring van do voorloopige beenweer volkomen gevormd zijn, hoeft op do breukvlakten zelvon oenc beonwoekering plaats, het roodachtige colwoefsel wordt verdrongen, de beide vlakten groeijon naar elkander en voreenigen zich volkomen door eeno nieuw gevormde tusschonstof. Dozo noemt men blijvende beenweer. Terwijl de blijvende beenweer zich vormt en in vastheid toeneemt, begint een teruggang in ontwikkeling, eeno atropine der voorloopige beenweer. Een grooter of kleiner ge-deolto daarvan wordt opgeslorpt. De volkomen geslotene morg-holte wordt weder open en do uitwendige zwelling vlakker. Hel nieuwe boonweefsel neemt eeno vaste digte textuur aan on wordt gewoonlijk vaster on minder breekbaar dan do overige gedeelten van het boon; op deze wijze heeft do volkomene genezing van het lid plaats. Voor meerdere bijzonderheden omtrent den vorming van C. vergelijke men do Handboeken der Heelkunde. CALLUS. (Zie Eelt.) CALMAR. De hoofdstad van Smaland, in Zweden, aan dc Oostzee. Zij drijft oenen belangrijken handel in hout, aluin, toer, enz. Zij is in do geschiedenis vermaard door de beroemde, naar haar genoemde Unie, die er in 1397 tusschen do drie Scandinavische rijken gesloten word. CALOMEL. (Zie Kwikzilver.) CALPE. Oude naam van Gibraltar, of eigenlijk van cone der beide rotsen tegenover elkander, van welke do Europosche den naam Calpc, do Afrikaanscho dien van Abyla droeg. CALP11ENEDE (Gautieu des Cottes de la), geboren te Cahors, omstreeks 1612, overleden to Parijs in 1663, kwam in krijgsdienst in zijne jeugd naar Parijs en werd later dienstdoend edelman des konings. Hij was eon dor eersten, door wie de uitvoerige romans met ingewikkeldon knoop werden in trein gc-bragt. Zij werden echter even als zijne treurspelen door betere voortbrengselen in deze soort van letterkunde verdrongen en zijn thans meest vergoten. CALPURNIUS. Ecu Bomeinsch krijgsheld in het leger van Atilius Calantinus, die in den eersten Pnnischon oorlog eene luisterrijke overwinning op de Carthagors behaalde. Deze Consul had de onvoorzigtighoid gehad zijn leger in een dal te leiden, waar het door de vijanden was ingesloten zonder eenig uitzigt op vejrlossing. C. bood aan zich in dezen nood met 400 uitgo-lozone mannen voor de redding des legers op to offeren. Hij voerde zijne bende tegen de vijanden aan en terwijl do dappere schaar werd nedorgevold, ontkwam Calantinus met het overige des legers. Do aanvoerder C. werd gewond onder do doodan gevonden en ontving na zijne herstelling tor bolooning con burgerkroon. C. (Titüs Julius) is ook de naam van oenen Romcinschen dichter, die in de derde eeuw leefde. Hij was een tijdgenoot van Nomosianus, aan wien hij zijne Idyllen toewijdde, die in dichterlijke waarde nabij komen aan die van Virgilius. Er zijn slechts 7 van tot ons gekomen, die door G. Kempher in het Neder-landseh (Leyden, 1732), door Mairault in het Fransch (Brussel 1744), door Boek (Leipzig (1808) en door Wisz (aid. 1805) in het Hoogduitsch zijn vertaald. CALUMET is bij de Noord-Amerikaansche wilden eene soort van pijp, die van roodon, witten of zwarten steen gemaakt en met allerlei figuren, loofwerk, vederen, glaskoralen enz. versierd wordt. Zij rookon er uit ter eere van de zon, inzonderheid wanneer zij schoon weder of regen behoeven. Do C. is ook een zinnebeeld van bondgenootschap en vrede, en wordt als zoodanig gerekend een onschendbaar onderpand te zijn. CALVAERT (Dionys), schilder, werd in 1565 te Antwerpen geboren. Men noemde hem in Italië Dionisio Fiaraingo. Zeer jong nog was hij, toen hij te Bologne kwam; hij schilderde toen landschappon, doch werd leerling van Fontana en van Laurens |
Sabbattini om figuren te loeren behandelen. Hij was don laatsten behulpzaam in werken aan het Vaticaan. Nadat hij eenigen tijd de schilderijen van Raphael had gocopiëord, keerde hij naar Bologne terug en stichte er cone school, waaruit 137 meesters achtereenvolgens zijn voortgekomen, onder anderen Albano, Guido Reni en Dominichino. C. kendo de behandeling der kleur beter dan do Italiaansche schilders van dien tijd. Hij was voorts diep doorgedrongen in do kennis dor perspectief, anatomie en bouwkunst , zoo als men bespeuren kan aan eene menigte schilderijen op koper, voorstellende geschiedenissen uit het Oude Testament, waarmede de nonnen van dien tijd gewoon waren hare cellen te versieren. Agostino Caracci en Sadoier hebben naar vele stukken van C. gegraveerd. In verschillendo verzamelingen worden toekeningen van C. meest mot O. Inkt of roet gewasschon, bewaard. De voortreffelijkste schilderüon van C. zijn een H. Michael in do St. Petronius-kork te Bologne en een vagevuur in de kerk Alle Grazie aldaar. De Caracci erkenden dat zij aan C. velo gelukkige denkbeelden verschuldigd waren. Calvacrt overleed te Bologne in 1619. CALVARIË. Naam van den heuvel, op welken Jezus Christus gekruisigd is, ook Golgotha genoemd. Beide betoekent schedelplaats en de heuvel draagt waarschijnlijk dozen naam naar zijne gedaante. Zij lag vroeger buiten- thans binnen don omtrek der stad Jerusalem. Op haar ligt de kerk van het Heilige Graf, die Helena, de moedor van keizer Constantijn, in de vierde eeuw liet bouwen. In R. C. landen vindt men op velo plaatsen nabij de kerken kapellen op oen heuvel, ter gedachtenis aan de kruisiging van Christus, „berg van C.quot; genoemd. CALVINUS (Johannes), eigenlijk CHAULVIN of CHAUVIN, een dor voornaamste kerkhervormers, werd den 10lll!n Jnlij 1509 geboren to Noyon, in Picardic (tegenwoordig Depart. Oise), waar zijne woning nog vertoond wordt. Zijn vader, procureur-fiscaal en secretaris van het bisdom, bestemde hem voor den geestelijken stand; hij geraakte, te Parijs studerende, in kennis met Pierre Robert Olivetanus, die hom bekend maakte met de loer van Luther en Zwingli, ton gevolge waarvan C. van zijne bestemming afzag en zich eerst te Orleans, later te Bourges op do regtsgeleerdheid toelegde. In 1532 naar Parijs teruggekeerd gaf hij daar oenen Commmtarius op Seneca de dementia in het licht, doch moest reeds in liet volgende jaar wegens zijne reformatorische gevoelens vlugten. Hij begaf zich eerst naar Poitiers, waar hij het Grieksch onderwees; vervolgons naar Norac, waar hom koningin Margaretha van Navarre, zuster van Frans I eeno schuilplaats verschafte; daar leerde hij don vrijzinnigen Factor Stapulonsis kennen, die hem in zijne gevoelens versterkte. In 1534 vertrok hij naar Bazel, waar hij in 1536 zijne beroemde Institutio reliyionis Christianae naamloos in het licht gaf, die later met zijnen naam herhaaldelijk vermeerderd en verbeterd is uitgegeven, ook in het Engelsch (1634), Spaansch (1597), Ilon-gaarsch (1624), Hoogduitsch (1762), Nedorlandsch (Amst. 1617). Dit beroemde werk is opgedragen aan den koning van Frankrijk en moest dienen om do beginselen dor Horvorming in het licht te stellen en hare aanhangers te verdedigen tegen do beschuldiging, dat zij op gelijke lijn te stellen waren mot de oproerige Woderdoopors. C. hield zich vervolgens op to Fer-rara, daarna te Aosta, waar hij zich, wegens zijne gevoelens vervolgd, slechts door eene snelle vlugt kon redden , en, te Parijs oven weinig veilig, koorde hij naar Bazel terug, doch bleef onderweg te Geneve, waar hem een leerstoel der godgeleerdheid werd opgedragen, dien hij evenwel niet lang daarna wegens loorstelligo geschillen, vooral ton opzigte van hot Avondmaal , moest verlaten. Te Straatsburg mot open armen ontvangen erlangde hij daar oenen gelijken werkkring als te Geiiovo, waarheen hij zich in 1541 begaf en waar hij onder uitbundige toejuiching der bevolking don 13dcquot; September van dat jaar werd ingehaald. Zijne gestrenge begrippen over en onbuigzame toepassing van do kerkelijke tucht ook in het burgerlijke loven vonden daar ter stede ingang, althans onderwerping, en C. laadde meermalen, niet zonder grond, do beschuldiging op zich van heerschzucht en vervolgingsgeest, zoodat velen zijner tijd-genooton hem den paus van Geneve noemden. Niettemin roemen ook zelfs 's mans tegenstanders zijne voortreffelijke eigenschappen. Hij was onvermoeid werkzaam, predikte bijna dagelijks, gaf daarbij onafgebroken zijne theologische lessen en was dc ziel |
CAL—CAM.
248
|
vau alle kerkelijke vergaderingen. Waar misbruiken vielen uit te roeijen, deinsde hij voor geen bezwaren terug, en ging zelf voor in de zuiverheid van zeden, die hij met gestrengheid in anderen vorderde. Zijne talrijke schriften, van tijd tot tijd afzonderlijk uitgegeven, zijn verzameld te Amsterdam 1667—1671, 9 deelen in folio uitgegeven; lang heeft een te partijdig oordeel over dezen uitstekenden godgeleerde, dien men voor den stichter van de Hervormde Kerk mag houden, verzuimd regt te doen aan de geleerdheid en schranderheid, in zijne werken doorstralende; doch tegenwoordig stelt men regtmatigen prijs op de waarde dier schriften, welker uitgave dan ook doorgaans duur verkocht wordt. Ook wat den vorm aangaat onderscheiden zij zich door deftigen stijl en ongemeene scherpzinnigheid in het wederleggen van andoren, waarbij evenwel niet altijd die gematigdheid is in het oog gehouden, als aan iemand van min harde vormen zou zijn eigen geweest. C. huwde in 1539 to Straatsburg cene weduwe, met name Idelette de Bores, die hem een' zoon schonk, welke vroeg stierf; zij overleed in 1549 en hij zelf den 27quot;lt;m Mei 1564. Onderscheidene levensbeschrijvingen bestaan van hom; de nieuwste zijn: Henry, Das leben Joh. Calvins des grossen Reformators, 2 Bünde, Hamb. 1835—1838; Herzog, Joh. Calvin, eine hioyra-phische Skizze, Bazel, 1843. Audin's Histoire de la vie, des ouvrages et des doctrines de Jean Calvin, 2 Tomes, Par. 1840, herdrukt, ook in het Hoogduitsch vertaald te Augsburg 1843, 1844 in het licht gegeven, is door een'Roomsehgezinde en onder dien invloed geschreven, doch behelst niettemin zeer belangrijke beschouwingen. CALX. (Zie Kalk.) CALYDON, zoon van Aetolus eu Pronoe, was de stichter cener stad in Aetolic, naar hem genoemd, de zetel van Oeneus, vader van Melcagcr. (Zie voorts Meleager). CALYPSO. Volgens do Grieksche fabelleer de dochter van Oceanus en Thetis; zij heerschte op het eiland Ogygië , waar Ulysses na zijne terugkomst van Troje schipbreuk leed. De nimf Calypso ontving hem gastvrij, hield hem zeven jaren bij zich en bood hem de onsterfelijkheid aan, indien hij haar wilde huwen. Door Jupiter vermaand, verliet hij haar, nadat zij bij hem aan twee zonen, Nausithoüs en Nausinoüs, het leven geschonken had. Zie do Odyssea van Homerus. Gelijk algemeen bekend is heeft ook Peneion in zijnen beroemden Telemac/ms dezen zoon van Ulysses bij C. laten aanlanden. CAMAÏEU beteekent in de schilderkunst eigenlijk de afbeelding van een voorwerp onder eéne enkele kleur, waarbij alleen licht en schaduw, met eene behoorlijke wijking enz. is in acht genomen. Men geeft echter ook wel aan schilderstukken van twee of drie kleuren, waarbij geene naauwkcurige nabootsing van do kleuren der natuur mogelijk is, den naam van C. CAMBACERES (Jaen Jacques Rkgis de). Deze staatsman werd den 18den October 1753 te Montpellier geboren uit een geslacht, dat vele regtsgeleerden heeft opgeleverd. In 1771 werd hij benoemd tot lid van het parlement van Toulouse, maar dit werd opgeheven eer hij zitting nam, waarna hij in zijne vaderstad zijnen vader als fiscaal opvolgde, welke betrekking hij er in 1791 met het presidentschap der criminele regt-bank verwisselde, en in het volgende jaar werd hij lid der nationale Conventie, waar hij veel aandeel had in de regeling der wetgeving en regtspleging. Hij behoorde tot dc gematigden, en ofschoon hij instemde met de schuldigverklaring des konings, betwistte hij aan de conventie het regt om dezen tc vonnissen eu bragt zijne stem uit voor gevangenhouding. Kort na het onthoofden van Lodewijk den XVIdon werd C. benoemd tot lid vau hot committé de salut public, in welke hoedanigheid hij den 26quot;™ Maart 1793 kennis gaf van den afval van Dumou-ricz, dezen aanklagende van hoogverraad. Kort daarna werd hem met Merlin do last opgedragen om alle wetten te herzien en te ordenen. Ka do omwenteling van 9 Pructidor werd hij voorzitter der Conventie en later van den raad der 500, welken hij in 1797 verliet. Na de verandering van het Directoire word C. op aandrang van Sieyes tot minister van justitie aangesteld en niet lang daarna tot tweeden Consul, hetgeen niet verhinderde dat hij zich ijverig met de zaken van regtspleging bleef bezig houden. Toen Napoleon keizer geworden was, verhief hij C. tot Aartskanselicr des rijks en Groot-officier van het legioen van eer; later, in 1808, tot hertog van Parma. Hij was 's keizers regterhand in het opstellen van Senatus-consulten, on raadde te vergeefs in 1812 den togt naar Rusland af. Toen Napoleon in het volgende jaar te velde trok benoemde hij C. tot president van don raad van regentschap on deze volgde als zoodanig bij het naderen van de legers der verbonden Mogendheden in 1814 keizerin Marie Louise naar Blois. Na Napoleons terugkomst van Elba aanvaardde hij op nieuw do portefeuille van justitie, en toen na den eindelijken val des keizers in 1815 C. weder te Parijs kwam, werd hij op do lijst der gebannenen geplaatst en moest Frankrijk ruimen, waarop hij zich tc Brussel on te Amsterdam ophield, totdat hom bij koninklijk besluit van 13 Mei 1818 de terugkomst naar zijn vaderland werd veroorloofd. Hij bragt zijne overige dagen te Parijs door, waar hij den S116'1 Maart 1824 stierf, den naam nalatende van een der kundigste, gematigdste en achtenswaardigste mannen uit den tijd der revolutie en van het keizerrijk te zijn geweest. Omtrent do Fransche wetgeving had hij groote verdiensten; de koning van Pruissen benoemde hora in 1805 tot ridder van den rooden en zwarten adelaar. |
CAMBODSJA, onderkoningrijk in Cochin-China; behoorende tot het keizerrijk Anam. Eer het in het midden der vorige eeuw aan dit rijk cijnsbaar werd, was C. een van de mag-tigste rijken in achter-Indië; in 1809 is het door de Anamcezen en Siamcezen geheel vermeesterd en onder die beiden verdeeld. De zeer vervallen hoofdstad heeft denzclfden naam; de Nederlanders hadden hier in den eersten tijd hunner magt in dit gedeelte van Azië eene factorij, die reeds in 1643 is opgeheven. CAMBRAY. (Zio Kamerijk.) CAMBRIDGE of CAMBRIDGE-SHIRE, graafschap in Engeland, groot 40 vierk. mijlen en bewoond door 170,000 zielen. Het wordt verdeeld in 15 hundreds en zendt 3 leden naar het Lagerhuis. De hoofdstad is gelijknamig; zij is eene zeer oude stad, eene dor vermaardste van Groot-Bittannië, vooral door hare universiteit, die uit 16 verschillende collegiën bestaat, die ieder op zich zelv' bestaan, met eigen inkomsten, bestuurd volgens eigen statuten, terwijl allen onderworpen zijn aan de alge-meene bepalingen, door koningin Elisabeth uitgevaardigd. Do academische senaat bestaat uit twee Huizon en omtrent 2800 leden. Aan het hoofd van het geheel staan: de kanselier, thans Prins Albert; de vice-kanselier; do high Steward; de commissaris , terwijl do stichting hare eigene regtors of proctors heeft. Men meent, dat deze wijdberoemdo hoogeschool roods in de VIIdlt;! eeuw zou gesticht zijn door Sigebert, koning van Oost-Anglia. Drie van de zeventien collegiën hebben den alouden naam „hallquot; behouden, t. w.: het Clara-hall, gesticht 1320; Trinity-hall, gest. 1350; Catharina-hall, gest. 1475. De overige heeten College's, en wel: St. Peters, het oudste van allen, gest. 1257; Pembroke, gest. 1343, dat eene fraaije kapel bezit; Gonville and Caïus, gest. 1348, met dezen naam genoemd sedert 1538; Corpus Christi, gest. 1351, met prachtige gebouwen; Kings, gest. 1358, dat bijzondere privilegiën en eene overheerlijke kapel heeft; Queens, gest. 1446; Jezus', gest. 1496; Christ, gest. 1505, in ■welks tuin een moorbeziënboom staat, door Milton geplant; St. Johns, gest. 1511, met eene groote bibliotheek; Magdalena, gest. 1542; Trinity, gest. 1546, zijnde de grootste inrigting, eene der prachtigste van Engeland, hebbende voortreffelijke gebouwen; Emmanuel, gest. 1584; Sidney-Sussex, gest. 1598; en Downing, gest. 1800. Tot de algemeeno inrigtingen dor hoogeschool be-hooren: de bibliotheek, die meer dan 100,000 boekdoelen bezit on regt heeft op con exemplaar van allo werken, die in het rijk worden uitgegeven; het senaatshuis, een prachtig gebouw, versierd met de standbeelden van George I en II, Hertog Karei van Somerset en Pitt; the Pitt-press, zijnde do academische drukkerij; dc kruidtuin; het observatorium, voor dertig jaren gesticht door verocniging van onderscheidene kleine sterrewaehten aan ceuige dor College's, waarbij gevoegd werden: ccnc bijdrage van do stad en vooral do rijke erflating van zekeren N. Plnma. Dc Cambridgo-sterrewacht, eonige jaren bestuurd door den voortref-felijken Airy, sedert 1836 door Challis, bezit ccn beroemd in-strument, naar zijn vorstclijken gever the Northumberland Aequa-torial genoemd en is over 't geheel oen van de rijkste der aarde. Het aantal studenten te Cambridge bedraagt ongeveer 6 ii 7000, waarvan velen de wiskunde beoefenen. Newton, Balow en anderen waren sieraden van dezen zetel der geleerdheid. |
CAM.
249
|
De stad Cambridge heeft bezienswaardige kerken, waaronder de St. Andrieskerk, met het praalgraf van den beroemden zeereiziger Cook; hare 21,000 inwoners drijven eenigen handel, maar bestaan vooral van de hoogeschool, die, even als de stad zelve, twee afgevaardigden naar het Lagerhuis zendt. Zie over de hoogeschool te Cambridge; A hislon/ of the University of Cambridge, 2 vol. Land. 1815 (met fraaije afbeeldingen); Fuller, History oj the University of Cambridge, from the conquest to the year 1634, Cambr. 1840; Dyer, The, Privileges of the University of Cambridge, 2 vol. Lond. 1824. C. is ook de naam eener stad in do Vereenigde Staten van Noord-Amerika, Staat Massachussets, tegenover Boston, waarmede zij door eene brug verbonden is; zij is eene der oudste steden des lands, als zijnde reeds in 1630 gesticht en heeft 10,000 inwoners en eene rijkbegiftigde hoogeschool, die omtrent 250 studenten telt. — Ook verscheidene andere plaatsen in de Vereenigde Staten dragen denzelfden naam. CAMBYSES. De Perzische geschiedenis vermeldt twee vorsten van dien naam. De een was van geringe afkomst. Astyages gaf hem zijne dochter Mandano ten huwelijk, hopende daardoor de vervulling van eenen droom voor te komen, welke duidde op roof, dien zijn kleinzoon uit deze zou plegen aan zijne kroon. De uitkomst echter bedroog Astyages, want het ongelijke huwelijk verhinderde niet, dat zijn kleinzoon Cyrus de voorspelling heeft bewaarheid. De andere C. was een zoon van Cyrus en werd diens opvolger, 530 jaren voor Chr. Kort na zijne troonsbeklimming deed hij een inval in Egypte, welks koning Psammenicus hij versloeg, welks hoofdstad Memphis hij innam, het gansche land in weinige maanden veroverende. Hij wilde vervolgens eene vloot tegen Carthago uitrusten, Ethiopië vermeesteren en den tempel van Jupiter Ammon bemagtigen. Maar het eerste mislukte, doordien de Pheniciërs weigerden hem met hunne vloot bij te staan, en het andere door het omkomen van het leger in de zandwoestijn, terwijl de benden, aan welker hoofd hij zelf optrok, door gebrek aan levensmiddelen tot den terugtogt genoodzaakt werden. Woedend over deze teleurstelling gaf hij zich aan allerlei wreedheden over. Bij zijne intrede in Memphis doorstak hij, een aan-gerigt feest tor eere van den Apis wanende een vreugdefeest over zijne vernedering te zijn, eigenhandig den stiergod en liet do priesters met roeden geeselen. Hij gaf zicli aan de onmatigste dronkenschap over; liet uit achterdocht zijn broeder Smerdis ombrengen en bemerkende dat zijne gemalin Atossa daarover weende, trapte hij haar, terwijl zij zwanger was, op het ligchaam dat zij 't bestierf. Deze en meer andere wreedheden deden ecu' der Magi, zich van 's volks misnoegen bedienende, onder den naam van Smerdis, wiens dood men geheim had gehouden, C. naar kroon en leven staan, die, gereed om ter demping van dit oproer naar Susa te trekken, bij 't beklimmen van zijn paard zich met. zijn zwaard in de heup kwetste, waaraan hij hij 522 j. voor Chr. te Ecbataim overleed zonder kinderen na te laten. CAMEE. In het algemeen een in basreliëf gesneden kostbare steen; in het bijzonder een onyx, op die wijze gesneden, zoodat alsdan de opgewerkte figuur eeno andere kleur heeft dan de grondlaag. De kunst om zulke steenen te snijden is zeer oud en werd reeds door de Babylonicrs, Pheniciërs, Egyptenaren, Grieken en Eomeinen beoefend. Van dezer kunstwerk in dezen, dat niet alleen tot lijfsieraad gedragen, maar ook aan bekers en ander huisraad aangebragt werd, zijn eenige proeven tot ons gekomen. Daaronder behoort de beroemde C., met name Gonzagd, die zich in hot keizerlijk museum bevindt en waarschijnlijk de borstbeelden van Ptolemeüs I en zijne gemalin Eurydice voorstelt; de groote C. te Weenen met de borstbeelden van Ptolemeüs II en Arsinoë. Ter tijde van Augustus had Rome eenen beroemden C.-snijder In Dioscorides. Onder de vermaarde C. behooren ook: die, welke in het keizerlijke kabinet te Weenen gevonden wordt en de vergoding van Augustus voorstelt; die welke Tiberius als Jupiter en zijne moeder Livia als Ceres met meer dan twintig figuren er om heen, vertoont. CAMELLIA. Dit plantengeslacht, dat tot do natuurlijke familie der Camclliaceen behoort, draagt bloemen met een 5—9-bladigen kelk, eene 5—7-bladige bloemkroon, vele aan hun voet met elkander vereenigde meeldraden, en een 3—S-hokkig vruchtbeginsel met 3—5 vrije stijlen, dat later in eene 3—5-hokkige armzadige doosvrucht overgaat. II. |
Do beroemdste soort van dit geslacht is de C.japonica Tliunb., een uit Japan afkomstige, 4—12 voet hooge, met immer groene, glinsterende, leerachtige bladen, en heerlijk schoone (hoewel reukeloozo), roode, witte of bonte bloomen, welke veel op rozen gelijken, en in sierlijkheid bijkans door geene anderen overtroffen worden. Men kan dan ook met regt beweren, dat de Camellia's modebloemen geworden zijn, en door menigeen met voorliefde worden gekweekt. Tegenwoordig kont men eenige honderdon van verscheidenheden, welke oorspronkelijk van Engeland uitgingen, doch later ook elders met goed geluk werden vermeerderd. Deze verscheidenheden zijn allo dubbele bloemen; men ziet er geene of bijkans geene meeldraden in en vruchten of zaden brengen zij dan ook in den regel niet voort. Van daar dat men genoodzaakt is, haar door stekken of afleggers te vermenigvuldigen, iets, wat langzaam doch zeker gaat. De Camellia's beginnen tegen February te bloeijen en houden zulks ongeveer twee maanden vol. Des winters kunnen zij het in een vertrek, waarin matig gestookt wordt, uithouden, maar beter blijft het altijd, haar in eeno daartoe ingerigte kas te bewaren. •— üit de zaden wordt in Japan eene vette olie geperst. O. (De bloemist J. de Jonghe, te Brussel, heeft voor weinige jaren oen Traité over de cultuur dezer bloeijende heesters geschreven, dat in hot Nederlandsch vertaald is uitgegeven te 'sHer-togenbosch, 1851. Eed.) CAMELOPAKDALUS. (Zie Giraffe.) CAMENEN waren eigenlijk godinnen dor oudste bewoners van Italië, onder welke de nimf Egeria de beroemdste was. Numa Pompilius wijdde haar eene bron en een boschje; dat de Komeinsche dichters vaak den naam C. voor dien der zanggodinnen gebruiken, vindt misschien zijnen oorsprong in de omstandigheid , dat de genoemde koning zich dikwijls in het boschje der C. begaf, ten einde in rust over zijne wetten te kunnen na-donken. CAMERA OBSCURA. Zoo men de beelden door lenzen gevormd, in eeno donkere ruimte op een wit vlak, of op een dof glas opvangt, draagt zulk eeno inrigting den naam van Camera obscura. De verklaring behoort tot het vormen van beelden door lenzen, (zie Lenzen). D. CAMERA LUCIDA. Een werktuig waardoor men gemakkelijk voorwerpen, landschappen enz. kan nateokonen. Zie hier boe men zich een begrip kan maken van deze inrigting. Men donke zich een spiegeltje, waarin een gaatje is gemaakt, kleiner dan de opening van het oog. Houdt men nu zulk een spiegeltje digt voor het oog, dan zal men gedeeltelijk door het gaatje kunnen heen zien; maar godeeltelijk zal ook hot oog, door terugkaatsing, stralen opvangen van voorwerpen vóór den spiegel geplaatst. Het oog zal dus te gelijkertijd de beelden dezer voorwerpen en de achter den spiegel geplaatste voorwerpen kunnen waarnemen, zoodat beide op elkander zullen schijnen te liggen. Plaatst men dus achter het spiegeltje een papier, dan zal men de punt van oen potlood op dat papier kunnen zien bewogen, en daarmede de omtrekken volgen van de beelden dor voor den spiegel geplaatste voorwerpen. Er is dus nog slechts eene of andere hoogst eenvoudige inrigting noodig, om dat spiegeltje en het oog in denzelfden stand te houden, om eene eenvoudige en zeer bruikbare C. 1. daar te stollen. De C. 1. van Sommering is op die wijze ingerigt. Het sjiiegoitje bestaat bij dezen meestal uit een klein bol metalen plaatje, van eenige millimeters middellijn, waarin een klein gaatje is aangebragt. Met een scherfje van een spiegel waarvan men in hot midden het verfooliesel een weinig wegschrapt kan men insgelijks eene C. 1. zamonstellen. Nog eenvoudiger eindelijk is het, een stukje onvorfoelied glas, liefst spiegelglas, te nemen, en er in eene schuine rigting door heen te zien. De voorwerpen kaatsen gedeeltelijk in het glas terug, en gedeeltelijk ziet men er door heen, naar de punt van een potlood, dat op een achter den spiegel geplaatst papier, de omtrekken der beelden volgt. Moor of min zamengesteldene C. l.'s zijn die van Wallas-ton, Amici, Alexander en meer andere. Zij berusten echter op hetzelfde beginsel, en bestaan uit glazen prisma's waarin de stralen onder zulk een hoek invallen dat zij door inwendige terugkaatsing (zie Straalbreking.) gedeeltelijk in het oog komen, dat zoo geplaatst is, dat het behalve do teruggekaatste stralen, 32 |
CAL.
246
|
do ouclo, welke mot hare 4001) inwoners bij de aardbeving van 28 Oct. 1746 door de zoo verslonden werd. Be oude stad was door drie forten verdedigd en de laatste plants, welke door do Spanjaarden in Peru bezeten word. Na eene langdurige belegering ging in 1826 C. bij verdrag aan Peru over. GALLET (Jean Franijois). Deze wiskundige, ten onzent meest bekend door zijne Logarithraon-tafols, eigenlijk eene verbeterde uitgave van die van Gardiner, werd to Verspillos geboren in 1744. Van zijne jeugd af wijdde hij zich aan de wiskundige wetenschappen en werd, nadat hij oenige jaren te Parijs uit-munteudo kwoekelingen voor de genie-school had gevormd, in 1788 benoemd tot hooglceraar in de zeevaartkunde te Vannes, later te Duinkerken; in 1792 werd hem het onderwijs in do goo-graphische vestingbouwkunde opgedragen en hij behaalde groo-ton roem als leermeester dor mathematische wetonschappon. In 1797 bood hij aan hot Instituut het plan van oenen nieuwen telegraaf aan, benevens van oene telegrafische taal, vergezeld van een woordenboek van 12,000 Pransche woorden. Behalve de reeds vermelde tafelen (1783) gaf hij in hot licht: eene door het genootschap van kunsten te Geneve bekroonde verhandeling over don gang der uurwerken (1779) en later een supplement tot Bezout's Trigonometrie spherique en diens werk over de navigatie. Hij overleed 14 November 1798. CALLIGRAPHIE. Voor de uitvinding der boekdrukkunst was afschrijven hot oenige middel om hot geschrevene te bewaren en to vermenigvuldigen. Het ligt in don aard dor zaak dat woelde en keurigheid zich niet vorgenoegden met leesbaarheid, maar ook een net en fraai voorkomen van het handschrift begeerden. Men ziet dit dan ook aan de papyrusrollen en het weinige dat b. v. by do opgravingen te Herculanum en Pompoji tot ons uit do eigenlijke oudheid is gekomen. Vooral echter aan de handschriften die in de middeleeuwen, meest in de kloosters, zijn vervaardigd, waaronder or zijn, dio met uitstekend schoone beginletters zijn versierd, alsmede met miniaturen van heerlijke teekening en kleuren. Kort voor do uitvinding der drukkunst bereikte de C. hare hoogste volkomenheid en kwam na dien tijd in vorval. In de vorige eeuw echter werd, inzonderheid door schoolonderwijzers, in ons vaderland veel werk gemaakt van kunstig gekrulde of volgens wiskundige regelen mot passer en liniaal geteokonde letters. Tot het vervaardigen der laatste gaf J. Pas (1737) eene Mathematische behandeliny der schrijfkonst en toon na do verbetering van hot schoolwezen ook dit gedeelte van hot onderwijs met moor oordeel werd behandeld, gaf de Groninger onderwijzer B. G. Bijkons ccwa Praktische llandleidmj voor de beoefening der Schrijfkunst in het licht (Gron. 1827) en de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen bekroonde en gaf ceno verhandeling van P. J. Boonokamp over hetzelfde onderwerp. Zij zond ook bekroonde voorbeelden in hot licht. CALLIMACIIUS. Onder de Athoniönsers van dezen naam is C. van Cyrcno, die ten tijde van Ptolomeiis Philadelphus (300 j. voor Chr.) biocide, de beroemdste. Nadat hij in het destijds wegens geleerdheid en wetenschap vermaarde Alexan-drië openbare lessen over verschillende wetenschappon had gehouden, kwam hij in aanzien aan het hof en bragt voorts zijn loven in de beoefening der letteren door. Hij schreef eene groote menigte werken als dichter, geschiedkundige cn geleerde in onderscheidene vakken. Geenc van die zijn evenwel tot ons gekomen behalve zijne Ihjmni of lofzangen ter eoro der Goden, waar van Bilderdijk ceno dichtmatige Nodorlandsche overbrenging hosft gegeven, die echter het oorspronkelijke ver in poëtische waarde overtreft; voorts: Epigrammen en oenige Fragmenten. Suidas begroot het aantal der schriften van Callimachus op 800, maar hij schreef ook slechts korte stukken, ingevolge zijne spreuk; /jtya filfihoy, fif'ya y.ar.öv (een groot boek is oen groot kwaad). CALLIOPE. Eene der negen Muzen, dochter van Jupiter en Mnemosyno. Zij was do godin van hot heldendicht en wordt voorgesteld bokransd mot bloemen, houdende in de regterhand de heldendichten van Homerus en Virgilins, in de linker- een lauwerkrans. |
CALLISTIIENES van Ohlinthus. Een wijsgeer dio ten tijde van Arlstotclcs leefde en diens leerling, volgens Diogenes Laër-tius ook zijn bloedverwant, was. Hij vergezelde op uitnoodi-glng van zijnen leermeester den Macodonisohen koning Alexander don Groote op diens togt naar Azië, maar haalde zich zijne ongenade op don hals door zich te verzotten togen de dwaasheid van don vorst, toen deze zich voor een zoon van Jupiter wilde loon doorgaan. Alexander beschuldigde dien ton gevolge C. van eeno zamonzworing togen zijnon persoon en liet hom onder wroode pijnigingen sterven. Volgens Cicero zou hij een work over den Trojaanschen oorlog en andere gosehiedkun-illge werken geschreven hebben, terwijl Theophrastus in een afzonderlijk geschrift eene hulde aan zijne nagedachtenis bowozou heeft. CALLISTO, volgens do Grioksche fabelleer de dochter van Lycaon, koning van Arcadië. Zij had eene hartstogtolijke zucht voor do jagt en had zich aan de dienst van Diana gewijd, gelofte doende van altijd in den maagdolijken staat te blijven. Jupiter echter zag haar, mot dat gevolg dat hij op haar verliefde on zij de moeder werd van Arctos. Juno, in jaloezij omtrent C. ontstoken, herschiep haar in eene boerin, on toon haar zoon haar in dio gedaante bijna op de jagt had nedergoschoten, plaatste Jupiter haar onder de sterren; maar Juno, wier gramschap nog niet voldaan was, verzocht Oceanos, dit nieuwe go-stornto niet in zijnon schoot op te nomen. Dit is de mythologische oorsprong der benaming van hot, in Griekenland zoo min als in onze streken ondergaande, sterreboeld de groote Beer. CALLOÏ (Jacques) gob. te Nancy in 1594 on aldaar overleden in 1635, was zoor verdienstelijk in toeken- graveer- en etskunst, waarvan hij eene verbazende menigte proeven hooft nagelaten, onder welke vele door kenners voor moostorstukken worden gehouden. Zijne manier was zoor eigenaardig, geestig en vindingrijk; inzonderheid maakte hij zich beroemd door zijne kleine beelden, die hij dan ook in groote menigte gebragt hoeft in al zijne stukken, van welke do moeste veldslagen, belegeringen, danspartijen, optogton, enz. voorstellen. Bijzonderen roem verwierven zijne Misères et malheurs de la guerre, en soortgelijke stukken vervaardigde hij voor Cosmus II van Florence, Lodo-wijk XIII van Frankrijk, en Hendrik van Lotharingen. C. was zoo geneigd tot hot komieke, dat hij deze zijne zucht zelfs in godsdienstige onderwerpen niet kon beteugelen; zijne Jaarmarkt en Bedelaars, waarbij hot toegeven aan dit genre te pas komt, worden dan ook onder zijne beste stukken gerangschikt. Hij verdient in de geschiedenis der kunst bijzondere melding, omdat hij de eerste was, dio zich bij hot etsen zich van sterkwater cn vernis bediende. Van hein wordt verhaald, dat, toen do Franschon in 1631 Nancy veroverd hadden, de koning vorderde, dat C. do inneming dor stad, oven als hij die van Uochelle gedaan had, in koper zou graveren, doch dat de kunstenaar dit weigerde, verklarende, liever zijne vingers te willen afkappen dan op deze wijze de vernedering zijner vaderstad ver-oeuwigen. Het loven van C. is in 1786 te Parijs uitgegeven en eene vermelding van zijne stukken in; Le Comte, Cabinet des Singularités d'Architecture, Peinture, Sculpture et Gravure. CALLUS, (Nederd. Been weer), noemt men de stof welke bij gekwetste beenderen (vooral na beenbreuken) door de vaten van bet beenvlies wordt uitgezweet. Zij is eerst geleiachtig, maar wordt later hard, zoodat do beide einden der breuk weder stevig verbonden zijn. Deze callusvorining heeft op do volgende wijze plaats. Wanneer men eeno ondorhuidsche beenbreuk in de eerste acht dagen na de verwonding onderzoekt, vindt men gestremd bloed on uitgozweete vezelstof rondom de breukeinden uitgestort, en het beenvlies in de nabijheid der breuk opgeligt. De uitgozweete stof (het exsudaat) begint zich te organiseren, en neemt, vooral aan don omtrek, de textuur van het celweefsel on het vczolachtig weefsel aan. Te gelijk begint ook eene vorming van nieuw beenwecfsol in hot exsudaat, dat zich het digst bij hot heen en hot beenvlies bevindt. Hier ontstaat derhalve een ring van nieuw bcenweofsel rondom elk dor beide breukeinden. De ringen groeijen niet enkel in de dikte maar ook vooral in ile breedte naar elkander toe, zoodat zij woldra tegen elkander komen en tot éénen ring zamensmeltcn. Ook het beenvlies zot zich over dezen ring voort en bedekt nu weder volkomen hot goheele been. Is het eenmaal zoo ver, dan heeft hot been weder oenige stevigheid, doordien de bolde einden door middel van len ring aan elkander gegroeid zijn. Men geeft aan dezen ring don naam van voorloopige beenweer. Terwijl deze beenvorming tot stand komt, heeft ook aan de binnenzijde van het gebrokene |
CAL.
247
|
been (zoo dit een pypbeen is) een overeenkomstig proces van woekerende beenvorming plaats en er vormt zich ook in de holte van het been een ring van voorloopigo beemveer. Do mergholte wordt hierbij op de aangedano plaats geheel met nieuwe beenzelfstandigheid gesloten en opgevuld. Het exsudaat, dat zich tus-schen de breukvlakten zeiven bevindt organiseert zich aanvankelijk tot een teder celweefsel (Substantia rubra), en men vindt een paar weken na de verwonding do randen der breuk nog onveranderd in het celweefsel uitsteken. Allengs echter, nadat de inwendige en do uitwendige ring van de voorloopige beenweer volkomen gevormd zijn, heeft op de breukvlakten zeiven eenu beenwoekering plaats, het roodachtige celweefsel wordt verdrongen, de beide vlakten groeijen naar elkander en vereenigen zich volkomen door eene nieuw gevormde tusschenstof. Deze noemt men blijvende beenweer. Terwijl de blijvende beenweer zich vormt en in vastheid toeneemt, begint een teruggang in ontwikkeling, eeno atrophic der voorloopige beenweer. Een grooter of kleiner gedeelte daarvan wordt opgeslorpt. De volkomen geslotene mergholte wordt weder open en do uitwendige zwelling vlakker. Hel nieuwe beenweefsel neemt eene vaste dlgte textuur aan en wordt gewoonlijk vaster en minder breekbaar dan de overige gedeelten van het been; op deze wijze heeft do volkomone genezing vai: het lid plaats. Voor meerdere bijzonderheden omtrent den vorming van C. vergelijke men de Handboeken der Heelkunde. CALLUS. (Zie Eelt.) CA LM AR. De hoofdstad van Smaland, in Zweden, aan dc Oostzee. Zij drijft eenen belangrijken handel in hout, aluin, teer, enz. Zij is in do geschiedenis vermaard door de beroemde, naar haar genoemde Unie, die er in 1397 tusschen do drie Scandinavische rijken gesloten werd. CALOMEL. (Zie Kwikzilver.) CALPE. Oude naam van Gibraltar, of eigenlijk van eeno der beide rotsen tegenover elkander, van welke de Europesche den naam Calpe, do Afrikaansche dien van Abyla droeg. CALPKENÈDE (Gautibr des Cottes de la), geboren te Cahors, omstreeks 1612, overleden te Parijs in 1663, kwam in krijgsdienst in zijne jeugd naar Parijs en werd later dienstdoend edelman des konings. Hij was een der eersten, door wie de uitvoerige romans met ingewikkclden knoop werden in trein ge-bragt. Zij werden echter even als zijne treurspelen door betere voortbrengselen in dezo soort van letterkunde verdrongen en zijn thans meest vergeten. CALPUKNIUS. Een Komcinseh krijgsheld in het leger van Atilius Calantinus, die in den eersten Punischen oorlog eene luisterrijke overwinning op de Carthagers behaalde. Dezo Consul had de onvoorzigtigheid gehad zijn leger in een dal te leiden, waar het door de vijanden was ingesloten zonder eenig uitzigt op verlossing. C. bood aan zich in dezen nood met 400 nitge-lezene mannen voor de redding des legers op te offeren. Hij voerde zijne bende tegen de vijanden aan cu terwijl do dappere schaar werd nedergeveld, ontkwam Calantinus met het overige des legers. Do aanvoerder O. werd gewond onder de dooden gevonden en ontving na zijne herstelling ter belooning een burgerkroon. C. (Titüs Julius) is ook de naam van eenen Romeinsclien dichter, die in de derde eeuw leefde. Hij was een tijdgenoot van Nemesianus, aan wien hij zijne Idyllen toewijdde, die in dichterlijke waarde nabij komen aan die van Virgilius. Er zijn slechts 7 van tot ons gekomen, die door G. Kempher in het Neder-landsch (Leyden, 1732), door Mairault in het Franseh (Brussel 1744), door Beck (Leipzig (1808) en door Wisz (aid. 1805) in het Hoogduitsch zijn vertaald. CALUMET is bij de Noord-Amerikaansche wilden eene soort van pijp, die van rooden, witten of zwarten steen gemaakt en met allerlei figuren, loofwerk, vederen, glaskoralen enz. versierd wordt. Zij rooken er uit ter cere van de zon, inzonderheid wanneer zij schoon weder of regen behoeven. Do C. is ook een zinnebeeld van bondgenootschap en vrede, en wordt als zoodanig gerekend een onschendbaar onderpand te zijn. CALVAERT (Dionys), schilder, werd in 1565 te Antwerpen geboren. Men noemde hem in Italië Dionisio Fiamingo. Zeer jong nog was hij, toen hij te Bologne kwam; hij schilderde toen landschappen, doch werd leerling van Fontana en van Laurens |
Sabbattini om figuren te leeren behandelen. Hij was den laatsten behulpzaam in werken aan het Vaticaan. Nadat hij eenigen tijd do schilderijen van Raphael had geeopiëerd, keerde hij naar Bologne terug en stichte er eene school, waaruit 137 meesters achtereenvolgens zijn voortgekomen, onder anderen Albano, Guido Reni on Dominiehino. C. kende de behandeling der kleur beter dan de Italiaansche schilders van dien tijd. Hij was voorts diep doorgedrongen in de kennis dor perspectief, anatomie en bouwkunst , zoo als men bespeuren kan aan eene menigte schilderijen op koper, voorstellende geschiedenissen uit het Oude Testament, waarmede de nonnen van dien tijd gewoon waren hare cellen te versieren. Agostino Caracci en Sadeier hebben naar vele stukken van C. gegraveerd. In verschillende verzamelingen worden teekeningen van C. meest met O. Inkt of roet gewassehen, bewaard. De voortreffelijkste schilderijen van C. zijn een H. Michael in de St. Petronius-kerk te Bologne en een vagevuur in de kerk Allo Grazie aldaar. De Caracci erkenden dat zij aan C. vele gelukkige denkbeelden verschuldigd waren. Calvaert overleed te Bologne in 1619. CALVARIË. Naam van den heuvel, op welken Jezus Christus gekruisigd is, ook Golgotha genoemd. Beide beteekent schedelplaats en do heuvel draagt waarschijnlijk dezen naam naar zijne gedaante. Zij lag vroeger buiten- thans binnen den omtrek dor stad Jerusalem. Op haar ligt de kerk van het Heilige Graf, die Helena, de moeder van keizer Constantijn, in de vierde eeuw liet bonwen. In R. C. landen vindt men op vele plaatsen nabij de kerken kapellen op een heuvel, ter gedachtenis aan de kruisiging van Christus, „berg van C.quot; genoemd. CALVINUS (Johannes), eigenlijk CHAULVIN of CHAUVIN, een dor voornaamste kerkhervormers, werd den 10,ll!n Julij 1509 geboren te Noyon, in Pieardië (tegenwoordig Depart. Oise), waar zijne woning nog vertoond wordt. Zijn vader, procureurfiscaal en secretaris van het bisdom, bestemde hem voor den geestelijken stand; hij geraakte, te Parijs studerende, in kennis met Pierre Robert Olivetanus, die hem bekend maakte mot de leer van Luther en Zwlngli, ten gevolge waarvan C. van zijne bestemming afzag en zich eerst to Orleans, later te Bourges op de regtsgeleerdheid toelegde. In 1532 naar Parijs ternggo-koerd gaf hij daar eenen Commentarius op Seneca de, dementia in het licht, doch moest reeds in het volgende jaar wegens zijne reformatorische gevoelens vlugtcn. Hij begaf zich eerst naar Poitiers, waar hij het Grieksch onderwees; vervolgens naar Nerac, waar hem koningin Margaretha van Navarro, zuster van Frans I eene schuilplaats verschafte; daar leerde hij den vrijzinnigen Factor Stapulensis kennen, die hem in zijne gevoelens versterkte. In 1534 vertrok hij naar Bazel, waar hij in 1536 zijne beroemde Institutio reliymnis Christianae naamloos in het licht gaf, die later met zijnen naam herhaaldelijk vermeerderd en verbeterd is uitgegeven, ook in het Engolseh (1634), Spaansch (1597), Hon-gaarscli (1624), Hoogduitsch (1762), Nederlandsch (Amst. 1617). Dit beroemde werk is opgedragen aan den koning van Frankrijk en moest dienen om do beginselen der Hervorming in het licht te stellen en hare aanhangers te verdedigen tegen do beschuldiging, dat zij op gelijke lijn te stollen waren met de oproerige Wederdoopers. C. hield zich vervolgens op to For-rara, daarna te Aosta, waar hij zich, wegens zijne gevoelens vervolgd, slechts door eene snelle vlugt kon redden , en, te Parijs even weinig veilig, keerde hij naar Bazel terug, doch bleef onderweg te Geneve, waar hem een leerstoel der goilge-leerdheid werd opgedragen, dien hij evenwel niet lang daarna wegens loerstelligo geschillen, vooral ten opzigte van liet Avondmaal , moest verlaten. Te Straatsburg met open armen ontvangen erlangde hij daar eenen gelijken werkkring als te Geneve, waarheen hij zich in 1541 begaf en waar hij onder uitbundige toejuiching der bevolking den 13dCM September van dat jaar werd ingehaald. Zijne gestrenge begrippen over en onbuigzame toepassing van de kerkelijke tucht ook in het burgerlijke loven vonden daar ter stede ingang, althans onderwerping, en C. laadde meermalen, niet zonder grond, dc beschuldiging op zich van heerschzucht en vervolgingsgeest, zoodat velen zijner tijd-gonooten hem den paus van Geneve noemden. Niettemin roemen ook zelfs 's mans tegenstanders zijne voortreffelijke eigenschappen. Hij was onvermoeid werkzaam, predikte bijna dagelijks, gaf daarbij onafgebroken zijne tlicologisoho lessen en was de ziel |
CAL—CAM.
248
|
vim alle kerkelijke vergaderingen. Waar misbruiken vielen uit te roeijen, deinsde hij voor geen bezwaren terug, en ging zelf voor in de zuiverheid van zeden, die hij met gestrengheid in anderen vorderde. Zijne talrijke sehriften, van tijd tot tgd afzonderlijk uitgegeven, zijn verzameld te Amsterdam 1667—1671, 9 deelen in folio uitgegeven; lang heeft een te partijdig oordeel over dezen uitstekenden godgeleerde, dien men voor den stichter van de Hervormde Kerk mag houden, verzuimd regt te doen aan de geleerdheid en schranderheid, in zijne werken doorstralende; doch tegenwoordig stelt men regtmatigen prijs op do waarde dier schriften, welker uitgave dan ook doorgaans duur verkocht wordt. Ook wat den vorm aangaat onderscheiden zij zich door deftigen stijl en ongemecne scherpzinnigheid in het wederleggen van anderen, waarbij evenwel niet altijd die gematigdheid is in het oog gehouden, als aan iemand van min harde vormen zou zijn eigen geweest. C. huwde in 1539 te Straatsburg eene weduwe, met name Idelette de Bores, die hem een' zoon schonk, welke vroeg stierf; zij overleed in 1549 en hij zelf den 27't(m Mei 1564. Onderscheidene levensbeschrijvingen bestaan van hem; de nieuwste zijn: Henry, Das Leben Joh. Calvins des grossen Reformators, 2 Bande, Hamb. 1835—1838; Herzog, Joh. Calvin, eine biot/ra-phische Sh'zze, Bazel, 1843. Audin's Histoire de la vie, des ouvrayes et des doctrines de Jean Calvin, 2 Tomes, Par. 1840, herdrukt, ook in het Hoogduitsch vertaald te Augsburg 1843, 1844 in het liclit gegeven, is door een'Roomschgezinde en onder dien invloed geschreven, doch behelst niettemin zeer belangrijke beschouwingen. CALX. (Zie Kalk.) CALYDON, zoon van Aetolus en Pronoe, was de stichter eener stad in Aetolic, naar hem genoemd, de zetel van Oeneus, vader van Meleagcr. (Zie voorts Mdewjer). CALYPSO. Volgens de Grieksche fabelleer de dochter van Oceanus cn Thetis; zij heerschte op het eiland Ogygië, waar Ulysses na zijne terugkomst van Troje schipbreuk leed. De nimf Calypso ontving hem gastvrij, hield hem zeven jaren bij zich en bood hem de onsterfelijkheid aan, indien hij haar wilde huwen. Door Jupiter vermaand, verliet hij haar, nadat zij bij hem aan twee zonen, Nausithoüs cu Nausinoüs, het leven geschonken had. Zie de Odyssea van Homerus. Gelijk algemeen bekend is heeft ook Fenelon in zijnen beroemden Telemachtis dezen zoon van Ulysses bij C. laten aanlanden. CAMAÏEU beteekent in de schilderkunst eigenlijk de afbeelding van een voorwerp onder éene enkele kleur, waarbij alleen licht en schaduw, met eeno behoorlijke wijking enz. is in acht genomen. Men geeft echter ook wel aan schilderstukken van twe3 of drie kleuren, waarbij gcone naauwkeurigo nabootsing van de kleuren der natuur mogelijk is, den naam van C. CAMBACÉIiES (Jaen Jacques Regis de). Deze staatsman werd den 18doquot; October 1753 te Montpellier geboren uit een geslacht, dat vele rcgtsgeleerden heeft opgeleverd. In 1771 werd hij benoemd tot lid van het parlement van Toulouse, maar dit werd opgeheven oer hij zitting nam, waarna hij in zijne vaderstad zijnen vader als fiscaal opvolgde, welke betrekking hij er in 1791 met liet presidentschap der criminele regt-bank verwisselde, en in het volgende jaar werd hij lid der nationale Conventie, waar hij veel aandeel had in de regeling der wetgeving en regtspleging. Hij behoorde tot de gematigden, en ofschoon hij instemde niet de schuldigverklaring des konings, betwistte hij aan de conventie het regt om dezen te vonnissen en bragt zijne stem uit voor gevangenhouding. Kort na het onthoofden van Lodewyk den XVIa™ werd C. benoemd tot lid van het committé dc salut public, in welke hoedanigheid iiij den 26'lton Maart 1793 kennis gaf van den afval van Dumou-riez, dezen aanklagende van hoogverraad. Kort daarna werd hem met Merlin dc last opgedragen om alle wetten te herzien en te ordenen. Na do omwenteling van 9 Fructidor word hij voorzitter dor Conventie en later van den raad der 500, welken hij in 1797 verliet. Na de verandering van hot Directoire word C. op aandrang van Sioyes tot minister van justitie aangesteld en niet lang daarna tot tweeden Consul, hetgeen niet verhinderde dat hij zich ijverig met de zaken van regtspleging bleef bezig houden. Toon Napoleon keizer geworden was, verhief hij C. tot Aartskanselier des rijks en Groot-ofiicier van het legioen van oer; later, in 1808, tot hertog van Parma. Hij was 's keizers regterhand in het opstellen van Senatus-consulten, en raadde te vergeefs in 1812 den togt naar Rusland af. Toen Napoleon in het volgende jaar te velde trok benoemde hij C. tot president van don raad van regentschap en deze volgde als zoodanig bij het naderen van de legere der verbonden Mogendheden in 1814 keizerin Marie Louise naar Blois. Na Napoleons terugkomst van Elba aanvaardde hij op nieuw de portcfouillo van justitie, en toen na den eindelijken val des keizers in 1815 C. weder te Parijs kwam, werd hij op de lijst der gebannonen geplaatst en moest Frankrijk ruimen, waarop hij zich te Brussel on te Amsterdam ophield, totdat hem bij koninklijk besluit van 13 Mei 1818 de terugkomst naar zijn vaderland word veroorloofd. Hij bragt zijne overige dagen te Parijs door, waar hij den 5,l0I, Maart 1824 stierf, den naam nalatende van oen dor kundigste, gematigdste en achtenswaardigste mannen uit den tijd der revolutie en van het keizerrijk te zijn geweest. Omtrent de Fransche wetgeving had hij grooto verdiensten; de koning van Pruissen benoemde hem in 1805 tot ridder van den roodenen zwarten adelaar. |
CAMBODSJA, onderkoningrijk in Cochin-China; behoorende tot het keizerrijk Anam. Eer hot in het midden dor vorige eeuw aan dit rijk cijnsbaar werd, was C. een van de mag-tigste rijken in achter-Indië; in 1809 is het door dc Anameezen en Siameezen geheel vormoosterd en onder die beidon verdeeld. De zeer vervallen hoofdstad heeft denzelfden naam; de Nederlanders hadden hier in den eersten tijd hunner inagt in dit gedeelte van Azië eene factorij, die reeds in 1643 is opgeheven. CAMBRAY. (Zie Kamer ijk.) CAMBRIDGE of CAMBRIDGE-SHIRE, graafschap in Engeland, groot 40 vlerk, mijlen en bewoond door 170,000 zielen. Het wordt verdeeld in 15 hundreds en zendt 3 loden naar hot Lagerhuis. De hoofdstad is gelijknamig; zij is eeno zeer oude stad, eene dor vormaardste van Groot-Bittannië, vooral door hare universiteit, die uit 16 verschillende collegiën bestaat, die ieder op zich zelv' bestaan, met eigen inkomsten, bestuurd volgens eigen statuten, terwijl allen onderworpen zijn aan de alge-meene bepalingen, door koningin Elisabeth uitgevaardigd. De academische senaat bestaat uit twee Huizen cn omtrent 2800 leden. Aan het hoofd van het geheel staan: do kanselier, thans Prins Albert; de vicc-kanselier; de hijh Steward; de commissaris , terwijl de stichting hare eigene regters of proctors heeft. Men meent, dat deze wijdberoomdo hoogeschool reeds in de Vil'1'' eeuw zou gesticht zijn door Sigebert, koning van Oost-Anglia. Drie van de zeventien colIcgiën hebben don aloudcn naam „hallquot; behouden, t. w.: het Clara-hall, gesticht 1326; Trinity-hall, gest. 1350; Catharina-hall, gest. 1475. Do overige boeten Col-logo's, en wol: St. Peters, het oudste van allen, gest. 1257; Pembroke, gest. 1343, dat eeno fraaije kapel bezit; Gonville and Caïus, gest. 1348, met dozen naam genoemd sedert 1538; Corpus Christi, gest. 1351, met prachtige gebouwen; Kings, gest. 1358, dat bijzondere privilegiën en eeno overheerlijke kapel hoeft; Queens, gest. 1446; Jezus', gest. 1496; Christ, gest. 1505, in welks tuin oen moerbozienboom staat, door Milton geplant; St. Johns, gest. 1511, met eeno grooto bibliotheek; Magdalena, gest. 1542; Trinity, gest. 1546, zijnde de grootste inrigting, eene der prachtigste van Engeland, hebbende voortreffelijke gebouwen; Emmanuel, gest. 1584; Sidney-Sussex, gest. 1598; en Downing, gest. 1800. Tot do algemeene inrigtingon dor hoogeschool be-hooren: do bibliotheek, die meer dan 100,000 boekdoelen bezit en regt heeft op oon exemplaar van alle werken, die in het rijk worden uitgegeven; het senaatshuis, een prachtig gebouw, versierd met de standbeelden van George I en II, Hertog Karei van Somerset en Pitt; the Pitt-press, zijnde de academischo drukkerij ; de kruidtuin; het observatorium, voor dertig jaren gesticht door vereeniging van onderscheidene kleine storrewachten aan eenige der College's, waarbij gevoegd werden; eene bijdrage van do stad cu vooral do rijke erflating van zekeren N. Plumn. De Cambridgo-sterrewacht, eenige jaren bestuurd door don voortref-felijkon Airy, sedert 1836 door Challis, bezit een beroemd instrument, naar zijn vorstelijken gever the Northumberland Aerjwi' torial genoemd cn is over 't geheel eon van do rijkste der aarde. Hot aantal studenten te Cambridge bedraagt ongeveer 6 tv 7000, waarvan velen de wiskunde beoefenen. Newton, Balow en anderen waren sieraden van dezen zetel der geleerdheid. |
CAM.
249
|
De stad Cambridge heeft bezienswaardige kerken, waaronder de St. Andrieskerk, met hot praalgraf van den beroemden zeereiziger Cook; hare 21,000 inwoners drijven eenigen handel, maar bestaan vooral van de hoogeschool, die, even als de stad zelve, twee afgevaardigden naar het Lagerhuis zendt. Zie over de hoogeschool te Cambridge; A history of the University of Cambridge, 2 vol. Loud. 1815 (met fraaijo afbeeldingen); Fuller, History oj the University of Cambridge, from the conquest to the year 1634, Cambr. 1840; Dyer, The Privileges of the University of Cambridge, 2 vol. liOnd. 1824. C. is ook de naam eoner stad in do Vereenigde Staten van Noord-Amerika, Staat Massachussets, tegenover Boston, waarmede zij door eene brug verbonden is; zij is eene der oudste stoden des lands, als zijnde reeds in 1630 gesticht en heeft 10,000 inwoners en oono rijkbogiftigde hoogeschool, die omtrent 250 studenten telt. — Ook verscheidene andere plaatsen in de Vereenigde Staten dragen donzolfden naam. CAMBYSES. De Perzische geschiedenis vermeldt twee vorsten van dien naam. De een was van geringe afkomst. Astyages gaf hem zijne dochter Mandane ten huwelijk, hopende daardoor de vervulling van oenen droom voor te komen, welke duidde op roof, dien zijn kleinzoon uit dezo zou plegen aan zijne kroon. De uitkomst echter bedroog Astyages, want het ongelijke huwelijk verhinderde niet, dat zijn kleinzoon Cyrus do voorspelling heeft bewaarheid. Do andere C. was een zoon van Cyrus en werd diens opvolger, 530 jaren voor Chr. Kort na zijne troonsbeklimming deed hij oen inval in Egypte, welks koning Psammenicus hij versloeg, welks hoofdstad Memphis hij innam, het gansche land in weinige maanden veroverende. Hij wilde vervolgens eene vloot togen Carthago uitrusten, Ethiopië vermeesteren en don tempel van Jupiter Ammon bemagtigon. Maar het eerste mislukte, doordien de Pheniciërs weigerden hem met hunne vloot bij te staan, en het andere door het omkomen van het leger in de zandwoestijn, terwijl de benden, aan welker hoofd hij zelf optrok, door go-brok aan levensmiddelen tot den terugtogt genoodzaakt worden. Woedend over dezo teleurstelling gaf hij zich aan allerlei wreedheden over. Bij zijne intrede in Memphis doorstak hij, oen aan-gerigt feest ter eere van den Apis wanende oen vreugdefeest over zijne vernedering te zijn, eigenhandig den stiergod en liet de priesters met roeden geeselen. Hij gaf zich aan de onmatigste dronkenschap over; liet uit achterdocht zijn broeder Smerdis ombrengen en bemerkende dnt zijne gemalin Atossa daarover weende, trapte hij haar, terwijl zij zwanger was, op het ligchaam dat zij 't bestierf. Deze en meer andere wreedheden doden een' der Magi, zich van 's volks misnoegen bedienende, onder don naam van Smerdis, wiens dood men geheim had gehouden, C. naar kroon en leven staan, die, gereed om ter demping van dit oproer naar Susa te trekken, bij 't beklimmen van zijn paard zich met- zijn zwaard in do heup kwetste, waaraan hij hij 522 j. voor Chr. te Ecbatana overleed zonder kinderen na te laten. CAMEE. In het algemeen een in basreliëf gesneden kostbare steen; in het bijzonder een onyx, op die wijze gesneden, zoodat alsdan do opgewerkte figuur eene andere kleur heeft dan de grondlaag. De kunst om zulke steonen te snijden is zeer oud en werd reeds door do Babyloniers, Phoniciers, Egyptonaren, Grieken en Romeinen beoefond. Van dezer kunstwerk in dezen, dat niet alleen tot lijfsieraad gedragen, maar ook aan bekers en ander huisraad aangebragt werd, zijn oenige proeven tot ons gekomen. Daaronder behoort de beroemde C., met name Gonzagn, die zich in het keizerlijk museum bevindt en waarschijnlijk de borstbeelden van Ptolcmeüs I en zijne gemalin Eurydice voorstelt; de groote C. te Weenen met de borstbeelden van Ptolcmeüs II en Arsinoë. Ter tijde van Augustus had Rome oenen beroemden C.-snljder in Dioscorides. Onder de vermaarde C. behooren ook: die, welke in het keizerlijke kabinet te Weenen gevonden wordt en do vergoding van Augustus voorstelt; die welke Tiberius als Jupiter en zijne moeder Livia als Ceres mot meer dan twintig figuren er om heen, vertoont. CAMELLIA. Dit plantengeslacht, dat tot de natuurlijke familie der Camolliaeeën behoort, draagt bloemen met een 5—9-bladigen kelk, eene 5—7-bladige bloemkroon, vele aan hun voet met elkander vereenigde meeldraden, en een 3—5-hokkig vruchtbeginsel met 3—5 vrije stijlen, dat later in cone 3—5-hokkige nrmzadlge doosvrucht overgaat. II. |
De beroemdste soort van dit geslacht is do C.japonica Thuub., een uit Japan afkomstige, 4—12 voet hooge, met immer groene, glinsterende, leerachtige bladen, en heerlijk schoone (hoewel roukeloozo), roode, witte of bonte bloemen, welke veel op rozen gelijken, en in sierlijkheid bijkans door geene anderen overtroffen worden. Men kan dan ook met rogt beweren, dat de Camellia's modebloemen geworden zijn, en door menigeen met voorliefde worden gekweekt. Tegenwoordig kent men eenigo honderden van verscheidenheden, welke oorspronkelijk van Engeland uitgingen, doch later ook elders met goed geluk werden vermeerderd. Deze verscheidenheden zijn alle dubbele bloemen; men ziot er geene of bijkans geeno meeldraden in en vruchten of zaden brengen zij dan ook in den regel niet voort. Van daar dat men genoodzaakt is, haar door stekken of afleggers te vermenigvuldigen, iets, wat langzaam doch zeker gaat. De Camellia's beginnen tegen Februarlj te blooijen en houden zulks ongeveer twee maanden vol. Des winters kunnen zij het in een vertrek, waarin matig gestookt wordt, uithouden, maar beter blijft het altijd, haar in eene daartoe ingerigte kas te bewaren. — Uit de zaden wordt in Japan eene vette olie geperst. O. (De bloemist J. de Jonghe, to Brussel, heeft voor weinige jaren een Traité over de cultuur dezer bloeljende heesters geschreven, dat in het Ncderlandsch vertaald is uitgegeven te 'sller-togenboseh, 1851. Red.) CAMELOPARDALUS. (Zie Giraffe.) CAMENEN waren eigenlijk godinnen der oudste bewoners van Italië, onder welke de nimf Egoria de beroemdste was. Numa Pompilius wijdde haar oono bron en een boschjo; dat de Romeinsche dichters vaak don naam C. voor dien der zanggodinnon gebruiken, vindt misschien zijnen oorsprong in de omstandigheid , dat de genoemde koning zich dikwijls in het boschjo der C. begaf, ton einde in rust over zijne wetten te kunnen na-donken. CAMERA OBSCURA. Zoo men de beelden door lenzen gevormd, in eene donkere ruimte op een wit vlak, of op een dof glas opvangt, draagt zulk eene inrigting den naam van Camera obscura. De verklaring behoort tot het vormen van beelden door lenzen, (zie Lemen). D. CAMERA LUCIDA. Een werktuig waardoor men gemakkelijk voorworpen, landschappen enz. kan nateekenon. Zie hier boe men zich een begrip kan maken van dezo inrigting. Men denke zich oen spiegeltje, waarin oen gaatje is gemaakt, kleiner dan de opening van het oog. Houdt men nu zulk een spiegeltje dlgt voor hot oog, dan zal men gedeeltelijk door hot gaatje kunnen hoen zien; maar gedeeltelijk zal ook het oog, door terugkaatsing, stralen opvangen van voorwerpen vóór den spiegel geplaatst. Het oog zal dus te gelijkertijd de beelden dezer voorwerpen en do achter den spiegel geplaatste voorwerpen kunnen waarnemen, zoodat beide op elkander zullen schijnen te liggen. Plaatst men dus achter het spiegeltje oen papier, dan zal men de punt van een potlood op dat papier kunnen zien bewegen, en daarmede de omtrekken volgen van de beelden der voor den spiegel geplaatste voorwerpen. Er is dus nog slechts eene of andere hoogst eenvoudige inrigting noodig, om dat spiegeltje en het oog in denzelfden stand te houden, om eene eenvoudige en zeer bruikbare C. 1. daar te stellen. De C. 1. van Sommering is op die wijze ingerigt. Het spiegeltje bestaat bij dezeu meestal uit een klein bol metalen plaatje, van eenigo millimeters middellijn, waarin een klein gaatje is aangebragt. Met een scherfje van een spiegel waarvan men in het midden het vorfoeliesel een weinig wegschrapt kan men insgelijks eene C. 1. zamonstollen. Nog eenvoudiger eindelijk is het, een stukje onverfoelied glas, liefst spiegelglas, te nemen, en er in eene schuine rigting door heen te zien. De voorwerpen kaatsen gedeeltelijk in het glas terug, en gedeeltelijk ziet men er door heen, naar de punt van een potlood, dat op een achter don spiegel geplaatst papier, de omtrekken der beelden volgt. Meer of min zamengesteldene C. l.'s zijn die van Wallas-ton, Amici, Alexander en meer andere. Zij berusten echter op hetzelfde beginsel, en bestaan uit glazen prisma's waarin de stralen ouder zulk een hoek invallen dat zij door inwendige terugkaatsing (zie Straalbreking.) gedeeltelijk in het oog komen, dat zoo geplaatst is, dat het behalve de teruggekaatste stralen, 32 |
250
|
ook nog die opvangt welke regtstreeks van het punt van het potlood komemle, langs of door den toestel in het oog vallen. De voorwerpen worden hierbij gewoonlijk door tweemalige terugkaatsing gezien, ten einde zich regtopstnande te vertoonen. Een uitvoeriger beschrijving dezer werktuigen vindt men in do meeste natuurkundige werken. Men vermeent wel eens ten onregtc, dat een ongeoefend teekenaar, door do C. 1. dragelijke teokeningen zoude kunnen vervaardigen; docli vooreerst is het slechts mogelijk op die wijze den hoofdomtrek der voorwerpen te schetsen, maar niet alle kleine bijzonderheden; en ten andere, behouden allo dergelijke teokeningen iets stijfs en gedwongen, waardoor zij het oog nimmer voldoen. De werktuigelijk gevolgde omtrek, moet nog leven en uitdrukking verkrijgen door de vrije hand van den kunstenaar. Deze echter kan van de C. I. uitmuntend partij trekken , om met weinig inoeito en in korten tijd de hoofdlijnen van zamengestelde voorwerpen, werktuigen, gehouwen enz. te bepalen. Tegenwoordig maakt men ook veel gebruik van do C. I., om de beelden na te trekken die men in het microscoop ziet. D. CAMERAKIUS (Joachim) was gesproten uit een oud Carin-thisch geslacht, dat vele vermaarde mannen heeft opgeleverd en oorspronkelijk den naam Liebhard droeg. Hij was een dor grootste geleerden en letterkundigen van Duitsehland, die in deXVId0 eeuw veel heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van wetenschap en letterkunde, zoo door uitgave en vertaling van vele Griek-sche en Latijnsche schrijvers, als ook het schrijven van eigen werken, die nog heden in achting zijn, en door het hervormen van de hoogescholen te Leipzig en te Tübingen, alsmede van het gymnasium te Neurenberg. Ook had hij veel deel in de staatkundige en godsdienstige zaken van dien tijd, en werd met gewigtige onderhandelingen belast. Zijne kunde, gematigde en verstandige grondbeginselen, zijn voortreffelijk karakter en overredende welsprekendheid verwierven hem de achting van uitmuntende en geleerde mannen, gelijk ook van de keizers Ka-rel V en Maximiliaan II. Hij is geboren te Hamberg, den April 1500 en werd op zijn vijftiende jaar door zijnen vader naar Leipzig gezonden, waar hij zich mot vlijt vooral op do Griek-sehe taal toelegde. Drie jaren later werd hij magister to Erfurt, van waar hij zich in 1521 naar Wittenberg begaf, waar Melaneh-thon hem zijne vriendschap schonk. Door zijne aanmerkingen over Cicero's geschrift: Tusculanne quaestiones kwam hij (1525) in briefwisseling met Erasmus. Nadat hij Wittenberg verlaten en Pruissen doorreisd had, werd hij in 1526 aangesteld tot leeraar der Grieksche en Latijnsche taal te Neurenberg en in 1530 door den Senaat benoemd tot afgevaardigde naar den Rijksdag te Augsburg, waar hij Melanchthon hielp, zoo in andere werkzaamheden als in het opstellen der Augsburgsehe Confessie. Vier jaren later benoemde hem de senaat zijner woonstad tot secretaris, waarvoor hij echter bedankte; doch kort daarna nam hij het hom door Hertog Ulrich van Wurtemberg aangeboden hoog-leeraarambt aan de pas opgerigte hoogesehool te Tübingen aan en schreef daar zijne: Khmmta Wictorices. In 1541 werd dooide hertogen Hcnrik en Maurits van Saksen de nieuwe inrigting der hoogesehool aan hem en Caspar Börner opgedragen. Ten jare 1555 werd hij wederom naar den Rijksdag te Augsburg afgevaardigd en vandaar naar Neurenberg met Melanchthon, met wien hij ook in het volgend jaar op den Rijksdag to Regensburg verscheen. Keizer Maximiliaan II riep hem in 1569 naar Wee-nen, ten einde met hem over velerlei kerkelijke zaken te spreken en onderscheidde hem zeer. C. overleed te Leipzig, den ly011 April 1574. Groot is hot getal zijner schriften, daar het omtrent 150 bedraagt. Vele van die bestaan in verdienstelijke overzettingen van Grieksche en Latijnsche schrijvers, waardoor in dien tijd aan dc pas ontloken kennis dier talen en van de voortreffelijke voortbrengsels harer letterkunde cene belangrijke dienst werd bewezen. Ook gaf hij in de beide genoemde talen verdienstelijke gedichten en 11 deelen met vertrouwde brieven. Hij liet uit een in 1527 met Anna Truehses aangegaan huwelijk negen kinderen na, waaronder vijf zonen, die meestendeels als geleerden hebben uitgemunt: Johan, Raad van den Hertog van Pruissen, Philip-pns, Lodewijk en Godfried. Bijzondere vermelding verdient de tweede: |
C. (Joachim), die een der vermaardste genees- en kruidkundigen van zijnen tijd was. In zijne geboortestad Neurenberg bewerkte hij do stichting eener geneeskundige school en legde er oenen kruidtuin aan, waartoe hij geeno kosten ontzag en waarin hij de zeldzaamste gewassen kweekte. Van Caspar Wolf te Ziirich kocht hij eeno kostbare botanische boekerij en de handschriften van Coenraad Gesner, waaronder zich cene verzameling van 1500 houtsneden, zijnde afbeeldingen van planten, bevond, waarvan hij zich ten deele bediende voor zijn Epitome, Petri Andrcae Matthioli de plantis daarbij voegende een klein aantal afbeeldingen van zeldzame planten, wier eerste kennis men aan hem verschuldigd is. Bij dit werk, dat misschien de uitmuntendste verzameling bevat van oude hontsneden, voegde hij de latijnsche overzetting van do reize van Calconarius naar den berg Baldo, waarvan de Hoogduitscho overzetting van G. Handsch bekend is onder den naam van het „Kruidboekquot; Onder zijne overige werken behooren: Hortus medicus philosophicus; Silvia Uercynica (eone naamlijst van gewassen in zijnen tuin, met uitmuntende waarnemingen o. a. over de Dadelpalmen); Eclecla Georjica, sive opuscula de re rustica, en meer andere. Hij overleed te Neurenberg in het jaar 1598. CAMILLA. Naam van eene der hoofdpersonen in de TEneïs van Virgilius; waar zij voorkomt als dochter van Mctabus, koning der Volscen. Als opvolgster van haren vader voerde zij zelve haar leger ter hulpe van Turnus tegen JEneas aan en werd door Aruns verraderlijk mot eene werpspies gedood. CAMILLUS (Marcus Furius). Deze door dapperheid, groot-moedigheid en andere deugden beroemde Romein bekleedde onderscheidene waardigheden en was zelfs tot vijfmalen Dictator. Hij maakte zich hoogst verdienstelijk, zoo door het overwinnen van buitenlandsche vijanden, als door het stillen van burgerlijko onlusten. Hij veroverde Veji en belegerde Faleriï, welks inwoners zich dapper verdedigden, maar tot de overgave der stad werden bewogen door de edelmoedigheid van C. die een schoolmeester, welke hora de kinderen dor voornaamste ingezetenen in handen leveren wilde, door zijne eigene scholieren naar do stad liet terugdrijven. Door den volkstribuun Apulejus aangeklaagd dat hij een deel van den veroverden buit had achtergehouden, begaf hij zich in vrijwillige ballingschap. Doch toen do Galliërs eenen inval hadden gedaan en Brennus meester was van geheel Rome met uitzondering van het capitool, riepen hem do Romeinen als Dictator terug. C., stelde zich aan het hoofd van 20,000 man, waarbij zich nog vele vrijwilligers uit Latium voegden, en trok Rome binnen, juist toen men bezig was den vrede te koopen. Hij riep uit, dat de stad niet met goud, maar met ijzer moest worden gekocht, sloeg de Galliërs en behaalde eene luisterrijke overwinning, na welke hij zegepralend binnen Rome trok onder het vreugdegejuich dos volks. Later sloeg hij de aanvallen van Italiaansche staramen af en in zijnen hoogen ouderdom eenen nieuwen inval der Galliërs. Hij stierf, 365 jaren voor Chr. aan do pest. Niebuhr is van oordcel dat, ofschoon C. huiten tegenspraak een uitstekend krijgshelden voortreffelijk monsch de verdichting onderscheiden bijzonderheden uit zijn leven zeer heeft opgesierd. CAMISARDS. (Zie Cevennes.) CAMOÉNS (Luis de). Deze beroemdste der Portugeesche dichters werd te Lissabon geboren, volgens sommigen in 1517, volgens anderen in 1524. Zijn vader was een edelman, met name Simon Vaz de C., de naam zijner moeder was Anna Macedo. In zijne jeugd studeerde hij op do hoogesehool te Coïmbra en keerde daarna terug naar zijne vaderstad. Hij vatte er eene hoo-pelooze liefde op voor eene hofdame, Catharina von Attayde, doch werd, toen de koning zulks vernam, deswegens verbannen naar Santarem, de geboorteplaats zijner moeder. Uit wanhoop nam hij dienst op do vloot, die tegen de Marokkanen werd uitgerust, verloor een oor in den slag van Ceuta en keerde dien ten gevolge naar zijn vaderland terug, waar hij slechts haat en wangunst vond, waarvan het gevolg was dat hij in het jaar 1553 naar Indië vertrok. Te Goa, eene der beroemdste volkplantingen der Portugeczen aangekomen, vond hij hier zijnen dichterlijken geest gewekt door do heldendaden zijner landgenooton in verafgelegen gewesten, doch werd wegens een schimpdicht tegen den onderkoning, getiteld: Disparates na India, in ballingschap naar Macao gezonden, waar hij vijf jaren bleef en zijne Lusiade |
CAM.
551
|
schreef, welk beroemd heldendicht, meer dan eenig ander voortbrengsel van zijnen geest, zijnen naam buitenslands bekend gemaakt en tot de nakomelingschap overgebragt heeft. Aan het ideaal van een heldendicht getoetst, heeft de Lusiade vele gebreken, zoo in zamenstelling van het geheel als in dichterlijke voorstelling der bijzonderheden j niettemin is C. hoofdgedicht cone nationale epopee, waarin niet alleen de togten en heldendaden van Vasco de Gama worden verheerlijkt, maar ook nan don frisschen en jeugdigen ontdekkingsgecst der Portugce-zen cene hulde bewezen, die do Lusiade tot een bij uitstek nationaal dichtstuk maakt, maar daardoor tevens oorzaak is, dat het ondanks de vele vertalingen, die er aan zijn te beurt gevallen , buitenslands noch algemeen bekend, noch naar waarde geschat is geworden. Wel zijn episoden, gelijk de verschijning van den Ganges en den Indus aan koning Emmanuel in een' droom, benevens die van den reus Adamastor, geschikt om als dichterlijke voortbrengselen overal op prijs te worden gesteld, maar het geheel wijkt, ook door de zonderlinge vermenging van heidensche mythologie en christelijke begrippen, te zeer af van den hedendaagscben gekuischten smaak dan dat het gewrocht der dichterlijke verbeelding van C. buiten zijn vaderland veel toejuiching vinden kon. In Portugal zelf is dit heldendicht bij uitstek populair onder allo standen der maatschappij; zelf» bij hen welke niet eens kunnen lezen, vindt men er die gebeele stukken er van van buiten kennen en gaarne opzeggen. By zijn leven oogstte de dichter er wel lof, maar weinig voordeel van in: slechts een geschenk van koning Sebasti-aan, bestaande in 25 kroonen. Camoëns had op Macao eenig vermogen bijeengezameld; toen hij teruggeroepen was verloor hij het in de nabijheid van Co-chinchina. Te Goa gekomen raakte hij daar wegens schulden in de gevangenis en keerde eindelijk in 1569 terug naar Lissabon, waar hij in zulke diepe armoede leefde, dat een slaaf, dien hij uit Indië had medegebragt, aalmoezen voor hem bedelen moest. Na veel lijden stierf de dichter in een hospitaal en eerst 15 jaren na zijnen dood werd oen prachtig gedenkteeken voor hem opgcrigt. Behalve de Lusiade heeft hij nog cene menigte kortere gedichten geschreven, van welke do laatste do beste uitgave onder den titel: Obras campletas, door Barreto Feio en Monteiro, Hamb. 1834, 3 din. is in het licht verschenen. Het meermalen genoemde heldendicht is in de moeste Europesche talen overgezet. CAMPAGNOLA (Dominico), schilder, leerling van Titiaan, geboren te Padua in 1482. Hij schilderde landschappen in den stijl van zijnen meester cn versierde met zijne fresco-stukken vele kerken cn paleizen te Venetië en in andere steden van Italië en overleed te Padua in 1550. Hij heeft verschillende voorstellingen geëtst en in hout gesneden, waarvan men opgave vinden kan in het Handboek van Hubor, III, bl. 54. CAMPAGNOLA (Juuo) schilder en graveur, neef van den voorgaande, heeft cenige schilderijen en etsplaten nagelaten, die zeer geroemd worden. CAMPAN (Madame), geboren Jeanne Louise Henriëtte Genet, werd den 1 f)'1'11 Oct. 1752 te Parijs geboren, en overleed den 16don Mei 1822. Zij was voorlezeres der dochters van Lo-dewijk den XVde en werd later zeer begunstigd door de koningin Marie Antoinette. Toen do omwenteling de koninklijke familie in de diepste ellende dompelde, gaf zij herhaalde blijken van trouw en verknochtheid en wilde zelfs hare weldoenster in 1792 in den Temple volgen, hetgeen echter Pétiou niet toestond. Na Eobes-pierre's val rigtte Mevr. Campan to St. Germain een instituut voor jonge jufvrouwen op, dat spoedig met veel roem bekend werd, zoodat ook Bonaparte er zijne jongste zuster Caroline en zijne aangenomene dochter Stephanie de Beauharnais plaatste. Later stelde de keizer haar aan het hoofd van een opvoedingsgesticht voor dochters van officieren van het legioen van eer te Écouen, waar zij zeven jaren werkzaam was. Hare Mémoires sur la vie privé?, de la Reine Mane Antoinette, 4 din. 5e druk, Parijs 1824 bevatten belangrijke bijzonderheden; voorts heeft men van haar: Journal Aneedotique, Parijs 1824, en Correspondance inédite avee la reine llortense, 2 din. Par. 1835. |
CAMPANELLA (Thomas), Dominicaner monnik cn wijsgeer, geboren in 1568 te Stilo in Calabrië, overleden te Pariji in 1639 in oen klooster zijner orde. Hij schreef te Balbia zijne Philoso-phia sensibus demonslrata cn te Napels zijn werk: De sensu re-rum et magia (Frankf. 1620). De orthodoxe kerkleeraars vervolgden hem om zyne vrijzinnige denkwijs en hij werd, na door geheel Italië gereisd te hebben, blootgesteld aan hunne vijandelijke lagen, door de Spaansche regering gevangen gezet. Hij bleef dertig jaren in de gevangenis verzuchten, tot het paus Ur-banus den VIIIste gelukte hem te bevrijden. Hij vlugtte evenwel kort daarop naar Frankrijk, waar hij het eind van zijn leven in veiligheid doorbragt. Zijne voornaamste werken zijn in do gevangenis geschreven en het eerst te Frankfort gedrukt, als; Astrologicorum libri VII; Prodromus philosophiae instauralae, Frankf. 1617; Kxordiuia metaphysicae novae; Nova physiologia secundum principia propria; Philosophia epilogistica realis, Frankf. 1623, enz. Ook schreef hij Italiaansche gedichten onder den naam van Settimontano Squilla. Zijne verdediging van het ca-tholicismus en papismus in de Monarctiia Messiae, Aix 1633 ea in Delia liberta e della felici suggezzione allo stato ecclesiastico, Aix 1633, hadden hem de gunst des pausen verworven. Al zijne werken zijn gedrukt door Naudc te Parijs in 1642. Verg. Cy-prianus: Vita et philosophia Campanelli, Amst. 1705 en Baldac-chini, Vita di T. Campanella, Nap. 1847. CAMPANI (Giüseppe) leefde in de XVII'1quot; eeuw cn was oen beroemd gezigtkundige to Rome. Hij vervaardigde uitmuntende objectief-glazen, met welke hij den ring van Saturnus en do wachters van Jupiter waarnam; ook schreef hij eenige astronomische verhandelingen. CAMPANIÈ was bij do Ouden de naam eener heerlijke cn vruchtbare landstreek langs de Thyrrhecnsche zee, thans ten deele in den Kerkdijken Staat, ten decle in het koningrijk Napels gelegen. Zij is grootendcels het tegenwoordige Campagna felice en verdient dezen naam wegens uitstekende schoonheid en vruchtbaarheid. Ten tijde van het oude Rome was Companië het oord, waar de aanzienlijken en rijken zich eene verblijfplaats kozen. Men vond er de steden Bajac, Cnmac, Miscnum, Lin-ternum, Puteoli, Neapolis, Herculanum, Pompeji, Capreae, Sa-lernum en Capua, terwijl do schoonheid der natuur er word verhoogd door de treffende natuurtooneclen, die de berg Vesuvius, het voorgebergte Miscnum, het meer Avcrnus, enz. aanboden. CAMPANUS. Onderscheidene mannen van dezen naam zijn in do geschiedenis der wetenschappen bekend. Do eerste, Giovanni , leefde in het midden der XI46 eeuw. Hij onderscheidde zich als sterrekundigc, deed cene reis naar Arabië tot uitbreiding zijner kundigheden en gaf ecne vertaling van een handschrift van Euclides, dat hij van daar had medegebragt. Ook schreef hij eenige verhandelingen over sterrekundigc onderwerpen, als: over de heiligdagen, over de vervaardiging van uurwijzers, over do theorie der planeten, enz. Zie over hem, Du-pin, J3ibl. d. aue. Eccl. Siècle XI. C. (Johannes Ahtonius) was een der grootste geleerden van Italië in de XVdo eeuw, de zoon eener boerin die hem in 1427 onder eencn laurierboom nabij Capua ter wereld bragt. In zijne jeugd tot schaapherder bestemd, legde hij zich echter toe op de letteren cn had onder zijne leermeesters den vermaarden Laurentius Valla. Ook oefende hij zich in de regten en de godgeleerdheid en de roem zijner geleerdheid klom zoo hoog, dat paus Calixtus de IIIdc hem tot zijnen secretaris aanstelde. De dood des pausen beroofde hem van zijne uitzigten doch hij genoot ook de gunst van diens opvolger Pius de IIJo. die hem tot bisschop van Crotona en naderhand van Ternmo benoemde. Paus Sixtus do IV8 verbande hem als verdacht van zn-inenspanning tegen het pauselijke gezag. Het overige van zijn leven bragt hij door, deels te Napels, deels te Siëna, waar hij in 1477 stierf. Onder zijne schriften worden als de voornaamste genoemd: ecne verhandeling over de ondankbaarheid; cene over de waardigheid des huwelijks; redevoeringen, waaronder verscheidene lijkredenen, ook cene op zijnen weldoener Pius de IId0, benevon het leven van dezen paus; eene menigte brieven; gedichten cn leerredenen. Zij zijn uitgegeven te liome in 1495 en te Venetië in 1502; eene bloemlezing uit de schriften van C. gaf Mencke te Leipzig in 1634 in het licht. Ook is de cditio princcps van Suetonius, Rom. 1470, door hem bezorgd. C. (Franciscus) was een Italiaan, die in do eerste helft |
CAM.
252
|
der XVI1'0 eeuw leefJe cn zich als taalkundige beroemd maakte H. Stoplianus heeft in 1587 zijne Qunestio Virgiliana uitgegeven. C. (Johannes), tijdgenoot van den vorige, werd in het Gü-liksche geboren omstreeks het jaar 1500. In zijne jeugd legde h\j zich te Keulen op de godgeleerdheid toe en maakte zich al spoedig naam door het bestrijden van eenige stollingen dei-Kerk, zoo ten aanzien van den persoon van Christus, als van het Avondmaal; ten opzigte van het laatste verschilde hij van Luther, met wien hij, schoon vergeefs, poogde te redetwisten. In 1551 wegens zijne gevoelens uit Saksen verbannen, althaus vertrokken, gaf hij in het Güliksche, waarheen hij zich begeven had, zijn boek: Wider die game Welt nach den Aposteln, en; GiiUliche und heilige Schrift, vor viele Jahrenverdun-kelt, Restitution und Besserung. De zonderlinge stellingen in deze en andere werken voorgedragen, berokkenden hem eene langdurige gevangenis te Kleef. Hij stierf in 1574. Een der jongste geschriften over hem is Trechsel, Servet und seine Vorjinujer. Heidelb. 1839. CAMPE (Johan Heinmch), beroemd als taalkenner, opvoedkundige en schrijver voor de jeugd, werd in 1746 geboren te Deensen, een dorp in het Brunswijk-Wolfenbüttelsche. Hij erlangde zijne eerste opleiding te Holzmmden en studeerde in de godgeleerdheid te Helmstad en te Halle. In 1773 werd hij veldprediker bij het regiment van Prins Frederik Willem van Pruis-sen, te Potsdam, doch werd door zucht voor menschengeluk oplettend gemaakt op de in zijnen tijd gebrekkige opvoeding als bron van vele maatschappelijke en zedelijke gebreken bij het opkomend geslacht. Hij besloot zich dus aan dit vak te wijden en werd, nadat hij zich door eenige geschriften in dien geest had bekend gemaakt, in het jaar 1777 benoemd tot opvoedings-raad en onderwijzer aan de philantropische inrigting te Dessau, en bij het aftreden van Basedow aan het hoofd van dat instituut. Niet lang daarna onttrok hij zich aan deze betrekking en vestigde zich te Hamburg, waar hij eene afzonderlijke opvoedings-inrigting vestigde, die hij echter in 1789, ten gevolge zijner verzwakte gezondheid, aan den hoogleeraar Trapp overliet. Na dien tijd leefde hij ambteloos te Trittow, een dorp niet ver van Hamburg, totdat hij in 1787 als schoolopziener te Brunswijk werd aangesteld, bepaald om de voorgenomen schoolverbetering te leiden. Bij werd kort daarna domheer van bet Cyriacus-stift in laatstgenoemde stad, en kwam aan het hoofd van den boekhandel, die onder den naam van Brunswijksche schoolboekhan-del bekend is en vooral door de uitgave van zijne werken een van de voornaamste van Duitschland werd. Later gaf hij deze betrekking over aan zijnen schoonzoon Friedrich Vieweg en leefde sedert 1805 in zijnen tuin te Brunswijk, waar hij, na in 1609 door de hoogeschool te Helmstad eershalve tot Theol. Doet. te zijn benoemd, 22 October 1818 stierf. Talrijk zijn zijne schriften, die meerendeels ook in andere talen overgezet en, mode in het oorspronkelijke, herhaaldelijk uitgegeven zijn. Zijne schriften over opvoeding en voor de jeugd zijn bijeenverzameld in het licht verschenen onder den titel; Sdmmt-liche Kinder- und Jügendschriften, 30 deeltjes, Brunswijk 1807— 1811 en in 37 deeltjes, Brunswijk 1829—1832. Z'jn Robinson Crusoë, met zijn Ontdekking van Amerika misschien het bekendste zijner werken, Theophron, enz. zijn ook in het Nedcrlandsch overge-bragt. — liet door Campe met Bcrnd uitgegegeven Würterbuch der Deutsche Sprache, 5 deelen, Brunsw. 1807—1811 en het daarbij behoorende Wörterbuch der Erklürung und Verdeutschung der unserer Sprache aufgedrungenen /remden Ausdrücke, Brunsw. 1801, 2e uitg. 1812, in welk laatste echter een overdreven purisme heerscht, hebben zeer groote verdiensten. — Als wijsgeer onthield hij zich van het speculative, zijnen landgenooten eigen en bewoog zich geheel op praktisch gebied, gelijk hij zich in het algemeen minder toelegde op het schitterende dan op het nuttige, meer schreef om te ondorrigten dan om te behagen, en, ook door eenvoudigheid van vorm, het verstand ontwikkelde en de zeden zuiverde. In populaire levenswijsheid treedt hij Geilen waardig op zijde, in behngelijkheid van proza overtreft hij hem. CAMPÈCHE, eig. SAN FRANCISCO DE CAMPÈCHE, zeehaven en stad van het tot Mexico behoorende schiereiland Yucatan. Zij ligt aan eene baai van denzelfden naam, tusschen heu-veler., cn heeft twee schoone kerken, twee kloosters, een hospitaal en onder cheidene scheepstimmerwerven, benevens 26,000 inwoners, die vooral hun bestaan vinden in het naar de stad genoemde: |
CAMPÈCHE-HOUT, dat als verwstof bekend is en in groote hoeveelheden wordt uitgevoerd. Het is het kernhout van eenen boom, die daar in den omtrek overvloedig wast, eene hoogte van 30—50 voeten bereikt en tot do Decandria monogynia (L.) behoort, zijnde de Haematoxyhn Campechiamm, Het blad is paarswijze en gevederd, de bloem eerst purperrood, daarna geel. Het hout heeft eene roode kleur en dient dan ook tot roodver-wen, alsmede tot blaauw door bijvoeging van ammoniak, met ijzer tot bruin en met koper tot zwart. ■— In de heelkunde wordt het gebruikt tot bloedstelping en andere einden. CAMPER (Pieter) werd den 11quot;10quot; Mei 1722 te Leyden geboren. Zijn vader Florentius Camper kwam in 1713 van Batavia, waar hij predikant geweest was, naar Leyden terug, en verdeelde aldaar zijnen tijd in den omgang met geleerden, het gezelschap cn de ondersteuning van kunstenaars en de opvoeding zijner kinderen. Cs vader zorgde bij uitnemendheid voor de opvoeding van zijnen zoon; Pieter onderscheidde zich vroeg door weetlust en vlugheid van begrip. De beroemde Labordes leerde hem de gronden der Meetkunst; Musschenbroek en 's Gravesande onderwezen hem in de natuurkunde, en onder Gaubius, van Roijen cn den oudsten Albinus oefende hij zich in do onderscheidene takken der geneeskunde, welke hij tot zijne voornaamste studie gekozen had. In 1746 werd hij, na openlijk verdedigen eencr verhandeling De visu en eene tweede, De oculi quibusdmn partibus, op denzelfden dag tot doctor in de wijsbegeerte en in de geneeskunde bevorderd. De wankelende gezondheid zijner ouders hield hem van zijn verlangen, om op vreemden boden zijne verkregene kunde meer en meer uit te breiden, terug, en niet dan na hun beider overlijden begaf hij zich in 1748 naar Londen, Oxford, eu Cambridge; en den volgenden zomer naar Parijs, Lyon en Geneve, in welke laatstgenoemde plaats hij het beroep tot hoogleeraar in de wijsbegeerte, genees- en heelkunde aan de hooge-sthool te Franeker ontving; waardoor hij genoodzaakt werd om zijne terugreis te bespoedigen. Door eene zware ziekte overvallen, aanvaardde hij deze waardigheid eerst in het voorjaar van 1750, en hield toen eene openlijke redevoering De mundo optima. In 1755 word hij tot hoogleeraar in de heel- en ontleedkunde aan het atheneum te Amsterdam benoemd, en verliet toen Fra-nekers hoogeschool, welke in bloei door hem zeer was toegenomen. Drie jaren later werd hij buitendien tot hoogleeraar in de geneeskunde bevorderd, en sprak bij het aanvaarden dezer waardigheden , eerst eene plegtige redevoering uit De anatomes in omnibus scientiis iisu, en daarna eene tweede De certo in medecina. Na verloop van weinige jaren verwisselde hij het woelige voor een meer stil, doch aangenamer leven, en ging met zijne gade, met welke hij in 1756 gehuwd was, in 1761, met behoud van den titel van professor honorarius, op een buitengoed bij Franeker wonen. Hier gaf hij zich aan do beoefening zijner geliefkoosde wetenschappen over en schreef het tweede dool van zijne Demonstrationes Anatomico-Pathologicae, van welk keurig en uitvoerig werk in 1759 het eerste deel het licht had gezien; voorts een vervolg op de verhandeling Over de Breuken in eerstgeboren kinderen, mede in 1759 uitgegeven; eene ontleedkundige beschrijving van het gehoor der gekieuwde visschen, waarin hij de ligging en gedaante der deelen, ter ontwaarwording van de trillingen der lucht geschikt, aantoonde; eene verhandeling over de opvoeding der hinderen, en eenige stukken over den Landbouw. Toen hij in het jaar 1763 tot hoogleeraar in de genees-, heel-, ontleed- en kruidkunde te Groningen beroepen werd, deed hem de edele zucht om zijne gaven tot nut van het algemeen aan te wenden, aan dit aanbod gehoor geven. Kort na zijn verblijf aldaar werd hij in plaats van den hoogleeraar van Doeveren tot stads-physicus benoemd, hield in het volgende jaar eene plegtige redevoering De admirabili analogia inter Stirpes et Animalia en eene openlijke voorlezing De claudicatione. Eenigen tijd daarna als Rector Magnificus aftredende, sprak hij openlijk De pulchro physico. Dit stuk, naderhand meer en meer uitgebreid, werd in 1782 het onderwerp cener redevoering, gehouden in de teekenacademie te Amsterdam, waarbij hij betoogde dat er in de na- |
CAM.
253
|
tuur geen stellig schoon gevonden wordt, maar dat het afhangt van eene onderlinge overeenstemming, gegrond op het gezag van eenigo weinigen. Slechts tien jaren mogt de Groninger hoogeschool zich op C. beroemen, daar het verlangen zijner gade en de begeerte om zelf meer voor de opvoeding zijner zonen te waken, hem voor het hoogleeraarschap deed bedanken, waarna hij zich naar Franeker terug begaf. — Nu had hij weder meer tijd tot het schrijven en uitgeven van verschillende werken, alsmede om zijne, te voren reeds gemaakte, waarnemingen aan geleerde maatschappijen mede te deelen. Zoo zond hij, om slechts van eenige te gewagen, aan de koninklijke academie dor wetenschappen te Lyon eene verhandeling over het toestellen van breukbanden, alsmede zijne aanmerkingen over do moeijelijke verlossingen door geklemde hoofden veroorzaakt, en het gebruik van den Roon-huisiaanschen hefboom; aan het Bataafsch genootschap te Rotterdam zijne, in 1771 gemaakte ontdekking, welke Hunter zich naderhand toeeigende, omtrent den ingang der lucht tot in de groote beenderen der armen en dijen en zelfs tot in de halswervelen en het geheele geraamte der roofvogels, en van dezulke, die zich hoog in de lucht verheffen; hierbij was eene andere verhandeling gevoegd over het gezang der mametjes-hikvorschen, en eene derde, over het toestellen van breukbanden. C. was een der geleerdste en diepdenkendste genees- en ont-leedkundigen der vorige eeuw. Ondertusschen kent men hem slechts ten deelo, indien men hem naar zijne verdiensten in de onderscheidene takken der geneeskunde beoordeelt; want hij bezat tevens zeer veel kennis van het schoone, en een talent voor fraaije kunsten, dat hij steeds trachtte uit te breiden. Hij toekende ongemeen vaardig met de pen, schilderde in olieverw, boetseerde en verstond de behandeling van den beitel. Niet alleen als geleerde, maar ook als staatkundige, was Camper tot nut van het algemeen werkzaam. Behalve menigvuldige staatkundige betrekkingen, waarin hij was gewikkeld geweest, nam hij in 1787 zitting in den raad van State en betrok dien ten gevolge zijne woning in 's Gravenhage, alwaar hij den 7den April 1789 aan eene hevige pleuritis overleed. Hij werd te Leyden in de St. Pieterskerk begraven. — Men zie de levensschets van Petrus Camper, in 1791 door zijnen zoon G. Camper uitgegeven, waarin eene voltooide lijst dor geleerde werken van P. Camper gevonden wordt; Oeuvres de P. Camper, qui ont pour (tljd l'his-toire naturelle, la physiologie etc. Paris 1803, waarin de Eloge van Condorcet en Vicq d'Azir geplaatst is, alsmede de Levens van gedenkwaardige mannen en vrouwen, te Amst. in 1808 uitgegeven. C. (Adriaan Gilles), zoon van den voorgaanden Hij werd geboren te Amsterdam, den SI»10quot; Maart 1759. Na in zijne jeugd onderwijs to hebben genoten in de Latijnsche en Grieksche, benevens de meest bekende levende talen, legde _ hij zich onder de leiding van zijnen vader met ijver toe op de natuurlijke historie, en later bepaald op de mineralogie en geologie, waarin hij zijne kundigheden vooral uitbreidde door reizen in onderscheidene gedeelten van Europa, tot in Italië toe, waarbij hij geene gevaarvolle bergreizen, zelfs niet het beklimmen van den Montblanc, ontzag. Op deze togten verzamelde hij een aanzienlijk kabinet, waarvan hij na zijne terugkomst eene beschrijving in het licht gaf. Ook heeft hij hot door zijnen vader aangevangen werk Over de Walvisschen voltooid en uitgegeven. Napoleon benoemde C. tot aanblijvend rector van de Groninger hoogeschool, welke betrekking hij later met die van vrederegter te Franeker verwisselde. In 1814 was hij het die met Spaen van Biljoen en Muntinghe den eersten grond legde tot de nieuwe regeling van hot hooger onderwijs, en gelijk hij in 1808 curator was geworden van de toen nog bestaande hoogeschool te Franeker, zoo werd hij bij do vestiging van het atheneum aldaar in 1815, president curator van hetzelve. Do Staten van Vriesland kozen C. in 1819 tot lid van de tweede Kamer der Sta-ten-generaal, doch naauwelijks had hij zich tot waarneming van die betrekking in *s Gravenhage gevestigd of hij stierf in January 1820, den naam nalatende van ijverig en grondig beoefenaar der wetenschap, warm vriend zijns vaderlands en voorbeeldig in alle maatschappelijke, burgerlijke en huiselijke betrekkingen. CAMPHIN-LAMP. (Zie Lampen). |
CAMPHUYS (Johannes), vijftiende gouverneur generaal van 1 | Nederlandsch Indië, en wel van 1684—1691, was te Haarlem den 18quot;°quot; Julij 1634 geboren. Hij diende aldaar als knecht bij een zilversmid, verliet zijn vaderland en kwam in 1654 te Batavia, waar hij klerk werd, dat hij tot 1666 bleef, — wanneer hij met versnelde schreden opklom, wordende den 31«'=quot; Mei 1671 tot opperhoofd van Japan benoemd; den l«ton Maart 1677 werd hij secretaris der raden van Indië; op den 4lt;len April 1678 tot extra-ordinair raad verkozen; den 25quot;°quot; Nov. 1681 tot gewoon raad van Indië, en verkreeg vervolgens bij meerderheid van stemmen (omdat niemand meende dat men C. stemmen zoude) het hooge bewind als gouverneur-generaal in handen, den 2dc° Maart 1684. In 1687 viel de vorst van Borneo, op aanhitsen en met behulp der Engelsehen, den koning van Bantam aan; echter werden do Borneosche vijanden door behulp der onzen van daar verdreven. Ook verhinderde C. de door de Engelsehen aangewende listen en lagen om zich te Benkoelen te versterken. Intusschcn bestond er in den hoogon raad tusschen de zich zeiven bedrogen hebbende leden alles behalve harmonie en overeenstemming; in 1687 vielen er onder anderen, verschillen voor tusschen de spijtige raden en den gouverneur, over het benoemen van een baljuw. C. bleef 2 jaren, van 1687—1689, uit de vergadering, ten einde de partijzucht der raden te ontwijken, en deed vervolgens, geheel buiten den raad, alle open komende posten vervullen door diegenen, welke hij daar zelf toe verkoos. C. heeft belangrijke aanteekeningen over Batavia nagelaten; reeds in 1667 beschreef hij de verovering van Jacatra door Koen. Na eene regering van ruim 7 jaren gaf hij het bestuur op den 24»ten September 1091 aan van Oudshoorn over, en ging buiten de Nieuwpoort aan de rivier van Jacatra wonen; ook had hij op het eilandje Edam, dat hom toebehoorde, een huisje naar de Japansche wijze gebouwd, met eene uitgebreide menagerie van vreemde dieren, gelijk hij in zijn tuin te Jacatra eene menigte vreemde gewassen bezat; ook was hij een ijverig verzamelaar van Japansche kunstwerken. Na ruim 3 jaren als een wijsgeer, stil en van de wereld afgezonderd op zijn buiten te hebben doorgebragt, stierf hij op zijn verjaardag den 18dcquot; Julij 1695, in den ouderdom van 61 jaren, en word in de Nieuwe Hollandsehe kerk begraven. CAMPI (Antonio), bouwmeester on schilder, tegen het midden der XVIe eeuw te Cremona geboren, was de zoon van Ga-leazzo Campi (1475—1537), die zelf als schilder vrij wat naam gemaakt had. A. volgde voornamelijk de manier van Correggio; ook etste hij en graveerde in koper. Eindelijk was hij schrijver en heeft de geschiedenissen zijner vaderstad te boek gesteld, welke kronijk in 1585 met vele platen versierd, het licht zag. Hij stierf in 1591. Twee zijner broeders Giulio (1500—1572) en Vincenzo (overl. in 1591) betraden dezelfde loopbaan. De eerste was leerling van Giulio Romano en overtrof zijne broeders. CAMPI (Bernardino), neef van den voorgaande, geb. 1522, overl. na 1590, is do voornaamste meester onder deze kunstenaars-familie. In Milaan en in Cremona vindt men vele werken van dezen meester; in de laatstgenoemde stad bouwde hij o. a. den koepel van het koor der San-Gismondo-kerk. Ook heeft hij vele portretten nagelaten en een werk geschreven: Sopra la pit-tura, dat in 1580 te Cremona in 41' in 't licht verscheen. CAMPO FORMIO, eig. CAMPO FORMIDO, dorp nabij, of eigenlijk voorstad van Udine in de tot het Lombardisch-Veneti-aansch koningrijk behoorende provincie Friaul, ook Udine genoemd. Do anders onbeduidende plaats is merkwaardig door den vrede die er in den nacht van den 17 op den 18 October 1797 geteo-kend werd tusschen den graaf van Coblenz in naam van Oostenrijk, en Napoleon Buonaparte voor de Fransche republiek. Do legers der laatste hadden in den veldtogt van 1796 Italië onderworpen en Oostenrijk, voor zijne hoofdstad beducht, haastte zich in de lente des volgenden jaars onderhandelingen aan te knoopen op den grondslag van afstand aan Frankrijk van de Zuidelijke Nederlanden en den linker Rijnoever, alsmede tegen schadeloosstelling en op kosten van Venetië, der stichting van eene republiek in Opper-Italië. Gedurende den loop der onderhandelingen stegen van wederzijde de eischen: het Directoire wilde ge- |
CAM—CAN.
254
|
heel Italië door Oostenrijk ontruimd zien, en dit laatste eisehte de Venetiaansche Staten, geheel Lombardijo cn oen gedeelte van den Kerkdijken Staat. De omwenteling van 18 Fructidor maakte Frankrijk stouter, Oostenrijk gedweeër en eindelijk werd de vrede gesloten, waarbij Oostenrijk afstand deed van do Zuidelijke Nederlanden, Milaan en Mantua, behoudende Istrië, Ualmatië en de linkeroever van de Etsch, terwijl Frankryk het andere gedeelte van Venetië, Venetiaanseh Albanië ou de Jonische eilanden bekwam. Bij geheime artikelen bewilligde Oostenrijk in afstand van don liuker-Rijnoevor togen Saltzburg cn eeno streek van Beijeren langs do Inn; den hertog van Modena en anderen Italiaansche vorstenhuizen werden schadeloosstellingen in Duitschland toegezegd, terwijl do overige staatkundige belangen van Duitschland werden verwezen naar een te Rastadt te houden Congres, dat reods weinige weken daarna geopend word (9 Dec. 1797). Het Directoire nam met de door Bonaparte bedongen voorwaarden geen genoegen; doch latere gebeurtenissen, reeds in het volgende jaar, deden den oorlogstoestand voortduren. CAMPOMANES (Pedko Kodriguez, graaf van) werd geboren in Asturië den I'quot;11 July 1723. Hij is als staatsdienaar, geleerde eu staathuishoudkundige een van de vermaardste mannon van zijnen tijd en zijn vaderland, waaraan hij do gewigtigste diensten bewezen heeft, terwijl zijno schrifton door geheel Europa zijnen naam verbreidden als oen van de uitmuntendsto schrijvers zijner natie. Zijn Antiguedad maritima de la repiiblica de Cartago, con el Périplo de su general Hannon, traducido del Griego y il-lustrado (Madrid 1756) verwierf hem oene benoeming tot correspondent van de academie der wetenschappen to Parijs; zijn grootc naam als regtsgelcerdo, aanstelling door Karei don IIIde tot Fiscaal van den koninklijken raad van Castilië, in 1765. Op uitnoodiging van dien koning gaf hij in het licht: Discurso sobro el fomento de la industria popular (Madr. 1771) en: Dismrso snbre la educacion popular de los artisanos y su fomento (aid. 1775), benevens Apéndice d la educacion popular, met de reeds genoemde geschriften in 6 doelen (Madr. 1775—1777) waarin eeno menigte belangrijke beschouwingen over burgerlijk bestuur, belastingen, landbouw, nijverheid on handel vervat zijn. Zij ademen een helder inzien in alles wat handel en nijverheid betreft on bestrijden reeds — toen nog iets vreemds — hot denkbeeld van beperking cn bescherming, zelfs dat van gilden. In 1764 gaf hij onder den titel: Respuesta Jiscal, sobre abolir la tasa y establecer el comercio de grams oen vertoog in het licht ten voordeelo van eonon vrijen graanhandel. Met Casiri vertaalde hij uit het Arabisch een geschrift van Ebn Al Avam over don landbouw. Het voornaamste zijner staathuishoudkundige geschriften is: Tratado de la regalia d'i amortizacion (Madr. 1765, waarvan eeno nieuwe uitgave, Gerona, 1821, voorzien is van eeno levensbeschrijving des schrijvers, door Arnao); terwijl een ander Tratado de la reyalie handelende over die de Espana, ö sea el derecho real de nombrar a los beneficios eclesiasticos de toda Espana y guarda de sus iglesias vacantes, con unas reflexiones historicas al Concordato de 1753, na zijnen dood door Salva (Parijs 1830) is in het licht gegeven. Ook ijverde hij sterk tegen do bedelarij en gaf in oen vertoog over de Heidens daartoe de middelen aan do hand, en ondersteunde den graaf d'Aranda in diens pogingen om de Jezuiten nit Spanje te verdrijven. Bij de troonsbeklimming van Karei den IVde, in 1788, werd C. president van don raad van Castilië cn spoedig daarna lid van den Staatsraad. Maar toen do graaf Flo-rido Blanca zicli in 'skonings gunst had wotcn in to dringen, werd C. verwijderd en verloor al zijne ambten. Gelaten verdroeg hij deze terugzetting en bragt den overigen tijd zijns levens in beoefening der wetenschappen door, totdat hij den 3den February 1802 overleed. CAMPUS MAIL. Eene jaarlijksche bijeenkomst der onde Britten, die op 1 Mei plaats had, ten einde over de verdediging van het rijk te raadplegen. CAMPUS MAKTIUS. Een veld ter zijde van den Tiber, waarop zicli bij de oude Romeinen do jongelingen in allerlei krijgsverrigtingen oefenden. Het voerde zijnen naam naar oen tempel van Mars, die er stond. Do Consuls Brutus en Collatinus maakten er eene plaats van tot het houden van volksvergaderingen , welke naderhand met een aantal fraaijc standbeelden versierd werd. |
CAMUCCINI (Vincenzo), te Rome in 1773 geboren, werd oen der meest beroemde nieuwe historieschilders; hij volgde do thcatraal-antieko manier van David. Zijne eerste grooto stukken, die hij in het begin dezer eeuw voor Lord Bristol schilderde, waren de moord van Cesar en do dood van Virginia. Later stolde hij voor do Pieterskerk hot beeld van den apostel Thomas in mosaïk te zamen, schilderde voor de San-Giovanni te Piacenza eeno voorstelling in den tempel, en voor verschillende musoën eeno menigte tooneelon uit do Romoinsche geschiedenis, waaronder zijn Horatius Cocles on zijn Romulus en Remus uitmunten. Ook scluldorde C. vele portretten, waaronder die van don koning en do koningin van Napels en van Paus Pius de VIIdo. Hij overleed te Rome don 2de,1 September 1844. C. was een meester in de teckening en do compositie; zijn coloriet begon zich eerst later boven het middelmatige te verheffen. CAMUS (Akmand Gaston), geboren te Parijs don 2d!!B April 1740, maakte zich bekend in de Franscho omwenteling. Hij was advokaat bij hot parlement en koninklijk censor, doch werd in 1789 tot lid van de constituooronde nationale vergadering, voor don Burgerstand, verkozen, in welke betrekking hij den 18deB January 1790 oen rapport indiende, waarbij do geheimen van het beruchte „roode boekquot; werden opengelegd; twee jaren later werd hij afgevaardigd tor nationale conventie, opzigter der nationale archiven on lid van het nationaal Instituut, voor do af-doeling der oudheden. Mot Bancal, Quinette, la Marqué en Buir-nonville werd hy in 1793 door de convontie naar het leger gezonden , ten einde zich moester te maken van Dumouriez, die in verdenking stond; deze echter dood do afgevaardigden zolven vatten cn leverde hen, benevens Drouet, Semonville en Marot, aan de Oostenrijkers over, die hen eerst don 26quot;,e,, December 1795 uitwisselden tegen de Franscho prinses Maria Thorosia, later hertogin van Angoulèmo. Na zijno terugkomst word hij lid cn daarna archivaris van het wetgevend ligchaam, cn op nieuw lid van hot nationaal Instituut. Hij wees het hem aangeboden ministerie van financiën af cn verzette zich togen Bonaparte's benoeming tot levenslang' consul (10 Julij 1802). Hij stierf don 2don November 1804. Zijne voornaamste, gansch niet onbelangrijke schriften zijn: Lettre sur la profession (tavocat, et biblio-thèque choisie des livres de droit (2 doelen. Parijs 1772—1777); Histoire des animaux ifAristote (2 doelen. Par. 1783); Code ju-diciaire, ou recueil des décrets de l'assemblée nationale et consti-tuante sur l'ordre judiciaire (4 doelen, Par. 1792); Voyage dans les dépurtements nouvellement réunis (2 declen, Par. 1803). CANACUS, oen Grieksch beeldhouwer, geboortig van Sicyone, bloeide in de IVde eeuw v. Chr. Hij was leerling van Polyclotcs, doch bereikte diens hoogte niet on behield do stijve manier zijner voorgangers. Zijno voornaamste werken, die door Pausanias worden vermeld, waren liet beeld van Apollo Didymns, eeno zittende Venus, nit goud en ivoor zamengcsteld; terwijl hij gezamenlijk met Patroclus, de bronzen standbeelden vervaardigde, voorstellende do Griekschc opperhoofden, die bij Aogos-Potamos do zege hadden behaald. Deze beelden worden in den tempel te Delphi geplaatst. CANADA. Dit bolungrijk land, de uitgebreidste Britsche bezitting in Noord-Amerika, ligt tusschen 42° en 52° NBr., en 58° en 90quot; W.L.; hot beslaat eene oppervlakte van 16,800 vlerk, mijlen en bestaat nit zeer verschillende soorten van grond. Men vindt er uitgestrekte hooglanden, rotsgronden, woeste wouden, moerassen en moren, maar ook grootc vruchtbare streken, die allerlei granen, vlas, hennep, suiker, timmerhout, enz. voortbrengen. Ook vindt men or ijzer, zilverhoudend lood, steenkolen, koper, zout en zwavel. Onderscheidene wilde dieren zijn er in de bosschcn en gebergten, waarvan velen kostbare pelterijen leveren, waarin, gelijk mede in eene menigte andere artikelen, oen belangrijke handel gedreven wordt. Het land wordt verdeeld in Oppor- cn, Nodor-C. Van hot eerste is Toronto, van het tweede Quebec do hoofdstad. Oppor-C. wordt verdoold in 17 districten, Ncder-C. in 8. De bevolking, bijna anderhalf millioen zielen tellende, bestaat voor uit een klein gedeelte nit iidanders, onder welke Huronen, Mohawks on andoren wegens strijdbaarheid eu woestheid van ouds bekend zijn; meerendcels evenwel uit kolonisten van verschillende Europesche natiën, vooral Engolschen, Franschen on Duitschors. Nog altijd zetten er zich vele landverhuizers neder, door welke van lieverlede de onbebouwde streken |
255
|
worden ontgonnen. Dat gemengde der bevolking is echter goeddeels ook een gevolg van 's lands vroegeren staatkundigen toestand. Immers, nadat het, waarschijnlijk in 1497, door de Ita-liaansche zeevaarders Giovanni en Sebastiano Caboto was ontdekt, maar aanvankelijk verwaarloosd, nam Giovanni Vorazzana, een Italiaan in dienst van koning Krans I, er in 1523 bezit van in naam van frankrijk en gaf het den naam van Nieuw-Frankrijk. Al spoedig poogde men er kolonisatie te vestigen, waartoe Ja-ques Carticr in 1534 en 1535 belangrijke ontdekkingsreizen deed in do binnenlanden. De zaak bepaalde z ich echter in het eerst slechts tot de jagt op pelsdieren, doch omstreeks het laatst dier eeuw togen er vele Franschen heen om er zich te vestigen. De volkplanting bekwam eene groote uitbreiding, toen Samuel Cham-plaiu de stad Quebec stichtte in 1608, ofschoon de maatregel van het Fransche bestuur, om er geen landbouwende kolonisten, maar galeiboeven heen te zenden, haar aanhoudend bleef belemmeren. Aldus bleef de staat van zaken tot in 1755 , toen C. door de Engelsehen werd veroverd en aan dezen bij den vrede van Versailles (1762) door FranKrijk afgestaan. De Britten stelden er in 1774 bij parlements-acte een wetgevenden raad in; wetgevende kamers werden er in 1791 geconstitueerd en na vele jaren van verdeeldheid en opstand, kwam de tegenwoordige inrigting der openbare aangelegenheden tot stand, krachtens welke C. gesteld werd onder het beheer van een gouverneur-generaal, een wetgevenden raad door do Kroon aangesteld en eene wetgevende vergadering van 42 personen, door het volk gekozen. Het bestek van dit werk gedoogt geen uitvoerige aardrijkskundige beschrijving van dit merkwaardig land. Over sommige byzonderheden, gelijk enkele der voornaamste meren, den waterval der Niagara, enz. raadplege men afzonderlijke artt. en over geheel C., behalve do werken over geographic: de Charlevoix, Uistoire et description de la Nouvelle France (3 deelen. Par. 1744, zeer belangrijk voor de kennis van den toestand des lands onder het Fransche bestuur); Mac-Gregor, British America (2 Din. Lond. 1832); Murray, An historical and descriptive account of British America (3 Din. Edinb. 1839); Taylor, Journal of a tour from Montreal to Port St. Francis (Quebec, 1840); Views of C. and the colonists (Edinb. 1844); Head, the Emigrant (Lond. 1846); Bigsby, The shoe and canoe, or pictures of travel in the Canadas (2 Din. Lond. 1850). C. is ook de naam van eene groote rivier, die zieh in den zeeboezem van St. Laurens ontlast; hare lengte bedraagt ongeveer 600 zeemijlen. CANALETÏO of CANALE is de bijnaam van twee Vene-tiaansche schilders, die zich beiden door landschappen en stads-gezigten onderscheiden hebben. C. (Antonio) geb. 1697 was de zoon van een decoratieschilder, en heeft voornamelijk gezigten van zijne vaderstad geleverd, waaronder die van het Canale grande de beroemdste zijn. In de Louvre-galerij ziet men er drie van: het hertogelijk paleis, het Marcus-plein en de kerk Madonna delia salute. Men heeft naar zijne tcekeningen uitgegeven: ürbis Venetiaruin prospectus celebriores, Ven. 1742 in fol; 58 platen gegraveerd door Ant. Vicentini. Ant, C. stierf in 1768. C. (Bernabdo Bki.i.otto gen.) was neef en leerling van Ant. Hij werd in 1724 geboren en stierf te Warschau in 1780. Hij heeft langen tijd te Dresden en te Londen gewoond en op beide plaatsen veel geschilderd. Hij muntte voornamelijk uit in het perspectief en de schoonheid der luchttinten, doch zijne schaduwpartijen zijn somtijds wel wat zwaar van toon, waarschijnlijk ten gevolge van de aanwending der Camera Obscura. Ook heeft hij do omstreken van Dresden, Königstein, Pirna en Warschau in plaat gebragt. CANARIE-SEC, is een witte, zoete, aangename en krachtige wijn, die van de Canarische eilanden verzonden wordt. Men heeft er drie soorten van: Malvasier (de „Malveseiquot; onzer oude schrijvers). C. s. en Palm-sec. Die van Teneriffe, ook eenvoudig Te-neriffe-wijn genoemd, is de beste. |
CANARIE-VOGEL (De) behoort tot de familie der vinkach-tige zangvogelen en is oorspronkelijk van de Canarische eilanden, van waar hij reeds voor eeuwen naar Europa is overgevoerd. Hij heeft de grootte van een vink, is op kop, rng, vleugels en staart groenachtig bruin, aan de buikzijde geelachtig groen, doch door het leven in getemden staat bijna geheel geel. Zij planten zieh in do gevangenis gemakkelijk voort en telen ook bastaarden met het sijsje, den groenling, do kneu en eenigeandere zangvogeltjes. Zij zijn beroemd om hun gezang en slaan bijna het geneele jaar door; zelfs de wijfjes, ten minste wanneer zij zoo oud zijn, dat zij geene eijeren meer leggen. Zij leeren ook den nachtegaalslag naslaan, het gezang van verschillende vogels en aria's op de fluit cu hot orgeltje nafluiten. Ook leert men hun allerlei kunstjes, als dood liggen, kanonnetjes afsteken, enz. Men voedt hen gewoonlijk met eanariezaad (vogeltjeszaad, I'halm-ii canaricnsis) maar ook met maankopzaad, hennep, gierst en haver en geeft hun van tijd tot tijd eenig groen voedsel, als salade of krulswortel. Het mannetje brengt de materialen voor het nest bijeen, het wijfje schikt die en legt gewoonlijk zes groenachtige eitjes met bruine stippeltjes. Zij broeijen 3 of 4 maal in het jaar in wilden staat. Het broeijen duurt 13 dagen; de jongen worden gedurende vier weken door do ouden gevoederd. Deze vogels zijn aan velerlei ziekten onderhevig, doch kunnen wel 20 jaar oud worden. In Zwitserland on Tyrol worden de meeste gekweekt en tot het gezang afgerigt; voorts komen zij in den handel, meest naar Engeland, Rusland en Con-stantinopel. Op het eiland Elba zijn zij verwilderd. Ten tijde van Gesner waren zij nog zoo hoog in prijs, dat zij slechts door rijke lieden konden gekocht worden. Alexander von Humboldt zag o]) Teneriffe bij do stad Orohava geheclc zwermen van canarievogels. Berthelot en Webb hebben de eerste goede afbeelding van den wilden vogel gegeven in do Uistoire naturelle des Hes Canaries. 1836. 4I, tab. 2. fig. 1 en 2. CANARISCHE EILANDEN. Een groep van 13 eilanden, tot Afrika gerekend, liggende tegenover kaap Bojador, in den Atlantischen oceaan. Zeven er van zijn bewoond: Teneriffe, Ca-naria, Fortaventura, Palma, Ferro, Gomera en Lanzerota. De overige zijn weinig meer dan rotsen. Bij de Ouden waren zij reeds bekend en droegen den naam van „gelukkige eilanden.quot; Zij behooren alle aan Spanje, zijn van vulkanischen oorsprong, hebben een aangenaam klimaat en brengen voort: granen, wijnen (zie het art. Canarie-sec) orseille, soda, vruchten, sniker, bananen, dadels, katoen, drakenbloed, enz. Het dierenrijk levert muilezels, kameelen en paarden, en dat der delfstoffen filtreer-steenen. Bekend zijn de Canarie-vogels; zie het voorgaande art. en over den bekenden berg, de piek van Teneriffe, het art. van dezen naam. De gezamenlijke eilanden hebben eene oppervlakte van 152 □ mijlen en de bewoonde tellen 300,000 inw. CANCALE. Een plaatsje aan de baai van denzelfden naam niet verre van St. Malo in het Fransche departement Isle et Vilaine, met 3800 inwoners, beroemd om do heerlijke oesters, die in de baai in grooto menigte gevischt worden en bijna allen naar Parijs verzonden. Niet alleen Canealezen, maar ook bewoners van Calvados en la Manche en zelfs En-gelsehe visschers plunderen de baai, zoodat het te verwonderen is dat de menigte weekdieren niet zigtbaar vermindert. In Mei 1779 vernielden de Engelsehen onder Wallace de in de baai geankerde Fransche schepen. CANDAULES, de laatste koning der Lydicrs uit het geslacht der Heracliden. Hij leefde in de VIIIste eeuw voor Chr. en werd het slagtoffer van zijne eigen dwaasheid. Want hij stelde zijnen gunsteling Gyges in de gelegenheid om zijne gemalin in haar vertrek te zien, ten einde hare schoonheid te bewonderen, op zoodanige wijze dat de koningin, diep in hare zedigheid gekwetst, aan Gyges de keus gaf tussehen zelf te sterven of C. te dooden en haar te huwen; hij koos het laatste en volgde C. op in de regering. Z. Herod. I: 7; Justinus I: 7. CANDIA, dit eiland, het zuidelijkste van Europa, voormaals onder den naam Creta beroemd en door de Turken, in wier bezit het is, Kiridi genoemd, ligt in de Middellandsche zee. Het heeft eene lengte van 45- eene breedte van 2 tot 10 uren, en eene oppervlakte van 188 vierk. mijlen. Over de geheelo engte van het eiland loopt een bergketen, waartoe de Ida behoort, een berg, vermaard in de oude mythologie en geschiedenis. De noordkust heeft onderscheidene havens; aan de zuidkust, die wegens steilten en klippen bijna ongenaakbaar is, vindt men vele spelonken. Het klimaat is er zacht, de grond vruchtbaar, vooral in granen, zuidvruchten, tabak, wijn, katoen, enz. Ook bereidt men er zijde, leder, brandewijn en geweven stoffen. Het aantal inwoners bedraagt 160,000 zielen, meest Grieken en Tur- |
256
|
ken. De hoofdstad heet mede C.; ook vindt men er de steden Retimo en Khania. Dit eiland schijnt oorspronkelijk eene Egyptische kolonie te zijn geweest en werd in de oudheid bewoond door een volk, dat onder 't genot van veelzijdige beschaving en wijze wetgeving leefde. Het is het toonoel van vele verhalen dor Griek-sche mythologie en later, toen het honderd welvarende steden telde, bloeide het door zeevaart, handel en nijverheid. De apostel Paulus predikte er hot Christendom. In de IXdc eeuw werd het door de Saracenen aan de Byzantijnsche keizers ontnomen, doch in 962 door de Grieken onder Nicephorus Pho-cas op nieuw bemagtigd. Toen Constantinopel in 1204 door de Latijnen werd ingenomen werd C. aan de Veuctianen verkocht en in 1045 en 1649 beproefden de Turken te vergeefs het te veroveren. Zeven jaren later blokkeerden dezen het op nieuw, en na tien jaren ongehoorde krachtsinspanning gelukte het hun, de hoofdstad C. tot overgave te dwingen (27 September 1669). Deze belegering, de merkwaardigste dier eeuw, werd door de grootste vestingbouwkundigen bijgewoond en was een kweekschool voor de dapperste krijgslieden. Bij de erkenning van de onafhankelijkheid der Grieken, die ook op C. de vaan van opstand hadden ontrold, viel het eiland ten deel aan den onderkoning van Egypte, die het op de schandelijkste wijze deed uitzuigen; na de verdrijving der Egyptenaren uit Syrië koerde het onder het gebied der l'orte terug. Zie voorts: Sieber, Reise nach der Insel Kntn (2 Dn. Leipz. 1822); Höck, Kreta, ein Versnelt zur Aujhelliny der Mythologie und Gescïtielite, der lieligion mul Verfussung dieser Insel (3 Dn. Göttingen, 1823 —1829); Pashley, Travels in Candia (2 Dn. Cambridge and Londen, 1837); Chürmuzis, Kqijtixcc (Athene, 1842). CANDIDAAT. Zoo noemden de Romeinen hem die Quaestor, Aedilis, Praetor of Consul verlangde te worden en die ten teeken daarvan op het Forum geheel in het wit verscheen. Gewoonlijk duurde dit twee jaren, waarop de ambitus volgde of het rondgaan om zich stemmen der stemgeregtigde burgers te verschaffen. Hij, die gekozen werd heette designatus en bedankte wel terstond de stemgeregtigden voor het in hem gestelde vertrouwen, doch aanvaardde zijne betrekking eerst in het volgende jaar. In de eerste Christenkerk werden de nieuw-gedoopten candidaten genoemd en tegenwoordig voeren op de hoogcscholeu diegenen den naam van candidaten, die in een der vakken van wetenschap het eerste examen na het propae-deutischo hebben afgelegd; daar men in de theologie zelden promoveert, zijn de meeste predikanten, candidaten tot do heilige dienst. CANDIJ, stad op het midden van het eiland Ceylon, de voormalige residentie van den inlandschen koning en eene van de heiligste steden der Biiddhisten. Zij ligt in eene schoone, heuvelachtige streek en heeft een keizerlijk paleis benevens verschillende tempels. De hoftempel is de beroemdste van alle pagoden op het eiland, waar een tand van Buddha bewaard wordt, welke reliquie, in gouden en zilveren doozen bewaard, op eene zilveren tafel ten toon staat en van tijd tot tijd in prachtigen optogt, door eenen olifant gedragen, wordt rondgevoerd. De eerbied der Cingaleeren voor dit palladium des eilands is zoo groot, dat een opstand in 1817 terstond was gedempt, toen de Engclschen zich van den hoftempel en alzoo van den Buddha-tand hadden meester gemaakt. — De bevolking van C. bedraagt thans naau-welijks 3000 zielen. — Do Candijsuiker heet niet, zoo als sommigen welligt zouden meenen, naar deze stad of naar het eiland Candia, maar naar bet Italiaanscho Candize, helder maken. CANDOLLE (Auouste Pvrame de), een der beroemdste natuuronderzoekers, werd den 4aon February 1778 te Genève geboren, kort nadat de Kruidkunde een onherstelbaar verlies geleden had in hot afsterven van Linnaeus, wiens dood op den 10dequot; January deszelfdeu jaars plaats greep. — Zijn vader was een der eerste overheidspersonen der Geneefsche republiek, welke in vroegere dagen, tijdens de geloofsvervolgingen van 1558, aan men-schen van allen rang en stand, en zoo ook aan eenigen zijner voorouders, een veilig toevlugtsoord verschaft had. |
Nadat de jonge de C. do inrigtingen voor lager en middelbaar onderwijs doorloopon had, werd hij in 1792 als student aan de hoogcschool te Genève ingeschreven. De onrust echter, welke zich van deze stad te dien tijde meester maakte, noopten hem, met zijne ouders voorshands de wijk naar een hun toebe-hoorend landgoed te nemen, dat niet ver vau het meer van Neufchatel gelegen was. Alhier zijne studiën voortzettende, nam hij iedere gunstige gelegenheid waar, om zijne geboorteplaats te bezoeken, zoodat hij zelfs in het voorjaar van 1794 het voorregt genoot, aldaar gedurende eenigen tijd het onderwijs in de kruidkunde van den Protestantschen godgeleerde Vaucher te kunnen volgen. Het is aan geen twijfel onderworpen, dat deze lessen de liefde tot de kruidkunde, welke, door het tijdelijke buitenleven, zich reeds eenigzins van de C. had meester gemaakt, hoe langs hoe meer aanvuurden, ten gevolge waarvan dan ook weldra eene innige vriendschap tusschen meester en leerling zich openbaarde. In 1796 bezocht hij, op achttienjarigen leeftijd. Parijs, waar hij, door tusschcnkomst van Dolomieu, wien hij vooral was aanbevolen, kennis maakte met velen der toenmaals aldaar schitterende sterren, zoo als: Vauquelin, Fourcroy, Portal, Cuvier, Desfontaines en Lamarck, wier lessen hij ijverig bijwoonde en op wier vriendsehap hij in later leeftijd roem mogt dragen. Te Genève teruggekeerd, kwam hij weldra, door de behoefte, welke hij tijdons zijn verblijf te Parijs had leeren kennen, om met wetenschappelijke mannen om te gaan, in naauwere aanraking met Senebier en De Saussure, van welken de laatste, die de Natuurkunde onderwees, hem, even als later Biot, zijne lievelingsstudie zocht tegen te maken, om hem, zoo mogelijk, aan de wetenschap, die hij zelf beoefende en voorstond, te verbinden. Hoewel de C. zich tegen deze pogingen met vasten wil verzette, waren toch de raadgevingen van De Saussure niet geheel en al zonder invloed op do eerste onderzoekingen, waarmede hij zich op het gebied der Kruidkunde onledig hield; integendeel, zij vestigden zijne aandacht hoofdzakelijk op het phljsische of phljsiologische gedeelte der wetenschap, zoo als b. v. blijken kan uit zijne waarnemingen omtrent de kieming der Peulge-wassen, den groei van het Vogellijm (Viscum), den omloop der vochten bij de Korstmossen en zijn „ h'ssai sur les propric'tés mê-dicales des plantes.quot; Par. 1804. De beroeringen, waaraan Geneve in het jaar 1798 was blootgesteld, toen het met eene inlijving bij Frankrijk bedreigd werd, benamen de C. alle hoop, om in zijne vaderstad immer eene vaste betrekking te erlangen. Hij besloot dan ook haar te verlaten , en naar Parijs terug te koeren, waaraan hij door de aangenaamste herinneringen nog zoo zeer gehecht was. Aldaar legde hij zich eerst toe op de geneeskunde, doch, bemerkende dat hij tot de uitoefening daarvan weinig geschiktheid bezat, zotte hij met te meer ijver zijne eenmaal aangovangeno studiën in do kruidkunde voort. De Jardin des Plantes werd zijne bijna dage-lljkscho verblijfplaats en eene nadere kennismaking mot Desfontaines, toenmaals Directeur van dien Kruidtuin, daardoor onvermijdelijk. Deze, den Ijver van den jeugdigen de C. bemerkende, droeg hem weldra de vervaardiging op van den tekst voor IJedouté's r Plantes grassesquot;, welk voorstel, schoorvoetend aangenomen, nogtans met den besten uitslag werd ten einde ge-bragt. Door dezen arbeid, die 4 volle jaren duurde (van 1799 tot 1803) en do aandacht van vele geleerden tot zich trok, zag do C. zich den toegang tot alle Herbaricn geopend en te gelijkertijd zijn naam als kruidkundige gevestigd, waartoe eenige Monographiën niet nalieten het hare bij te dragen. Het leed dan ook niet lang, of bij werd als hoogleeraar te Genève beroepen, voor welke betrekking hij nogthans bedankte, wenschende zijne studiën vooreerst nog eenigen tijd te Parijs voort te zetten. Thans werd hij door Lamarck, dio daartoe reeds herhaalde pogingen had in bet werk gesteld, op nieuw aangezocht, om eene derde uitgave der Flore frangaise te leveren. Deze taak op zich genomen hebbende, werkte hij daaraan onafgebroken voort, zoodat hij reeds in 1805 het genoegen smaakte haar geheel voleindigd te zien. Bekend is het, dat deze 3° uitgave do beide vorigen geheel overtreft en dat daarin sommige plantenklassen met de uiterste zorg bewerkt zijn. In het jaar 1808 werd de C. naar do hoogcschool te Mont-pellier geroepen om de door den dood van Broussonnet aldaar ontstane vacature te vervullen. Hij gaf aan dit onderscheidend aanzoek gehoor, nogtans onder beding, dat liet hem vrij zoude staan, jaarlijks eenige maanden af te zonderen, om de wetenschappelijke reizen voort te zetten, waartoe hij zich bij het |
257
|
Frausche Gouvernement verbonden had. Hier was het, dat hij, en door zijn wegslepend en grondig onderwijs, èn door zijne uitbreiding van den Kruidtuin en door de uitgave zijner „ Théorie élémentaire, de la Botaniquequot; (Montf. 1813), zeker het oorspronkelijkste van al zijne grootere werken, zich oen onsterfelijken roem verwierf. Nadat hij te Montpellier eenige jaren doorgebragt en zich voortdurend met het in hot licht geven ook van kleinere stukken had bezig gehouden, brak eindelijk het jaar 1814 aan, waarin gansch Europa zoo hevig geschokt werd en dat den val van keizer Napoleon, zijn begunstiger, maar ook te gelijkertijd de herstelling van zijn geliefd vaderland, ten gevolge had. Beide deze redenen noopten de C. zijn professoraat te Montpellier neder te leggen, en te Geneve, alwaar reeds een nieuw opgerigte leerstoel hem wachtte, het overige zijns levens te gaan slijten. Deze nieuwe betrekking, in 1816 aanvaard, begon hij met het aanleggen van een kruidtuin, die tot nog toe te Genève ontbroken had, waartoe de onbekrompene bijdragen zijner medeburgers hem weldra in staat stelden. Deze eenmaal in het leven geroepen zijnde, kostte het hein weinig moeite, even als vroeger te Montpellier, zijne hoorders door zijn wegslepend en helder onderwijs te boeijen en hun eene zekere liefde voor de door hem aangeprezene wetenschap in te boezemen. Negentien jaar lang ging hij op deze wijze voort zijne kennis aan anderen over te doen, totdat hij eindelijk, in 1835, door zijne wankelende gezondheid, zich genoodzaakt zag zijn post neêr te leggen, om zich voortaan nog slechts als schrijver te doen gelden. Het was hem geene geringe voldoening, dat zijn zoon Alphonse verkoren werd om den door hem neêrgelegden post op zich te nemen. Te Genève aanvaardde de C. eene der grootste ondernemingen waarvan de Kruidkunde immer gewaagde, de zamenstelling namelijk van een „ Systema naturnle Jlegiii vegetabilisquot;, een werk, waarin hij zich voorgenomen had, alle bekende planten te beschrijven, nogtans, na alvorens de typen van iedere soort en van ieder geslacht, in de Herbariën der meest beroemde Kruidkundigen , die zich met het beschrijvende gedeelte der wetenschap hadden bezig gehouden, aanwezig, met eigene oogen te hebben nagegaan en onderzocht. Weldra echter, na een eerste deel van dit omvangrijk geheel in 1818 en een tweede in 1820 te hebben in het licht gezonden, zag de C. de onmogelijkheid van zijn voornemen in, vooral toen het aantal planten van 20,000 of 25,000 soorten, nadat de rust in Europa eenigzins hersteld was, binnen korten tijd tot eene hoeveelheid van 50,000 klom, en des niettegenstaande nog immer bleef aangroeijen. Hij liet het dan ook varen, maar alleen om daarvoor de uitgave van zijn: nProdromu8 systematis naturalis regni veyetabilisquot; in de plaats te stellen, waarvan hij, van het jaar 1824 tot aan zijn dood, achtereenvolgend 7 deelen in 8V0 aan de pers vertrouwde en welk werk thans nog door zijn zoon wordt voortgezet. Gedurende de twintig jaar, welke de C. met de uitgave dezer eerste 7 deelen doorbragt, zagen nog twee anderen zijner voorname werken het licht, namelijk zijne „ Oryanoyraphie végélalequot; in 1827, en zijne .. Physiolo/pe véyétnlequot; in 1832, waarvan het eerste vele schoone platen en een aantal den schrijver geheel eigene denkbeelden bevat. Onder al deze uitgebreide bezigheden ontwikkelde zich het ligchaamslijden van den bekwamen natuuronderzoeker hoe langer hoe meer. Eenige sterfgevallen onder zijne naaste betrekkingen droegen daartoe het hunne bij. Nogtans vereerde hij nog in 1840, een jaar vóór zijn verscheiden, het wetenschappelijk Congres te Turin met zijne tegenwoordigheid. Warme vereering dor beroemdste mannen, aldaar aanwezig, waarvan hij de meestcn onder zijne vrienden telde, maakte hem deze laatste bijeenkomst tot een onvergetelijk en aandoenlijk feest, dat hij niet dan diep-geroerd en met tranen in de oogen verlaten kon. De C. overleed den 9don September 1841 te Genève, in den ouderdom van 63 jaar. Zijn dood dompelde zijne geboortestad in diepen rouw; geen wonder, daar de wetenschap in hem een barer schoonste sieraden verloor. Zijne verdiensten jegens de Kruidkunde zijn onbetwistbaar zeer groot; en door zijn onderwijs, èn door zijne vele werken, waarin doorgaans een boeijende stijl de aandacht trekt, droeg hij onbegrijpelijk veel tot hare waardeering en uitbreiding bij. Zijn natuurlijk systeem, waarin zijn blik doorstraalt in de vormleer der geil. |
wassen en hunne verwantschap onderling, zal immer eene gedenkzuil vopr hem blijven, waarop het nageslacht niet dan met bewondering staren zal. Buiten de reeds vroeger genoemde grootere werken; de Tfié-one élémentaire, de Organographre en /fysiologie végét.ale} de Flore / nnirnise en den Prodronms, schreef de C. nog minstens honderd Mémoires en negen verhandelingen over bijzondere onderwerpen. In 1854 werd hem een borstbeeld in den Kruidtuin te Genève opgerigt, dat met zeer voel plegtigheid werd onthuld. Zie A. de la Rive, A. P. De Candolle, sa vie et ses travaux. Paris 1851. CANICUXA. Naam van het sterrebeeld de kleine Houd. (Zie voorts Cam's.) CANINA (Luioi, Ridder). Deze uitmuntende Italiaansche oudheidkenner was hoogleeraar der bouwkunde aan de academie te Turin, toen hij zijn eerste werk van eonigen omvang over de oude bouwkunst in het lieht gaf onder den titel: L'architettura antica descritta e dimonstruta coi monumenti (9 dn. tekst en 3 dn. platen, Rome 1844, fol.), voor welken arbeid hom paus Gregorius XVI met de ridderorde van de gouden spoor beschonk. Sedert hield hij zich meestal te Rome op en behandelde de plaatsbeschrijving van het oude Rome vti'. Indicazione topogrqfica diHorna antica, (Roin. 1831, 3® uitg. 1841) en: Ksposizione storica e tojW' grafica del fora Romano (Rom. 1834, 2e uitg. 1845). De juistheid der in deze werken gedane opgaven is door latere opgravingen bevestigd. In 1839 volgde hij den Marchese Biondi op als bestuurder der opgravingen te Tuseulum, welke hij op de voortreffelijkste wijze voltooide. De koningin-weduwe van Sardinië, toen ter tijde eigenares van die beroemde villa van Cicero, stelde hem in staat tot het uitgeven eener Descrizione dell' antico Tus-ciih (Rom. 1841. fol.), een heerlijk prachtwerk, dat ook door doorwrochten inhoud groote eer doet aan de kunde van den schrijver, die gehuldigd werd zoo met de hein door de hooge-school te Tiibingen opgedragen waardigheid van doctor der philosophie, als door het hem geschonken lidmaatschap van onderscheidene geleerde genootschappen. Later gaf C. Suil' architettura piu propria dei templi C/iristiani, een plaatwerk in fol. met 145 platen (Rom. 1843, herdr. 1846). Hij schreef het naar aanleiding van een plan om de cathedraalkerk te Turin door eene andere te vervangen. Ofschoon meer uit het architectonische dan uit het historische gezigtspunt geschreven, behelst het nogtans zeer belangrijke opmerkingen over de geschiedenis der christelijke bouwkunde. De koningin van Sardinië, in wier eigendom bijna de geheele grond van het oude Veji is, stelde C. ook in staat tot de uitgave van een met 44 platen voorzien werk: L'antica citta di Vegi (Rom. 1844, fol.); sedert zond hij ook onderzoekingen in het licht Suil' Etruria maritima (Rome 1847), waarin 80 platen met bouwkunstige overblijfselen der Faliskers, Vejers en Curetanen. CANINEFATEN. Een Germaansche volksstam, bij Tacitus (Hist. IV: 15) vermeld. Zij schijnen met de Batavieren ons vaderland te hebben bewoond en daarmede afkomst, faal en zeden gemeen gehad te hebben. Vele geschiedkundigen zoeken hunne woonplaats in Kennemerland. Of zij den naam hebben naar het vatten (vangen) der konijnen, waarop zij zich vooral toelegden, is onzeker, maar niet zoo belagchelijk als sommigen willen. CANIS. Het sterrebeeld de Houd. C. major, de groote-, C. minor de kleine Hond. De laatste heet ook Camcula. De groote Hond staat ten Z. O.- de kleine Hond ten N. O. van het bekende sterrebeeld Orion. Het eerste is te kennen aan Sirius, verreweg de helderste vaste ster aan het bij ons zigtbare gedeelte van den sterrenhemel. Het laatste aan Procyon, insgelijks eene heldere ster van de eerste grootte. CANNAE. Dit thans verdwenen stadje in Apulië heeft in de Romeinsche geschiedenis eenige vermaardheid verkregen door de nederlaag, die de consuls Paulus Aemilins en Terentins Varro er, 216 j. voor Ciir. ondergingen tegen Hannibal, waarbij de Romeinen volgens Livius (XXII, 44) 40,000 man, waaronder eerst-genoemden Consul verloren, terwijl Varro met moeite ontkwam en de Carthaagsche veldheer een rijken buit maakte. CANNEGIETER (Henbhik), geb. te Steinfurt in 1691, overleden in 1770, werd na het volbrengen zijner studiën aan de Leydsehe hoogeschool, in 1714 conrector en zes jaren later rector der latijii'ehe scholen te Arnhem. In 1734 werd hij te Harderwijk tot het doctoraat in de regten bevorderd en vervolgens 33 |
CAN.
ÏS8
|
door lt;le staten van Gelderland tot historie-schrijver van dat go-west benoemd. Rijk bemiddeld en alzoo van huiselijke zorgen ontheven en bovendien zich weinig met openbare aangelegenheden inlatende gaf hij zich geheel over aan zijne studiën, van welke hij vele proeven in het licht gaf, onder welke hier moeten genoemd worden: Dissert, de BriUenburgo prope Caloiciwi (Hag. Com. 1734); Ue yemma Bentinckiana, item de Iside ad Turnacum inventa, ner. non de Dea Burorina (Traj. ad. Rh. 1754); Brief'over Nederlandsche oudheden, naamloos (Arnh. 1757); De nmtata liomanorum nominum sub principibus ratione, etc. (Traj. ad Rhen. 1758). Bovendien liet C. nog verscheidene onuitgegeven werken na, onder welke eene verklaring der Domburysche oudheden met hoogen lof vermeld wordt door Dr. L. J. F. Janssen, die er gebruik van heeft kunnen maken voor zijne Beschrijving der Romeinsche beelden en gedenksteenen in Zeeland, uitgegeven door het Zeeuwsch genootschap der Wetenschappen. (Zie aid. bladz. XV verv.) C. (Hekman), zoon van den voorgaanden, geb. te Arnhem in 1723, overleden in 1804 te Franeker, waar hij, na te Loyden gestudeerd en te Arnhem het ambt van advocaat bij het hof van Gelderland te hebben uitgeoefend, sedert 1750 het professoraat in de regtsgeleerdheid bekleedde, schreef als student over de wet van Numa: de ara Junonis, pellici non tangenda (L. B. 1743), en ter verkrijging van den doctoralen graad eene dissertatie de difficilionibus qnibusdam juris capitibus (L. B. 1744). Behalve zijne inaugurale oratie de multipiici et varia veterum jurisconsullorum ilootrma (Fran. 1751), schreef hij twee werken die hem eene plaats bezorgden onder de voornaamste regtsgeleerden van zijnen tijd: Uhservationes ad collationem legum Mosaïcarum tl Romanarum (Fran. 1760, emend. 1765) en Observationes juris Romani, (Fran. 1768, emend. L. B. 1772). Ook schrijft men hem de aantt. toe op de 5de uitgave der Antujuitates van Heineccius (Leov. et Fran. 1777). Zijn broeder C. (Jan) was eveneens een uitmuntend regtsgeleerde, die van 1770 tot 1806 (zijn sterfjaar) het hoogleeraarambt in de regten te Groningen bekleedde en nevens zijne Oratio inaugnralis de Romanorum J.C.torum excellentia et sanctitate (Gron. 1770), ook schreef Ad dijjiviliora quaedam juris capita animadversiones (Fran. 1753); l'lpiani frajmenta libr. sing, regul. etc. (Traj. ad Rh. 1768, h. B. 1774). CANNELKOOL. (Zie Steenkool.) CANNEIiURES zijn loodregte uithollingen in kolommen en pilasters, die van de meest bekende orden slechts in de Toscaan-sche niet worden toegelaten, doch in de Corinthische en Ionische meer in gebruik zijn dan in de overige. Bij platte pilasters, die slechts voor een gedeelte schijnen uit den muur te komen, bepaalt de goede smaak liet aantal C. op vijf of zeven. CANNETTES. Zoo noemt men in de wapenkunde vogels die op dezelfde wijze worden voorgesteld als de Merlettes (Zie Mer-lettes), met dit ondersctieid dat de Cannettes bek en pooten hebben. CANNING (George). Deze groote Engelecho staatsman werd geboren te Londen, den llden April 1770. Zijne eerste wetenschappelijke opleiding genoot hij te Eton, waar hij belangrijke vorderingen in de classieke studiën maakte en zich zelfs op jeugdigen leeftijd reeds deed kennen door eenige gedichten en de mede-uitgave van het tijdschrift: The. microcosm. Zeventien jaren oud ging hij naar de universiteit te Oxford, waar hij met lord Liverpool eene vriendschap sloot, die later van grooten invloed geweest is op zijne staatkundige loopbaan. Hij betrad deze al spoedig na het voleindigen zijner studiën en nam in 1793 voor Newport zitting in het Lagerhuis. Daar deed hij ten volgenden jarc zijn schitterend redenaarstalent het eerst kennen bij de beraadslagingen over een traktaat met Sardinië. Ondanks de toejuiching, die hem als redenaar in het parlement ten deele viel, merkte men zekere tentoonspreiding van geleerdheid bij hem op, terwijl het stekelige van zijn vernuft, niet altijd genoegzaam betoomd, hem vele vijanden berokkende. Burke en Pitt, die hem zeer onderscheidden, bewerkten, dat hij in 1796 secretaris werd bij het ministerie van buitenlandsche zaken, en in het volgende jaar ontwierp hij quot;met zijnen vriend Liverpool, Ellis en Frere het plan tot het tijdschrift: The anti-Jacobin, waarin zijne pen de staatkundige zienswijze die hij zich gekozen had, ijverig diende. Toen Pitt, ten einde den vrede van Amiens mogelijk tc maken, in 1802 zich van het staatsroer verwijderde, trad ook |
C. af; maar hij bekwam op nieuw eene betrekking toen Pitt, na het verbreken van dien vrede, andermaal het staatstooneel betrad. Na het overlijden van dien staatsman in 1806 kwam Fox aau het hoofd van het ministerie en van toon af behoorde C. tot de oppositie, totdat hij, reeds teu volgenden jare bij het aftreden van Fox en het optreden van Percival, de portefeuille van buitenlandsche zaken bekwam. Het was onder hem dat het voor Engeland niet zeer eervolle beschieten van Kopenhagen in 1807 plaats had; dat in 1809 een traktaat werd gesloten met do Spaansche junta, die in naam van Ferdinand den Virien regeerde, en dat in hetzelfde jaar de landing op Walcheren geschiedde, die, door hom doorgezet, door zijnen ambtgenoot Cast-lereagh afgekeurd, aanleiding gaf tot een tweegevecht tusschon de beide staatsmannen en dien ten gevolge tot beider aftreding uit het ministerie. Door de stad Liverpool in 1812 naar het parlement afgevaardigd, ijverde hij zeer sterk voor de eerst later tot stand gekomen emancipatie der R. C., en nam, na eenigen tijd gezant in Portugal te zgn geweest, voor de genoemde stad op nieuw zitting in het Lagerhuis in 1816, doch reods ten volgenden jarc trad hij weder in het ministerie en nam do leiding van het departement voor de Indische zaken op zich. Daar de denkwijze van het kabinet ten aanzien van de behandoling dor beruchte zaak van koningin Carolina en van de regten der R. C. niet met do zijnen strookte, begaf hij zich naar Zwitserland, waar hij oenigen tijd de betrekking van buitengewoon gezant bij het Bondgenootschap waarnam; in September 1822, na den zelfmoord van Cast-lereagh, trad hij op nieuw in het ministerie als secretaris van staat voor de buitenlandsche zaken, en toen graaf Liverpool in Februarij 1827 overleden was, kwam C. als eerste minister onder den titel van Chancelor of the Exchequer aan het hoofd des be-stuurs, terwijl Peel en Wellington uit het ministerie traden. Als ijverig Whig voorde hij op dit zijn standpunt eenen kraeh-tigen strijd tegen de Tory's en poogde zijne vrijzinnige inzigton alom te doen gelden. Hij leidde de Britsche staatkunde tot on-afhanUclijkhcid van het Heilig Verbond, was oen ijverig voorstander van de zaak der Grieken en gaf door het doorzetten van het stelsel van vrijen handel ontegenzeggelijk eeno nieuwe rigting aan don wereldhandel. Ook verloor hij zijn lievelingsdenkbeeld, de emancipatie der R. C. niet uit het oog, doch betoonde zich hierin beter kenner van de politiek, dan van de betrekking tus-schen Kerk en Staat, daar tiij in zijn krachtig pleidooi ter gunste der Ieren, waarop het eigenlijk aankwam, de eenzijdigheid en onkunde had om vooral daarop te drukken dat de transsub-stantiatie-lcer niets had, dat hare belijders van de regten der andere burgers behoefde uit te sluiten. Dat zij, die zich in alles aan het gezag van den paus onderwerpen, eigenlijk onderdanen zijn van het Hof van Home, schijnt de overigens groote staatsman bf niet ingezien, bf althans ter zijde gesteld te hebben, en voor datmaal werd de cmancipatie-bill slechts met eeno onbeduidende meerderheid door hot Hoogerhuis verworpen. Doch ook bij de behandeling dor graanwetten was de sterkte der Tory-partij gebleken en C.'s niet sterk , maar uiterst prikkelbaar gestel leed onder dien strijd zoo zeer, dat hij eerlang, don 8quot;,en Augustus 1827, te Chiswick op het kasteel van den hertog van Devonshire overleed. Voor zijne eerlijkheid pleit, dat hij, schoon met eene bemiddelde vrouw, eene dochter van den generaal Schott, gehuwd , nogtans stierf zonder vermogen na tc laten; aan zijne buitengewone begaafdheden op het staatstooneel wordt door vriend on vijand regt gedaan. Zijn dood verwekte in zijn vador-land, ook daar buiten, eene verslagenheid, zoo als bij het overlijden van geen staatsman aldaar was gezien sedert het sterven van den oudoren Pitt, in 1778 , naast wicn zijn stoffelijk overschot met groote pracht in do Westminstor-abdij werd begraven. Zijne staatkundige redevoeringen zijn ten deele door hemzelven (Lond. 1825), ten deele door R. Therry met eeno levensschets (Lond. 1828, 6 dln.) in het licht gegeven. Zie over hem ook Rede, Memoirs of the life of George Canning (Lond. 1828, 2 dln.), en: Stapleton, The political life of Canning (Lond. 1831, 3 dln.; herdr. 1832). CANO (Alonzo), beroemd Spaansch schilder, beeldhouwer en bouwkundige, werd geboren te Granada in 1601. Nadat hij van zijnon vader Michael C. die zelf een bouwkundige was, het eerste onderrigt had genoten, vormde hij zich te Sevilla onder Pacheco en later onder Juan del Castillo of Herrera cn ver* |
2.')9
|
vaarJigdo op nog jeugdigen leeftijj drio standbeoklca van natuurlijke grootte: eene Maria met het kind Jezus, benevens do apostelen Petrus on Paulus, waardoor hy veel roem verwierf. In 1688 benoemde de koning hem tot hofschilder. Als schilder en bouwmeester vond lig overvloedig werk en een ruim bestaan; een ongelukkig voorval ontrukte hem zijn voorspoed. Op zekeren dag te huis komende vond hij zijne vrouw vermoord en zijn huis bestolen. Aanstonds viel hot vermoeden der gruweldaad op zijn Italiaanschen bediende, die ontvlugt was. Doch al spoedig ontwaarden de regters, dat C., schoon zelf met eene andere vrouw betrekking hebbende onderhouden, zijne vrouw verdacht Iiad gehouden van strafbaren omgang met den ontvlugte; de laatste werd vrijgesproken en C. moest Madrid verlaten. Hij nam de wijk naar Valencia, waar zijn kunst hem verraadde en hij schuilplaats in een klooster vond. Doch toon hij de onvoorzigtigheid had van naar Madrid terug te koeren werd hij gevat en op de pijnbank gebragt, waarbij ten gevalle zijner kunst zijn regterarm verschoond werd. Niets willende bekennen werd hij in vrijheid gesteld en weder In gunst aangenomen bij den koning, die hom, nadat hij tot den geestelijken stand was overgegaan, tot resident van Granada benoemde, waar hij in 1664 stierf. Zijne schilderijen onderscheiden zich door bevalligheid en koloriet. De meeste bevinden zich te Granada, eenige ook te Sevilla en te Madrid. CANON. Dit Grieksche woord beteekent in het algemeen een regel, voorschrift of rigtsnoer, en wordt in onderscheidene wetenschappen en kunsten gebezigd. Wij vermelden: C., in do beteekenis van de lijst der boeken, die geacht worden tot de verzameling der Heilige Schriften te bchooren, als oorkonden der christelijke godsdienst voor zoover het O. en N. V. - der Israëlitische voor zoover het O. V. alleen aangaat. Canonieke boeken zijn alzoo die welke algemeen als zoodanig worden aangemerkt, terwijl de naam van apocryphe (zie dat art.) gegeven wordt aan de zoodanige, wier kerkelijk gezag door sommige kerkgenootschappen wordt erkend, door andere bestreden. Zie voorts het art.: Bijbel, en over de afzonderlijke Bijbel-hoeken de artt. van hunne namen. Ook wordt de naam C. gegeven aan de besluiten eener alge-meene kervergadering. C.—es heetcn in het Kerkregt de besluiten en uitspraken der conciliën. Over het Canoniek regt zie het volgend art. C. is in de muzijk een twee- of meerstemmig stuk, waarbij de verschillende partijen niet te gelijk invallen, maar de eene na de andere, zoodat iedere volgende het door de vorige uitgevoerde, ook in hoogere of lagere intervallen, herhaalt, terwijl deze voortgaat. C. noemt men in de beeldende kunsten den regel voor het uitdrukken van de schoonheid des menschclijken ligchaams, waarover. men raadplege eene verhandeling van Hirt: über den Kanon in der bildenden Kunst, In de verhandelingen der historisch-phi-lologische Classe der Kon. Academie te Berlijn, 1814 en 1815. CANONIEK REGT {Jus Canonictnn) is het geheel der door de hiërarchie derWestersche Kerk, de pauselijke, uitgevaardigde bevelen, die in het Corpus juris Canonici zijn opgenomen en door de 1{. C. Kerk als van voortdurende kracht worden aangemerkt. De verbindende kracht dier verordeningen ligt In het denkbeeld der pauselijke opperheerschappij; haar inhoud betreft niet alleen het eigenlijk kerkelijke, maar ook het maatschappelijke en burgerlijke leven. Dat bij het ontstaan der Protestantsche Kerken het kerkelijke regt zoowel wat den grondslag als wat den inhoud aangaat, voor deze geheel gewijzigd en op andere wijze ontwikkeld is, spreekt van zelf en zal op het art. Kerkregt worden vermeld. Van het Corpus juris Canonici bestaan onderscheidene uitgaven , die wij hier niet alle kunnen noch behoeven aan te duiden. Tot de beste bchooren die van ./. P. Gibert Colon. Allobr. 1735, 3 din. fol. en die te Au;/. Taurin. 1745 2 dln. 4quot;. Eene Historia jur. Can. gaf G. a Mastricht, Duisb. 1677, terwijl „opera O. Voelli et H. Justelliquot; eene voortreffelijke, maar zeldzame uitgave is gegeven van eene Bibliotheca Jur. Canon. Par. 1661. 2 dln. fol. waarin ook het Canonieke regt der Grieksche of Oostersche Kerk, waarvan de Noinocanon van Photius de voornaamste bron is, opgenomen werd. |
CANOPUS, ook CANOBUS genoemd, is eene ster van de eerste grootte in het sterrebeelcl: hot schip Argo, waarvan •slechts een gedeelte voor ons zigtbaar is. Het roer, waartoe C. behoort, blijft voor ons vaderland onder den zuidelijken horizon. C. is ook de naam eener stad van liet oude Egypte, bekend door de pracht en weelde van hare inwoners. CANOVA (Antonio), de hersteller dor beeldhouwkunst, werd den l8*®11 November 1757 te Possagno in den Venetiaanschen staat geboren. Daar hij reeds vroeg blijken van aanleg gaf, werd hij door Signor Falceri, heer van Possagno, bij oenen beeldhouwer te Bassano gebragt, die hem als leerling aannam. Op zijn 17de jaar vervaardigde hij zijn eerste oorspronkelijke werk, eene Eurydice. Kort daarop bezocht hij de academie van Venetië, bewerkte or eene groep van Daedalus en Icarus, en ontving ter belooning eene zending naar Rome met eone jaarlijksche toelaag van 300 ducaten. Aldaar was het eerste werk van zijnen beitel een beeld van Apollo, waarin hij den stijl der antieken zocht na te volgen. Daarop volgde zijn Theseus die den Minotaurus overwint, welk beeld zich tegenwoordig te Weenen bevindt. Van toen af verbreidde zich zijn roem door de geheele beschaafde wereld. Aan 0. werd daarna opgedragen de graftombe te vervaardigen voor Paus Clemens den XIVllcn in de kerk degli Apostoli en die voor Clemens don XIIIlt;quot;n in de St. Pieters-kerk. Spoedig daarop verscheen oen meesterstuk van een geheel anderen stijl, de groep van Anior en Psyche, waarin zijne neiging voor het zachte cn bevallige zich het eerst vertoonde. Wij kunnen onmogelijk eene volledige lijst geven van al de heerlijke kunstgewrochten van dezen vruchtbaren kunstenaar en bepalen ons tot de vermelding der volgende: Venus en Adonis, gewerkt voor den markies Berlo te Napels; eene jeugdige Psyche, die een vlinder op do linkerhand houdt; eene menigte mythologische voorstellingen in bas-relief; eene boetvaardige Magdalena, eigendom van den heer de Sommariva; eene Hebe, die nectar schenkt, aangekocht door keizer Alexander; Perseus met het hoofd van Medusa, tegenwoordig in het Vatlcaan; oen beeld van Napoleon met scepter en wereldkloot; de prachtige graftombe der aartshertogin Maria Christina, in de Augustijner-kerk te Weenen; Venus Italica; Hector met een bloot zwaard; Ajax, die zijn zwaard grijpt; de vrede, die een slang vertreedt; het paard voor een beeld van Napoleon, doch waarop dat van den Napolschen koning Ferdinand den IV,le,1 geplaatst is; Venus met de gelaatstrekkon van Paulino Bonaparte; do godsdienst, een beeld van 30 voet hoogte, sedert geplaatst in de kerk, die Canova te Possagno gesticht hoeft; de drie Gratiën, toebehoorende aan den hertog van Bedford, enz. enz. Gedurende de omwentolings-onlusten vergezelde C. den prins Rezzonico op zijne reis door Duitschland. Na zijne terugkomst hield hij zich eenigen tijd in den Venetiaanschen staat op en schilderde er een altaarstuk voor de kerk zijner geboorteplaats. In 1802 werd hij door Plus den Vilden tot oppertoeziener over alle kunstschatten In den pauselijken staat aangesteld, later door Napoleon naar Parijs geroepen, van waar hij echter zoo spoedig mogelijk naar zijn geliefd Italië terugkeerde. In 1815 vertrok hij weder naar Parijs om de geroofde Italiaansche kunstschatten terug te vorderen. In het volgende jaar liet de paus zijnen naam in het gulden boek van het Vatlcaan stellen, benoemde hem tot Markies vun Ischia met een jaarlijksch inkomen van 3000 scudi, welke som door C. geheel ten voordeele der kunst en der kunstenaars besteed werd. C. overleed te Venetië den 13io'1 October 1S22. Zijn lijk werd In dc kerk zijner vaderstad Possagno begraven. Tc Venetië werd hem in 1827 een marineren gedenkteeken opgerlgt, terwijl Leo de XIIt,lt;, hem in 1833 een monument toewijdde in de bibliotheek van het capitool. C. was een mensch van een zeer beminnelijk en vredelievend karakter, in hooge mate weldadig en een ondersteuner en vaderlijke vriend voor jeugdige kunstenaars. Men vergelijke omtrent het leven en do werken van C.: Conde Cicognara, La Storia delta sculptura, dal suo risorgimento in Italia, fmo al Secoio XIX; Biblioteca Canoviana; Memorie per servtre a la vita del viarchese .Ant. Canova, Veijetie 1823 in 8quot;; Works of Ant. Canova, In omtrekken op plaat gebragt, met tekst door de gravin Albrlzzi. Londen 1823 in 4°; Quatremere de Quinci, C'. el ses ouvrages. Parijs 1834. CANST ATT (Caui, Friedrioh) word den llllcn Julij 1807 geboren te Regensburg. waar zijn vader geneesheer was. Hij |
260
|
kwam in 1820 op het gymnasium to Miinchen en wijdde zich van liet jaar 1823 eerst te Weenen en later te Wiirzburg aan de studie der geneeskunde. Nadat hij in de laatstgenoemde plaats in 1829 den doctoraleu graad had verworven, hield hij zich ge-ruimen tijd in Heidelberg en Weenen op en vestigde zich in 1831 als geneesheer in zijne geboorteplaats. In 1832 vertrok hij naar Parijs, om de cholera waar te nemen, later naar Zwitserland en eindelijk naar Brussel, waar hom door de Jielgisohc regering, ten gevolgo van den naam dien hij zich in de behandeling der cholera had verworven, de inrlgting van oen hospitaal in Houlay opdroeg. Nadat hij vijf jaren als praktiserend geneesheer in Brussel had geloefd en hot jaar 1837 in Parijs had doorgebragt, keerde hij naar zijn vaderland terug, waar hij in 1843, als opvolger van Henke, tot hoogleeraar in do geneeskundige kliniek en directeur van het hospitaal te Erlangen word benoemd. Ben winter van 1845 bragt hij, wegens zijne gezondheid, in Italië door. Hij stierf te Erlangen, don 10dcn Maart 1850. Zijne voornaamste, ook in Nederland zeer verbreide geschriften zijn: Diirstelhnxj und kritische /Seleiit hlimg der bis jelzt aufyefun-denen JSehnmUungsweise der Ostind: Srechru/tr (Regensb. 1831); Die Krank/ieilen des /löhern Alters und i/ne Heilmg (2 Bquot;1quot;. Erlangen, 1839; in het Nederd. vertaald, 3 Dln. Amst. 1842—44); Die specieie Pathologie und Therapie voiH klinische» Standpunkte mis bearbeitel. (4 Bquot;1quot;-'., Erlangen 1841—42; 2e druk. 1843—48, met een supplement dool van Dr. E. H. Henoch, 1852, in het Nederd. vert. d. Dr. H. H. Hageman Jr., Amst. 1843—48, het suppl. deel door Dr. J. L. Uusseau, Amst. 1852—54; 3quot; giim-lich umgearb. Aujt. v. Dr. E. H. Henoch, Erl. 1853 enz., vort. door Dr. J. L. Dussoau, Amst. 1853 enz.) De morbo Brightii (Erl. 1844); Klinische liückblicke (2 Hefte, Tiibingon, 1850—51 ; ook in het Nederd. vertaald.) Bovendien was C. de grondvester van het nog steeds onder zijnen naam verschijnend Jahresbericht über die Fortschritte der yesammten Medians in allen Liindern, Erl. 1842 enz.) CANÏA1JRIERS. Oudtijds een volk van den Iberischen stam, dat gedeelte van Spanje bewonende, hetwelk ligt in de bergstreek, die zich van Burgos langs do zee van Biscaije uitstrekt en tusschon Palencia, la Montana en Asturië bevat is. Oude schrijvers beschrijven hen als woest en gehard, maar ook als dapper en vrijheidlievend, zoo zelfs, dat dc Romeinen hou niet konden ten onder brengen, iiiettcgonstaande Augustus zelf tegen hen to volde trok. Zij waren genoodzaakt te vlugten naar rotskloven en bergpassen, waar men hen niet kon volgen; doch verza-meldcn zich later weder in eene van de sterkste steden huns vaderlands , waar zij den hardnokkigsten wederstand boden en eindelijk do meesten, den dood boven de slavernij verkiezende, zich zeiven om het leven bragton. In latoron tijd toonden zij geene mindere dapperheid togen de invallen der Gotheir en Saraceneu, die hen nooit hebben kunnen moester worden. De C. waren waarschijnlijk de stamvaders der Baskon, die ook in Spanje's burgeroorlogen van onzen leeftijd bekend zijn geworden door heldhaftigheid in hunne ontoegankelijke gebergten. Naar hen heeft den naam het CANTABRISCH-GEBERGTE, een kustgebergte, dat zich van digt bij kaap Finisterre tot den zuidelijken voet der Pyro-neën uitstrekt. Do kam van dit gebergte is 4000 tot 6000 voet hoog. CANTARINI (Simone) PESARESE, of ook wel Simono da Pesaro genoemd, een Italiaansch schilder, was een der beste leerlingen van Guido Roni, wiens stijl hij zich zoodanig had eigen gemaakt, dat kenners er in bedrogen worden; ja bij overtrof zelfs somwijlen zijnen moester in de tookeniiig en de liefelijkheden der voorstelling. Dit verleidde hem om zich zolven te hoog te schatten, hetgeen de vriendschap tusschon do twee schilders noodwendig moest verkoelen. C. week naar Rome en wijdde zich daar aan de studie van Rafaël en de antieken. Naar Bologna teruggekeerd, werkte hij aldaar als meester, tot hij in dienst van den Hertog van Mantua trad; doch ook met dezen geraakte hij door zijnen hoogmoed in oneenighoid. Vol verdriet, dat hij den Hertog in hot portret, dat hij van hem schilderde, niet getroffen had, overviel C. eene ziekte, aan welke hij in 1648 in het 36Blc jaar zijns levens to Verona overleed. Sommigen meenen dat hij door vergif zijn einde verhaast zoude hebben. Onder zijne beste werken worden genoemd; eene Madonna door engelen godragen, en het portret van Guido Roni, beide in do Pinacotheek te Bologna; voorts de H. Antonius bij de Franciscanen to Cagli en de H. Jacobus to Rimini. Hij heeft bovendien 37 etsen nagelaten, welke moeijelijk van die van Guido Roni te onderscheiden zijn. |
CANTARO. Een gewigt in Italië, inzonderheid te Livorno, in gebruik. Men hooft drie soorten van C., t. w. van 50, 75 en 100 Ned. ponden. Het eerste dient tot het wegen van aluin en kaas, de beide laatste voor wol en stokvisch. Het woord schijnt eene verbastering van Centenaar. CANTATE. Een zangstuk, bestemd voor mnzijkale voordragt met instrumentale begeleiding. De onderwerpen kunnen verschillende zijn, naar do verschillende gologenhedon waarbij de C. wordt uitgevoerd; de natuur, het menscheiyko leven, belangrijke gebeurtenissen, zedokundo en godsdienst leveren er de stof toe. Do vorm bestaat in onderscheidene afwisselende gedeelten, allen tot de lyrische poëzij behoorende, als; recitatief, aria, beurtzang, koor, enz. Van de Cantilene onderscheidt zich do C. door meerdere uitvoerigheid, afwisseling en ontwikkeling; van het Oratorium, dat hot laatste grootscher en plegtiger is, gelijk het dan ook alleen godsdienstige onderworpen behandelt. In onze taal bezitten wij voortreffelijke C-n, waaronder de Sterrenhemel van van Alphen en het Onweder van Feith de meest bekende zijn en verdienen te wezen. Ondor de oudere componisten van muzijk voor do C. hebben den meeston naam; Bach, Handel, Telemann, Rolle, Homilius; onder do latoron; Haydn, Mozart, Naumann, Winter; onder de jongsten: B. A. Weber, C. M. von Wober, Romberg, Schneider, Fesea, Börnor on Mendelssohn Bartholdy. CANTEMIR (Demetbius), Prins van Moldavië, was afkomstig uit een Tataarsch geslacht on de tweede zoon van vorst, Constantijn C. die zoor aanzienlijke krijgs- en staatsambten hooft bekleed. Hij werd geboren te Jassy in 1673 en in 1710 door do Porto tot Hospodar bonoomd, doch verloor dit ambt ten gevolgo eoner geheiine verstandhouding met Czaar Poter den Groote, met wien hij was overeengekomen, zich met zijne troepen bij het Russische leger te voegen, waartegen Peter Moldavië tot oen erfelijk prinsdom zou verheffen ten behoove van C. en zijne nakomelingen. Ofschoon nu de uitvoering van dit ontwerp door den oorlog werd verhinderd, trad C. echter in dienst van Peter, die hem voor dc in zijn vaderland verloren goederen schadeloos stolde door aanzienlijke bezittingen in de Ukraine en hom tot Rijksvorst van het Russische rijk verhief. Hij bezat vele kundigheden en bragt veel toe tot de oprigting der academie van wetenschappon te Petersburg. Ook schroef hij eonigo voortreffelijke historische en wetenschappelijke werken, waarvan hot merkwaardigste is eene in het Latijn geschrevene en door N. Tindal uit hot handschrift in het Engelsch (Londen 1734, 2 Dn. fol.) uit-gegevone History of the Ottoman empire, loopendo van 1300 tot 1723. C. overleed in 1725 op zijn landgoed in de Ukraine. Zijn jongste zoon C. (Constantijn Demetrius), geboren te Constantlnopel in 1709, was officier bij de Russisch-keizorlijko lijfwacht en later Russisch gezant aan de hoven van Engeland en Frankrijk, in welke betrekking hij te Parijs in 1744 stierf. Hij was een gelukkig beoefenaar van weteuschappen, kunsten en lettoren, en is ook als dichter bekend, vooral door een heldendicht, waarvan Peter do Groote het onderwerp is en dat uit hot Russisch in het Fransch cn daaruit in het Nederlandsch is vertaald. CANTERBURY, hoofdstad van het Engclsche graafschap Kent; eene zeer oude stad, zoo men wil, reeds door de Romeinen gesticht. Zij hooft 16,000 inwoners en eene zeer schoone hoofdkerk. C. is meest merkwaardig als zetel van oen der beide aartsbisschoppen der Engelscho staatskerk. Die van C. heeft den eersten rang cn is primaat van Engeland. Hij heeft 21 bisdommen onder zich, is do eerste pair van het rijk na do prinsen van den bloede en kroont den souvorein na diens troonsbeklimming in de abdij van Westminster. Ook is hem het regt toegekend om den doctoraleu graad toe to kennen in de drie voornaamste faculteiten; godgeleerdheid, regten en geneeskunde. In dc Voreonigde Staten van Noord-Amorika zijn twee vlokken, die den naam van C. dragen; hot eene in Connecticut, het andere in Noord-Hampshire. CANTHARIDEN. (Zie Spaansche vliegen.) CANTON, bij de Sinezen Koeang-sjeoe-foe, voorname stad |
CAN—
CAP.
261
|
van Siua, de voornaamste handelstad van hot rijk en van geheel Azië, aan de Pe-kiang, ook parolrivier of rivier van C. genoemd, omtrent 20 uren van hare uitwatering in de Sinesche zee. Deze rivier is echter voor diepgaande schepen niet verder bevaarbaar dan tot het eilandje Wam-poa, een paar mijlen van de stad. Zij is zeer uitgestrekt en omsloten door eenen baksjieenen muur, die 12 poorten heeft, leidende naar zorgvuldig bebouwde heuvelen en onafzienbare rijstvelden. Het binnenste gedeelte 'der stad is afzonderlijk ommuurd en bevat de woningen der keizerlijke ambtenaren; het wordt door een middengedeelte omsloten, dat weder door een muur van het derde of buitenste gedeelte is afgesloten. De straten te C. zijn naauw en krom; elke wordt afzonderlijk des nachts afgesloten en bewaakt, en iedere straat is voor een afzonderlijk bedrijf bestemd. De factorijen der Europe-sche natiën die met C. in handelsbetrekking staan, vormen eene uitgestrekte kade aan de rivier. Voor iedere staat een hooge paal met de vlag der natie waaraan zij behoort. De stad bevat meer dan 120 tempels, waaronder eenen zeer merkwaardigen Buddha-tempel, eene Mohamedaansche moskee, onderscheidene hospitalen, 14 hoogescholen en omtrent 30 collegiën van hooger onderwijs, eene menigte fabrieken, enz. Do hoofdbron van bestaan der inwoners, die door sommigen op een mülioen worden geschat, bestaat in eenen uitgebreiden handel, zijnde de thee het voornaamste artikel van uitvoer; voorts zijden goederen, edele metalen, cassia, suiker, porselein, enz. De invoer bestaat in opium, wollen en katoenen stoffen, bewerkte metalen, hout, specerijen, ivoor en vele andere voorwerpen. De handelsbetrekkingen met Europa dagtcekenen van de aankomst der Portugezen in het begin der XVId0 eeuw en hebben zich na het eindigen van den jongsten oorlog met Engeland aanmerkelijk uitgebreid. C. In de wapenkunde verstaat men onder dezen terra een vierkant afgescheiden negende gedeelte van het schild, alsmede de vierkanten en driehoeken, die door een kruis, santoir of dergelijke figuur gemaakt worden; een zoodanig kruis of sau-toir noemt men dan Cantonné. Zoo voerde Mathieu (le Grand) de Montmorency: (Tory a la croix de gueitles, cantonnée de seize alérions d'azur. Wanneer het woord CWon alleen voorkomt, dan wordt daaronder altijd het Canton aan de regter bovenhoek van het schild bedoeld. Zulk een Canton is een der negen eereteekens in de Heraldic. CANUSIUM. Eene stad van Apulië, waarheen de Romeinen na de nederlaag bij Cannae de wijk namen. Hare stichting wordt aan Diomedes toegeschreven. Men vervaardigde er eene soort van geel linnen, dat door de weelde te Kome zeer werd gezocht. CANUT. (Zie Knoet.) CANZIUS (Mr. Jacob Hendrik Ondeudewijnoaart), afkomstig uit een deftig geslacht dat zich na de herroeping van het edict van Nantes in ons vaderland vestigde, werd geboren te Delft, den 13dequot; Januarij 1771. Van der jeugd af erlangde hij eene zorgvuldige opvoeding en had, toen hij in 1787 naar de Leydsche hoogeschool werd gezonden, reeds eene aanzienlijke menigte van wis- en natuurkundige werktuigen verzameld. Zijn hoofdvak evenwel was de regtsgeleerdheid, waarin hij reeds na een driejarig verblijf aan de academie promoveerde op eene dissertatie dc Ju-risprudenliae mm philosophia connubio. In 1793 werd hij notaris, doch de inval der Franscheu in 1795 deed zoowel hem als zijnen vader, burgemeester te Delft, alle openbare betrekkingen verliezen ; ten gevolge waarvan hij eene fabriek van wis- en natuurkundige werktuigen opzette, die eerlang grooten naam maakte en hem op de tentoonstelling van nationale kunstvlijt in 1808 eene gouden medaille verwierf. Niettemin was hij al spoedig daarna genoodzaakt deze uitmuntende inrigting, die hem een aanzienlijk deel van zijn vermogen gekost had, op te geven, waarna C. zich te Emmerik vestigde, waar hij tot professor bij het gymnasium philosophicum werd aangesteld, welke betrekking hij na de vernietiging dier inrigting door het Fransche bestuur, met die van maire en later van burgemeester te Emmerik verwisselde. Liefde voor zijn vaderland weerhield hem van gehoor te geven aan de uitzigten, hem door de Prnissische regering geopend en den post van eersten commies bij het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen aannemen. Sedert bleef hij werkzaam bij dat van Nationale Nijverheid en Koloniën, later onder den titel van referendaris; de regeling der tentoonstellingen te |
Gend in 1820 en te Haarlem ra 1825 was hem opgedragen, alsmede hot houden eener redevoering bij de uitdeeling der prijzen. In 1826 benoemde hem de koning tot directeur van een te Brussel op te rigten museum van kunst en volksvlijt, eene inrigting voor welke hij zich veel moeite gaf en die hij na de gebeurtenissen van 1830 niet verliet, hoewel zich niet willende verbinden aan het Belgisch bestuur. In 1837 keerde hij naar liet vaderland terug en overleed den 10d0quot; July des volgenden jaars in zijne geboortestad, verzwakt door de vele tegenspoeden, waarvan zijn leven na zijne jongelingschap een bijna onafgebroken tooneel had opgeleverd. In de natuur- en werktuigkunde bezat hij uitgebreide kundigheden, die hora, behalve het lidmaatschap van ondorscheidene wetenschappelijke genootschappen, ook het doctoraat der wijsbegeerte, dat destijds den titel A. L. M. Phil. Doet. gaf, deden verwerven. Hot moest echter is C. bekend door zijne betrekking tot hot in zijnen tijd te Delft bestaande kerkgenootschap; Christo Sacrum (zie dat art.), dat hij in 1797 hielp stichten, en waarbij hij, ongewoon ervaren in de bijbolsche uitlegkunde en 't geen verder tot de godgeleerdheid behoort, eene reeks van jaren het leeraar-ambt waarnam, waarover in het art. waarheen zoo even verwezen is, nader zal worden gehandeld. CAOUTCHOUC. (Zie Gom (Elastieke)). CAPAN. Een O. I. munt, ter waarde van ongeveer 15 cents. CAPELLA. Eene ster van de eerste grootte in het sterreboeld de Wagenman. Als men in gedachte eene lijn trekt van het bekende drietal, in eene rogte lijn staande, sterren in Orion naar de Poolster, staat C. een weinig regts van die lijn, iets nader aan do laatste. Haar licht is heldor goudgeel. CAPELLEN (Theodoor Frederik van de) trad in 1772 als adelborst in Nederlandsche zeedienst en onderscheidde zich in 1781 bijzonder als eerste officier op hot fregat Urielle bij een go-vecht tegen het Engelsche fregat the Crescent. Zijne toen betoonde dapperheid verwierf hem zijne benoeming tot kapitein en het bevel over de Ceres, waarmede hij oenige kruistogten deed. Toon Du-mouriez in 1792 Holland met oen' inval dreigde, voerde v. d. C. bevol over eenige kanonneerbooten op bet Hollandsch Diep en in 1799, tijdens de landing der Engelschen, over een linieschip, en, nadat de vice-admiraal Story, gehoor gevende aan den opstand van het scheepsvolk ter gunste des prinsen van Oranje en aan de opoisching dor Engelschen, zijn smaldeel zonder strijden had overgegeven, werd v. d. C. door oenen krijgsraad bij verstek mede ter dood veroordeeld. Hij was naar Engeland geweken en bleef er tot de afschudding onzes vaderlands van het Fransche juk, toen de souveroine vorst hem tot vice-admiraal benoemde. In die betrekking had hij in 1816 liet bevol over 's lands smaldeel in de Middellandsche zee en behaalde grooten room, toen hij deu 26sll!,1 Augustus van dat jaar, in gemeenschap met de Engelsche vloot, onder bevel van lord Exmouth, Algiers bombardeerde on den roofstaat tot uitlevering der Christenslaven hielp dwingen. Koning Willem I schonk hein het grootkruis dor Militaire Willemsorde; de Engelsche regering het kommandeurs-kruis der Bath-orde en het parlement liet hem plegtig dank zeggen, eene eer, welke nog nooit aan oen vreemd zeeraau was te beurt gevallen, terwijl de groot-admiraal van Engeland, de hertog van Clarence, hom eenen eeredegen schonk. In het vaderland teruggekeerd leefde v. d. C. sedert in rust; hij overleed in 1828. C. (Godart Alexander Gerrit Philip, baron van der), Heer van Borkenwoude, zag den 15dc» December 1778 te Utrecht hot levenslicht. Hij was de zoon van Alexander Philip v. d. C. die in 1787, kort voor zijn overlijden, Gorinchem tegen de Pruisen verdedigde. Na eene aan zijnen maatschappelijken stand geëvenre-digde en geletterde opvoeding bezocht hij de hoogeschool te Göt-tingen on trad, na zijne terugkomst, in 1803, zijne staatkundige loopbaan in als secretaris der rekenkamer van hot departement Utrecht en werd lid van don raad van financiën aldaar (1805), assessor van den landdrost (1806) en secretaris-gencraal van het departement Utrecht (1807). Ten volgenden jare vertrok hij als landdrost naar het toen bij het koningrijk Holland gevoegde departement Oostfriesland, doch verwisselde dat ambt reeds een jaar daarna met dat van Staatsraad en weldra met de ministerportefeuille van eeredienst en binnenlandsche zaken. Onder de Fransche heerschappij weigerde hij elke betrekking en hield zich |
CAI'.
|
eerst eenigen tijd op Lij den gewezen koning van Holland, te Gratz in Stiermarken, daarna te Maarssen, van waar liij, opgeroepen om in de nationale garde te worden ingelijfd, naar Mannheim week, totdat hij na de heugelijke omwenteling benoemd werd tot commissaris-generaal van het departement der Zuiderzee, en vervolgens tot secretaris van Staat voor koophandel en koloniën, van welke laatste betrekking hij echter geen bezit nam, als zijnde in Mei 1814 door den souvuieiuen vorst naar Brussel gezonden, om er als commissaris voor Nederland te fungeren bij den gouverneur-generaal, baron de Vincent, die uit naam der vijf mogendheden het gezag voerde in de Belgische provinciën. Toen in Augustus 1814 het bewind aan Nederlands souvereinen vorst werd opgedragen, werd v. d. C., onder de benaming van secretaris van staat, aan het hoofd van het Belgisch ministerie geplaatst en na de verecniging van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden tot één koningrijk, als commissaris-gene-raal en gouverneur-generaal naar Java gezonden, na vooraf nog naar het congres te Weenen te zijn afgevaardigd geweest met last tot toetreding tot het geheim verdrag tusschen Frankrijk, Engeland en Oostenrijk, met oogmerk om de magts-uitbreiding van Rusland en Pruissen tegen te gaan. Vele en gewigtig waren de werkzaamheden van dezen staatsman in Nederlandsch-Indië gedurende de tien jaren van zijn bewind. Nadat hij als commissaris-generaal met den Staatsraad Elout en den Schout-bij-nacht Buiskes, onze bezittingen in Oost-Indië van hot Britsche tusschenbestuuv had overgenomen en het opperbeheer aanvaard had, vond hij zich al spoedig belemmerd door den geest van opstand, die vooral uit Palembang uitging. Het gelukte aan de bedaarde standvastigheid en onvermoeide werkzaamheid van den gouverneur-generaal, den roemrijken uitslag der Palembangsche expeditie in 1821 — eene vroegere was min gelukkig geslaagd — voor te bereiden. Ook op Banka en Sumatra's Westkust werd de opstand beteugeld en daarna de kolonie zoozeer opgebeurd, dat zij in later jaren de groote opofferingen van geld en menschenlevens rijkelijk heeft kunnen vergoeden. Eene reize naar de Moluksche eilanden gaf v. d. C. naauwkeuriger kennis van den toestand der zaken aldaar, vooral in betrekking tot de gedwongen teelt van specerijen, terwijl moeijelijkheden met de inlandsche vorsten ook op Celebes en andere eilanden door hem tot een gewenscht einde werden gebragt. De laatste tijd van zijn bestuur werd verbitterd door een hevigen opstand op Java zelf in het gebied van Djocjocarta, doch ook hier gaf hij blijken van vaste zielskracht en kalmte in de hagchelijkste oogenblikkcn en het mogt hem gebeuren, te beletten dat het vuur des oproers tot in de eigen bezittingen des gouvernements oversloeg. Na het nemen nog van menschlievende en doeltreffende maatregelen tot verbetering van het lot der slaven legde hij den ls,equot; Januarij 1826 zijne hooge betrekking neder en keerde naar het vaderland terug, waar hij op zijn buitengoed Vollenhove, des winters veelal te Parijs, ambteloos leefde, alleen nog de hem in 1829 opgedragen betrekking van president-curator der Utreehtsche hoogeschool waarnemende en van tijd tot tijd zich eene staats-commissie latende welgevallen, onder welke vooral melding verdient zijn voorzitterschap van de, bij koninklijk besluit van 12 November 1840 benoemde, commissie om te raadplegen over de belangen van het lager onderwijs, waarbij hij zich kweet met eene kloekheid en wijsheid, die te meer doen betreuren, dat de vergadering, gelijk bij zoo uiteen-loopende wenschen en strijdige belangen ook wel niet anders kou, niet nuttiger heeft kunnen zijn voor de inrigting van het lagere schoolwezen. V. d. C. overleed op Vollenhove den 10deu April 1848 aan eene hersenontsteking, waarschijnlijk het gevolg van den indruk dien de gebeurtenissen te Parijs in February 1848, die hij bijwoonde, op hem hadden gemaakt. Zijn stoffelijk overschot iverd aan de Bilt begraven. Zie voorts: Handelingen der Maatschappij van JS'ederl. Letterk. 1848, bladz. 59—64 en Utreehtsche Vólks-Almanak 1849, bladz. 107—149, waar men eene uitvoerige levensschets en vermelding zijner verdiensten vindt. |
C. (Johan Dirk vak dek). Heer van de Poll, Appcl-tern enz. werd in 1741 te Tiel geboren. Keeds vroeg onderscheidde hij zich, vooral door kloekheid en onwrikbare zucht tot regtvaardigheid, die hij dan ook krachtig aan den dag legde nadat hij in 1772 tot lid der Staten van Overijssel was aangenomen, in welke betrekking hij zich in 1778 nadrukkelijk verzette tegen de drostendiensten. Schoon deswegens veel onaangenaamheden ondervindende en zelfs uit de vergadering geweerd, gelukte het hem, geholpen door de volksstem en door het bijvallen van twee drosten, de hoeren Vos van Stoenwijk en van Pallai^t tot Zuithem, zijne pogingen met oenen gewenschten uitslag, en zich in zijne betrokking hersteld te zien. Groote vreugde werd daarover door de landlieden en ook tevAmsterdam aan den dag gelegd, doch niet lang leefde de ijverige volksvriend moer: hij overleed den 6den Junij 1784. CAPELLI (Bianca), geb. in 1543, was de dochter van een Venetiaansch edelman, met name Bartholomeüs C. Twintig jarerv oud huwde zij tegen den wil harer ouders oenen koopmansbe-diendo, Pietro Bonaventuri, met wien zij naar diens familie t3 Florence vlood. Daar kwam zij in betrekking tot Frans den toen nog erfprins, later groothertog van Toscane, die, door hare schoonheid bekoord, voor haar een paleis kocht. Na zijn huwelijk met Johanna van Oostenrijk, zuster van Maximiliaan den IIden, bragt hij haar aan zijn hof, en Bianca trad, nadat haar man in 1566 heimelijk vermoord was, openlijk op als verklaarde minnares van den prins; na den dood dor gemalin van dezen verbond zij zich heimelijk mot hem in het huwelijk. Hare eerzucht wilde echter als zoodanig openlijke erkenning, en Frans, die na den dood van zijnen vader reeds vroeger, in 1574, groothertog geworden was, wist bij de republiek Venetië to weeg te brengen, dat Bianca als dochter der republiek werd erkend en bij gevolg goregtigd tot het openlijk aannemen van den vorste-lijken titel, gelijk zij dan ook den l.')'11quot;' October 1579 als groothertogin werd uitgeroepen. Vroeger, in 1576, had zij, ten einde den vorst aan zich verbondon te houden, voorgegeven dat zij hot leven aan oenen zoon had geschonken, maar daar dit bedrog ontdekt was, kon zij geen hoop voeden, aan dit ondergeschoven kind de erfopvolging te verzekeren, en nu zocht zij na hare ver-hefiing de gunst des broeders van haren gemaal, den kardinaal Fernando de Modieis, die hare bloedverwanten en vooral haren broeder, welke in hooge gunst ton hove stond, had weten te verwijderen. En ofschoon in 1587 eene verzoening tusschen dezen en Bianca plaats had, stierven de groothertog en zij kort daarna, weinige dagen na elkander, niet zonder vermoeden van vergiftiging door Fernando, die het geestelijk gewaad aflegde en zijnen broeder opvolgde. CAPET. De naam van het Franschc koningsgeslacht, waarvan Hugo C. de stamvader was. Deze beklom den Franschen troon in 987, toen met Lodewijk den Vd'n de stam der Oarolingers was uitgestorven. Uit dit geslacht, dat in de mannelijke lijn met Karei don IVdcl, uitstierf, zijn ook in vrouwelijke en zijdliniën al do latere koningen van Frankrijk voortgesproten, zijnde do stamhuizen van Valois, waarin Philippus de Vd,!, - dat van Bourbon, waarin de troonsbeklimming van Hendrik den IV,lcquot;, - cn dat van Orleans, waarin do omwenteling van 1830 de kroon van Frankrijk bragt, takken van den Capotingischen stam. CAPILLAKITEIT. Aldus noemt men een verschijnsel, dat men bij vochten waarneemt, die in zeer nanuwe buizen (haarbuizen) zijn bevat. Onderstellen wij namelijk zulk eene naauwe buis aan beide einden open en verticaal geplaatst in een vocht. Dan zoude dit vocht volgens de wetten der Hydrostatica binnen en buiten de buis even hoog moeten staan. De proef verrigtende ziet men echter het tegendeel plaats hebben: sommige vochten rijzen, andere dalen in de buis. Kwik bijv. in glazen, ijzeren of porceleinen buizen staat lager dan het omringende kwik; in loodon, of tinnen buizen daarentegen hooger. Water staat lager in vette buizen, hooger in zuivere metalen of glazen buizen. De rijzing of daling neemt toe naarmate de buis naauwer is. Bovendien neemt men waar, dat vochten die opklimmen en dus de wanden bevochtigen een hollen vochtspiegel vertoonen, die neergedrukt worden daarentegen een hollen, zoo als bijv. bet kwik in barometerbuizen. — De opklimming en nederdaling zijn afhankelijk van de soort van vloeistof en de temperatuur; doch zoo de buizen vooraf door het vocht zijn nat gemaakt, heeft de stof der buizen geen invloed. De dikte der wanden is onverschillig. Men verklaart de C. door aan te nemen dat de onderlinge aantrekking der vochtdcelen verschilt met de aantrekking tusschen de vochtdcelen en de aangrenzende doelen van den wand. Op de deeltjes die nan de wanden grenzen, werken alzoo krach- |
2C3
|
ten die niet meer verticaal zijn, zoo als zulkö wel het geval is bij deeltjes die eenigzins van de wanden verwijderd zijn; daar er nu geen evenwigt kan zijn, tenzij de krachten overal lood-regt op den vochtspiegel staan, zoo moet deze laatste zulk eene gedaante aannemen dat aan die voorwaarde voldaan wordt. Worden nu de, aan de wanden grenzende, deeltjes aangedaan door krachten die van de verticaal afwijken naar de zijde der wanden, dan moet het vocht zich daar ter plaatse schuin oploopend tegen de wanden stellen: het klimt dus op. In het tegengestelde geval kromt de vochtspiegel zich van de wanden af: het daalt. Daar er verder bij alle vochten eenige zamenhang bestaat , zoo als blijkt uit het vormen van druppels, zullen de opklimmende deeltjes de nevenliggende mede optrekken, of wel nederdrukken; van daar het rijzen of dalen in naauwe buizen. Dewijl de hier beschouwde moleculaire krachten slechts op onmerkbaar kleine afstanden werken, is het duidelijk dat de dikte der wanden geen invloed kan uitoefenen op het verschijnsel. De C. is oorzaak van het opklimmen van olie en water in •pitten, vloeipapier en meer andere vooral organische stoffen. Touwen, die uit eene menigte neven elkander geplaatste plan-tenvezels bestaan, zwellen door vocht, de strengen moeten zich meer loodregt op de lengte stellen en zich dus opligten, vandaar dat het touw korter wordt; en, daar de werking gelijktijdig in eene ontelbare menigte buisjes plaats heeft, gaat die inkrimping bij deze en bij alle dergelijke voorwerpen, hout, linnen, hoorn, been, ivoor, enz. met eene verbazende kracht gepaard. Zoo kan men rotsblokken doen springen door er houten wiggen in te drijven en deze te bevochtigen. In de bewerktuigde natuur speelt de C. eene voorname rol, door haren invloed op de opslurping en omloop van de vochten. Door de capillaire nederdrukking of opzuiging van vocht-deelen tusschen twee ligchamen in gelegen, verklaart men het verder, dat drijvende ligchamen, zoo zij in elkanders nabijheid komen, elkander schyuen aan te trekken of af te stooten; naargelang zij in dezelfde of verschillende capillaire verhouding tot het vocht staan. D. CAPITOOL. De burg van het oude Rome, waar het nationale heiligdom, de tempel van Jupiter, stond. Hij was gebouwd op een der zeven heuvelen van de stad, den Mons Capitolinus; onder Tarquinius Priscus begonnen, werd hij eerst na de verdrijving der koningen voltooid. Onder Sylla, en later nog eenmaal, brandde het C. af, doch werd telkens hersteld. De tempel bevatte kostbare gedenkstukken van kunst en was de bewaarplaats der gewigtigste archivcn van den Staat, alsmede van de Sibillijn-sche boeken. Er zijn op de Area Capitolina nog bouwvallen van over. Overdragtelijk wordt de naam C. gegeven aan gebouwen, bestemd tot zetels van regering; o. a. aan het paleis van de Ver-eenigde Staten te Washington. CAPITULAUIEN. Aldus worden genoemd de verzamelingen van verordeningen der Frankische monarchie, waarvan sommige nog in haar geheel, andere slechts bij uittreksel of wat den hoofdinhoud aangaat, voorhanden zijn. De meeste zijn van Karei den Grooten en Lodewijk den Vromen. Zij zijn onschatbaar voor de kennis van het maatschappelijke en burgerlijke leven in de middeleeuwen, de regtswetenschap en de staathuishoudkunde. Het eerst zijn zij verzameld door den abt Andegisus, in 827, later vermeerderd door Benedictus Levita, en later meermalen uitgegeven. De beste uitgave is die van Baluzius, Par. 1677, herdr. aid. 1780 en Bazel 1796. Ook heeft Pertz ze in zijne Monumenta Germaniae opgenomen. |
CAPO D'ISTRIAS (Johannes Antonius , graaf van), aldus genoemd naar de hoofdstad van het landschap Jstric in Italië, stamde af van een aanzienlijk geslacht, dat reeds in de XIVde eeuw op de Ionische eilanden bloeide. Hij werd geboren op het eiland Corfu in 1776 en legde zich op de studiën toe te Padua en te Venetië. In 1798 keerde hij naar zijn, toen onder de opperheerschappij der Franschen gekomen vaderland terug, en toen in 1800 de republiek der zeven Ionische eilanden door de Porte onafhankelijk was verklaard, onder de bescherming van Rusland en Engeland, werd C. d'I. belast met de inrigting en het bestuur van Cephalonia, Ithaca en Santa Maura. In die betrekking en als minister, eerst van binnenlandsche- daarna van buitenlandsche zaken, handel en zeewezen (1802—1807), maakte hij zich zeer verdienstelijk. Later zijn vaderland op de Ionische eilanden niet meer van dienst kunnende zijn, begaf hij zich naar Rusland, waar hij van 1809 tot 1822 in onderscheidene hooge betrekkingen, laatst als minister van buitenlandsche zaken, werkzaam was. Vermoedende dat keizer Alexander, die de Grieken in hunnen opstand tegen de Turksche heerschappij niet openlijk durfde begunstigen, hem van heimelijke verstandhouding met zijne landgenooten verdacht hield, nam hij zijn ontslag en week naar Zwitserland. Nadat hij veel had gedaan om de belangstelling in de zaak der Grieken bij de volken van Europa op te wekken, werd hij als President aan liet hoofd der Grieksche regering geplaatst, in welke hoedanigheid hij den 18den January 1828 te Nauplia aan wal stapte. Doch de Grieken, al waren zij met eenen heldenmoed, de schoonste tijden hunner vaderen waardig, tegen de Turksche onderdrukking opgestaan, toonden al spoedig, niet rijp te zijn tot het waardeeren van het wijs bestuur van C. d'I., die met vaste hand de orde herstelde, handel en nijverheid opbeurde, steden deed bloeijen, en het land dat zich had vrijgevochten, in de korte jaren zijner regering 'geheel van gedaante deed veranderen. Er ontstond misnoegen tegen hem en de voortreffelijke man viel den 9(leu October 1831 door de handen van twee moordenaars , Pietro en Georgio Mauromichalis. CAPO MISENE. (Zie Misenum.) CAPONNIEREN. Hierdoor verstaat men in de versterkingskunst , een' tegen het vuur gedekten gemeenschapsgang, tusschen twee werken; bijv. tusschen den hoofdwal en het ravenlijn, den bedekten weg en een voorliggend werk. Ook in de veldfortificatie komen dikwijls caponnièren voor. Zulke gangen zijn of geheel bomvrij of slechts van ter zijde gedekt, ook heeft men somtijds slechts een der zijden gedekt (halve C.). Veelal dienen de C. tevens tot verdediging, bijv. van drooge grachten, bedekte wegen enz.; alsdan zijn zij voor geschut en geweervuur ingerigt. Zie G. A. v. Kerkwijk, Handl. tot de versterkingskunst D. CAPPADOCIE. Oude naam van eene groote landstreek in Klein-Azië, begrensd door de Zwarte zee, Armenië, Galatië en Pamphylië, en het Taurische gebergte, dat het van Cilicie scheidde. De inwoners stonden bekend voor dom en onnoozel; zij waren meestal onderworpen aan andere volken, aan welke zij hunne schattingen betaalden, die in de voornaamste voortbrengselen des lands, als: paarden, muilezels en rundvee bestonden. CAPPELLE (Johannes Pieteu van). Deze voortreffelijke letter- en natuurkundige werd geboren te Vlissingen in 1783. Hij voltooide zijne studiën aan het athemeum te Amsterdam en onderwees eerst de wis- bouw- en zeevaartkunde aan de teeken-bouw- en zeevaartkundige academie te Groningen, welke betrekking hij met het prajeeptoraat aan de latijnsche scholen te Amsterdam verwisselde, totdat hij in 1815 aangesteld werd tot hoogleeraar in de Nederduitsche taal en letterkunde aan het athemeum der hoofdstad, waarbij na den dood van den beroemden H. Bosscha, zijn* schoonvader, in 1819 het onderwijs in de vaderlandsche geschiedenis gevoegd werd. Met ijver en tot groote toejuiching nam hij deze betrekking waar, totdat de dood hem in het beste zijns levens den 26«ten Augustus 1829 wegrukte. Behalve de redevoeringen, met welke hij zijn hooger onderwijs aanvaardde: over de verdiensten der Amsterdammers ten aan' zien van den opbouw en de volmaking der Nederduitsche taal- en letterkunde (Amst. 1816), en: over het oogpunt, waaruit in den te-genwoordigen tijd de beoefening der vaderlandsche geschiedenis moet beschouwd worden (aid. 1820), gaf v. C. in het licht: de Quaes-tiones mechanicae van Aristoteles (1812); Bijdragen tot de geschiedenis der natuurkunde bij de Ouden (Gron. 1815); de Zenobia, Palmyrenorum Augusta (Traj. ad Rh. 1817); Bijdragen tot de geschiedenis der loetenschappen en letteren in Nederland \Amst. 1821); \ er zameling van Grieksche woorden, ten gebruike der scholen (Amst. 1825); Over de schutsluizen en het doorlaten van schepen (Amst. 1826); Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlanden (Haarl. 1827); Fi-lips Willem, Prins van Oranje (Haarl. 1828). Ook gaf hij met de Hoogleeraren M. Siegenbeek te Leyden en A. Simons te Utrecht eene uitgave van Hooft's Nederl. historiën, met ophelderende aanteekeningen, in het licht in 8 dln. (Amst. 1824 volg.) en in de verhandelingen van de Haarlemsche Maatschappij der Wetenschappen (d. VII, bladz. 70—114) is eene bekroonde verhandeling van v. C. opgenomen over de brandspiegels van Archimedes. Na zijnen dood gaf zijn ambtgenoot D. J. van Lennep |
26-1
|
nog van hem uit: Narjelalen bijdragen tut natuurkunde en geschiedenis, zijnde deels gedrukte doch verspreide, meer endeels nog onuitgegeven stukken (Haarl. 1831), terwijl dczolfde hoogleoraar do nagedachtenis van v. C., zijnen voormaligen leerling, eene opzettelijke hulde toebragt in eene den 16don Decemher 1829 in Felix meritis uitgesprokene en sedert uitgegeven Gedachtenisrede. CAPEI, hij de Ouden Caprcoa, is een eiland in de Middel-landseho zoe tegenover Napels, aan den mond der golf van dien naam. Het bestaat uit twee hooge bergen, die als de horens eencr klipgeit omhoog steken - van waar misschien de naam, - die door een dal, of eigenlijk hoogland, verbonden zijn. Dit laatste is bij uitstek vruchtbaar, gezond en schoon. Het voornaamste voortbrengsel is een voortreffelijke wijn; ook vindt men er vele kwartels. In den tijd der Komeinsche keizers was het een zeer gezocht lustverblijf; Tiberius bragt er de zeven laatste jaren van zijn loven in ongebondenheid door. Het eiland is slechts op enkele plaatsen toegankelijk en telt omtrent 4000 inwoners, in twee vlekken: Capri en Anacapri. Overigens is het onbewoond. Men vindt er eenigo merkwaardige grotten, onder welke de Matro-mania, do Arco en de Azuurgrot bijzondere molding verdienen. CAPRICOBNUS. (Zie Zodiak.) CAPUA. Napolitaansche stad, de hoofdplaats van Terra di Lavoro, aan de Volturno, 6 uren van Napels, waarmede zij door een spoorweg verbonden is. Po cathedraalkerk is bezienswaardig. Er zijn ruim 8000 inwoners. De stad word in de IXde eeuw gebouwd in de nabijheid der bouwvallen van het oude C., dat eene dor schoonste steden in Italië was en wegens aanzien on belangrijkheid mot Konio on Carthago werd vergeleken. Hannibal hield er zich na den slag bij Cannae op en de weelde der plaats verslapte zijne soldaten. Hij beloofde C. tot hoofdstad van Italië to verheft'eu en de stad verbond zich daarop met hem togen de Ko-moinen, die haar na vijf jaren herovordon. Het oude C. werd door de Wandalen verwoest, en, schoon door Narsus in de IV1*quot; eeuw herbouwd, door de Longobarden geheel vernield. Er ziju nog overblijfselen van aanwezig, waaronder dio van het amphitheater de voornaamste zijn. CAPUCIJNEN. Deze monnikenorde, ontstaan uit de Fran-ciskanen, werd in het jaar 1525 gesticht door oen Italiaan, Matteo de Bassi, tot deze laatste orde behoorende. Paus Clemons de Vil'1'' bekrachtigde hare vestiging. Zij hoeft den naam naar do kap of capuchon, die door de leden dezer orde aan hun overkleed gedragen wordt. Zie over deze orde: Wadding, Annales ord. Minorit. VII, 207—257, en vooral Zach. Boverii, Annul. Ca-pucinorum (Lugd. 1632 en 1639, fol.), welk werk voortgezet is door Marcollinus do Pisa, in: Annates, eet. Tom. III (Lugd. 1676, fol.), en verkort door C. de Aremberg, in: Fhrcs sera-pjiici, ex amoenis ann. Boverii collecti (Colon. 1640), voortgezet (ibid. 1642, beide fol.). Andere werken over deze orde worden opgegeven in: Bern, a Bononia, Bibliothec. script, ordin. Minorit. p. 249 en: Dios. a Genua, Biblioth. script, ord. S. Franc. Capucin. (Genua 1680, vermoord, aid. 1691, een zeer zeldzaam werk). CAPUT MOUTUUM. (Zie Uoodckop.) CABACALLA, eigenlijk Marcus Auremus Antoninus Bas-sianus, doch naar de Gallische kleodcren die hij droeg, even als deze, C. genoemd, werd in hot jaar 188 te Lyon geboren en volgde in 211 zijnen vader Severus op, in veroeniging met zynen broeder Geta, wien hij uit hoerschzucht, niet lang daarna, in de armen zijner moeder Julia Domna liet ombrengen. Hoewel hij herhaaldelijk ten krijg toog gaf hij geen blijk van dapperheid, maar meer dan één van wreedheid omtrent overwonnenen. Na eene zesjarige regering, die in bloeddorst en dwaasheid weinig aan die van Caligula en Nero toegaf, word hij in liet jaar 217 vermoord door don prefect der Praotoriaansche lijfwacht Ma-crinus, die hem als keizer opvolgde. CARACCI. Onderscheidene Italiaansche schilders van dezen naam zijn in de geschiedenis dor kunst vermaard, vooral door het aandeel dat zij hadden aan de hervorming der kunst in het laatst dor XVIao eeuw. De meest bekende zijn: |
C. (Ludovko), geb. te Bologna, in 1555, overleden in 1619, merkte reeds vroeg op, dat zicli in de schilderkunst van zijn vaderland eeno oppervlakkigheid en achteloosheid had ingedrongen, tegen welke hij zich geroepen gevoelde, eene gestrenger behandeling van het penseel en eene getrouwer navolging van de ratuur aan te bevelen. Aanvankelijk oogstte hij slechts tegenwerking in, doch eindelijk gehikte hot hem, zyno grondstellingen ingang te doen vindon, met behulp zijner neven Agostino en Annibale, met wie hij, na vroeger te Florence en te Parma zijne kunst te hebben uitgeoefend, de Accademia degli incammt-nati (van incamminare, op den weg brengen) stichtte, die bestemd was om zijne inzigteu te doen veld winnen. Daartoe leidden zij de leerlingen in tot eenvoudigheid, waarheid en juistheid, door middel van theoretisch onderwijs in de porspectief, de kennis dos menschelijken ligchaams enz., en door middel van praktische oefeningen naar het pleisterbeeld, het naakte model en dergelijke hulpmiddelen. Daar zij voorts de kweekolingon met groote vriendelijkheid, voorkomondhoid en geduld behandelden, lokten zij velen en moesten de moeste andere teekenseholen worden gesloten. Do boste stukken van dozen meestor bevinden zich te Bologna, zoo als: eene madonna, staande in eene glorie, op de maan, met Franciscns en Hieronymus aan hare zijde; tafereelen uit hot leven van de heiligen Benedictus en Cecilia; de boodschap aan Maria en andere. C. (Agostino), neef des vorigen, geb. te Bologna in 1558. gest. 1601 (and. 1605), was eerst tot liet goudsmeden bestemd, maar maakte in do schilderkunst en in het graveeron zulke vorderingen, dat hij er zich geheel aau wijdde. Hij bezat veel we-tenscliappolijke kennis en nam aan de boven vermelde academie het theoretisch onderwijs op zich. Als plaatsnijder heeft hij don meesten roem; zijne stukken overschrijden echter dikwijls do grenzen van het betamelijke en zijn vrij zeldzaam. Zijn broeder C. (Anniiialk), geb. te Bologna in 1560, ovorl. to Bome in 1C09, verwisselde de behandeling van kieermakorsnaald en schaar met die van het penseel en werd mede door zijnen oom Ludovico gevormd. Het eerst maakte hij zich bekend door oenen St. Kochus , aalmoezen uitdeelende, een stuk, dat zich thans to Dresden bevindt, maar overtroffen wordt door zijnon Genius des roems, insgelijks in do galerij aldaar bewaard. De moeste zijner overige stukken betreffen mythologische onderwerpen. Hij was oen der grootste navolgers van Correggio on streefde in ordonnantie Ba-faël op zijde. Ofschoon zijn broeder Agostino vindingrijker was en hij in gave van onderwijs voor beider oom moest achterstaan, is hij in de behandeling van het penseel buiten kijf de eerste van zijnon naam. C. (Antonio), een natuurlijke zoon van Agostino C., geb. te Venetië in 1583, stierf iu 1618 aan do gevolgen van zijne losbandige levenswijze, nadat hij voortreffelijke stukken had geleverd, onder welke twee schilderijen in olieverw in de kerk van St. Bartolomeo dell' Isola do meest vermaarde zijn. C. (Francesco), bijgenaamd Franeescini, goh. 1595, was de zoon van oenen broeder van Agostino en Annibale. Als teeko-naar had hij veel roem, doch hij bezwalkte dien door een ongebonden leven, dat hem reeds op 27jarigon leeftijd ton grave rukte Als de voornaamste leerlingen der school van de Carracci in de XVII^ eeuw zijn Domenichino, Gnido Boni, Albani en anderen beroemd geworden. CARAÏBEN (De) waren voormaals een van de talrijkste en inagtigste volken in het Noord-oostelijke gedeelte van Znid-Ame-rika en op de Antilles. Zij waren dapper, doch wreed, hadden bijna geen godsdienst en verslonden hunne godoodo vijanden. Hevig en aanhoudend beoorloogd, zijn zij tot op oenige honderden verminderd, die zich meest op hot eiland St. Vincent ophouden; zij zijn bruinzwart of olijfkleurig, doch besmeren zich met een rood sap togen het stoken der insecten, waarom zij ook roode C. genoemd worden. De CARAÏBISCHE ZEE is dat gedeelte van don Atlantischen oceaan, hetwelk zich uitstrekt tusschen Centraal- en Zuid-Amerika, en de eilanden Cuba, Haïti en Portorico. Westelijk van haar liggen de C. eilanden, een archipel, tot de Antillische behoorende. Zie dat art. CARANUS wordt voor den stichter van hot koningrijk Macedonië gehouden. Hij wordt gezegd een afstammeling van Hercules te zijn, en kwam omstreeks het jaar 813 voor Chr. aan het hoofd eener volkplanting uit Argos. CARAVAGGIO. Onder dezen, aan zijne geboorteplaats in liet Milanecsche ontleenden, naam is bekend Michael Angelo Amerighi of Merighi, een beroemd schilder, die er in 1569 ter wereld kwam. Op eene andere wijze dan do Caraoci (zie dat art.) trachtte hij |
|
de ziekelijke i'igting der kunst in zijnon tijd tc verbeteren. Zijn voornaamste streven was naar kracht en waarheid; het kenmerk van zijn penseel bestaat vooral in een sterk koloriet met brcede en donkere schaduwen, zoodat zijne stukkon in hooge mate op effect geschilderd zijn. Daar het hom slechts om eonen krachti-gen indruk te doen was, koos hij bij voorkeur zulke onderwerpen, die op do verbeelding werken, zoo als sluipmoorden, tooverge-schiedenissen, rooversgroepen en dergelijke. Maar het ontbrak hem bij zijne onmiskenbare talenten aan dien zedelijken smaak, waardoor behandeling en onderwerp met eikanderen in overeenstemming worden gebragt; zoodat b. v. zijne begrafenis van Jezus, in de galerij van het vaticaan te Rome, het beroemdste zijner stukken, naar de opmerking van Kugler, eerder de ter aarde bestelling van eenen rooverhoofdman, dan den laatsten liefdepligt aan den gekruisigden Heiland schijnt voor te stellen. Even wild en in nitersten vallende als zijn penseel, was ook zijn leven. Zijne woestheid bragt hem in vele onaangenaamheden; een manslag noodzaakte hem Rome te verlaten; hij begaf zich eerst naar Napels, later naar Malta, waar hij wel wegens een voortreffelijk stuk, de onthoofding van Johannes den Dooper voorstellende, door den grootmeester der Johanniter-orde tot ridder werd geslagen, maar ook wegens verwonding in een twist gevangen raakte. Met levensgevaar ontvlood hij, doch stierf in 1609 aan de wonden die hij bekwam, toen hij op zijne terug-reize naar Rome door roovers overvallen werd. Insgelijks wordt de naam C., mede naar diens geboorteplaats, gegeven uan den schilder Polidoro Caldara, geb. 1495, door zijnen knecht uit roofzucht vermoord in 1543, die van alle Italiaansche meesters het meest aan de natuurlijkheid der Nederlandsche school naderde en van wien vele voortreffelijke altaarstukken in onderscheidene kerken in Italië gevonden worden. CARBONARI. Dit woord, eigenlijk beteekenende Kolenbranders, is de naam van een berucht, uitgestrekt geheim genootschap in Italië, dat in 1820 voor het eerst bekend werd, hoewel het reeds gedurende de Fransche heerschappij in het schiereiland schynt te hebben bestaan, zijnde gesticht door de misnoegden in Napels, die even weinig Murat als Ferdinand dulden konden en naar de ontoegankelijke schuilhoeken der Abruzzi weken, waar zij een geheim verbond sloten, dat zijne uitdrukkingen, herkenningsteekenen en leuzen ontleende van het daar in zwang zijnde kolenbrandersbedrijf. Na de restauratie zochten, zegt men, koning Ferdinand en zijne gemalin bij de C. steun tegen de Fran-schen, waarom de prins Moliterni, in zijn hart een republikein, tot hen gezonden werd. Sommigen beweren, op hot voetspoor van graaf Orloff in zijne Mémoires sur le roymme de Naples, dat zoo niet de stichting, dan toch de opgang van het genootschap van koningin Carolina van Sicilië is uitgegaan; anderen schrijven zulks toe aan den minister van policie Maghella. Hoe het zij, dit is zeker, dat, indien het al oorspronkelijk ten doel heeft gehad, eene vreemde overheersching te bestrijden, het later een brandpunt is geworden van democratische woelingen, waarvan de geheime draden alleen aan de hoogerc graden bekend waren; want het genootschap had in den vorm dit met de vrijmetselarij gemeen, dat het eene opklimming van rangen had, welker geheimen slechts aan de hoogere werden medegedeeld. Wel stonden de vertakkingen op onderscheidene plaatsen met elkander in verband, maar het schijnt ontbroken te hebben ann een gemeenschappelijk vereenigingspunt van het geheel. Zij noemden elkander „nevenquot;, de vergaderplaats „hutquot;, den omtrek van deze „het woudquot;, de vergadering „verkoopplaatsquot; (vendita, verk. ventn), do kring van „huttenquot; in eene provincie „republiekquot;. Zoo had de „republiekquot; in Wcst-Lucanië 182 „huttenquot; en hare „ventaquot; te Salerno. Reeds spoedig na de ontwikkeling van liet genootschap telde het bijna 30,000 loden, en alleen in Maart 1820 traden er 650,000 nieuwe leden toe. De geestelijkheid en het leger maakten er de kern van uit. Opmerkelijk is (in het toenmalig Italië!) eene der grondstellingen van de vereeniging, dat „ieder C. het onvervreemdbaar regt heeft om God naar zijne overtuiging te dienen.quot; Na het dempen van den opstand in Napels in 1821 werden zij voor landverraders verklaard en velen aan don lijve gestraft, waardoor in Italië het verbond te niet ging. Maar het stak het hoofd op in Frankrijk, dat onuitroeibaar II. |
265 broeinest van staatkundige woelingen, waftr nieuwe vereenigingen worden gevormd, die echter het getal van 20 (zeker met het oog op Cod. Pen. art. 291) leden eéner Venta niet te boven gingen. De afgevaardigden van 20 Venta's maakten eene Cen-traal-Venta uit, en deze stonden weder in onderling verband en te zamen onder eene algemeene Venta, te Parijs gevestigd. Om alle ontdekking voor te komen werd alles mondeling, niets schriftelijk, behandeld en kende ieder C. slechts de medeleden zijner eigene Venta. Schond een van hen den eed van geheimhouding, dan werd door het lot iemand aangewezen, die den schuldige, op de wijze dor aloude veemgerigten, moest ombrengen. Dit verbond was zeer werkzaam na het eindigen van den oorlog in Spanje en de uiieendrijving der Cortes in 1821. 1'arijs alleen telde hondorde Venta's en uiet minder dan 25 prefecten doden rapport van vereenigingen, in hunne departementen bestaande, doch wegens de inrigting niet te achterhalen; ook het leger was er mede besmet en men rekent, dat Frankrijk destijds meor dan 60,000 C. telde. Na den val der liberale partij in Spanje en den invloed daarvan op Frankrijk legde zich liet genootschap meer toe op het verspreiden van revolutionaire begrippen onder het volk, dan op het bewerken eener eigenlijke omwenteling. Slechts weinigen onder de ingewijden sponnen den draad voort, en alzoo bleef het verbond stand houden tot op de Julij-omwenteling en telde, naar men zegt, onder zijne leden mannen als Barthe, den hertog van Montebello en anderen, die na de troonsbeklimming van Lodewijk Philips eene in het oog hunner vroegere „nevenquot; niet zeer eervolle rol speelden. Velen der invloedrijkste leden van de vereeniging sloten zich bij de nieuwe orde van zaken aan en alzoo verviel het verbond. Doch naarmate de nieuwe regering zich meer van de republikeinsche begrippen venvijderde, vormde zich een nieuwe kern van C. welker grondstellingen door Teste werden ontwikkeld in zijn Projet (Tune. consliiution republicaine. Aan haar hoofd stond de beruchte Filippo Buonarotti, ecu woelgeest uit do eerste Fransche omwenteling, die met den even be-ruchten Babeuf had in betrekking gestaan en destijds onder den naam Remond, als niuzijk-onderwijzer te Parijs leefde. Met diens dood echter (1837) schijnen de sporen van het C. genootschap geheel te zijn verdwenen; er is ten minste geen blijk, dat het in de omwenteling van 1848 de hand heeft gehad. CARCASSONNE, het oude Carsaso der Tectosagen, reeds ten tijde van Caesar eene belangrijke plaats, later beurtelings aan de Franken en West-Gothen behoord hebbende, is tegenwoordig de hoofdstad van het Fransche Departement Aude in de oude Provincie Languedoc. Zij ligt aan de rivier Aude, telt 20,000 inwoners en is verdeeld in de oude cité mot een sterk kasteel en de nieuwe stad met schoone wandelingen. Zij is de zetel eens bisschops en heeft een regtbank van eerste instantie, een college, eene seminarie, eene openbare boekerij, groote en beroemde lakenfabrieken, wolspinnerijen, linnen-, katoen-, papieren lederfabrieken en drijft veel handel in wijn, brandewijn en olie. In de oorlogen der Albigenzen werd C. meer dan eens ingenomen en geplunderd. CARCELLAMP. (Zie Lampen.) CARDAMOM. Onder dezen naam verstaat men de met zeer aromatieke zaden gevulde zaaddoozen van Elettaria Cardamomum White, Khit. Card, medium Noes, Amomum tvnjnstfolium Sonn., en Amomum Cnrdnmoimim L., allen planten, die tot de natuurlijke familie der Zingiberaceën behooren en op de eilanden Java, Malabar, Ceylon, Malacca, Banda, en voorts ook in Syrië en Egypte gekweekt worden. In den handel maakt men een onderscheid tusschen kleine Cardamom, die van de eerstgenoemde plant, (/roote, die van de derde, ronde, die van de vierde, eene middelsoort, die van de tweede, en lumje, die van eene onbekende plantensoort afkomstig is. Vroeger werd de C. uitsluitend in Azië gebruikt. Later echter, door bemiddeling dor Oost-Indische Compagniën naar Europa overgebragt, werden zij ook diiar onder den specerij voorraad opgenomen en niet alleen als toekruid, maar ook bij de bereiding van parfumericn, likeuren, eau de Cologne, enz., gebruikt. In de geneeskunde worden de C. zaden enkele malen als een prikkelend middel voorgeschreven. De Egyptenaren kaauwen hen, zetten hen onder de koffij, en bereiden er een drank uit, dio warm gedronken wordt. O, CARDANO (Gekonimo) , meest met don Lat. uitgang van zijnen 34 % CAR. |
|
260 C/ naam Cardanus bokcnd, zag hot levenslicht te l'avia, den 24Btcn September 1501. Zijn vader, een regtsgeleerde en man van veelzijdige kennis, ook in de natuurwetenschappen, zond hem op 20jarigon Iceftjjd naar l'avia, waar hij den doctoralen graad in de geneeskunde verwierf. In 1534 hoogleeraar der wiskunde te Milaan geworden, verwisselde hij niet lang daarna dit amht voor dc uitoefening der genees- en heelkunde, en volgde, na het aanbod eener hoogleeraarsplaats te Kopenhagen afgewezen te hebben, de uitnoodiging van den zieken aartsbisschop van St. Andrews en primaat van Engeland, Hamilton; na wiens genezing hij Duitschland en de Nederlanden doorreizende, naar Milaan terugkeerde, vanwaar hij naar Pavia vertrok als hoogleeraar der geneeskunde. In gelijke betrekking naar Bologna verplaatst, geraakte hij op ongegronde verdenking in hechtenis, doch werd ontslagen, bekwam een jaargeld van den paus en stierf den 2don (volgens anderen 21) September 1576, gelijk eenigen willen een vrijwilligen hongerdood, ten einde eene astrologische voorspelling aangaande zijn levensduur te doen uitkomen. Deze geleerde, maar wat zijnen wandel aangaat hoogst onrustige en gansch niet onberispelijke, man had veel op met voorbeduidselen en geestverschijningen, gelijk dan ook vele on-zamenhangende, zonderlinge beweringen in zijne geschriften voorkomen. Zijne eigene geschiedenis heeft hij in een boek: rfc vita propria met zeldzame openhartigheid beschreven. Groot is de lijst zijner geschriften, die door Spon, in 10 dee-len (Lyon, 1663 fol.) zijn uitgegeven, met uitzondering van Me-toposcopia 800 fadei Immanae tconibus comphxa (Par. 1658). De geneeskundige verraden mangel aan ontleedkundige kennis, hoewel hij zich zelv' in dat vak niet te laag stelde, blijkens zijne bewering, dat ieder duizend jaren slechts één groot arts geboren word en hij zelf de zevende daarvan was na de schepping. Grooter zijn zijne verdienston omtrent de wiskunde, in welke hij nog bekend is door den naar hem genoemden regel ter oplossing der derden-magts-vergelijkingen; hoewel ten onregte, indien het waar is, dat zeker Tartalea dien van een ander, Seipio Ferreo ontleend en aan C. medegedeeld had, terwijl de laatste er het bewijs van vond en openbaar maakte in zijne Ars magna, sive de, regtilis al-(jebraïcis, het eerst in 1545 uitgegeven. CARDI (Ludovico) Da Ciooi.i, ecu van de beroemdste schilders der nieuw-Florentijnsche school, geb. te Empoli, in 1559, vormde zich vooral naar Correggio. De teekening zijner beelden is naauwkeurig, waartoe hem zijne ontleedkundige kennis bij uitstek te stade kwam; zijn koloriet is levendig, hoewel zijne uitdrukking dikwijls in het overdrevene en weekclijke vervalt. Rome, en vooral Toscane, bevatten voel voortbrengselen van zijn penseel, waarvan onderscheidene door gravures van Dorigny, Lo-rencini en Cecchini bekend zijn. Ook als bouwkundige maakte hij zich bekend, in welk vak bij zich met gelukkigen uitslag Michael Angelo tot model koos. Onderscheidene paleizen te Florence zijn naar zijne ontwerpen gebouwd en bij zelf schreef eene verhandeling over de perspectief. De dood maakte te Rome, in 1613, een einde aan zijn arbeidzaam leven. CARDIOIDE heet in de wiskunde eene kromme lijn van hartvormige gedaante, wier vergelijking van de vierde magt is. Carré heeft er in de Mémoires de, Faeademie des sciences, 1705, eene verhandeling over geschreven. CARDON (Antonie), geb. te Brussel in 1772, ging op twiu-tigjarigon leeftijd naar Engeland waar hij bleef tot aan zijnen dood, die in 1813 voorviel. Hij legde zich met gelukkig gevolg op het teekenen en graveeren toe en heeft zeer vele schilderijen ' an het Britsch museum in plaat gebragt. CARICATUUR, naar het Italiaansche Caricare, overladen, overdrijven, wordt in de teekenkunst gebezigd tot aanduiding van die voorstellingen, welke de trekken van eenig voorwerp of denkbeeld in de grootst mogelijke menigvuldigheid bijeenvoegen, vooral om op eene geestige en luimige wijze beelden aanschouwelijk of denkbeelden van eene belagchelijke zijde kenbaar te maken. Daar de C. zich op het gebied der scherts beweegt, valt al wat ernstig en eenvaardig is, buiten het hare; zij eiseht daarom bij vernuft en oorspronkelijkheid ook een fijn gevoel voor het betamelijke en zedelijke: bij gemis hiervan valt zij in het plompe en ruwe. Gilray en vooral Hogarth waren meesters in dit vak) dat ook ten onzent door Alexander v. H— in onzen tijd gelukkig is beoefend. Malcolm heeft (Lond. 1813) er eene historische monographic over gegeven onder den titel: An historical sketch of the art of caricaturing. |
CARIÉ. Oudtijds de naam van een landschap in Klein-Azie, in den Peloponnesus, tussehen lönie, Phrygic en dc Icarische zee. Behalve Haliearnassus, de hoofdstad, vond men er do steden Gnidus, Milete en Myndes. De inwoners waren zeer dapper en veelal in vreemde soldij. CARILLON, klokkenspel, bestaande uit eenige volgens opklimmende tooneu gegoten klokken, in torens opgehangen. Zij worden aangeslagen door hamers, in beweging gebragt, hetzij door den klokkenist op een handklavier dat met de vuist bespeeld wordt en doorgaans ook van een pedaal voorzien is, hetzij door eenen omloopenden trommel, waarin nootgaten zijn, in welke stiften worden gestoken volgens het mnzijkstuk dat men op het C. stellen wil. Deze trommel staat in verband met het gang- en slagwerk, zoodat het C. voor den uurslag en op de kwartieren zieh laat hooren. Vrij zeker is het C. te Aalst, in Vlaanderen, in het jaar 1487 uitgevonden. In de XVIIde eeuw hadden de gebroeders Hemony te Antwerpen den roem van uitmuntende vervaardiging dezer speeltuigen, gelijk zij dan ook in ons vaderland op vele plaatsen die hebben geleverd. ïeDelft, Middelburg, Arnhem, Amsterdam (op het paleis), Groningen, Utrecht (wij noemden ze in de volgorde der doorgaans aan dezelve toegekende waardij) en andere steden bestaan zeer welluidende. Dc grootste gaan de 3 Octaven weinig te boven. CARINÜS (Marcus Aurkuus) was een der Romeinschc keizers, die zich door wreedheid en losbandigheid hebben berucht gemaakt. Hij volgde zijnen vader Cams in 284 op en werd reeds in het volgende jaar in Moesië gedood. Diocletianus was zijn opvolger. CARIO (Johannes), geb. te Büehiehheim den 22,,cn Maart 1499, studeerde te Wittenberg en werd hoogleeraar der wiskunde te Frankfort a/M. Hij stierf te Berlijn in 1538. Veel had hij op met astrologie en gaf in dien geest Ephemerides voor de jaren 1536—1550 in het licht. Meer dan daardoor is evenwel zijn naam bekend door een Chronicon, dat hij in handschrift ter verbetering toezond aan Melanchthon, door wien hot geheel werd omgewerkt en verbeterd, doch op den naam van C. uitgegeven. Het is ook in het Nederd. vertaald met het vervolg van Peuee-rus, door W. van Zuylon van Nyevelt (Arnh. 1629, fol.), op welk werk P. Bor, Chrz. een vervolg heeft gegeven (Amst. 1632). Hoewel Melanchthon het uiterst gebrekkige werk van C. zeer had verbeterd, heeft deze het in zijnen oorspronkelijkcn vorm herhaaldelijk uitgegeven. CARLI (Giovanni Rinai.do, Graaf), somtijds ook naar zijne echtgenoote genoemd Carli-Rubbi, geb. in 1720 te Capo d'Istria uit een oud-adelijk geslacht, trad reeds in jeugdigen leeftijd als schrijver op, ten gevolge waarvan hem door den raad van Venetië het hoogleeraarambt in dc sterre- en zeevaartkunde werd opgedragen. Een twistgeschrijf over dc mogelijkheid van tooverij door den invloed des duivels, door den abt Tartarotti beweerd, door C. bestreden, wikkelde hem in beschuldiging van ketterij, en schoon een geschrift van Maft'eï: La magia annihilate., den dwazen twist deed eindigen, gaf hem dit mede aanleiding om zijne betrekking neder te leggen, waartoe zijn onafhankelijk vermogen hem in staat stelde, en zich in zijne vaderstad neder te zetten. Later bekleedde hij het ambt van president van den raad van handel en onderwijs te Milaan, later dat van staatsraad en eindelijk het voorzitterschap van den Raad van Financiën aldaar. Hij overleed den 22quot;ton Februarij 1795. Onder zijne schriften, van welke de meesten te Milaan in 1784—1794 in 15 deelen verzameld zijn uitgegeven onder den titel: Ope/-a del sig. commend. Cr. R. Conté Carli, presidente emerito del suppremo consigha di publica economia, enz. verdienen melding, de letterkundige: Gedichten, eene Italiaansche vertaling van Hesiodus en aanmerkingen over Grieksehe schrijvers; een natuurkundig: over het Noorderlicht; de wijsgeerige: over de vrijheid des menschen, en over het geheugen; de oudheidkundige: over het amphitheater te Pola, en over de oudheden van Italië; de statistische: over Toscane, en over Amerika; do staathuishoudkundige: over den vrijen graanhandel, en de muntspeciën, het laatste de voorlooper van een uitvoerig en onschatbaar werk over do munten, over de invoering der geldspeciën in Italië, hare oude en nieuwe gesteld- |
267
|
heid, inwendige wimrdo, en verhouding tot de tegenwoordige muntsoorten, sedert het verval van het llomeinsehe rijk tot aun de XVIIdl! eeuw, te Milaan in 3 deelen (1754—1760) uitgegeven ven onder den titel; JleUe monete e del insfitutione delle ze.rrhae cCItalia, etr. CARLINS. Eone Italiaansehe munt ter waarde van ƒ 0,28. CARLISLE. Do oude hoofdstad van het Engelsehe graafschap Cumberland, niet ver van de zamenvloeijing der rivieren Eden en Calder by den Solway-zeeboezem gelegen, telt omstreeks 24,000 inwoners. De stad is de zetel eens bisschops, heeft eene eitadel, eene sehoone hoofdkerk, vele fabrieken en drijft leven-digen handel. In het kasteel werd de koningin Maria Stuart een' tijd lang gevangen gehouden na hare vlugt uit Schotland. In de omstreken werden vele overblijfselen uit den Romeinschen tijd gevonden, want niet ver van 0. lag in vorigen tijd het Roinein-sehe Luguvallum, eone versterkte legerplaats, welke mede ter bewaking diende van den muur tegen de Pieten opgerigt. Ook vindt men in de nabijheid een schoon en wel onderhouden ge-denkteeken der Druïden, dat de groote Meg met hare dochters genoemd wordt. CARLOMAN, zoon van Karei Martel, bekwam voor zijn aandeel na den dood van zijnen vader, het gebied over Austrasië, Zwaben en Thfiringen, terwijl zijn broeder Pepijn, bijgenaamd de Korte, in Neustrië en Borgondië regeerde. Met dezen verbond hij zich tegen hunnen broeder Gripho, wien zij zijne staten ontnamen. Kort daarna legde hij zijne waardigheden neder en begaf zich in een klooster, terwijl Pepijn Austrasië tot zich nam. Hij overleed te Vienne in 755. Zijn neef C., zoon van den zoo even genoemden Pepijn, geb. 751, volgde met zijnen broeder Karei den Groote, zijnen vader, die liet rijk tusschen zijne zonen verdeeld had, in het gebied over Neustrië, Borgondië en een gedeelte van Aquitanië op. Hij stierf in 777. Ook werd de naam C. gedragen door den zoon van Lodewijk den IP6quot;, die, eerst met zijnen broeder Lodewijk den IIIquot;10quot;, en na diens dood in 882 alleen, over Frankrijk regeerde. Hij stierf in 884 aan de wonde, hem door een wild zwijn op de jagt toegebragt. CARLOS (Don), wiens treurig einde door Schiller in een beroemd treurspel is geschetst, en wiens geschiedenis nog altijd, ook na het belangrijk opstel van Ranke: zur Geschichte lies Don C. in de: JahrbScher tier Literotur (D. XLVI), met eenen ge-heimzinnigen sluijer bedekt is, werd geboren te Valladolid den 8'lequot; Julij 1545. Hij was de eenige zoon van Philips den IIllcquot;, koning van Spanje, uit diens eerste huwelijk, met Maria van Portugal. Van zijne jeugd af bestond er onoenigheid tusschen den levendigen, loszinnigen Infant en zijnen aehterhoudenden, gestrengen vader. Onderscheidene oorzaken werkten daartoe mede. Philips was hertrouwd met Isabella van Valois, dochter van Henrik den IIdcn, koning van Frankrijk, wier hand de prins, schoon nog in zeer jeugdigen leeftijd, voor zich had begeerd, en die door den koning, waarschijnlijk niet geheel zonder grond, verdacht werd gehouden van liefdehandel met den Infant. Er kwam bij, dat deze geacht werd een heimelijk begunstiger te zijn der Nederlanders, en dat hij althans een verklaard tegenstander was van den hertog van Alva, 's vorsten gunsteling, en het zenden van dezen naar de opgestane Nederlanden nadrukkelijk afkeurde. En toen nu Don C, die zelf gewenseht had derwaarts te worden gezonden tot beteugeling der onlusten, voornemens was of scheen om hun ter hulp te snellen, werd hij, na kort proces, in weerwil der smeekingen van Isabella, den 24,'lt;!quot; Julij 1568 in het geheim onthoofd, schoon openlijk werd voorgegeven, dat hij aan eene hevige koorts was gestorven. Althans, hoewel de eigenlijke geschiedenis van het uiteinde des ongelukkigen prinsen nooit regt is opgehelderd en ook zonder openbaarwording der archiven van het Eseuriaal waarschijnlijk wel nimmer opgehelderd zal worden, is deze toedragt der zaak de meest waarschijnlijke, en even waarschijnlijk Is het, dat Philips ook niet onschuldig was aan den dood zijner gemalin, die, zwanger zijnde, drie maanden na C. onverwachts stierf. Een belangrijk opstel over dezen prins en zijne geschiedenis wordt gevonden in het Tijdschrift: Vadert. Letteroefeningkf, 1855, Mengelw. bladz. 217 volg. |
CARLOWITZ. Een vlek, aan den Donau, tot Hongarije be-hoorende, bekend door den vrede, die er den 24squot;,Il January 1699 tusschen de Porte en Oostenrijk, Rusland, Polen en Venetië, onder bemiddeling der Nederlandsche republiek en van Engeland, gesloten werd. Oostenrijk bekwam daarbij de veroveringen, door de Turken in de laatste twee eeuwen gemaakt; het behield Zevenbergen en Baczka, terwijl de Porte in het bezit van Temeswar bleef. Venetië behield Morea tot aan den Isthmus; Polen kreeg Podolië en een gedeelte van de Ukraine, tegen eenige plaatsen in M'oldavië; Rusland behield Asof. CARLSBAD, stad in Boheme, in een eng dal, waar de ïöpl zich met de Ego vereenigt. Zij is omringd door smaakvol beplante hoogten, telt 3,000 inwoners en is vooral vermaard door hare warme gezondheidsbronnen, die, naar men wil, het eerst door keizer Karei don IV1™ in 1358 zouden ontdekt zijn, toen hij op de jagt een hert vervolgde, dat bij nasporing bleek in eene boete bron verzonken te zijn, wier water door 's keizers arts met gunstig gevolg ter genezing van diens pijnlijken voet werd beproefd. Deze hoofdbron, de Sprudel genaamd, heeft 7 voorname openingen, uit welke hot water met oone hitte van 165u Fahr. ontspringt, en in hare nabijheid een zouthuis, waarin hot bron-zont wordt bereid. Voorts heeft men er nog; do molonbron, sedert 1711 tot geneeskundig gebruik aangewend, gevende water van 138''; de nieuwe bron, sedert 1748, met 145»; de Bernards-bron; zij bevatten koolstofzure soda, zoutzure soda, koolzure kalk, koolstofzuurgas en een weinig ijzeroxyde en worden zoo in- als uitwendig door vele vreemdelingen gebruikt, die in don heerlijken omtrek en in onderscheidene inrigtingen, ruime gelegenheid vinden tot uitspanning. Ook is er een hospitaal voor onvermogende zieken van elders, en in do nabijheid nog eene laauwe heilzame zuurbron, die in vele ongesteldheden zeer wordt aanbevolen. CARLSKROON. Versterkte hoofdstad van het landshoofdman-schap C.-leen, het kleinste van Zweden. Zij is de grootste oorlogshaven van het rijk en ligt op eenige eilanden en klippen der Oostzee. Zij werd door Koning Karei den XIquot;10quot; in de XVIIdlt;, eeuw gebouwd, heeft breede straten en telt 14,000 inwoners. Do haven kan wel honderd linieschepen bevatten en is door twee forten gedokt. Hare dokken en sluizen zijn voortreftelijk en het arsenaal, eone modelzaal van schepen, de magazijnen, enz. bezienswaardig. De stad drijft belangrijken handel in leder, houtasch, marmer, timmerhout en andere Oostzee-goederen. CARLSRUHE. De hoofdplaats van het groothertogdom Baden, in 1715 aangelegd door Karei Willem, Markgraaf van Baden-Durlach. Zij is zeer regelmatig gebouwd, in den vorm van een halven cirkel of open waaijer, loopende de hoofdstraten op het middelpunt, het residentieslot uit; heeft zes poorten, waaronder de Ettlingor- en Durlaeher in bouwkundige sclioonheid uitmunten; onderscheidene pleinen; eene marktplaats met eene obelisk ter eere van den stichter der stad en het standbeeld van den laatst overleden groothertog. Het residentieslot is schoon, ook andere paleizen zijn er bezienswaardig en C. behoort door netheid van huizen en menigte van allerlei inrigtingen voor wetenschap en tot uitspanning, onder de aangenaamste steden van Duitschland, waarom liet ook des zomers door vele vreemdelingen bezocht wordt; hetgeen, benevens eenige handel, en fabrieken van tapijten, speelkaarten, rijtuigen enz, de bronnen van bestaan voor de 25,000 inwoners oplevert. CARMEL. Een bij uitstek sehoone berg in Palestina, onmid-delijk aan de Middellandsche zee, van welks top men een verrukkelijk gezigt heeft, westwaarts over het vlak der genoemde zee, noordwaarts over de baai van Akko naar de Tyrisehe bergen, oostwaarts over de sehoone vlakte van Jisreël, den lusttuin van het oude Kannan, en zuidwaarts langs de kust. De bodem bestaat uit kalksteen en heeft vele holen, onder welke een, waarvan de overlevering zegt dat het aan den profeet Elia ter schuilplaats heeft verstrekt. Ook ontspringen langs de glooijing des bergs vele bronnen, door welke een welige plantengroei wordt bevorderd. Beneden draagt hij laurier- en olijfboomen, hooger op eiken- en pljnboomen, terwijl keur van bloemen de liefelijkste geuren verspreiden. Reeds de Kannaniteu hebben zich bij den C. nedergezet, en daar een der wegen uit Egypte naar Syrië langs den berg liep en de baai van Akko eene geschikte landingsplaats aanbood, legden de vroegere en latere beheerschers van Palestina er zich op toe om dit geheele gebergte —■ want tot den C. behooren ook eenige omliggende bergtoppen — te bezitten en te verster- |
CAR.
268
|
ken. In liitorcu tijd kozen christen-kluizenaars er bij voorkeur hun verblijf en zou keizerin Helena er eene kerk gebouwd hebben. In 1180 stichtte zekere Berthold er een klooster op de plek waar Elia zich zou opgehouden hebben. Dit klooster is tijdens de oorlogen der Frausohen in 1798 verwoest en het mogt eerst vele jaren later aan den rusteloozen ijver van den monnik Joan Baptist gelukken, door veie liefdegaven, alom, ook in Europa sedert 1825 opgezameld , de herstelling te bewerkstellingen. Daar de kloostergebouwen in den jongsten tijd niet groot genoeg meer waren om reizigers en pelgrims op te nemen, ondernam de genoemde monnik met een reisgezel in 1845 eenen anderen togt door Italië, Duitschland, enz. ten einde daarin te voorzien, hetgeen ten gevolge had, dat thans ieder reiziger in het klooster drie dagen verblijf en zoo noodig eenen reispenning bekomt. De kluizenaars, die zich in dat klooster hadden vereenigd, werden in de XIIIlle eeuw verheven tot eene bedelorde onder den naam van CARMELITEN, ook do orde van O. L. V. op Carmel genoemd. Zij dragen de klecding der Franciskanen en daarover heen een witten mantel en bekwamen in 1247 hunne bepaalde inrigting. Later zijn zij ten gevolge van onderlinge verdeeldheid gescheiden in drie afdeelingen: 1) de C.-barrevoeters, die de regelen der orde in volle gestrengheid in acht bleven nemen; 2) de conventualen of geschoeide C. ingesteld door paus Euge-nius den IV,,equot; in 1431 en Pius den II'lcquot; in 1459; 3) de ter-tiairen, die op verzoek van den generaal der orde Stratius, onder Urbanus den VIIIquot;ten in 1635 een eigen regel ontvingen, die later door Innocentius den XI'icn werd bevestigd. Met deze bedelorde verwarre men niet de Ridderorde van O. L. V. van ilen berg Carmel, door koning Henrik den IVllequot; van Frankrijk ingesteld; zij heeft er niets dan den naam mede gemeen. De Carmelitesseu zijn oorspronkelijk uit Frankrijk, waar zij in 1452 door den generaal Johau Baptist Soreth zijn gesticht onder goedkeuring van paus Nicolaas den Vdel1. Later zijn ook zij in gestrenger en zachter afdeelingen gescheiden, in Spanje door de H. Theresia, die do orde hervormde. CARMENTA. Eene Arcadische waarzegster, de moeder van Evander, met wien zij in Italië kwam. Na haren dood ontving zij goddelijke eerbewijzen, en had te Rome eenen tempel bij de poort, die naar haar Carmentalis heette. CARMICHAËL (Richard), een uitmuntend heelkundige, lecr-aar aan het Richmond Surgical Hospital en president van het lerschc genootschap der Heelkundigen te Dublin, maakte vooral de zoogenaamde dyscrasische ziekten tot voorwerp van zijne onderzoekingen, waarvan hij de uitkomsten in verschillende geschriften mededeelde, zoo als: Essay on the, effect of carbonate and other preparations of iron on cancer, with an im/uiry in the nature of that disease Dublin 1805; 2« uitg. 1809; Kssay on the nature of scrofula Louden 1810; An essay on the origin and nature of tuberculous and cancerous diseases Londen 1836. Vooral trachtte hij de kennis der syphilis te bevorderen, en maakte opmerkzaam op het misbruik van kwikzilver daartegen. An essay on the, venereal diseases which have been confounded with syphilis 5 Din. Dublin 1814—15, 2de uitg. 1825; An essay on venereal diseases and the use and abuse of mercury in their treatment 2 Din. Loud. 1814, 2o uitg. 1825; Observations on the symptoms and specific distinctions of venereal diseases Londen, 1815 en 1818; Clinical lectures on venereal diseases Dublin 1842. C. stierf den 3d0nJunij 1849 in de nabijheid van Dublin. CARMOSEREN is die juweliersbewerking, waardoor een groote diamant door verscheidene kleine omzet wordt. Het woord is afkomstig van het Zweedsche Karin, beteekenende; zand. CARNATIE heet in de schilderkunst de afbeelding vau on-gekleede gedeelten des menschelijken ligchaams, in vleeschkleur. CARNEADES. Deze Grieksche wysgeer, doorgaans aangemerkt als de stichter der nieuwe of derde academie, werd te Cyrene 217 jaren voor Chr. geboren. Tc Athene hoorde hy onderscheidene Stoïcijnen en Academici en legde zich vooral toe op de beoefening der schriften van den Stoicijn Chrysippus, wiens stellingen hij later bestreed. Zijne welsprekendheid gaf aanleiding, dat hij met den Stoïcijn Diogenes en den Peripateticus Critolaüs als gezant naar Rome werd afgevaardigd, ten einde vrijstelling te verwerven van eene geldboete, wegens het plunderen der Boeötisehe stad Oropus opgelegd. Ook daar maakte (162 j. v. Chr.) zijn talent van overreden zulken indruk dat de gestrenge Censor Cato, voor zijnen invloed beducht, hem zoo spoedig mogelijk verwijderd wenschte. Hij legde zich toe op de natuur- en zede-kunde, doch heeft niets in geschrifte nagelaten; aan zijnen leerling Clitomachus en aan Scxtus Empiricus hebben wij do kennis zijner gevoelens te danken. Tegenover de Epicuristen en Stoïcijnen stelde hij, dat er geen volstrekt kenteeken der waarheid is, maar wel eene subjective overtuiging omtrent haar, die hare trappen heeft, met welke de waarschijnlijkheid klimt. Hij stierf in hoogeu ouderdom. |
CARNEVAL, waarschijnlijk genoemd naar: Carne oallare, vleesch minderen, heet die tijd, welke in de R. C. Kerk aan de veertigdaagsche vasten voor Paschen voorafgaat, gedurende welken men zich, inzonderheid in uitsluitend R. C. landen, voor de ontberingen van den vastetijd bij voorraad tracht schadeloos te stellen door overdaad in spijzen en vooral door vermakelijkheden, danspartijen, optogteu enz. meest gemaskerd of in zonderlingen dos. Dit gebruik is zeer oud en ongetwijfeld ontstaan uit heiden-sche feesten, gelijk de Bacchanalia, Saturnalia en Lupercalia der Romeinen en de Juulfeesten der noordelijk-Europescho volken. CARNOT (Joseph Füan^ois Claude), regtsgeleerde, werd den 22quot;quot;quot; Mei 1752 te Nolay in Frankrijk geboren. Hij werd op twintigjarigen ouderdom advocaat voor het parlement van Dijon. Na in het omwentelings-tijdperk verschillende betrekkingen bekleed en zich door zeldzame gematigdheid onderscheiden te hebben, werd hij eindelijk raadsheer in het Hof van Cassatie, welke waardigheid hij tot aan zijn dood bekleedde, die in 1835 voorviel. Van hem zagen drie werken het licht, waarvan het eerste en derde in handen van lederen criminalist zijn, namelijk: De Vinstruction criminelle dans ses rapports (jénüraux et partimliers avec les lois nouvelles et la jurisprudence de la cour de cassation, 3 vol. in 4quot;, Paris 1817; Examen des lois des 17, 26 Mui, 9 Juin 1819 el 31 Mars 1820, relatives a la repression des abus de la UberU de la presse, in 8°, Paris 1820, herdrukt in 1821; Commeniaire stille Code pénal, contenant la manière iTen faire line juste application. Vindication des ameliorations dont il est susceptible, el.c. in 8». 1823. C. (Lazahe Nicolas Margueuitb, graaf), gob. 13 Mei 1753 te Nolay in Bourgondië, waar zijn vader advocaat was, betoonde van jongs af veel aanleg voor de wiskundige wetenschappen en was kapitein bij de genie toen de eerste Fransche omwenteling uitbrak. In 1791 werd hij benoemd tot afgevaardigde bij het wetgevend ligchaam; in 1795 nam hij zitting in het Directoire, doch werd door Barras uit het bestuur der krijgszaken verdrongen en den 18'len Fructidor (4 September 1797) als verdacht van koningsgezindheid gebannen. Hij week naar Duitschland en gaf daar een verdedigingsgeschrift in het licht, dat, te Parijs veel gelezen, de schandelijke handelingen zijner voormalige ambtge-nooten aan het licht bragt en veel toebragt tot hunnen val op 30 Praireal (18 Junij 1799). Na den 18 dcquot; Brumaire werd hij teruggeroepen en in 1800 tot minister van oorlog benoemd. Af keer vau Bonaparte's heerschzuchtige ontwerpen deed hem deze betrekking weldra nederleggen, doch benoeming tot het tribunaat riep hem uit zijne afzondering den 9lt;len Maart 1802 terug. Zijner beginselen getrouw stemde hij tegen het levenslange consulaat cn was de eenige, die zich tegen Napoleons aannemen van den keizerlijken titel verklaarde. Niettemin bleef hij in het tribunaat totdat het werd opgeiieven, waarna hij tot het ambtelooze leven terugkeerde en zich onledig hield met het schrjjveu van militaire werken. In 1814 vertrouwde Napoleon hem het bevel over de gewigtige vesting Antwerpen, die hij met veel beleid verdedigde tegen den Engelschen generaal Graham en Bernadotte, tot op de capitulatie van Parijs. De Antwerpenaars waren zoo ingenomen met dc wijze waarop C. gedurende het verblijf des Franschen legers omtrent hunne stad gehandeld had, dat zij deswegens eeu gedenk-teeken voor hem oprigtten. Lodewijk de XVIIIquot;10 liet hem zijnen rang van luitenant-generaal behouden, ofschoon C., aan zijne republikeinsche gevoelens getrouw, diens gunst in het minst niet zocht. Na Napoleons terugkomst van Elba werd hij verheven tot graaf, pair van het rijk en minister van binnen-landsche zaken, doch na den val des keizers verbannen begaf hij zich eerst naar Cerny, daarna voor korten tijd naar Warschau en laatstelijk naar Maagdenburg, waar hij den 3den Augustus 1823 overleed. Belangrijk zijn de meeste der door uitgegeven werken, onder welke wij als do voornaamste noemen: |
|
Essai sur les machines (Par. 1786); Reflexions sur la inélaphijsiqm du calcul infinitesimal (Par. 1797, herdrukt 1813); Gdometrie de position (Par. 1813); l)e la défense, des places fortes, 3 doelen, (Par. 1809, herdrukt 1812). Ook als boertig dichter maakte hij zich bekend door: Don Quichotte, een komisch heldendicht, (Leipz. 1820). Over hem raadplege men: Exposé de la conduite politique de C, depuis le 1 Juillet 1814 (Par. 1815) door hemzelveu geschreven. Na zijnen dood verschenen; Mémoires historiques et militaires sur C, (Par. 1824); Correspondance de Napoleon lio-naparte avec C. pendant les 100 jours (Par. 1819). Zijn leven is beschreven door Rioust: Viede C. (Gent 1817); Korte, Leben C.'s (Leipz. 1820); en vooral Arago, Biographie de C. (Par. 1850). CAUOLINA. Dit Noord-Americaansche landschap werd in 1497 ontdekt door Sebastiauo Gabotto, doch eerst 15 jaren later door de Spanjaarden onder Ponce de Leon als een deel van Florida in bezit genomen. Daar zij weinig werk van dit gering geschatte land maakten, zetten de Franachen er zich neder en noemden het naar Karei den IXdcn Carolina. Sedert dien tijd was C. nu in deze, dan in gene handen, totdat de kolonie, in 1660 door Karei den irlequot;, koning van Engeland, in leen uitgegeven, baalvast aanwezen verkreeg. De kolonisten droegen het zamenstellen eener grondwet op aan den beroemden wijsgeer Locke; zij werd afgekondigd, doch meermalen ten gevolge van onlusten gewijzigd, totdat C. ten jare 1720 werd verdeeld in Noord- en Zuid-C., die zich bij het onafhankelijk worden der Vereenigde Staten elke afzonderlijk aan de Unie hebben aangesloten. C. (Nooud-) ligt tusschen Virginië, Tennessee, Georgië, Zuid-C. cn de zee. Het beslaat eene oppervlakte vaa 2050 vierk. geogr. mijlen en heeft, van de zee afgerekend, eerst eene vlakke, zandige en moerassige vlakte, alleen langs de rivieren vruchtbaar, doch zeer ongezond. Daarna verheft zich van lieverlede de grond en vindt men vele dennebosschen, die teer, pek en terpentijn opleveren, en vervolgens een vruchtbaar heuvelachtig land, dat allerlei voortbrengselen geeft, waaronder de rijst vooral beroemd is. Ook bevat de grond eenen onuitputtelijken rijkdom van ijzer en steenkolen, benevens lood en goud. Voor de ontwikkeling van landbouw en nijverheid is in de laatste jaren veel gedaan door het graven van kanalen en het aanleggen van spoorbanen. Het aantal inwoners bedraagt omtrent 900,000, waaronder 250,000 zwarte slaven. De hoofdstad Raleigh is niet groot, doch welgebouwd. C. (Zuiu-) strekt zich langs de Atlantische zee uit en is overigens door Noord-C. cn Georgië begrensd. De oppervlakte beslaat 1417 vierk. geogr. mijlen. Het land hoeft in het algemeen veel gelijkheid met Noord-C. en levert nagenoeg dezelfde voortbrengselen. Het bergland is rijk aan metalen, vooral ijzer. Het land wordt bewoond door bijna 700,000 inwoners, van welke de grootste helft slaven zijn. Charlestown, de hoofdstad, is eene fraaije stad, dikwijls door zware branden geteisterd, maar telkens schooner herbouwd. Zij bevat onderscheidene wetenschappelijke inrigtingen en drijft aanzienlijken handel. Er zijn omtrent 30,000 inwoners. Noord-C. zendt 8, en Zuid-C. 7 leden naar het congres. CAROLINE. Eene Italiaanschc munt ter waarde van omtrent ƒ0.15. CAROLINEN. Archipel van eilanden in de Groote of Stille zee, ten zuiden der Marianen-eilanden , tusschen 5quot; en 11quot; N. Br. in 148quot; en 173quot; O. L. Zij zijn misschien wel 500 in getal, behalve de Pelew-eilanden, die er het westelijke gedeelte van uitmaken. De meeste zijn rijk in allerlei voortbrengselen der warme luchtstreek, cn, ofschoon het eerste reeds in 1686 door Francesco Lazeano werd ontdekt en naar Carolina, gemalin van den Engelschen koning Karei den IIdc° genoemd, zijn de meeste eerst in onze eeuw naauwkeuriger onderzocht, hoewel vele er van door de ontelbare koraalriffen moeyelijk te naderen zijn. De bewoners, wier getal niet met juistheid kan worden bepaald, be-booren tot het Maleische ras en onderscheiden zich door zachte zeden en kunstvlijt. CAROLUS. Eene oude Engelsche gouden munt, onder do regering van Karei den ptcn geslagen. Hare waarde isƒ13.70. De naam C. wordt ook gegeven aan de Fransche koperen munt van den tijd van Karei don VIII'tequot;, zijnde do sou of ƒ 0.02s. |
CAROTTO (Gian Fuancksco). Deze uitmuntende schilder werd geboren te Verona, omstreeks het jaar 1470, en bloeide dus in het schitterend tijdperk, dat de Italiaanschc kunst in het begin der X VIlic eeuw beleefde. Hij vormde zich in de school van Man-tegna, en zijne eerste voortbrengselen dragen nog de sporen van de» stijl diens meesters. Later hebben du werken van Leonardo da Vinei en Rafaël veel bijgedragen tot zijne zelfstandige ontwikkeling. Zijne teekening is edel en zuiver; zijn koloriet warm en zacht. Bijna al zijne stukken bevinden zich in de kerken te Verona, vooral in die van Santa Eufemia. Hij overleed in 1546. CAROUGE (Bkutuam Auouste), gob. 8 October 1741 te Dol in Brctagne, deed vele sterrekundige berekeningen, ouder welke uitmunten die der plaats van vele sterren voor de globe van La-marche; de overige vindt men meest in verschillende jaargangen van de Connaissance des teinps. Hij overleed te Parijs den 29quot;lcl, Maart 1798. C. is ook de naam eener kleine stad in Zwitserland, een uur van Genève, dat vroeger een onbeduidend dorpje was, doch in 1786 door den koning van Sardinië tot eene stad werd verheven, die thans 350(1 inwoners telt, welke hun bestaan vindon in onderscheidene fabrieken. CARPACCIO (Vitïoiie) was een der voortreffelijkste sehilders uit de oude Vcnotiaanscho school. Als mededinger van Bellini en in 't algemeen zich aan de door dezen meester gevolgde rig-ting houdende, onderscheidde hij zich echter door iets oorspronkelijks. Hij had eene rijke phautasio en eene hoogst levendige voorstelling. De onderwerpen, die hij bij voorkeur behandelde, waren ontleend uit de geschiedenis, zoo des Bijbels als der heiligen, van welke hij vele in eene opvolgende reeks voorstelde. Zoo schilderde hij de geschiedenis van Stofanus in vijf- en die van Ursula in acht tafereelon. Men vindt van zijne stukken te Milaan en te Parijs. CARPATISCHE GEBERGTE. Een bergketen, die boven Presburg in Hongarije begint, dit rijk van Moravië, Silezië en Gallicic scheidt en zich in Turkije verliest. Dit gebergte heeft toppen, die meer dan 4000 voet hoogte hebben, gelijk do Spieg-litzer en Altstildter-berg, de Altvater, enz. Men vindt er vele bergkloven en holen, waarvan de moeste toegankelijke bezienswaardig zijn door stalactietcn en andere natuurmerkwaardigheden. Ook bevat hot edele en andere metalen, benevens veel zout. C. zee heette bij de Ouden een gedeelte der Middellandsche zee tusschen de eilanden Rhodus en Creta, naar hot eiland Car-pathus, thans Scarpanto genoemd. CARPENTIER (Pieter), vijfde Gouvornour-generaal van Ne-derlandsch-Indië, waarschijnlijk te Amsterdam geboren, vertrok in 1616 naar Indië in den rang van opperkoopman en nam gedurende do afwezigheid van Jan Pietorsz. Koen naar het vaderland, van 1623 tot 1627, diens hoogen post waar. Onder zijne regering werd, iu 1624, het belangrijk eiland Formosa, deels door koop, deels door ruiling, aan de Nederlandsche O. I. C. afgestaan, alsmede de handelsbetrekkingen met Ceylon en met het vaste land van Indië, sedert 1603 aangevangen, moor mui-geknoopt en uitgebreid. Ook sloot hij, in 1626 eene gunstige verbindtenis met den vorst van Malabar. Na de terugkomst van Koen gaf C. het opperbestuur weder in diens handen over en vertrok don 10'len November 1627 naar hot vaderland, waar hij tot lid van de Jiewindhebberon der Compagnie tor kamer Amsterdam werd aangesteld. Hot volgende jaar werd hij naar Londen gezonden om de geschillen der Compagnie met de Engelschen bij te loggen. Gedurende zijn verblijf aldaar werd hij door bewindhebberen aangezocht om andermaal als Gouverneur-gene-nuil naar Batavia te gaan, doch hij bedankte voor deze onderscheiding en overleed te Amsterdam den 5aen September 1659. Naar hem heet de noordelijke golf van Nieuw-Hollaml de golf van Carpentaric. CARPI. Eene klohie stad in het hertogdom Modena met 6000 inwoners, die hoofdzakelijk leven van zijde-fabrieken. Ook: een dorp bij Verona, aan de Etsch, bekend door de overwinning, die prins Eugenius erin 1706 op de Franschen bevocht. C. (Ugo da), die 1518—1532 bloeide, muntte minder uit als schilder dan als graveur van die platen, welke door afdruk van twee of meer koperplaten vervaardigd worden en bij do Italianen den naam van Chiaroscuro dragen. Sommigen hebben hem voor den uitvinder dier afbeeldingen gehouden, maar waarschijnlijk is deze kunst uit Duitschland afkomstig, hoewel d. C. haar tot hooge volkomenheid bragt. |
27lgt;
|
CAKPUS. (Zio Btsrengarius.) CAKI'ZOVIUS. Dit geslacht liocft, behalve een' veldoverste van naam, Joachim C., ilio het laatst in dienst des konings van Denemarken was en in 1628 stierf, onderscheidene geleerden van naam opgeleverd: als: C. (Benedictus), geb. te Brandenburg den 22quot;,CI, October 1565, overleden don 26»,en November 1629. Hij werd in 1599 hoogleeraar der Regten te Wittenberg eu was later kanseliei van keurvorst Christiaan den IIdon eu Raad der hertogin van Saksen. Meer dan door zijne meest vergeten schriften is hij bekend door zijne zonen, van welke de twee volgende melding verdienen: C. (Benedictus), geb. te Wittenberg den 27quot;t'!quot; Mei 1595, overleden na het beklceden van onderscheidene staatsbetrekkingen den 30stun Augustus 1666. Hij schreef eenige werken over het leen-, oud-Germaansch- eu kerkelijk regt, onder welke de voornaamste zijn: Deciaiones ülustres Saxoniae; Definitiones fwenses i Dejinitlones Ecclesiasticae; Ue lege reyiu Germunorum; Practica rerum crimmilium; Synopsis juris feudalis; Processus juris Saxo-niae, enz., die voor de geschiedenis der regtswetenscha]) niet onbelangrijk zijn. C. (Johannes Benedictus), geb. den 22,ltcn Junij 1607 te Rochlitz, waarheen zijne ouders wegens de pest waren geweken-Hij wijdde zich aan de godgeleerdheid en overleed den 22quot;lequot; October 1657 als hoogleeraar te Leipzig, nalatende onderscheidene schriften, waarvan een Specimen Theologiae Chemnitzianae, een Syslcim Theologicum en eene Isayoye. in liliros Eed. Luth. Symbol, de voornaamste zijn. — Zijn zoon C. (Johannes Benedictus), geb. te Leipzig den 24quot;'=quot; April 1639, bekleedde na het bezoeken der meeste Duitsche hooge-scholen het professoraat in zijne geboortestad, eerst in de zede-kunde, daarna in de oostersche talen en laatstelijk in de godgeleerdheid. Hij overleed den 23«,equot; April 1699. Geleerd en in hare soort belangrijk zijn zijne schriften over de Joodsche oudheden en Rabbijnscho theologie: ConstittUiones tractatus Talmudici, dictiSchahboth ; Collegium liabbinieo-Biblicum in lib. Ruth en andere, alsmede zijne uitgaven van: Kabbi Mozes Ben Maimon de jejuni is llebraeomm; Schickardi, Jus regium Ilebraeorum; Goodwini, Manes el Ani on en meerdere. — Zijn broeder C. (Fkederik Benedictus), geb. te Leipzig den lquot;1011 Januarij 1649, verrijkte op eene rcize door onderscheidene landen van Europa zijne letterkundige kennis. Hij was een van de vermaardste letterkundigen zijner eeuw, die zich vooral verdienstelijk maakte door het bezorgen van uitgave van vele geleerde schriften en door ijverige medewerking aan de Acta Eruditomm, door Otto Menke in 1682 begonnen. Hij was tevens Raadsheer in zijne geboortestad, waar hij den 20quot;quot;quot;' Mei 1699 overleed. CARHACAS. Provincie der republiek Venezuela in Zuid-Ame-rica, langs dc Caraïbische zee. Het land bestaat uit eene heerlijke afwisseling van bergketens en dalen, cn de natuur vertoont er zich in volle schoonheid en grooten rijkdom van allerlei voortbrengselen: granen, katoen, tabak, suiker, kofflj , vruchten, cacao, vanille, voortreffelijke houtsoorten, enz. De bergen bevatten ijzer, koper, lood, zout, minerale wateren en asphalt, terwijl de nabij gelegen zee gelegenheid geeft tot rijke parelvisscherij. De hoofdstad , insgelijks C. genoemd, ligt op eene hoogte van 3000 voet en heeft dien ten gevolge eene hoogst aangename luchtsgesteldheid. Zij is ruim en luchtig gebouwd, heeft 16 kerken, onder welke do hoofdkerk bezienswaardig is, kloosters, eene in 1792 gestichte universiteit, eene militaire academie, toeken- en muzijkseholen en eenen schouwburg. In 1812 werd de stad geteisterd door eene aardbeving die 12,000 meiischen deed omkomen. Hot getal inwoners bedraagt thans 35,000. C. is de geboorteplaats van den beroemden Simon Bolivar, den bevrijder van Znid-Amorica. CARRAGHKEN. Een uit het plantenrijk afkomstig, en tot de natuurlijke familie der Wieren behoorend geneesmiddel, dat vooral langs dc rotsachtige zeekusten van Groot-Brittanmë, inzonderheid van Ierland, wordt ingezameld, en van daar onder den naam van fersche mos in den handel komt. De planten , welke het Carragheen leveren, heeten Sphnerococcus cris/ms en mamillosus Ag., en bestaan grootendecls uit een in verschen toestand purperrood of roodbruin, slijmerig, herhaaldelijk ingesneden loof, dat somwijlen ook met kiemhuisjes bezet is. Na gedroogd en gebleekt te zijn, zien zij or hoorn- of kraakboenachtig, gekroesd, geelachtig of vuil-wit uit. |
smaken flaauw en rieken bijkans niet. In water gelegd, zwelt het drooge Carragheen op, zijne natuurlijke uitgebreidheid weder aannemende; daarmede gekookt, wordt het grootendecls opgelost , bij bekoeling eene gelei vormende, die onaangenaam van smaak is. Sinds geruimen tijd wordt hot C. door de bewoners der kusten, langs welke het voorkomt, als voedingsmiddel gebruikt, doch eerst sedert 1831 dagteekent zijne aanwending als ligt verteerbaar en daarom bij zwakke personen aangeraden geneesmiddel, hoewel de daarvan vervaardigde gelei, als geene proteïne verbindingen bevattende, geene plaats onder de plastische voedingsmiddelen kan innemen. Buiten deze gelei, welke daarvan 't grootste gedeelte uitmaakt, bevat het C. nog eenige zouten, waarvan de phosphorzure kalk en potasson en 't lod-en bromsodium de aandacht 't meest verdienen. O. CARRARA, eene stad in het hertogdom Massa-Carrara, dat sedert 1829 tot Modena behoort, liggende in een vruchtbaar dal aan den voet der Apuaansche Apennijnen, niet ver van de zee. De omstreken zijn zeer rijk in marmergroeven en vele gebouwen der stad, b. v. do kerken Madonna dolle Grazio en San Andrea, zijn daarvan opgetrokken of daarmede bekleed. Het uithakken, bewerken en vervoeren van dit gesteente is het voorname middel van bestaan voor de 8,000 inwoners. Hot fijne statuarisebe marmer wordt in zes groeven aangetroffen, bij hot dorp Torano en in do Cave de Polvaccio. De jaarlijksche uitvoer uit de kleine haven Lavinza bedraagt omstreeks 100,000 centenaars, ter waarde van meer dan 450,000 gulden. Doch groote blokken van het zuiverste witte marmer worden er hoe langer hoe zeldzamer. Er bestaat to Carrara eene academie voor beeldhouwkunst ; do beroemde beeldhouwer Pitro Tacca en do nog lovende P. Tenorani zijn te 0. geboren. CAREER (Luigi), oen der beste nieuwere Italiaansche dichters, werd in 1801 te Venetië geboren en overleed den 238lcn December 1850. Zijne lierzangen ademen oen diep en rein gevoel, doch in het algemeen munten zijne stukken meer door zuiverheid van dictie en schoonheid van vorm, dan door kracht of phan-tasie uit. Zijne prozastukken betreffen do zedekundo, wijsbegeerte en aesthetica. Van zijne hand hebben wij: Oden en Balladen, onder don titel Poesie, 4 doelen, Venot. 1837; Apologia, Venet. 1841; L'Aiiello di sette Gemme, Venet. 1838. Hij was redacteur van het Venctiaansche dagblad 11 Gondoliere, van een Dizio-nario di eonversatione en van een tijdschrift 11 novelliste contem-poraneo italiano e straniero, Pad. 1836—38. Ook hoeft hij de uitgaven bezorgd van verscheidene oudere Italiaansche dichtstukken, b. v. de liime van Petarcha, (2 din., Padua 1826 en 27) Bo-jardo's Orlando imiamorato, 2 dln., Venetië 1842 en anderen meer. CARRIER (Jean Baptiste), geboren te Yolay, inAuvergne, in 1756, een van de bloeddorstigste monsters der Fransche omwenteling, die naar men rekent meer dan 15,000 menschen op de wreedste wijze liet ombrengen en den 16llen December 1794 zijn afschuwelijk leven onder do guillotine verloor. CARRONADEN. Eene soort van kanon, op oorlogschepen in gebruik, die men voor eene Engclsohc uitvinding houdt. Zij zijn korter dan gewone stukken on dragen ook minder ver dan deze. CARSTENS (As.mus Jacoh), geb. te St. Jurgen bij Slccswijk in 1754, was een uitmuntend teekonaar en schilder. Do indruk, dien do stukken van Ovens op hem maakten, droef hem naar Kopenhagen, waar hij door zijn eerste stuk: de dood van yEschy-lus, de ondersteuning van den kunstliovendon graaf Moltke verwierf en onder do kweokelingen dor toeken-academie aangenomen werd. In 1783 ondernam hij eene kunstreis naar Italië, doch moest uit gebrek aan geldmiddelen naar Duitschland terngkoereii, waar hij zich, te Lubek, met portretschilderen onderhield, totdat oen uitvoerig stuk, don val dor engelen voorstellende, hom eene onderwijzersplaats aan do academie te Berlijn bezorgde. In 1792 reisde hij mot oen jaargeld nogmaals naar Italië, en hield zich sedert te liome op, waar hij in 1798 overleed. Zijne teekc-ningon hebben bijna allen voorstellingen uit dichters der Ouden ten onderwerp en onderscheiden zich door ijverig streven naar zuiverheid van vormen en omtrekken, naar bevalligheid in houding , naar verhevenheid en kracht; doch daar het hem aan genoegzame wetensehappeiyke studie ontbrak en hij eerst laat het penseel opvatte, laten zijne schilderstukken ten aanzien van licht-verdcoling cn koloriet nog al wat te weuschen over. |
CAR.
|
CARTERET (Philip), een Engelsch zeevaarder, die veol tot uitbreiding dor aardr|jkskundo hecft toegobragt. In 1766 zeilde hij uit om up het zuidelijk halfrond nieuwe ontdekkingen tc doen. De onderneming stond ouder opperbevel van kapitein Wallis , die onderweg de korvet de Swallow, waarop C. bevel voerde, wegens storm en hot slecht zeilen dor korvet moest verlaten. Deze stevende toen do Paasch-oilandeu voorbij, ontdekte het eiland Piteairn eu vervolgens, zijnen koers zuidwestelijk rigtende, eenige eilanden in het zuiden van den archipel der Societeits-oilanden, waarna hij den archipel van Santa-Cruz bezocht, dien hij de eilanden van koningin Charlotte noemde. Daarna zeilde hij noordwestelijk en ontdekte er van de Salomons-eilandeu twee, die hij Gawer en C. noemde. Hierop liep hij het eerst het kanaal tussehen Nieuw-Brittanje en Nieuw-Ierland binnen, dat Dampier slechts voor de monding eeuer groote bogt had gehouden en ontdekte de Admiraliteits-eilandeu. Hij werd, zoo door den slechten staat van zijn schip als door zijne ziekte, verhinderd zijne ontdekkingen verder te vervolgen en kwam na drie jaren reizen» in zijn vaderland terug. Zijne reisbeschrijving is, mot de eerste reize van Cook, door Hawkesworth uitgegeven. CARTESIAANSCHE DUIVELTJES zijn glazen popjes, van binnen hol en voorzien van eene kleine opening.' De inwendige ruimte moet zoo groot zijn dat het gehecle popje iets ligter zij dan eene gelijke uitgebreidheid water en dus drijve. Zoo men nu zulk een popje in een glas doet, dat geheel vol water is en er eene blaas wel sluitend om bindt, zoodat er geen of slechts zeer weinig lucht tussehen de blaas en het water is, wordt door drukking met den vinger op de eerste, eenig water door de kleine opening in het popje gedreven; daardoor wordt de lucht in de holte zamengeperst en alzoo het beeldje zwaarder gemaakt, zoodat het zinkt. Zoodra echter de drukking ophoudt drijft de zaamgepersto lucht het ingeloopen water uit, liet popje wordt ligter en rijst. De beeldjes schijnen dus op bevel te zinken en te rijzen. CARTESIUS. (Zie Descartes.) CARTHAGENA, stad in Spanje, inde provincie Murcia. Zij werd door den Carthaagschen veldheer Hasdrubal gesticht, dooide Romeinen vernieuwd, aan de Middellandsche zee, waaraan zij eene uitmuntende haven heeft. De thans vervallen stad heeft eene school voor de zeevaart, een aanzienlijk hospitaal voor de zieken der scheepstimmerwerven en de galeislaven, eeue sterrewacht, een arsenaal eu andere inrigtingen voor de marine. De inwoners, ^7,000 in getal, vinden hun bestaan in de genoemde inrigtingen, eene aanzieniyke visscherij en den handel, die zich echter meest in handen der daar gevestigde Engelschen en Franschen bevindt. Ook heet C. of Nieuw-C. eene provincie van Nieuw-Grenada in Zuid-America, benevens hare hoofdstad. Het land is grootendeels wildernis en slechts do kust langs de Caraibischc zee bebouwd, gelijk mede de oevers van do Magdalena-rivier. De hoofdstad, in 1562 door Pedro de Herredin gesticht, is in 1585 door Drake en in 1697 door de Franschen veroverd eu den 26quot;len September 1821 door de Spanjaarden ontruimd. Zij heeft eene citadel en twee forten die de haven dekken, was voormaals de rustplaats dei-zilvervloot en heeft 20,000 inwoners, die handel drijven in de voortbrengselen des omliggenden lands, en in de parelvisscherij, die op het naburige eiland Margarita wordt uitgeoefend. CARTHAGO, aldus door de Romeinen, Karcliedon door de Grieken genoemd, 't welk beide eene verbastering is van den naam Karthad-hadtha, nieuwe stad, zoo als de Carthagers zei ven haar noemden, was eene der beroemdste koopsteden der oudheid. Zij lag aan de noordkust van Africa, niet ver van het tegenwoordige Tunis, op een klein schiereiland, dat inde Middellandsche zee uitsteekt en was, indien al de geschiedenis van Dido is opgesierd, dan toch zeer zeker door Phcniciërs gesticht, waarschijnlijk 880 jardn voor Chr. Aan de landzijde was zij tijdens haren bloei versterkt door eenen driedubbelen muur; ook aan de zeezijde was zij bemuurd en had twee havens, eene voor koopvaarders en eene voor oorlogschepen. Het getal inwoners bedroeg niet lang voor de verwoesting, toen reeds vele oorlogen C. hadden uitgeput, nog 700,000. Doch haar gebied strekte zich in het tijdperk van hoogsten bloei veel verder uit: de Carthagers hadden door onderwerping van onderscheidene volksstammen ten zuiden hunner stad, bet gebied over een groot deel van Lybië; ook hadden zich eenige andere Phcnicische koloniën, zoo als; Utiea, Hadmmetum enz. onder de opperheerschappij vau den raagtigen staat gesteld en bezaten do Carthagers pnnteu langs bijna do geheele Middellandsche zee, zich, met gelijke staatkunde als het magtigste handelsvolk onzer eeuw, de Engelschen. toeleggende op het meester worden van vaste punten, die als sleutels van landen en zeeën kunnen worden aangemerkt of geschikte nederzettingen voor den handel aanboden, hetgeen hun dun ook op vele eilanden der Middellandsche zee en aan het vasteland der drie werelddeelen die zij bespoelt, gelukte. |
De zamenhangende geschiedenis van C. vangt eerst met do V'1,! eeuw voor Chr. aan, toen de Carthagers of Puniërs, gelijk zij ook wegens hunne afkomst uit Phenicië genoemd werden, met de Grieken op Sicilië in vijandelijke aanraking kwamen, schoon tot hun schade; want had Terillus, de verdreven vorst van Hiinera, hunne hulp ingeroepen, duur kwam hun do gretigheid te staan, met welke zij van deze gelegenheid gebruik wilden maken om vasten voet op dat eiland te krijgen en daartoe Hamilcar met een groot leger derwaarts zonden. Vloot en leger werden door Gelon bij Himera geslagen, 480 j. voor Chr. Zeventig jaren later namen zij, door die van Egesta tegen de Selinuntiërs ter hulp geroepen, onder Hannibal, den kleinzoon van Hasdrubal, Himera en Selinus in. Andere veroveringen, door Hannibal's neef Himilco (406) gemaakt, werden door een verdrag met Dionysius den Oude gestuit en do Carthaagsche veldheer door dezen, tien jareu later, na het vernieuwde uitbreken van den oorlog, geslagen, en nadat do Puniërs oen opstand in Lybië hadden gedempt en de oudere Mago gestreden had tegen Dionysius die (383) in den slag bij Kabala sneuvelde, erlangde de jongere Mago eenen voordeeligen vrede. Gedurende en na de regering van den jongeren Dionysius over Syracuse breidden de Carthagers hunne heerschappij, ook op Sicilië, meer en meer uit; zoodat, toen Rome het zuidelijke Italië overmeesterd had, de beide inagtige mededingers naar het wereldgebied elkanders grond te nabij kwamen om buiten oorlog te kunnen blijven. De eerste Punische oorlog barstte uit ten gevolge van hulp, door de Romeinen aan de Mamertijnen verleend tegen de Carthagers, die een verbond hadden aangegaan met Hiëro den IIdcquot;, koning van Syracuse. De krijg eindigde daarmede, dat Hamilcar Barcas ten gevolge van de nederlaag, ter zee door Lutatius Catnlus aan den Carthaagschen zeevoogd Hanno toe-gebragt (242), genoodzaakt was vrede te sluiten, waarbij zij Sicilië moesten ruimen en eene aanzienlijke schatting opbrengen. De trouweloosheid dor huurhenden, door de Lybiërs aangestookt, bragt C. op den rand van haren ondergang; deze krijg eindigde echter na drie jaren, en toen voerde Hamilcar zijn leger naar Spanje, ten einde voor zijn vaderland nieuwe wegen tot magt en rijkdom te openen in vergoeding voor Sardinië eu Corsica, die zij insgelijks hadden moeten ontruimen. Dczo togt gaf aanleiding tot de stichting van Carthagena (zie het vorige art.) en een groot gedeelte van het Iberische schiereiland werd aan den magtigen handelstaat onderworpen. Deze gevoelde zich weldra sterk genoeg om zijnen mededinger aan te tasten; Hannibal, na Hasdrubal's dood (221) brandende van verlangen om de ondergane vernederingen aan het trotsche Rome te wreken, veroverde Saguntum (219) en schond alzoo het aangegane verdrag. Hannibal bragt het tooneel des oorlogs in Italië zelf over en deed Rome sidderen. Maar Publius Cornelius Scipio tastte den vijand in Spanje aan, met zoo gunstig gevolg, dat er de Carthaagsche magt werd geknot en de tweede Punische oorlog, nadat Hannibal door den genoemden Romeinschen veldheer bij Zama in Africa was geslagen, eindigde met een nadeelig vredesverdrag, waarbij C. alleen op het vaste land van Africa vasten voet hield en gedwongen was tot overgave zoo zijner oorlogsvloot op tien schepen na als zijner olifanten, tot eene oorlogsschatting van 10,000 talenten, alsmede schadeloosstelling aan den Numidischen koning Masinissa en tot de belofte om geenen oorlog te voeren zonder Rome's bewilliging (201). Thans werd de verzwakte staat door inwendige onlusten beroerd, hetgeen den Romeinen, onophoudelijk aangehitst door den ouden Cato met zijn eindeloos; „Carthago ddendaquot; (C. moet verwoest worden) de handen te ruimer gaf om in den dorden Punischen oorlog (150—146), vooral onder aanvoering van Publius Cornelius Scipio iEmilianus, de magtigste mededingster van het magtig Rome geheel ten onder te brengen. Do dap- |
CAU.
272
|
peic verdediging der stad door Hasdrubral mogt niet baten: na tweejarig beleg word «ij stormenderhand ingenomen, nadat cene volle week binnen hare muren was gestreden; de Komeinen staken haar in brand. Zeventien dagen woedden de vlammen en haar regtsgebied werd eene Roraeinsehe provincie onder den weidsehen naam van het geheele werelddeel: Africa. Aldus eindigde een magtige koopstaat zijn bestaan onder hot zwaard der onvcrzadelijk heerschznchtige Romeinen. En ofschoon Seipio oenen plcgtigen vloek had uitgesproken over de plaats, waar C. gestaan had, liet Augustus later haren herbouw als Uomeinsche stad beproeven. Weldra rees zij op uit hare puin-hoopen en was in de Ilde en III'1lt;! eeuw na Chr. eene van de voornaamste steden des rijks, doch in 439 door Genserik tot hoofdstad van het rijk der Wandalen gemaakt en bij de verwoesting er van, in 533, door Belisarius veroverd. De laatste hand aan hare vernietiging werd door de Arabieren in 647 en laatstelijk in 693 gelegd en sedert getuigen nog eenige puinhoopen, ter plaatse waar thans de dorpen Sidi-Bu-Said, Malga en Duas-Kl-Schat liggen, dat daar eenmaal eene stad stond, die anderhalve geogr. mijl in den omtrek had, terwijl eenige herders en visschers een karig onderhoud vinden op de landtong, waar eens een niiilioen burgers de schatten der wereld opeenstapelden, en nog de schoonste marmerblokken werden opgeraapt, die misschien in lang vervlogen eeuwen hebben behoord tot het kasteel, welks gewelven plaats hadden voor 300 olifanten, 6,000 paarden en 24,001) krijgslieden Zoo bekend de uitwendige geschiedenis van C. is — eene bijna onafgebroken oorlogsgeschiedenis, gelijk die van de meeste staten der oudheid, — zoo weinig weet men van hare inwendige gesteldheid. Zooveel is zeker, dat er de regeringsvorm een aristo-eratischo was, meer op rijkdom dan op afkomst gegrond; dat het volk dus weinig invloed had op dc openbare aangelegenheden en dat er een senaat was, die uit zijn midden de regenten koos, aan welker hoofd twee stonden, die den naam Snffeten droegen. Onzeker is het, hoe lang dezen aan het bestuur bicven en hoe zij de ambtsverrigtingen verdeelden; in oorlogstijd stond waarschijnlijk de een aan het hoofd des bestuurs, terwijl de andere bet opperbevel over het leger voerde. De inkomsten van den staat bestonden in de schatting der overwonnen volken, de belastingen en later de opbrengst der bergwerken in Spanje. Belangrijk was de oorlogsvloot; in den eersten Punischen oorlog leverden 350 schepen op eenmaal slag. Het leger bestond meest uit huurtroepen, vooral Lybiers, Galliërs en Hispaniërs; de Car-thagers zeiven maakten slechts een gering gedeelte van de krijgs-niagt uit, en daaruit laat het zich verklaren, dat de gelederen der Carthagers zoo dikwijls moesten wijken, ook voor eenen ir.inder magtigen vijand. Want de dapperheid en krijgskunde der veldoversten mogten niet op tegen de flaauwhartigheid, waarmede soldaten, enkel om geld en volstrekt niet uit vaderlandsliefde dienende, vaak vochten. De godsdienst der Carthagers schijnt weinig verschild te hebben van die der Pheniciërs, hunne stamvaders. Zij was alzoo eene natuurdienst, gewijd aan eene dubbele natuurkracht, volgens de beide geslachten, waaronder de dienst van Baiil en van Astarte (de eerste de hoogste god, de laatste de grootste godin) de voornaamste waren. De dienst van Baal ging gepaard met verregaande wreedheid en nienschenoffevs, die van Astarte of Astaroth met de losbandigste wellustigheid; ook sterren- en vuurdienst waren er in zwang. Over O. en de Carthagers raadplege men, behalve het hen betreffend gedeelte in de Ideën van Heeren (D. IV) en do daar aangehaalde schrijvers; Estrup, Unme topograplricae Carthaginis Tyriac; Falbe, Recherches- sur l'emplicemmt de C.; Dureau de la Malle, liech. sur la topographie de C.; Bötti, Geschichte der Karthager; MUnter, Religion der Karthager; Movers, Die P/iö-nizier, zijnde het irlc Deel, 2ai! stuk van diens Geschichte der Coloniën. 1) Eene oude overlevering wil, dat de marineren zuilen die don sehoorsteen. mantel in de groote zaal van het nu afgebroken huis te Sehagen droegen, uit het oude C. afkomstig waren, waarop een Latijnsch vers van Barlaeus, in dien mantel geplaatst, doelde. Het is volstrekt niet onmogelijk, dat zij door de togtgenooten van graaf Willem den I^'i naar Damiate in den zesden kriïistogt, uit Noord-Africa zijn medegebragt. |
CAKÏIIAMINE. Eene heerlijk roode kleurstof, die uit do Saffloorbloemen vervaardigd wordt door haar met water uit te trokken, waardoor de gele kleurstof, welke zij bevatten, verwijderd wordt, en daarna gedurende eenige uren met eene oploslossing van koolzure soda in aanraking te laten. Het Saffloorrood wordt daardoor geheel in opgelosten toestand overgebragt, en hecht zich, nadat de oplossing, waarin 't zieh bevindt, door azijnzuur ten naastenbij geneutraliseerd werd, zeer gemakkelijk aan zuiver katoen. Uit dit laatste kan men het door eene oplossing van koolzure soda weder uittrekken en daarna door citroenzuur in zuiveren toestand nederslaan. Vochtig, vormt het eene slijmerige, schoon karmozijnroodc massa, welke, tot dunne lagen gedroogd, een groenen metaal-glans en in oplossingen eene heerlijk roode kleur vertoont, zoodat het C. tof de schoonste stoffen behoort, welke de organische scheikunde vermag voort te brengen. In kristallijnen toestand werd het nog niet verkregen. Het bestaat uit Cquot;' H» O'. In water is 't naauwelijks oplosbaar; veel gemakkelijker daarentegen in warmen alcohol. Het is daarenboven zeer aan veranderingen, door oxydatie, onderhevig. Men bedient zich van 't C. tot het kleuren van katoen en zijde. Te bejammeren is het, dat het door 't zonlicht en de lucht zoo spoedig verbleekt. Sommige soorten van blanketsel bevatten eveneens Carthamine. O. CAKTHAMUS TINCTORIUS. (Zie SaJ/loor.) CARTWRIGHT (Edmokd), geb. in 1743 te Marnham in het Engelsche graafschap Nottingham, maakte zich als dichter gunstig bekend, reeds toen hij te Oxford studeerde, en later door onderscheidene proeven zijner poëzij, waarvan de ballade Armync and Elvira een van de bekendste is. Ook was hij een van dc voornaamste medearbeiders aan the Monthley Review. Meer naam evenwel verwierf hij zich door zijne kennis der werktnigkunde en hare toepassing op de nijverheid. In 1786 behaalde hij den uitgeloofden prijs voor eene hoogst vernuftige weefmachine en In 1790 vond hij een werktuig uit tot het kaarden van wol, waardoor de wolfabrijken in Engeland jaarlijks twee millioen lt;£. st. uitspaarden. Ook hield hij zich omstreeks dien zelfden tijd reeds bezig met het uitdenken van middelen om rij- en vaartuigen door stoom te doen bewegen. Men wil, dat hij zijne algemeene denkbeelden over do zamenstelllng eener stoomboot heeft medegedeeld aan een Americaansch ingenieur, die de aandacht in de Ver-eenigde Staten het eerst op deze zaak vestigde. Hij stierf in hoo-gen ouderdom in 1824. CARUS, keizer van Rome, versloeg de Sarmaten en Gothen, en bragt den door zijnen voorganger Probus begonnen Perzischeu oorlog ten einde. Hij regeerde van het jaar 282 tot 284 na Chr. en liet het rijk aan zijnen zoon Carinus achter. CARUS (Ekiedrich August), geboren te Bautzen in 1770, was eerst predikant te Leipzig en later hooglecraar der wijsbegeerte aldaar, in welk vak hij belangrijke wijsgeerige, historische en kritische verhandelingen schreef, die na zijnen dood, welke in 1807 plaats had, zijn uitgegeven onder den titel: F. A. C. Nnchgelassene Werke (Leipz. 7 dln. 1808—-1810.) CARYATIDEN. Men geeft dezen naam in de bouwkunde aan vrouwelijke beelden, die in plaats van kolommen of pilasters dienen tot het dragen van entablementen, of ook wel van drievoeten, troonarmen en dergelijke. Wanneer zij geen geheele beelden ten voeten uit voorstellen, maar het bovenlijf in een pilaster uitloopt, heeten zij ook Hermes. Volgens Vitruvius (I, 1) zou de oorsprong van den naam en van het bezigen dezer beelden deze zijn: de inwoners der stad Carya in den Peloponnesus hadden zich met de Perzen verbonden tegen de overige volken van Griekenland, die, de eersten overwonnen hebbende, Carya veroverden en de mannen ombrag-ten, terwijl zij de vrouwen als slavinnen wegvoerden, welke, met den buit op de hoofden geladen, aan den zegetogt der overwinnaars moesten deel nemen. De C. zouden dan gebruikt worden in die bouwkundige gevallen, waarin men het denkbeeld van slavernij wilde uitdrukken. Maar nadat Lessing (Kleine antiquarische Aufsatzeii) en Hirt (in Wolffs Museum der Allerthums-Wissenschaften) bewezen hebben, dat de C. veel vroeger werden gebruikt dan de verovering van Carya , hebben sommigen ze afgeleid van de Spartaansche maagden, die in den tempel van Artemis Karyatis feestdansen uitvoerden; anderen van Attische |
CAK-CAS.
273
|
maagden ia paimtheneosch kostuum. Do zuivere smaak wraakt echter het bezigen der menschclijke gestalte tot het dragen van kapiteelen enz., waarom zij dan ook weinig meer in gebruik zijn. CASANOVA. De naam van drie broeders, waarvan de jongste C. (Frans) geb. te Londen in 1727 (and. 1732) zich als schilder eenen welverdienden naam heeft verworven. Te Florence erlangde hij hoofdzakelijk zijne vorming; hij legde zich bij voorkeur toe op het schilderen van landschappen en veldslagen. Bijzonder munt hij uit in koloriet en verdeeling van het licht. Omtrent zijne levensgeschiedenis is weinig te berigten; hij woonde eerst te Parijs, later te Dresden, waar een uitvoerig, voortreffelijk stuk hem het lidmaatschap der academie en eene menigte bestellingen bezorgde. Later begaf hij zich naarWcenen, in welks nabijheid hij, te Briel,in 1805 overleed. — Zijn oudere broeder O. (Joiian Baptist), die volgens sommigen in 1722 te Venetic, volgens anderen in 1730 te Londen geboren werd en in 1798 te Dresden stierf, was aldaar directeur cn ouderwijzer aan de academie van kunsten, in welke hoedanigheid hij eene reeks van voortreffelijke leerlingen vormde. Hij schreef Abhandlungen nier alle Kunstdenckmaler (Leipz. 1771), die nog altijd zeer worden geacht. — Beider oudste broeder C. (Joiian Jacob), geb. te Venetic in 1725, is meest bekend door zijnen uiterst afwisselenden levensloop en de zonderlinge ontmoetingen, waarin hij zich meest door onbezonnenheid en roekeloosheid wikkelde, eu die hjj beschreven heeft in zijne Mémoires, écrites par lui-même (Leipz. 1826—1838, 12 dln.); een werk waarin men eene onbegrijpelijke menigte voorvallen aantreft, welke ten deele ook betrekking hebben op mannen, die in de staatkundige gebeurtenissen van hunnen tijd eene belangrijke rol hebben vervuld, uit welken hoofde dit uitvoerige werk eenen grooten opgang heeft gemaakt. Deze man was een gelukzoeker, wien het niet aan talenten ontbrak. De bekendste zijner schriften zijn: Confutazione delta storia del goberno Veneto cTAmelot dc la Houssaye (Amst. 1769); Istoria delle turbidenzc della Polonin dalla morte di Elisabeth Petrowna fwu alia pace fra la Russia e la porta Ottomana (Qratz 1774, 3 dln.); Dell' lliade di Ome.ro, tradotte in ottava rime (Venet. 1778, 4 dln.); Ilistoire de ma fuite des prisons de la république de Venise, qu'on appelle les plombs (Praag 1788); Isocameron, oh histoire cTEdouard et d1 Elisabeth, qui passirent 80 atis chcz les Megameickes (Praag 1788—1800, 5 dln.); Solution du problime héliaque démontrie (Dresd. 1790). Zie over de personen in zijne gedenkschriften: Barthold, Die geschichtlichen Persönlichkeiten in C.'s Mémoiren (Berl. 1845, 2 dln.). CASAUBONUS (Isaüc). Deze vermaarde philoloog, geb. den Igden Febr. 1559 te Geneve, waarheen zijn vader, een Hervormd predikant , uit Frankrijk gevlugt was, studeerde in zijne geboortestad in de regtsgeleerdheid, de godgeleerdheid en de Oostersche talen. Hij werd er in 1582 hoogleeraar in de Grieksche taal en vertrok in dezelfde betrekking veertien jaren later naar Mont-pellier, van waar hij twee jaren later naar Parijs ging, tot koninklijk bibliothecaris benoemd door Hendrik den IVdcn, na wiens dood hij den ridder Wotton, Engelsch afgezant, naar diens vaderland volgde cn te Londen bleef, waar hij den lquot;°n Julij 1614 stierf. Hij was gehuwd met eene dochter van den vermaarden boekdrukker Henricus Stephanus, die hem 20 kinderen schonk, van welke twee Roomsch werden. Als godgeleerde trad hij op met een geschrift de libertate ecclesiastica (Gen. 1607) en eene wederlegging der Annalen van Baronius onder den titel: Exercitationes Baronianae, die hij op aanzoek van den Engelschen koning Jacobus den I»lcn schreef cn eerst uitgaf Lond. 1614, later meermalen herdrukt. In zijn hoofdvak schreef hij: de satirica Grae-corum poësi el. Romnnorum satira (Par. 1605, op nieuw uitgegeven door Rnmbach, Hallo 1774) en gaf geachte uitgaven van Diogenes Laertius, Aristoteles, Theophrastus, Suetonius, Persius, Polybius, Theocritus, Strabo, Dionysius Halicarnasscnsis en Athenaeus. Zijne brieven zijn in het licht gegeven door Al-meloveen (Kott. 1709). Zie: Wolff, Casauboniana (Hamb. 1710). Zijn zoon C. (Mekicus), geb. te Genève in 1599, volgde zijnen vader naar Engeland. Hij volbragt zijne studiën te Oxford en bekwam het geestelijke rectoraat te Ickham bij Canterbury, doch verloor dit ambt na de onthoofding van Karei den I,t0quot; en sloeg alle aanbiedingen van Cromwell, ook eene uitnoodiging van Christina van Zweden, af IT. |
en werd na de herstelling der Stuarts aangesteld tot hooglceraar der godgeleerdheid te Oxford, waar hy in 1671 stierf. Ook hij gaf goede uitgaven van eenige oude sehrjjvers, als: Marcus Au-relius Antoninus, Terentius, Epictetus, Florus en Polybius, en schreef ook de Enthiisiasmo (Lond. 1655, later meermalen elders herdrukt). CASCABILLE. Een onder de bittere aromatieke geneesmiddelen gerangschikte bast, afkomstig van Croton Eloteria Sw., oen tot dc natuurlijke familie der Euphorbiaceën behoorende heester, die op Jamaica en de Bahama-eilandcn oorspronkelijk groeit. Deze bast komt in den handel voor in den vorm van vaste, harde, tamelijk zware pijpen of platte stukken van eeuige duimen lengte cn -{■—1 lijquot; dikte, die kort-vezelig en harsachtig op de breuk zjju on uitwendig eene witachtige, aschgraauwe, overlangs en overdwars gesleufde, inwendig eene bruinachtige of roestkleurige oppervlakte bezitten, en na gewreven te zijn, een aangenaam specerü-achtigen reuk ontwikkelen. De voornaamste be-standdeelen der C. zijn: eene bittere stof (C.-bitter), eene vlugge olie (C.-olie) en twee harsen, waarvan dc eene zuur is, de ander niet. Volgens de oorkonden was Vincent-Garcias Salat, een Spanjaard , de eerste, die in 1692 de aandacht der geneeskundigen op dezen bast vestigde. O. CASEÏNE. Eene der proteïnen (zie dat art.); eene grondstof, die zich, met het natro verbonden, in de melk van alle zoogdieren bevindt. Door het zuur worden of het bijbrengen van labbe wordt het natro geneutraliseerd en de C. gecoaguleerd. Deze is versch eene taaije, weeke massa, die bij opdroegen barn-steenkleurig en doorschijnend wordt. — De caseogom of caseïne-kalk is eene zelfstandigheid, die in den laatsten tijd bij het verwen en drukken van katoen is gebezigd, ten einde minerale kleurstoffen, zoo als het ultramarin, evenals door eiwit te bevestigen.. Zij wordt vervaardigd door de C. in verdunde ammoniak op te lossen en deze oplossing met versche kalkspccie te vermengen. Ook tot het lijmen van aardewerk en porcelein wordt de caseogom gebezigd, gelijk hot bekend is, dat daartoe in het da-gelijksche leven eene pap van kalk met eiwit wordt gebruikt. CASIRI (Michaël), geb. in 1710 te Tripoli, studeerde te Rome cn nam er in 1734 den geestelijken staat aan, waarna hg in het volgende jaar met den geleerden Assemanni naar Syrië toog, waar deze op bevel van den paus de Synode der Maro-niten ging bijwonen, wier gevoelens hij na zijne terugkomst naauwkeurig beschreef (Rome 1738). Niet lang daarna erlangde hij eene aanstelling bij de bibliotheek te Madrid cn later, in 1749, begaf hij zich op last des konings naar het Escuriaal, in welks rijke verzameling hij dc bouwstoffen verzamelde tot zijne Biblio-theca Arabico-IIispana, te Madrid in 2 dln. fol. (1760—1770) uitgegeven. Hij overleed to Madrid in 1791. CASPISCHE ZEE. Binnenzee tusschen Europa en Azië, die van het N. naar het Z. 165 mijlen lang eu van het O. naar het W. 25 tot 60 mijlen breed is en eene oppervlakte van bijna 7000 □ mijlen beslaat. Zij heeft geene gemeenschap met andere zeeën en bijgevolg ebbe noch vloed; voor de scheepvaart is zij gevaarlijk wegens hevige stormen, die haar vaak beroeren; do waterspiegel ligt volgens de jongste metingen 75 voet beneden dien der Zwarte zee, blijkens: Fuss, Sawitsch en Sabler, Be-schreibung der Vermessungen zur Ermittehmg des Höhemmterschieds zwischen dem Schwartzen tind Kasp, Meen' (Petersb. u. Leipz. 1849); de diepte is gemiddeld 600 voet. De Wolga, de Uran, de Kutna, de Terek cn dc Kur loopen er in uit. Zie voorts; Eichwald, Reise avf dem Kaspischen Meere und in den Knukasus (3 dln., Stnttg. 1834—1836); Göbel, Reise in die Steppe des siidlichen Ruslands (2 dln.. Dorp. 1838); Homaire dc Heil, les Steppes de la mer Caspienne (Par. 1843). CASSANDER was de zoon van Antipater; na den dood van Alexander den Groote volgde hij als koning van Macedonië op. Met diens zuster gehuwd, wist hij zich in het bezit des rijks te handhaven, ook door het ombrengen van de moeder, den broeder en de zuster zijner echtgenoote. Vervolgens door Anti-gonus, eerst zijn bondgenoot, aan wien ook een deel van Alexanders veroveringen was ten deel gevallen, met eenen oorlog bedreigd, verbond hij zich mot de koningen Lysimachua en Scleucus, bleef overwinnaar in den slag bij Ipsara en stierf aan de waterzucht, 279 j. voor Chr., opgevolgd door zijnen zoon Antipater, die zijn rijk spoedig verloor, |
35
CAS.
274
|
CASSANDRA, dochter van den Trojannschcn koning Pi-iamus cn van Hecuba. Dc Grieksch-mythologische legende verhaalt, dat zij als kind met haren tweeling-broeder Helenus nabij den tempel van Apollo niet ver van Troje speelde; dat het te laat werd om de kinderen naar huis te brengen en men ze dus den nacht liet doorbrengen op ccn leger van laurierbladen in den tempel; dat toen men 's morgens kwam, twee slangen bij hen gevonden werden , die hun geen leed deden maar de ooren lekten, waardoor hun gehoor zoo scherp werd dat zij de goden op den Olympus konden hooren spreken, en dat C. sedert gaarne in den tempel toefde. Daar in later tijd Apollo ontmoet hebbende, verkreeg zij van dezen de gave om in de toekomst te zien tegen belofte om zich nan hem over te geven, welke zij evenwel weigerde gestand te doen, waarom Apollo, haar de gave zelve niet meer kunnende ontnemen, maakte dat niemand hare voorspellingen geloofde. Men hield haar dus voor eenc zinnelooze toen zij don ondergang van Troje voorspelde. Na de inneming der stad vlugttc zij naar den tempel van Minerva, waar zij aan den voet van het altaar geschonden werd door Ajax. 1 gt;ij do verdeeling van den buit viel zij ten deel aan Agamemnon, wiens gemalin Clyte-mnestra dezen en haar, benevens de tweelingen die C. hem had gebaard, Teledamus en Pelops, liet om het leven brengen. CASSATIE is het nietig verklaren eener aeto, meer bepaaldelijk het nietig verklaren van een vonnis. Het hoogste geregts-hof bezit het regt om wegens verzuim van of vergrijp tegen den vorm, wanneer do wet zulks voorschrijft, of wol wegens verkeerde uitlegging der wetsartikelen de vonnissen der mindere hoven en regtbanken to casseren en hetzij zelf in de zaak regt te doen, hetzij partijen naar een ander hof of regtbank te verwijzen. Het oudste hof van C. is dat van Parijs, in 1790 dooide eerste nationale vergadering gesticht en dat tot voorbeeld gestrekt heeft voor de verschillende dergelijke hoven in andere landen. CASSAVE of MA X DIOCCA. Eene meelachtige stof, bereid uit do knollen van Jatropha Manihol Kth., eene tot de natuurlijke familie der Enphorbiaceen behoorende en in West-Indië en Zuid-Ameriea, inlandsche, giftige plant. Ten einde dit meel te verkrijgen , worden de zoo even genoemde knollen gewassehcu, geschild, geraspt, en in dien fijn verdoelden toestand uitgeperst, ten einde daaruit het giftige sap te verwijderen, en over een vuur gedroogd. De op die wijze bereide stof is een mengsel van Cas-savemeel (zie Tapiocm), plantenvezel en eiwitaclitige stoften en dient den inboorlingen van West-Indië cn Zuid-Amerika tot het vervaardigen van eene soort vau brood, Cassave-brood gcheeten. Het meel, dat bij de nitpersing wordt weggewasschen, komt, gedroogd, onder den naam van Tapiocca in den handel. O. CASSIA. Onder dezen naam verstaat men in 't dagelijksche leven liet bijeenvergaarde moes, dat de zaden der Pypcassia (Cassia Fistula L.) in hunne afzonderlijke hokjes omgeeft. Dit moes heeft eene roodachtig-zwarte kleur, smaakt zoetachtig, cu wordt in de geneeskunde als een zacht werkend purgeermiddel, vooral bij kinderen, gebruikt. O. CASS1NI. Niet minder dan vijf vermaarde wis- en sterrekun-digen heeft dit geslacht achtervolgens opgeleverd. |
Hun stamvader, Giovanni Domemco, in 1625 geboren te Perinaldo bij Nizza, erlaïïgde zijne wetenschappelijke opleiding in het Jezuitcti-collegie te Genua en werd reeds op 25jarigen leeftijd tot opvolger van Cavalleri in het hoogleeraarambt der sterrekunde te Bologna aangesteld, waar hij met zijn vriend, den marquis Malvasia, de komeet van 1652 waarnamen zijne krachten beproefde aan een reeds door Keppler onderzocht vraagstuk, om hot apogaauni cn de excentriciteit van dc loopbaan eener planeet meetkunstig te bepalen. Ook verbeterde en verlengde hij er den meridiaan, in 1575 door Ignatio Dante in de Potrona-kerk getrokken, dien verbindende met een voortreffelijken gnomon, waarmede hij eene betere zons-theoric vaststelde en dc straalbreking naauwkeuriger bepaalde. Niet lang daarna werd hij belast met bet opzigt over de vestingwerken van het eiland Urbino, en vervolgens over dc water erken van den geheelen Kcrkelijken Staat. Hij ging niettemin voort met zijne sterrekundige werkzaamheden: hield zich bezig met dc berekening der zon-eclipsen cn hare toepassing op het vinden der lengte van plaatsen der waarneming; nam ook dc kometen van 1664 en 1665 waar; onderzocht den omloop van Jupiter cn dien van Mare, der wachters van den eerste, waardoor de aandacht van den grootcn Colbert op hem werd gevestigd, die hem eerst voor zes jaren, en voorts bestendig, naar Parijs noodigde, waar hem het lidmaatschap der pas opgerigtc acadcmio der wetenschappen en het bestuur der sterrc-wacht word opgedragen. Hier deed hij eene menigte onschatbare waarnemingen op de planeten; bepaalde de parallaxis der zon; nam do komeet van 1680 waar; ontdekte het zodiacaallicht en vier der wachters vau Saturnus; gaf nieuwe tafelen der wachters van Jupiter, en zette den grooten arbeid, door Picard aangevangen, voort door meting van den meridiaan van Parijs tot bepaling van de gedaante dor aarde. Hij stierf, blind geworden, in 1712. Lalandc, een bevoegd bcoordeclnar, noemt hem „een van die zeldzame vernuften, welke de natuur schijnt voortgebragt te hebben om de wetenschappen onder eene nieuwe gedaante te brengenquot; (Astnm. § 552). De lange lijst zijner werken wordt opgegeven in een 'Liste ('hronologique, die de Mémoires de l'aca-demie 1733 bevatten, alsmede van andere, daar niet vermeld, in het X'10 deel dier Mémoires, 1730. In do Mémoires pour servir h t'histoire des sciences van zijnen kleinzoon vindt men eene door hem zeiven opgestelde schets van zijn leven en werkzaamheden. Zijn opvolger aan de sterrewacht te Parijs was zijn zoon C. (Jacques), geb. 1677, die reeds op zeventienjarigen leeftijd lid werd van de academie der wetenschappen te Parijs cn twee jaren later van the Royal Society te Londen. Teruggekeerd van eene wctonsehappelijke reizo naar Italië, Nederland en Engeland, waar hij Newton, Halley, Plamstcadeu anderen had leeren kennen, hield hij zich bezig met, en schreef verhandelingen over dc electriciteit, don barometer, do brandspiegels, enz. Voorts heeft de wetenschap bein te danken; onderzoekingen over den afstand der vaste sterren, over dc helling der planeetbanen, den ring cn de wachters van Saturnus, de ware gedaante dor aarde, omtrent welke hij tot het verkeerde resultaat kwam, dat zij niet aan do polen maar aan den equator ingedrukt was, een gevolg van het onvolkoinoue zijner metingen. Hij overleed in 1756 op zijn landgoed te Thury, waar zijn zoon C. (Cesab FiiAscyois) in 1714 geboren werd. Hij leverde insgelijks vele verhandelingen in do werken vau dc academie der wetenschappen, doch hield zieh hoofdzakelijk bezig met de trigonometrische en topographische opmeting van Frankrijk, waarvan hij in 1744 ecnen atlas begon uit tc geven, dien bij, toen in 1756 dc daartoe verleende ondersteuning der regering werd ingetrokken, later met behulp van vrienden der wetenschap voortzette; zijne Description rftometriijue de la France (Par. 1784) is er een uitvloeisel van. Ook gaf hij de beschrijving eener door hem in 1761 en 1762 gedane wetenschappelijke reis in Duitseh-land (Par. 1763—1775, 2 dlu.) in het licht. De arbeid aan dc kaarten van Frankrijk werd voortgezet door zijnen zoon C. (Jean Dominique) gob. to Parijs in 1748, die de Carte topographitjuc de Iquot; France in 180 bladen voltooide, waarvan later ook verschillende uitgaven op verkleinde schaal en in minder aantal bladen verschenen zijn. Ook hij was bestuurder der sterrewacht tc Parijs, doch leefde na de omwenteling afgezonderd tot aan /.ynen dood in 1845. Hij was dc vader van C. (Alexandub IlENni Gabuici.), geb. te Parijs in 1781, die op het voorouderlijk voetspoor insgelijks de sterrekunde beoefende, maar zich later meer toelegde op de rcgtsgcleerdheid ou op dc kruidkunde. Men hoeft van hem Opuscules phytoloyiqucs (3 din. Par. 1826—1834.) Hij overleed in 1832 als lid van het Hof van Cassatie en van de Kamer der Pairs. CASSIOPEJA. Een sterrcbecld nabij de Noordpool. Het is zeer kenbaar aan vijf sterren van de derde grootte, staande in de gedaante eenertwijde W, cn heeft den naam naar de gemalin van Cepheus (Zie: Andromeda). Dit sterrebeeld is vooral merkwaardig wegens do nieuwe en wonderbare ster, die door Tycho Brahc werd waargenomen. Zij vertoonde zich het eerst den 1 November 1572, aanvankelijk klein, maar overtrof spoedig den glans van Sirius en was, wanneer men hare standplaats naauwkeurig wist, zelfs bij helderen dag te zien. In de volgende maand begon zij flaauwcr te worden en van kleur tc veranderen cn verdween spoorloos in Maart 1574. Het schijnt dat ook in 945 cu 1260 ongeveer ter zclfder plaatse onverwachts eenc heldere ster is verschenen cn verdwenen; zoodat men daardoor geleid wordt tot het vermoeden dat deze ster na omtrent 314 of 315 jaren weder zigfbaar wordt. En ofschoon |
275
|
Tycho mot de werktuigen van zijnen tijd geene parallaxis aan haar heeft kunnen waarnemen, is het niet onmogelijk dat, zoo zij omtrent 1886 weder zigtbaar mogt worden, men met do naanwkeurige hulpmiddelen van onzen tijd deze aan haar zal ontwaren en dus haren afstand van do aarde kunnen bepalen, waarom dan ook de aandacht der sterrekundigen na 30 jaren ongetwijfeld zeer op deze streek dos hemels zal gevestigd zijn. CASSIUS LONGINUS (Cajus), een dapper, vrijheidlievend Romein en een vriend van Brutus, wiens partij hij koos in den burgerkrijg tusschon dezen en Pompojus. Had hij vroeger do weinige Bomeinscho soldaten, die in den moorddadigen slag tegen de Parthen waren overgebleven, gered en met hen Syrië verdedigd, later bewees hij als bevelhebber ter zee gewigtige diensten aan de partij van Brutus. Toen Caesar den Pharsalischen slag gewonnen had en Pompojus nazette, ontmoette hij bij hot overzetten over den Hollespont met weinige vaartuigen, de vijandelijke vloot, die uit 70 zeilen bestond, waarover C. bovel voerde en die hij op Caesars opeisching overgaf; doch niet zoodra had hij Caesars oogmerk om zich tot opperhoor van den Romeinschen Staat op te worpen ontdekt, of hij nam als ijverig republikein het besluit om den overhoerscher om te brengen, hetgeen hij dan ook (zie: Caesar) ton uitvoer bragt; waarna hij met Brutus een loger verzamelde, ten einde met do ropublikeinschgezinden de vrijheid te beschermen. Het kwam bij Philippi tot oenen slag tegen Octavius en Antonius, die voorgaven Caesars dood te willen wreken en O. die alles verloren rekende, bragt zich zelv' om hot leven, 43 j. voor dir. Brutus noemde hom den laatsten Romein. CASSOLETTE. Fransche naam van een sieraad in de bouwkunst, dat do gedaante van een vaas of ander vaatwerk mot eeno daaruit opstijgende vlam heeft. CASSONADE. (Zie Suiker.) CAST ALIA. Eeno bron aan don voet van den Parnassus, die uit dezen hoofde dikwijls door de oudo dichters van Griekenland en Rome wordt vermeld. Zij was gewijd aan de Muzen, die daarom ook Castalidon worden genoemd. CASTEL-ROSSO, sterkte op het eiland Eubooa bij de stad Carystos. Zij werd in don Griekschen vrijheidsoorlog meermalen aangevallen, doch onder aanvoering der schoono Modena Mau-rogenia — eone tweede Jeanne d'Arc — dapper verdedigd. CASTEN zijn de verschillende gedwongen erfelijke rangen, waarin do bewoners van een groot deel van Indië zijn afgedeeld. De naam is van Portugeschon oorsprong en de zaak schijnt van overoude herkomst te zijn, gelijk dan ook bij de Mexicanen en Peruanen sporen er van zijn aangetroffen. Het aantal dezer rangen is mooijelijk te bepalen, doch in hot algemeen geldt in het geheele Oosten nog do verdeeling, die bij do Perzen reeds van voor den tijd van Zoroaster dagteekent, en volgens welke men heeft: 1) priesters, tot welke caste over het algemeen de geleerden be-hooren, 2) krijgslieden, 3) landbouwers en 4) koop- en hand-werkslieden, terwijl do laagste, door bittere verachting gedrukte volkscaste die der Paria's is, welke naauwelijks in de maatschappij worden geduld. Het castenwezen hangt zamen niet het Indische heidendom en gelijk het eene groote belemmering oplevert tegen het verspreiden van de christelijke godsdienst, zoo verdwijnt liet van lieverlede, waar deze wordt beleden. CASTI (Giamdatista) , Italiaansch dichter, is geboren te Prato bij Florence in 1721 on overleden te Parijs den 6111,1 Febr. 1803-Hij genoot zijne opvoeding in het seminarium van Montefiascone, waar hij later professor werd. Op uitnoodiging van den prins van Rozenberg ging hij naar ■Weenen, waar hij aan keizer Jozef den II'10quot; voorgesteld werd. Hij sloot zich zonder titel aan verschillende gezantschappen aan en bezocht op die wijze St. Petersburg, Berlijn on kleinere Duitscho hofplaatsen; naar Weenen teruggekeerd, word hij tot keizerlijk hofdichter aangesteld. Na don dood van Jozef don II*1611 vroeg hij zijn ontslag on trok naar Florence, later naar Parijs. Hij heeft zijnon room voornamelijk te danken aan zijne Novelle galanti in ottave rime, Parijs 1793, n. u. 1804 in 3 doelen, en zijn satyriek gedicht: Gli nmmah parianti', Milaan 1802 in 5 dooien, (in verscheidene talen overgezet). Voorts hooft men van hem: Rime Anacrcontiche, twee operas comiques: ia grotta di Trofonio on II re Teodoro in Venezia, waartoe Paisiello de muzijk componeerde; eindelijk Li ijivlj Ire, eeno verzameling van 200 geestige sonnetten. |
CASTIGLIONE (Giovanni Benedetto), door do Franschen Ie Benedette genoemd, schilder en etser, word in 1626 te Genua geboren en overleed in 1670 te Mantua. Hij hooft zich voornamelijk door zijne in olievorw met voel juistheid wedergegeven voorstellingen van dieren beroemd gemaakt, in welk vak hij zich behalve door het volgen der natuur voornamelijk door het co-piëron der stukken van Jacopo da Ponte Bassano had bekwaam gemaakt* Hij werkte in alle voorname steden van Italië en werd eindolijk hofschilder aan het hof van den hertog van Mantua. Hij had dit bijzonder daaraan te danken dat hij behalve zijne dierstudiën ook historie-stukken en portretten schilderde; ook heeft men eenigo landschappen van zijne hand. Als etser wordt hij door sommigen niet verre benedon Rembrandt en gelijk gesteld met St. della Bella; 47 etsprenten, door hom vervaardigd, strekkon ten bewijze dat hij het clair-obscur ten volle begreep. CASTIGLIONE (Lüdovico, Ridder), to Milaan goh. den 8«ten October 1757 en overleden den22quot;telgt; Junij 1832, is bekend als kruidkenner en penningkundige. Hij deed uitgebreide reizen in Europa en America, en gaf de beschrijving van zijne reis door de Vereenigde Staten in 1790 in het licht. Ook schreef hij een catalogus der door hom verzamelde munten; hot kabinet zelf wordt bewaard in de Ambrosiaansche bibliotheek zijner vaderstad, waaraan hij het vermaakte; alsmede Monete cnjiche del museo Imperial'Ileal de Mitano. Hij was voorzitter van de keizerlijk-koninklijke academie te Milaan. CASTILIK. Het grootste gewest, vroeger een koningrijk, in Spanje, zoowol in zijne natuurlijke ligging, als in politieke kracht, hot ware middelpunt van het Hosperische schior-oiland. Door oene lange koten van bergen wordt het in twee doelen verdeeld, waarvan liet noordelijke Oud- en het zuidelijke Nieuw-C. genoemd wordt. Hot eerste ontving dien naam, omdat hot vroeger dan het laatste aan de Saracenon ontrukt word, ligt moest op eene hoogte van 2500—3000 voet boven de zee en bevat de provinciën Burgos, Soria, Segovia en Avila, terwijl tot Nieuw-C. de landschappen Madrid, Toledo, Gnadalaxara, Cuomja en Ciu-dad-Real behooren. In hot noordelijk C. vindt men de rivieren Duero, Ebro, Altojada, Andaja, Arevalliilo, Pisuorga, Arlanza en Arlanzon, doch deze zijn allen in den zomer zeer arm aan water, zoodat de scheepvaart daarop bijna zonder bcteekenis is; en in hot zuidelijke de Tajo, Xararno, Guadarrama, Alborche, Guadiana, Manzanares, Honares en de Huoscar, welke diepere beddingen hebben dan de zoo even genoemde. De voornaamste borgen in de beide gewesten zijn de Montes de Toledo y Molina en de Sierra Morona, waarvan sommige bergtoppen eene hoogte van 7—8000 voet bereiken. Hoewel oen bijna nimmer met wolken bedekte hemel weinig regen op do akkers doet nedervallen en het land alleen 's nachts door dauw gedrenkt wordt, levert de grond toch koorn, wijn, zout, saffraan, enz. op. De Castiljaan-sche morinos-scliapon zijn wereldberoemd en het rundvee gedijt bier vrij wel. Oud-C, bevat thans op 837 Q mijlen naauwelijks een millioen inwoners, Nionw-C. op 1,450 □ mijlen, 1,374,000 inw. In het algemeen is hot land in oen betreurenswaardigen toestand en nogtmis is de Castiliaan do trotsche on ware representant van het Spaansche volkskarakter, terwijl het Castiliaansch do geschreven taal en die dor patriciërs voor geheel Spanje geworden is. Na de gebeurtenissen te Bayonne, in 1808, brak in C. het eerst het vuur van opstand uit tegen den nieuwen koning Jozef, en in do Sierra Morena moest zich liet legerhoofd Dupont mot zijn leger aan do Spaansche veldheeren, Castanos en Reding, als krijgsgevangen overgeven. CASTLEREAGH (Henuy Robert Ste wart. Markies van Londonderry, Viscount). Deze Engelscho staatsman zag het levenslicht op het voorvaderlijk kasteel van zijn geslacht Mount-Stowart, in het lerscho graafschap Down. Nadat hij zijne studiën voleindigd en eenige reizen op hot vasteland gedaan had trad hij voor het graafschap zijner geboorte in het parlement op, waar hij zich al spoedig dood kennen als oen ijverig aanhanger der staatkundige denkwijze van het kabinet, door Pitt vertegenwoordigd. Toen zijn bloedverwant, lord Camden, in 1797 tot onderkoning van Ierland benoemd was, werd C. tot eersten Secretaris voor de zaken van dat land aangesteld en deed zich in de partijschappen, die zijn vaderland omstreeks dien tijd verscheurden, als een ijverig, ja gloeijend vervolger van den opstand kennen, zoodat hij des-wegens nog in 1817 in het parlement werd aangeklaagd. Niet |
CAS.
276
|
lang daarna werd hem dc betrekking van minister voor de 0.1. zaken opgedragen en in 1805 het ministerie van oorlog en koloniën. Na den dood van Pitt trad hij als zoodanig af en behoorde, gelijk doorgaans ministers, die het kabinet verlaten hebben, tot de oppositie, doch aanvaardde wederom de portefeuille van oorlog in 1807, die hij bezat toen de mislukte expeditie naar Walcheren plaats greep, die door hem afgekeurd, aanleiding gaf tot een tweegevecht tusschen de ministers C. en Canning, na 't welk beiden aftraden. Later deed hij zich kennen als een der yverigste tegenstanders van Napoleons magt, was de ziel van alle onderhandelingen tot omverwerping van diens troon en oogstte dan ook na den eindelijken val van het keizerrijk de uitbundigste toejuichingen in, doch volgde van toen af eene staatkunde die weinig strookte met dc vrijzinnige begrippen van welke men zich destijds de ontwikkeling beloofde. Zulks bleek bij herhaling op de congressen, in welke het Europesche Statenstelsel de diplomatieke betrekkingen regelde en niet minder in de houding, die hij zoo ten aanzien van den loop der zaken in Spanje, ais met opzigt tot den bevrijdings-oorlog der Grieken aannam. De hevige spanning waarin dit alles den geest van C. bragt, benevelde zijn denkvermogen , zoodat hij naauwkeurig moest bewaakt worden. Niettemin vond hij middel om zich in eenen hevigen aanval van ijlhoofdigheid mot een pennemes den slagader aan den hals af te snijden en stierf in de armen van zijnen toegesnelden arts den 22»ten Augustus 1822. Het volk, dat in hem een vijand zag van zijne regten en belangen, kon luidruchtige uitlatingen van vreugde niet bedwingen en luidde zelfs hier en daar de klokken. De belhamels werden door de jury vrijgesproken. C.'s Correspondence, despatches and other papers werden door zijnen broeder uitgegeven in 8 din. Loud. 1847—1851. CASTOR en POLLUX. Deze tweelingbroeders zijn, volgens de mythologie, uit een dor eijeren voortgesproten, die de vrucht waren der voreeniglng van Jupiter, in oen zwaan veranderd, on Leda, de gemalin van den Spartaanschen koning Tyndarus. Zij namen deel aan den togt dor Argonauten eu daar zij de zeeën van roovers bevrijdden, werden zij als zeegoden vereerd. Toen op den Argonautischen togt zich gedurende oenen storm aan hot boveneinde van don mast twee vlammen vertoonden en de storm daarop bedaarde, bekwamen deze vlammen den naam van C. en P., gelijk dio naam is overgegaan op de vlammen, die meermalen aan de uitstekende gedeelten der schepen gezien worden, terwijl eene vlam den naam draagt van Helena, hun zuster. Nog verhaalt do fabel, dat C. en P. den Atheners den oorlog aandeden ter herkrijging hunner door Theseus geroofde zuster; dat de eerste, als zijnde sterfelijk, in een gevocht met Idas en Lynceus omkwam; en dat P. die onsterfelijk was, te vergeefs van Jupiter dezelfde gunst voor zijnen broeder verzocht, maar verkreeg dat zij om beurten iu do onderwereld zouden verblijven. Beidon werden onder de sterreu verplaatst en maken liet dorde toeken van den zodiac uit; hot beeld is kenbaar aan twee schuins onder elkander staande sterren van de tweede grootte, van welke de onderste P. de bovenste C. heet. De eerste staat nagenoeg in de verlengde lijn, die van Eigel op don voet van Orion door de oostelijkste der „drie koningenquot; naar hot toppunt getrokken wordt, staande omtrent zoo ver boven laatstgenoemde ster als Rigel van Procyon. C. hoeft minder lichtsterkte dan vroeger, hetwelk misschien is toe te schrijven aan den veranderden onderlingon stand der beide sterren waaruit zij bestaat, en die, volgons Herschel in omtrent 340 jaren, eenen omloop de eene om de andere beschrijven. Aan het sterrebecld is ook nog merkwaardig, dat ten gevolge van don teruggang der nachteveningen, (zie Nachteveningen) het punt van zomerzonnestand tegenwoordig valt in den westelijken voet van C. CASTOREUM. (Zie Bever.) GASTRA. Mot dozen naam werden bij de Romeinen de legor-kampon genoemd, van wier bijzondere stelling, juiste opmeting en doelmatige inrigting hunne veldheeren voel works maakten, waaromtrent men bij Polybius en Vegetius vele bijzonderheden aangeteekend vindt. Van eenige legerplaatsen is de naam C. op sommige steden overgegaan, later gesticht op de plaats waar voorheen een kamp geweest was. Zoo leest men van Caslra, het tegenwoordige Chartres in Frankrijk; Castra Flavin, tegenwoordig Weenen in Oostenrijk; Caslra Julia, heden ten dage Truxillo in |
Spanje; Caslra Constantia, tegenwoordig Coutanees in Frankryk en andere meer. CASTRATIE noemt men de bewerking waardoor de teelballen of dc eijerstokken van lovende dieren worden vernield of weggenomen en dus hun voorttelingsvermogen wordt opgeheven. Men onderscheid eene bloedige eu niet bloedige C. Do eerste bestaat in het uitsnijden der ballen of eijerstokken; de laatste in de snelle of langzame vernieling der ballon door wrijving of drukking, en de punctie der eijerstokken. Bij individuen van het vrouwelijk geslacht geschiedt do C. zeer zelden (minder zeldzaam bij huisdieren), wegens do groote inoeijelijkheid der operatie, eu ton gevolge daarvan heeft de uitdrukking C. bijna alleen de botoekenis gekvegen van het wegnemen der teelballen, het ontmannon. Dat deze kunstbewerking eenen zoor belangrijken invloed op het ligchaam hebben moet, is ligt te begrijpen. Die invloed is verschillend naar den tijd waarop de C. plaats heeft. De gevolgen zijn niet dezelfde wanneer de gecastreerde nog niet den leeftijd der geslachtsrijpheid had bereikt, en wanneer de geslachtsontwikkeling reeds volkomen was. Geschiedt de C. vóór de geslachtsrijpheid dan verkrijgt de castraat niet hot hem van nature toekomende geslachtskaraktor, maar nadert meer of minder tot het karakter van het andere geslacht; hot mannelijk geboren individu neemt een vrouwelijk karakter aan, het vrouwelijke een mannelijk. De vrouwelijke type onderscheidt zich door meer rijkelijke afzetting van vet, moer ronde vormen, de meerdere ontwikkeling van den buik, het overwigt van het zenuwstelsel boven liet vaatstelsel, van het celweefsel boven liet spierweefsel. Bij de mannelijke castraten zien wij den buik en do heupen zich meer ontwikkelen, terwijl de borstkas eenen meer vrouwelijkcn vorm aanneemt. Do spieren blijven week. (Daarom is hot vleosch van gecastreerde dieren, b. v. kapoenen, zoo malsch.) Het vet zet zich overal af, vooral aan den buik, de dieren worden gemakkelijker en spoediger vet. Daarom worden vele dieren gecastreerd. De huid wordt week en blank. Opmerkelijk is de eigenaardigheid der stem van castraten, vooral bij den mensch. De stem heeft hot karakter van dien van oen knaap behouden, maar kan door oefening tot eene krachtige sopraaustem worden ontwikkeld. Alle uiterlijke kontoekenen van den man worden niet behoorlijk ontwikkeld. Dc geslachtsdeelen blijven, wanneer zij niet mode waren woggonomen (volledige castraten) achterlijk in ontwikkeling. Er vertoont zich geen baard, geeno oksel- en schaamharen, bij het hert geen gewei, bij den haan geen kam en geeno sporen. Uit een psychisch oogpunt, verraadt de castraat overal het bewustzijn van gebrek aan kracht, waaraan hij door list tracht te ge-moet te komen. Hij is prikkelbaar van gemoed, en daarbij traag, zonder wilskracht, wanneer zijne zelfzucht niet in het spel is. Hoe langer na de ontwikkeling der geslachtsrijpheid dc C. geschiedt, des tc minder vortoonen zich do ligchamolijke veranderingen. De psychischo blijven intusschen zeer merkbaar. De Grieken noemden de gecastreerden: Eunuchen, d. i. bodbewaarders, en hen die de geslachtsdeelcn geheel misten, gehoolo eunuchen. Vooral de Turken gebruiken deze eunuchen als bewakers van hunne harems. Sedert de oudste tijden en bijna bij alle ruwe volkeren werd de C. toegepast als middel van straf of wraak, vooral tegen echtbreuken. De C. speelde ook eene rol in de geschiedenis der godsdienstige dweeporijon. Niet alleen waren de priesters van Cybele ge-snedenon, maar ook onder de eerste christenen was het ontmannen een verdienstelijk werk. De keizers Constantijn en Justi-nianus moesten zich met kracht tegen deze vrome onzinnigheid verzetten. De secto der Valerianen, aangespoord door het voorbeeld van Origenes, hielden deze verminking van zich zeiven niet alleen voor coiien pligt die hun door de godsdienst werd opgelegd, maar meenden ook aan anderen dien pligt te moeten uitoefenon. In Italië was liet castreren van jongens die men tot sopraanzangers wilde opleiden, voormaals zeer sterk in zwang, zoodat sopraanzanger en castraat woorden van eenerlei bctoekenis waren. Paus Clemens de XlValt;! verbood op zware straffe deze verminking, maar desniettegenstaande zag men nog lang daarna te Napels uithangborden waarop deze kunstbewerking openlijk was aangekondigd. |
277
|
In de geneoskvmde wordt de C. in zeldzame gevallen bij ontaarding der ballen uitgeoefend. Het behoeft wel gecne vermelding dat men slechts bij hooge noodzakelijkheid overgaat tot eene operatic, die zoo grooten physischen en psychischen invloed heeft, en die in zekeren zin het nageslacht vernietigt eer het nog bestaat. CASTKO (Agnes of Ines de). Deze door haar treurig lot vermaarde vorstin was de dochter van Pedro Fernandez de Castro, een edelman uit dc koningen van Castilië ontsproten. Als hofdame bij de gemalin van den Infant Dom Pedro, zoon van Alphonsus den IV*01', koning van Portugal, bekoorde hare schoonheid dien prins dermate, dat hij haar na don dood zijner echtgenoote in 1345 heimelijk huwde. In het klooster van St. Clara te Coïmbra genoten beiden het geluk der onderlinge liefde, tot dat Diego Lopez Paeheco, Pedro Coëlho en Alvazo Gonzalvez den koning kennis gaven van het geheim en hem wisten diets te maken dat deze echtverbintenis nadcclig zou kunnen worden voor de belangen van den zoon des kroonprinsen uit diens eerste huwelijk. Dom Pedro, door zijnen vader ondervraagd durfde de waarheid niet bekennen, doch toen hg standvastig weigerde te gehoorzamen aan diens bevel om eene] andere te huwen, besloot men in 's konings raad, dc ongelukkige Ines om het leven te brengen. Toen de prins ter jagt was, ijlde Alphonsus naar Coïmbra, maar toen de gade van zijnen zoon zich met hare kinderen voor zijne voeten wierp, ontzonk hem de moed om de bloeddorstige daad ton uitvoer te doen brengen. Niet zoodra echter was do indruk voorbij, of zijne raadslieden haalden hem over om den moord te plegen en weldra was de schoone Ines ontzield. Pedro in woede ontstoken, werd slechts met moeite door tusschenkomst van zijne moeder en den aartsbisschop van Braga, met zijnen vader verzoend. Twee jaren later stierf deze, en ofschoon Pedro op zijn aandrang beloofd had zich niet op de moordenaars zijner gade tc zullen wreken, waren dezen naar Castilië gevlugt, waar destijds een koning regeerde voor wiens wreedheid onderscheidene aanzienlijken naar Portugal waren geweken, tegen wie hij de moordenaars wilde uitwisselen. Pacheco had nog den tijd gevonden om zich daaraan dooide vlugt te onttrekken, maar de beide anderen vielen koning Pedro in handen cn ondergingen eene vreeselijke doodstraf. Twee jaren later verklaarde de koning in tegenwoordigheid zijner rijksgroo-ten met plegtigen cede, dat Ines zijne wettige gemalin was geweest en de pauselijke vergunning tot zijn huwelijk werd openlijk voorgelezen, waarna het lijk der vermoorde uit den grafkelder werd gelegd op cencn prachtigen troon cn het hoofd statig gedekt met de koninklijke kroon, terwijl al de edellieden van het rijk den zoom van haar kleed kusten cn haar geknield hulde bewezen, waarna het stoffelijk overschot der ongelukkige door den koning, de bisschoppen, ridders cn aanzienlijken, iu statigen optogt naar Alcobara gevoerd werd alwaar haar gemaal eeu prachtig gedenk-tceken voor haar liet oprigten. De geschiedenis dezer rampzalige vorstin heeft voor de poëzij eene rijke bron geopend. Camoëns heeft haar iu zijne Lusiade eene heerlijke episode gewijd en de begaafde Miss Braij haar tot het onderwerp gekozen van cencn voortreffelijkcn roman, die ook in het Nederlandsch vertaald is (Gron. 1836, 2 dln.). Vooral heeft dc tragedie er gebruik van gemaakt: het Treurspel van Feith is bekend; ook Gomes heeft deze stof in het Portugeeach, von Soden in het Hoogduitsch behandeld, terwijl eene oordeelkundige vergelijking der Ines-treurspclcu door Wiltich aan zijne Hoog-dnitsche vertaling van datvanGomcs is toegevoegd (I.eipz. 1841). CASTRO (Nicolaas de), geboren tc Leuven in 1503, was de zoon van ecu pedel der hoogesehool aldaar. Hij voleindigde er zijne studiën, erlangde den graad van Licentiaat der godgeleerdheid en werd overste van het collegie van liuslidius. Toen hij later Kanonnik was te Utrecht werd hij door koning Philips benoemd tot kettermeester over Holland, Zeeland en Overijssel, in welk ambt hij zieh zeker naar 's konings genoegen zal hebben gekweten; althans toen het meer en meer doorbreken der Hervorming door uitbreiding der hiërarchie scheen tc kunnen worden tegengegaan, en daartoe eenige nieuwe bisdommen werden ingesteld, bekwam d. C. dat van Middelburg cn tevens benoemde hem de koning tot abt, welke waardigheid toen juist mede was opengevallen door den dood van Matthias van Heeswijk, ofschoon deze laatste benoeming tegen dc keuren van Zeeland streed en daarom niet zonder tegenspraak bleef. Paus Pius dc IVd,' bekrachtigde dc aanstelling van d. C. tot bisschop van Middelburg den 28quot;,en Mei 1561, doch 't leed nog ruim anderhalf jaar eer hij door den kardinaal Granvelle, aartsbisschop van Mechclen, werd gewijd; weinige dagen daarna, den 4l,e» Januarij 1563, deed hij zijne plegtige intrede iu de hoofdstad van zijn bisdom. Spoedig daarop ontstond tusschen hem en het domkapittel te Utrecht geschil over dc kerkelijke grensscheiding van Zeeland, dat, voor de landvoogdes Margaretha van Parma gebragt, ten zijnen voor-deele beslist werd. Hij bragt ijverig het zijne toe om Middelburg aan de Spaansche zijde tc houden en overleed nog voor het overgaan dier stad aan den prins van Oranje, in Mei 1573. Hij werd aldaar in de Oude kerk begraven. |
CASUARIS. Dc Casuansscn vormen een geslacht van vogels, behoorende tot de familie der Struisvogelen (zie aldaar), zich onderscheidende door de plaatsing der neusgaten in het midden van den bek cn doordien de vleugelen slechts vijf slag-vederen, zonder baarden bezitten. Tot dit geslacht behooren twee soorten. De eene, de Oost-Indische C. (Casuarius galeatus Vieill.) wordt wel 6 voet hoog, heeft op den kop een knobbel, die met een hoornachtig bekleedsel overtrokken is, kop en hals gedeeltelijk naakt en mot wratachtige knobbels bedekt. De pooten zijn lang, kaal, met drie teenen; er is geen staart; op de borst ontspringen meestal twee vederen uit eene kiel. De voderen zijn zwart. Deze vogel behoort op vele eilanden van den Indischen archipel te huis en wordt op Ccram, Gilolo en Nieuw-Guinea iu vrij grooten getale aangetroff en. Hij is door Nederlanders het eerst levend naar Europa overgebragt en tegenwoordig geene zeldzaamheid in diergaarden. De C. leeft eenzaam en voedt zich met vruchten, insecten en cijereii. Granen kan hij niet ceten, doch gewent zich in den gevangen staat aan brood. Het ei is groen en wordt even als dat van den struisvogel aau dc hitte van het klimaat ter uitbroeding overgelaten; Valen-tijn zag evenwel een C. op drie cijeren zitten broeden. Verg. omtrent dezen vogel la Ménayerie du Mus. d'Ihst. nat. Paris 1801, Livr. 1. ed 8°. I. p. 42—54 met eene zeer schoone afbeelding. De andere soort is die van Nieuw-Holland (Casuarius Novae Hollandiae), welke nog grooter wordt dan dc vorige, geen kam op het hoofd cn een bevederden hals heeft. De vederen zijn borstcl-achtig, bruin en grijs gemengd en bestaan meestal uit twee pluimen in eene kiel; de keel is bijna naakt en purperrood gekleurd. Deze soort is vrij gemeen op Nieuw-Holland bij de Botany-baai en Port-Jackson; zij loo2gt;t sneller dan een jagdhond en voedt zich met zaden, bloemen en kruiden, waarschijnlijk ook met insecten. Het vleesch wordt gegeten. Verg. Peron's Reis, 1808. T. 36. 41; Philipp, llolani/bai/, bl. 271. CASUÏSTIEK heette dat gedeelte der scholastieke godgeleerdheid cn toegepaste zedekunde, dat de grondstellingen ten onderwerp had, volgens welke in twijfelachtige gevallen, bij cencn ouderlingen strijd van verschillende pligten, de gedragslijn moest worden afgebakend, tot bevrediging van het geweten. Keeds bij dc Stoïcijneii vindt men er dc sporen van, maar de wijsbegeerte der Ouden legde zich niet toe op die spitsvindigheden, waarin de Joodsche cn Christelijke theologie zich verdiept heeft. Dc Talmud en de scholastiekcrij der middeleeuwen behelzen eene oneindige menigte van casuïstisehe strijdvragen, terwijl de Je-zuïten zich in latcrcn tijd vooral hebben toegelegd op fijngespon-neu redekavelingen, die zelfs aan het ongerijmdste cencn schijn van waarheid, en aan het meest zedelooze cencn schijn van geoorloofdheid cn pligtmatigheid hebben weten tc lecneii. Kaymond de Pennaforti, Astesanus, Bartholomeiis de St. Concordia, Escobar, Sanchez, Busembaum cn anderen behooren tot de meest vermaarde Casuïsten. CATACHUESIS. Door dit woord wordt in de redekunde het gebruik aangeduid van eene oneigenlijke, in plaats van eene eigenlijke uitdrukking; b. v. vlieyen voor snel loopen. Ook een verkeerd gebruik van woorden, gelijk in de uitdrukkingen: tjou-dm oorijzers, een stalen balein en derg. Dergelijke, eigenlijk onjuiste uitdrukkingen vindt men in de meeste talen cn worden in het dagclijksehc leven menigmalen gebezigd. CATALAN! (Angelica). Deze beroemde zangeres werd in 1780 of volgens anderen in 1784, geboren te Sinigaglia in den Kerkdijken Staat. Heeds toen zij als kind hare opvoeding in het St. Lucie-klooster to Rome genoot, trok hare welluidende stem de opmerkzaamheid tot zich en onder de bescherming van een hooggeplaatst geestelijke en zekeren Bosello, haar vaderlijken |
278
|
vriend, erlangde zij eene zorgvuldige muzijkalc opleiding. Uitwendige omstandigheden noodzaakten de jonge kunstenares, reeds met haar zestiende jaar, het eerst te Venetië, op te treden, waar de beroemde Marehesi zich harer aantrok. Te Milaan, Florence, Triest, Rome en Napels trad zij, meest in groote sopraanpartijen, met steeds klimmende toejuiching op. In 1799 werd zij aangesteld bij de Italiaansche opera te Lissabon, van welke zij met Crescentini en den vermaarden Gafforini het sieraad uitmaakte. Zoo groot was reeds haar roem, dat te Madrid haar eerste concert haar ƒ 30,000 opbragt. Van daar begaf zij zich na cenigen tijd naar Parijs, waar zij alles in verrukking bragt. Zoo daar als te Londen oogstte zij de ongeloofelijkste toejuiching in en vloeiden haar schatten toe. En zoo haar de naam van baatzucht naging, valt geen gering deel der schuld daarvan op haren echtgenoot, den gewezen kapitein in Fransche dienst Va-labrèguc, wiens handelwijze haar in meer dan eéne moeijelijk-heid bragt ten opzigtc van do Italiaansche opera te Parijs, waarvan haar liet bestuur was opgedragen. Gedurende Napoleons regering der „honderd dagenquot; moest zij tijdelijk deze betrekking nederleggen, hetwelk zij na de restauratie voor goed moest doon, uithoofde zij in dezen groot ongenoegen gaf. Als zangeres bleef zij niettemin de lieveling van het publiek en eene reis, die zij in 1818 door verschillende landen van Europa ondernam, waarop zij zich ook in ons vaderland liet hooren, was een ware zege-togt. Sedert 1830 leefde zij op eeno door haar aangekochte villa bij Florence voor hare kinderen en voor het onderrigt van meisjes in den zang, die zij kosteloos onderwees zoo zij arm waren. De kweekelingen harer zangschool te Florence moesten den naam Catalani aannemen. De staatkundige gebeurtenissen van 1849 in Toscane deden haar de wijk nemen naar Parijs, waar zij den ISquot;10quot; Junij van dat jaar aan de cholera stierf. Mevrouw C. voegde bij ligchamelijkc schoonheid eene zuivere voordragt, eene stem van veel omvang en kracht, buitengewoon helder en welluidend, over welke zij eene vaste heerschappij oefende, door aanhoudende inspanning en ijverige studie verkregen. Vooral in het: God save the king en la placida cam-pagna wist zij eene onbeschrijfelijke muzijk te leggen en met liet zingen der variatiën van llhode maakte zij eenen indruk, waarover in het geheelc beschaafde Europa slechts céne stem was. Volgens sommigen overtreffen haar Henriëtte Sontag in smaak en Jenny Lind in gevoel, maar zouden deze beide voor C. in kracht en omvang moeten onderdoen. Zie over haar: Mevr. Cutdhtni fjc-schetsi, enz. Met portret. (Amst. 1815). CATALONIÉ. Spaansche provincie in het zuid-oosten van het schiereiland. Zij heeft eene oppervlakte van 560 □ mijlen, is zeer bergachtig en wordt door de Ebro en de Segra bespoeld. De grond levert marmer en andere fijne steensoorten, zilver en goud. Ook zijn er warme baden; en de verbouwing van koren, vlas, hennep, enz. maakt, nevens cenigen handel, de bron van bestnan uit voor de bijna 1,200,000 inwoners, die bekend zijn wegens hoogmoed, hevigheid van hartstogten en ruwheid in liet sproken, maar ook wegens geestdrift voor de staatspartij die zij zijn toegedaan; baatzuchtig, maar ook arbeidzaam; onverschrokken , maar ook — een erfdeel van bergbewoners — trouwhartig. ZÜ zien met zekere verachting op de overige Spanjaarden , vooral de Castilianen neder, maar hun land is ook de wieg van kunsten en ambachten voor het geheelc koningrijk. Barcelona is de hoofd-stud; Tarragona, Lerida, Olot, Tortosa zijn de voornaamste steden; het klooster op den Montserrat is vermaard. CATANIA. Inteudantschap op Sicilië, het vruchtbaarste en bestbebouwdc des eilands, waar onafzienbare wijnbergen, heerlijke bosschen van zuidvruchten en welvarende dorpen een bekoorlijk tafereel vormen, waarop men van den Etna ncderziet. De grond is uiterst vulkanisch en bestaat bijna geheel uit lava, gelijk liet landschap dan ook herhaaldelijk door zware aardbevingen is geteisterd. De hoofdstad, van gelijken naam, is eene van de schoonste steden van Zuid-Europa. Zij ligt aan de glooi-jing van den Etna en was reeds zes eeuwen voor Chr. als Grieksche volkplanting bekend. In 1669 werd zij bijna geheel omgekeerd door eene uitbarsting van den vulkaan eu de geheele omtrek levert de sporen van ontzettende verwoestingen. Zij heeft omtrent 53,000 inwoners, een prachtig Benedictyner-klooster, eene universiteit, een adelijk collegie, eene academie van kunsten , eene menigte kerken, vier hospitalen en andere inrigtingen. De kunstvlijt en handel zijn veel verminderd, doch de zydeweve-rijen nog belangrijk. |
CATANEO (Danese), wiens geboortejaar niet bekend is, maar die in 1573 te Padua stierf, was een voortreffelijk beeldhouwer, een leerling van Sansovino. Men vindt van zijnen arbeid te Padua, Verona en Venetic. Beroemd is vooral zijn monument voor den doge Loredano, dat zich in de capella maggiore in de St. Johannes- en Petrus-kerk in laatstgenoemde stad bevind. Ook maakte hij zich gunstig bekend als bouwmeester, en als dichter door: VAmor di Manifa. C. (Girolamo) was een bekwaam vestingbouwkundige, die in de tweede helft der XVIquot;10 eeuw leefde en onderscheidene werken over de versterkingskunst heeft geschreven. 0. (Pietro), geb. teSiëne,was in de XVIde eeuw een vermaard bouwkundige, die eene ^rcMeWwra (Venet. 1567) heeft geschreven. CATAPULTA. (Zie Krijgswerktuigen der Ouden.) CATARKHAAL. Onder eene „catarrhale aandoeningquot; (ca-tarrhus) verstaat men eene oppervlakkige (erythemateuse) ontsteking van een slijmvlies en zijne kliertjes, welker produkten op dc uitwendige vlakte van liet slijmvlies worden uitgestort, in den vorm van dnnne of dikke slijm. De gevoeligheid van het aangedane slijmvlies is daarbij gewoonlijk verhoogd, waardoor een gevoel van jeuken, van kitteling, van prikkeling (b. v. de prikkeling om te hoesten), van branding, in enkele gevallen zelfs van werkelijke pijn ontstaat. De verschijnselen van terugwerking (reactieverschijnselen) verschillen, naar de onderscheidene deelen die zijn aangedaan (b. v. hoesten, belemmering bij het slikken, buikloop, moeijelijkeurineloozing). Dergelijke oppervlakkige ontstekingen der sljjmvliezen komen op allerhande wijze op do verschillende slijmvliezen voor. De gewone zoogenaamde „verkoudheidquot; b. v., is eene catarrhale aandoening der luchtwegen. Oorspronkelijk werd onder cathairhus (xara^ovs, het naar beneden vloeijen) alleen de catarrhale aandoening der neusholte verstaan, dewijl de Ouden meenden dat daarbij slijm uit de hersenen afvloeide. CATAKRHACT. (Zie Staar.) CATECHISMUS, van het grieksche xaryxyis, onderrigt door gemeenzaam gesprek, beteekent eene populaire, in vragen en antwoorden opgestelde handleiding tot het onderwijs in eenige wetenschap. Gelijk echter de Catechesis bepaaldelijk verstaan wordt van het onderwijs in de christelijke godsdienst, zoo is de naam C. doorgaans gebezigd van de dialogische voordragt der kenmerkende opvatting van geloofswaarheden, waardoor zich het eene kerkgenootschap van het andere onderscheidt. Ofschoon de Christelijke Kerk zicli ten allen tijde in meerdere of mindere mate liet gelegen liggen aan het onderwijs van de kweekelingen der gemeente in 't geen men naar het licht des tijds als noodzakelijk ter belijdenis beschouwde, schijnt men eerst in de VIII8,e en I X'h' eeuw behoefte gevoeld te hebben aan schriftelijke handleidingen bij dat onderrigt; de opstellen van den monnik Kero en dat hetwelk waarschijnlijk Otfried van Weissenburg tot schrg-ver heeft, zijn uit dien tijd de vermaardste. Doch daar de Kerkhervorming ook het verwaarloosde volks-ondenvijs in de godsdienst ijverig ter harte nam, en het tevens reeds zeer spoedig noodzakelijk werd, voor overheden en tegenstanders de kenmerkende opvatting der Evangelie-waarheid uit te spreken, ontstond hierdoor eene tweeledige behoefte aan Catechismen bij de verschillende Kerkgenootschappen die zich vestigden, gelijk dan ook onderscheidene het licht zagen. Het is hier de plaats niet om een letterkundig overzigt te geven van de geschriften, toen en later onder den naam van C. in het licht gegeven; nog minder om melding te maken van het ontelbaar aantal onderwijs-boekjes, die hun bestaan inzonderheid aan de verbetering van het godsdienstig onderwijs ook in ons vaderland te danken hebben. Naar het doel van dit werk oordeelen wij ons te moeten bepalen bij het vermelden van die Catechismen, welke geacht worden de uitdrukking te bevatten der Evangelie-opvatting bij de verschillende Christelijke Kerkgenootschappen en alzoo ook bij sommige als symbolische schriften worden aangemerkt. Reeds in het jaar na zijnen grooten stap van 31 October 1517, gaf Luther eene korte ontwikkeling van de X geboden in het licht, onder den titel: Decern piaecepla Vitemhergensi praedicatr populo, eu spoedig daarop nfUr die emfaltigen Laijen, nicht für |
|
die Oelehrtenquot; eene Auslegung des Vnter ('nsers, eix ongovccv gelijktijdig: die ^e/m Gebote Oottes mit kurtzer Ausleyntiy, waarop in 1520 volgde: Eine kurtze Form der Zehn Gebote; erne kurtze Form des Glaubens (volgens de XII geloofsartikelen); eine kurtze Form des Vnter Unsers, Dit boekje is de grondvorm geworden van de meeste Catechismen, als die ten grondslag leggen: de zoogenoemde apostolische geloofsbelijdenis — do XII Artikelen de X geboden; het gebed des Heeren, en de instelling van Doop en Avondmaal. Later, in 1529, gaf Luther zijnen Grooten, alsmede zijnen Kleinen Catechismus in het lichtj den eerste onder den titel: Deutsch Catechismus (Wittemb.) Er zijn vele uitgaven en onderscheidene vertalingen van en de C. zelf is met eenigc niet van Luthers hand afkomstige bijvoegingen als symbolisch schrift der Luthersche Kerk aangenomen, even als de kleine, die een godsdienstonderrigt behelst voor eenvoudigen en kinderen, gelijk de groote voor geestelijken en meer geoefenden. De Evangelische Broedergemeente, welke de Augsburgsche Confessie als de uitdrnkking van haar geloof aanneemt en in zoover ook tot het Luthersche kerkgenootschap behoort, bedient zich moest van: Der Hauptinhalt der Leltre ,/. C. (Barbij, 1778), dat evenwel geen karakter van kerkelijk gezag onder hen heeft. De Hervormde Kerk heeft meer dan e'e'n C. Dc Nedcrlandsche bezit, gelijk bekend is, den Heidelhergschen, die den ijaam heeft naar de stad, waar hij in 15(gt;2 op last van Frederik den III40», keurvorst van do l'altz, is opgesteld door den hoogleeraar Za-charias Ursinus. Zijn ') opstel werd door onderscheidene daartoe zamengeroopene Paltzische godgeleerden nagezien en goedgekeurd, waarna het geschrift in hot oorspronkelijke Hoogduitsch, te gelijk met eene Latijnsche vertaling, in January 1563 werd in het licht gegeven. De verdeeling in Zondagen geschiedde eerst bij eene volgende uitgave van datzelfde jaar en gelijk de C. al spoedig in de Hervormde Kerken van Duitschland als leerboek werd ingevoerd en weldra het gezag van een symbolisch geschrift erlangde, zoo werd dc Einbder C. door Wtonhove in het Neder-duitsch vertaald, die benoveus den kleinen C. van Micron ten onzent meest in gebruik was, voor den Paltzisehon of Heidel-bergschen verwisseld, toen eerst een ongenoemde in het jaar dei-eerste uitgave en drie jaren later de bekende Betnis Dathouus er eene overzetting in onze taal van hadden gegeven. De groote invloed van dezen man was dan ook eene der oorzaken van dc door de Wezclsche Synode in 1568 verordende cu door latere kerkvergaderingen bekrachtigde invoering in de Nedcrlandsche Hervormde Kerk; zoo, dat de Dordrcehtsche Synode van 1574 besloot, dat deze C. iu alle kerken en scholen zou worden gebruikt, en de Synode te 's Gravenhago van 1586 voorschreef, dat hij door hooglecraars, predikanten en schoolmeesters zou onderteekend worden, terwijl het prediken over dit leerboek, vroeger reeds verpligtond gemaakt, voortdurend is vastgesteld door quot;de groote Dordrechtsche Synode van 1618 en 1619, die dezen C. voor een der formulieren van eenigheid verklaarde. Had dc Wezelsche Synode iu 1568 ter bevordering van den band der broederlijke vereonigiug met do Dultsche Hervormden, in die hagchelijko dagen dubbel noodzakelijk, aangenomen dat men zich van hun leerboek zou bedienen, — aan de Waalsche gemeenten werd, ook ton gevalle van don baud met dc Eransehe cn Fransch-Zwitsersche Hervormde Kerk, toegelaten zich van den Geneofschen C. te bedienen. Deze is opgesteld door den beroemden Calvijn, die zijnen Kleinen C. het eerst uitgafin 1ó;J6, zijnen Grooten iu 1541. De titel is: t,e Catechisme, e'est it dire, l,e formulaire 'Vmstruire fes enfants en Ui C/iristieixté, De groote naam des opstellers verzekerde er een' spoedigeu cu algemeenen opgang aan en hij is in dc Waalsch-Hervormde Kerk steeds In gebruik gebleven. Omtrent de Catechismen der Hervormde Kerk zie men: .1. ('. Köehor, Catech. Gesch. in het Nederd. vertaald door E. W. Cra-merus, ouder don titel: Catechetische Historie der gereformeerde Kerke, enz. (Amst. 1763), en over den Heidelborgschen in quot;f bijzonder: H. S. von Alpen's (vertaalde) Letterlc. (jesrh. non don |
Heidelb. Cat., 2 stukken, (Gorineh. 1804, 1805), en G. Benthem Reddiugius, Over den Heidelb. Cat,, ook uitgeg. als het III(lu dl. van diens Ontwerpen eau leerredenen over den Heidelb, Cat, (Gron. 1806). Van de uitbreidingen, leerredenen «uz. over dit leerboek ook in ouzo taal voorhanden, wordt hier natuurlijk geen molding gemaakt. In de K. C. Kerk wordt groot gozag toegekend aan den C. van het Trentscho Concilie, die onder den titel: Catechismus ro-mams, ex decreto ConciUi Tridentini ad paroc/ios, PU VI, Pont, Max. jussu editus, het eerst te Rome in 1546 in het licht verscheen en later vele uitgaven beleefde. Men schrijft hot opstellen vau dezen C. toe aan deu aartsbisschop Leonardo Marino, den bisschop Egidius Foscorati en den Portiigocschen Dominicaan Francisco Furciro, het nazien aan dc Kardinalen Borromeo, Sirlet ou Antouiano. De Griekscho Kerk hooft haren grooten C. in Oqamp;oSoiog 'Ouoioyia rijg xaamp;oiixijs xaï anoatoHixijs ixxhjalae rijt ayaroiixijg. (Rogtzinnige geloofsbelijdenis der algemeene en apostolische Oostersche Kerk). Zij heeft tot opsteller Betrus Mogila, aartsbisschop van Kiew, is door Mcletius Syrigus vermeerderd en verbeterd, eu In hot jaar 1643 door vier patriarchen, dien van Coustantinopel, Aloxandric, Autioehic en Jerusalem, benevens andere bisschoppen, alsmede in 1672 door do Synode vau Jerusalem, goedgekeurd. De eerste uitgave is Amst. 1552, bezorgd door Banagiotta, met eene voorrede van don Jorusalomscheu patriarch Ncctarius. Ook deze C. is in verschillende talen overgezet; hij heet do Groote C. der Busseu in tegenstelling met ecu Kleinen, die op last van Beter don Groote is vervaardigd. Of hij oorspronkelijk in het (irieksch, dan wel in het Bussisch geschreven zij, is ons niet bekend; wij kennen er van óene Duitsehe overzetting door J. L. Frisch (Frankf. en Leipzig 1727) alsmede eene uitgave in hot Grioksch, Latijn en Hoogduitsch, bezorgd door C. G. Hoffmann (Breslau 1751). Overigens vindt inen vele andere bijzondere catechismen vermeld door J. C. Köcher, in: Liihlioth. Theoloy. symbol, ret, (Gucl-pherb. 1751) on J. G. Walehii, JJibl. Theol. T. I. CATECHU. Dc naam van C. wordt aan verschillende zameu-trekkende extracten gegeven, welke van Oost-Indie ou dc nabij gelegene lauden worden aangevoerd. Men kent op dit oogeublik drie planten, van welke men zeker weet, dat het wordt ingezameld, welke zijn: Uncaria Gambir l{oxb. (Bubiacocu), .ireca Caterhu J.. (Palmen) ou Acacia Catechu W. (Miinosoeu), terwijl van het C. der eerste uit do bladen, dat der tweede uit de zaden, dat der derde uit het hout bereid wordt. — liet van Uncaria Gambir afkomstige C., ook wel meer bepaaldelijk Terra Japonica gehoetcii, wordt van Singapore, alwaar het vooral als looi middel gebruikt wordt, iu deu vorm van tamelijk groote dobbelsteeneu aangevoerd; dat van Areca Catechu is hoogstwaarsehijulijk vau Ceylon afkomstig, eu komt in dc gedaante van platte koeken of ballen, die min of meer met padie-kaf bedekt zijn , iu deu handel; dat van Acacia Catechu enidcUjk wordt van Bengale eu Pegu aangevoerd, en dat wel iu den vorm vau langwerjiig-vierkante koekjes, ballen, of groote massaas van onbepaald gewigt. Over 't algemeen heeft het C. eene donkerbruine kleur cn smaakt het zeer zamentrekkeud. Dc Maleijers kaauweu het met hunne Sirie-bladeu. Zijne voornaamste bestanddeolen zijn: eatechine en looizuur. In de geneeskunde wordt het als zamentrekkend middel tegeu Diarrhaeën en andere kwalen gebezigd. O. CATECHUMENEN heetten in de eerste tijden dor Chrislelijke Kerk de Joden en Heideuen, die deu doop nog niet hadden ontvangen eu dus niet gerekend worden in deu schoot der gemeente te zijn, maar daartoe door onderwijs werden voorbereid. Zij hadden m de kerk eene ufzouderlijko plaats eu mogten bij de viering van het Avondmaal niet tegenwoordig zlju. Naderhand gaf eu ook thans nog geeft men den naam van C. aan die jonge lieden, welke door onderwijs worden voorbereid tot het afleggen hunner geloofsbelijdenis eu het bekrachtigen daarvan door gebruik van hot Avondmaal. CATHABEN. Met dezen naam, van het Griekscho woord xaiïapot, zuiver, ontleend, waaruit bij verbastering hel woord „ketterquot; is gevormd, noemden zich de aanhangers van eene seete in de Westersche Kerk, uit de Oostersche Maniehcen ontstaan. Zij ontrustten in de XI1'0 eeuw de Kerk en zijn bekend onder de namen van Paulicianeu — ook bij verbastering: Publi-cttiieu of BopelitanenBulgaren, omdat zjj volgens sommigen |
Algemeen wordt Casper Olevianus, keurvorsten ftofprodiker, voor mede-opeteller van den Heidelbergschen C. gehouden. Dat dit eone, door Prof. H. Alting voorgedragene en op diens voetspoor algemeen aaiigenonicne, doch onjuiste gedachte is, wordt door Ypey, Kerk. Gesch. d. AVIIlde eeuw, P. VIII, blndz. noot beweerd, en nader gestaafd IX IX, blad/. 474, volg.
'290
CAT.
maagd te hebben geschonden, werd hij vrijgesproken. In hot jaar 68 voor Chr. werd hij Praetor; zijne verheffing tot Consul word twee jaren later verhinderd door de berigton der gezanten uit de provincie Africa , die over zijne geldafpersingen aldaar klaagden. Van toen af besloot hij, ten einde zijne heerseh-zucht te bevredigen en tevens den diep vervallen staat zijner geldmiddelen te herstellen, eene zamenzwering te vormen. Hij smeedde het ontwerp, met zijne aanhangers dc Consuls en de voornaamste raadsleden te vermoorden, Rome in brand te steken, de slaven te bevrijden, het volk met het vermogen der omge-bragten te verrijken, en zich zeiven tot boheerscher op te werpen. Roods was dit plan der uitvoering nabij; de zamenge-zworonon waren gewapend en alles was gereed, toen Cicero, door de bijzit van zekeren Curius, eon dor zamenzweerders, het helsch ontwerp ontdekte. Zelf Consul zijnde nam hij terstond do krachtigste maatrogen en ontmaskerde don booswicht, die met de grootste onbeschaamdheid in den Senaat zat, in eene uitvoerige en krachtige redevoering. C., woedend over de mislukking van zijn plan, besloot nu tot oenen openbaren oorlog, begaf zich naar Etrurië, bragt een leger op de boen on liet oen' der verbondenen, don Praetor Loutulus, te Rome achter, ten einde bij gunstiger gelegenheid den aanslag ten uitvoer te leggen; deze werd echter met zijne aanhangers gevat en met hen terogtgestold, oor zijne partij iets tor zijner bevrijding doen kon. Antonius trok aan het hoofd van oen leger naar Etrurië; eene andero krijgs-magt sneed C. den wijk naar Opper-Italic en Gallië af, en noodzaakte hem tot oenen slag. Moorddadig was het gevecht; de opstandelingen streden mot do woede der wanhoop en sneuvelden bijna allen; ook C., die zich wanhopig in de digtste gelederen stortte, vond er zijnen dood, in het 63,le jaar v. Chr.
CATO (Dionysius) was een Romeinsch dichter, die in de III'10 eeuw na Chr. leefde. Van hem, of althans op zijnen naam uitgegeven zijn Disticha de vionb'.is, zedespreuken in IV boekon, die lang tot ondcrwijsboek hebben gediend; de beste uitgave is die van O. Arntzenius (Amst. 1754).
C. (Makcus Poneius) — naar zijn ambt ,, Consorinsquot; bijgenaamd, ook: „de wijzequot;, en later om hem van zijnen hierna te vermelden naamgenoot te onderscheiden, ook de oudorequot; — word 234 of volgons anderen 239 jaren voor Chr. geboren te Tusculum. Hij bragt zijne jongelingsjaren by afwisseling door in de krijgsdienst cn op een landgoedje dat zijn vader hem had nagelaten en dat hij met eigen hand bebouwde. Zijne hoedanigheden vestigden op hem de opmerkzaamheid van Lucius Valerius Flaccus, een' edelen Romein, daar in de nabijheid woonachtig, die hem uitnoodigdo om naar Rome te gaan en het raadgevcn in burgerlijke zaken, dat C. op het land reeds cenigzins had ter hand genomen, voort te zetten. Al spoedig deed hij zicli daar door zijne welsprekendheid kennen en betrad de staatkundige loopbaan, toen hij, tot Quaestor gekozen, Publ. Corn. Scipio in die betrekking naar Sicilië volgde. Hjj klom vervolgens op tot JEdihs, Praetor en Consul. In laatstgenoemde betrekking was hij oen krachtig bestrijder, doch to vergeefs, van de afschaffing der lex O pp ia, die in don bangsten tijd van den tweedon Punischen oorlog was uitgevaardigd ter beteugeling van de kleedorenweelde bij de Romeinschc vrouwen. Naar Spanje getogen, gelukte hot hem deze provincie, die na het aftreden van don ouden Scipio opgestaan was, onder het gezag van Rome terug te brongen. Hij deed de steden ontmantelen, maar niettemin barstte na ztfu vertrek de opstand nogmaals uit. Toon hij als afgezant den Consul Manius Acilius Glabrio naar Griekenland tegen Antonius vergezelde, trok hy met stouten marsch over den steilcn Callidromus en drong daardoor Antonius, naar Azië to wijkon. Eindigden met dit heldenfeit zijne krijgsbedrijven , hij trad te Rome op nieuw als pleitbezorger en redenaar op. Meer nog dan door zijne bekwaamheid als zoodanig, maakte hy naam door zijn drijven van do voorvaderlijke gestrengheid in zoden en levenswijze, en door zijn verzet togen de in zy non tijd mot de toenemende beschaving doorbrekende weelde; waartoe hom zijn Censors-ambt de onmiddelijke aanleiding gaf, maar waarbij hij misschien evenzeer gedreven werd door afkeer van de meeste leden der aanzienlijke geslachten als door Ijver voor eenvoudigheid. Als lid van den senaat werd hij, 157 jaren voor Chr. naar Carthago gezonden als schoidsregter in een geschil tusschen die republiek en den Numidischcn koning Masinissa.
nit Bulgargc afkomstig waron, cn waaruit dc Fransche schimpnaam Bongies ontstond; ook Patarenon on Piphles. Door de Grieken vervolgd, begaven zij zich naar Italië en verspreidden zich van daar door de meeste landen van Europa, wordende ook door de pausen vervolgd en verjaagd. Hunne leerstellingen schijnen veel overeenkomst gehad te hebben met die der Gnostieken en komen nagenoeg hierop neder, dat zij den schepper der wereld een ander wezen achtten dan het Opperwezen; dat zij de oorzaak van alle kwaad in de stoffelijke wereld zochten; dat zij aan Christus slechts een schijnligchaam en bij gevolg geen eigenlijke geboorte of dood toeschreven; dat Doop en Avondmaal nutteloos waren, enz. Zij prezen de gestrengste dooding aan van het vleesch: bevalen onthouding van alle dierlijk voedsel , wijn en hot huwelijk. Zy eerbiedigden van de Heilige Schrift voornamelijk de vier Evangeliën en spraken met geheele geringschatting van het O. V. Doch ook zij zeiven waren onderling verdeeld; de eene partij omhelsde de leer van twee beginselen, als waaruit alle dingen hun oorsprong ontleenen: den God des lichts, die ook de Vader van onzen Heer Jezus Christus was, en het beginsel der duisternis, 't welk de oorzaak is der stoffelijke wereld. De andere nam één eenig beginsel aan, den Vader van Jezus Christus, die ook de eerste stof geschapen heeft; welke stof na den val van den Booze, door dezen naar welgevallen bestuurd wordt. Dc eersten beweerden, dat Christus, bekleed met een hemelsch ligchaam, in de maagd Maria nederdaalde en niets van zijne zelfstandigheid van haar ontleende; de anderen leerden, dat de Verlosser wel in maar niet van of uü het ligchaam van Maria een ingebeeld, geen wezenlijk ligchaam aangenomen had. In hunne kerk-inrigting hadden zij veel overeenkomst met dc Westersehe Kerk: bisschoppen, diakenen, enz. Men wil ook, dat zij hunnen paus hadden. Tot hen behoorden Peter von Bruijs, Eudo, Tanchelinus, Arnold van Brescia en anderen. In de XIIIae eeuw ging deze aanhang te niet.
CATHELINEAU, opperhoofd der Vendeërs in 1793, werd geboren den 5lt;i™ Januarij 1759, te Pin-en-Mauge, een dorp in het departement Maine et Loire. Hij was een arme linnenkoopman toen de omwenteling uitbrak. Toen ten gevolge der door de Nationale Conventie bevolen ligting de koningsgezinden en republikeinen met elkander den 12-quot;'° Maart 1793 bij St. Floreat waren slaags geraakt, riep C. dc jongelieden op om de wapens op te vatten en dreef met de manschappen, die zich onder zijne bevelen gesteld hadden, de troepen uit het vlek Jalluis cn het veel sterker garnizoen uit Chollet. Nadat hij alzoo het sein tot cencn algemeenen opstand gegeven had, klommen het aantal en de moed dezer gewapenden; doch C. zich bewust dat het hem f.an geschiktheid mangelde om hen te blijven aanvoeren, stelde zich onder de bevelen van Bonehamp en Elbce. Doch toen zich na de inneming van Saumur, den 13l,l!n Junij 1793, dc behoefte aan gemeenschappelijke zamenwerking deed gevoelen, werd C. tot opperbevelhebber gekozen, omdat men partij wilde trekken van zijnen invloed, zijnen moed, zijne welsprekendheid en zijne schaars geëvenaarde schranderheid in het vinden van hulpmiddelen. Hij besloot dra tot eeuen beslissendcn aanval op Nantes, dat hij aantastte aan het hoofd van 80,000 man, waarbij zich 30,000 onder Cliarette uit Nedcr-Poitou voegden. Zij werden echter na hardnekkigen strijd afgeslagen en C. door een kogel in den arm gewond, waaraan hij den K)'1''quot; Julij 1793 te Floreat overleed. Zijn geslacht werd in 1814 door Lodewijk den XVIIIquot;1quot; tot den adelstand verheven cn met jaargelden begiftigd. Na de omwenteling van 1830 onderscheidde zich zijn zoon in de burgeroorlogen in de Vendee; deze sneuvelde den 258ten Mei 1832 bij het verdedigen van het kasteel de Chapeunnière.
CATHODE. (Zie A/wde).
CATILINA (Lucius Seruius), door de welsprekende redevoeringen van Cicero en het meesterlijk tafercel \ an Sallustius bekend, werd omstreeks 108 jaren voor Chr. uit een aanzienlijk, maar onvermogend geslacht te Rome geboren. Zjjn sterk ligchaam wederstond dc uitspattingen, waaraan hij zich in zyne jongelingschap schuldig maakte, en zijn geest, koen en oil versaagd, deinsde voor geen misdaad terug, waar het dc bevrediging gold van zijne eerzucht en gouddorst. Men hield hem verdacht, niet onschuldig te zijn aan den dood zijns broeders, zijner eerste echtgenoote en van een' zoon, die eene tweede verbindtenis in den weg stond; doch van do beschuldiging, oene Vestnalsche
|
Doch daar ilced hij, ten gevolge van ware of vermeende beleediging, dien onverzoenlijken haat tegen Carthago op, die hem van toen af elke rede, waarover ook, in den senaat deed besluiten met de woorden; celerum censeo, Carthaginem esse delendam (overigens moet naar mijn oordeel Carthago worden verwoest). Zijnen afkeer van alle verfijning des levens dreef hij zoo ver, dat hij al zijn invloed aanwendde om drie Grieksche wijsgeeren, die uit Athene naar Bome als gezanten waren gezonden en wier invloed op de Komeinsehe jeugd hij duchtte, ijlings do stad te doen verlaten (zie Carneades). Zijn geheele leven trouwens was een strijd der voorvaderlijke eenvoudigheid tegen de doorbrekende beschaving des levens; en zoo hij aan de eene zijde zijne gestrenge eischen overdreef, is liet aan den anderen kant onbetwistbaar dat hij met rusteloozen ijver en met alle krachten heeft getracht tegen te houden, hetgeen in de gevolgen op den ondergang der republiek is te staan gekomen; verslapping door rijkdom, magt en overvloed, die de veerkracht der volkeren verlamt en zo ligtelijk ten prooi maakt van eerzuchtige overheerschers. C. stierf in het jaar 149 voor Chr. Hij schreef onderscheidene werken, waarvan alleen een geschrift: de re rustica en fragmenten uit zijne redevoeringen tot ons gekomen zijn. Van het eerste is de beste uitgave die van J. G. Schneider in diens Scriptores rei rusticae (Leipz. 1797, 4 voll.); de laatste zijn opgenomen in de Oralorum Romanorum frngmenta waarvan Meijer eene zeer goede uitgave geleverd heeft (Zürich 1842). Zijn geschiedkundig werk: Origines, is verloren geraakt, eenige fragmenten uitgezonderd, die Krause in zijne Historieorum Romanorum fragmenta (Berl. 1833) heeft opgenomen. Zijn achterkleinzoon C. (Maucub Porcius), de jonge, heet niet „van Uticaquot; naar de plaats zijner geboorte, maar naar die waar hij stierf. Vroeg ouderloos, werd hij door zijnen oom opgevoed en onderscheidde zich door ernst en onverschrokkenheid. Op 23 jarigen leeftijd in krijgsdienst getreden, vond hij in deze loopbaan geen behagen maar legde zich liever onder Athenodorus toe op de Stoïsche wijsbegeerte en begaf zich vervolgens naar Home, waar hij het hem opgedragen Quaestors-ambt met eene toen zeldzame kennis en goede trouw waarnam. Het streven van Poinpejus en Caesar naar de oppermagt bood hem gelegenheid om zich met kracht voor het behoud van den republikeinschen regeringsvorm in de bres te stellen, waarbij hem de regtschapenheid van zijn karakter en zijne bekende braafheid, niet minder dan zijne welsprekendheid , te stade kwamen, en men mag misschien van hem zeggen, dat hij in dien tijd van eerzuchtige ontwerpen en gistende partijschappen de eenige was, die door waarachtige en onbaatzuchtige vaderlandsliefde gedreven werd. Zijn eerste tegenstand tegen Pom-pejus was niet ongelukkig en het gelukte hem, diens poging te verijdelen om na het dempen der zamenzwering van Catilina aan het hoofd der zaken te worden geplaatst. Maar tegen Caesars invloed. cn geluk was C. niet opgewassen en zijne vergeefschc pogingen verhaastten de vestiging van het driemanschap, terwijl het aan zijne tegenstanders gelukte, hem uit Rome te verwijderen, door hem den eervollen last op te dragen om liet eiland Cyprus tot eene Romeinsche provincie te maken. Na zijne terugkomst wist hij het voornemen van Poinpejus, om Dictator te worden , te doen mislukken, maar toen later de onlusten in den strijd tegen de aanhangers van Clodius en van Milo alles dreigden te verwoesten, zag hij zich genoodzaakt om Pompejus tot redding van den staat te helpen inroepen; doch nadat Caesar dezen in den Pharsalischen slag overwonnen had, wierp C. zich met eene bezetting in do Afrieaansche stad Utica, vastelijk voornemens, er zich tot het uiterste te verdedigen. Toen echter zijne spitsbroeders hein verlieten en hij zich tot geenon prijs aan de genade van Caesar wilde overgeven, benam hij zich, in 51 jarigen ouderdom, het leven, ten einde niet te overleven hetgeen hij den val van de republiek beschouwde. Op de plaats waar hij begraven werd is naderhand een standbeeld ter zijner eere opgerigt. Zijne kinderen hadden zijne republikeinsche gevoelens geërfd; zijn zoon Marcus sneuvelde in den slag bij Philippi, en zijne dochter Porcia, echtgenoote, eerst van den Consul Marcus Bibulus, later van Marcus Brutus, benam zich het leven, toen zij vernam dat de zoo even genoemde slag verloren was. C. (Valerius), een Romeinsch taalkundige, die in de laatste eeuw voor Chr. leefde, was van geboorte een Galliër. Men schrijft hem een gedicht toe onder den titel: Dirae, behelzende bittere |
l1. 281 klagten over het verlies zijner grondeigendommen ten gevolge van de door Sylla ingevoerde landverdceling. Het is uitgegeven door Eichstadt (Jena, 1820) en Putsche (aid. 1828). CATOPTRICA. Is dat gedeelte der Optica, waarin de terugkaatsing van het licht behandeld wordt. (Zie: Spiegels cn Terugkaatsing.) j). CATS (Jacob). Deze vermaarde regtsgeleerdc, staatsman en volksdichter werd den 1 November 1577 uit een deftig geslacht, te Brouwershaven geboren. Hoogst waarschijnlijk waren zijne ouders Adriaan Cornelisz. Cats cn Leentjen, dochter van Jacob Jan Breijder •). Deze zijne moeder vroeg verloren hebbende werd hij opgevoed door oenen oom, die hem op de Latijnsche school te Zierikzee bestelde, vanwaar hij zich naar de hooge-school te Lcyden begaf. Naar de gewoonte van dien tijd bezocht hij ook eene buitenlandsche academie en werd te Orleans tot doctor in de regtcn bevorderd. Na Parijs bezocht en eenigen tijd 's Gravenhage ter oefening in de rcgtsgeleerde praktijk bewoond te hebben, zette hij zich in zijne geboortestad als pleitbezorger neder, waar hij zich al spoedig eenen grooten naam verwierf, vooral ten gevolge van den schitterenden uitslag zijner pleitredenen ten behoeve eener vrouw, van toovcrij beschuldigd, cn een' jongeling, die eenen onvrijwilligen manslag had begaan. Door eene hardnekkige derdendaagsche koorts verzwakt, deed hij op raad zijner geneesheeren eene reis naar Engeland, waar hij op de hoogescholen te Oxford en te Cambridge zijne kundigheden vermeerderde. In het vaderland teruggekeerd, vestigde hij zich eerlang op raad van zijnen vriend A. Schutte, pensionaris van Middelburg, in die stad; en trad er in het huwelijk met Elisabeth van Valkenburg, eene vrouw, zijner waardig, die hem drie zonen schonk, welke vroeg stierven, en twee dochters, die aanzienlijke huwelijken deden. Volgens zijne eigene getuigenis had hij aan deze voortreffelijke vrouw een groot deel zijner deugd en godsvrucht te danken, en toen hij haar na 25jarig echtgeluk verloor, beweende hij haar levenslang, maar verdroeg als een Christen dien zwaren slag. Met haar leefde hij hoogst gelukkig, zoo te Middelburg als op zijn landgoed bij Grijpskerke, zijne beroepsbezigheden afwisselende met landbouw en dichtkunst. Op 44jarigen leeftijd werden hem gelijktijdig het hoogleeraarambt in de regtsgeleerdheid te Leyden en het pen-sionnrisschap van Middelburg aangeboden. Hij nam het laatste aan, doch verwisselde het kort daarna met eene gelijke betrekking tc Dordrecht, en werd in 1627 als afgezant der republiek naar Engeland afgevaardigd, waar de koning hem met de ridderorde van St. Joris vereerde. Zeven jaren later, in 1634, werd hij met eenparigheid van stemmen verkozen tot Raadpensionaris van Holland, in plaats van Adriaan Pauw, bij wiens verkiezing, vijf jaren vroeger, C. mede zeer in aanmerking gekomen was en waarschijnlijk gekozen zou zijn, hadde niet kleingeestige kuiperij hem als geboren Zeeuw weten te weren. In deze betrekking opende en sloot hij, na in 1648 mede tot grootzegelbewaarder cn stadhouder der leenen in Holland te zijn verkozen, de „groote vergaderingquot; van 1651. Bij het klimmen zijner jaren begeerde hij meermalen zijne rust, die hij eindelijk door zijn ontslag als Raadpensionaris op 74jarigen ouderdom verwierf, schoon hij zich tijdens den hag-chelijken staat van zaken tusschcn de republiek en Engeland, ten tijde van Cromwell, in hetzelfde jaar, een gezantschap derwaarts met Gerard Schaap en Paulus van de Pcrre liet welgevallen. Na zijne terugkomst leefde hij in rust op het door hem in de duinen aangelegde en met veel zorg ontgonnen landgoed Zorgvliet aan den Schevcningschen weg nabij 's Gravenhage, totdat hij er den 12lt;Ien September 1660 in bijna 83jarigen ouderdom overleed. Veelzijdig zijn 's mans verdiensten, algemeen erkend, meermalen in het licht gesteld en in 1829 gehuldigd door een steenen standbeeld, in zijne geboorteplaats door de zorg van het daar gevestigde departement der Maatschappij: tot nut van 't Algemeen, opgerigt '). Als rcgtsgeleerde had hij den roem van wijdstrek-kende kennis, blijkens onder meer, zijne beroeping tot het hoog- |
CAT—CA V.
282
|
lecvamsgestoeltc, van onkreukbare eerlijkheid «n mannelijke welsprekendheid. — Als staatsman ging hij mode steeds te rade met eerlijkheid en goede trouw, en was het „goed Zeeuwschequot; bij hem misschien te „goed rondquot; om hem te leiden langs do sluipwegen dor staatkunde en was hij te teeder van geweten om als diplomaat te schitteren, - aan hem bleek het, dat eerlijk het langste duurt en nooit zocht hij vorstengunst ten koste zijner onwrikbare braafheid: de hulde die hem bewezen werd, was regt doen aan waarachtige verdienste. — Als mensch en Christen verdient hij een uitstekend voorbeeld te heeten; uit eiken regel zijner talrijke geschriften spreekt de zuiverste godsvrucht, en, ademen zij eene onbegrijpelijke belezenheid in allerlei onderwerpen van menschelijke kennis, men kan bij het lezen er van niet nalaten evenzeer regt te doen aan de uitstekende gaven van zijn gemoed, als aan de rijke ontwikkeling van zijnen geest, terwijl de tranen en zegeningen der armen, wier weldoener hij was, niet de minst welsprekende lofrede zijn op zijne waarde. C. is, in één woord, het beeld van den bescheiden, grondigen, vromen, wijzen, godsdienstigen Nederlander der XVIIae eeuw, en hem te kennen is hetzelfde als niet hoogachting en eerbiedjegens hem vervuld tc zijn. — Als dichter heeft en verdient hij den naam van „ volksdichterquot; bij uitnemendheid en 't is geen geringe lofspraak op de Nederlaudsche natie, dat zij hem steeds als zoodanig aanmerkte en nog aanmerkt. Hooge vlugt en gloed zal men minder bij hem, dan bij anderen aantreffen, maar des te meer een onuitputtelijk vernuft, eene rijke verbeelding, eene fijne nieuschon-kennis. Zijne gedichten zijn een volksboek geworden, zoo als misschien geen dichtbundel bij eenige natie, juist ook omdat hü zich niet met hooge vlugt verheft, maar tot allerlei omstandigheden van het dagelijksche leven in eigenaardige taal afdaalt, zelfs tot kleinigheden, die hij met scherpen blik bespiedt, met schilderachtige uitvoerigheid voorstelt en met Christelijke wijsheid bestuurt. Bij uitnemendheid praktisch, zijn Cats' werken eene nimmer uitgeputte bron van leering en raad in allerlei voorvallen van het maatschappelijke, burgerlijke en huiselyke leven, en zoo anderen de ziel tot grootsche gewaarwordingen opvoeren, kan men zijne werken niet ter hand nemen zonder wijzer en beter te worden. Met regt huldigt de Nederlaudsche natie zijne onschatbare verdiensten door hem genoegzaam nooit bij zijn naam alleen, maar immer „Vader C.quot; te noemen eu de veelvuldige uitgaven zijner dichtwerken bewijzen den hoogeu prijs, die steeds op zijne onvolprezen opmerkingen en lessen is gesteld. De eerste volledige uitgave zijner gedichten, zooveel ons bekend is, verscheen in 1700. Later zijn zij meermalen herdrukt. De beroemde dichter K. Feith heeft eene voortreffelijke uitgave bezorgd. (Amst. 1797 tot 1800, 35 dln. in 12»)j eene prachtuitgave, te Brussel door Brest van Kempen ondernomen, is ten gevolge der Belgische omwenteling onvolledig gebleven, terwijl al de werken van C. laatst zijn uitgegeven door Gebr. Diederiehs (Amst. 1828). CATARRO. Kreits in Dalmatië. Het land is bergachtig en laat slechts gedeeltelijk de bebouwing toe, die echter moeijelijk is, omdat de vruchtbare aarde in manden naar boven gedragen cn door terrassen tegengchoudcii moet worden. C. wordt geheel door Turkije en de Adriatische zee begrensd en telt op ruim 11 □ geogr. mijlen 34,000 inwoners. Er zijn 3 steden, 2 vlekken cn een groot getal dorpen en gehuchten. De gelijknamige hoofdstad ligt aan den voet van cenen hoogen onbebouwden berg. Zij was reeds hg de Ouden bekend onder dc namen Ascrivium en Decatcra. Zij leediii 1563 cn 1667 zeer door aardbevingen, heeft 3 poorten, eene ruime hoofdkerk, en een bazar der Montenegrijnen. De bevolking bedraagt ruim 2200 zielen, die hun bestaan vinden in den handel, de scheepvaart, de visscherij en handwerken. CATTOS. Eene zilveren munt in Siam, ter waarde van ƒ 1.25. CATULLUS. Een beroemd Komeinsch dichter, die 86 jaren voor Chr. te of bij Verona geboren werd en omstreeks 39 jaren oud te Rome stierf. Zijne gedichten zijn vol geest en scherts, vernuft en gevoel, maar ook dikwijls bezoedeld door zedelooze cn onbetamelijke uitdrukkingen. Het beroemdste er van is het Epithalammm Pelcï et Thdidos, waarvan vele en beroemde vertalingen — ook eene Nederduitsche navolging door Bilderdijk — bestaan. Zij zijn meest met die van Tibullus en l'ropertius uit-gegevcn; de voornaamste (lier uitgaven zijn die van J. A. Val-pius (Pat. 1710), Lachmann (Berl. 1829), cn van C. alleen, die van F. G. Döring (Leipz. 1788). |
CAUCHEN. Een Germaansche volksstam, door Tacitus {Anna/. I. 35 en eld.) genoemd. Zij waren van Scytisehen oorsprong en bewoonden het Oldenburgsche en Oostfriesland. CAUDIJNSCHE PASSEN, Twee hooge en enge bergpassen by Caudium, aan de grenzen van Campanië en don weg van Capua naar Benevento. Zij zijn vermaard door de ramp der Romeinen in den tweeden Samnitischen oorlog, 321 jaren voor Chr. Vier legioenen waren onder do Consuls Titus Veturius en Spurius Posthumus den westelijken pas, thans naar het vlek Arpaja Forcliia: ih' Arpaja geheeten, doorgetrokken en in een ruim, doch van alle zijden door hooge bergen ingesloten dal gelegerd. Toen zij den oostelijken pas waar nu het vlek Monte Sarchio ligt, zouden doortrekken vonden zij dien bezet door de Sanmiteu, die intusschen aan den anderen pas insgelijks den uitgang hadden versperd. Het Romeinsche leger trachtte te vergeefs er zich door te slaan; het moest zich overgeven en de Samnitische veldheer Cajus Pentrus liet de overwonnenen ten teeken van onderwerping onder een juk doorgaan. — Tegenwoordig behooren deze bergpassen tot de provincie Principato Ulte-riore in het koningrijk Napels. CAUSTIEK (CauHtiaim) noemt men in de geneeskunde een middel hetwelk door hitte of door scheikundige werking een weefsel des ligchaams waarop het wordt aangewend, vernielt. (Zie verder Cauteriseren!) CAUTERISEREN noemt men in de geneeskunde het vernielen van het weefsel van eenig ligchaamsdeel, door middel van hitte of van eene scheikundig werkende zelfstandigheid. De middelen die men daartoe aanwendt heeten Caulei-ia. Naar de wijze waarop zij werken worden de cauteria in twee hoofdsoorten verdeeld. Wanneer er hitte wordt aangewend noemt men het een Cnuterium actuale. Hiertoe behoort het gloeijend yzer, de moxa (zie Moxa) enz. Een scheikundig werkend middel heet Cauterium potentiate. De scheikundig werkende Cautericn zijn zeer talrijk. Zij worden als vloeistof, als eene zachte of harde massa, of als poeder aangewend; maar bij allen geldt de algemeene regel dat zij slechts werken wanneer zy vloeibaar zijn geworden. De zoogenaamde objective cauterisatie bestaat daarin, dat men een gloeijend ijzer of eene brandende zelfstandigheid, op eenigen afstand van het te eauteriseren deel houdt, zoodat de uitstralende warmte daarin eene ophooping van bloed teweegbrengt. Het gloeijend ijzer werd reeds door de Ouden gebruikt en eerst in de XIV(lr of XV4quot; eeuw kwamen de scheikundige middelen in zwang. CAUTIE is in het algemeen alle in geld of geldswaarde gegeven waarborg. Daartoe behooren dus ook panden, hypotheken, geldelijke borgtogten, en in het algemeen alles waardoor hy die C. stelt, oen middel geeft om daarop te verhalen alles waardoor hij, ten wiens behoeve de C. gesteld wordt, schade zou kunnen lijden. In het burgerlijk en handclsregt worden zoo de wijze waarop de C. wordt verleend en verkregen, als die waarop zij gevolg erlangt, wettelijk geregeld. CAVALIERE(Emilio del), Italiaansch componist van dcXVId' eeuw, geboren te Rome, was sedert 1570 kapelmeester te Florence eu componeerde omstreeks 1590 do kleine opera's II Satiro en La disperazione, welke onder de oudste bekende opera's behooren. Men heeft deswegens aan C. de uitvinding der opera toegeschreven, doch waarschijnlijk ten onregte. Zie Opera. CAVALLERIE. (Zie Ruiterij). CAVALLINI (Pietro) een schilder te Rome, die inde eerste helft der XVIdquot; eeuw leefde. Men houdt hem voor een leerling van Giotto, naar wiens ontwerp hij het groote mozaïk-werk voor de oude St. Pieterskerk te Rome vervaardigde, hetwelk de Christelijke Kerk voorstelt onder het beeld van een schip en zich thans in het portaal der nieuwe St. Pieterskerk bevindt. Behalve dit zijn nog andere zijner stukken voorhanden in de kerk Santa Maria in Trastevere aldaar. CAVALLO (Albebtus) , schilder, in de XVIde eeuw te Savona geboren, was leerling van Giulio Romano, en heeft behalve andere werken, in zijne vaderstad twee stukken in fresco nagelaten, welke nog heden ten dage zuiver en heerlijk bewaard zijn. C. (Tibehius), natuurkundige, geboren te Napels in 1749, was de zoon van een bekend geneesheer. Tot den handelsstand opgeleid, vertrok hij naar Londen in 1771, maar wijdde er |
CAV—CAY.
283
|
ïich spoedig aan onderzookingou op het gebied dor natuurkundige wetenschappen en deed vele nieuwe proeven met een gelukkig gevolg. Hij word er lid van de koninklijke soeiteit, vond oen electrometer uit, die naar hem gonoemd word en schroef verscheidene worKon, namelijk: A mmplele treatise of deatridty, 1 dl. in 8°. 1777 , herdrukt in 3 dln. 1795; An essay on the theory and practice of medical electricity, 1780 in 8°; A treatise on the nature and properties of the air, 1781 in 4»; The history and practice of aerostation, 1785 in 8°; Mineralogical tables in fol. 1785; A treatise on Magnetism in theory and practice, 1787 in 8quot;; Description of the Micrometer inoented bij Tib. Cavallo in 8°; An essay on the medical properties of factitious airs, 1798 in 8°. C. stiorf te London den 26,,en Doc. 1809. CAVANILLES (Antonio Jose), oen bekend kruidkiuuligo, word in 1745 to Valencia geboren, on genoot zijne opvoeding ondor do Jozmton en aan do universiteit aldaar. Aanvankelijk looraar in do wijsbegeerte to Mnrcia, vertrok hij later naar Parijs, om in die stad do leiding van de opvoeding der kindoren van den hertog van Infantando, toenmaals Spaansch gezant aldaar, op zich to nomen. Godurondc de 10 jaar, welke hij zich to Parijs ophield, logde hij zich ijverig op de kruidkunde toe on gaf oen work in 't licht, dat ten titel voerde; „Monadelp/iiae classis dissertationes decernquot; (2 dln. Parijs 1785 en Madrid 1790 met platen). Na zijne terugkomst in Spanje begon hij met de uitgave zijner; „ Icones et descriptiones plantarum, quae ant sponte in Hispania crescunt aut in hortis hospitanturquot; (6 dln. Madrid 1791—1799, mot 600 koporplaton), doch reeds vóór dat hij doze ten einde gebragt had, werd hem door do Regering den last opgedragen, Spanje mot een kruidkundig doelwit te doorreizen. Hij begon zijn togt mot Valencia en schreef, ten gevolge zijnor onderzoekingen in die streek, zijne „ Observaciones sobre la historia natural, geogrq/ia, agricultura delreynode Valenciaquot; (2 dln. Madrid 1795—1797, met koporgravuron). In 1801 tot Directeur van den kruidtuin te Madrid benoemd was hij bozig mot de uitgave van oen „Hortus regius Madridensisquot; toen hij in Mei 1804 overleed. O. CAVATINE is de naam oenor opera-aria, die doorgaans kort is en zich meer door zachtheid dan door hartstogtolijkheid on-dorschoidt. Vroeger bestond het onderscheid tusschen de O. en de aria daarin, dat do laatste moest bestaan uit een voorafgaand recitatief en twee godoelton, terwijl de C. slechts uit een geheel bestond. Doch de nieuwere componisten hebben dit onderscheid laten varen en Rossini noemde olko aria C. In Wobors opera's vindt men Cavatinen met inleidende uitgewerkte recitatieven. Aria's met dramatische uitdrukking on van ruimeren omvang hoeten thans sefcnes. CAVEDO, eono Portugoosche lengtemaat, groot ruim 0,7 Ned. El. CAVEDONE (Giacomo), Italiaansch schilder, in 1577 te Suassalo geboren, was leerling van zijnen vader Pellegrino C., later' ook van do Caracci, wier manier hij treftelijk volgde. Niet minder gelukkig was hij in het wedijveren in hot coloriet mot de Venetiaansche schilders, gelijk inen zulks uit eeuige stukken in do St. Paulus kerk te Bologna ziet. Meer bijzonder beroemd is C.s Stophanus in ocne kerk te Imola; ook verdienen zijne kleinere schilderijtje», zoogenoemde kabinet-stukken, allen lof. De dood van zijnen in do schilderkunst voel beloovenden zoon, en een val van een schildorstelling verzwakten zijne kunstvaardigheid dermate, dat hij gedurig afdaalde, bij ieder stuk lager zonk on uindolük tot don bedelstaf geraakte. C. overleed in 1660. Eenige zijner schilderijen zijn door Metelli, Sacciati en anderen in 't koper gebragt. CAVENDISH (Sir William), coreinoniomcoster van don car-dinaal Wolsoy, geboren in 1505 en overleed in 1557, beschreef diens leven in oen werk, dat in 1607 te Londen het licht zag onder den titel van Life and death of cardinal Wolsey; men zegt dat Shakespeare het voornamelijk gevolgd is in zijn Henry VIII. C. (Henuy) oen zoon van Lord Charles C., broeder dos her-togs van Devonshire, geboren den 10dei1 Oct. 1731 te Nico, is een dor ijverigste scheikundigen van latorcn tijd geweest. Hij bepaalde hot eerst naauwkeurig de eigenschappen van het brandbare waterstofgas en aan hem en Watt heeft men de ge-wigtige ontdekking te danken van dc zamonstolling van water uit waterstof on zuurstof. Hij word lid van do Royal Society te Londen en in 1803 van hot Fransche Instituut. In 1773 liet eon oom hom al zijne gooderon na, zoodat hij zich plotseling schatrijk zag, doch deze vermeerdering van zijne inkomsten bragt goone verandering in zijne levenswijze tc weeg, welke oven eenvoudig bleef als vroeger. Hij overleed te Londen den 24quot;tcn Fobr. 1810. Zijne verhandelingen zijn meest allen in de Philosophical Transactions godrnkt. |
CAVESCO, een Spaansch gewigt, groot omtrent 132 Ned. pond. CAXTON (William) , wien de oor toekomt de boekdrukkunst in Engeland te hebben ingevoerd, was in het Graafschap Kent, omstreeks 1410 geboren. Hij bragt een gedeelte van zijn leven in Holland en Vlaanderen door, wcrwaards hij door Eduard don IVdC11 gezonden was om liet handelsverdrag met Philips den Gooden te vernieuwen en waar hij kennis kreeg van do uitvinding dor boekdrukkunst. Hij vertaalde op verzoek van Margarotha, dos konings zuster, hot Jlecueildes 7/istoires de Troyes van Raoul le Fevro en liet het drukken of drukte liet te Brugge (hot begin in 1468) en te Keulen (het eind in 1471). Dit is hot eerste in do Engelscho taal gedrukte boek. Kort daarop schafto zich C. zelf oene drukkerij aan (bij do Wostminster-abdij gevestigd) waarop hij in 20 jaren moer dan 60 boeken drukte, meest vertalingon uit het Fransch. Dozo werken zijn tegenwoordig de speolpoppon der Engelscho bibliomanie, dio er ongehoorde sommen voor uitgeeft. In 1812 werd hot Recueil door don hertog van Devonshire voor 1000 gitinjes op do Rox-burghsche auctie gekocht, C. stierf in 1491. Zijn leven is door Lewis beschreven, Lond. 1737; ook overgenomen in Ame's Typographical antiquities, uitg. van Dibdin, 1810, dool I. CAYENNE, eiland in den Atlantische oceaan, nabij de kust van America, behooreiide tot Fransch Guyana. Het heoft oenen omtrek van 10 uren en is laag, hoewel met hoogo kusten, vruchtbaar, doch niot geheel bebouwd. Hot meest bekende voortbrengsel is peper, doch men teelt er ook suiker, katoen, cacao, kruidnagolon, koffij, enz. Do Franschen namen dit eiland in het jaar 1626 in bezit en vestigden or oene volkplanting, die na eenige jaren geheel verliep, zoodat do Nederlanders , die er reeds voor de Franschen eene poging tot kolonisatie gedaan hadden, er in 1656 een onbezet land vonden en er zich nu andermaal vestigden, en dat nu mot zoodanigen uitslag, dat de bloei der volkplanting do afgunst dor Franschen wekte, die er zich nu, in 1664, meestor van maakten en de plantors naar Suriname verdreven. Zij worden echter op hunno beurt twee jaren later door de Engolschon verjaagd, die hot evenwel verlieten. Nogmaals zettodon er zich do Nederlanders neder, maar andermaal werd hot eiland hun, nu roods in hetzelfde jaar (1676) door de Franschen ontnomen, die hot aan do verbonden Engolschon en Portugcezon in 1809 moesten overgeven, doch het in 1817 van dc laatston terug bekwamen. Keizer Napoleon de III'10 heeft C. tot oene strafkolonie voor staatkundige misdadigers aangewezen, doch in het begin dos jaars 1854 dit besluit in zoover ingetrokken , dat vooreerst goon bannelingen moor derwaarts znllen worden gezonden. — Het eiland heeft 8,000 inwoners, waaronder 5,000 slaven. Dc hoofdstad, tc gelijk hoofdstad van geheel Fransch Guiana, heeft golljkon naam; zij ligt aan do noordzijde des eilands en heeft 5,000 inwoners, die, behalve eenige honderden blanken en mulatten, allen negers zijn. Zij hooft eene haven, die evenwol voor diepgaande schepen niot bevaarbaar is, een vervallen fort en oen gouvernementsgebouw. De stad noch hot eiland zijn in een blooijenden toestand. CAYLUS (Anne Claude Philippe de Tubikkes, enz. Comte), oudheidkundige, werd den 31quot;,cn Oct. 1692 te Parijs geboren en ontving eene zorgvuldige opvoeding. Hij diende eerst in den Spaanschon successie-oorlog, volgde in 1716 den gezant Bonac naar Constantinopel, en maakte van daar uit eene reis door Griekenland en de Levant. In 1717 keerde hij naar Parijs terug, waar hij verder zijn loven aan de studie der oudheidkunde en de beoefening der schoone kunsten wijdde. Hij had oene uitgebreide verzameling van oudhoden, was een uitnemend graveur en beschermde voornamelijk jeugdige kunstenaars. Hij overleed te Parijs, den 5dtquot; Sopt. 1765. Zijn voornaamste werk is het Recueil cfantiquités (gyptiennes, 7 doelen. Parijs 1752—67; buitendien schreef hij eenige wetenschappelijke verhandelingen (opgenomen iu de Mémoires de l'académie des Inscriptions), zoo mede eenige romans en verhalen. Hij heeft meer dan 200 platen naar toekemngen van liet koninklijke kabinet gegraveerd. |
'284
|
CEAN BKRMUDKS (Juan Aoostino), Spaansch kunstkenner en schrijver over de geschiedenis der kunst, werd in 1749 te Gijon in Asturie geboren en overleed te Madrid in 1829. Hij was eerst secretaris van den raad van Indie aldaar, doch leefde later zonder betrekking en geheel voor de kunst te Sevilla. Hij heeft de volgende werken geschreven: Diccionariu historica de los mas illustres professores de las belles artes en Kspana, 6 deoleu, Madrid 1800; Descripcion artistica de la catedral de Sevilla, Sevill. 1804; Carta sabre el eslilo y gusto en la pintura de la escuela Se villana, Cadix 1806; Noticias de los arquiteetos y arquitectura de Espana, 4 doelen, Madrid 1829; Memorias para la vita del G. M. de Jovellanos, Madrid 1814 en Dialocjo sobre el arte de la pintura, Sev. 1819. Na zijnen dood werd op koninklijk bevel uitgegeven zijn Swnario de les antiyuedades Romanas que hay en Espana, en especial las pertenecientes a tas bellas artes, Madrid 1832. CEBES van Tliebe, was een leerling van Socrates. Hij schreef drie wijsgecrige /.amenspraken: Ilebdome, Phrynichus en Pinax. Alleen het laatste is tot ons gekomen. Het is eene Socratische zamenspraak, waarin do toestand der ziel vóór hare vereeniging met het ligchaam, alsmede leven en dood zoodanig worden voorgesteld, dat de schrijver tot de slotsom komt, dat in de deugd alleen het ware geluk bestaat. De echtheid dezer zamenspraak is echter betwijfeld door hen, die haar aan een anderen C. toeschrijven, die in de liquot;16 eeuw onzer jaartelling leefde. De beste uitgave is van J. Schweighauser (Lipz. 1798, in «Sénen bundel met Epictctus). CECROPS, afkomstig uit Saïs in Egypte, was de stichter van den Attischon staat in Griekenland, waar hij zich, ruim 15 eeuwen voor Chr. met eene volkplanting nederzette. Hij beschaafde zijne kolonisten en ontwikkelde in hen de eerste beginselen van godsdienst en maatschappelijke orde. Naderhand legde hij den grond tot de stad Athene en bouwde nog eenige andere steden, aan wier bewoners hij den landbouw leerde en bij wie hij het planten van olijfboomen invoerde. Ook maakte bij hen bekend niet den scheepsbouw en legde daardoor den grondslag tot den handel. Hij stierf na eene 50-jarige regering. CEDEll (Pinus Cedrus L.). Deze tot de natuurlijke familie der Coniferen behooronde en door zijne schoonheid en de duurzaamheid en welriekendheid van zijn hout beroemde boom groeit op hoogc bergen van Syrië en klein-Azie. Zijn stam wordt 50—80 Parijsche voet hoog en draagt een koe; eldak van wijd uitgespreide en waaijorvormig verdeelde takken, waarop de naaldvor-mige, meest ten getale van 30 bij elkander zittende bladen, bevestigd zijn. Zijne vruchtkegels zijn elliptisch, stomp, meest twee aan twee by elkander gezeten, en bestaan uit digt op elkander gelegene, breede, stompe, aan haar voet wigvormig toeloopende schubben en zeer groote gevleugelde zaden. Het zijn vooral de C. van den Libanon, welke eene bijzondere vermaardheid verworven hebben en vroeger in grooten getale op zijne kruin werden aangetroffen. Te bejammeren is 't, dat het aantal dier niajestueuse hoornen op die plaats steeds afnemende is, zoodat Engelsche reizigers er in 1836 nog slechts 40 groote en dikke stammen telden, terwijl Labillardière er in 1787 nog 100 waarnam. Men heeft op enkele plaatsen In Europa 't geluk gehad, den C.boom eene recks van jaren in 't leven te houden; zoo werd er eens te Chelsea bij Londen een dusdanigen boom gezien, die aldaar in 1683 geplant werd, doch in 1801 stierf. In den Jardin des plantes te Parijs staat nog een schoonc C.boom, die aldaar door Bernard dc Jussleu in 1734 werd neergezet; ook in den Hortus te Bonn vindt men ecu schoonen C. Vroeger gebruikte men de Ceder-hars tot het balsemen van lijken en ook als geneesmiddel, terwijl men met de uit het hout des booms bereide Ceder-olie oudtijds ook boeken bestreek, die men voor bederf wilde bewaren. Ceder-manna is eene zeer zoete stof, die uit de naalden van den C.boom naar buiten komt en vroeger ook in de geneeskunde werd aangewend. O. CEILON. (Zie Ceylon.) CEL (Planten-). De plantencel, het oorspronkelijke orgaan, waaruit zoowel de plantenvezel en het plantenvat als de meer zamcngestelde organen ontstaan, is in volkomen ontwikkelden en levenden toestand een overal gesloten blaasje, welks wand uit een vast, stlkstofvrij vlies bestaat (den eigenlijken en oorspron-kelijken celwand), en dat tot inhoud eene weeke stikstofhoudende laag bezit, welke tegen den stikstofloozen wand is aangelegen, en daarenboven eene voor de ontwikkeling van nieuwe deelcn geschikte vloeistof. Van deze drie deolen ontstaat, bij dc wording der C., het tweede, de stikstofhoudende laag, het eerst, cn daarna de beide anderen, en het is dan ook daarom dat von Mohl daaraan den naam van Primordialschlauch gegeven heeft. |
De bestemming der plantencel is zeer verschillend en hangt af van 't orgaan, waarin zij zich bevindt. Nu eens dient zij als vocdings- dan weder als voortplantingswerktuig, terwijl zij in andere gevallen ook wel eene eenvoudige stapelplaats is voor uitgescheidene stoffen. Over 't algemeen echter kan men aannemen dat de C. ter vervorming dient der stoffen, welke de plant indringen en in haar opstijgen, en dat zij dus met het absor-batieproees veelal in 't naauwste verband staat. De oorspronkelijke celwand, waarover wij zoo even spraken, blijft niet altijd even dun, maar neemt veelal, zoodra de C. eene zekere grootte bereikt heeft, in dikte toe.-—Dit geschiedt doordien er tusschen hemzelven en den Primordialschlauch, en wel door dezen laatsten, bij tusschenpozen ruimten, nieuwe lagen van celstof worden afgescheiden, welke vrij stevig met elkander verbonden zijn en wier grenzen onder 't mikroskoop dikwerf zeer duidelijk zijn waar te nemen. Het aantal dezer secundaire lagen kan klein, maar ook zeer groot zijn, zoodat niet zelden de celholte door haar aangroeijen tot een minimum wordt teruggebragt. Zeer duidelijk zijn deze secundaire lagen waar te nemen in de bastvezels van den Kinabast, den wortel van Dictamms albus, de harde steenen der steenvruchten, enz. Haar aantal quot;bedraagt soms 50 of meer. Door het vormen dier secundaire lagen worden de phijsische eigenschappen van den celwand werkelijk gewijzigd. Was hij vroeger teeder en buigzaam, later is hij niet zelden kraakbeenachtig en beenbard, zoo als dc cellen van de steenen der steenvruchten, die van 't plantenivoor, enz., kunnen bewijzen. Maar ook neemt men daarbij te gelijkertijd bijna zonder uitzondering eene verandering in zijne scheikundige geaardheid waar, daar toch in dikke celwanden behalve zuiver Cellulose, ook nog andere stoffen, zoo als lignine, suberine, zouten, enz. worden aangetroffen. En aan deze bijmenging van vreemde stoffen moet men het dan ook toeschrijven, dat dc celwand, die oorspronkelijk waterhelder cn ongekleurd was; eene min of meer duidelijke kleur aanneemt, zoo als onder anderen de kurk- en schorscellen van vele planten, de bruine cellen in de bladstelen der Varens, enz., kunnen bewijzen. Indien men de secundaire lagen van den celwand met aandacht beschouwt, dan ontwaart men, dat zij slechts zelden geslotene blaasjes daarstellen, maar meerendeels door poriën of spleten doorboord zijn, ja, somwijlen niets meer zijn dan ringen of banden, welke laatsten dan spiraalvormig gewonden zijn, of, door onderlinge verbinding, een net daarstellen, dat tegen den primi-tiven celwand aanligt. Daai nu de genoemde poriën en spleten, zoowel als de ringen, sp.ralen en netvormige afzettingen, met een goed miskroskoop bij dc uitwendige beschouwing der cellen duidelijk in het oog loopen, heeft men haar diensvolgens in y-stippelde, gestreepte, ring-, spiraal- en netcellen onderscheiden, welke verdccling bij de anatomische beschrijving van plantdeelen zeer veel gemak oplevert. Wij mogen hier het verschijnsel met onopgemerkt laten, dat de poriën of spleten der tweede secundaire laag immer juist passen op die der eerste; die der derde op die der tweede, enz., zoodat er zoo doende, indien 't aantal secundaire lagen slechts eenigzins belangrijk is, ware kanaaltjes in den celwand ontstaan, die den naam van stippel- of wandka-nalen ontvangen hebben. Hetzelfde is het geval bij de secundaire afzetting van celstof in den vorm van ringen, spiralen en netten. Zoodra eenmaal de nieuwe lagen die bijzondere gedaante hebben aangenomen, wordt hiervan niet meer afgeweken, waardoor men dan ook (enkele uitzonderingen hier buiten gerekend) in den regel in céne en dezelfde cel geene ringen, spiralen, enz., onder elkander ziet liggen. Wel is bet mogelijk dat verschillende deelen eencr cel verschillende teckeningen vertoonen, zoodat de eene helft b. v. meer op eene ring-, de andere op eene spiraalcel gelijkt, doch onder elkander vindt men deze verschillende soorten van afzettingen slechts betrekkelijk zelden. Somwijlen vertoont de celwand, op de plaatsen, waar stippen gezien worden, kleine, cirkelronde, van bulten naar binnen loopende indrukselen, waardoor iedere stip, die men waarneemt, op eenlgcn afstand door |
CEL.
285
|
een grootoren cirkel omgeven schijnt. Vooral komt dit vorscliijn-sel bij de houtcellen der Coniferen voor. Dusdanige, door een cirkel omgeveue, hoeten hofstippels. De gestippelde cellen werden vroeger niet zelden poreuse cellen geheeteu, omdat men in 't denkbeeld verkeerde, dat de stippen, die men zag, werkelijke openingen waren. Toen het later echter bleek, dat zulks het geval niet was, en de primaire celwand doorgaans ongeschonden blijft, heeft men gemeend dien naam te moeten veranderen, en men deed daaraan wel. Het mag echter niet verzwegen worden, dat er bij sommige planten werkelijke poreuse cellen voorkomen, zoo als o. a. in de bladen van het Veenmos (Sphagnum), Octoblepharum albidum en andere mossen, en ook bij enkele Phanerogamen, zoo als in de zaadhnid van Martynin. De gestippelde cellen nu zijn zeer algemeen; men vindt haar o. a. zeer schoon in 't merg van den vlierstruik. Eveneens zijn gestreepte, cellen niet zelden; terwijl men eindelijk ring- en spiraalcellen in den wand der helmknoppen, de bladen van Sphagnum, de luchtwortels der Orchideën, en de «c?ceWen in de vruchthuid van Picridium, de zaadhnid van Cucurbita Pepo en elders aantreft. Ofschoon nu de dikte dor secundaire lagen meestal overal dezelfde is, zoo komen er toch gevallen voor, waarin zulks hot geval niet is, ten gevolge waarvan dan een dor celwanden of sommige plaatsen dezer laatsten broeder zijn dan anderen. Men ontmoet dit verschijnsel dikwerf bij opperhuidscollen, wier buitenwand dan dikker is dan do zij- of binnenwanden; bij de cellen , die de vaatbnndels der varons insluiten, en elders. Wat den primordinlschlanch betreft, in onze moedortaai ook wol btnnenhlaasje, in 't Latijn utricu/us primordialis of internus ge-heeton, deze is voor 't loven dor col zoor zeker het gewigtigste orgaan. Hij geeft aanleiding tot de vorming van den primairen celwand en de secundaire lagen, door hem wordt de celwand gevoed en neemt hij in omvang toe, door zijn middolijken of onmiddelijken invloed ontstaan nieuwe cellen, onder zijne medewerking vormen zich assimileorbare stoffen. Zoodra dat blaasje verdwijnt, gaat ook 't leven der cel te gronde, en verliest zij haar vloeibaren inhoud, die door lucht wordt vervangen. In jonge cellen is de tUriculus internus dikwerf zeer gemakkelijk waar te nomen, daar hij, zoodra hij met alcohol, zout- of salpeterzuur in aanraking komt, zich zamentrekt en van den celwand verwijdert. Ook bij oudere cellon gelukt het nog dikwerf hem to vinden door behandeling met zwavelzuur, dat den celwand oplost , doch hcmzelven niet aangrijpt. Bij nog andere cellon schijnt hij verdwenen te zijn, maar in den regel kan men dezen dan ook niet meer onder de lovende rangschikken. —- Onlangs is er eone verhandeling van i'ringsheim in 't licht verschenen: (Un-tcrsuchungen uebev den Bnu und die Bildung der PJlanzenzelle, Berlin 1854), waarin 't bestaan van den Primordialschlauch zoo als von Mohl dien beschreef, wordt ontkend, en eone geheel nieuwe loer ten opzigte van do vorming dor secundaire cel-wanden on de colvormenigvuldiging door splitsing ontwikkeld wordt. Het zij genoeg, dat wij hier van dit werk gewagen, daar latere onderzoekingen zullen moeten looreu of Pringsheim werkelijk onbevooroordeeld en juist heeft waargenomen. De inhoud der cel verschilt zeer, al naardat zij jonger of ouder is on tot do vorming van verschillonde organen bijdraagt. Jonge cellen bevatten vooral eone troebele, taaije, korrelige, witachtige vloeistof, die door lodium gooi gekleurd wordt, door alcohol en zuren stremt, stikstofhoudend is en protoplasma gehootou wordt. Oudere zijn buitendien met oene dunnere vloeistof gevuld, cel-vocht genaamd, dat langzamerhand het protoplasma verdringt, 't welk zich daarmede niet vermengt, en in hoeveelheid met den omvang der cel toeneemt. Buitendien neemt men in jonge cellen nog zeer dikwerf oen kogelrond, elliptisch, moest lensvormig ligchaampje waar, dat uit het protoplasma ontstaat, in den beginne in 't midden der celholto gelogen, later editor meer in de nabijheid van don celwand wordt aangetroffen, en even als de utnculus interims stikstof bevat. Dit ligchaampje, door Robert Brown in 1833 ontdekt, noemt men celkern. Zij bevat moest zeer duidelijke doorschijnende kogeltjes, die kernligchaampjes geheeton worden, en volgens sommigen vroeger, volgens anderen later dan de celkern zelve ontstaan. — In nog oudere cellen neemt men buitendien dikwerf andere vaste ligchamen waar, zoo als zetmeel-korrels, bladgroen, gekleurde moleculen , kristallen , enz., terwijl dan 't heldere celvocht eone grootere of geringere hoeveelheid organische of onorganische stoffen opgelost houdt. |
De vorm dor plantencellon is zeer verschillend en ook voor eone en dezelfde cel niet altijd dezelfde. Men kan aannemen dat de kogelrondo vorm, die bij cellen gevonden wordt, welke zich vrij, d. i. niet binnen anderen ontwikkelen, do oorspronkelijke is. Deze is echter in den regel niet standvastig, maar gaat, ten gevolge van den groei van den utriculus internus in eone zekere bepaalde rigting, in andoren over, zoo als in den langwerpigen, cilindrischon, draadachtigcn, stervormigen , enz. — Somwijlen neemt men ook zeer onregelmatig gevormde vrije cellen waar, doch ook dezen hebben met de andere hier boven genoemden deze oigensehap gemeen, dat zij steeds door gebogeno vlakken begrensd worden, omdat zij nergens eenigen tegenstand bij hare uitzetting ontmoettedon. — Zijtt echter vele cellen met elkander tot een weefsel voreenigd, dan komt er een nieuw element bij de roods bestaanden, wolkede gedaante der cellen verinogen te wijzigen, en dit element is de onderlinge drukking. Deze drukking kan wel eens zoo gering wezen, dat haar invloed geiyk nul moet worden gesteld, zoo als do stuifmeelkorrels, de sporen der Cryptogamen, enz., bewijzen, maar doorgaans geeft zij toch aanleiding tot het ontstaan van hoekige cellen, welke dan of meer tot den dodecaëdrische, bf meer tot den prisniatischen vorm overhellen. Wat do grootte der plantencellon betreft, ook deze wisselt zeer af. Over 't algemeen kan men zeggen dat do kogelronde, elliptische en polyedrische cellen de grootste, de verlengde cellen daarentegen de kleinste middellijn bezitten. Die dor eersten wisselt over 't algemeen af tusschon ,V—ritr Netl- streep. Daarentegen bereiken do verlengde cellon, vooral do bastcellen, dikwerf eene aanmerkelijke lengte. De laatsten worden soms 2—3 streep lang. Nogtans is dit niets in vergelijking van do lengte, die de stuif-raeelbuizen bij sommige planten, zoo als Mirabilis longiflora, Cereus grandijiorus en anderen bereiken, daar zij hier oenige duimen moeten groeijon om den stijl te doorloopeii en van den stempel tot do holte van het vruchtbeginsel te komen. De absoluut grootste cellen treft men in den stengel van 't geslacht Chara aan, alwaar zij eene lengte van eenige duimen eu eene middellijn van J I'arijsehe lijn bereiken, en ook bij sommige oéncellige wieren, zoo als Cwderpa prolifera, waar do eenige cel, waaruit de plant bestaat, dikwerf eenige voeten lang wordt. Plantencellen kunnen slechts in eene vloeistof ontstaan, welke suiker, dextrine en proteïne, derhalve stikstof houdende verbindingen bevat. Eene zoodanige vloeistof wordt cytoblastma geheeton , en niet alleen in alle jeugdige cellon, in de cellon van alle zich nog ontwikkelende celweefsels, maar ook buiten 't plantaardig organismus in voor gisting vatbare of gistende vochten aangetroffen. Vandaar kunnen cellen, ook buiten de plant, in zoodanige vloeistoffen ontstaan. Deze wijze van celvorming kan men do primaire hoeton, terwijl dan op de andere, waarbij cellen onder don invloed van andere cellen ontstaan, de naam van secundaire celvorming kan worden toegepast, In beide gevallen vormt zich uit het ajtoblnstema allereerst het protoplasma, daarna aan de oppervlakte van kleine hoeveelheden van dit laatste do utriculus internus, terwijl deze eindelijk aanleiding geeft tot het ontstaan van don primairen celwand. De primaire celvorming komt slechts op de laagste trappen van 't plantenleven voor. In voor gisting vatbare of gistende vloeistoffen, zoo als most, sijropen, ook in water, op vochtige aardo, welke oenig cyto blasteen bevat, ontstaan allereerst korrels van eone stikstofhoudendo slijm, die somwijlen (zoo als bij Palmella) in eone vorinlooze slijmige massa gedoken zijn. Deze korrels worden hol en omkleeden zich dan met een zeer teedor overtreksel, dat volgens Kützing uit Bassorine bestaat. Een duidelijke utriculus internus schijnt men hier nog niet waargenomen to hebben. Tot deze primair gevormde cellen behooren de gist-cellen, eenige der laagste algen, de eerste cellen van eenige der laagste parasitische zwammen. Bij al deze hoogst onvolkomeno organismen ontstaat slechts de eerste cel door primaire colvorming; roods de tweede wordt, indien zij gevormd wordt, door secundaire celvorming geboren. De secundaire celvorming, waarbij cellen onder den invloed van anderen ontstaan, kan op tweeërlei wijzen plaats hebben; namelijk vooreerst daardoor, dat er in eene moedercel dochter- |
CEL.
286
|
cclleii geboren worden, «ouder dat de utriculus interims zich verdeelt ; en ten tweede in dier voege dat deze laatste zich in stukken splitst, waarvan ieder afzonderlijk in eene op zieh zelve staande cel overgaat. — Do laatste wijze van eelvorming is verreweg de algemeenste, terwijl de eerste bij 't ontstaan van de eerste cellen in den kiemtak der hoogere gewassen, de sporen van zwammen en korstmossen , do zwermsporen van sommige wieren, de speren dor varens, Equisetaceën en Isoeteen wordt waargenomen. Slechts zelden komen de cellen geïsoleerd voor, zoo als o. a. bij de sporen der Cryptogamen, de stuifmeelkorrels, de e'e'neellige wieren en zwammen, enz.; gewoonlijk zijn er eenige of velen met elkander tot een zamenhangend geheel verbonden, dat dan lt;leu naam van weefsel draagt. Een zoodanig weefsel kan op tweeërlei wijze ontstaan, namelijk 1° daardoor dat eene cel zich door af-snoering in twee cellen splitst, die zich weder op dezelfde wijze verdeelen, of 2» zoodanig, dat nieuwe cellen zich in eene moedercel vormen, en deze dus als de stammoeder eener geheele generatie kan beschouwd worden. Eerstgenoemde wijze komt slechts bij de laagste plantaardige organismen voor, zoo als bij 't fristwier, terwijl do laatste algemeen verbreid is. Men neemt tegenwoordig algemeen aan dat de cellen, welke een weefsel helpen vormen, door eene zekere stof met elkander verbonden zijn, waaraan men den naam van intercellulaire stof (zie op dit art.) gegeven heeft, en die door de volgende eigenschappen van den celwand kan onderscheiden worden: vooreerst dat zij dooide achtereenvolgonde werking van zwavelzuur en iodium niet blaauw gekleurd wordt, en 2« dat zij in bijtende potasch, bij verhoogde temperatuur, oplosbaar is. Hieruit blijkt, dat men de cellen van eenig weefsel, welke anders mechanisch niet zonder beleediging van elkander kunnen verwijderd worden, door voorzigtige aanwending van bovengenoemd reagens weder isoleren kan. Niet zelden zijn de cellen van eenig weefsel allernaauwst met elkander verbonden, maar dikwerf neemt men toch ook tusschen verschillende cellen kanalen waar, die intercellulaire kanalen genoemd worden en zoodanig in elkander loopen, dat zij tezamen eon geheel netwerk daarstellen. Gewoonlijk zijn zij driehoekig van vorm, en in jeugdige plantendeelen met vocht, later echter met lucht gevuld. Ten slotte deelen wij mede, dat in eender nieuwste werken van Schacht negen soorten van weefsels onderscheiden worden, welke veelal door gewigtigc kenmerken van elkander onderscheiden zijn. Zij zijn; 1°. 't weefsel van zwammen en korstmossen; 2° 't weefsel der wieren; 3° 't parenchym; 4'1 't cambium of de teelt-laag; .r)0 de vaatbundels; 6° het houtweefsel; 7quot; 't bastweefsel; 8» de opperhuid; 9» 't kurkweefsel. Zij, welke eene handleiding tot de meer volkomene kennis der plantencel wenschen te raadplegen, verwijzen wij o. a. naar de „ Grundzüge der Anatomie und Physiologie der vegetahilischen Zellequot; von Hugo von Molil. Braunschweig. 1851. O. CELEBES, een der Soenda-eilanden, in grootte het derde; het wordt ook naar het voornaamste deel Macassar geheeten; bij de Boeginezen draagt het den naam van Negra-Orang-Boegie en bij de Maeassaren dien van Tanna. Het strekt zich uit van 6° Z. tot 2° N.Br. en van 130° tot 143° O.L. en beslaat eene oppervlakte van omtrent 3,000 □ gcogr. mijlen. De gedaante van C. kan men eenigermate vergelijken bij die van twee aan elkander verbonden hoefijzers, waarvan het noordelijke met de opening naar het oosten, en het zuidelijke met de opening zuidwaarts gekeerd is. De grond is bij afwisseling hoog en laag, over 't geheel vruchtbaar, doch ook hier en daar schraal en rotsachtig. Over het geheele eiland slingert zich een bergketen, het gebergte van Bonthain of Torotea genoemd, waarvan de voornaamste spitsen 4 a 5,000 voet hoog zijn. Ook vindt men op den noordoostelijkeu landtong eenige vulkanen. Onderscheidene rivieren vloeijen van dezen kergketen naar zee, van welke de Goa, de Tjinrana en de Boni do voornaamste zijn. De luchtsgesteldheid is er zeer gezond. Het eiland bevat goud, ijzer, steenkolen, salpeter, kristal, zwavel en zout, en levert onderscheidene graansoorten, vooral rijst en maïs, boomvruchten, timmer- en verwhout, katoen, enz. Paarden worden er in het wild aangetroffen , alsmede vele buffels, herten , zwijnen. civetkatten , schapen, wilde runderen en vooral eene groote menigte apen on krokodillen. Ook heeft men er bijeu, die wel in het wild vliegen, doch wier was en honig worden ingezameld, alsmede Indische vogelnestjes. De bevolking, die men door de weinige bekendheid met eenige binnenlands gelegen staten niet juist kan opgeven, bedraagt waarschijnlijk drie millioen inwoners. De hoofdstammen der inlanders zijn: de Boeginezen, Maeassaren en Dajakkers. De bevolking wordt verdeeld in vrijen, lijfeigenen en slaven. Tot de vrijen behooren de vorsten, hovelingen en aanzienlijken; tot de lijfeigenen do stedelingen en landlieden; de slaven verminderen zeer, ten gevolge der afschaffing van den slavenhandel. In de gouvernomentslanden zal het aantal inwoners de 87,000 niet te boven gaan. De inlanders zijn gedeeltelijk Mohammedanen, gedeeltelijk Heidenen. |
Het eiland C. is door het Nederlandsche bestuur in twee gouvernementen afgedeeld: Macassar en Menado. Het eerste omvat de rijken: Goa, Boelecomba-en-Bonthain, Saleijer, Boeton, Torotea, Sanraboni, Sewa of Boni, Wadjoe, Tello, Tremana, Ta-netti, Mandhar, Soepa, Sidenring, Loehoe, Palos, Toeradja, Kendari, Nepoe, Baroe, Lamoeroe en eenige andere bijna geheel niet bekende rijkjes. Het gouvernement Menado omvat de landschappen of rijken: Menado, Gorontalo, de Sangier-eilanden, do Salibabo-groep, Kadipang, Boewoel, Tontoli, Donggala eu de strand-gewesten langs de zuidkust der Tomini-baai tot aan kaap Taljebo. Sommige dier rijken zijn aan Nederland onderworpen, andere onafhankelijk, doch met ons rijk verbonden. De voornaamste steden zijn: Macassar of Vlaardingen, Galissong Boni, Palos, Menado, Kema, enz., doch de meeste zijn veeleer vlekken of negorijen, dan eigenlijke steden. De Portugeezen waren de eerste Europeanen, die zich, in 1512 , op C. vestigden. Sedert 1540 hadden zij in eene factorij, doch sedert de helft der XVIIquot;10 eeuw hebben zij het eiland geheel verlaten. Ook de Engelschen en Decnen hadden zo hier omstreeks dien tijd. Wanneer de Nederlanders er het eerst zijn gekomen schijnt niet met zekerheid te kunnen worden bepaald. Zulks moet echter reeds vroeg hebben plaats gehad, want Cornells Matelief vond er in 1607 reeds een koopman van deO. I. C. De factorij werd in 1618 verwoest en ook nog later zijn de Maeassaren voor hun trouwloosheid naar verdienste getuchtigd, totdat onder den dapperen Speelman, in 1667, een tractaat tot stand kwam, waarbij de Nederlandsche O. I. C. als schutsvrouw van de meeste staten des eilands erkend werd. Ook na dc herneming onzer bezittingen in 1816 kantte de sultan van Boni zich tegen het Nederlandsche oppergezag aan en het gelukte eerst in 1838, de opstandelingen te onderwerpen. Sedert is de rust niet meer gestoord. Zie voorts nog over dit belangrijke eiland: J. C. van Rijne-veld, Celebes, of de veldtoyt der Nederlanders op Celebes in de jaren 1824, 1825. (Breda 1840). CELLABIUS (CimiSTCPHonus), een der geleerdste letterkundigen van de XVIIdc eenw, zag het levenslicht te Smalkalden, den 22atcn November 1638. Na op onderscheidene Duitsche hoo-gcscholen gestudeerd te hebben, werd hij eerst onderwijzer te Weissenfels, daarna rector, eerst te Weimar, later te Zeitz en te Merseburg, en eindelijk hoogleeraar in de welsprekendheid en geschiedenis te Halle, waar hij den 4den Junij 1707 stierf. Hij heeft eene menigte classieke schrijvers uitgegeven, alsmede geschriften over oude geschiedenis en aardrijkskunde, Romeinsche oudheden, Latijnsche taalkennis, enz. Als de voornaamste noemen wij: Grammatica Latin a, Antibarbarus, Orthoyraphia Latina, J lis tor in Universalis, Antiquitatcs Romanae, Elementa astronomica, Rabbinismns et Cltaldafsmus. J. G. Walch heeft zijne Dissertationes zamen uitgegeven (Lips. 1712) alsmede zijne Orationes (id. 1714). Het meest nog maakte zich C. verdienstelijk door het ontginnen van den vóór hem zoo goed als geheel onbebonwden akker der oude aardrijkskunde. Zijne Nofitia orbis artiqui (Lips. 1701, 1706, 2 torn.) is op nieuw uitgegeven door Schwartz (Leipz. 1773, 2 tom.). Jammer is het dat de geleerde, voor kamerstudie meer dan voor het academisch onderwijs geschikte man door den dood belet is zijne Gtographia medii aevi te voltooijen. CELLE of ZELLE, voorname stad in het koningrijk Hanover. Zij ligt aan de Aller, in het vorstendom Lüneburg, ruim 6 uren van Hanover, en is omringd door bevallige tuinen en boomgaarden aan de eene, en twee nette voorsteden aan de andere zijde. De stad is wel bebouwd en heeft een kasteel met eena |
CEL.
287
|
fraaijc kapol, ccn landbouwkundig genootschap, eon gymnasium, eene stoeterij, een werkhuis, hospitalen en 11,000 inwoners, die hun bestaan vindon in scheepvaart, visseherij, weverijen van linnen en wollen stoffen, hoedemakerijen cuz. Vroeger was er het hof van appel voor do Keur-Brandenburgsehe landen gevestigd. CELLKBIiOKDKHS en — ZUSTERS. Deze kloosterlijke orde ontstond in de XVId' eeuw, naar 't schijnt het eerst te Antwerpen , ton gevolge dor veelvuldige pestziekten van dion tijd. Zoowel de vrouwelijke als de mannelijke leden der orde voreenigden zich tot het bystaan van de kranken on hot begraven der dooden. Naar hunnen beschermheilige Alexius hceten zij ook Aloxianen; naar de lijkzangen die zij bij de uitvaarten aanhieven, LoHarden; terwijl de naam C. hun volgens sommigen gegeven werd naar de plaatsen waar zij zich meest ophielden, volgens anderen naaide begraafplaatsen (eellae) waarheen zij de dooden bragten. In het eerst geenen regel volgende of zich rigtende naar don derden van St. i'raneiseus, namen zij later dien van St. Augustinus aan; Paus Sixtus de IVde bekrachtigde de orde met zijne goedkeuring. 1 )e kleeding bestond in eenen zwarten rok van sergie en een zwart scapulier, waaraan een kap, mede van dezelfde kleur, was vastgemaakt. Uitgaande of bij begrafenissen wikkelden zij zich in eenen zwarten mantel en uit dezen hoofde heeton do C. zusters ook Zwarte Zusteron, gelijk: Broodzusteren naar het bedelen van haar brood. Zij handhaafden steeds hot beginsel van leeken in hunnen kring op te nemen en verwierven de voorregten der Bedelmonniken. Langzamerhand verbasterde ook deze kloosterorde van hare oorspronkelijke bestemming en hare loden leidden een vadsig en overdadig leven. Bij do kerkhervorming ging zij in ons vaderland te niet; in Spanje en Portugal moet zij nog vele leden tollen. CELLINI (Bk.nvknuto), vermaard beeldhouwer en goudsmid, geb. te Florence in 1500 en aldaar overleden in 1570. Hij muntte vooral in de kunst van goudsmeden uit en zijne voortbrengselen, die zeer zeldzaam zijn, worden zoor duur betaald. Onder paus Paulus den III'1quot;quot; klaagden zijne vijanden hem aan, dat hij een deel der juweelen van de pauselijke kroon ontvreemd had, die hij had moeten versmelten toen de connestabel van Bourbon voor Bome rukte, en hoewol hij zich regtvaardigdo, word hij alleen door bemiddeling van koning Frans don Iquot;lcu uit de gevangenis bevrijd, tot wien hij zich naar Fontainobleau begaf, waar hij op 's konings bevel onderscheidene stukkon vervaardigde; doch door de hertogin d'Estampes tegengewerkt, besloot hij naar zijn vaderland terug te keeren, waar hij, door den kunstlievendon Cosmo de Medicis begunstigd, onderscheidene werken in marmer en metaal vervaardigde, o. a. een Perseus mot het hoofd van Medusa, in koper, die thans nog het marktplein to Florence versiert. Ook leverde hij voortreffelijke stempels voor munten en gedenkpenningen. Hij heeft zelf zijn loven, rijk aan hier niet te vermolden lotwisselingen, beschreven, dat het eerst door A. Coc-chi uitgegeven (1728, zoo het heet te Keulen, maar eigenlijk te Napels), door Göthe in het Hoogduitsch is vertaald (Tüb. 1802, 2 dln.). CELLULOSE. Deze stof, in onze moedertaal cdstof geheeten, vormt de grondstof van don primairen celwand en do daarop inwendig neêrgezotte secundaire lagen. De wand van alle jonge cellen bestaat slechts uit haar. Over 't algemeen kan men zeggen, dat eene achtereenvolgende werking van zwavelzuur en iodium cellulose blaauw kleurt, maar er komen uitzonderingen op dezen regel voor. In scheikundig zuiveren toestand is C. kleurloos, in koud en kokend water, alcohol, aether, verdunde zuren onoplosbaar, in verdunde alcaliën bijna onoplosbaar, in sterk zwavelzuur oplosbaar. Zij is zeer buigzaam eu elastiek, zet zich in vochtigen toestand uit, krimpt bij 't droog worden in en is voor alle vloeistoffen doordringbaar. Zelden komt C. zuiver voor; meest is zij met andere stoffen, organische zoowel als onorganische, gedrenkt. Door zulke bijmengselen, welke vooral van die stoffen afkomstig zijn, welke den celwand doortrekken, worden hare vastheid, haar zamenhang en hare kleur veelvuldig gewijzigd, en van daar treft men celwanden aan, die uit C. gevormd zijn en week, anderen, die steenhard zijn en daarbij tevens eene vreemde kleur hebben aangenomen. |
Onder sommige omstandigheden verandert de celstof in andere zelfstandigheden, zoo als in zetmeel, lignine, kurk. Door behandeling van salpeterzuur of een mengsel van salpeter- en zwavelzuur wordt C. in pyromiine of scliietkatocn omgezet. O. CELSIUS. Onderscheidene geleerden van naam heeft deze /weedsche familie opgeleverd. Wij behooren do volgenden te vermelden: C. (Oluf), geb. 1670, overleden 1751 (and. 1756), was eigenlijk een godgeleerde; hij bekleedde het professoraat in die wetenschap te Upsala, maar is meer bekend als kruidkenner en beoefenaar der Oostorsehc talen tevens, door zijn IJierobotanicnm (Ups. 1745—1747); als grondlegger der natuurlijke historie in zijn vaderland , doordien hij het eerst den buitengewonen aanleg vau Linnaeus opmerkte en dozen, ook door opname in zijn huis, beschermde eu voorthielp; en als voorstander der wetenschappen in het algemeen, daar hij niet den aartsbisschop Bonzelius en den jongeren Rudbeck den grondslag logde tot de beroemde academie der wetenschappen to Upsala. Hij deed op last van koning Karei den XId0quot; onderscheidene reizen door verschillende landen van Europa, tot onderzoek der planten van welke in den Bybel molding wordt gemaakt en schreef o. a. eene verhandeling over de beeldhouwkunst dor Hebreen. Zijn neef C. (Akders), geb. 1701, is bekend als wis- en sterrekundige; iu laatstgomelde wetenschap word hem het hoogleoraarambt te Upsala opgedragen in 1730, doch daar hot hem aan eene wel-ingorigto sterrewacht en werktuigen mangelde, dood hij in 1732 en later wetenschappelijke reizen op last zijner regering. Te Neurenberg hield hij zich op bij Doppelmaijer, on gaf daar zijne Observationes luminis borealis in het licht, waarna hij Italië bezocht en te liome don door Bianchini en Maraldi getrokken meridiaan verbeterde, alsmede waarnemingen deed over de intensiteit van het licht en onderzoekingen aangaande de ware lengte van den oud-lionieinschen voet. Toen hij te Parijs kwam was Bouguer voornemens naar Peru te gaan, ten einde eene graadmeting in de nabijheid van den equator te bewerkstelligen. Dit gaf aan C. aanleiding, om eene graadmeting in het hooge Noorden te doen, die spoedig daarop door Maupertuis en anderen is ton uitvoer gelegd. Hij zelf bestuurde met Outhier de meting in Lapland en erlangde van Lodewijk den XVdlt;'quot; ter bo-looning een jaarlijksch pensioen, dat hom in staat stelde om te Upsala in 1740 op zijne aanwijzing en ton deele op zijne kosten een observatorium te stichten. Na zijne terugkomst aldaar schreef hij eene verhandeling de observationibus pro Jignra te.lluris determi-nanda m Gallia habitis (Ups. 1738). Daarna nam hij het eerst de yïolshoogtc waar volgens de methode van Horrobow en hield zich bozig met de theorie der wachters van Jupiter. Naar hem heeft de door hem voorgeslagene honderddeelige thans vrij algo-nicen gebruikte thermometerschaal den naam van die van C. C. (Oi.aus), zoon van den eorst vermelde, geboren 1716, werd in 1747 hoogleeraar dor geschiedenis te Upsala. In 1756 werd hij in den adelstand verheven, in 1777 benoemd tot bisschop van Lund en in 1786 tot lid dor Zwecdsche academie. Hij was een man van veelsoortige kundigheden, bij name zeer ervaren in de geschiedenis van zyu vaderland. Hij vestigde niet alleen hot eerste letterkundige Tijdschrift in Zweden: Tidningar om de Lar-das arbetm (in 1742), maar gaf ook eene kerkelijke geschiedenis van Zweden onder den titel: Suea^rikes kyrko-histovii (Stokh. 1767) en eene geschiedenis van Gustaaf den Iquot;quot;quot; (Stokh. 1746 tot 1753, 2 dln., later herdrukt), alsmede eene van Erik den XIVa,n (Stokh. 1774). Ook als dichter maakte hij eenen, schoon min beteekenenden naam; hij overleed in 1794. OELSUS (Aulus Cornelids) een beroemd Komeinsch geneeskundige, dio waarschijnlijk van 30 j. v. Chr. tot 38 j. na Chr. leefde. De berigten aangaande zijn leven zijn duister en van weinig betoekenis. Hij was een man van uitgebreide kennis, bij wien hot critisch element van eigen onderzoek opvoerde tot een onbevooroordeeld en nogtans zeer diep inzigt der zaken. Ofschoon men niet kan beweren dat hij de geneeskunde mot nieuwe, onbekende schatten hoeft verrijkt, is hij nogtans de vertegenwoordiger van bet encyclopaediscli karakter zijns volks, naardien hij niet alleen de geneeskunde, maar ook de regtsgeleerdheid, de wijsbegeerte, de welsprekendheid, de geschiedenis, ja zelfs de krijgskunde en landhuishoudkunde in een zeer groot werk: „Artesquot; of „de Artibusquot; wist te omvatten. Het eerste, landhuishoudkundige , gedeelte van dit werk, in vijf boeken, waaruit ons Columella nog belangrijke veeartsenIjkundige mededoelingen heeft |
CEL—CEN.
288
|
bewaard, is met de andere verloren geraakt, en slechts eene enkele afdeeling, en wel die der geneeskunde, „de Medicina libn octo is overgebleven. Vooral het chirurgiselie gedeelte is in deze geschriften zeer uitgewerkt, on behalve duidelijke beschrijvingen van vele operatiën, vindt men aldaar nog volledige monographicn over de lithotomie en de depressie der cataract. Vooral zijn zijne berigten over do oogheelkunde belangrijk. In het algemeen bezielde hem de geest dor Alexandrijnsche school en dio der Asclopiadeeërs. Aan beide is zijn diaetetiek ontleend, van de laatstgenoemde school zijne algemeone therapie. Ook de Hippocratische donkbeeldon over de semiotiek vindt men bij C. woordelijk terug, zoodat do naam van „Komeinscho Hippocratesquot; waarmode men hem dikwijls hoeft begiftigd, niot ten onregto op hom is toegepast. Zie over C.: Isonsee, Geschiedenis van de geneeskunde en have hulpwetenschappent bewerkt door L. All Cohen, blz. 190 en volgg. CELSUS, oen Epicurisch wijsgeer, die in do 2de oouw n. Chr. bloeide en in do tweede helft dier oouw zijnen: Sermo verus schreef, zijndo hot eerste strijdschrift tegen het Christendom. Vorschilleude, vrij belangrijke fragmenten zijn er ons van bewaard in do wederlegging van Origonos: contra Celsim libri VIII. Met schorpen spot hekelt C. in het Christendom zijne logische onhoudbaarheid, blind geloof, inwendige verdeeldheid, anthropomorphistische ziune-lijkhoid en spiritualistische dwooperij, zijn schuldbewustzijn en verrogaandon hoogmoed; hij beschuldigt het Gode een doel te hebben opgedrongen voor de schepping der worold en nogtans door de verzoening duidelijk te hebben aangetoond dat Gods werk onvolmaakt was. Hij kendo het Christendom uit omgang met Christenen en hunne geschriften, doch hij viel een logenachtig Christendom aan, daar hij voorgaf dat zij hunne heilige boekon willekeurig veranderden on uitlogdon. Verg.Jiot opstel van Bindo-mann über Celsus in Illgon's Zeitschriftfur historische Theologie, 1842. CELVOBM1NG. (Zie Cel.) CEMENT. Doze tot hot metselen van waterdigte muren noodzakelijke stof bestaat in een poeder, gemalen uit oen aschgraauwo of geelachtig bruine steensoort, die waarschijnlijk van vulkani-schon oorsprong is on van de stroken langs den beneden-Kijn, vooral uit de omstrokon van Andornach naar ons vaderland gezonden wordt in blokken, die inzonderheid te Dordrocht worden gemalen. Het C. ook „trasquot; genoemd, wordt vermengd mot kalk in vorschillondo verhoudingen naar don aard van het werk waartoe men het bezigt. Men onderscheidt vier soorten van C.-specie naar evoiirodigheid dor zamonstollcndo doelen, C., kalk en zand: sterk, 1 dool C. on 2 (ïeolon kalk; sterk bastaard, 2 d. C. 6 d. kalk en 1 d. zand; bastaard, I d. C., 2 d. kalk, 1 d. zand; slap bastaard, 1 d. C., 3 d. kalk, 2 d. zand. Doch dit is toepasselijk op steenkalk; zoo men schulpkalk bezigt, maakt men sterk uit 1 d. C. en 2 d. kalk; sterk bastaard uit 3 d. C., O d. kalk, 1 d. zand; bastaard uit 3 d. C., 10 kalk, 3 d. zand; on slap bastaard uit 1 d. C., 3 d. kalk en 2 d. zand. — Daar de Dord-scho C. of tras betrekkelijk zoor duur is, wordt zij ligt vorvalscht door bijmenging van zand van dezelfde kleur. Mon kan dit on-dorkennon door in oen glas met zuiver water een handvol C. te doon en sterk om te roeren, als wanneer, na het bezinken, hot zand uithoofde zijnor meerdere zwaarte op don bodem van het glas zal gezakt zijn. Uit hoofde van die duurte heeft men voor eonigo jaren eon surrogaat ingevoerd onder don naam van Am-stordamscho Kunst-C., bestaande in dusgenoemde beklonken mo-lenkloi uit hot Y, welke gebakken on daarna fijn gemalen wordt, doch deze stof schijnt op don duur minder dan men hoopte, aan do verwachting to hebben voldaan. Onder de C.-soorten tot wering van water en vocht, verdient eene stof bijzondere melding, die onder den naam van smeltbaren mastic-C. bekend is, waarvan de zamenstolling als een gehoim wordt verkocht. CEMENTEREN. Aldus noemt men in de scheikunde on hare toepassing op do nijverheid, de gloeljing van inoeijolijk smeltende metalen onderling of mot andere zelfstandigheden, door oen hevig vuur, ten einde eene vereeniging of verbinding te bewerken. Zij moeten daarbij aan de werking der lucht onttrokken on ook niet vloeibaar wordon. Daartoe sluit mon zo gewoonlijk in oen ccmon-teorbos uit klei bovattendo steensoorten gemaakt en bestand togen een hevig vuur. Zoo wordt hot ijzer in zulk een bos gecomenteerd mot allerlei stoffen die koolstof bevatten, ten einde tot staal te worden vervormd. |
CENIS. Berg in Savoyo, tot het Alpisch gebergte bohooroudo. Hij is vooral bekend door don voortroffolijkon weg dien Napoleon or in 1805 over hoeft laten aanleggen on dio in iodor jaargotydo voor allerlei voertuigen bruikbaar is. Deze weg is 4} mijl lang en ruim 5J- Ned. El breed. Do glooijing is door gedurige slingering zoo gering, dat hot st\jgon en dalen zonder bozwaar geschiedt. Hot hoogste punt van don weg is 6098 voet boven den wator-spiogol der zoo; er zijn 30 toevlugtplaatsen en bovendien op gelijke afstanden groote houten kruisen langs don weg, ten einde bij hoogo snoouw hot spoor aan te wijzen. De hoofdploisterplaats is het hospitium, dat onder toezigt van Benodictijnor monniken staat. Do borg zelf is merkwaardig wegens afwisselende lagen van zeer vorschillondo bostanddeolen. Ook was hot waarschijnlijk hier dat Hannibal zijnon beroemden togt ovor do Alpen volbragt; ook Pepijn en Karei de Grooto zijn or moormalen ovor getrokken, en Karei de Kale stierf er in hot jaar 877. Sedert hot aanloggen van don kunstweg trokken er jaarlijks dnizoiidon van voertuigen en misschien moor dan 30,000 paarden on muildieren ovor. CENOTAPHIUM heet oen monument of tombe tor eere van oenen gestorvenen, die daar echter niot begraven ligt: oeno loozo graftombe. CENSOREN waren to Rome twee overheidspersonen, die in hot eerst enkel belast waren met het waardooren van de bezittingen der burgers on mot hot regelen hunner verdooling in standen, doch dio in de Vdc eeuw voor Chr. ook hot opzigt verkregen over de zodon van iedcren burger en mot de magt bokleod waron om raadsheeren en ridders van de lijst hunner orde te schrappen on tot een lagereu rang to verwijzen. Hun ambt, dat our-spronkolijk vijf jaren duurde doch later tot anderhalf jaar beperkt word, gold voor hot aanzienlijkste to Rome en werd slechts aan diegenen opgedragen dio zich door aanzien en deugden hot hoogste vertrouwen hunner medeburgers hadden waardig gemaakt. Zie: •J. A. C. Rovers, De Censorum apud Romanos auctoritate el exis-timatione (Traj. ad Rhen. 1825). CENSUS. Eene door don zesden koning van Rome, Servius Tullius, ingevoerde schatting van het gehoolo Romoinsche volk, zoo ten aanzien van getal als vermogen. Ieder Romoinsch burger moest om de vijf jaren, op vorbeurto van burgerlijke vrijheid on goederen, eene naauwkourigo opgave doen, eerst aan de koningen, vervolgens aan de Consuls, ton laatste aan de Censoren, van hot aantal zijnor huisgenooton, zoo slaven als vrijen, alsmede van den staat zijner bezittingen. Deze opgave diende tot grondslag der vordooling van het volk in 6 klassen, naar evenredigheid van ieders vermogen, zoo, dat die 100,000 assen (omtrent ƒ 6,000) bezat tot do eorsto behoorde, die 75,000 tot do tweede, 50,000 tot do derde, 25,000 tot do vierde, 11,000 tot de vijfde klasse behoorde, terwijl do zesde klasse bestond uit hen die minder dan laatstgenoemde bezaten. Zie: Hulschke, Die Verfassung des Königs Servius Tullius (Heidclb. 1838). Elke klasse was verdeeld in Centuriën (honderdtallen), terwijl elke hare afzonderlijke plaats bij het legor had. De C. had ton dool eene billijke vordooling van 't geen de burgers droegen in de lasten van don staat en kwam hot overwigt van de heffe des volks op do openbare aangelegonhodon voor. C. boot thans de voet op welken iu do meosto staten die het stelsel van volksvertegenwoordiging hebben, het betalen van oeno zekere som in de belastingen gevorderd wordt, hetzij om staatsburgerlijke regton te kunnen uitoefenen, hetzij om tot vertegenwoordiging verkiesbaar te zijn. In ons vaderland is zulks bij do kieswet geregeld. CENSUUR. (Zie Drukpers, Vrijheid van), CENTAUREN waren in de Grieksche mythologie monsters, half monsch en half paard, voortgobragt door Ixion en de wolk, dio Jupiter hem in plaats van Juno ter onhelzing gegeven had. Waarschijnlijk heeft men or eigenlijk een volk door te verstaan, dat in Thossalië, nabij den berg Polion, leefde on zeer vroeg hot paardrijden verstond. In America vonden de Spanjaarden ook wildon, die voor 't eerst oen' ruiter ziende, dozen met zijn paard voor één wezen hielden. CENTENAAR, In hot algemeen naar de boteokonis dos woords iets honderdvoudigs, boteokent in don handel eon gewigt van 100 ponden of daaromtrent. In Pruisson en Saksen is eon C. 110, te Hamburg 112, te Bremen 116 pond. Do C. van het Duitscho tolverbond staat gelijk met 50 Ned.. 106.9 Pruissische en 89,28 |
CEN.
289
|
Weener ponden; zoo mede de C. in Denemarken, Zwitserland, Küu-Beyeren, Baden, Hessen-Darmstadt. In Engeland en Noord-Ameriea heet een C. hmdredioeight en heeft 112 Eng. pond (omtrent 42 Ned. pond). CENTI—, bij de namen der doelen en onderdeelen van liet metrieke stolsel van maten en gewigteu gevoegd, duidt er het honderdvoudige van aan. Zie voorts: Maten en yewigten. CENTRA AL-VUUR. Velen der oudere natuurkundigen b. v. de Pythagoreërs , hebben, in het middelpunt der aarde, een nimmer verdoovend vuur voorondersteld, waaruit zij zeer vele verschillende natuurverschijnsels wilden oplossen; doch het bestaan van zulk een vuur is, in later' tijd, genoegzaam wederlegd. Tegenwoordig verstaat men onder dien naam de warmte in het binnenste der aarde. De waarneming, dat de warmte toeneemt, naarmate men dieper in mijnen afdaalt, bewijst dat de aarde eene eigendommeiijke, van de verwarming, door de zon medegedeeld, onafhankelijke warmte bezit, welke men verklaart door de stelling dat de aarde voormaals eene gloeijende bol zoude geweest zgn. Wie lust heeft de gronden voor deze bewering na te gaan, kan die vinden in: Bischoff's Wannelehre des ErdliJrpers, Leipz. 1837. CENTRAAL-ZON. Toon men in de waargenomen beweging van sommige vaste sterren bevestiging vond van de uitspraak der hoogere wiskunde, dat een homelligchaam niet in de ruimte kan stilstaan, maar zich bewegen moet, was het eene zeer natuurlijke gedachte, dat, even als do planeten met hare wachters en de kometen om de zon loopende een stelsel vormen, zoo ook de zon zelve en vele vaste sterren met haar, misschien wel het geheele voor ons zigtbare gedeelte des heclals, zich te zamen wentelen om een ligchaam, dat als eene centrale zon kon worden aangemerkt, tenzij men aanname, dat het gemeenschappelijk zwaartepunt van die allen een punt, geen ligchaam ware. De glans van Sirius heeft velen in vroegeren tijd op het denkbeeld gebragt, dat deze helderste der vnste sterren onze centrnal-zon wezen zou. De beroemde sterrekundige Madler te Dorpat heeft in Untersuchumjen über Fixsternsysteme (2 dln, Mitau 1847, 1848) de stelling geopperd, dat het zwaartepunt van het ons bekende gedeelte van het heelal in het Zevengesternte ligt en dat bepaald Alcyone met de meeste waarschijnlijkheid te houden zij voor de centrale zon, om welke zich de gezamenlijke sterrenhemel wentelt. Wanneer men met Madler de parallaxis van deze ster op 0,0065 van eene seconde stelt, dan is haar afstand van ons 31J millioen maal de halve diameter der aardbaan, eene ruimte, die door het licht eerst in 300 jaren doorloopen wordt, en Madler berekent den omloopstijd onzer zon om dat centrale ligchaam op omtrent 20 millioen jaren. Toekomstige waarnemingen zullen hieromtrent meer moeten beslissen, dan bij den tegenwoordigen stand der sterrekunde vooralsnog mogelijk is. CENTRALE BEWEGING, is de beweging van een ligchaam, zoo als die door de kracht van een punt (middelpunt, centrum genaamd) bepaald wordt. Zij ontstaat door de gezamenlijke werking van twee verschillende krachten, van welke de eene onophoudelijk streeft om het ligchaam aan het middelpunt te doen naderen, de andere om het er van te verwijderen. De eerste heet centripetaal- of middelpuntzoekende kracht en is eigenlijk niets anders dan het gevolg van de algemeene eigenschap van alle stof, die wij aantrekking noemen en waarover men zie het art. Aantrekhiny. Indien de aantrekkingskracht alleen werkte, zouden alle ligchamen van het heelal zich tot e'enen klomp vereenigen. Doch dit wordt belet door eeue andere kracht, die in eene andere rigting werkt en op hare beurt insgelijks door de aantrekkingskracht in hare werking wordt opgewogen: de centrifugale of middelpuntschuwende kracht, ook tangentiaal-kracht genoemd, omdat zij aan hare vrije werking overgelaten, het ligchaam zou voortdrijven in de rigting van de tangens (raaklijn, zie het art. Tanyens) van de baan, die het nu door de vereenigde werking der beide krachten genoodzaakt wordt te beschrijven. Die lijn is eene kromme, welker gedaante afhangt van de oorspronkelijke snelheid des ligchaams, maar in allen gevalle, gelijk de hoogere wiskunde leert, moet bestaan in eene der kegelsneden (zie Keyejsneden.) Doch gelijk uit een bepaald punt op de oppervlakte van oenen kegel slechts eene parabola en een cirkel kunnen worden gevormd en daarentegen een oneindig aantal ellipsen en hyperbolen, zoo leert ook de wiskunde, dat bij vrije beweging de cirkelvormige II. |
en parabolische slechts bij eene vastbepaalde, geen de minste afwijking toelatende snelheid van het bewegend ligchaam kunnen plaats vinden, terwijl de elliptische en hyperbolische uit verschillende snolheden ontstaan, hoewel de laatstgenoemde alleen bij snelheid die eene bepaalde maat te boven gaat, gevonden kan worden, terwijl de elliptische reeds bij de kleinste snelheid ontstaat , gelijk deze dan ook zooveel ons bekend is, de algemeene gedaante is van de loopbanen, die de wereldligchamen in hun centrale beweging om een middelpunt beschrijven. De gedaante der ellips hangt, gelijk reeds gezegd is, van de oorspronkelijke snelheid des bowegenden ligchaams af. Hoe nader deze is aan eene bepaalde maat, des te minder wijkt zij van de cirkelgedaante af, zoodat bij kleinere en grootere snelheden eeno ellips ontstaat. Heeft het ligchaam in 't geheel geen snelheid of liever: geen centrifugale kracht, dan valt het in eene regte lijn naar het middelpunt van aantrekking. Doch de kleinste hoeveelheid dier kracht geeft er onder het vallen eene zijd-waartsche rigting aan, ten gevolge waarvan het eene ellips beschrijft, wier eene brandpunt het aantrekkend middelpunt is. Denkt men zich de snolheid grooter, dan wordt de ellips wijder of ronder; zij nadert de cirkelgedaante, en bij eene bepaalde snelheid vallen de beide brandpunten der ellips inëen en or ontstaat een cirkel. Bij nog grooter snelheid ontstaat eeno nieuwe ellips, die zich weder te meer langwerpig uitstrekt, naarmate de centrifugale kracht of snelheid grooter is; doch nu, gelijk men bij eenig nadenken gemakkelijk bevroedt, is de oorspronkelijke beweging niet uitgegaan van dat punt, hetwelk als brandpunt het verst van het zich bewegend ligchaam verwijderd, maar er het naast bij was. Is de snelheid nog grooter, dan doet zij, eene bepaalde maat bereikt hebbende, eeno parabole beschrijven en bij nog grootere eene hyperbole. Ton einde de zaak nog duidelijker te maken nemen wij tot voorbeeld de centrale beweging der aarde om do zon. Indien de eerste in het oogenblik van haar ontstaan volstrekt geene,centrifugale kracht haddo bezeten zou zij oogenblikkelijk in eene regte lijn in de zon zijn gevallen, en dus, indien Z de zon, A A €gt;- o- z B de aarde voorstelt, langs de lijn A Z (Fig. l).Ware de snelheid der aarde volmaakt gelijk aan het aantrekkend vermogen Fig. I. der zon, maar in eene volmaakt tegenovergestelde rigting, zoo als de gestippelde lijn aanwijst, dan zou zij onbewegelijk blijven, doch de wiskunde leert, dat deze toestand onmogelijk is, zoodat de snelheid haar naar alle andere rigtingen kan heendrijven. Als het eenvoudigste nemen wij aan de rigting, die loodregt staat op die, langs welke de centripetaal kracht werkt, en dus van A naar B. Werkte de aantrekkingskracht der zon niet, dan zou de aarde zich in dezelfde rigting AH onophoudelijk voortbewegen. Nu echter dwingt haar do aantrekkingskracht der zon, van die rigting af te wijken en __^ (Fig. 2) niet van A naar 2 B, maar van A naar C te loopen, on 't spreekt van zelf, dat hoe grooter de kracht is, die de zon op haar uitoefent, de lijn A C te verder van de rigting AB zal afwijken en AC worden. Zij brengt echter hare snelheid op de lijn AC over en nu is het duidelijk, dat slechts dan, wanneer de snelheid, die naar B drijft, eeno bepaalde verhouding hoeft tot de aantrekkingskracht, die naar Z drijft, de afstand tusschen Z en A bestendig dezelfde kan zijn, zoodat ZA=:ZC = ZC' enz. is; met andere woorden: de aarde loopt om de zon in eene lijn, bestaande uit een oneindig getal punten, die alle even ver van do zon zijn — in een cirkel. Is daarentegen de snelheid geringer dan die, waardoor een cirkelvormige baan ontstaat, dan behaalt de aantrekkingskracht der zon eone overwinning op de snelheid; de zon trekt dus de aarde nader tot zich; ZC is kleiner dan ZA, ZC' nog kleiner; ZCquot; nog al kleiner, enz., on indien de snelheid (de centrifugale kracht) onveranderlijk ware, zou hare werking gedurig verminderen en de aarde zou in eeue spiraalvormige lijn om do zon loopon, haar meer en meer naderende, 37 |
CEN—CE1'.
290
|
totdat zij eindelijk geheel tot de laatste getrokken word, Fig. 3; waartoe do zon, mogen wij het aldus zeggen, te langer werk zóu liclihon, naarmate de snelheid dat zamenvallcn langer terughield, zie Fig. 4. Maar indien dat zamonval-len zou plaats hebben moest de centrifugale kracht dei-aarde eerst vernietigd zijn, hetwelk, als zijnde zij eene oorspronkelijke en voortdu- 0; I) l'ig. S. Fig. 4. rende eigenschap, geen plaats kan hebben. Niet de kracht zelve echter, maar hare verhouding tot de centripetale is standvastig; naarmate de werking der eene toeneemt doet het ook die der andere en omgekeerd; zoodat, wanneer de aarde, in haar naaste punt aan de zon gekomen, het sterkst door deze wordt aangetrokken , in 1), Fig. 5, zij zich weder van haar **' s -—i A verwijdert en de andere —-— helft van hare baan, in Fig. 5 door de gestippelde lijn aangewezen, maar nu omgekeerd met afnemende centripetaal-kracht door den toencincnden afstand van de zon, en dus ook met afnemende snelheid, doorloopt, totdat de omloop in A op nieuw begint. In A, waar do zwaartekracht (de aantrekking der zon) het zwakste werkt is dus ook de snelheid het kleinste; in D, waaide centripetale kracht het grootst is, bereikt ook de centrifugale kracht haar maximum. Het punt I) heet perihelium (zonsnabij-heid); liet punt A nphelium (zonsverheid) en de lijn die beide ver-eenigt, heet de lijn der Apsiden (zie Apaiden). Daar nu de snelheid der aarde in het punt A 4,036 en in het punt D 4,173 geogr. mijlen in eene seconde bedraagt, verschilt ook hare loopbaan om do zon weinig van de cirkelgedaante, die zij volmaakt zou hebben, bijaldien hare snelheid juist 4,1.'589 mijlen in eene seconde bedroeg. Deze beide krachten, de centripetale of aantrekkings-(zwaai-te-) kracht en de centrifugale — ook slingerkracht genoemd omdat zij den steen dien men aan een koord snel omdraait zou wegslingeren, indien hot koord brak —, werken op alle ligchamon in de wereldruimte en brengen die verwonderlijk zamengestelde bewegingen te weeg, aan welke de manen, planeten, kometen en vaste sterren onderworpen zijn en waardoor het heelal in c nophoudelijke beweging is. Het zijn deze beide krachten te zamen, «ie de maan doet loopen om de aarde; deze, even als de overige planeten en de kometen, om de zon; het geheelo zonnestelsel, misschien met een ondenkbaar tal van vaste sterren om eene cen-traalzon (zie vorige het art.), en alle stelsels van sterren nogmaals om een gemeenschappelijk punt, en zoo verder. Doch hier staat de onderzoeking, beperkt door den korten tijd van sterrekundige waarneming in vergelijking tot de myriaden van jaren waarin zich die groote bewegingen voltooijen, stil en hot moet aan toekomstige eeuwen worden overgelaten, nader te komen aan de beantwoording der vraag, of de twee ons bekende bestanddeelen der centrale beweging inderdaad de grondkrachten zijn, door welke het heelal wordt in stand gehouden, dan of zij, en met haar dan ook de scheikundige verwantschap en in het algemeen alle natuurkrachten, nog slechts wijzigingen zijn van eene hoogere, die, het onmiddellijke uitvloeisel van den wil des Almagtige, eene ontwikkeling eischt, die misschien tot de diepten der iiedcndaagsche wiskunde eene gelijksoortige verhouding heeft als deze tot de gebrekkige kennis der onbeschaafde wilden, die geen verder rekening hebben dan het tiental. Over de gevolgtrekkingen, die met betrekking tot de bewegingen der ligchamen van ons zonnestelsel, of meer algemeen; van ligchamen in de wereldruimte, uit de gezamenlijke werking der centrale krachten voortvloeijen, zie men het art. Keppler (Wetten van) |
CENTRALISATIE. Door dit woord wordt doorgaans aangeduid eene te sterke toepassing van het beginsel, dat alle beheer in de onderdeelen van den staat moet uitgaan van de hoogste staatsmagt zelve. Zj bevordert do eenheid van het geheel, maar loopv ligtelijk gev;i;.;- daardoor den regelmatigen gang der verschillende onderdeelen te belemmeren, en terwijl zij zich ten doel stelt het bevorderen van gemeenschappelijke zamenwerking van alle bestanddeelen van het raderwerk des ijtaatsbestuiirs, bQ-liocmt zij llgtuiyk (16110 gtmoegzamo zelfstandigliéld van handelen aan deze. liet is dus eene volstrekte voorwaarde van eenen ge-regelden loop dor zaken, dat do C. hare juiste maat hebbo naaide behoeften, zeden, gebruiken en herinneringen van de onderscheidene gedeelten eens volks. CENTRIFUGALE KRACHT. (Zie Centrale beweging.) CENTRIPETALE KRACHT. (Zie Centrale beweging.) CENTURIËN. (Zie Census.) C. (Maagdekburger). Aldus noemde men het eerste uitvoerige werk van Protestantsche zijde over de kerkelijke geschiedenis , dewijl het bij eeuwen was afgedeeld — eene ongepaste verdeeling die nog lang daarna bij de behandeling dei-kerkelijke geschiedenis werd gevolgd — en het eerst te Maagdenburg werd ondernomen. Het plan tot dit werk werd het eerst ontworpen in 1552 door Matthias Flaeius, met het doel om aan te tooneu dat de Protestantsche leer met het geloof der oudste Christelijke Kerk overeenkwam en de R. C. Kerk latere afwijkingen huldigde. Met hem waren Johannes Wigand, Matthias Judex, Bnsilius Faber, Andreas Corvinus en Thomas Holzhüter do voornaamste mode-arbeiders en vele Evangelisch-gezinde vorsten en aanzienlijken begunstigden de uitgave van dit werk, waaraan groote vlijt is besteed en dat eene naauwkeurigo bronnenstudie met een helder oordeel vereenigde. Hot mogt aan de conturiatoren (zoo noemde men de bewerkers) niet gebeuren, het werk verder dan tot het jaar 1300 te brengen. Het werd uitgegeven te Bazel, 1559—1574 in 13 dln.; Banmgartner en Semler begonnen er (Neurenb. 1757—1765, 6 dln.) eene nieuwe uitgave van on Osiander gaf hot werk verkort (Tübingon 1592—1604.) Bai-onins schreef zijne Annales ecclesiastiei om het te wederleggen. CEPHALONIÉ is het grootste der Ionische Eilanden (zio Ionische eilanden), aan de westzijde van het schiereiland Morea en aan den ingang der golf van Patras gelogen, op 38» N. B. en 38° O. L. De kust biedt vele voortreffelijke ankerplaatsen aan en het eiland is naar alle kanton door een bergketen, de Montagna negra, doorsneden. De oppervlakte bedraagt 16} □ mijlen; het getal der inwoners, die meestal tot de Griekscho Kerk bohooren, wordt op 70,000 aangegeven. Do veeteelt heeft er weinig te betce-kenon; do voornaamste producten zijn: wijn, katoen, olijven, krenten, granaten en watermeloenen. De inwoners staan voor uitmnn-tende zeelieden bekend. Do hoofdstad Argostoli heeft 6200 inwoners en is de zetel van een' Griekschen bisschop. C. was in den heldentijd onder den naam Samos of Epirus melaena bekend en behoorde tot het koningrijk van Ithaca. Later maakte het mot de vier steden Pale, Cranii, Same en Pronos eene republiek uit. In den Pelo-ponnesisohen oorlog kwam het eiland aan de Atheners, later aan de Romeinen, toen aan het Byzantijnsche rijk. In de XIH110 eeuw behoorde het aan do republiek Venetië, na 1797 aan de Fran-schen, toen aan do Russen en eindelijk in 1809 aan de Engelschen. CEP1IALUS, zoon van Delon, koning van Phocis, en Dioinode, was volgens de fabelgeschiedenis de echtgenoot van Procris, dochter van Erechtheus, die hij eene hartelijke liefde toedroeg totdat zij zich door Ptcleon tot ontrouw liet verleiden. Toen C. dit ontdekte, vlugtto zijne schuldige gemalin naar het eiland Creta; later verzoenden de echtgenooten zich weder met elkander, doch niet lang daarna had C. het ongeluk, haar op de jagt te doodon. Immers hij bezat eene werpspies, die nimmer misto, en toon hij nu des morgens vroeg steeds ter jagt toog, vatte zijne gemalin daaruit argwaan op nopens zijne trouw. Zij bespiedde haren echtgenoot, die, gerucht hoerende, waande dat het eenig wild was en zijne werpspies onwetend naar zijno gemalin wierp, waardoor haar het leven benomen werd. Deswegens door den Areopagus te Athene tot eeuwigdurende verbanning veroordeeld, begaf hij zich naar Thobe, waar hij met Amphitryo deel nam aan don krijgstogt tegen de inwoners van het eiland Tenedos, waarover hem na behaalde overwinning het gebied gegeven werd. Een ander verhaal meldt, dat C. op den aange-duiden togt een tempel voor Apollo op de Leucadische rots stichtte en zich vervolgens tot boete wegens liet dooden zijner gemalin van dezo rots stortte. Doch de mythologische verhalen aangaande O. zijn moeijelijk to onderkennen, daar er ook een andere van dien naam was, een zoon van Mereurius, die geroofd |
291
|
word door Aurora, welke hem Inter eenen zoon, met name Ti-thou, schonk. CEPHAKEUS. Een voorgebergte op liet eiland Eubea, thans Negropout. Het is inzonderheid vermaard geworden door de zware schipbreuk, die er de Griekschc vloot onderging na hare terugkomst van ïroje, ten gevolge der bedriegelijke baak, die Nauplius er geplaatst had, ten einde zich over den moord van zijnen zoon Palamedes te wreken. CEPHEÜS. Sterrebeeld in de nabijheid der Noordpool. Het is kenbaar aan drie heldere, in eene eenigzins kromme lijn staande sterren, van welke de verst van de poolster staande van de tweede grootte is en den naam van Alderamin (eigenlijk d-djiraeljemin, regterarm) draagt. Het sterrebeeld is zeer gemakkelijk te vinden, als staande tusschen den kleinen Beer en den melkweg, omtrent midden tusschen twee der kenbaarste sterren aan den hemel, beide van de eerste grootte: Wega in de Lier en Capella in don Wagenman. Men rekent tot dit sterrebeeld 34 sterren, van welke de meeste van de vijfde en zesde grootte zijn. Over C. zeiven zie men het art. Andromeda. CEPHISUS. Eene rivier, die langs het oude Athene stroomde, doch die sedert eeuwen geheel opgedroogd en verdwenen is. — Eene andere rivier van dezen naam in Phocis werd gezegd eene voorspellende kracht te ontleenen uit den zetel van het orakel van Themis, in hare nabijheid gevestigd. C. is ook de naam van een persoon, die door Apollo in een zeemonster werd veranderd. Ovid. Metam. VII. 388. CERACCHI (Giuseppe), geboren te Eome omstreeks 1760, was reeds met roem door de voortbrengselen van zijnen beitel bekend en streefde zelfs Canova op zijde, toen in 1799 do omwenteling in zijne vaderstad hem bewoog om de kunst met de politiek te verwisselen. Als een der ijverigste aanhangers van de republiek zag hij zich, na de herstelling van het pauselijke gezag, genoodzaakt liome te verlaten. Hij begaf zich naar Parijs, doch aldaar in Bonaparte een' vijand dor vrijheid moenonde te zien, smeedde hij met eenigen zijner kunstgenooten het ontwerp om hem van het leven te beroovon. Do zamenzwering werd echter ontdekt en C. mot Arena, Damerville en Topino Lebrun don 1 ü'ie11 October 1800 in don schouwburg in hechtenis genomen. Mot zijne medepligtigcn tor dood veroordeeld, onderging hij zijn vonnis don ,')i8,on Januarij 1801. CEUAM. Eiland in den O. I. archipel, zich uitstrekkende van 3» 20' tot 3» 40' Z. Br. en 145° 30' tot 148» 25' O. L., hebbende eene lengte van 60 mijlen, eene breedte van 12 tot 15 mijlen en eene oppervlakte van 320 □ mijlen. Hot eiland wordt in zijne lengte doorsneden door een bergketen, waarvan de hoogste toppen op 8,000 voet worden geschat. Hot daarvan afvloeijende water vormt eene reeks van rivieren, die veel bijdragen tot de vruchtbaarheid van hot eiland, welke voor zeer groot gehouden wordt, hoewel het in zijn geheel nog to weinig bekend is om daarover bepaald te kunnen oordoelen. Men vindt er in groote menigte muskaatnoot-, nagel-, sago-, broodvrucht-, kokos- en andere hoornen, waaronder ook vele, voortreftelijk geschikt tot timmerhout. Do uitgestrekte bosschen worden bewoond door herten, wilde zwijnen, wild rundvee, slangen, waaronder zoor vergiftige, benovens eene menigte fraai gevederde vogelen; ook don casuaris, die zeer gevreesd wordt wegens het nadeel, dat hij aan de nagelboomen toebrengt. De inwoners, meestendeels Alfocren, zijn zeer onbeschaafd. Hun aantal kan niet met juistheid worden opgegeven, doch is niet groot, vooral wegens do menigvuldige moorden, die de inwoners plegen ter verkrijging van een bruidschat, welke uit menschenhoofdon bestaan moot. Het eiland wordt verdeeld in twee doelen; groot C. het oostelijkste on klein C. het westelijkste gedeelte, welke door do landengte van ïanoenoe verbonden zijn. Onder het oppergezag van Nederland staande, behoort C. gedeeltelijk tot do rosidontio Banda, gedeeltelijk tot de landvoogdij Amboina. Inwendig wordt het land door onderscheidene vorsten geregeerd, terwijl de kusten ten doele door Maleijers worden bewoond, die ook oen gedeelte uitmaken dor bewoners van het vlok Roomakai, het voornaamste, waar men eene fraaije hervormde kerk hooft. CERAM. Regentschap on vlek op Java (zie Seraug). |
CER AM LA WOUT, d. i. C. in de zoo, onbewoond eiland in don O. I. archipel, op 30 55' Z. I5r. en 147» 32' O. L. Het is van het O. naar het W. 2 mijlen lang en van het N. naar het Z. 1 mijl breed en hooft eenen hoogen en bergachtigen grond. In het jaar 1633 is het aan de Nederlandsche O. I. C. onderworpen door Arthur Gijzeis, die er de nagelboomen heeft uitgeroeid, ton gevolge waarvan het door do inwoners verlaten is. CERAMBYX. (Zie Boktorren.) CERAMICUS (De) of plaats der pannenbahkerij te Athene, was een oord, bestemd om hen te begraven, welke op hot slagveld stierven of groote diensten aan het vaderland haddon bewezen. CERBERUS. Aldus noemden de Ouden don hond mot drie, volgens Hesiodus zelfs met vijftig, koppen die door Typhon bij Echidna was verwekt en den ingang tot de onderwereld bewaakte. Hij was zoo boos, dat hij aan honderd ketenen vastlag en dat zoo hij losgelaten ware, zelfs do Furiën voor hem zouden zijn gevlugt. Hercules durfde hem echter staan en wegslepen. De naam C. is door Hevelius gegeven aan een groepje kleine sterren tusschen don Arend, do Lier, Hercules en Ophiuchus. Dit kleine sterrebeeld wordt gevonden als men den staanden of langen balk van het kruis, dat de hoofdfiguur van de Zwaan uitmaakt, naar beneden verlengt. CERES, bij de Grieken Demetor genoemd, was volgens do Grieksch-Romeinsche mythologie eene dochter van Saturnus en Rhea, do godin van don landbouw alsmede van maatschappelijke orde en wetgeving, waardoor dus de Ouden schijnen te hebben to kennen gegeven, dat zij don landbouw als een hoofdmiddel van ontwikkeling en geregeld maatschappelijk loven aanmerkten, gelijk dan ook dit denkbeeld zich laat opmerken zoo in de mythische verhalen ten haren aanzien als in de feesten ter harer eero. Zij werd bijzonder vereerd op de eilanden Crota, Dolos, Sicilië, alsmede in klein-Azië, Arcadië, Megara en Attica; en afgebeeld met eene kroon van aren op het hoofd, een sikkel in de eene en aren in de andere hand. C. is ook de naam van de eerst ontdekte der kleine planeten in de groep tusschen Mars en Jupiter. Op don eersten dag dezer eeuw werd zij ontdekt door den storrekundige Piazzi te Palermo, die zich bezig hield met hot naauwkeuriger bepalen dor plaats van eene menigte reeds vroeger waargenomen sterren. Daartoe bij herhaling dezelfde sterren, meer avonden achtereen, waarnemende, bevond hij op den 2lt;le'gt; Januarij 1801, dat eene ster van do achtste grootte niet naauwkeurig op dezelfde plaats stond als den vorigen avond. Aanvankelijk schroef Piazzi dit verschil toe aan eene fout in de waarneming en herhaalde haar daarom op den volgenden avond, als wanneer hem duidelijk bleek, dat het eene planeet of komeet moest zijn. Ton einde de eerste te zijn die met eene berekening der loopbaan van het door hom ontdekte homelligchaam, dat hij voor eene komeet hield, te voorschijn trad, hield hij zijne ontdekking aanvankelijk geheim, doch de zaak lekte niettemin uit, en Piazzi kon niet ontwijken, dat Bode, von Zach, Bnrokhardt en anderen door zijne opgaven conigormato op hot spoor geraakten om zich te overtuigen dat hot sterretje eene planeet was, en wol in de gaping die (zie het art.: Titius) roods lang had doen vermoeden, dat tusschen Mars en Jupiter eene tot dusver onbekend gebleven planeet bestaan moest. (Zie over de geschiedenis der ontdekking en waarneming van F. Kaiser, Ontdekkingen van planeten, bladz. 117—149.) De omloopstijd van C. bedraagt 4 jaar en ruim 220 dagen; haar gemiddelde afstand van do zon 2,767 maal die der aarde of ruim 56 mil-lioon googr. mijlen. Haar sterrokundig toeken is een kruisje met een sikkel er op. CEREUS. (Zie Cactusplanten). CERE. Hot hert, cerf 'genoemd in de wapenkunde, welker terminologie Fransch is, komt in verschillende wapens voor en beduidt vlugheid en magt of rijkdom aan wild. Sommé zegt men van hot hert wanneer de hoornen vau ander metaal of kleur zijn, dan het lijf. Het wordt voorgesteld passant, courant of coitcht. De takken van het gewei worden dagues of cornichons genoemd; wanneer het getal der dagues 13 te boven gaat zegt men sans notnbre; blijft het daaronder, dan is men vorpligt het getal op te geven. Massacre zegt men van een hertokop en face gestold; rame of ramure van een schedolstuk mot het gewei. CEHIGO, het zuidelijkste van de eilanden der Ionische republiek, is hot Cythera dor Ouden, waar do schoono Helena wordt gezegd geboren te zijn. Het ligt op 36» 6' N. Br. en 40» 30' O. L., tusschen Candia on den Peloponnesus en hoeft met oenige kleine daarbij bchooronde eilandjes eene oppervlakte van 5} Q |
CER.
292
|
mijl. De luchtsgesteldheid is cr zeer zacht, maar tevens fijn on scherp. De vele kale rotsgebergten geven aan het eiland een woest voorkomen; toch is het zeer vruchtbaar aan koren en allerlei zuidvruchten; ook wast cr een voortreffelijke wijn. Het aantal inwoners bedraagt omtrent 9 of 10,000; zij vindon hun bestaan in landbouw, veeteelt en handel. De hoofdplaats heet Cap-sali, een vlek met 1200 inwoners; inde nabijheid der bergvesting St. Nicolo vindt men de bouwvallen der oude stad Cythera, waar een prachtige tempel van Venus stond. CERINTIIUS, een dwaalleeraar van het laatst dor eerste of het begin der tweede eeuw, omtrent wiens zonderlinge stellingen do kerkvaders het niet volkomen eens zijn. Hij behoorde tot de Gnostieken (zie Gnostieken), verwarde de Joodsche plegtighedon mot don geest des Christendoms ou vormde zich de grofste begrippen omtrent het duizendjarig rijk. Zie Natalis Alexandri Dissert, de ('erint hi erroribus in Vogtii, Bibliolhec. haeresiolog. I., 121. (Hamb. 1723); Edzardi Disput, de Joanne Cerintlmm fuyiente (Vitemb. 1723); waarin de legende behandeld wordt, dat de apostel Johannes ecnen onoverwinnolijken afkeer van C. zou gehad hebben en weigerde met hom van hetzelfde bad gebruik te maken; maar vooral Paulus, Historici Cerinthi (Jena 1799). CERISIER (Andkió Maurice), geboren in 1794 te Chfttillon les Dombes, aldaar overleden in 1828, was afgevaardigde bij de consti-tueoronde vergadering. Hij schreef oen vrij uitvoerig werk, getiteld: Tableau de l'histoire des Provinces I'niiS (10 illn. Utr. 1777—1784), dat echter zeer onvolkomen en hoogst partijdig tegon de stadhouderlijke regering is, doch waarin de zeer vrije Ncclerlandseho vertaling veel verbetering heeft aangebragt. Ook schreef bij oen Dictionaire de Géographie. CERIUM is do naam van een in 1803 gelijktijdig door Klap-roth, Hisinger en Berzelius ontdekt metaal. Het komt in onderscheidene mineralicn voor, bijzonder in het Ceriet, waarin Mesander in 1839 nog twee andere grondstoffen gevonden heeft, die hij Lathanium en Didymium noomdo, bevindende voorts de stof, dio men tot dusverre voor Coroxydulo gehouden had, eigenlijk bestond uit eene vermenging der oxyden van het C. en de heide andere genoemde stoffen. Het is echter aan de scheikunde nog niet gelukt, deze oxyden van elkander af te scheiden on de daarin vervatte metalloïden zuiver te bekomen. CERQUOZZI (michaer, Anoelo), een voortreffelijk schilder dor Romeinsche school, geboren te Rome in 1600 (and. 1602), legde zich bijzonder toe op het afbeelden van veldslagen, uit wolken hoofde hij den bijnaam delle bataglie verkreeg, gelijk later dien van delle bambocciate naar zijne voorstellingen uit het gemoonc leven (Bainbocciaden), waarin hg Peter van Laar (zie Laar {Peter van)) navolgde. Zijne manier is kunstig, zuiver en krachtig. Een zijner beroemdste stukken, voorstellende Masaniello door een troep Lazzaroni omringd, versierde vroeger de galerij Spada te Rome. Hij stierf in zijne geboortestad in 1660. CERUTTI (Giuseppe Antonio Giaciiimo). Een geloerd Jezuït, ook bekend door zijn deel nemen aan de gebeurtenissen der Fran-sche omwenteling. Hij werd geboren te Turin, don 13d01' Junij 1738 eu overleed te Parijs den 2(len February 1792. Al vroeg maakte hij zich bekend door twee verhandeliiigen, de eene over hot tweegevecht, de andere over de oorzaken waardoor do nieuwere republieken den luister der oude niet bereikt hebben. Grooter opgang maakte zijn: Apologie de Vinstitut des Jesuites (1762). Bij het uitbreken der omwenteling sloot hij zich aan deze en bevorderde hare inrigten door een weekblad: la Feuille villageotse. Ook schreef hij eene Mémoire sur la necessité ties contributions patriotiques. Na den dood van Mirabeau, voor wien C. veel arbeidde, werd hij lid van de nationale conventie. Na zijnen dood verschenen van hem: Les jardins de Betz (Par. 1792) en eene bloemlezing uit zijne: Oeuvres diverses (Par. 1793.) Het eerste is niet zonder dichterlijke waarde. |
CERVANTES (Michacl de) SA AVEDRA, meest beroemd door zijnen Don Quixote, werd geboren te Alcala de Henares, den 9den October 1547. Na het eerste onderwijs in zijne vaderstad te hebben ontvangen, studeerde hij twee jaren te Salamanca en begaf zich daarop naar Rome, waar hij uit armoede kamerdienaar werd bij den kardinaal Aquaviva. In 1570 dienst genomen hebbende bij het Spaansch-Napelsche leger van den markies de Santa Cruz, onder het opperbevel van den pauselijken admiraal Marco Antonio Colonna, maakte hij den zeetogt tegen de Turken mede en verloor in den slag van Lcpanto het gebruik van zijn linkerarm, doch bleef niettemin in dienst en maakte de expe-ditien mede naar Navarino en Tunis, waarna hij op Sardinië, te Genua en op Sicilië gelegerd was en te Napels in 1575 verlof erlangde om naar zijn vaderland terug te keeren, doch op de reize derwaarts werd hij door zeeroovers genomen en te Algiers als slaaf verkocht. Meer dan vijf jaren leidde hij hier een ellendig leven, zoo bij den Griekschen renegaat Dali Mami als bij Hassan Pacha, doch zijn avontuurlijke, ondernemende geest bragt hem meermalen in, maar hielp hem ook even dikwijls uit het gevaar. Immers hij vormde herhaaldelijk het plan om niet allien zich en zijne mede-gevangenen te bevrijden, maar ook den roofstaat Algiers voor Spanje te veroveren; doch zijne koene onverschrokkenheid dwong de achting van zijnen meester voor hem af en redde hem meermalen het leven, totdat hij in 1580 door zijne betrekkingen en vrienden werd vrijgekocht. Na kort verwijl in Spanje, voegde hij zich op nieuw bij zijne wapenbroeders, die destijds bij het leger stonden, dat Philips de IId0 naar Portugal gezonden had, ten einde zijne aanspraken op dat-rijk kracht bij te zetten. Na zich even als vroeger door dapperheid te hebben onderscheiden, keerde hij in 1585 voor goed naar zijn vaderland terug en leidde een ambteloos leven voor letteren en dichtkunst, slechts uitgezonderd dat hij te Sevilla in 1598 en 1599 een klein ambt bekleedde. Ofschoon C. reeds vroeger (1584) met eenen ter ecre zijner geliefde geschreven herdersroman, Galatea genoemd, was opgetreden en eene reeks van tooneelstukken schreef (waarin Lope de Vega hem echter ver overtrof), trad hij eerstin het jaar 1604 op met het werk, dat eenen onsterfelijken naam geven zou aan een' schrijver van zooveel verbeelding, vernuft en oordeel: den Don Quixote, Ofschoon verschillende beschouwingen van de ware bedoeling van den schrijver met dezen, misschien meest van allen verspreiden roman in omloop zijn en het vernuft zich vaak tot het uitdenken van nieuwe hypothesen heeft gescherpt, houdt men 't er met de meeste waarschijnlijkheid voor, dat C. met dit werk ten doel had, de ridders van zijn vaderland en hunne lotgevallen openlijk in een belagchelijk daglicht te stellen en ook een einde te maken aan het lezen der zonderlinge ridderromans en fabelachtige vertelsels, die onder de Spanjaarden in zijnen tijd in zwang waren. Het eerste deel verscheen te Madrid (1605) en werd — het gewone lot van werken wier bestendige roem door hun inhoud wordt gewaarborgd — in 't eerst zonder bijval ontvangen , doch weldra maakte het eenen bijna ongehoorden opgang en niet veel jaren leed het, of geheel het beschaafde Europa deed regt aan het vernuft van den schrijver, wien het gelukt was onder het kleed van iets, geheel van tijd en plaats afhangende, een beeld te schilderen dat van de algemeenste toepassing was, terwijl er zich in onderscheidene opzigten do mensch in vertoont, zoo als men hem onder de verschillondste uitwendige vormen terugvindt, en het schijnbaar wijze als dwaasheid, het oogenschijnlijk dwaze als waarachtige levenswijsheid voorkomt. Ook ten aanzien van voorvallen, karakterschildering en alles wat een boek van dien aard aantrekkelijk maken kan, is en blijft de Don Quixote een onovertroffen meesterstuk, welks waarde misschien hieruit het krachtigst blykt, dat men hem niet kan lezen zonder te meenen dat men zelf even goed zoo iets hadde kunnen schrijven. Intusschen, mogt het voor de nakomelingschap bewaard blijven, den naam des schrijvers van den Don Quixote te doen zweven op aller lippen, — hemzelven viel geen verbetering zijner uitwendige omstandigheden ten deel. Nijd en afgunst verbitterden hem het leven en toen hij in 1613 een twaalftal novellen, en in 1614 eene reize naar den Parnassus in het licht gaf, en in het volgende jaar met acht nieuwe tooneelstukken optrad, werd zijn letterarbeid niet met die goedkeuring ontvangen, op welke een schrijver van zijne voortreffelijkheid aanspraak maken kon. Veel werkte daartoe mede dat zekere Alphonzo Fernandez de Avellaneda (zie Avellaneda) in 1614 een vervolg op - op liever: voortzetting van den nog niet voltooiden Don Quixote in het licht gaf met bitteren spot tegen C. Doch deze maakte dien krachteloos door zelf zijn hoofdwerk te vervolgen (1615). Met dat al zou hij in de bitterste armoede gestorven zijn, hadde niet de graaf de Lemos zich zijner in zijne laatste leveiisjaren aangetrokken. Hij overleed den 238ten April 1616 te Madrid. Eerst na zijnen dood verscheen zijn roman: liet lijden van Per sites en Siyismunda, |
CER—CEÏ.
293
|
Wat den Don Quixote aangaat: als de beste uitgaven van dat werk vermelden wij: de prachtuitgaven Madrid 1780, 4 dln. cn die van Pellieer, aid. 1798 9 dln.; die der academie, met het leven van den schrijver, door Navarrete, 5 dln. Madr. 1819; die met aanmerkingen van Diego Clemencin, 6 dln. Madr. 1833 tot 1839. Eene uitgave van al C.' werken, behalve tooneelstukken, 1803—1805, 16 dln., en eene andere behalve de Iteize, mar den Parnassus, aid. 1829, 11 dln. Ook nam Baudry te Parijs de werken van C. op in zijne „ Colecciun de los mejores aulores espanolesquot;, 1840, 1841. Van den Don Quixote bestaan ook oude en gebrekkige overzettingen in onze taal; thans (1855) wordt eene nieuwe door Mr. C. L. Schüller tot Peursum gegeven (Haarlem, bij A. C. Kruseman). CESAK. (Zie Caesar.) ') CESARI (Alessandro) , beroemd stempelsnijder en graveur in edele steenen, bloeide omstreeks 1550 in Italië en ontving den bijnaam van il Grecho, om zijne bijzondere gave van navolging der Grieksche kunstenaars. Ondor zijne voornaamste werken worden genoemd eene medaille op Paul den III'Jen en de kop van koning Hendrik den IId™ van Frankrijk, in Carneool gesneden. CESARI (Antonio), Italiaansch letterkundige, geboren te Verona omstreeks 1760, overleden te Ravenna in Oct. 1828. Hij heeft buitengemeen veel voortgebragt, werd lid van bijna alle geleerde genootschappen van zijn vaderland en zijne verdiensten omtrent de door Franschen invloed zeer verbasterde Italiaansche taal zijn zeer groot. Onder zijne werken noemen wij de met duizend verouderde woorden en spreekwijzen vermeerderde uitgaaf van het Vocabolario della Crusca, 6 deelen, Verona 1806; de vertalingen van Terentius, Verona 1806, Napels 1834, der Oden van Horatius, Verona 1788 eu 1817, der brieven van Cicero, 9 deelen, Milaan 1826, 3 deelen Milaan 1845; de uitgaven der Vite cTSunti Padri, 4 deelen, Verona 1799, van Bol-cari's La vita li. Giovini Colombini, Verona 1817, Palermo 1818, der werken van J. Passavanti, D. Cavalca en andere Italiaansche schrijvers. Ook gaf hij eenige stukjes in dichtmaat uit, onder den titel van Alcme novelle, Venetië 1810. Zijn loven werd beschreven door Manuzzi, Florence 1829, Bonfanti, Verona 1832 en Azzochi, Rome 1836. C. (Giuseppe), genoemd Josepin of il Ctivalierc (TArpino, geboren te Rome in 1570, aldaar overleden in 1640 of 1642, een der beroemdste schilders zijner eeuw, gaf in die kunst den toon aan en bezat dan ook bijzondere verdiensten, namelijk levendige verbeelding, ontzettende vaardigheid en een prachtig koloriet; doch miste den zin voor eenvoudigheid cn waardigheid van stijl. Hij was een dor grootere meesters onder de zoogenaamde manieristen, waarom ook de hervormende pogingen van Caravaggio en der Caracci voornamelijk tegen hem en zijne leerlingen gerigt waren. CESARIS (Don Anoki.o de), geb. 1750, overl. 1832, was een geleerd abt, die als sterrekundige naam heeft gemaakt door langdurige bezorging der uitgave van de jaarboeken der sterrc-wacht te Milaan, die hij bestuurde, benevens door onderscheidene verhandelingen, meest geplaatst in de geschriften der Societa Italiana. CESAROTTI (MutcHioKE), beroemd dichter en prozaschrijver, geboren te Padua den 15dequot; Mei 1730, overleden den S'1011 Nov. 1808. Hij was eerst huisonderwijzer in het paleis Grimani te Venetië, werd in 1768 hoogleeraar in het Gricksch en Hebreeuwsch aan de hoogeschool zijner geboortestad en later secretaris der classe van schoone kunsten aan de academie van kunsten en wetenschappen aldaar. Hij behoorde tot die geniën, die hun eigen weg bewandelen en geene voorgangers hebben, wier roem velen tot navolging spoort, maar ook door anderen uit nijd verkleind en verguisd wordt. Van hem hebben wij aea Sagyiu sulla filosqfia delle lingue. Pad. 1785, eene vertaling van Ossians gezangen (Padua 1763), van Homerus' Ilias (1795), van de levens van Plutarchus (2 dln. Pad. 1763). Hij begon eene uitgaaf zijner gezamenlijke werken, die na zijnen dood door Barbieri voleindigd is (42 deelen, Pisa 1800 en vlg.). CESENA, eene stad en bisdom in de Legatie Forli in den Kerkdijken Staat, ligt aan de rivier Savio en telt 13,000 inwoners, die van den wijnbouw, den akkerbouw, den hennip- cn 1) Dc woorden die men op CE niet vindt zoeke men op CAE. |
de zijde-teelt bestaan, alsmede van het inzamelen en raffineren van zwavel. In do stad zjjn vele fraalje gebouwen en kerken; buiten haar op een berg de prachtige kerk Santa Maria del Monte. Alexander de VI'10 nam de stad in, die vroeger hare eigene heeren had gehad en schonk haar zijnen zoon Cesar Borgia , na wiens dood zij weder aan den Kerkdijken Staat verviel. Do omstreek is beroemd om de deugd van haren wijn. CESI (Bartolomeo), een schilder uit Bologna, geboren in 1556, onderscheidde zich van de Bologneesche school van zijnen tijd door groote getrouwheid aan de natuur. Hij was Tiarini's leermeester in het al fresco schilderen en oefende grooten invloed uit op de ontwikkeling der talenten van Guido Reni. Zijne fresco-schilderijen op den muur worden zeer geroemd, vooral die welke in de Carthuizer-kcrken te Bologna, Ferrara, Florence en Siena worden aangetroffen. Hij genoot eene algemeene achting cn stierf in 1627 (and. 1629). CESPEDES (Pablo de), vermaard als schilder, bouwmeester, beeldhouwer, dichter en geleerde, werd geboren in 1538 te Cordova en ontving zoowel daar als te Aleala de Hcnares zijne vorming, vooral in de Oostcrsche, Grieksche en Latijnsche talen, in welke hij eene toen niet alledaagsche kennis verwierf. Later ging hij naar Rome, waar hij zich als schilder vooral naar Mi-chaël Angelo en zoowel door beeldhouwkunst als fresco-schilderen voel roem iuoogstte. In 1577 bekwam hij eene prebende in do hoofdkerk te Cordova en hield zich nu hier dan te Sevilla op. Hij overleed in zijne geboortestad den 26»,cn Julij 1608. C. was ongetwijfeld een der geloordston ondor de schilders; maar ook van de zijde der kunst behoort hij onder do eersten zijnor natie en z\jns tijds, voornamelijk door de levendigheid en helderheid van zijn koloriet en het uitmuntende zijner carnatio (zie dat art.). Van zijne stukken bevinden er zich te Sevilla, Cordova on Madrid, onder welke de instelling des Avondmaals in de hoofdkerk te Cordova een der beroemdste is. Hij was het hoofd der toenmalige Andalusische school on zijne voornaamste leerlingen waren Juan Luis Zambrano, Antonio Mohedauo, Juan de Penalosa, Antonio de Contreras en Christoval Vela. Niet minder vermaard is C. als schrijver en dichter, hoewel van al zijne geschriften slechts fragmenten bestaan, die ten dooie door zijnen vriend Francisco Pacheco in diens Arte de la pintura (1649), ton deelo door Coan Bermudoz in het aanhangsel tot het vijfde deel van Diccionario historica de los mus Jlustres profe-sores de las hellas artes eu Ëspana (Madr. 1800) zijn in het licht gegeven. C.'s leerdicht over do schilderkunst, hoewel onvoltooid en blijkbaar do laatste beschavende hand missende, is een van de boste leerdichten, die niet slechts in de Spaansche, maar in oenige taal bestaan. CESSIE heet in regton die daad, waarbij iemand aan en ton behoeve van oen ander afstand doet van eenig rogt, bate of vordering, ten gevolge waarvan de cessionaris geheel cn al iit de plaats treedt van den cedent. De C. onderstelt dnt de laatste de vrije beschikking over hot voorwerp van '.eu afstand hebbe, hetzij tugoaover derden, hetzij tegenover den staat; voorts, dat hst voorwerp in waarheid aanwezig zij, en dat de cessionaris zijn verkregen regt kunne doen golden. In dat voorworp zeilquot; en de daaruit voortvloeijende vorpligtingon wordt door de C. itiets veranderd, en b. v. oen schuldenaar is evenzeer gohourton tot betaling aan hem op wien de schuldvordering ten zijnen laste is overgegaan, als hij hot was aan den oorspronkolijkcn schuldeischor. Eono wet van keizer Anastasius bepaalde dat laj C. de schuldenaar aan den cessionaris niet moer schuldig war, dan dozo kon bewijzen dat bom de schuldvordering had gekost, doch deze wet (exceptio legis Anust.isianne) is in nieuwere wetgevingen, met name do Nodorlandsche, niet opgenomen. CETACEEN. (Zio Walvischachlige zoogdieren.) CETTE. Zeestad in Frankrijk, in het voormalige Langucdoc, eeue dor voornaamste plaatsen van hot departement Heraull:. Zij ligt op eene landstrook tussclion de Middellandsche zoo cn het meer van Thou, waariu ziclt het groote kanaal van Langucdoc ontlast. Dc haven draagt den naam van port-Colbert of port-Louis , wordt door de forten St. Pierre en St. Louis gedekt, en hooft oenen lichttoren; maar verzandt herhaaldelijk en moet dikwijls uitgediept worden. Voor Montpollior en het kanaal van Langucdoc is C. dc stapelplaats en haven van uitvoer der wijnen en overige voortbrengselen van don gehcolon omtrok; zij heeft |
294
|
17,000 inwoners, die hun bestaan vinden in belangrijken handel iu wollen, katoenen en zijden stoffen, leder, wijnen, brandewijn, likeuren, zout, soda, olie, meekrap, ansjovis, tabak, enz. De stad is nog niet oud, als zijnde eerst in 1666 door Colbert aangelegd , hetgeen wegens den moerassigen grond sleehts met groote kosten geschieden kon. In 1710 werd het havonfoi't door eene Engelseh-Nederlandsche vloot vermeesterd en tien 16,lcquot; April 1815 scheepte er zich de door zijne troepen verlaten hertog van Angonlême naar Barcelona in. De stad betoonde ook in dien tijd eene zoo groote gchcchtheid aan het koninklijke stamhuis, dat zij deswegens in 1816 voor eene „goede stadquot; verklaard en met een nieuw wapen begiftigd werd. CEUTA. Eene aan Spanje toebehoorende stad op de noordkust van Africa, in het rijk Fez, op eene landtong tegenover Gibraltar, de zetel van een bisdom en de belangrijkste der vier Presidio's van Spanje op deze kust. Zij heeft een sterk fort, maar eene ongeschikte haven. De bevolking, die een aantal van 10,000 inwoners bedraagt, bestaat uit Spanjaarden, Mooren, Negers, Mulatten en Joden, die van een weinig visscherij en handel leven. C. komt het eerst in de VII|1', eeuw voor, onder den naam van Septa of Septum, als een kasteel, dat Justinianus in 534 aan de Wandalen ontnam en op nieuw versterkte. In 618 viel zij in de handen der Wcstgothen en bleef in die der Mooren totdat de Portugeezen haar in 1415 bemagtigden, uit wier gebied zij met Portugal in 1580 aan Philips den IIquot;!0quot; koning van Spanje overging, terwijl het de eenige plaats op de Africaon-sche kust is, die na de scheiding van Spanje en Portugal aan het eerste rijk verbleef, uitgezonderd een korte inbezitneming door do Engelschen in het jaar 1810. Even als de andere Presidio's is C. eene verbanningsplaats, waar hun, die wegens ligt vergrijp verbannen zijn, vergunning wordt verleend om door hun vroeger uitgeoefend bedrijf geld te verdienen, terwijl zij, die als galeislaven derwaarts zijn gezonden , aan ketenen zijn geklonken en 's nachts in een kazerne worden opgesloten. De policie is er zeer gestreng. De grenzen van het gebied van C. zijn bij de overeenkomst van den 8btequot; October 1844 tussehen Abderraman en koningin Isabella geregeld, waarbij Spanje nog een klein distriet heeft gewonnen. — Deze overeenkomst is door een nieuw tractaat van den 6'll!n Mei 1845 bevestigd. CEVA (Tommaso), wiskundige en dichter, den 3llon Febr. '648 te Milaan geboren, werd in 1663 lid van de orde der .Tezuïten en onderwees in verscheidene van hunne scholen , tot de dood hem wegrukte op zijnen verjaardag in het jaar 1736. Zgn Latijnsch gedicht; Puer Jesus in 9 zangen, hetwelk hij zelf verklaarde meer een eomisch heldendicht dan een waar episch gedicht te zijn, bewijst dat hij geen verzenmaker, maar een dichter was. Door zijne verhandeling; de natura gravitim (Milaan 1669) verbreidde hij hot eerst in Italië Newton's leer der zwaartekracht. In zijne Ojmscvh mathematica (Milaan 1699) treft men vele belangrijke verhandelingen aan, b. v. die over de verdeeling der hoeken. Ook schreef hij eenige biographiën in zijne moedertaal , waaronder zicli do levensbeschrijving des dichters Lemene door fijne opmerkingen betreffende de dichtkunst bijzonder onderscheidt. |
CEVENNEN. Een voorname bergketen in bet zuidelijk gedeelte van Frankrijk, de waterscheiding uitmakende tussehen de valeien van de Ilhöne en de Garonne en zich uitstrekkende door de departementen Allier, SaOne en Loire, Ardèche, Lozere, Gard, Avey-ron. Tarn en l'Hérault. De voornaamste bergen in dezen keten zijn de Mezène (5920 v.) de Samary, Gerbier de Jonc, Mont Lozere (4584 v.) en Mont Tarare (4350 v.) Alle beken en rivieren die aan de oostzijde van dezen bergketen afstroomen, behooren tot het watergebied der SaOne en Rhone, die van de westzijde totdat van den Lot, der Dordogne on Garonne. Gemiddeld bereikt de keten eene hoogte van 3 tot 4000 voet en bestaat uit graauwaeke en kalksteen, waartusschen vnlcanische steensoorten doorgebroken zijn. Reeds in de XIId0 eeuw hadden zich in deze streken godsdienstige secten gevormd, die onder de namen van armen van Lyon, Alhigenzen (zie dat art.) en Waldenzen (zie dat art.) bekend zijn. Ten spijt der tegen hen door de Pausen uitgeschreven kruistogten bleven nog altijd hunne meeningen bij hunne nakomelingen in leven, zoodat deze geheel rijp waren voor do hervorming, toen deze aanbrak. Door het edict van Nantes (zie aldaar) werd hun de vrije uitoefening hunner godsdienst verzekerd. In 1685 evenwel hief Lodewijk do XIV110 dit edict op en wilde al zijne onderdanen tot de R. C. kerk gebragt zien. Gruwelijke vervolgingen werden tegen de bewoners der C. ingesteld, dragonders kregen order de bekoerende priesters bij te staan (later heeft men deze togten van monniken en soldaten drayonades genoemd) en de schandelijkste wreedheden werden gepleegd. Wie het land kon verlaten, deed het; wie niet, begaf zich ten minste in de minst toegankelijke bergstreken. Eindelijk vereenigden deze laatsten zich en besloten geweld met geweld te koeren. Zij ontvingen den naam Camisards, 't zij van Oamise, een hemd, dat zij bij nachtelijke aanvallen over hunne kloederen droegen, 't zij van Camisade, dat een nachtelijke overrompeling beteekent. De moord van don abt du Chaila (1702) die hot hoofd dor dragonaden was, gaf hot toeken tot den alge-meenen opstand. Do Camisards vereenigden zich onder bekwame aanvoerders, waaronder vooral Cavalier genoemd verdiend to worden; zij boden den heldhaftigsten tegenstand tegen de soldaten des konings, ontvingen ondersteuning van Marlborough en den hertog van Savoije en versloegen bijna op alle punten de 20,000 man, die onder bevel van don maarschalk Montrevel tegen hen opgetrokken waren. Zij vergolden nu ook kwaad met kwaad, brandden wel 200 kerken plat en vermoordden alleen in het kerspol Nlmos 84 priesters. Ton slotte word Montrevel teruggeroepen en do maarschalk do Villars in 1704 tegen hen opgezonden. Deze sloeg een anderen weg in dan zijn voorganger, zocht de gemoedoren met zachtheid en beloften te winnen, doch bedreigde te gelijk mot don dood, wie van geene overgave zou willen hooren. Door deze taktiek bragt hij hot zoo ver, dat Cavalier reeds in Mei van dat jaar geen vertrouwen moer stelde m zijne Camisards en een verdrag sloot, waarbij gewetensvrijheid, uitwisseling der gevangenen , terugroeping der gebannenen en teruggave der goederen werd bedongen. Een klein gedeelte, steunende op de beloften der Nodorlandscho republiek, trok dieper in het gebergte terug en verlangde herstelling van het edict van Nantes, eer zij zich den koning zouden onderwerpen. Doch ook deze wist Villars tot overeenkomst te dwingen, door hun allo levensmiddelen af te snijden. Eene menigte Camisards trad in Piemonteeschc dienst, waaronder ook Cavalier, die aan hot hoofd van oen regiment gestold werd. Mogt het nu ook den koning gelukken, deze eigenlijk hervormde provinciën weder aan zich en de Kerk te onderworpen, de gloed bleef nogtans eene eeuw lang smeulen onder de asch en barstte in 1815 weder in lichte laaije vlammen uit , waarvan de gruweldaden tegen de Protestanten te Nlmos en op andere plaatsen hot gevolg waren. Verg. Court de Gebelin; llistoira des troubles des Cevennes ou la guerre des Camisards, 3 dln. (Villefr. 1760); Schulz, Gesr.hichte der Camisarden (Weim. 1790) en L. W. van Merken, de Camisards, Amst. 1774. CEYLON, het beroemde Taprobane der Ouden, eon van de gezegondste eilanden der aarde, ligt in de Indische zee, tussehen 9° 49' en 5» 56' N. Br. en 97u 50' en 99» 30' O. L. In de Oud-Indische taal heet het Lanka dwipa, bij de Arabieren der middeleeuwen Sevan of Selan-Dib, terwijl do inwoners zelvon het Tamnler Ilangri, ook Singhala of Singhala-dwipa noemen, welken naam Singhala de Enropoërs in C. hebben veranderd. Dc gedaante van het eiland is peervormig en do oppervlakte beslaat 1162 □ mijlen. De oostkust is steil en rotsachtig, dc noord- on noordwestkust vlak en laag; de zuid- en zuidwestkust iets hoo-ger. Het binnenste des eilands vormt eeno bergvlakte van 2000 tot 5000 voet hoogte, die in hot midden en in het zuiden het hoogste is, en in het noorden tot eene lage, heuvelachtige vlakte afdaalt. Het middelgebergte in hot zuiden draagt den naam van Neura-Ellija en heeft eene gemiddelde hoogte van 5000 voet; enkele toppen verheffen zich echter veel hooger, de Adams-piek b. v. tot 7000 voet. De bergvlakte wordt door de schoonste va-leijen doorsneden, in welke onderscheidene rivieren kronkelen en de heerlijkste boschaadjen worden aangetroffen; het midden des eilands is bijna één onmetelijk woud en do rivieren zijn ten decle bevaarbaar. De belangrijkste zijn de vier Gangas; de Ma-havali-ganga, die in eeno oostelijke rigting door het groote en schoono dal van Kotmala en door do bevallige Bintenno vloeit, om zich 25 mijlen ten zuiden van Trinconomalo in zee te storten; de Kalu-ganga, die op den zuidelijken rug der Adams-piek out- |
295
|
springt on 26 mijlen ten zuiden van Colombo de zoe bereikt; do Kalano-giuigfi, die van fde westzijde des genoemden bergs afvloeit en 2 mijlen ten Noorden van Colombo in zee uitloopt, en eindelijk do Walawa-ganga, die van het oostelijke gedeelte des pieks zuidoostwaarts stroomt. Do luchtsgesteldbeid van C. is over het geheel zacht en gezond. daar de zeewinden de hitto temperen en ook in het droogc saizoen niet zelden een verfrisschende regen alles verkwikt. Het eiland is rijk aan voortbrengselen van allerlei aard. De gebergten en rivieren bevatten lood, tin, ijzer en kwikzilver, benevens edelgesteenten , vooral diamanten. De parelvisscherijen leveren minder op dan vroeger. Uit het plantenrijk vindt men er de meeste boomen, vr«chtcn en kruiden, die aan de keerkringslanden eigen zijn. Men legt er zich sedert eenige jaren ook sterk toe op de kotïy- en suikerteelt; doch het hoofdvoortbrengsel des eilands is de kaneel, die er niet alleen in plantaadjen en tuinen wordt gekweekt, maar ook in het wild in de bosschen voorkomt. De besto kaneelbosschen bevinden zich langs de kusten, waar eenc afzonderlijke caste van inwoners, ten getale van omtrent 26,000, zich enkel op de cultuur dezer specerijbast toelegt. Tot het jaar 1832 was de aankweeking en verzending een monopolie van de regering, doch sedert dien tijd zijn teelt en uitvoer van kancel tegen eene bepaalde belasting vrij gegeven. Ook in het die-venrijk staat C. met andere Indische landen en eilanden gelijk: de menigte van olifanten was reeds in de oudheid beroemd en do voor menschen bijna ontoegankelijke wouden worden bevolkt door luipaarden, jakhalzen, apen, buffels, herten, zwijnen, gevogelte en allerlei, ook de gevaarlijkste slangen, gelijk de rivieren door groote krokodillen. De inwoners, wier aantal men op omtrent anderhalf millioen rekenen kan, verdeden zich, met uitzondering van de derwaarts verhuisde Javanen, Sinezen, Parsis, Portugeezen, Nederlanders , i.nfxclschen en hunne afstammelingen, in vier onderscheidene volkstammen; Wedda's of Bedda's, eeu onbeschaafd, wild volk, dat zonder geregelde maatschappij in de bosschen leeft en noch landbouw noch veeteelt uitoefent, maar van dc jagt leeft — Ma-leijers of Hindoes, die er van dc Malabaarsche kust zijn ingedrongen Mooren, die er zich uit Hindostan hebben nedergezet, over het geheele eiland verspreid zijn en in eenige streken der westkust de voorname bevolking uitmaken —en Cingalezen, die waarschijnlijk uit Achter-Indië afkomstig zjjn. De laatsten maken dc eigenlijke kern der bevolking van liet eiland uit. Zij zijn over het geheel olijfkleurig, welgemaakt en schoon. In zeden en gebruiken, gelijk ook in taal en godsdienst, zijn zij aan de Hindoes verwant en eene groote menigte Buddha-tempels zijn over het eiland verspreid. De Engelschen, onder wier gebied C. staat, maken er ijverig werk van do uitbreiding des Christendoms en bevorderen op allerlei wijzen de beschaving der inlandsche bevolking. De taal is verwant met liet Sanskrit en onderscheidt zich door rijkdom, welluidendheid en regelmatigheid. Hare letterkunde is rijk aan geschriften over godsdienstleer, sterrekunde, geschiedenis en dichtkunst. De geschiedenis der Cingaleczen is even fabelachtig als die der Hindoes. De eerste koning, dien hunne overleveringen vermelden, is Vidsjaya, die vele eeuwen voor onze jaartelling met 700 volgelingen vau het vaste land naar C. overstak. Hoezeer het eiland reeds aan de Ouden onder den naam Taprobane, en ook aan de Arabieren dor middeleeuwen bekend was, begint de geregelde gemeenschap van hetzelve met het begin der XVdc eeuw, toen de Portugees Lorenzo d'AImeida het (1506) voor zijnen koning in bezit nam en den beheerscher tot eene jaarlijk-sche schatting van kancel verpligtto. Doch de willekeurige handelwijze dezer natie maakte de inlanders van hen afkeerig en het gelukte aan de Nederlanders, na een bloedigen strijd van luim eene halve eeuw (1603—1656), de Portugeezen te verdrijven en den alleenhandel in kaneel tot zich te trekken. Deze kostbare bezitting onzer voormalige O. I. C. viel in 1795 in handen der Lngelschen, die haar bij den vrede van Ainiens behielden. In 1815 veroverden zij de hoofdstad Candy, voerden den laatsten inlandschen vorst Vikrama Sinha gevankelijk naar Madras cn onderwierpen het geheele eiland aan hunne magt, onder welke het, na demping van herhaalde opstanden, sedert is gebleven. |
liet geheele eiland is verdeeld in 80 corles of districten, die gezamenlijk staan onder eenen stadhouder. Do voornaamste steden zijn: Candy, dc voormalige en Colombo, dc tegenwoordige hoofdstad (zie die artt.), benevens Caltura, beroemd wegens hare arakstokerijen. Over C. zie men; do Vries, 't Eylant C. (Amst. 1692); Per-cival, Account of C. (Loud. 1803); Cordines, Description of C. (Lond. 1807, 2 din.); Forbes, Ekve.n years in C. (Lond. 1840); de Butt, Rambles in C. (Lond. 1842); Selkirk, Recollections of C. (Lond. 1844); Sirr, C. and the Cingalese (Lond. 1850, 2 dln.); Pridham, An historical, political and statistical account of C. (Lond. 1849, 2 din.); en over de geschiedenis: Knox, Historical account of C. (Lond. 1657, herdr. aid. 1817); Tumour, Epitome of the history of (J, (Colombo, 1836, een werk uit inlandsche bronnen zamengesteld); Knighton, History of C. (Lond 1845). CI'.YX. De mythologie verhaalt, dat deze koning van Tra-chynic ten gevalle van zijnen broeder het orakel van Apollo te Claros willende raadplegen, daarvan word teruggehouden door zijne gemalin Haleyone, die hein eindelijk liet vertrekken op zijn woord, dat hij binnen twee maanden zou terugkeeren. Op zijn terugtogt echter leed C. schipbreuk en verdronk, hetwelk Haleyone zich zoozeer aantrok, dat zij, aan het strand het lijk van haren echtgenoot gevonden hebbende, zich in zoe stortte, waarop beiden^ in een ijsvogel (Haleyones) werden veranderd. Ovid. Metam. X. 587. Apollodorus echter onderscheidt twee C.'s; den koning van Trachynië en den gemaal van Haleyone. (I, 7; II, 7). CHABOT (Francois), geboren in 1759 te St. Geniez in Ro-vergue, trad in zijne jeugd in de orde der Capucijnen, en werd op aanbeveling van den bisschop van Blois, wiens vicaris hij was, tot lid der nationale conventie gekozen, waar hij zich als hev ig republikein en Jacobijn deed kennen. Hij ijverde sterk voor de afschaffing der Christelijke godsdienst en het veranderen der Notre-dame kerk te Parijs' tot eenen tempel der rede. Op beschuldiging , dat hij door middel van zijne vrouw, eene Oosten-lijksche, buitenlaudsche betrekking aangeknoopt en zich meteen gedeelte der bezittingen van de voormalige Indische Compagnie vei i ijkt had, werd hij op Robespierre*s bevel gevangen genomen, en nadat hij te vergeefs getracht had, zich door vergif om het leven te brengen, den April 1792 geguillotineerd. CHABRIAS. Len beroemd Atheensch veldheer en wijsgeer, die zich het eerst in den Corinthisclien krijg als bevelhebber dei-vloot tegen de Spartanen onderscheidde, 388 jaren voor dir., Agesilaüs in eenen veldslag bij Thebe overwon en daarop den Egyptischen koning Nectancbus herstelde. Hij sneuvelde als opperbevelhebber der Atheensche vloot bij do belegering van Chios, 357 jaren voor Chr. Zijn leven is door Nepos beschreven. CHACONA of CIACONNA. Een vroeger in Italië cn Spanje gebiuikelijke, thans geheel verouderde dans, tot welke de muzijk dooi gaans in maat geschreven werd en doorgaans bestond in een zeer kort thema met velerlei variatiën, waarbij de bas en het accompagment onveranderd werden aangehouden. De C. onderscheidde zich door langzame beweging met zeer duidelijken maatslag, zoodat zij naauwkeurige inachtneming der dikwijls voorkomende accenten vereischte. CHAEUONLA. Stad in Boeötië, bekend als geboorteplaats, van Plutarchns en door den veldslag, die er 338 j. voor Chr. voorviel, waarin Philippus van Macedonië, vader van Alexander den Groote, do vereenigde legers der Grieken versloeg en aldus zijn opperbewind over Griekenland vestigde. Zie Strabo IX; Pausan. IX, 40. CHAISE (Francois d'Aix we la), geboren in 1624, overleden in 1709, was in den tijd van Lodewijk den XIV'ICquot; provinciaal van do orde der Jezuiten in Frankrijk, en ervaren in onderscheidene wetenschappen, vooral de penningkunde. Het meest is zijn naam bekend geworden door de beroemde begraafplaats te Parijs (Cimctiere du 1'ère. la Chaise) die do tuin is van het hem door Lodewijk geschonken lan dgocd Mc i,t-I.lt;,uis. CHALCEDON. (Zie Calcedon), C. {Silex chalccdomus, L.; Quartz-ai/ate-chalcedoine, Hauy,) een mineraal, gelijk het kwarts, uit kiezelaarde gevormd, van kleur wit, graauw, blaauw, geel of bruin-achtig, somtijds met boomaeh-tige teekeningen versierd (üendrachaat, Mochasteen), meestal doorschijnend, dat in gangen van porphier, groensteen en andere rotssoorten aangetroffen wordt. De Ouden, die er veel werk van |
2Uü
|
maakten, liaddou dcu C. uit Bithvuië on Egypte; tegenwoordig vindt men deze steensoort ook in IJsland, Siberië en Zevenbergen. Indien do graauwe, concentrisch-schaalvormigo C. dwars wordt doorgesneden en togen het licht gehouden, vertoont hij de kleuren van den regenboog en heet dan gewoonlijk Regenboog Chalcedon (Iris chalcedomca). Ook in versteende massa's komt hij voor als Turbimï, Madreporit en versteend hout. Naar de fraaiheid der klouren worden ze door de kunstenaars onderschei-delijk verdeeld en genoemd: don melkwitten noemen zij C'acha-long, deu wit en zwart of wit en bruin gestreopten Onyx, den wit en grijs gestreopten Chcdcedonit, den grijzen, met boomvormige figuren Mochasteen. De Cnrniool, de tweede hoofdsoort van het geslacht der C.'s bevat twee ondersoorten, namelijk, do gemene en de draderige. De gemeene Carniool of Cornalijn (dus genoemd naar Caro, carneus vleeschachtig) is bloedrood, trekkende naar het bruine en vleeschroode. De draderige Cornalijn is ligt bloedrood naar hot paarsroode. Van deze soort vooral zijn do kostbare antieke carm'olea nobilis, door do Pranschen Cornaline de vieille roche genoemd, die, als er het licht op valt, zich donkerrood; doch met doorschijnend licht, bloedrood vertoonen. De meeste en schoonste moesterstukken der Grieksche en Etrurische steensnijkunst zijn van deze steensoort gemaakt. Door polijsten nemen al deze stoenen oenen schoonen glans aan, en worden daarna, zoowel op zich zelve, als in hunne zamengroeijingen, met andere stoonsoorten (achaat) veel gezocht en gebruikt tot het vervaardigen van allerlei snuisterijen, zoo als cachetten, borologie-sleutels, ringen, enz. Zij worden gevonden op IJsland, in Siberië, Tartarije, Hongarije, Bohème, Silezië, Saksen en andere deelen van Duitschland; ook in het Tweebrugsche en Toscaansche, ja zelfs in Egypte en Arabic. CHALCOGRAPHIE. (Zio Graveeren.) CHALDEA. Ofschoon deze naam in de latere schriften der Israëliten, met name de profeten, alsook bij de Grieksche en Uomeinsche schrijvers ongeveer hetzelfde beteokent als Babylonië, behoort hij in eigenlijken zin alleen aan het zuidwestelijke gedeelte er van, dat aan de oostzijde van den Euphraat ligt en aan de Arabische woestijn grenst. Het heet aldus naar de Chaldeën, in het O. V. Chasdim (a-iera), misschien naar Chesod, die Gen. XXII: 22 als een broeder van Abraham wordt genoemd. Dit volk woonde waarschijnlijk oorspronkelijk in de bergachtige streken ten zuidwesten van Armenië, ten oosten van het meer Van en stond volgens de onderzoekingen van Schlözer, Hoeren, Go-senius en andere geleorden, in verband met do Kurden, die thans meer westelijk, in Kurdistan, wonen. Vandaar togen zij in verschillende rigtingen uit, vooral zuidwaarts en sloegen zich in do vlakte van Babel neder. Ofschoon een ruw en krijgshaftig volk, dat in de legers der Indische en Perzische vorsten wordt aangetroffen (Xenoph. Cyrop. III, 2; VII, 2; Anab. IV, 3), en in de H. Schrift als roofgierig (Job I: 27) heerschzuchtig en bloeddorstig (Hab. I: 6—II) wordt afgeschilderd, kwamen zij in Babel tot cone hoogo mate van beschaving en maakten er (Dan. 11:2, eld.) eene klasse van geleorden uit, die zich inzonderheid op de sterrekunde en sterrewigchelarij toelegden, waartoe hun bewonen oener uitgestrekte vlakte, onder eenou helderen hemel, gereedo aanleiding boud. Voor hunne sterrekundige wetenschap pleit ook, dat zij den dag naauwkeurig in uren wisten te vordeolen, en dat, zoo als Simplicius, volgens Porphyrins verhaalt, Callisthenes, toen hij Alexander den Groote op zijnen togt vergezelde, eeno reeks van vele eeuwen tollende sterrekundige waarnemingen van dit volk ontvangen en aan Aristoteles medegedeeld had. Ook moesten hun zeer langdurige en naauw-kourige waarnemingen ton dienste staan, zouden zij de periode, „Sarosquot; genoemd (naar het Syrische Sahro, maan) kunnen vinden, die gewoonlijk de Ghaldeenwschc periode, doch ook die van Halley heet, en volgens Suidas van Chaldeeuwschen oorsprong is. Zij meet oenen tijd van 18 juliaansche jaren en 11 dagen, gedurende welken tijd de maan 252 synodische, 239 ano-malistische en 242 knoops-omloopen (zie: Maan) volbrengt; en er is eeno niet geringe sterrekundige ontwikkeling noodig, om te doen opmerken, dat de maan na dien tijd dezelfde plaats inneemt, zoo met betrekking tot de zon als tot hare knoopen (zie: Knoopen) en naasten of versten stand tot de aarde, weshalve dan ook deze periode dienen kan en deu Chaldeën ongetwijfeld dionde tot berekening dor zou- en maan-eclipsen; en indien liet waar is, wat Bailly verhaalt (Hist, de VAstronomie ancienne), dat de Hindoes in weinige oogonblikkon uit het hoofd eclipsen berekenen op bijna een half uur naauwkeurigheid, lijdt het bijna geenen twijfel of zij bedienen zich daarbij van de aloude sterrekundige wetenschap der Chaldeën, aan wie do achttienjarige periode bekend was, zoo zij al niet door hen is uitgevonden; terwijl voor deze hunne bekwaamheid ook spreekt, dat, gelijk uit het Almagestum van Ptoleineiis blijkt, do Grieken te Alexandrië zich niet bedienden van de waarneniingen der Egyp-tenaren, maar van die der Chaldeën. Volgens Diodorus Siculus hielden zij de maan voor het ons naaste hemelligchaam, haar licht voor ontleend van de zon en hare verduisteringen veroorzaakt door de schaduw der aarde; volgens Stobaeus en Seneca hielden zij de kometen voor planeten, die ons slechts zigtbaar worden wanneer zij in do nabijheid der narde komen, en indien de Arabische sterrekundige Albategnius naar waarheid heeft vermeld, dat zij de lengte van het siderale jaar (zie: Jaar) op 365 d. 6 u. 11 min. hebben bepaald, moet zoowel de teruggang der nachteveningen hun bekend geweest zijn, als hunne waarneming eeneu hoogen trap van naauwkeurigheid hebben bereikt, daar de opgenoemde lengte des sideralen jaars nog geen twee minuten tijds van de waarheid afwijkt, en de sterrewacht der Chaldeën op den tempel van Belus te Babyion zou, de hulpmiddelen van dien tijd in aanmerking genomen, de naauwkeurigheid der beste hedendaagsche observatoriën beschamen. Doch, hoe hoog hun sterrekundige roem zij gestegen, - na den val van Babyion daalde hij, en de sterrekunde der Chaldeën werd, bij andere volken bekend geworden, een bespottelijk mengsel van astrologische dwaasheden, tegen welker schadelijken invloed zelfs keizers moesten tnsschen beide treden. Geene hunner sterrekundige ontdekkingen is in schrift tot ons gekomen, en zelfs van hunnen Berosus, zoo vermaard, dat hem te Athene een standbeeld werd opgerigt, is niets dan zijn naam als sterregeleerde en tijdrekenkundige tot de nakomelingschap overgebragt. |
De taal die de Chaldecuwsche genoemd wordt is niet die van dit oude volk, maar aldus heet die Noord-Semitische taaltak, welke in vereeniging met de Syrische, den Arameeschon vorm der Semitische taal uitmaakt. Zij wordt somtijds ook de Oost-Arameeschc genoemd, doch moest naar hare herkomst eigenlijk de Babylonische heeten. Hoe zich deze taaltak tijdens de onaf-hankelijkheid van het rijk zelfstandig hebbe ontwikkeld en of zij zich ook tot schrijftaal hebbe verheven, daarover ontbreken alle berigten. Doch de verhalen aangaande den oorsprong des inensch-doms, die waarschijnlijk in geschiedkundige betrekking staan tot de Mozaïsche verhalen, benevens de berigten der Grieken, en bepaaldelijk van Herodotus en Diodorus Siculus, ten opzigte van Ninus en Semiramis, wekken het vermoeden oener zamen-smelting van overlevering en poëzij, terwijl de geregelde lijsten van koningen schijnen te spreken van eene soort van historische jaarboeken. Volgens Babylonische bronnen schreef Berosus in het Grieksch eene geschiedenis van Babylon, die, met uitzondering van eonige fragmenten, verloren geraakt is. Ongetwijfeld zijn ook de opschriften, die men in do overblijfselen van Babylon in keil- of wiggeschrift gevonden heeft, in dezen alouden taaltak gebeiteld. En toen de Israëliten in ballingschap naar Babylon werden weggevoerd, namen zij deze met hunne spraak zoo naauw verwante Babylonisch-Chaldeeuwscho taal zoozeer aan, dat deze bij hunne terugkeering in Palestina de landtaal werd, zoodat inden tijd der Maccabeën het eigenlijke Hebreeuwsch door het Cbal-dceuwsch geheel verdrongen en slechts nog de taal der geleerde standen was. Nam de eerste bij hen al ecnige Hebreeuw-sche vormen en woorden aan, dat deed haar toch niet geheel verbasteren ; even weinig als de Perzische en Grieksche heerschappij meer te weeg bragt, dan dat de Babylonisch-Chaldeeuwscho taal ecnige woorden uit beide talen opnam. Doch toon de Arabieren, 640 jaren na Chr. Babyion geheel overmeesterden en Bagdad zelf tot hoofdstad van het Khalifaat werd verheven, ging de oude landtaal hare verdwijning te gemoet, zoodat zij tot den huidigon dag slechts nog eene schuilplaats gevonden heeft in die afgelegen oorden, waar ecnige Joodsche en Christelijke gemeenten haar onafhankelijk bestaan hebben behouden. In de schriften des O. V. hebben wij nog enkele Chaldeeuwscho gedeelten, als: Esra IV: 8—VI: 18; VII: 12—26; Dan. II: 4—VII: 28, terwijl |
|
mede in die taal zijn opgesteld de Targumim (zie dat art.) zijnde eene rooks van vertalingen en omschrijvingen der boeken van het O. V. die uit onderscheidene tijdvakken en van zeer verschillende waarde zijn. De Chaldoeuwsche — zoo men meent oorspronkelijke — tekst van sommige apocryphe boekeu is verloren geraakt en de Grieksche vertaling slechts tot ons gekomen. Ook Josephus schreef, naar men wil], zijne geschiedenis der Joodsche oorlogen oorspronkelijk in het Chaldeouwsch. Gewoonlijk zegt men ook, dat de Talmud in het Chaldeeuwsch go-schreven is; doch er moet onderscheid worden gemaakt tusscheu het oudere gedeelte, de Miselma, en het jongere, de Gemara, van welke de eerste geschreven is in een Hebrecuwsch, slechts met eenige Chaldeeuwsche bestanddeeleu doormengd, dialect; terwijl de laatste meer aan den, schoon verbasterden, Chaldeeuw-schen taalvorm nadert. De beste hulpmiddelen tot de Chaldeeuwsche taal ziju de grammaticale werken van Winer (Leipz. 1842), Filrst (aid. 1835), Petermanu (Berl. 1841) en Bertheau (Götting. 1843), benevens het woordenboek Aruch, door Nathan Bar Jachiël, met de bijvoegselen van Mussaphia, die Landau onder den titel: liabhi-nisch-AramSisch-JJeutsclies Wörtevhuch heeft uitgegeven (Praag, 1819, 3 dln.). lieeds vroeger had Buxtorf zijn Lexicon C'hal-daicum tabmidicwn i'l rahbinicum (Bas. 1640) voornamelijk naar aanleiding van dat werk bearbeid. — Over de Ohaldecrs zie men voorts: Heeren, Ueiin, Th. II, en eene korte, maar belangrijke verhandeling „over de oudheid der Chaldeërs en Babyloniërsquot;, van P. Bosveld, in diens Tijdmeter, D. IV, bladz. 1—28. CHALDEEUAVSCH SCBUPEB. Volgens de tijdsberekening der Joden, Arabieren en andere Oostersche volken het 1080quot;° gedeelte vau een uur. Jfr CHALDEON. Engelsch gewigt van steenkolen; te Bonden 24 hundred weight of 2688 Eng. ponden (ruim 1000 Ned. ponden); te Newcastle 53 hundred weight of 5936 Eng. ponden (1027 Ned. ponden). CHALMERS (Geoikie) geschiedschrijver, geboren in 1744 to Fochabers in hct Schotsche graafschap Murray, overleden to Londen in Januarij 1826. Hij studeerde in de regten te Aberdeen en te Edinburg, vertrok naar America, waar hij de regts-gelecrde praktijk uitoefende, doch scheepte zich later naar Londen in, waar hij bij de Board of trade tot secretaris-generaal word aangesteld. Hij heeft verschillende werken geschreven, als: Political Annals oj the united Colonies, Lond. 1780; On the comparative Strength of Great-Britain during the present and four preceding reigns. Lond. 1782 en 1786; Collection of Treaties between Great-Britain and other powers, 2 din. Lond. 1790; Caledonia or a topographical history of North-Britain, 4 din. Edinb. 1807, pen werk rijk aan de diepzinnigste navorschingen omtrent de oude geschiedenis van Schotland. Ook heeft hij de levensgeschiedenissen van Daniel de Foe (Lond. 1790) en van Thomas Paine, Lond. 1790, geschreven en de werken van Uavies, Kamsay, en King met hunne biographien uitgegeven. C. (Thomas), een der begaafdste kanselredenaars en stichter der vrije Prcsbyteriaansche Kerk in Schotland, was den jyden Maart 1780 te Anstruther in het Schotsche graafschap Fife geboren on overleed den 31quot;t,,,, Mei 1847 te Morningside bij Edinburg. Hij studeerde te St. Andrews, werd eerst te Wilton , daarna te Kilmany beroepen. Daar ontwikkelde hij de groote kracht van zijnen geest en den omvang zijner kennis, want zonder de pligten van zijn beroep een oogenblik te verzuimen, hield hij voorlezingen over chemie en andere wetenschappen, werd oflicier in de tegen Frankrijk opgeroepen militie, schreef verscheidene vlugschriften en een werk over de hulpmiddelen van Engeland en was lid van de redactie der Edinburgh Kncy-clopaedia. In 1814 word hij naar Glasgow bij de St. Johns-kork beroepen; in 1823 bezocht hij Londen, werwaarts zijn roem hem sints lang was voorgegaan en predikte er voor een ongeloofelijk aantal toehoorders. Een jaar later werd hij hoogleeraar in de zedelijke wijsbegeerte to St. Andrews en in 1828 in do godgeleerdheid te Edinburg. Toen de scheuring in dc Schotsche Kerk oen aanvang nam, stelde zich C. aan het hoofd der dissidenten en legde in 1843 al zijne waardigheden neder, waarop dc dissi-derendc gemeente of zoogenaamde vrije Kerk hem tot pastor primarius aanstelde. C. hooft zeer veel geschreven; zijne werken zijn bij zijn leven |
297 in 25 dooien uitgogevon en voor zijne nagelaten handschriften gaf do boekdrukker Constable tc Edinburg aan zijne ervon dc som van £ 10,000. Wij kunnen slechts enkele titels opgeven: Kvidmees of the Christian Revelation, Edinb. 1817, meerm. herdrukt en in liet Nederlandsch vertaald door Mr. W. Bildcrdijk, doch zonder zijnen naam, onder den titel: Denijs en gezag der Christelijke openbaring (Haarl. 1820, herdr. 1833). Discourses on astronomy, Kdinb. 1818, in liet Nederlandsch vertaald onder den titel: Leerredeuen over de Christelijke openbaring, in verband tot de hedendaagsche sterrekunde (Amst. 1819). The civil and Christian Economy of large towns, 3 din. Edinb. 1821. CHaLONS SUB MABNE, de hoofdstad van bet Franscho departement Maine, ligt in hot oostelijke gedeelte van Champagne, in hot midden van weilanden, op den regterocvor der Marno. Merkwaardig zijn or de hoofdkerk met twee torens en geschilderde glazen, het raadhuis, dc brug over de Marnc en fraaijo wandelingen buiten de poorten. Overigens is de stad wel regelmatig, maar niet fraai bebouwd cu heeft enge straten, houten huizen en onregelmatige pleinen. Zij heeft 14,000 inwoners, ooue polytechnische school, con genootschap voor landbouw, kunsten en wetenschappen, eene openbare boekerij van 30,000 deelcn, een kabinet van natuurlijke historie en een kruidtuin. Ook wordt er veel handel gedreven, vooral in Champagne-wijn, olijfolie, linnen enz. •— C. is het oude Catalaunum, in welks nabijheid Titricus door Aurclianus (274 na Chr.) do Aleinanneu door Jovinus (366) en dc Iliinnon onder Attila door do liomei-nen, Alanen en Gothon (452) geslagen werden. C. SUIÏ S.VóNE, stad iu liet Franscho departement Saóne et Loire, liggende in eene der bost bebouwde streken van Bour-gondië, ter plaatse waar hot Canal du Centre in de Saóne valt. Deze ligging verschaft aan do stad voel handel; ook zijn er belangrijke fabrieken van ijzerwaren, zijdon en wollen stoffen eu kristal. In de rivier komt dc witvisch in grooten getale voor, van wier schubben men die schitterende naar parelmoer gelijkende stof vervaardigt, die essence d'Oricnt genoemd en tot het maken van valsche paarlou gebruikt wordt. De stad is goed gebouwd en hoeft vier voorsteden, bonevens eene prachtige kade aan de rivier. Merkwaardig zijn: de hoofdkerk, het raadhuis en het hospitaal St. Laurent. In de nabijheid treft men Bomcin-sche bouwvallen aan. Er zijn 16,000 inwoners. C. was reeds in Caesars tijd onder don naam Cabillonuni bekend en was in den tijd der Bomeinsche keizers eene aanzienlijke handelstad. Vau deze stad ontleent bot beroemde huis der prinsen van C. zijnen naam, hetwelk van de XIVd0 tot do XVId,! eeuw het prinsdom Oranje bezat. CHAMADE. Is een sein dat de bevelhebber eener belegerde plaats door trom of trompet laat geven, ten tecken dat hij onderhandelen of capituleeren wil. Gewoonlijk wordt daarbij een wit vaandel opgestoken. — Hot woord Gharnade is afkomstig van het Italiaansch Chiamata, eene verbastering van 't Latijnsche Cln-mata. I). CHAMAVEN (De) waren eene Germaanschc volksstam, die waarschijnlijk een gedeelte van Overijssel en Westfalcn bewoond hebben, schoon dit niet met zekerheid tc bepalen is. Even als dc meeste andere Gcrmaansche stammen waren zij in gedurige oorlogen met de Bomeinen en versmolten eindelijk onder de Franken. CIIAMBEBT1N, dorp in Bonrgondic, tusscheu Dijon cn Chalons, vermaard wegens den naar hetzelve genoemden wijn, die een van de beste Bourgondië-wijnen is, doch eerst met het vierde jaar goed cn geurig wordt. CHAMBEBY, in het Italiaansch Ciamberi of Sciamheri, de hoofdstad van Savoije, aan de riviertjes de Aisse en de Albauo, heeft eene aangename ligging in eene door hooge bergen omringde vlakte. Zij is dc zetel van ccnen aartsbisschop, van een koninklijk Jezuïtcu-collcgic, dc koninklijke academie, eene landbouwkundige maatschappij, een letterkundig genootschap, eene teekenschool, enz. De 16,000 inwoners vinden hun bestaan in handel en fabriekwezen. Drie weekmarkten bevorderen het vertier en de stad geniet ccne tooncmcndc welvaart. CHAMBOBD. Dit uitgestrekte cu heerlijke slot ligt niet verre van Blois, in het Franscho departement Loire et Cher, in het midden van een park, dat door ceneu muur van acht uren lengte wordt ingesloten. Koning Frans de l»,l! liet hot door Primaticcio 38 CHA. |
29S
|
in 152'!—1533 in don Gothischcn smaak ophouwen, liet bevat 440 zalen en vertrekken, henevens stalling voor 1200 paarden. Onder Lodowijk den XVclequot; werd liet hewoond door koning Stanislaus Lcssczinsky. Later werd het gegeven aan den maarschalk van Saksen en in 1777 de prins l'olignac er mode in leen begiftigd. Gedurende do omwontoling werd hot slot inwendig geheel verwoest en door keizer Napoleon in 1809 tot een vorstendom verheven en aan den maarschalk Berthier geschonken, wiens weduwe het in 1821 verkocht, als wanneer het door eene inschrijving voor eene som van fr. 1,749,677 werd aangekocht om ten geschenke aan te bieden aan don toon pas geboren hertog van Bordeaux, die er later den naam van aannam on het ondanks het verbod aan de loden van het verdreven koningsgeslacht Bourbon, om geou vaste bezittingen in Frankrijk te hebben, tot heden too hooft behouden. CHAMBUE AliDKNTE. Kon buitengewoon gcregtshof in Frankrijk, aldus genoemd, volgens sommigen omdat hot doorgaans tot don brandstapel veroordeelde, volgons anderen omdat liet zijne zittingen hield in eene mot zwart laken bekleede en met waskaarsen verlichte kamer. Men vindt in do geschiedenis van Frankrijk meermalen van zulk eono C. A. molding gemaakt, meest als kettorgerigt, doch hot laatst in 1679 en 1680 tot hot onderzoek van de uitgebreide gifmongingon, waarin vele dor aan-zionlijksto personen hetrokkou waren en van welke do beruchte markiezin de Brinvillicrs de voornaamste was. CHAMKLEON. (Zie Kameleon). CHAMISSO (Louis Ciiableb Adalhkut de) de iioncouiit, oen verduitschte Franschman, was 27 Jan. 1781 in Champagne geboren, had met zijne ouders in 1790 zijn vaderland verlaten en word in 1796 page hij do koningin van Pruissen, terwijl hij tegelijk het Fransehe gyninasium to Berlijn bezocht. In 1798 word hij luitenant, doch hij hooft geen voldtogt bijgewoond. Kort daarop hegon zijn zin voor natuurlijke historie zich te ontwikkelen en in 1811 wijdde hij zich geheel aan do studie dier wetenschap te Berlijn. Van 1815 tot in 1818 was hij deelgenoot van don togt, dien Otto von Kotzohue op de Rurick om de wereld vol-hragt. Hij moest van do liussoil on hijzonder van den coraman-dant allerlei onaangenaamheden verduren en na de terugkomst werden zelfs zijne waarnemingen, niet dan verkort en verminkt in hot groote werk over de expeditie opgenonicn. Hij trok weder naar Berlijn, waar hij eene aanstelling bij den kruidtuin ontving; vervolgens stil en weinig omgang zoekend, slechts voor zijn huisgezin, do wetenscbap en dichtkunst loofde on den 21quot;lon Augustus 1838 overleed. Als natuuronderzoeker hoeft hij zich hekend gemaakt door do volgende werken: Üe. nnmalihus qui-husilam e. classe VerminiH Linnnei, .Dissertntio, Borl. 1819; XJeher' nicht der niltzUchsten und acliiullirhsten GewUc/ise, ivelche wild odcr anqehnul in Norddeutschlcind vorkommm «. s. w. Berl. 1827; Be-merhmtjen und Ausidite.n nu/einer Enldcckwtgsreise, unter Kolzebue, Wenn. 1827; /{else nm die Welt, Leljiz. 1836; tlbcr die. hmoal-schc S/ircchc, licipz. 1837. Als dichter is C. nog inecr hekend. Met Variihagcn van Ense gaf hij in 1804—6 eeu Muzenalmanak uit. In 1813 schreef hij liet bekende sprookje Peter Schlemihl, dat in 1814 het eerst door zijnen vriend Fouque in druk word hekend gemaakt en spoedig in do meeste Europcesclie tnlcn overgobragt. Zijne (ledichte 'verden voor do li'1quot; maal in 1850 te Leipzig uitgogoven. In 1836—39 versclienen zijne Gesamtuellen Werke met zijne biogrnphie en brieven , te Leipzig in 6 dooien, in 8quot; met platen. CIIAMOUNV of CIIAMOüNIX. Beroemd dal in Savoije,ton Noordon van don Montbhinc, vanwaar men het boste gezigt op on den toegang tot dezen hoogsteu berg van Kuropa hooft, waarom het dan ook jaarlijks door reizigers uit allerlei landen bezocht wordt. Wegens de hooge ligging en de omringende glotschers eu sneeuwvelden is het er doorgaans koud. liet dal van C. waarin een dorp van gelijken naam ligt, is buitengewoon rijk aan zeldzame planten en delfstoffen, met welke laatste vele inwoners ecnen niet onaanzionlijkon handel drijven. Overigens hestaan zij van veefokkerij, gemzonjagt en bijenteelt, benevens de voordooien, die do reizigers aanbrengen en de belooningen, die door de gidsen worden verdiend. Zie over dit dal; Gottsehalk, Dus Chanioiini/thal (Hallo 1811) en Maltoon, Jtinernire et. abreijé du voyaye a Chamouny (1828). |
CHAMPAGNE. Voormalige provincie van Frankrijk, beslaande do tegenwoordige departementen Ardennes, Marne, Auhe en Haute Manie, benevens oen gedeelte van Seine et Manie on Yonno. Zij had eene grootte van 350 □ mijlen en toMo ruim 1 millioen inwoners. Hot oostelijke gedeelte is dor, doch het westelijke vruchtbaar. Hot voornaamste voortbrengsel is de wijn, die door de geheelo wereld vermaard is. C. in de wapenkunde het tegenoverge-! stelde van den chef (zie Chef) is het be- 1 nodenste dorde gedeelte van een wapen- __schild, dat in kleur of metaal van het veld verschilt. Deze figuur komt zeer wei-lllll Ni i ij! i' i [■ j mg voor. Woodville in Engeland voert: de, gueul.es, au canton et a la champagne V_ _S d'aiyent. (Zie nevensgostoldo figuur.) CHAMPAIGNE (Philip de). Dozo uitmuntende schilder werd in het jaar 1602 tc Brussel geboren. Na zich in zijne jeugd onder don ininiatunrschildor Bourdaux en den landschapschilder Fouquicres te hehben geoefend, ging hij in 1621 naar Parijs, waar hij zich door hot schilderen van portretten naam maakte on de gnnst des graven van Mansfeld verwierf. Vervolgens schilderde hij verschoidono stukkon in de vertrekken dor koningin in hot hof van Luxemburg, en werd eenigon tijd later door de koningin-moeder tot eersten hofschilder nangestold. Op haren last vervaardigde hij eenige groote stukken in de; kerk en hot klooster der Canneliten te Parijs, benevens eonige fraaije stukken voor den kardinaal do Richelieu. Hij stierf in 1674 te Parijs, den room nalatende van oen der eerste schilders van zijn vaderland te zijn. In het lquot;'6 doel van het Kabinet der houw-, schilder- en (jraveerkuust. vindt men eono lijst zijner schilderstukken, onder welke vooral niOTICn uitmunten: oen Christus aan hot kruis, in hot gewelf dor Carraelitenkerk roods genoemd, waarin het perspectief zoo kunstig moet zijn aangebragt, dat het horizontaal liggend stuk overeind schijnt te staan; Adam en Eva, treurende over den dood van Abel; hot portret van zijne dochter, zittende zoor krauk, en na door den geneosheer opgegeven te zijn, biddende met eene kloosterzuster; een Avondmaal; eono mater dolorosa; Lodowijk de XIII'1(,, voor eene madonna knielende, en moer andere stukkou. Zijne teckoiiing is bevallig, zijn koloriet heldor en zijne manier hooft ietsteodors, dat onwillekeurig boeit. CHAMPIGNON. (Zie Paddestoel.) CHAMPMESLÉ (Marie de), geboren Uesmares, eene Fransehe tooneelkunstenaros, word in 1644 tc Rome geboren. Haar vader, de zoon eons rijken ambtenaars uit Normandic, welke hom, dewijl hij tegen dou zin zijner ouders gehuwd was, onterfd had, loofde in uiterst bekrompen omstandigheden. Dien ten gevolge was de dochter reeds vroegtijdig vorpligt voor haar eigen bestaan to zorgen. Hare eerste dramatische proeven in den schouwburg barer vaderstad maakten weinig opgang; doch toen zij met den verdienstelijken schouwspeler CliampmosM gehuwd was, vertrok zij mot hom in 1669 naar Parijs en speelde aldaar liet eerst in hot Hotel de Bourgogne. Racine, die haar kort daarop leerde konnon, verliefde op haar en vond door haar spel de inspiratie tot eenige zijner beste stukken. Zij overleed 15 Maart ,1698. Haar ochtgouoot heeft zich minder als kunstenaar, dan wel als dramaschrijver bekend gemaakt. Zijne stukken zijn onder den titel: 'Theatre de ChampmcsK, iu 2 dln. te Parijs in 1742 uitgegeven. Hij zelf was in 1701 overleden. CHAMPOLLION (Jean Francois). Deze beroemde en hoogst verdioustelijke golcerde is geboren te Figeac, eene stad in het Fransehe dopartoment du Lot, don 23quot;ten December 1791. Op jeugdigen leeftijd to Grenoble bekend geworden met den Baron Fourier, secretaris van het Jnslitut (V Ijj'jpte, schijnt hij aan dezen do eerste ontwikkeling zijner zucht voor de oudheden van Egypte verschuldigd te zijn geweest, op welk land de expeditie onder Bonaparte do aandacht ook dor wetenschappelijke wereld gevestigd had. Hij was nog naauwelijks jongeling, toen hij in 1807 aan de ocademio van Gronoblo eene verhandeling overlegde over do namen van oude Egyptische steden, die hij uit het Koptisch trachtte te verklaren. In hetzelfde jaar ging hij naar Parijs, ten einde er zijne Oostersche studiën met uitgebreider hulpmiddelen en onder do leiding der daar gevestigde geleerden voort te zetten. Na twee jaren keerde hij naar Grenoble terug met don titel van buitengewoon hoogleeraar en gaf in 1811: tEgypte sous les P/iaraons, ou recherches sur la yéographie, la religion, la langue, |
CIIA.
299
|
les écritures ct thiatoire da l'Egyfla mant I'invasion de, Cambyse, cenc verliandeling, die do voorlooper moest zijn van een uitvoeriger werk, slechts gedeeltelijk verwezenlijkt in: l'Eyypte sous Us Pharaons, Description (jéoyraphiijue. (Parijs 1814, 2 dlu.), tot heden hot voortreftelijkste work over dat onderwerp. Bovendien schreef C. onderschoidone kleinere bijdragen tot de kennis van Koptische handschriften en arbeidde voortdurend aan een woordenboek dier taal, dat echter niet in hot licht is verschonen. Ook hield hij zich zoor bozig met het opschrift te Kosette (zie Jiosellc), doch doelde de misvatting zijner meeste voorgangers, dat van de beide daarop gebezigde alphabcths bet hioroglypliische geheel idoographisoh, bet domotische daarentegen, oven als het uit andere gedenkstukken bekende hieratiscbo, geheel alphabetisch ware. Later kwam hij tot de overtuiging, dat bet hieratische schrift van donzelfdon aard moot zijn als het hieroglyphische en doelde deze ontdekking in Augustus 1821 aan de Academie des inscriptions mede. In hetzelfde jaar zond hij eene verhandeling in bot licht: de 1'écriture hieratique des anciens Egyptiens (Gonoble, 1821), waarin hij nog altijd hot ideograpbiscbe karakter van bot hieroglyphische en hieratiscbo schrift beide beweerde. Intusschen was hem bekend geworden, dat een scherpzinnig wiskundige, met name Young, een alphabotisch karakter in do hieroglyphen der Egyptische koningsringon meende te hebben ontdekt, zonder op die groote ontdekking voort te bouwen. Ongetwijfeld werd C. daardoor bet eerst op den weg geleid tot zijne verdere naspo-ringon, die onder don invloed van bijzonder gunstige omstandigheden met don scbittorondston uitslag zijn bekroond, ja tot de volgens Niebuhr grootste ontdekking dezer eeuw hebben gevoerd. Door vergelijking van de afbeelding dos naams van Ptolemeüs op den steen van Kosette met dien van Cleopatra op de obelisk van Pbilae geraakte hij tot ontcijfering van het hieroglyphische alphaboth en alzoo van stap tot stap tot die van eene menigte namen van koningen, en voorts tot ontdekking van het geheelo stelsel waarop de tegenwoordige kennis der Egyptische oudheid rnst. Zijne eerste, maar roods hoogst belangrijke ontdekkingen deelde hij mode in zijnen beroemden brief aan Kacier (Par. 1822), waarop eene uitvoerige ontwikkeling volgde in: Precis du systeme hiéroglyp/iique (Parijs, 1824; herdr. 1828), terwijl de kern van den hoofdarbeid zijns korten, maar voor do wetenschap onscbatbaron levens is nodergelegd in «ene Grnmmaire Egyptiemte., die eerst na zijnen dood (183fgt;) is in het licht ver-scbenen. |
Intusschen bepaalden zich de nasporingon van C. niet tot de taal alleen, maar strekten zich ook tot de overige takken der Egyptische oudheidkunde uit. In 182.1 verscheen zijn mot vele gekleurde afbeeldingen versierd werk: Panthéon Égypticn, zijnde cone Collection des personnages mythologiques de l'ancienne Kqypte,, dut ovenwei onvoltooid bloof. In do jaren 1824—1826 ondernam hij onder begunstiging van den hertog de Blacas eene weten-schappolijke roizo naar Italië, waar hij zich negen maanden bezig bield in do pas aangekochte rijke Egyptiecho verzameling van Drovetti te Turyn, die bom aanleiding gaf om don grond te leggen tot tijdrokonkundigo bepalingen volgens do gedenkstukken, van do dynastiën van Mantho tot in het begin van hot niouw-Egyptische rijk; waarvan hij eene ontwikkeling gaf in oonon brief aan de Blacas (Par. 1824—1820). Van Turyn ging hij naar Florence, Rome en Napels; in Italië vond hij, terwijl zijn stolsel in Frankrijk, Engeland en Duitschland nog naauwolijks bekend, maar reeds half veroordeeld was, don weg gebaand door Kosollini's veel gelezen geschrift: // sistema geroylijico del sig, cav. C/iawpolhon d mnwre, dichiarato cd esporto alla intelliqenza di tutti (Pisa, 1825). Tc Homo vond hij eveneens veel goodkon-ring bij geloerde mannen als, Bunson, Sir William Geil, Fea, on anderen, ten gevolge waarvan paus Leo de XII110 hom opdroeg, de reeds voorbereide verklaring der obelisken te Rome op nieuw te herzien on to voltooijen. De dood van dezen paus deed dezen arbeid staken, die eerst in 1842 mot oenen tekst van pater Ungarelli in bot licht vorscboen. Te Livorno onderzocht C. eene door den Engolschou Consul Salt aangelegde verzameling van Lgyptisclio ondheden, die op zijnen raad en onder medewerking van don reeds genoemden do Blacas door de Fransche regering aangekocht en onder den naam Uiisce Charles X te Parijs geplaatst werd. Doch veel belangrijker nog Voor de wetenschap was bet besluit, dut door C.'s krachtigen begunstiger, denzelfdcn hertog bij koning. Karei den Xlt;l011 werd bevorderd, om den verdienstelijken geleerde naar Egypte zolf te zonden aan het hoofd van oenige teekonaars en bouwkundigen; een maatregel, niet weinig bevorderd door con soortgelijk plan, dat van don loscaauschcn groothertog, den voorstander van wetenschap en kunst Leopold den 11'1,111 was uitgegaan, om C/s voor-treffolijkcn leerling Rosellini naar Egypte te zenden. Beiden veroenigden zich als nu tot eene gemeenschappelijke expeditie, wier werkzaamheden, helaas! niet door don grooten geloerde zelvon bobben kunnen worden openbaar gemaakt. Dit is door Rosellini alleen geschied in een groot plaatwerk van 400 bladen met 9 doelen tekst; welk work, eenigzins omgewerkt, onder don titel: Monuments de VEyijpte et de la iXubic (Par. 1835—1845) in liet Fransch is uitgegeven; de reize zolven is bcschroven in Rosollini's brieven, benevens de in 1833 uitgekomen Lettres écrites d'Egypte et de AubiS par G/iampollion le jeune, terwijl de brooder van C. behalve do reeds gonoemdo Gramma ire Éyyptieme en Dictionnaire Eyyptien ook nog heeft uitgegeven diens Mêmoire sm- les siynes, emploijés par les anciens Egyptiens a la notation des divisions du temps (1841). Kleinere opstellen van zijne band vindt men in do Uevue encyclopiUlique (1822, 1824) en in: /iul-letin wnversel de. Eérussac (1824—1827). Na zijne torugkomst uit Egypte word voor hem een leerstoel aan het College de Franci opgorigt, doch naauwolijks had hij er bezit van genomen of eene krankheid ondermijnde zijne krachten en sleepte hem don 4'lequot; Jlaart 1832 ten grave. Zijn dood was een groot, bijna onherstelbaar verlies voor de wetenschap aan welke hij zich bad toegewijd, terwijl bij als mciisch betreurd werd van woge de beminnelijkste eigenschappen van zijn karakter. Hij wordt dikwijls „de jongerequot; genoemd, ter onderscheiding van zijnen broeder Jean Jaques C., bijgenaamd Figoac, naar zijne geboorteplaats, die door de Febrnarij-omweuteling zijne betrekking van conservator der Fransche hamlschrifton te Parijs verloor en thans nog ambteloos leeft, waarom hij dan ook in dit werk niet wordt vermeld, hoewel hij vele en belangrijke geschriften beeft in het licht gegeven. De zoon van dozen, Aimé, insgelijks nog in leven, heeft zich verdienstelijk gemaakt door het uitgeven van vele oude bronnen voor do gcscliiodenis van Frankrijk. CIIAN. (Zie K/iari). CHANDELIER (Johannes Six de). (Zie .%■.) CHANDLER (Riciiaku), geleerd Hellenist in 1738 in Eugo-land geboren, lid van bet Magdalenen-eollegie te Oxford, en van het genootschap van oudheidkundigen to Londen. In 17fi3 gaf hij de Marmora Oxoniensia, zeer prachtig uitgevoerd, in het licht, waarin bij niet alleen de fouten zijnor voorgangers verbeterd, maar ook vcrschcidcnc gapingen, inzonderhoid in dokronijk van Paros, gelukkig hoeft aangevuld. Door bet genootschap dor Dilettanti mot doctor Kevert en Pars verkozen, om in het Oosten oudheden to verzamelen en don voormaligcn toestand dezer landen te ondorzookon, word hot golioole bestuur dezer reis aan C. opgedragen, die hierop, in do jaren 1764, 1765 en 1766 lonië, Attica, Argolis en Elis bezocht; met eenen rijken schat van gewigtige bouwstoffen in Engeland terug kwam, en in 1769 het eerste deel zijner Ionische Oudheden in het licht gaf, waarvan echter het tweede niet voor 1800 volgde. In 1775 liet hij zijne fnscriptiones antiquae plcraeque tiondnm editae, in Asia minori el Graeci», praesertim Athenis collectiie, tc Oxford drukken, en hij zal niet ligt m het juist lezen, naamvkonrig afschrijven cn gelukkig aanvullen van oude bijschriften overtroffen worden. In hetzelfde jaar verscheen het eerste deel zijner reis, onder den titel van: Reis naar Klem-Azië, en bet volgende jaar het tweede, onder dion van Reis naar Griekenland. In bet vak van oudheid- en aardrijkskunde boliooron deze reizen onder de beste, schoon zij, omtrent den togomvoordigou toestand dezer landen cn hare bewoners, niets belangrijks in zich bevatten. Zijne geschiedenis van Troje kan men eenigonnato als oen bijvoegsel op zijne reis naar Azië beschouwen. De voortzetting daarvan meent men, dat hij in bandschrift hoeft nagelatem Hij stierf te Tilchurst in Berkshire in 1810. CHANG-TI. Nuam dien do Sinezen aan liet Opperwezen geven. Over hunne bogiippou desaangaande zie hot art, Sinezen. CHANTRKi' (Fiuncis), beroemd Engolsch booldliouwor, geb. te Jordanthorpo in hot graafschap Derby, den 7cl,!11 April 1781, was de zoon van oenen armen landbouwer en timmerman, die |
300
|
hem in zijne vroege jeugd in de leer bestelde bij eenen hoiit-siiijdci- en vergulder. Na hier en daar te hebben gezworven, kwam hij in 1804 te Londen, waar de uitslag der bestelling van een paar busten, vooral die van Home Tooke, hom aanzienlijke bestellingen opleverde, onder welke die der stad Londen, van het ntjindbeeld van George den Hij bezocht Frankrijk en Italië; te I.ouden teruggekeerd, vervaardigde en ontwierp hij nog eene menigte beelden en busten. Door aangenaamheid in den omgang en oene bijzondere opgeruimdheid verwierf hij zieh vele vrienden, die zijnen den 15den November 1842 plaats gehad hebbenden dood betreurden. Zie over hem: G. Jones, Sir Francis Chantny, recolleclions of his life, practice and opiniona (Lond. 1843.) CHAOS. l)c ruwe, ongevormde on ongeordende stof, waaruit naar de voorstelling der Grieksehe dichters en wijsgeeren, alle wereldligchamen zijn voortgebragt. Hesiodus nam vier grondoorzaken van het bestaande aan: Chaos, Gaea, Tartarus en Eros (de vormende, levendmakende kracht). Anderen namen den C. slechts voor de eerste oorzaak van alles, terwijl nog anderen uit den C. den hemel en de aarde lieten ontstaan, maar al het overige van Kros afleidden. Ook bragt, volgens Hesiodus, C. uit zich zelv' Erebus (don donkeren afgrond) en den nacht voort, en dezen te zamen den jKther en den dag. Later is de benaming C. gebezigd voor elkeu onordenlijken, verwarden toestand. CHAPPE (Claude), geb. te Mans, in 1763, maakte zich reeds vroeg bekend door eenige verhandelingen in het Journal dn physique, doch is het meest vermaard door zijne uitvinding — of misschien beter gezegd: volmaking der uitvinding — van de telegraaf. In 1792 overhandigde hij een ontwerp daarvan aan de Nationale conventie, ten gevolge waarvan de aanleg der eerste telegrafische linie in 1796 werd bevolen. Zie voorts het art.; Tclegraqf. Hij overleed den 26sten January 1829. Zijn broeder C. (Jean Joseph) , die na hem directeur van het telegrafisch bureau te Parijs was, waar hij den 23quot;,en Januarij 1805 stierf, schreef eene verdienstelijke Histoire de la TiUgraphie (Par. 1824, 2 din.). C. (Jean) d'AUTEKOCHE. Deze Fransclie sterrekundige, geboren te Mauriac in Auvergne, den 2dquot;n Maart 1722, reisde In 1760 op last der academie naar Tobolsk, ten einde daar den C*1011 Junij 1761 den voorbijgang van Venus over de zon waar te nomen. Na zijne terugkomst in Frankrijk gaf hij zijn belangrijk werk: Voyage en SiMrie fail an 1761 (Par. 1768, 2 din., met atlas) in het licht. Tegen de ongunstige berigten, die daarin omtrent Rusland voorkwamen, schreef keizerin Catharina de Iljc zelve, met behulp van Schuwaloff: Antidote on examen du jftauvais liore superbement imprimé, intitulé: Voyage de l'tibhé Chappe (Amst. 1771, 2 dlu.). — Toen in 1769 een voorbijgang van Venus over de zonneschijf in America zou zigtbaar zijn, begaf hij zich naar Californie; hij overleed op deze reize, te San-Lucar, den lquot;,cn Augustus 1769. CHAPPÉ zegt men in de wapenkunde van een schild, dat door twee lijnen, dalende uit het boven middenpunt naar de regter en linker beneden-hoekpunten in drie doelen verdeeld is. Daalt er nog een derde lijn naar het beneden middenpunt, dan heet het schild Chappi en parti] zoo voerde Mlisbach in Frankenland : Chaam en parti d'argent el de gueules de l'wt en fautre. CHAPPÉ CKAUSSÉ. (zie Clmussc'.) |
C1IAPTAL (Jean Antotne), graaf van Chanteloup, pair van Frankrijk, geb. te Nozaret in het dep. Lozere den alt;len Junij 1756, overleden te Parijs den 30»,equot; Julij 1832, was een van de beroemdste scheikundigen onzer eeuw. Hij was bekend als uitstekend geneesheer te Montpellier, toen de eerste Fransclie omwenteling uitbrak, en werd in 1793 naar Parijs geroepen ten einde door zijne scheikundige ervarenheid te voorzien in het gebrek aan buskruid; waarin hij zoo wel slaagde, dat hij dagelijks 3500 ponden leverde en daardoor spoedig in de behoefte voorzien hud. In het volgende jaar naar Montpellier teruggekeerd, bekwam hij een post in het bestuur van het departement Herault en den voor hem aldaar opgerigten leerstoel in de scheikunde. In 1798 werd hij tot lid van het Instituut benoemd, toonde zich zeer ijverig voor de zaak van den 18den Brumaire, werd in 1798 door den eersten consul benoemd tot staatsraad en in 1800 tot minister van binnenlandschc zaken, in welke betrekking hij kunsten en wetenschappen krachtig aanmoedigde en bij Parijs eene schei-knnd'ge fabriek oprigttc. In 1804 vie! hij in ongenade, omdat hij weigerde de verklaring af te loggen, dat de beetwortel-suiker beter is dan die uit suikerriet; doch reeds in het volgende jaar benoemde hom keizer Napoleon tot grootkruis van hot legioen van eer en lid van den senaat; terwijl hij gedurende do „honderd dagenquot; de betrekking van minister van staat en directeur van handel on nijverheid bekleedde. Na de restauratie leefde hij ambteloos, schoon Lodewijk de XVIII'1' zijno verdiensten erkennende, hem in 1816 tot lid der academie van wetenschappen benoemde en drie jaren later tot pair van Frankrijk. Do voornaamste van zijne hoog geschatte geschriften zijn: Chimie, ap-plii/ue'e aux arts (Par. 1807, 4 din.), waarvan slechts het Iquot;,e op last van koning Lodewijk in hot Nederlandsch is vertaald door den Hoogleeraar N. C. do Fremerij, en uitgegeven onder den titel: Grondbeginsels der scheikunde op de kunsten toegepast, Amst. 1808); Chimie nppliquile a ('agriculture (Par. 1823, herdr. 1829; 2 din.). Hij was de uitvinder van het gebruiken van oude wol in plaats van olie bij het vervaardigen van zeep, van het katoen-verwen met Turksch rood, van de vervaardiging van inlandsche cement en kunstmatige pozzolaan-aarde, en van een glazuur over aardewerk zonder vergiftigende looderts. Omtrent de toepassing der chemie op eene menigte bedrijven en bereidingen des dage-lijksehon levens heeft C. onschatbare verdiensten. CHARDIN (Jean), beroemd reiziger en juwelier, geboren den 26*ien JSTov. 1643 te Parijs, overleden den 26,,en Jan. 1713 in de nabijheid van Londen , was de zoon van een protestantsch juwelier. Ilij had nog den ouderdom van 22 jaren niet bereikt, toen zijn vader hem naar Oost-Indië zond om een aankoop van edele steenen te doen. C. begaf zich naar Suratte en trok op die reis door Perzic, waar het hem wel scheen te gevallen, want in het zelfde jaar keerde hij reeds van Suratte terug en vestigde zich te Ispahan, waar hij zes jaren bleef. Zeer spoedig benoemde do Shach hem tot hofjuwelier, welke betrokking hem in kennis bragt met de grooten van het hof, waardoor hij in staat was de geheimste bijzonderheden omtrent do Perzische staatsregeling, hofhouding en krijgszaken te vernomen. C. bezocht tweemaal de ruïnen van Persepolis en beschreef de oudheden, die hij er zag. Het was in Mei 1670 dat hij in zijn vaderland terugkeerde, waar hij spoedig moest ondervinden, dat de godsdienst, die hij beleed, hom alle ambten en bedieningen sloot, zoodat hij na een jaar vertoevens te Parijs besloot naar Azië terug te koeren. Hij vertrok den 17llequot; Augustus 1671, bleef 10 jaren in Perzic en Indië, en keerde over de Kaap de goede Hoop naar Europa terug, waarop hij zich te Londen nederzette. Aldaar werd hij door den koning tot Baronet verheven en huwde hij met oene Rouaansche jonkvrouw van de hervormde godsdienst. Hij hield zich daar bezig met het in orde brengen zijner reisbeschrijving, welke in 1686 in 1 deel in folio, met 18 keurige platen verrijkt, aldaar het licht zag; andere declon zouden dit eerste gevolgd zijn, indien hij niet door den koning aangesteld ware tot bevol-magtigd minister bij de Staten-genoraal der zeven vereenigde Provinciën en agent der Engelsehe Oost-Ind. Compagnie. Het was eerst in 1711 dat hij de uitgaaf zijner reisbeschrijving kon voortzetten, doch C. gaf er to gelijkertijd twee drukken van; eene in 3 dlu. in 4», de anderen in 10 dln. in 12quot;, versierd met 78 platen naar teokeningen van den reiziger en schilder Grelot. De overeenstemmende getuigenissen der reizigers, die na hem die zelfde stroken hebben bezocht, geven de meest doorslaande bewijzen niet alleen voor zijno waarheidsliefde, maar ook voor de veelzijdigheid zijner kundigheden en de diepzinnigheid zijner waarnemingen. Do Reizen van C. zijn herdrukt geworden te Amst. in 1735 in 4° in 4 dln. met platen. Langlès bezorgde eene nieuwe uitgaaf te Parijs in 1811 in 10 dln. in 8° met een atlas in fol. en eene kaart van Perzië, van do hand van Lapie. CHARENTE. Rivier in Frankrijk, die in het departement Opper-Vienne ontspringt en na eoneu zeer bogtigen loop tegen over hot eiland Oldron in den Atlantlschen oceaan valt. Naar haar heeft den naam het departement C. in het zuid-westen des rijks. Het beslaat eeno oppervlakte van 104 □ mijlen en telt ruim 360,000 inwoners, die grootendeols hun bestaan vinden in den wijnbouw en het stoken van brandewijn, komende die, welke den naam heeft naar de stad Cognac, meest uit dit depart. Ook zijn er eenige papierfabrieken. De vijf districten, waarin het verdeeld wordt, zijn: Angoulême, Barbézieux , |
301
|
Cognac, Confolens en Ruffec. Do voornaamste steden zijn: An-goulcme, de geboorteplaats zoo van Maria van Valois, do beminnelijke zuster vau koning Frans don I»'011, als van den afsclmwelijken moordenaar van Hendrik den IVl,en, Ravaillae; Cognac, Jarnac en Knffec, in welks nabijheid men het frualjc kasteel van Broglie vindt. — Ten Westen van dit depart, ligt C. (Nedeii-), dat 130 Q mijlen groot is en eene bevolking heeft van 445,000 inwoners, waaronder zeer vele Hervormden. Het wordt bespoeld door de C. en door de bruisende Gironde. Ook in dit depart, zijn de wijnbouw en het brandewijnstoken belangrijker dan de landbouw en de veeteelt. Langs de kust vindt men eenige zeezout-putten. Het depart, is verdeeld in zeven districten: la Kochelle, Jonsac, Marennes, Rochefort, Saintes en St. Jean d'Angelij. De hoofdstad is het vermaarde la Roebelle (zie dat art.). CHARENTON. Een vlek met 3000 inwoners, twee en een half uur ten oosten van Parijs gelegen, ter plaatse waar de Seine en de Marne te zamen komen, tegenwoordig beroemd wegens het groote krankzinnigengesticht (Matsou nationale a Charenton pour le trnitcment ties aliénés). alwaar gewoonlijk 400 tot 500 krankzinnigen van beide geslachten, bij welke nog hoop op genezing bestaat, behandeld worden. CHARES. Een Grieksch beeldhouwer, leerling van Lysippus. Hij is meest beroemd door het vervaardigen van den koperen kolossus aan den ingang der haven van Rhodus, een' arbeid waaraan hij twaalf jaren besteedde. C. is ook de naam van een Atheensch veldheer in de IV'1quot; eeuw voor Chr., die zich aan vele krijgskundige misslagen schuldig maakte en zijn behoud alleen aan de welsprekendheid van Demosthenes te danken had. CHARETTE (FKAN9018 Athanase) DE LA CONTRIE. Deze onversaagde aanvoerder der Vendéers in hunnen oorlog tegen de Kransche republiek werd geboren te Couffe bij Ancenis, den 17 April 1763. Toen de omwenteling uitbrak legde hij zijne betrekking als zeeofficier neder en week naar Coblents, doch keerde, na zijn vermogen grootendeels te hebben verspeeld, naar zijn vaderland terug, waar hij op zijn kasteel Fonteclause leefde, totdat hij door de opstandelingen in neder-Poitou tot hun aanvoerder werd gekozen. Na vele dappere daden viel hij in Maart 1796 in handen der republikeinen, die hem den 29'1™ dier maand te Nantes lieten fusilleren. Zie voorts Vendie. CHARGE D'AFFAHIES, een diplomatieke titel, voor personen welke niet door hunnen souverein, maar door een' minister of gezant, niet bij een souverein, maar bij een departement van buitenlandsche zaken geaccrediteerd zijn. Zij maken dc vierde elasse van diplomatieke agenten uit. CHARILAUS. Kleinzoon van Eunomus en zoon van Poly-dcctus, koning van Sparta. Hij werd na den dood van zijnen vader geboren en had zijn loven te danken aan zijnen oom Ly-curgus, die weigerde te voldoen aan den voorslag van C.' moeder, welke uit heerschzucht hare vrucht wilde afdrijven, indien Lycurgus beloofde haar te huwen. Door dezen na zijne geboorte den volke als koning vertoond, deeil de „volks vreugdequot; deswegens hem den naam geven, die deze beteckenis heeft. Hij stierf na eene 64jarige regering omtrent 800 j. voor Chr. CHARITK is de naam van vele ziekenhuizen in Frankrijk en Dnitschland. De beroemdste zijn tegenwoordig het hópital de la Chariu te Parijs en het Königl. Charité-Krankenhaus te Berlijn. Het laatstgenoemde, waarin 1300 zieken kunnen opgenomen worden, sedert 1726 aan zijne tegenwoordige bestemming gewijd, is tevens het algemeen ziekenhuis voor Berlijn, en do plaats waar het klinische en pathologisch-anatoinisch onderwijs gegeven wordt. Verg. H. Meding, Paris médical. 1 vol.. Paris, 1852; Annalen des Charité-Krankenhauses zu Berlin (Berlijn 1850 en volgg); P. M. Mess, Iets over de practische yeneeskundige school le Ber-lijn (In het Tijdschr. der Ned. ifaatsch. tot bevord. der Geneesk., 1854, 2e Afd. p. 211). CHARITINNEN. (Zie Gratiën.) CHARLATAN. (Zie Kwnkzaloer.) |
CHARLEROI, eene stad in Henegouwen aan de Sambre, tusschen Bergen en Namen, met 7,060 inwoners, die in do geschiedenis eene groote vermaardheid heeft verkregen. De stad werd het eerst versterkt door dc Spanjaarden in 1C6C, doch het aanrukken van een Fransch leger deed hun dit werk staken, dat op bevel van Lodewyk den XIVl,cquot; door Vauban opgenomen werd. Bij den vrede van Aken, 1668, word C. aan Frankrijk afgestaan, bij dien van Nijmegen, 1678, aan Spanje; in 1693 werd het door de Franschen, in 1697 door do Spanjaarden heroverd. In 1746 moest de vesting zich reeds den 6'1™ dag nadat de loopgraven geopend waren, aan den prins van Conti overgeven; in 1748 bij den vrede van Aken kwam C. weder aan Oostenrijk. In den omwentelingsoorlog in 1794 word de vesting viermaal door do Franschen omsingeld en beschoten, driemaal ontzet en ging eindelijk bij verdrag over, waarna de vestingwerken werden geslecht. In 1815 evenwel werden zij wedor in staat van verdediging hersteld. CHARLES (Jacques Alexander CksakJ. Deze beroomde natuurkundige werd geboren te Bangency, den 12llen November 1746 en in zijne jeugd onderwezen in de inuzijk en schilderkunst; later bekleedde hij een ambt bij het ministerie van financiën. De opgang, dien Franklins ontdekkingen ten opzigte der electriciteit maakten, wekte zijne lust op voor de natuurkunde, en al spoedig gaf hij te Parijs afzonderlijke lessen in deze wetenschap, die zulk eene goedkeuring inoogstten, dat hij de aanzicnlijksten, en zelfs de geleerden Franklin en Volta onder zijne toehoorders telde. In 't bijzonder wordt zijne behendigheid bij de moeijelijkste proefnemingen zeer geroemd. Toen Montgolfier zijne veel gerucht makende proeven met den luchtballon bekend maakte, was C. de eerste die het waterstofgas gebruikte tot vulling dezer toestellen. Den 2den Augustus 1783 liet hij zijnen aldus gereed gemaakten ballon te Parijs op en in gezelschap van Robert deed hy den 3den December van dat jaar eene luchtreize met den waterstofgasballon, die naar hem Charliere genoemd wordt. Hij stierf in 1825 aan eene operatie van den steen. CHARLESTOWN. De voornaamste stad van Zuid-Carolina (zie Carolina,Zuid-), aan de kust van den Atlantischen oceaan, op eene landtong tusschen de mondingen des Ashley- en Cooper-rivieren, met 43,000 inwoners, die voor meer dan do helft uit slaven bestaan. De haven is ruim en veilig, doch eene bank aan haren mond maakt het inkomen moeijclijk. De stad werd meermalen door aardbevingen geteisterd; zij heeft breede en regelmatige straten, omgeven van tuinen met vruchtboomen. Er wordt aanzienlijke handel gedreven. Ook is C. de naam eener stad en haven in Massachussets, die 13,000 zielen telt, en van eene menigte andere plaatsen in de Vereenigde Staten, alsmede van eene stad op het Antillisehe eiland Barbados. CHARLET (Nicolas Toijssaint), bekend als teekenaar en schilder, werd geboren te Parijs in 1792 en overleed aldaar in 1845. Bij den val van het keizerrijk in 1815 verloor hij zijn ambt van stads-schrijver, en dit gaf aanleiding dat zijn talent zich ontwikkelde, zoodat hij zich weldra tot een der geestrijkste kunstenaars van zijnen tijd verhief, wiens onuitputtelijke luim en getrouwe voorstelling van de denkwijze, de zeden en gebreken van zijnen tijd hem — maar met veel meer welvoegelijkhcid — den Berangcr der teekenkunst doen zijn. Zijne scherts is geestig, terwijl zijne satire levendig, doch nergens bijtend is, en de onderschriften zijner feekeningen even vernuftig zijn als de voorstellingen zelve. De voortbrengselen van zijn genie zijn in grooten getale voorhanden en in zijn vaderland hoogst geliefkoosd, waartoe zeker niet weinig medewerkt dat vele er van 't zij den krijgsroem zijner natie verheerlijkten, 't zij de regering der Bourbons, die gedurende de restauratie (1815—1830) eigenlijk nooit populair is geweest , aanvielen. CHARLOTTENBURG. Eene stad in het regeringsdistrict Potsdam, aan de Spree, niet ver van Berlijn, met welke hoofdstad C. verbonden is door eene straat die eene aangename en veelbezochte wandeling oplevert. Er zijn ruim 9,000 inwoners, die van eenige fabrieken, maar vooral van het Hof en van vele aanzienlijken, die er hunne buitenverblijven hebben of er kamers huren, bestaan. Bezienswaardig is er vooral het koninklijke residentieslot, waar vele merkwaardige voorwerpen van oudheid en kunst zijn verzameld. Ook vindt men er in het park een prachtig ge-denkteeken voor den daar begraven koning Frcderik Willem den IIIde,, en zijne gemalin, koningin Louize. Dit slot is in 1706 gesticht door de eerste koningin van Pruissen, Sophia Charlotte, gemalin van Frcderik den I'lt;e' en heette eerst Lützenburg, naar |
29S
|
in 1523—1533 in den Gothisi hcn smaak opbouwen, liet bevat 440 zalen eu vertrokken, henevens stalling voor 1200 paarden. Onder Lodowijk den XV'll!n word hot bewoond door koning Stanislaus Lessczinsky. Later werd het gegeven aan den maarschalk van Saksen en in 1777 de prins l'olignae er mode in leen begiftigd. Gedurende do omwenteling werd hot slot inwendig geheel verwoest en door keizer Napoleon in 1809 tot eon vorstendom verheven en aan den maarschalk Berthier geschonken, wiens weduwe hot in 1821 verkocht, als wanneer hot door eene inschrijving voor eene som van fr. 1,749,677 werd aangekocht om ten geschenke aan te bieden aan den toen pas geboren hertog van Bordeaux, die er later den naam van aannam en het ondanks het verbod aan de leden van het verdreven koningsgeslacht Bourbon, om geeu vaste bezittingen in Frankrijk te hebben, tot heden toe heeft behouden. CHAMBKE ARDENTE. Een buitengewoon geregtshof in Frankrijk, aldus genoemd, volgens sommigen omdat het doorgaans tot den brandstapel veroordeelde, volgons andoren omdat het zijne zittingen hield in eene met «wart laken bekleodo en mor waskaarsen verlichte kamer. Men vindt in de geschiedenis van Frankrijk meermalen van zulk eene C. A. molding gemaakt, meest als kettergorigt, doch hot laatst in 1679 eu 1680 tot het onderzoek van do uitgebreide gifmengingen, waarin vele der aanzienlijkste personen betrokken waren en van welke de beruchte markiezin de Brinvilliers do voornaamste was. CHAMELEON. (Zie Kameleon). CHAMISSO (Louis Charles Adamikkt de) de koncouut, oen verduitschte Franschman, was 27 Jan. 1781 in Champagne geboren, had mot zijne ouders in 1790 zijn vaderland verlaten en word in 1796 page bij de koningin van Pruissen, terwijl hij tegelijk het Franseho gymnasium te Berlijn bezocht. In 1798 werd hij luitenant, doch hij hoeft geen voldtogt bijgewoond. Kort daarop begon zijn zin voor natuurlijke historie zich te ontwikkelen en in 1811 wijdde hij zich geheel aan do studie dier wetenschap to Berlijn. Van 1815 tot in 1818 was hij deelgenoot van don togt, dien Otto von Kotzebuo op de Rurick om de wereld vol-liragt. Hij moest van de Russen en bijzonder van den commandant allerlei onaangenaamheden verduren en na de terugkomst werden zelfs zijne waarnemingen, niet dan verkort en verminkt in het groote werk over de expeditie opgenomen. Hij trok weder naar Berlijn, waar bij eene aanstelling bij den kruidtuin ontving; vervolgens stil en weinig omgang zoekend, slechts voor zijn huisgezin, do wetenschap en dichtkunst leefde en den 21#len Augustus 1838 overleed. Als natuuronderzoeker heeft hij zich bekend gemaakt door de volgende werken: De animalibus qui-hnsdnni e classe Vermfiim Linnaei, Dissertalio, Borl. 1819; Ueher-slrhl der niltzlichsten und schiidlichsten Gewüchse, welche wild oder awfehnul m Norddeutschland vorkommen w. s. w. Borl. 1827; JSe-merkumjen und Ansichten auf ciner Entdcckungsreise unler Kotzebue, Wenn. 1827; Reise mil die Welt, Leipz. 1836; Uber die hawai-sche S/irnche, Leipz. 1837. Als dichter is C. nog meer bekend. Mot Varnhagon van Ense gaf hij in 1804—6 een Mtaemlmanak uit. In 1813 schroef hij het bekende sprookje Peter SchlemiJd, dat in 1814 het eerst door zijnen vriend Fouqué in druk werd bekend gemaakt en spoedig in do meeste Europoescho talen overgobrngt. Zijne Gedichte verden voor de U'1 maal in 1850 te Leipzig uitgegeven. In 1836—39 verschenen zijne Oesamiiielten Werke met zijne biographie en brieven, te Leipzig in 6 doelen, in 8» met platen. CHAMOUNY of CHAMOUNIX. Beroemd dal in Snvoijc,ten Noordon van den Montblanc, vanwaar men het beste gezigt op en den toegang tot dozen höogsten berg van Europa heeft, waarom het dan ook jaarlijks door reizigers uit allerlei landen bezocht wordt. Wegens de hooge ligging en de omringende gletschers en sneeuwvelden is hot er doorgaans koud. Het dal van C. waarin een dorp van gelijken naam ligt, is buitengewoon rijk aan zeldzame planten en delfstoffen, met welke laatste vele inwoners oenen niet onaanzionlijkon handel drijven. Overigens bestaan zij van veefokkerij, gemzenjagt en bijenteelt, benovens de voordooien , die de reizigers aanbrengen en de belooningen, die door de gidsen worden verdiend. Zie over dit dal; Gottschalk, Das Chamotmylhnl (Halle 1811) en Maltcon, Jtinernire et. nbre.yé du voynye a Chamouny (1828). |
CHAMPAGNE. Voormalige provincie van Frankrijk, ho-slaamle de tegenwoordige departementen Ardennes, Marne, Aube en Haute Marne, benevens een gedeelte van Seine et Marne en Yonno. Zij had eene grootte van 350 □ mijlen en tolde ruim 1 millioen inwoners. Het oostelijke gedeelte is dor, doch het westelijke vruchtbaar. Het voornaamste voortbrengsel is de wijn, die door de gehcole wereld vermaard is. C. in de wapenkunde het tegenoverge-lii stelde van den chef (zie Chef) is het be ll' nedenste dorde gedeelte van een wapen- __schild, dat in kleur of metaal van het I [jU quot;] veld verschilt. Deze figuur komt zeer wei- |
do namen van oude Egyptische steden, die hij uit hot Koptisch trachtte te verklaren. In hetzelfde jaar ging hij naar Parijs, ten einde er zijne Oosterscho studiën mot uitgebreider hulpmiddelen en onder de leiding der daar gevestigde geleerden voort te zetten. Na twee jaren keerde hij naar Grenoble terug met don titel van buitengewoon hoogleoraar en gaf in 1811; rEgypte sous les Pharaons, ou recherches sitr la gdoijraphie, la religion, la langue.
CIIA.
299
|
les écrilurea et thistoire de l' l'/Vip^- ct'ont. l'inmsion de Cambyse, ocnc verhandeling, die de voorlooper moest zijn van oen uitvoeriger work, sleelits gedeeltelijk verwezenlijkt in: l'Egypte sons les Pharaons. Description géoyraphique (Parijs 1814, 2 dln.), tot heden het voortreftelijkste werk over dat onderwerp. Bovendien schreef C. onderscheidene kleinere bijdragen tot de kennis van Koptische handschriften en arbeidde voortdurend aan een woordenboek dier taal, dat echter niet in het licht is verschenen. Ook hield hij zich zeer bezig met hot opschrift to Rosette (zie lioseltc), doch deelde de misvatting zijner meeste voorgangers, dat van de beide daarop gebezigde alphabetbs het hieroglyphische geheel ideographiseh, het domotischo daarentegen, even als hot uit andere gedenkstukken bekende hieratischc, geheel alphabetisch ware. Later kwam hij tot de overtuiging, dat het hieratisehe schrift van denzolfden aard moet zijn als het hieroglyphische en doolde deze ontdekking in Angustus 1821 aan do Academie, des inscriptions mede. In hetzelfde jaar zond hij eene verhandeling in hot licht: de Vécriture hieratique des anciens Egyptiens (Genoble, 1821), waarin hij nog altijd het ideographische karakter van het hieroglyphische en hieratisehe schrift beide beweerde. Intussehcn was hom bekend geworden, dat een scherpzinnig wiskundige, met name Young, een alphabetisch karakter in de hieroglyphon dor Egyptische koningsringen meende te hebben ontdekt, zonder op die grooto ontdekking voort te bouwen. Ongetwijfeld werd C. daardoor bet oerst op den weg geleid tot zijne verdere naspo-ringen, die onder den invloed van bijzonder gunstige omstandigheden mot don scbitterendsten uitslag zijn bekroond, ja tot de volgens Niobubr grootste ontdekking dezer eeuw hebben gevoerd. Door vergelijking van de afbeelding des naams van Ptolomeüs op den steen van Kosotte met dien van Cleopatra op de obelisk van Philae geraakte hij tot ontcijfering van het hieroglyphische alphabeth en alzoo van stap tot stap tot die van eene menigte namen van koningen, en voorts tot ontdekking van het geheele stolsel waarop de tegenwoordige kennis dei-Egyptische oudheid rust. Zijne eerste, maar reeds hoogst belangrijke ontdekkingen doolde hij mede in zijnen beroemden brief aan Dacior (Par. 1822), waarop eene uitvoerige ontwikkeling volgde in: Précis du système hiéroylyphique (Parijs, 1824; herdr. 1828), terwijl do kom van den hoofdarbeid zijns korten, maar voor do wetenschap onschatbaren levens is nedergelegd in eene Grnmmaire Egyptienne, die eerst na zijnen dood (1836) is in het licht verschonen. |
Intussehcn bepaalden zich de nasporingen van C. niet tot de taal alleen, maar strekten zich ook tot de overige takken der Egyptische oudheidkunde uit. In 182.quot;) verscheen zijn met vele gekleurde afbeeldingen versierd werk: Panthéon Egyptian, zijnde eene Collection des personnages mythologiques de Vancimne Égypte, dat evenwel onvoltooid bleof. In de jaren 1824—1826 ondernam hij onder begunstiging van don hertog do Blacas eene wetenschappelijke reize naar Italië, waar hij zich negen maanden bezig hield in do pas aangekoehtc rijke Egyptische verzameling van Drovotti to Turyn, die hom aanleiding gaf om den grond to leggen tot tijdrekenkundige bepalingen volgens de gedenkstukken, van de dynastien van Mantho tot in het begin van het nicuw-Egyptische rijk; waarvan hij eene ontwikkeling gaf in oenen brief aan de Blacas (Par. 1824—1826). Van Turyn ging hij naar Florence, Rome en Napels; in Italië vond hij, terwijl zijn stelsel in Frankrijk, Engeland en Dultschland nog naamvelijks bekend, maar reeds half veroordeeld was, den weg gebaand door Roscllini's veel gelezen geschrift: 11 sistema gerogliftco del sig. cav, Champolhon il minore, dichiarato ed esparto alln intelliijenza di tutti (Pisa, 1825). Te Rome vond hij eveneens voel goedkeuring bij geleerde mannen als, Bunsen, Sir William Geil, Een, en anderen, ten gevolge waarvan paus Loo de XIIdo hem opdroeg, de reeds voorbereide verklaring dor obelisken te Rome op nieuw te herzien en te voltooijen. Do dood van dezen paus deed dezen arbeid staken, die eerst in 1842 mot oenen tekst van pater Ungarelli in bet licht verscheen. Te Livorno onderzocht C. eene door den Engelsehon Consul Snit aangelegde verzameling van Kgyptiscke oudheden, die op zijnen raad en onder medewerking van den reeds genoemden de lilacas door de Fransche regering aangekocht en onder don naam Musée Charles X te Parijs geplaatst werd. Doch veel belangrijker nog voor de wetenschap was het besluit, dat door C.'s krachtigen begunstiger, denzelfden hertog bij koning, Karei den Xlt;1lt;!n werd lic-vorderd, om den verdienstelijken geleerde naar Egypte zelf te zenden aan het hoofd van oenigc teekonaars en bouwkundigen; een maatregel, niet weinig bevorderd door een soortgelijk plan, dat van den Toscaanschon groothertog, den voorstander van wetenschap en kunst Leopold den i I'1quot;11 was uitgegaan, om C.'s voor-treffolijkon leerling Rosellini naar Egypte te zenden. Bolden vereenigden zich als nu tot eene gomeenschappolijko expeditie, wior werkzaamheden, belaas! niet door don grooten geleerde •/.elven hebben kunnen worden openbaar gemaakt. Dit is door Rosellini alleen geschied in een groot plaatwerk van 400 bladen met 9 doelen tekst; welk werk, oenigzins omgewerkt, onder don titel: Monuments de VEgypte el de la Nubiii (Par. 1835—1845) in het Fransch is uitgegeven; de reize zeiven is beschreven in Roscllini's brieven, benevens de in 1833 uitgekomen Lettres éentes d'Egypte et de Nubië par Champollion le jeune, terwijl de broeder van C. behalve de reeds genoemde Grammaire Egyptienne en Dictionnaire Egyptian ook nog heeft uitgegeven diens Mémoire sur les signes, emplojés par les anciens hgyptiens a la notation des divisions du temps (1841). Kleinere opstellen van zijne hand vindt men in de lievue. encyclopédique (1822, 1824) en in: ilitl-l'-tin universe! de Eérussac (1824—1827). Na zijne terugkomst uit Egypte werd voor hem oen leerstoel aan het College de Franci opgerlgt, doch naauwelijks had hij er bezit van genomen of eene krankheid ondermijnde zijne krachten en sleepte hem don 4lt;lequot; Maart 1832 ten grave. Zijn dood was een groot, bijna onherstelbaar verlies voor de wetenschap aan welke hij zich bad toegewijd, terwijl hij als mensch betreurd werd van wege de beminnelijkste eigenschappen van zijn karakter. Hij wordt dikwijls „de jongerequot; genoemd, tor onderscheiding van zijnen broeder Joan Jaques C., bijgenaamd Figoae, naar zijne geboorteplaats, die door de Febrnarij-omwentoling zijne betrekking van conservator dor Fransche handschriften tc Parijs verloor en thans nog ambteloos leeft, waarom hij dan ook in dit werk niet wordt vermeld, hoewel hij vele en belangrijke geschriften heeft in het licht gegeven. Do zoon van dezen, Aimé, insgelijks nog in leven, heeft zich verdienstelijk gemaakt door het uitgeven van vele oude bronnen voor de geschiedenis van Frankrijk. CHAN. (Zie Khan). CHANDELIER (Johannes Six de). (Zie .%;.) CHANDLER (Ricuakb), geloerd Hellenist in 1738 in Engeland geboren, lid van het Magdalenen-collegie te Oxford, en van het genootschap van oudheidkundigen te Londen. Jn 1763 gaf hij do Marmora Oxoniensia, zeer prachtig uitgevoerd, in het licht, waarin hij niet alleen de fouten zijner voorgangers verbeterd, maar ook verscheidene gapingen, inzonderheid in dekronijk van Paros, gelukkig heeft aangevuld. Door het genootschap der Dilettanti mot doctor Kevert en Pars verkozen, om in het Oosten oudheden te verzamelen en don voormaligen toestand dezer landen te onderzoeken, word hot geheele bestuur dezer reis aan C. opgedragen, die hierop, in de jaren 1764, 1765 en 1766 lonië, Attica, Argolis en Klis bezocht; met oenen rijken schat van gewlgtige bouwstoffen in Engeland terug kwam, en in 1769 het eerste deel zijner Ionische Oudheden in het licht gaf, waarvan echter het tweede niet voor 1800 volgde. In 1775 liet bij zijne fnscriptiones anliquae pleraegue nondum editae, in Asia minor/' el Graecia, praesertim Athenis collectae, tc Oxford drukken, en hij zal niet ligt m het juist lozen, naauwkourig afschrijven en gelukkig aanvullen van oude bijschriften overtroffen worden. In hetzelfde jaar verschoon het eerste dool zijner reis, onder den titel van: Ilets naar Klein-Azië, en het volgende jaar bet tweede, onder dien van Hei» naar Griekenland. In bet vak van oudheid- en aardrijkskunde bohooren deze reizen onder do beste, schoon zij, omtrent den tegonwoordigen toestand dezer landen en hare bewoners, niets belangrijks in zich bevatten. Zijne geschiedenis van Trojo kan men ocnigorniate als een bijvoegsel op zijne reis naar Azië beschouwen. De voortzetting daarvan meent men, dat hij ia handschrift heeft nagelaten1. Hij stierf tc Tilchnrst in Berkshire in 1810. CHANG-TI. Naam dien do Sinezen aan het Opperwezen geven. Over hunne begrippen desaangaande zie het art. Sinezen. CHANTRHV (Fuancis), beroemd Engolsch beeldhouwer, gob. te Jordanthorpo in het graafschap Derby, deu T1'™ April 1781, was do zoon van oenen armen landbouwer en timmerman, die |
300
|
hem in zijne vroege jeugd in de leer bestelde bij eenen bont-snijder en vergulder. Na hier en daar te hebben gezworven, kwam hij in 1804 to Londen, waar de uitslag der bestelling van een jiaar busten, vooral die van Home Tooke, hem aanzienlijke be-stollingen opleverde, onder welke die der stad Londen, van het standbeeld van George den IIIquot;11quot;1. Hij bezocht Frankrijk en Italië; tc Londen teruggekeerd, vervaardigde en ontwierp hij nog eene menigte beelden en busten. Door aangenaamheid in den omgang en oeiie bijzondere opgeruimdheid verwierf hij zich velo vrien-den, die zijnen den 15den November 1842 plaats gehad hebbenden dood betreurden. Zie over hem! O. Jones, Sir Francis Chantrey, recollections of his life, practice and opinions (Loud. 1843.) CHAOS. Do ruwe, ongevormde en ongeordende stof, waaruit naar de voorstelling der Grieksehe dichters en wijsgeeren, alle wereldligchamen zijn voortgebragt. Hesiodus nam vier grondoorzaken van het bestaande aan: Chaos, Gaea, Tartarus en Eros (de vormende, levendmakende kracht). Anderen namen den C. slechts voor do eerste oorzaak van alles, terwijl nog anderen uit den C. den hemel en de aarde lieten ontstaan, maar al het overige van Kros afleidden. Ook bragt, volgens Hesiodus, C. uit zich zelv' Erebus (den donkeren afgrond) en den nacht voort, en dezen te zamen den jTCther en den dag. Later is de benaming C. gebezigd voor eiken onordeulijken, verwarden toestand. CHAPPE (Ci-aude), geb. te Mans, in 1763, maakte zich reeds vroeg bekend door eenige verhandelingen in het Journal de physique, doch is het meest vermaard door zijne uitvinding — of misschien beter gezegd: volmaking der uitvinding — van de telegraaf. In 1792 overhandigde hij een ontwerp daarvan aan de Nationale conventie, ten gevolge waarvan de aanleg der eerste telegrafische linie in 1796 werd bevolen. Zie voorts het art.: Tcleyraaf. Hij overleed den 26«tcn Januari) 1829. Zijn broeder C. (Jean Joseph) , die na hem directeur van het telegrafisch bureau tc Parijs was, waar hij den 23',,n Januarij 1805 stierf, schreef eene verdienstelijke Histoire de la TdUgraphic (Par. 1824, 2 din.). C. (Jean) D'AUTEBOCHE. Deze Fransche sterrekundige, geboren te Mauriac in Auvergne, den 2den Maart 1722, reisde in 1760 op last der academie naar Tobolsk, ten einde daar den ö110quot; Junij 1761 don voorbijgang van Venus over do zon waar te nomen. Na zijne terugkomst in Frankrijk gaf hij zijn belangrijk werk: Voyage m Sihamp;ie fait en 1761 (Par. 1768, 2 din., met atlas) in het licht. Tegen de ongunstige berigten, die daarin omtrent Rusland voorkwamen, schreef keizerin Catharina de 11'5*' zelve, met behulp van Schuwaloff: Antidote on examen du wauvais liore superbement imprimé, intitule: Voyage de l'ulbé Chappe (Amst. 1771, 2 dln.). — Toen in 1769 een voorbijgang van Venus over de zonneschijf in America zou zigtbaar zijn, begaf hij zich naar Californië; hij overleed op deze reize, te San-Lucar, den lquot;'cn Augustus 1769. CHAPPE zegt meu in de wapenkunde van een schild, dat door twee lijnen, dalende uit het boven middenpunt naar de regter en linker beneden-hoekpunten in drie dcelcn verdeeld is. Daalt er nog een derde lijn nnar het beneden middenpunt, dan heet het schild Chappe' en parti\ zoo voerde Miisbach in Frankenland: Chappé en parti d'argent et de gueitles de run en l'autre, CIIAPPÉ CHAUSSÉ. (zie Chaussi.) |
CHAPTAL (Jean Antoine), graaf van Chanteloup, pair van Frankrijk, geb. te Nozaret in het dep. Lozere den a'16quot; Junij 1756, overleden to Parijs den 30quot;«quot; Julij 1832, was een van de beroemdste scheikundigen onzer eeuw. Hij was bekend als uitstekend geneesheer tc Montpellier, toen de eerste Fransche omwenteling uitbrak, en werd in 1793 naar Parijs geroepen ten einde door zijne scheikundige ervarenheid te voorzien in het gebrek aan buskruid; waarin hij zoo wel slaagde, dat hij dagelijks 3500 ponden leverde en daardoor spoedig in de behoefte voorzien had. In het volgende jaar naar Montpellier teruggekeerd, bekwam hij een post in het bestuur van het departement Herault en den voor hem aldaar opgerigten leerstoel in de scheikunde. In 1798 werd hij tot lid van hot Instituut benoemd, toonde zich zeer ijverig voor de zaak van den 18lt;lpquot; Bruniaire, werd in 1798 door den eersten consul benoemd tot staatsraad en in 1800 tot minister van binnenlandsche zaken, in welke betrekking hij kunsten en wetenschappen krachtig aanmoedigde en bij Parijs eene schei-knndigo fabriek oprigtte. In 1804 viel hij in ongenade, omdat bij weigerde de verklaring af te leggen, dat de beetwortel-suiker beter is dan die uit suikerriet; doch reeds in het volgende jaar benoemde hem keizer Napoleon tot grootkruis van het legioen van eer en lid van den senaat; terwijl hij gedurende de „honderd dagenquot; de betrekking van minister van staat en directeur van handel en nijverheid beklecddo. Na de restauratie leefde hij ambteloos, sclioon Lodewijk do XVIIIquot;1quot; zijno verdiensten erkennende, hem in 1816 tot lid der academie van wetenschappen benoemde en drie jaren later tot pair van Frankrijk. De voornaamste van zijne hoog geschatto geschriften zijn: Chimie, ap-pliquieaux arts (Par. 1807, 4 dln.), waarvan slechts het I''quot; op last van koning Lodewijk in het Nederlandsch is vertaald door den Hoogleeraar N. C. de Fremorij, en uitgegeven onder den titel: Grondbeginsels der scheikunde op de kunsten toegepast, Amst. 1808); Chimie uppliquêe a I'agriculture (Par. 1823, hordr. 1829; 2 dln.). Hij was do uitvinder van het gebruiken van oude wol in plaats van olie bij het vervaardigen van zeep, van hot katoenverwen met Turksch rood, van do vervaardiging van inlandsche cement en kunstmatige pozzolaan-aardo, en van een glazuur over aardewerk zonder vergiftigende looderts. Omtrent de toepassing der chemie op eene menigte bedrijven en bereidingen des dage-lijkschen levens heeft C. onschatbare verdiensten. CIIARDIN (Jean), beroemd reiziger en juwelier, geboren den 26quot;en Nov. 1643 te Parijs, overleden den 26quot;,en Jan. 1713 in de nabijheid van Londen , was de zoon van een protestantsch juwelier. Hij had nog den ouderdom van 22 jaren niet bereikt, toon zijn vader hem uaar Oost-Indic zond om een aankoop van edele steonen te doen. C. begaf zich naar Suratte en trok op die reis door Perzië, waar het hem wel scheen tc gevallen, want in het zelfde jaar keerde hij reeds van Suratte terug en vestigde zich te Ispahan, waar hij zes jaren bleef. Zeer spoedig benoemde de Shach hem tot hofjuwelier, welke betrekking hem in kennis bragt met de grooten van het hof, waardoor hij in staat was de geheimste bijzonderheden omtrent de Perzische staatsregeling, hofhouding en krijgszaken te vernemen. C. bezocht tweemaal de ruïnen van Persepolis en beschreef de oudheden, die hij er zag. Het was in Mei 1670 dat hij in zijn vaderland terugkeerde, waar hij spoedig moest ondervinden, dat de godsdienst, die hij beleed, hem alle ambten en bedieningen sloot, zoodat hij na een jaar vertoevens te Parijs besloot naar Azië terug tc keeron. Hij vertrok don 17llcn Augustus 1671, bleef 10 jaren in Perzië en Indië, en keerde over de Kaap de goede Hoop naar Europa terug, waarop hij zich te Londen nederzette. Aldaar werd hij door den koning tot Baronet verheven en huwde hij met eene Rouaansche jonkvrouw van de hervormde godsdienst. Hij hield zich daar bezig met het in orde brengen zijner reisbeschrijving, welke in 1686 in 1 deel in folio, met 18 keurige platen verrijkt, aldaar het licht zag; andere doelen zonden dit eerste gevolgd zijn, indien hij niet door den koning aangesteld ware tot bevol-magtigd minister bij de Staten-generaal der zeven veroonigde Provinciën en agent dor Engolscho Oost-Ind. Compagnie. Het was eerst in 1711 dat hij do uitgaaf zijner reisbeschrijving kon voortzetten, doch C. gaf er te gelijkertijd twee drukken van; eene in 3 dln. in 4°, de anderen in 10 dln. in 12quot;, versierd met 78 platen naar teekeningen van den reiziger en schilder Grelot. Dc overeenstemmende getuigenissen der reizigers, die na hem die zelfde stroken hebben bezocht, geven de meest doorslaande bewijzen niet alleen voor zijne waarheidsliefde, maar ook voor de veelzijdigheid zijner kundigheden en do diepzinnigheid zijner waarnemingen. Dc Reizen van C. zijn herdrukt geworden tc Amst. in 1735 in 4° in 4 dln. met platen. Langlcs bezorgde eene nieuwe uitgaaf te Parijs in 1811 in 10 dln. in 8quot; met een atlas in fol. en eene kaart van Perzië, van dc hand van Lapie. CHARENTE. Rivier in Frankrijk, die in het departement Opper-Vienne ontspringt en na eenen zeer bogtigen loop tegen over het eiland Olcron in den Atlantischen oceaan valt. Naar haar hoeft den naam het departement C. in het zuid-westen des rijks. Het beslaat eene oppervlakte van 104 □ mijlen en telt ruim 360,000 inwoners, die grootendeels hun bestaan vinden in den wijnbouw en het stoken van brandewijn, komende die, welke den naam hoeft naar de stad Cognac, meest uit dit depart. Ook zijn er eenige papierfabrieken. De vijf districten, waarin het verdeeld wordt, zijn; Angoulême, Barbézieux , |
CHA.
301
|
Cognac, Confolons on Ruffec. De voornaamste steden zijn: An-goulêmc, de geboorteplaats zoo van Maria van Valois, de beminnelijke zuster van koning Frans den Iquot;lon, als van den afsehuwelijken moordenaar van Hendrik den IVden, Ravaillacj Cognac, Jarnac en Ruffec, in welks nabijheid men het fraaije kasteel van Broglie vindt. — Ten Westen van dit depart, ligt C. (Neder-) , dat 130 Q m\jlcn groot is en eene bevolking heeft van 445,000 inwoners, waaronder zeer vele Hervormden. Het wordt bespoeld door de C. en door de bruisende Gironde. Ook in dit depart, zijn de wgnbouw en het brandewijnstoken belangrijker dan de landbouw en de veeteelt. Langs de kust vindt men eenige zeezout-putten. Het depart, is verdeeld in zeven districten; la Roebelle, Jonsae, Marennes, Rochefort, Samtes en St. Jean d'Angeiy. De hoofdstad is hot vermaarde Ia Rochelle (zie dat art.). CHARENTON. Een vlek met 3000 inwoners, twee en een half uur ten oosten van Parijs gelegen, ter plaatse waar de Seine en de Marne te zamen komen, tegenwoordig beroemd wegens het groote krankzinnigengesticht (Matsou nationale a Chnrenlon pour le traitcment des alifnés), alwaar gewoonlijk 400 tot 500 krankzinnigen van beide geslachten, bij welke nog hoop op genezing bestaat, behandeld worden. CHARES. Een Grieksch beeldhouwer, leerling van Lysippus. Hij is meest beroemd door het vervaardigen van den koperen kolossus aan den ingang der haven van Rhodus, een' arbeid waaraan hij twaalf jaren besteedde. C. is ook de naam van een Atheensch veldheer in de IV'U' eeuw voor Chr., die zich aan vele krijgskundige misslagen schuldig maakte en zijn behoud alleen aan de welsprekendheid van Demosthenes te danken had. CHARETTE (Fra^ois Athanase) DE LA CONTRIE. Deze onversaagde aanvoerder der Vendéers in hunnen oorlog tegen de Fransche republiek werd geboren te Couffé bij Aneenis, den 17 April 1763. Toon de omwenteling uitbrak legde hij zijne betrekking als zeeofficier neder en week naar Coblents, doch keerde, na zijn vermogen grootendeels te hebben verspeeld, naar zijn vaderland terug, waar hij op zijn kasteel Fonteclause leefde, totdat hij door de opstandelingen in noder-Poitou tot hun aanvoerder werd gekozen. Na vele dappere daden viel hij in Maart 1796 in handen der republikeinen, die hem den 29quot;lcquot; dier maand te Nantes lieten fusilleren. Zie voorts Vendie. CHARGE D'AFFAIRES, een diplomatieke titel, voor personen welke niet door hunnen souverein, maar door een' minister of gezant, niet bij oen souverein, maar bij een departement van buitenlandsche zaken geaccrediteerd Sign. Zij maken de vierde classe van diplomatieke agenten uit, CHARILAUS. Kleinzoon van Eunomus en zoon van Poly-dectuS, koning van Sparta. Hij werd na den dood van zijnen vader geboren en had zijn leven te danken aan zijnen oom Ly-curgns, die weigerde te voldoen aan den voorslag van C.' moeder, welke uit heerschzucht hare vrucht wilde afdrijven, indien Lycurgus beloofde haar te huwen. Door dezen na zijne geboorte don volke als koning vertoond, dood de „volks vreugdequot; deswegens hem den naam geven, die deze botoekenis heeft. Hij stierf na eene 64jarige regering omtrent 800 j. voor Chr. CHARITK is do naam van vele ziekenhuizen in Frankrijk en Duitsehland. De beroemdste zijn tegenwoordig het hópital de la Charité te Parijs en het Königl. Cliarité-Krankenhaus te Berlijn. Het laatstgenoemde, waarin 1300 zieken kunnen opgenomen worden, sedert 1726 aan zijne tegenwoordige bestemming gewijd, is tevens het algemeen ziekenhuis voor Berlijn, en de plaats waar het klinische en pathologisch-anatomisch onderwijs gegeven wordt. Verg. H. Meding, Paris médical. 1 vol., Paris, 1852; Annalen des Charité-Krankenhauses zu Berlin (Berlijn 1850 en volgg); P. M. Mess, Iets over de practische ijeneeskundige school le Ser-lijn (In het Tijdsefir. der Ned. Afaatsch, tot. bevord. der Ge.neesh., 1854, 2« Afd. p. 211). CHARITINNEN. (Zie Gratiën.) CHARLATAN. (Zie JCwakzaher.) |
CHARLEROI, eene stad in Henegouwen aan de Sambre, tusschen Bergen en Namen, met 7,000 inwoners, die in de geschiedenis eene groote vermaardheid heeft verkregen. Do stad werd het eerst versterkt door de Spanjaarden in 1066, doch het aanrukken van een Franseh leger deed hun dit werk staken, «lat op bevel van Lodcwijk den XIVquot;'0quot; door Vauban opgenomen werd. Bij den vrede van Aken, 1668, werd C. aan Frankrijk afgestaan, by dien van Nijmegen, 1678, aan Spanje; in 1693 werd het door de Franschen, in 1697 door de Spanjaarden heroverd. In 1746 moest de vesting zich reeds don 6,len dag nadat de loopgraven geopend waren, aan den prins van Conti overgeven; in 1748 bij den vrede van Aken kwam C. weder aan Oostenrijk. In den omwentelingsoorlog in 1794 werd de vesting viermaal door de Franschen omsingeld en beschoten, driemaal ontzet en ging eindelijk bij verdrag over, waarna de vestingwerken werden geslecht. In 1815 evenwel werden zij weder in staat van verdediging hersteld. CHARLES (Jacques Alexander Ckbau). Deze beroemde natuurkundige word geboren te Bangency, den I2,,en November 1746 on in zijne jeugd onderwezen in de mnzijk en schilderkunst; later bekleedde hij een ambt bij het ministerie van financiën. De opgang, dien Franklins ontdekkingen ten opzigte der electriciteit maakten, wekte zijne lust op voor do natuurkunde, en al spoedig gaf hij te Parijs afzonderlijke lessen In deze wetenschap, die zulk eene goedkeuring inoogstten, dat hij de aanzicnlijksteii, on zelfs de geleerden Franklin en Volta onder zijne toehoorders telde. In 't bijzonder wordt zijne behendigheid bij de moeijelijksto proefnemingen zeer geroemd. Toen Montgolfier zijne veel gerucht makende proeven met den luchtballon bekend maakte, was C. de eerste die het waterstofgas gebruikte tot vulling dezer toestellen. Den 2de,, Augustus 1783 liet hij zijnen aldus gereed gemaakten ballon te Parijs op en in gezelschap van Robert deed h\j den 3den December van dat jaar eene luehtreize met den waterstofgasballon, die naar hem Charlière genoemd wordt. Hij stierf in 1825 aan eene operatie van den steen. CHARLESTOWN. De voornaamste stad van Zuid-Carolina (zie Carolina, Zuid-), aan do kust van den Atlantischen oceaan, op eene landtong tusschen de mondingen des Ashley- en Cooper-rivieren, met 43,000 inwoners, die voor meer dan de helft uit slaven bestaan. De havon is ruim en veilig, doch eene bank aan haren mond maakt het inkomen moeijelijk. De stad werd meermalen door aardbevingen geteisterd; zij heeft breede en regelmatige straten, omgeven van tuinen met vruchtboomen. Er wordt aanzienlijke handel gedreven. Ook is C. de naam eener stad en haven in Massachussots, die 13,000 zielen telt, en van eene menigte andere plaatsen in de Vereenigde Staten, alsmede van eene stad op het Antillischo eiland Barbados. CHARLET (Nicoi.as Toussaist), bekend als teekenaar en schilder, werd geboren te Parijs in 1792 en overleed aldaar in 1845. Bij den val van het keizerrijk in 1815 verloor hij zijn ambt van stads-schrijver, en dit gaf aanleiding dat zijn talent zich ontwikkelde, zoodat hij zich weldra tot een der geestrijkste kunstenaars van zijnen tijd verhief, wiens onuitputtelijke luim en getrouwe voorstelling van de denkwijze, de zeden en gebreken van zijnen tijd hem — maar met veel meer welvoegelijkheid — den Beranger der teekenkunst doen zijn. Zijne scherts is geestig, terwijl zijne satire levendig, doch nergens bijtend is, en de onderschriften zijner teekeningen even vernuftig zijn als de voorstellingen zelve. De voortbrengselen van zijn genie zijn in grooten getale voorhanden en in zijn vaderland hoogst geliefkoosd, waartoe zeker niet weinig medewerkt dat vele er van 't zij den krijgsroem zijner natie verheerlijkten, 't zij de regering der Bourbons, die gedurende de restauratie (1815—1830) eigenlijk nooit populair is geweest, aanvielen. CHARLOTTENBURG. Eene stad in het regeringsdistrict Potsdam, aan de Spree, niet ver van Berlijn, met welke hoofdstad C. verbonden is door eene straat die eene aangename en veelbezochte wandeling oplevert. Er zijn ruim 9,000 inwoners, die van eenige fabrieken, maar vooral van het Hof en van vele aanzienlijken, die er hunne buitenverblijven hebben of er kamers huren, bestaan. Bezienswaardig is er vooral het koninklijke residentieslot, waar vele merkwaardige voorwerpen van oudheid en kunst zijn verzameld. Ook vindt men er in het park een prachtig ge-denkteeken voor den daar begraven koning Frederik Willem den IIId'n en zijne gemalin, koningin Louize. Dit slot is in 170G gesticht door de eerste koningin vanPruissen, Sophia Charlotte, gemalin van Frederik den en heette eerst Liitzenburg, naar |
302
|
hot nabijgelegen dorp Lützon. De zoo even genoemde koningin Louizc hield or zich veel op cn heeft het aanmerkelijk laten verfraaijon. CHAKNIEU (Le). Een grafkelder te Toulouse , waarin men een aantal onbeschadigde lijken vindt, die naar men zegt meer dan vijfhonderd jaren oud zijn. Soortgelijke grafkelders vindt men als hekend is, ook te Bremen, te Wleuwerd, in do kerk van het Serviten-klooster op den Creuzberg bij Bonn, en elders. CHARON. Volgens de Grieksche mythologie eeu zoon van Erebus eu den nacht, die de zielen der afgestorvenen in ecne boot over den Styx voerde, waarvoor hij als veergeld een obolus of een danako ontving, die men den dooden bij de begravenis in den mond legde. Die van dezen reispenning niet voorzien waren of wier lijken onbegraven waren gebleven, moesten honderd jaren als schimmen omdolen eer zij werden overgezet, tenzij zij — hetgeen ook voor de levenden eene voorwaarde was — eenen vergulden tak, hun door Sibylla gegeven, vertooncn konden, gelijk het geval was met iEneas, die zijnen vader Anchises in de onderwereld ging bezoeken (Virg. JEn. Lib. VI). C. wordt afgebeeld als een oud man met een grooten baard, die een roeispaan, of, gelijk op een der Etrusciseho monumenten, eenen hamer in de hand houdt. CHARONDAS. Een vermaard Grieksch wetgever, afkomstig uit Catana in Sicilië, die in de Vil'11' eeuw voor Chr. leefde en niet alleen voor zijne vaderstad, maar ook voor de inwoners van Rhegium eu ïhurii wetten maakte, die lof verdienen van de zijde der zedelijkheid. Ten einde willekeurige verandering zijner wetten voor te komen, bepaalde hij dat niemand daarin eenige wijziging mogt voorstellen dan met een strop om den hals, opdat die bij afstemming terstond zou kunnen worden toegehaald. Ook had hij op doodstraffe bepaald, dat niemand in de volksvergadering gewapend mogt verschijnen. Dit verbod kostte hem het leven; want toen hij zelf zulks uit achteloosheid deed, doorstak hij zich oogenblikkelijk opdat de wet wierde geëerbiedigd. Bezwaarlijk zal men een tweede dergelijk voorbeeld van eerbied voor de wet aantreffen! CHAROST (Aimand Joseph de Bktiiunu , hertog van), werd in 1728 te Versailles geboren, eu toonde zich, door zijne onvermoeide weldadigheid en belangelooze vaderlandsliefde, zijnen verdienstelijken grootvader Sully ten volle waardig. Hij onderscheidde zich als krijgsman, bij het beleg van Munster cn bij meer andere gelegenheden. Een vriend cn vader zijner soldaten, beloonde hij de dapperen uit zijne eigene middelen; deed, toen zich onder het leger eene aanstekende ziekte openbaarde, bij Frankfort op eigen kosten een hospitaal oprigten, en liet in 1758 al zijn zilver naar de munt brengen om daardoor mede in de behoeften van den staat te helpen voorzien. Na den vrede van 1763 legde hij werkplaatsen aan voor behoeftigen cn bragt veel toe tot de verbetering van den landbouw eu het openbaar onderwijs ; terwijl hij 20 jaren voor de omwenteling op zijne landgoederen bijna alle leendiensten afschafte. In verscheiden kerspelen bragt hij inrigtingen tot stand, waardoor de behoeftigen, die door hagel, overstroomingen, braM, enz. ongelukkig werden, ondersteuning ontvingen; zorgde voor het onderhoud en onderwijs van ouderlooze kinderen; stelde gcnecsheeren en vroedvrouwen aan; rigttc te Meilhmt een hospitaal op, en liet in een jaar van duurte voov eigene rekening in de haven van Galais koorn invoeren. In dc provinciale vergaderingen sprak hij tegen de leendiensten en in die der notabelen verklaarde hij zich voor eene gelijkmatige verdecling der openbare lasten. Gedurende het schrikbewind had hij dc wijk naar Meillant genomen; doch werd hier gevut en eerst na den 9aen Therraidor weder in vrijheid gesteld. Thans keerde hij naar gemelde plaats terug, waar hij een landbouwkundig genootschap oprigtte, van hetwelk hij bestnnr-dcr werd, en als zoodanig een Itesumé lt;hs vues el des premiers travaux dezes gezelscluvps in het licht gaf. Voorts schreef hij Vues génerales sur torganisation de Vinstruction rurale, benevens verscheidene memorien, om do bedelarij tegen te gaan, om het lot der daglooners op het platte land te verbeteren, en meer andere van dien aard. Geene opoffering was voor hein tc groot cn zijn aanzienlijk vermogen naauwelijks toereikend voor zijne menschlievendc bedoelingen. Schoon vreezende voor dc kinderziekte, welke hij nog niet gehad had, bezocht hij echter het instituut van doofstommen, waarin zij heersehte, werd cv door aangetast, cn eindigde den 27«quot;!l, October 1800 zijn weldadig eti verdienstelijk leven. |
CHAUPENTIER (Tocssaint de), natuuronderzoeker, geboren den 22»,eu Nov. 1779 te Freiberg in Saksen, ontving zyn eerste onderligt aan het gymnasium aldaar, bezocht vervolgens de zoogenaamde Berg-academie zijner vaderstad cn dc hoogeschool te Leipzig, waar hij doctor in do regten werd. Hij werd daarop tot auditeur bij hot hooge gcregtshof te Leipzig, cn in 1802 tot secretaris van het mijnwezen in Pruissen aangesteld. Hij klom nu in verschillende waardigheden bij dezen tak van nijverheidsadministratie op, hij werd achtervolgens (men vergeve ons do onvertaalbare Duitsche titels); Bcrgassessor, Bergambtsdirector, Ober-bergambtsassessor, Bergrath, Oberbergrath, Viceberghauptmau cn eindelijk Berglmnptman van Silezic. Hij werkte aldaar in die betrekking tot aan zijnen dood, die den 4(ion Maart 1847 te Brieg voorviel. — Hij had eene bijzondere voorliefde voor de Entomologie en verrijkte deze wetenschap met drie uitnemende werken, zijne 1/orue cntumologicae, Brcslau 1825; Libelltdinae Europaeue, descriptae et depictae, Lcipz. 1840 en Orthojitera descripta etc. Leipz. 1841 sqq. Ook maakte hij zich op zeer verdienstelijke wijze bekend door eene nieuwe uitgaaf van Esper's werken: Die Europ. Schmetterlinye (5 dceleii met suppl. Erl. 1829—39); liie auslandische Schmetterlmge (16 afl. Erl. 1830). Onder zijne overige werken verdienen nog genoemd tc worden: Kurze Besehreibung sdmmtlicher bei den siichsischen Amalgamirwerke nuf der llalsbrücke bei Freiburg vorkommenden Arbeiten, Leipz. 1802 ; UarstelUmy der llöhen verschiedener Berge, Flüsse nnd arte Sehlesiens, Bresl. 1812 cn Bemerkimyen au/ f iner Jiei.se. von Breslau über Snhburg dureh Tirol nach Hom. und s. io., 2 dln., Lcipz. 1820. CHARTA. (Zie Magna Charta.) CHARTER heette de grondwet of constitutie, die na den val van Napoleon door Lodewijk den XVlIId0quot; aan Erankrijk is geschonken. Door diens opvolger Karei den Xdcn in zijne bevelschriften van den 258tcquot; Julij 1830 geschonden, is het afgeschaft bij de omwenteling, die eenige dagen daarna plaats had. CHARTISMUS is de naam van dc volksbewegingen in Engeland ter gunste van eene omwenteling of immers eene alge-heele wijziging in de staats-instellingen in den zin der democraten. In Groot-Brittannië namelijk bestaan, ook nog na vele parlementaire hervormingen, eene menigte inrigtingen, uit vroeger eeuwen afkomstig, waarbij aan de grondbezitting voorregten zijn verzekerd, die minder in overeenstemming zijn met den tc-genwoordigen toestand der maatschappij, waarin de kunstvlijt en het fabriekwezen zulk eene belangrijke rol vervullen. Deels ten einde in de op de magna charta gegronde maatschappelijke in-rigting eene naar dc behoeften van den tegenwoordigen tijd berekende wijziging te erlangen, deels onder het voorwendsel daarvan , hebben zich vele vercenigingen gevormd, vooral in en om dc fabrieksteden, die door volksvergaderingen, verzoekschriften aan het parlement, nu en dan ook door het aannemen van eene dreigende houding of zelfs het bewerken van eenen dadelijken opstand, hun doel trachten te bereiken. Zij noemen zich Char-tisteu, omdat zij bij een charter, the peoples charter, 's volks, d. i. der lagere standen, regten cn vrijheden verzekerd begoeren. De petitiën, aan het Lagerhuis herhaaldelijk te dezer zake aangeboden, zijn ware monster-petitiën; dc eerste, die in 1817 tot stand kwam cn de invoering van een algemeen stemregt vroeg, had niet minder dan 1,700,000 ondertcekoningen; die, welke van eene meeting, den 10lt;,lt;!n April 1848 te Londen gehouden uitging, zelfs 5,760,000. Zij werd echter door het Huis met grootc meerderheid verworpen. In den laatston tijd hebben dc Chartistcn weinig van zich doen spreken, doch het valt niet te betwijfelen, of te eenigertijd zullen zij zich wederom doen gelden, en bij het op don duur niet houdbare van vele der Engelsche staats-instellingen daarop eene overwinning behalen, die misschien alleen door eene trapswijze wijziging van die instellingen is voor te komen. Hoe dc cischen van het C. zich al verder en verder uitstrekken, moge wel alleen daaruit blijken, dat het in ecu zijner programma's dc vordering uitsprak om alle grondbezittingen voor nationaal eigendom tc verklaren. Zie ook de artt. Cotu-munisme en Socialisme. CHARTRES, de hoofdstad van het Erunsche depart. Euro et Loire. Zij ligt aan de Euro, in eene vruchtbare landstreek, doch is niet fraai gebouwd, heeft eene prachtige hoofdkerk, een |
303
|
gesticht ter verzorging van 300 grijsaards, cn bevat 16,000 inwoners, die hnn bestaan vindon in eenige fabrieken, maar voornamelijk in den graanhandel De stad is zeer oud en was reeds in den tijd der Romeinen bekend onder den naam Autrieum. CHAKYBDIS. Een draaikolk in de Siciliaansche zee, nabij do rots Scyila, van welker gevaar de Ouden veel voorgaven, doch die thans, ten minste wanneer er geen zuidenwind waait, gerust bevaren wordt. De mythologie verhaalde, dat C. eene dochter was van Noptunus cn der aarde, die wegens hare onver-zadclijke vcrsliiulingszucht door Jupiter met den bliksem werd gedood en in zee geworpen, waar zij nog in de gedaante van een draaikolk de voorbijzeilcnde vaartuigen tot zich trekt en verslindt. OHASSK (Daviu Hendkik, baron). Deze, vooral door zijne heldhaftige verdediging van de citadel van Antwerpen in 1832 vermaarde, krijgsman werd geboren te Ticl, den ISquot;10quot; Maart 1765, uit een geslacht dat ten gevolge der Hervorming uit Frankrijk naar de Nederlanden geweken was. Reeds op tienjarigen leeftijd trad hij de militaire loopbaan in en werd als kadet geplaatst bij het regement van Munster, waarbij zijn vader als majoor diende. Hij was tot kapitein opgeklommen toen de staatkundige gebeurtenissen van 1787 hem drongen om in Frausche dienst over te gaan, in welke hij tot na de restauratie bleef, gaande als luite-nant-generaal den t')lt;lei1 December 1814 in Nederlandsche dienst over. Hij had gedurende het tijdperk der omwenteling en van het keizerrijk aan al de veldtogten deel genomen: in 1793 onder Dumouriez op Nederlandschen bodem, de volgende jaren bij afwisseling daar en in Duitschland. Bijzonder onderscheidde hij zich gedurende deu veldtogt in Spanje 1808—1813, waarheen hy aan het hoofd dor Hollandsche brigade bij het leger van Napoleon gezonden was. Hij nam een werkdadig aandeel aan de gevechten bij Talavera, bij Durango, bij Ocana enz. Zijne dapperheid deed hem na den laatstgenoemden slag den titel van Baron des keizerrijks cn een domein (waarvan hij echter nooit genot heeft gehad) verkrijgen. Door zijne tegenwoordigheid vau geest en onversaagdheid redde hij in don slag der Pyreneën, bij Col de Maja (den 25,'en Julij 1813) het ingesloten legercorps van don generaal d'Erlon. Zijne veldtogten in Spanje gaven hem den naam van generaal-bajonet, omdat hij vele aanvallen liet doen met geveld geweer en bajonet. In Nederlandsche dienst overgegaan nam hij dool aan den veldslag bij Waterloo en hielp daarvan hot lot voor oen aanmerkelijk deel beslissen door hot ontzetten eener.Engelsche batterij, waarbij hij, voor een oogen-blik door deu drang der omstandigheden buiten zijne orders moetende treden, eene verantwoordelijkheid op zich nam, van welke in de gevolgen het lot van den slag is gebleken goeddeels te hebben afgehangen. Na het eindigen van den veldtogt erlangde hij een militair commando, eerst te Brussel, sedert 1819 te Antwerpen, waar liij zich bij het uitbarsten dor Belgische omwenteling op de citadel terugtrok en van daar de oproerige stad don 27«ten October 1830 beschoot, terwijl hij deze sterkte den 23slcquot; December 1832 aan de Franschen overgaf na cone dricweekschc verdediging togon eene belegering, die uit een strategisch oogpunt eene van de merkwaardigste van den lateren tijd is en den bevelvoerder zoowel als de geheele bezetting met room overdekt heeft. O. werd aan hot hoofd van zijne dapperen in krijgsgevangenschap naar Frankrijk gevoerd en erlangde na zijn ontslag het opperbevel over de vesting Breda, alsmede het lidmaatschap van de eerste Kamer der Staten-Generaal, welke laatste betrekking hij evenwel nedorlegde bij de verandering van het regeringsstelsel in 1848. Hij overleed den 2dcquot; Mei 1849 te Breda en iiot den naam na van eene eervolle loopbaan als krijgsman on van standvastige rogtschapenhoid als mensch. Zio voorts het uit echte bronnen geputte Ijeven en Krijgsbedrijven van D. II-Baron Chassé; door W. J. del Campo, gen. Camp. ('s Hertogenbosch 1849). |
CHATEAUBRIAND (pran9018 Auouste, Vicomte de) beroemd Fransch schrijver, geb. te St. Malo, den 4lt;le,, September 1769. Na in het collogie to Rcnnes zijne eerste vorming te hebben genoten trad hij in de krijgsdienst en kwam aan het hof van Lodowijk den XVIdfn, die hem eene zending opdroeg naar Noord-America, van welks vrijheids-oorlog C. een harts-togtolijk bewonderaar was. Hij hield zich in het land der Huro-nen op, toen hij uit een Engelsch dagblad do gebeurtenissen in zijn vaderland, do vlugt en de gevangenschap van zijnen koning vernam. Terstond koorde hij naar Frankrijk terug en nam dienst onder hen, die te vergeefs de vorige orde van zaken met het zwaard trachtten te verdedigen, doch het hopelooze van dien strijd inziende nam C. de wijk naar Engeland, waar behoefte hem noodzaakte, als vertaler en lesgever in het Fransch het brood te zoeken. Ook gaf hij te Londen (1797) zijn Essai sur les revolutions anciennes et modernes, eonsideries dans lews rapports aver, la revolution Franaiise., in 2 dlu., in het licht, oogen-schijnlijk een ropublikeinsgczind geschrift, dat hij evenwel bij latere uitgave (Par. 1814) aanmerkelijk naar zijne toenmalige zienswijze wijzigde. Ten gevolge der omwenteling van IBBrunmire naar Frankrijk teruggekeerd, begon hij met de Pontanes en la Harpe do uitgave van den Mercure de Frame, waarin hij zijne Atala (1801, Nedcrd. 's Hago t'n Amst. 1801) (Nederd. vert. door Jonkhr, W. Baron v. G..... 's Bosch 1818) voor het eerst openbaar maakte, mot eene vleijendo voorrode aan Bonaparte, toen eersten Consul, die hem, vooral ook ten gevolge der uitgave van zijn Gtnie du Christianisme (1802 later menigmalen herdrukt, ook verkort en in het Nederl. vertaald of liever omgewerkt door N. G. van Kampen, Amst. 1810, 2 dln., hordr. aid. 1831) als gezantschaps-secretaris aan den kardinaal Fesch te Rome toevoegde, doch later tot zaakgelastigde bij de republiek Wallis benoemde. Na den moord des hertogs van Enghion nam hij zijn ontslag en wees alle aanbiedingen van Napoleon tot plaatsing af. Spoedig daarna ondernam hij zijne roize door Griekenland naar Palestina en terug door Egypte en Spanje, waarvan hij de „impressionsquot; eerst bij gedeelten in den Mercure mededeelde, doch later verzamelde in: Itinéraire de Paris 'u Jerusalem et de Jerusalem a Paris (in het Nederl. vertaald door N. G. van Kampen, Dordr. 1812, 2 dln.). C. leefde nu ambteloos op zijn landgoed Val au loup, bij Anlnay en schreef daar ook zijne Martyrs (1801, in hot Nederl. vertaald. Leid. 1825, 2 dln.) Napoleon schatte hem hoog en bewerkte zijne verkiezing tot lid van het Instituut in plaats van Chenier, maar het staats-tooneel betrad C. eerst na do herstelling der Bourbons, ten wier behoeve hij zijn vlugschrift: De Bonaparte et des Bourbons (in het Nederl. 's Hage en Amsterdam, 1814) in het licht gaf, weinige dagen nadat de geallieerden Parijs hadden bezet. Lodowijk de XVIIIJo stelde den invloed van dit stuk zoo hoog, dat hij zeide, dat het zooveel kracht deed als een leger van 50,000 man. Deze vorst, wien C. naar Gend gevolgd was, stelde hem daar aan tot zijnen minister. Als zoodanig schreef hij een Rapport sur rétat de la France, (Nederl. 'sHage 1815) dat voor zijn staatkundig dool zoo onhandig was, dat Napoleon zijn belang oordeelde te bevorderen mot het to Parijs te laten nadrukken en verspreiden. Na den val van het keizerrijk keerde C. naar Frankrijk terug en betoonde zich als minister cn lid van do kamer der Pairs een ijverig aanhanger van het herstelde koningsgeslacht. Echter schenen in zijn geschrift; De la monarchie selon la Char te zulk eene vrijzinnigheid door te schemeren dat hij in 's konings ongenade verviel. Om het onregtmatige dier verdenking te toonen verviel C., die zich in do Minerva, in den Con-servateur en niet hot minst in zijne Archives philosophiqnes, poli-tiques nt literaires tegen de politiek van De Caze verzette, tot het onzinnigste drijven van het absolutisme, het walgelijkste vleijen van de Jezuïton en die overdreven aanbidding van de Bourbons, waarvan zijne Mémoires, lettres et pieces authenliques touchants la vie et la mort du due de. Berry blijk droegen. De hofgunst herkregen hebbende, werd hij achtervolgens gezant te Londen, Frankrijks vertegenwoordiger op het congres te Verona (met Montmorency; hij heeft later over zijne verrigtingen aldaar een werk uitgegeven: Congres de Ve'rone, Par. 1838, 2 dln.) en minister van bnitciilandscho zaken, waaruit hij echter na het verwerpen der door Villèle overgedragen wet ter rentovermindc-ring, op eene weinig heuscho wijze ontslagen werd (4 Junij 1824). Alsnu schaarde hij zich onder de vanen der oppositie en schreef in het Journal des Débats scherpe artikelen tegen het ministerie, terwijl hij in de kamer der Pairs herhaaldelijk ten voordode der vrijheid sprak en onder anderen een zeer krachtig verdediger der Grieken was, blijkens zijne pogingen ten hunne behoeve en zijne Note sur la O rice. Ook in andere opzigten was C.'s denkwijze kennelijk veranderd: zoo hevig hij in 1819 de vrijheid van drukpers bestreden had, zoo nadrukkelijk beschouwde hij haar |
|
thans, met name iu een geschrift; Zlc iabolition de /ir, censure, nis de onmisbare voorwaarde van eenen vortegenwoordigenden regeringsvorm. Onder liet miiüstcrio Martignac ging hij naar Rome (1828) en hield voor de tot het conclave vergaderde kardinalen eenc merkwaardige redevoering ter gunste van den vooruitgang. Bij de optreding van het ministerie Polignuc keerde hij tot het amhtelooze leven terug, en toen hij, zich to Tgt;roppe bij zijne vriendin, mevrouw Be'camier, bevindende de tijding vernam der Julij-omwenteling, trok hij naar Parijs, waar hij iu eene krachtige, welsprekende redevoering den jeugdigen hertog van Bordeaux (thans graaf van Chambord) voor den ledigstaanden troon aanbeval. Uit standvastige getrouwheid aan den oudsten tak der Bourbons weigerde hij den eed aan Lodewijk Philips, dat hem zijne plaats in de kamer der Pairs, en daarmede een aanzienlijk inkomen kostte. Trouwens, het moge C. ontbroken hebben aan die kalmte en dat overleg, welke in eenen diplomaat en minister noodzakelijk zijn, hij was een man van strikte eerlijkheid, onbaatzuchtig, ridderlijk van gemoed en dichterlijk van geest, maar daardoor blootstaande voor misvattingen, die evenwel geen vlek wierpen op zijne goede trouw. Gedurende het koningschap van Lodewijk Philips gaf C. onderscheidene, zoo staatkundige als andere geschriften in het licht. Onder de eerste noemen wij: De la restauration el de la monarchie elective (Par. 1831); onder delaatsten; Kssai sur ht literature Anylaise (Par. 1886, 2 din.); eene overzetting van Milton's Paradise. Inst (Par. 1837, 2 din.); Vie de lianeé (Par. 1844). In 1826 had hij de eerste uitgave zijner gezamenlijke werken bezorgd; in den laatsten tijd van zijn leven maakte hij voor de pers gereed wat uitkomen zou na zijnen dood en onder den titel: Memoires iToutre-tombe (Par. 1849, 1850, 9 din.) is in het licht gezonden na zijn overlijden, dat den 4'ien Julij 1848 plaats had. Zijn lijk is, ingevolge zijn verlangen, ter aarde besteld op het eilandje le grand Bey, tegenover St. Malo. Zie over C.: Marin, Histoire de la vie et des oiwrages de M. de Chateaubriunt (Par. 1832, 2 din.). CHaTELAIN (Jean-Baptiste), waarschijnlijk uit Fransche ouders, doch te Londen geboren in 1710, overleden in 1771, was een zeer uitstekend teekenaar, etser en graveur, die zich voornamelijk op het landschap had toegelegd. Men heeft van zijne hand eene menigte platen naar Gasp. Poussin, Marco Kicci, Pietro da Cortone, Nic. Poussin en naar eigen vinding. Eenigen daarvan heeft hij te zamen met zijnen vriend Vivares, een' leerling van Lebas, bewerkt. CIIaTELET (Gabkielle Emilie le Tonneueh tie jireteihi,, markiezin nu), was eene zeer geleerde en — wat niet altijd zamengaat — ook als echtgenoote en moeder zeer beminnenswaardige vrouw. Zij word geboren te Parijs in 1706 en legde zich reeds in hare jeugd met ijver toe op de wis- en natuurkundige wetenschappen. Na haar huwelijk met den markies du Chatelet-Lemond, opperhofmaarschalk bij koning Stanislaus Lesz-czinsky vestigde zij zich, ten einde zich aan hare studiën te kunnen overgeven, op een afgelegen kasteel aan de grenzen tus-schen Champagne en Lotharingen, waar zy door Voltaire, die er mede zes jaren doorbragt, bekend werd gemaakt met de En-gelsche taal en letterkunde. Behalve met dezen wijsgeer hield zij ook met Wolf briefwisseling. Haar eerste werk was over de philosophic van Leibnitz. De Principia van Newton zijn door haar in het Fransch vertaald en met aanmerkingen voorzien; Clairaut gaf dezen arbeid na haren dood, die te Luncville den 10dcquot; Augustus 1747 voorviel, in het licht (Par. 1756, 2 din.). Hare verhandeling over het vuur is door de Fransche academie bekroond en in hare werken uitgegeven onder den titel: Traité de. la nature du feu. CHATHAM of C1IATTAM, oen sterk verdedigd vlek in Engeland, in het graafschap Kent, nabij de stad Rochester, aan de rivier Medway, beroemd geworden door den heldhaftigen togt der Nederlanders, in 1676 gedaan, onder Cornelis de Witt, als gemagtigdc der Staten en Michicl Adriaansz. de Ruyter, als Luitenant-Admiraal. Deze voor de Engelsche zeemagt zoo verderfelijke en voor de Hollanders zoo roemrijke onderneming bespoedigde het sluiten van den vrede te Breda. Verg. omtrent dezen togt: Brandt, Leven van de Rmjter; De Jonge, Geschiedenis van het Nedcrlandsche Zeewezen, en meer anderen. CHATHAM. (Zie Pin.) |
CHATILLON. Twee steden in Frankrijk dragen dezen naam. De eene ligt in het depart. Loiret aan de Loing en is bekend al» de geboorteplaats van den admiraal Coligny. — De andere in het depart. Cote d'Or, aan de Seine, is bekend door het congres, dat cr van 5 Februari) tot 19 Maart 1814 tusschen de verbonden mogendheden en Napoleon plaats had over den vrede en de grensbepaling van Frankrijk, doch daar het blijkbaar den Fransehen keizer geen ernst was, ook zelfs niet met de door hem-zelven voorgeslagen voorwaarden, ging het congres onverrigter zake uiteen. CHATTERTON (Thomas), geboren te Bristol in 1752, heeft iu de Engelsche letterkunde eenigen naam als dichter en satiriek schrijver, maar is meest bekend door zijn kunstig nabootsen van de taal en den stijl der middeleeuwen, waardoor hij, doch te vergeefs, zich vleide veel voordeel met zijne ondergeschovene schriften te behalen. Uit teleurstelling over het mislukken daarvan nam hij in 1770 vergif in, dat hij 't bestierf. De beste uitgave zijner werken, onder welke vele nabootsingen van Rowley on andere oude dichters voorkomen, is door Cattle en Southey te Londen in 1803, in 3 dln., bezorgd. CHAUCER (Geoffkey). Deze eerste dichter van naam in de Engelsche taal werd geboren te Londen, in 1328. Reeds toen hij te Cambridge studeerde maakte liij zich bekend door zijn Court of love, en nadat hij zijne kundigheden op eene reize in Frankrijk en de Nederlanden had uitgebreid, werd hij als page geplaatst aan het hof van koning Eduard den III(,en, bij wieu, gelijk bij diens zoon, den hertog van Lancaster, hij in hooge gunst stond, zoo zelfs, dat hij in 1372 in gezantschap naar Genua word afgevaardigd, bij welke gelegenheid hij Petrarcha leerde kennen. De onlusten met de Wielifiten in 1382 verwijderden hom uit zijn vaclerhfiul, doch hij kwam op nieuw ten hove in gunst, toen de hertog van Lancaster na den dood zijner eerste gemalin, eene Spaansehe prinses, zekere Catharina Swijnfort huwde, wier zuster Plnlippa vroeger de echtgenoote van C. geworden was. Na den dood van den genoemden hertog verwijderde hij zich op zijn kasteel Dunnington en stierf te Londen den 258quot;!n October 1400. Hij werd begraven in de abdij van Westminster, waar hem 150 jaren later een gedenkteeken werd opgerigt. In zijne gedichten is de invloed van de Troubadours en Boc-eacio niet te miskennen. Zoo zijn zijne Canterhury-tales, het ver-maardste zijner werken, blijkbaar in don trant van des laatstgenoemden Decameron geschreven; zij onderscheiden zich, even als zijne overige gedichten, door levendigheid van voorstelling en rijke verbeelding. Zijne proza-werken, alle zooveel wij weten in liet Latijn geschreven, zijn van onderscheiden inhoud: Laudes bonarwn mulierum; Vita, ('leopatrae; Vila Lucretiae Romanae; Mos urbanitatis; Sepultura misericordiae, De Astrolnbii reaetione. Van C.'s werken verscheen de eerste uitgave in 1542 , doch vollediger zijn die wclko te Londen in 1721 en in 1782 (14 dln.) zijn uitgegeven. Eene kritische uitgave van de Canterbury-tales met een woordenlijst werd bezorgd door Tyrrwhitt (Lond. 1798 en meermalen, 2 dln.); eene bewerking in nieuwcren vorm gaf Oglc (Lond. 1741, 3 dln.), terwijl men aan Wright eene uitgave te danken heeft, die afdruk is van een gelijktijdig handschrift, met goede aanmerkingen (Lond. 1847—1851, 3 dln.). Nicolas gaf do Poetical Works of ('. (Lond. 1845, 6 dln.), alsmede lio-maimt of the rose, Troilvs and Cressida, and minor poëma (Lond. 1846). Zie over C.: Godwin, History of the life and aye of G. Chancer (Lond. 1803, 2 dln.), Nicolas, Life of Chaucer (Lond. 1844); Gomont, Godefr. Chaucer, poite Anglais dit XI Vm- siècle (Par. 1847.) CHAUDET (Axtoi.ne Denis), vermaard schilder on beeldhouwer, geboren te Parijs den 3l8ten Maart 1763. De tijd zijner ontwikkeling was niet zeer gunstig voor zijne vorming; in weerwil daarvan wist hij zich te verheften boven den wansmaak zijner eeuw en droeg reeds op 21 jarigen leeftijd den eersten prijs bij de academic van beeldende kunsten weg. Ten einde de meesterstukken der Ouden in de beeldhouwkunst te bestudecren, deed hij eenc reis naar Rome. Na zijne terugkomst vandaar werden hein de werken van het Pantheon opgedragen; de groep, die hij ter versiering van het peristyle van dezen tempel vervaardigde, behoort onder zijne beste werken. Zij stelt oenen stervenden krijgsman voor, dien de roem ondersteunt, een werk vol vinding |
CHA—CHE.
305
|
en gevoel. Voorts bearbeidde hij; een standbeeld van Napoleon, bestemd voor de vergaderzaal van het wetgevend ligchaam; een basreliëf ter eere der dichtkunst, voor het binnenhof van den Louvre; een standbeeld, zijnde de godin des vredes, voor de Tuillericn; een Cineinnatus voor de zaal van den senaat; de busten van Se-bastiaan Bourdin, Belisarius, Malesherbes, Denon, Foureroy, don kardinaal Manry, Sabatier en Leroy. Tot zijne schoonste werken bchooren ook: het beminnelijke beeld van Cyparissus, alsmede een jong meisje, dat met verbazing ziet naar een kruidje roer mij niet, dat zich in hare hand te zamen trekt. Eenvoudigheid en edele waarheid zijn de hoofdkenmerken der voortbrengselen van den beitel dezes voortreffelijken kunstenaars, die te Parijs den 19'ierl April 1819 overleed. CHAUDOIK (Antoine), geb. te Then, bij Spa, in 1749, werd te Franeker opgeleid tot het predikambt bij de Waalsche gemeente, dat hij dan ook zeven jaren te Leyden waijrnam en in 1786 verwisselde^inet het hoogleeraarambt in de wijsbegeerte en sterrekunde te Franeker. Twintig jaren dezen post met veel ijver en roem waargenomen hebbende, nam hij wegens geschokte gezondheid zijn ontslag; deed vervolgens, gelijk ook vroeger, belangrijke buitenlandsche reizen (zelfs herhaaldelijk naar Warschau , waar zijn naaste bloedverwanten woonden), en stierf, den 20quot;*®° September 1824, op zijn buitengoed bij Haarlem. Niets, zelfs geene zyner academische redevoeringen, is van dezen geleerden, hel derdenkenden en scherpzinnigen man gedrukt. De beroemde Brugmans was een zijner beste vrienden en de geleerde Ekama, te Franeker zijn opvolger, een van zijne meest geliefde leerlingen. CIIAUFEPIK (Jacques George de), gesproten uit een aanzienlijk Italiaansch geslacht, dat afkomstig was van den edelen ridder Mainde Calfopedi en onderscheidene met roem bekende Waalsche predikanten in ons vaderland heeft opgeleverd, bekleedde insgelijks dit ambt, te Vlissingen, te Delft, en sedert 1743 te Amsterdam, waar hij den S11'quot; Julij 1786 (hij was geboren te Leeuwarden, den 9^l^» November 1702) overleed. Behalve eonige vertalingen en godgeleerde werken schreef hij een Nouveau diclionnaire hislorique et critique, pour servir de. suppU-ment oh de continuation a celui de P. Bayle, 4 dln. fol., een werk waarin eene uitgebreide kennis doorstraalt. CHAUMONT. De hoofdstad van het Fransche depart. Opper-Maine. De stad is niet groot, tellende slechts ruim 6,000 inwoners; maar zij is in do geschiedenis merkwaardig, omdat er den liten Maart 1814 een verbond gesloten is tussehen Rusland, Pruissen, Oostenrijk en Engeland, tot gemeenschappelijken strijd tegen Napoleon en herstelling van den algemeenen vrede. CHAUSSE, noemt men in het blazoen een wapenschild dat door twee lijnen, die van de bovenhoekpunten naar het midden der puinte loopen, in drie deelen verdeeld wordt. Men noemt het ook wel chappe renversée. Het geslacht Staufer von Thunau in Beijeren voerde: (/Virjre/K, chaussé d'azw. Chappé-chaussé noemt uien een schild, welks bovenste gedeelte is chappé (zie Chappé), terwijl het beneden-gedeelte is chaussé. CHAUVEAU-LA-GARDE (Claude Francis de), een der meest beroemde redenaars voor de balie in Frankrijk, die den moed bezat, om onder de gevaarlijkste omstandigheden, zelfs onder het revolutionair geregtshof, de bij voorraad reeds ter slagtbank veroordeelden, met gevaar van zijn eigen leven, op het manmoedigst te verdedigen. Zijn naam zal met dien van Desèze, den weisprekenden en stouten pleitbezorger van Lodewijk den XVIdcl1 en met Tron^on-Ducoudray, die met hem de verdediging van Marie Antoinette op zich nam, altijd in de geschiedenis met onnitwisehbare letteren gekenmerkt staan. Onder de beroemdsten zijner ongelukkige cliënten telt men, behalve do koningin, ook nog Charlotte Corday, Miranda en Brissot. In 1828 werd C. raadslid in het hof van cassatie, doch vroeg later zijn ontslag en leefde vervolgens meest op het land. Hij overleed te Parijs den 20quot;cn Febr. 1841. Behalve eenige andere regtsgeleerde werken heeft men van zijne hand: Notice histonque sur le proces de Marie Antoinettet Parijs 1816 en Exposé simple et fidele de la conduite du Général Bounaire, Parijs 1816. — Men verwisselo hem niet mot den advocaat Adolpho Chauveau, van Toulouse, die zich door zijne Theorie, du Code Final (4 vol. Par. 1836) heeft bekend gemaakt. CHAUX-DE-FONDS (La) is een zeer regelmatig gebouwd II. |
stadje in het Zwitsersche Canton Neufchatel, op de grenzen van Frankrijk, in een woest, steenachtig en onvruchtbaar dal van den Noord-Oostelijken Jura gelegen. Het getal inwoners bedraagt 8500. Zij zijn, even als hunne naburen uit het stadje Loelo, bekend om huune fabrieken van uxirwerken, horologiën, gond-cn zilver-smederijen en gouddraadtrekkerijen. Ook wordt er veel kristal en agaat geslepen en snijdt men er fraaije beeldjes uit palm- en perenhout. Merkwaardig is de op een heuvel staande ovale kerk om het kunstig zamengestelde koepeldak. CHEF noemt men In de wapenkunde het bovenste derde deel van het schild, wanneer het van een ander metaal of kleur is. Men treft deze figuur voornamelijk bij Fransche geslachtwapens aan, b. v. d'argent au chef de yueules voeren Montfort, L'avau-gous, Quintin, Baudrier en la Marche in Bretagnc, even als Chateauneuf in Dauphiné. Zoo als ieder ander figuur in een schild kan hot Chef zijn, coupé, parti, o^hiqueté, frette, fuselé enz. enz., doch er zijn bijzondere vormen voor het Chef, welke door eigenaardige termen worden aangeduid en die wij hier meenon te moeten opgeven. Zoo onderscheidt men: Cltef-ajouré, wanneer het aan do bovenzijde gekanteeld is. Chef-bande, eene vereeniging van het chef en de bande. Chef-barre, eene vereeniging van het chef en de barre. Chef-bastilU, wanneer zich kanteelingen aan de onderzijde bevinden. Chef-chevron, eene vereeniging van het chef en den keper. Chef-cousu, een chef van kleur op een schild van kleur. Chef-dench(, dat aan de onderzijde getand is. Chef-engrelé, wanneer het voorzien is aan de onderzijde van afgeronde tanden. Chef-pal, eene vereeniging van het chef en den paal. Chef-soutenu, wanneer het door eene fasce ondersteund wordt. Men zegt van figuren dat zij zijn placées en chef, om aan te duiden dat zij in het bovenste derde gedeelte geplaatst zijn, al is het chef ook niet door ander metaal of kleur onderscheiden. CHEKAO. Eene soort van deeg, vervaardigd uit eene harde, steenachtige stof, die, verkalkt of fijngestooten en in schoon water gewasschen, door de Sinezen gebruikt wordt tot het trekken van figuren op porcelein, dat daarna verglaasd wordt. CIIEIJUS (Maximiuaan Joseph). Een beroemd heelkundige, hoogleeraar te Heidelberg. Hij werd in 1794 te Mannheim geboren, studeerde tc Heidelberg en werd in 1812 tot doctor bevorderd. Nadat hij eenigen tijd in München en Landshut had ge-practiseerd, werd hij in 1813 hospitaalarts in Ingolstadt. Na door de typhus te zijn aangetast, begaf hij zich tot volkomen herstel zijner gezondheid naar München en volgde later als regements-arts de Badensche troepen naar Frankrijk. Na den vrede ging hij naar Weenen, waar hij de klinieken van Hildenbrand, Zang, Beer en Kern bezocht en in 1815 maakte hij den tweeden veld-togt tegen Frankrijk mede. Na zijne terugkomst bezocht hij eerst Göttingen, vervolgens Berlijn, en later Parijs. In 1817 werd hij van daar als buitengewoon hoogleeraar naar Heidelberg beroepen, in 1819 word hij gewoon hoogleeraar. Hij heeft vele uitstekende heelkundigen gevormd, en zich een blijvenden naam verworven door zijn Handbuch der Chirurgie, waarvan in 1851 de 7e uitgave te Heidelberg verscheen. Geen handboek der heelkunde is zóó algemeen verbreid en zoo algemeen gebruikt als dat van Chelius. Het is in verschillende talen (ook in het Nederduitsch) ovor geheel Europa verspreid. Hij gaf ook een Handbuch der Augenheillcunde uit in het Hoogduitsch en in het Fransch (Stuttgart 1844). Ook zijn geschrift: Ueber die Heilung der Blasen-Scheida\fistelen durch Cauterisation (Heidelb. 1845) verdient vermolding. CHELONIS. (Zie Cleombrotus.) CHELSEA, aan den linkeroever van den Theems, tegenwoordig aan Londen aangetrokken, was vroeger een dorp en de woonplaats van verschillende, in de Engelsehe geschiedenis beroemde personen, zoo als van den kanselier Sir Thomas More en van Sir Hans Sloane, den stichter van het British Museum. Te C. is het prachtige, onder Karei den IId«quot; naar het plan van Wren opgetrokken, Invalidenhuis dor Engelsehe landsoldaten (Chelsea-hospital), waarin 400 invaliden verpleegd worden en waaruit 12,000 elders wonendon ondersteuning erlangen. Voorts is te C. het Royal Military-asylum, in 1801 gebouwd, waarin 39 |
306
|
850 wcczen, soldatenkinderen, naar het systeem van Dr. Boll (zio Dell) worden opgevoed. Eindelijk treft men te C. den beroemden plantentuin aan, die door Sir H. Sloane werd aangelegd en aan de Londonsche Apotheker-vereoniging vermaakt, welke hem in dien tuin een marmeren standbeeld liet oprigten. De tuin bevat meer dan 6000 ofiicinele planten. Als merkwaardigheid toont men er aan twee hoog opgesehoten cederen van den Libanon, in 168rgt; daar geplant. CHEMIE. (Zie Scheilcmde.) CHEMNITZ, stad in het kon. Saksen, in den kreits Zwickau, aan den C.-bach. Zij is door twee muren omringd, en heeft breede straten, groote voorsteden, eenige wetenschappelijke in-rigtingon en 23,000 inw. die hun bestaan hoofdzakelijk vinden in aanzienlijke spinnerijen en weverijen van katoen, zijnde C. de voornaamste fabriekstad van geheel Saksen. Zij is de geboorteplaats van don vermaarden philoloog C. G. Heyne. In den omtrek zijn belangrijke steengroeven. CHENIEK (Makie Josèpiie de) werd den 28'tcn Augustus 1764 te Constantinopol geboren, waar zijn vader, Louis de Chc-nicr, die zich door verschoideno uitmuntende werken over de Mooren, Marokko en hot Ottomannische rijk hoeft beroemd gemaakt, consul-gencraal was. Hij kwam in zijne vroege jengd te Parijs; diende eenigon tijd als dragonder officier; nam vervolgens zijn ontslag ou keerde naar Parijs terug, om zich geheel aan do letterkunde toe to wijden. Na verloop van 3 jaar trad hij met zijn' Charles IX te voorschijn, wolk stuk als een gedenktceken van den toenmaals in Frankrijk heerschenden smaak kan besebonwd worden en voor het overige niet zonder dichterlijke verdiensten is. C. verwierf spoedig de gunst des volks en bragt van tijd tot tijd nog meerder treurspelen op het tooneel, die ton dooie hun geluk daaraan te danken hadden, dat hij zijne personen de taal der heerschende partij in don mond legde. In 1791 verschonen Henri VIIl en la Mort de Calas, die beiden do goedkeuring wegdroegen. Met hot eerste was hij zeer ingenomen en het werd moer dan eens door hom op nieuw bearbeid. De uitgave van 1805 is de eonigo, welke al de gemaakte veranderingen bevat. Zijn Cajus Gracchus verschoen in 1792 en was den daaraan go-Bchonkeu bijval grootondeels aan do tijdsomstandigheden verschuldigd. Kort daarna kwam C. in do conventie en hield lang de parlij der doldriftigste democraten. In de jaren 1793 on 1794 gaf hij Fénélon on Tiinoleon in hot licht, welke beiden velo goedkeuring ontvingen, hetgeen met zijnen Cyrus niot hot geval was. C. schreef nog verscheidene dramatische werken, doch deze zijn niet in druk verschenen. Daaronder ontmoet men eono verkorte bearbeiding van Lessing's Nathan, en eonigo overzettingen van Sophocles. Zijne schriften bevatten vele schoonheden, maar ook vole fouten, die hem bijzonder eigen zijn; nogtans kan men hem eon talent van oenen zeldzamon omvang niot betwisten. Hij vertoont zich als een bekwaam schrijver, zoowol in proza als in dichtmaat; inzonderheid munt hij uit in do satire, ofsehoon hij daarin dikwijls te weinig matiging in acht nam. In de laatste jaren van zijn loven arbeidde hij aan eene Geschiedenis der Fransche Letterkunde. De Kedevoeringon, in 1806 on 1807 in het athenaeum to Parijs uitgesproken, bevatten do geschiedenis der taal, der verschillende dichtsoorten en van het proza tot op Frans den Iquot;,on. In oene, in 1806 uitgegeveno, inleiding heeft hij het plan van het gehoele werk opengelegd. Deze verscheen onder den titel: Frayments du cours de L,iMralure, fait a l'Alliénée en 180S e.t 1807 enz. Bovendien schreef C. eene karakteristiek van de voornaamste voortbrengsels dor Fransche Letterkunde, van 1788 tot 1808, wolk voortreffelijk werk in het licht kwam onder den titel van: Tableau historique de l'état et des proyris de la Liltéralure Frnnfai'se, tlepuis 1789. Hij stierf in 1811, in den ouderdom van slechts 47 jaar. CHEOPS, een der koningen van oud-Egypte, wiens leeftijd onzeker is. Hij wordt gehouden voor den stichter van do grootste dor piramiden, die ook naar hom genoemd is en waaraan hij velo jaren lang, onafgebroken, millioenon arbeidslieden en verbazende schatten besteedde. CHEOE-KING of CO-CHEOE-KING. Een Sineesch sterre-kundige, die in do XHIdl! eeuw leefde on vole verbotoringen in do Sineescho sterrekundo bragt. Mot een gnomon van 40 voet bepaalde hij de lengte van het jaar en de schuinsheid der Ecliptica met gvoote naauwkeurigheid. |
CHEPTEL is volgons het Fransche regt eene overeenkomst, krachtens welke de eene contractant aan den anderen eene zekore hoeveelheid bate gevend vee in bruikleen geeft op voorwaarden, in het contract uitgedrukt. Het Code Napoleon behelst daaromtrent bepalingen art. 1800—1831. CHEK. Eene rivier in Frankrijk, die haren oorsprong neemt in het depart. Crense in Auvergno, eerst ton noorden langs Auzance, Evaux, Montl 119011, St.-Amand, Chateauneuf en Vior-zon vloeit, dan ton westen langs Solles, St. Aignan, Montrichard en Bléré, en niet ver van Tours hare wateren in do Loire stort. Zij is slechts beneden St. Aignan over eene lengte van 12 mijlen bevaarbaar, doch staat met de Loire door twee kanalen in verbinding, hot kanaal van Montlupon on hot kanaal van Borri. Het departement van denzelfden naam bestaat voornamelijk uit het voormalige Borri Supérieur en een gedeelte van Bourbon-nais, is voor een deel zoor vruchtbaar in koorn, vlas, hennep, ooft en wijn, voor oen ander deel met heiderden bedekt. Het departement heeft eene oppervlakte van 131 O mijlen, mot eono bevolking van 295,000 inwoners. Het wordt in drie arrondissementen verdeeld, Bourges, St. Amand en Sancerre, bovat 29 cantons en 297 gemeenten en beeft de eerstgenoemde stad tot hoofdplaats. CHERBOURG. Stad en haven in het Fransehe departement la Manche, aan do noordzijde van het schiereiland Cotentin in Normandië. De stad is oud en slecht gebouwd, doch tolt 24000 inwoners, die een belangrijken handel mot Engeland drijven in koorn, wijn, brandewijn, vee on oijeron. In do stad en do om-stroken hoeft men vele poroelein-, glas-, spiegel-, laken-, lederen soda-fabrieken, suikerraffinaderijen, bleekerijen, zoutziederijen en seheepstimmerwervon. Ruim twee eeuwen had do Fransehe regering groote sommen besteed om hier eene geschikte haven voor eene oorlogsvloot aan te leggen on to onderhouden, doch zonder gewenschten uitslag. — Napoleon de Iquot;quot; liet in 1809 een havenkom van ongeveer 1,000 voet lengte op 770 breedte in de rotsen door buskruid springen, waardoor men eene haven verkreeg, dio 50 linieschepen kan opnemen. Dit work was in 1812 voltooid; daarop liet hij in 1813 even groote dokken springen, welke als drooge dokken gebruikt worden om de schepen to herstellen. Dozo beide werken te zamon hebben omstreeks 100 millioen fres. gekost. Behalve deze oorlogshaven heeft C. aan de noordzijde eene veilige roede en een haven voor koopvaarders. C. word in 1346 door do Engelschen geplunderd,^in 1378 door Karei van Navarre, wien het door zijne gemalin toegekomen was, aan hen afgestaan, in 1450 door de Franschen veroverd. Den 14dequot; Augustus 1758 vernielden de Engelsohon do havenbolwor-ken en pluiulerdon do stad. Don 13,leigt; April 1814 landde hier de hertog van Borri, en don 16d1,11 Augustus 1830 scheepte zich Karei de XJe te C. naar Engeland in. CHER1BON. (Zio Tsjerilton.) CHEItNAC (Ladislaus), uit een aanzienlijk Hongaarse!) geslacht afkomstig, werd geboren in 1743 en kwam na hot bezoeken van onderscheidene hoogescholen in ons vaderland, waar hem, nadat hij in 1773 in de geneeskunde en in 1775 in do wijsbegeerte, beide te Groningen, gepromoveerd was, in laatstgemeld jaar het hoogleeraarambt in do wiskunde en natuurlijke wijsbo-goorte aan hot athenaeum te Deventer word opgedragen, welke betrekking hij met ijver 011 getrouwheid heeft vervuld tot in 181C, als wanneer hij zijne rust verzocht. Niet lang had hij hiervan echter genot, daar hij den 7den Mei van dat jaar overleed to Deventer, van waar de hoogeschool te Pataok in zijn vaderland in 1781 , on die te Groningen in 1789, hem te vergeefs tot het hoogloeraarsgestoelte hadden geroepen. Zijne leerlingen roomden hoog du grondigheid en duidelijkheid van zijn onderwijs, terwijl hij in do geleerde wereld bekend is, zoo door eene academische verhandeling over do olectriciteit, in 1771 te Groningen onder Brugmans verdedigd en door zijne inaugurele dissertation: in de geneeskunde over de ademhaling dor vogels, in de wijsbegeerte over het niot borrelen van water, dat in kokend water wordt afgesloten, — als vooral door zijn Cribrum arithmetlcum, zijnde eono tafel van zoogenoemd eerste getallen en eenvoudige dooiers der deelbare; aan wolk nuttig, maar verbazend uitgebreid werk de onvermoeid ijverige man jaren lang heeft gearbeid. J. C. Burkhardt heeft het voortgezet in zijne Table des diviseurs pour tous les nombres du deuxième million, ou plus exactement depuis |
CHE.
307
|
1,020,000 (zoover had C. zijne tafel vervolgd) ii 22,028,000 avec les nombres premiers, qui s'y trouvent (Par. 1814). CHEROKEZEN, een der meest beschaafde Indiaanscho volksstammen van Noord-America, welke vroeger do staten Alabama, Mississippi, Tenessee en het westelijke gedeelte van Florida over eene uitgestrektheid van 5,000 □ mijlen bewoonde. Zij waren in den beginne gunstig voor de Engelsehe volkplantingen gestemd; Woosatasate was hun eerste, door den gouverneur Nicholson in 1721 aangestelde, koning. Na de nederlaag van den generaal Itraddock beging do Kaad van Virginic de onstaatkundige wreedheid, een prijs op iederen gescalpeerden Indianen-schedel te stellen, waarvan een bloedige oorlog het gevolg was. Eerst in 1761 gelukte hot don Engelschen onder Montgomery de C. tot onderwerping te brengen. In den oorlog van 1812 streden vele C. in de geledere» der Americanen en do generaal Jackson verzekerde, dat onder hen officieren van uitmuntende kundigheden waren. In do twisten tusschen hen en den staat Georgië in 1829 uitgebroken, velde wel het hooge geregtshof een vonnis ten hunnen gunste, doch vond zich te zwak het ten uitvoer te doen leggen; zoodat eindelijk do president verpligt was aan het verlangen van Georgië te voldoen en do O. naar Arkan-zas te laten verhuizen. Hun werd als verkoopprijs voor hun land bij verdrag van 14 Maart 1836 (waartegen 15000 C. protesteerden) 5 millioen dollars toegekend. Twee jaron later werden zij door den generaal Scott uit hun land verdreven en vertrokken zij naar hot dorre en onvruchtbare Arkanzas, waar hunne, reeds vrij wol ontwikkelde beschaving, weder geheel tot ruwheid oversloeg. In 1843 kwamen cenigen hunner opperhoofden te Washington om den president hun land op nieuw te koop aan te bieden; de koop werd gesloten en de C. trokken op nieuw westwaarts. Zij hewone» tegenwoordig eene landstreek tusschen 36» en 38quot; N. B.; hunne naburen zijn ten noorden deWyandots, ten zuiden de Cricks, ten Westen de Comanchen en Apachen; hun aantal zal tegenwoordig niet veel meer dan 10,000 zielen bedragen. CHERON (Elisabeth sopiiih). Deze vermaarde jonkvrouw, geb. te Parijs in 1648, was, even als hare tijdgenoote Anna Maria van Schurman, zeer ervaren in do letterkunde en beeldende kunsten, waarvan zij proeven, zoo in geëtste prenten als in gedichten heeft in het licht gezonden. Zij overleed in 1711. Haar broeder C. (Louis), geb. te Parijs in 1660, was een bekwaam schilder en graveur. Na de herroeping van het edict van Nantes weck hij (zijne zuster had reeds vroeger de R. C. godsdienst omhelsd) naar Londen, waar hij in 1723 overleed. Hij behandelde moest Bijbelscho onderworpen. CHERSON. Gouvernement in Nieuw- of Zuid-Rusland, ten noorden der Zwarte zee, grenzende ten noorden aan Podolie, Kiew. en Pultawa, ten oosten aan Jekatorinoslaw, ten zuiden aan de Zwarte zee on ten Westen aan Bcssarabic. Hot is een eentoonig steppenland, dat op eene oppervlakte van 1,214 O mijlen bijna een millioen inwoners heeft. De lucht is des zomers dikwijls drukkend, des winters meestal zeer koud. De grond, die sedert eenige jaren met ijver wordt ontgonnen, brengt eenige graansoorten voort; ook wordt er de wijnstok met gunstig gevolg aangekweekt, terwijl do steppen voedsel geven aan talrijke wilde paarden en aan schapen, wier wol zeer gezocht wordt. De kunstvlijt is er nog in hare kindschheid. De voornaamste steden zijn: Cherson, do hoofdstad, in 1778 door vorst Potem-kin aangelegd, die bijna 40,000 inwoners en eenige fabrieken heeft. Do beroemde Howard overleed er den 20quot;ton JanuariJ 1796; keizer Alexander de I,,e heeft er een schoon gedenkteeken ter cere van dezen monschenvriend doen oprigten; Odessa (zie: Odessa); Nicolajew, insgelijks door vorst Potemkin, in 1789, go-sticht, dat 24,000 inwoners en eene rijkswerf heeft; Wonesensk, de hoofdplaats der door keizer Alexander den Iquot;,cquot; aangelegde militaire kavalleric-kolonicn; Tiraspol, eene kleine, doch zeer bloeijende stad met 6,000 inwoners, en Jelisawethgrad, eene schoone landstad met 14,000 inwoners en eene drukbezochte jaarmarkt. CHERSONHSUS. Onder dezen Grickschcn naam, die schiereiland beteekent, waren bij do Ouden onderscheidene voorgebergten en landtongen bekend. De meest bekende zijn: C. (do Cimmerische), het tegenwoordige Jutland; C. (de Pcloponnesi-sche), tot Achaja behoorende; C. (de Taunsche), de Krim; |
C. (de Thracische), ten oosten van do Propontische zoo, beroemd door Grieksche volkplantingen. CHERUB, ineerv. CHERUBIM. Bij de Isracliten zekere symbolische wezens, van welke in den tabernakel en den tempel onderscheidene beelden werden aangetroffen. Het eerst worden de C. in de H. Schrift vermeld bij het verhaal der uitdrijving van het gevallen eerste menscbenpaar uit het paradijs, zoo dat (Gen. III: 24) de C. gezegd worden den hof Eden aan de oostzijde te bewaken. Gelijk, zoo als in het art.: Paradijs-ffescJiiedenis zal worden opgemerkt, het geheele verhaal van de eerste zonde de duidelijke sporen draagt van uit beeldschrift in letterschrift te zijn overgebragt, zoo wordt daar door de C. waarschijnlijk te kennen gegeven, dat den eersten menschen door een wolk waaruit bliksemstralen schoten, word verhinderd terug te keeren naar het oord, waar zij zonder mocijciijkon arbeid konden vinden hetgeen zij tot eenvoudige vervulling hunner weinige behoeften noodig hadden. Voorts komen de C.—im in de schriften des O. V. voor als verzeilende het Opperwezen, wanneer Hij zich in teekenen openbaart (Ps. XVIII: 11 en eld.), doorgaans als „wo-nendoquot; tusschen twee O.—im (1 Sam. IV: 4), welk laatste beeld ongetwijfeld ontleend is uit do gedaante van bet dekstuk der verbondskist, die het teeken was der bijzondere tegenwoordigheid van Hein, die niet kan gezien en onder Israël niet mogt (Exod. XX: 4) afgebeeld worden. Immers, op die verbondskist stonden twee O.—im van goud, opkomende uit het deksel, met de vleugelen geheven en het aangezigt naar elkander gekeerd (Exod. XXV: 18—20). Voorts wordt de gedaante dier gouden beelden niet naauwkeurig omschreven, maar was waarschijnlijk eeno menschelijke. Eene gansch andere voorstelling vinden wij bij Ezechiël, waar zij ook „dierenquot; genoemd en (verg. I: 4—14 met X: 1—20) voorgesteld worden als hebbende eene menschelijke gedaante met vier aangezigten: van een mensch, van een leeuw, van een stier en van een arend; voorts menschelijke armen, handen en voeten, die zich naar alle zijden konden bewegen, benevens vier vleugels, twee om te vliegen en twee om zich het ligchaam mede te bedekken. De Openbaring van Johannes wijzigt (IV: 6—8) deze voorstelling eenigermate: daar hebben do vier „dierenquot; ieder een van de aangezigten, die bij Ezechiël elk vereenigd heeft; ieder C. heeft zes vleugels, en oogen aan allo zijden des ligchaams; ongetwijfeld verzinnelijkte voorstelling van de wijsheid (het menschclijk gelaat), de sterkte (de leeuw), de voortbrengende kracht (de stier) en de doordringende blik (do arend), door God in do zigtbare schepping gelegd. De oudste Christelijke symboliek heeft deze vier zinnebeeldige voorstellingen aan de vier Evangelisten toegekend, en ofschoon eene latere do Cherubijnen als eeno klasse van engelen heeft opgenomen, is deze, zoowel als de afbeelding van C.—im door kinderhoofden met vleugels, vreemd aan de Bijbelsche. CHERUBINI (Ma hi a Lcioi Cabi.o Zenohio Salvador). Deze vermaarde componist is geb. te Florence, den 8quot;e° September 1760. Reeds vroeg onderscheidde hij zich door eenen buitengowonen aanleg en trok daardoor de aandacht van Sarti, zoodat deze hem onderwijs gaf en medenam naar Bologna, waar C. zich verder oefende. Gedurende de jaren 1780—1788 componeerde hij 11 opera's, van welke de J/igcnia m Atdide den meesten bijval vond. Toen hij echter te Londen in 1784 zijn La finl-x principèssa en Giulio sabino deed vertoonen, was do goedkeuring ten gevolge van eene gebrekkige uitvoering veel geringer. Sedert 1786 hield C. zich meest te Parijs op, Waar hij in 1788 voor het eerst optrad met zijn Vemophoon, waarop in 1791 de beroemde Lodoïska volgde, die met buitengewone toejuiching ontvangen werd. Doch wij kunnen al de opera's van dezen vruchtbaren maestro niet opnoemen. Zij zijn echter niet het eenige, waarin hij uitmuntte. Ook niet hetgeen hij in den ernstigen kerkstijl gaf is zulks het geval, waartoe onder meer zijne beide Requiem's behooren, gelijk zijne quartetten hem als concert-componist doen kennen. Niet alleen echter door zijne compositiën ontwikkelde hij de muzijk, ook door zijn invloed te bezigen tot het streven naar naanwkeurigheid en naar volmaking van den zang. Hij schikte zich niet naar den smaak van het publiek, noch plooide of schikte om de openbare toejuiching te verwerven en onderscheidt zich in dit opziet ongetwijfeld gunstig boven Rossini. Zoowel zijne conceptie als instrumentatie verwierven hom cenen naam onder de kunstenaars van zijnen tijd. Na |
CHE-CHI.
308
|
eenen rijken oogst van roem overleed C. te Parijs den 15aen Maart 1842. Zie over hem: Pieehianti, Notizie sulk vita e sulle opere (li Cherubini (Milaan 1843). CHERUSKEN. Het aanzienlijkste en beroemdste Duitsehe volk onder do Istavonen, hetwelk oudtijds aan beide zijden van het Hartzgebergte, tusschen liet zuidwestelijk duel van het Thurin-gerwoud (waar hunne naburen, de Katten, hun verblijf hadden) en de Sale woonde. Drusns trok op zijnen terngtogt van die rivier naar den Rijn, door het zuidelijk gedeelte des lands, maar drong door het noordelijke uit het Paterbornsche over do Wezer tot de Elbe door, waar de Aller, tot aan de plaats, waar zich de Ernie in do Elbe ontlast, de noordelijke en oostelijke grenzen van de C., die ook nog eenige landstreken aan den westelijken oever der Wezer bezaten, schijnt gevormd te hebben. Het volksverbond der C. was nog veel uitgestrekter, en bevatte al het land tusschen de Wezer, den Rijn en de Lippe, hetwelk door Cattuariërs, Tubanten, Ansidariërs, Dulgumniërs, Marsen, Cha-mavers, enz. bewoond werd. De Romeinen werden, eerst in hot tiende jaar voor onze tijdrekening, met do C. bekend, wanneer O rus us tot do Wezer doordrong, doch uit gebrek aan leeftogt weder terug moest keeren. In het volgende jaar trok hij aan de noordzijde van den Hartz, midden door de 0. heen, van de Wezer naar de Elbe, waarvan het gevolg was, dat zij in het 7l10 jaar voor dir., de vriendschap der Romeinen zochten, ja bij menigte onder hen dienst namen. Zoodra echter Quinetilius Varus den C. belastingen opleggen en hen aan de Romcinsehe wetten onderwerpen wilde, ontstond er eene algemeene zamen-zweering tegen do Romeinen, van welke de C. de hoofden waren, die door Herman of Arminius geleid werden. Varus werd in het Teutoburgenvoud met zijn geheele leger vernield: sedert werden de C. het eerste volk in Duitschland, waartegen do aanvallen der Romeinen gorigt waren. Germanicus, die de Marsen en Katten geslagen had, trok tegen de C. wier veldheeren Segest cn Herman elkander beoorloogden. De laatste riep Germanicus te hulp, die hem dan ook ontzette; doch na vorschoidene vruch-teloozo veldtogten tegen de C. terugtrok. Deze, door de laatste voordooien stout geworden, werden dit nog meer door hunne verbindtenis met do Longobarden en Semnonen, die van hot Markomanniach verbond waren afgevallen; dooli uit welken afval een' bloedigen oorlog tusschen de Markomannen onder Marbod en de C. onder Herman ontstond, waarin de laatste de overwinning behaalde. Na zijne vermoording ontstonden er nieuwe inwendige onlusten. Men gaf wel aan Italicus, den laatsten uit de familie van Herman, de heerschappij in handen; doch verdreef hem ook weldra. Do Longobarden stelden hem weder aan, cn voerden eenen langen verderfdijken oorlog met de C., die, van hunne bondgenooten verlaten, nu geheel overheerd werden, cn tusschen de Sale en het zuidelijk gedeelte van den Hartz sedert hun bepaald verblijf hielden, tot dat zij in de derde eeuw met al hunne vorige bondgenooten tot het uitgestrekt Frankische verbond toetraden. CHERY (Antoine Leonard de). Deze vermaarde Oostersche taalkundige is geboren te Ncuilly, den 15dlt;!n Januarij 1773. Na zich onder Sacy en Langles in de Oostersche taalstudie geoefend te hebben was hij bestemd om de expeditie van Bonaparte naar Egypte to vergezellen, maar eene ziekte hield hem te ïoulon terug. Spoedig na zijne herstelling werd hij Conservator der Oostersche handschriften bij de nationale bibliotheek, in welke betrekking hij Hamilton leerde kennen, door wien hij aanleiding kreeg om zich op het Sanskrit toe to loggen, dat voor hem geen Franschman had beproefd, hetwelk de C. met zulken gelukkigen uitslag deed, dat hem iu 1814 de leerstoel dier taal- en letterkunde werd toevertrouwd. Zijne kunde in dit vak bewees hij door eene uitgave met aanmerkingen van de Sakontala van Kalidas (Par. 1830). Zijn dood aan de cholera, den 3r'0,gt; Augustus 1832, verijdelde de verwachting, die de geleerde wereld had van verdere vruchten zijner buitengewone begaafdheden. CHESAPEAKE AAI. Eene groote golf van den Atlantischen oceaan in do oostkust der Verccnigde Staten van Noord-America, lang 175, breed 7—30 zeemijlen. Haar mond ligt tusschen Kaap Henry en Kaap Charles, beide tot den Staat Virginia behoo-rende. Zij is over 't geheel diep en dus zeer geschikt voor de scheepvaart, gelijk zij dan ook vele handelsteden aan hare oevers heeft, onder welke Baltimore en Annapolis de voornaamste zijn. |
CHESTER. Graafschap in het westen van Engeland, groot 50 □ mijlen. Het wordt verdeeld in 7 hundreds en zendt 4 leden naar het Lagerhuis. Er zijn 320,000 inwoners, die in 1 stad, 12 marktvlekken en 86 dorpen wonen. De hoofdstad heet insgelijks C., waar men eene zonderlinge bouworde vindt, dat er namelijk langs de huizen overdekte galerijen met balustraden voor do voetgangers zijn. Het kasteel is voor een gedeelte afkomstig uit den tijd van Willem den Veroveraar. C. heeft 22,000 zielen. In de nabijheid ligt het prachtige Gothische kasteel Eaton-hall. CHESTERFIELD (Philip Dormer Stanhope, graaf van), is vermaard door zijne bekwaamheden als staatsman en schrijver, maar tevens berucht wegens zijne loszinnige beginselen en levenswijze. Hij werd geboren te Londen, don 22quot;l(!n September 1694 en begaf zich, na zijne studiën te Cambridge te hebben voltrokken, naar het vaste land, waar hij zich een geruimen tijd te Parijs ophield. Na zijne terugkomst in Engeland werd hij lid van het Lager- en na den dood van zijnon vader nam hij zitting in het Hoogerhuis. Als afgezant bij de republiek der Ver-eenigde Nederlanden gelukte het hem het keurvorstendom Hanover tegen eenen dreigenden oorlog te beveiligen, welke onderhandeling hem met de ridderorde van den Kouseband werd beloond. Later was hy onderkoning van Ierland en secretaris van staat, doch zijne zwakke gezondheid noopte hem, van het staats-tooneel te treden, waarna hij voor de letteren leefde. Hij overleed den 24,ton Maart 1773. Van zijne schriften heeft mets meer opgang gemaakt dan do Letters to his (natuurlijken) son (Lond. 1774, 2 din., 1810—1812, 3 din.), waarin de naauwkeurigste kennis en helderste beoordceling van de zeden, de gewoonten en den staatkundigen toestand der meeste volken van Europa om den voorrang dingt met eene losheid van beginselen, die het zeggen van den beroemden Samuel Johnson regtvaardigt, dat deze brieven „de zedekunde eener boeleerster vercenigen met de houding van een dansmeester.quot; Van hem zijn ook te vermelden: Miscellaneous Works (Lond. 1777, 2 dln., 1779, 4 dln.) en Posthumous pieces (Lond. 1778.) CHEVRON. (Zie Keper.) CHIARI (PiETRo), Italiaansch dichter en romanschrijver, te Brescia geboren in het begin der XVIII,le eeuw en aldaar overleden in 1788. Hij trad na zijne studiën te hebben voleindigd in de orde der Jezuïten, die hij echter verliet om als wereldlijk geestelijke alleen voor de letteren te leven. De hertog van Modena schonk den titel van hofdichter aan C. die eene groote menigte blijspelen schreef, doch in het treurspel en den roman minder gelukkig, dan daarin, slaagde. CHIARINI (L. A.). Een geleerd kanunnik, wiens geboortejaar ons niet is gebleken, hoogleeraar in de godgeleerdheid, de Oostersche talen en Hebreeuwsche oudheden to Warschau. Hij schreef: Théorie du Judaïsme, appliquée a la r(forme des Isrnê'Utes de tous les pays de l'Europe (3 dln. Par. 1830.) henevens eene door Chlebowsky in het Poolsch vertaalde Hebreeuwsche spraakkunst en woordenboek en eene bundel Italiaansche gedichten. Van zijne vertaling van den Talmud is slechts het eerste deel in het licht gegeven en de verdere uitgave door zijnen dood, die in 1832 plaats had, afgebroken. CHIAVENNA, eon stadje met ongeveer 4000 inwoners in Lombardlje, aan den voet van den Splügen, aan den regter oever der Maira, in een dal door hooge bergen omgeven, is om zijne stelling zeer gewigtig als liggende aan den hoofdweg die van Duitschland naar Italië voert en tegelijk aan de straatwegen, die over den Maloggia cn Septimer naar het Zwitsersche kanton Graubunderland voeren. In de omstreken groeit een zeer bekende en zeer gezochte wijn, die voor de goede Bordeaux-soorten niet onderdoet. De stad en het landschap C. hadden vroeger eigene, door den keizer aangestelde graven, later kwamen zij aan de hertogen van Milaan, daarop aan de Cisalpijnsche republiek, het koninkrijk Italië en in 1815 eindelijk aan Oostenrijk. CHIAVOUS boeten in Turkije de postboden, die gebruikt worden tot het overbrengen der bevelen van den sultan aan de pacha's en andere ambtenaren. CHICAGO, eene voorname handelstad in Noord-America, in den staat Illinois. In 1830 bestond deze stad nog niet en tot 1833 zag men te dier plaatse slechts een fort; doch reeds in |
CHI.
309
|
1840 telde C. 12,000 inwoners, in 1850 reeds 28,209. In dit korte tijdsverloop is C. de gewigtigste stad in Illinois geworden en waarschijnlijk zal zij binnen eene eeuw eene der grootste steden in de Vereenigdo Staten zijn. C. heeft eene fraaije en gezonde ligging aan het meer Michigan en staat door stoombootdiensten en spoorwegen met Nieuw-York en alle andere havenplaatsen aan de meeren in verbinding; ook voert een kanaal van daar naar do Illinois-rivier en dus verder naar St. Louis en Nieuw-Orloans. CHICHESTEB, hoofdstad van het Engelscho graafschap Sussex, ligt op eene hoogte aan de rivier Lavaut, niet ver van de zuidelijke kust van het rijk, heeft een ringmuur, wier bouw aan de Romeinen toegeschreven wordt, vier hoofdstraten, dio zich in het middelpunt dor stad vereenigen, eene fraaije, van 1108—14 in Gothisch-Saksischen stijl gebouwde hoofdkerk, zes andere kerken en 9800 inwoners, welke met Portsmouth eenigen handel drijven, voornarnelljk in koorn en «out. De stad is zeer oud en heeft reeds vele merkwaardige Romeinsche oudheden opgeleverd. Ten tijde van Willem den Veroveraar werd de bis-schops-zetel van Selsea naar C. verplaatst. CHILEUS van Tegea bewoog de Lacedemoniers om aan de Atheniënsers in den Perzischen oorlog hulptroepen te zenden, die onder aanvoering van Pausanias veel toebragten tot de nederlaag der Perzen bij Platea. CHILI. Dit uitgestrekte kustland, een van de schoonste en rijkste dor aarde, strekt zich aan de westkust van Zuid-America langs de groote Zuidzee uit van 24quot; tot 44° Z. Br. en 303u tot SOSquot; Lengte. Het grenst ten noorden aan de woestijn van Atacama, ten oosten aan de Cordilleras de los Andes, ten Zuiden en westen aan den oceaan. De lengte is ruim 200, de breedte vau 20 tot 40 geogr. mijlen; de oppervlakte omstreeks 21,000 O mijlen. Het land loopt in het algemeen in eene glooijing opwaarts van de kust tot aan de reusachtige Andes en is door verscheidene gebergten en talrijke, van deze afstroomonde rivieren doorsneden. Ook vindt men er vele vulkanen. Het klimaat is in C. zeer verschillend, zacht langs de kusten, streng op de gebergten, doch over het geheel zeer gezond. De grond bevat rjjke schatten van edele en andere metalen, alsmede kostbare gesteenten, steenkolen, gips, zouten en zwavel. De voortbrengselen uit het plantenrijk zijn vele: allerlei granen, vruchtboomen, eene groote verscheidenheid van voortreffelijk timmerhout en prachtige bloemen. Even rijk is de dierenwereld, in welke men schoone vogels en insecten met de schitterendste kleuren aantreft. Verscheurende en vergiftige dieren worden er weinige gevonden, zoodat C. met regt een van do heerlijkste en belangrijkste landen der aarde kan genoemd worden. Geen wonder dus, dat de Peruaansche Inca's herhaaldelijk hehbpn beproefd dit schoone land te veroveren. Het gelukte hun echter niet, er de zuidelijke helft van te vermeesteren. Na de ontdekking van America werd het in 1535 en volgende jaren door de Spanjaarden onder Diego Almagro, grootondeols veroverd en bleef eene Spaansche bezitting, totdat het, hij den algemeenen opstand van Zuid-America tegen het moederland, eene onafhankelijke republiek werd, als zoodanig door Spanje erkend by tractaat van den 25'gt;cn April 1844. Sedert het bestaan dier republiek wordt er do wetgevende magt uitgeoefend door een congres, bestaande uit eenen senaat en eene kamer van afgevaardigden ; de uitvoerende door eenen president met een ministerie en eenen staatsraad; de regterlijke door geregtshoven. De bevolking, die nog naauwolijks anderhalf millioen telt, bestaat uit de oorspronkelijke inwoners en voorts uit Spanjaarden en Creolen. De eersten verminderen meer en meer; zij zijn ten deele in de Europeesche volkplantolingen versmolten en hebben zich ten deele in afgelegen oorden teruggetrokken, waar zij zoo goed als onafhankelijk leven. De heerschende godsdienst is in C. de R. C., hoewel ook te Valparaiso en in de door vreemden gestichte koloniën vrijheid van godsdienst wordt toegelaten. Landbouw, nijverheid en handel zijn in eenen staat van toenemende ontwikkeling. Ook voor onderwijs, kunsten en wetenschappen wordt er zorg gedragen; te Santiago bestaat sedert 1842 eene bloeijende hoogeschool, te Valparaiso een wetenschappelijk instituut en eene handelsschool. |
C. was vroeger verdeeld in 8 provinciën, doch in den laatsten tijd is dit getal door splitsing en vorming van nieuwe tot 13 geklommen. Zij zijn: Santiago, Valparaiso, Aconcagua, Coquimbo, Atecama, Colchagua, Talca, Manie, Nuble, Concepcion, Val-divia, Araueo en Chiloë. De voornaamste steden zijn: Santiago, do hoofdstad, eeno der voornaamste steden van Zuid-America. Zij ligt aan den voet der Cordilleras, op den linkeroever van de zeer ondiepe rivier Topocalma, werd in 1541 door Pedro de Valdivia gebouwd en is zeer geregeld aangelegd. Zij telt 70,000 inwoners — Valparaiso, eene belangrijke handelstad met 60,000 inwoners — Villa Vicja-de-Aconcagua, ook San Eelipe genoemd, eene zeer welvarende stad met 8,000 inwoners, dio grootendeels hun bestaan vinden in de rijke goud- en kopermijnen, welke de stad omringen — Caldera, eeno zeer levendige, doch kleine, slechts door 2,000 inwoners bevolkte handelplaats en haven — Concepcion, herhaaldelijk door aardbevingen verwoest, aan eene voortreffelijke baai; het getal inwoners wordt zeer uiteenloopend (8,000'—20,000) opgegeven — Valdivia, met eene scheepstimmerwerf en 7,000 inwoners. Voorts behoort nog tot C. een archipel van ten deele onbewoonde eilanden, van welke het voornaamste is: Chiloë, dat omtrent 200 □ mijlen groot is. Het land is heuvelachtig, en, behalve aan do kusten, digt met hout begroeid. De lucht is er vochtig, maar gezond. De hoofdvoortbrengselen zijn: koren en aardappelen, benevens ooft en timmerhout. Het Europeesche vee is er tot eene groote menigte aangegroeid. De mijuen zijn er verlaten en de steen- en bruinkoolbeddingen niet ontgonnen. Het aantal inwoners bedraagt 44,000; dat van de hoofdplaats Castro nagenoeg 4,000. CHILIASME en CHILIASTEN. (Zie Duizendjarig rtjk.) CHILO. Een der „zeven wijzenquot; van Griekenland, die de waardigheid van Ephorus in Lacedemonië, zijn vaderland, bekleedde. De bekende spreuk: „Ken u zeivenquot;, die boven den ingang van den Delphischen tempel te lezen was, wordt aan hem toegeschreven. Eene verzameling zijner zedespreuken is door Orelli in zijne Opusaila Graecorwn sententiosa (Leipz. 1819) opgenomen. CHILOË. (Zie Chili.) CHIMAERA. Een fabelachtig dier, volgens Hesiodus geboren uit Typhaon en Echidna. Zie voorts Bellerophon. C. is ook een geslacht van vissehen, waarvan men twee soorten kent, die beide in de poolstreken voorkomen en veol overeenkomst met de haaijen hebben. C. is insgelijks de naam eener stad in het Turksche Waiwood-schap Japury-en-Chiinara. Zij ligt op eene rots, die langs een uitgehouwen trap beklommen wordt. CHIMBORASSO. De hoogste top van het Znid-Americaansche gebergte Cordilleras, in den staat Ecuador. Deze berg heeft eeno hoogte van 20,100 voet en is door la Condamine in 1745 tot op eene hoogte van 15,800 v., door Humboldt in 1802 tot op 19,300 v. en door Hall in 1834 tot op 18,996 v. bestegen. CHIMERA. (Zie Chimaera.) CHIMPANZEE (Simia troglodytes Blumenb.) De C. is een der grootste soorten van apen en merkwaardig doordien zijne anatomie beter bekend is dan zijne levenswijze. Hij leeft in het westen van tropisch Africa, voornamelijk in het binnenland van Guinea en Angola. De reizigers, die hen ook onder de namen van Baris, Quimpere en Quojas-moras beschreven hebben, verhalen dat zij in groote troepen bijeen leven en zeer gevaarlijk zijn wegens hunne wildheid en kracht; volgens die verzekeringen deinzen zij niet terug voor het gevecht met den leeuw en den olifant. De C. heeft zwartbruine haren en bijzonder groote ronde ooren; de armen, die anders bij de langarmige apen, waartoe de C. behoort, om hunne lengte zoo bijzonder zijn , reiken slechts tot de kniën. Men heeft eenige jonge levende voorwerpen in Europa gezien, maar nog geene volwassene; ook zijn do huiden in Museën nog steeds zeldzaam. Men vindt afbeeldingen van deze aapsoort bij Guérin, Iconogr. dts Mmnmi-Jères pl. l.f. 2. Cuvier, Regne animal, Ed. illustrtUiMammif. pl. 11. Wilson, Illustrations of Zoologie pl. 5 f. 2. De Amsterdamsche hoogleeraar W. Vrolik heeft den C. tot onderwerp van een zeer uitmuntend ontleedkundig werk gekozen: Recherches d'anatomie comparie sur le Chimpamé, Amst. 1841, folio. Vergelijk daarmede R. Owen, On the osteology of the Chimpanzee and Orang-outan; Transact, of the Zool. Soc. Lond. I. p. 343, pl. 48—56. CHINA. (Zie Sim.) CHINCHILLA (Eriomys laniger Gm.) eon Zuid-Americaansch zoogdier, behoorende tot de familie der Eriomyina onder do |
CHO.
310
|
afdeeling dor knangilicren. Zij onderscheiden zich door gladde; spitse snijtanden, door driebladerige kiezen behalve den voorsten iu de onderkaak, die tweebladerig is, door achterpooten, die langer dan de voorpooten zijn. Aan de voorpooten zijn 5, aan de aehterpooton 4 teenen. Ofschoon de huiden van den C. sedert langeren tijd bij duizenden uit Buenos-Ayres naar Europa verzonden worden, is de natuurlijke historie van dit dier slechts sedert betrekkelijk korten tijd hekend. Zelfs houdt men het er voor dat er twee verschillende soorten bestaan. De C. is iets kleiner dan een konijn, heeft groote, ronde, half-naakte ooron; de pels is zeer fijn en zacht, licht-grijs; de haren zijn eigenlijk zwart met witte punten, de buikzijde is geelachtig wit. De staart is met ruw haar bedekt. Hun voedsel bestaat uit gras, vruchten en vooral uit bloemen. Zij zijn in Chili en Peru geene zeldzaamheid. De huid wordt meestal met 7—9 gulden het dozijn betaald. Dennett heeft in 1829 {Gardens and Menig, of the Zool. Soc.) het eerst levend in Europa aanwezige voorwerp beschreven, dat door Collie met Beechey's Expeditie uit Chili naar Londen was medegebragt. Later heeft Prof. J. van der Hoeven eene beschrijving geleverd in de Bijdragen der nal. Weienschappen, YI. 1831. bl. 100—118. pl. 2. en de plaats bepaald, welke dit diertje in de systematische rangschikking moet innemen. CIIININE. (Zie Kinabast.) CHININOIDE. (Zie Kinabast.) CHIOS. (Zie Scio.) CHIQUE, ook TIQUE genoemd, (Pulex penetrans, L. Sar-copsyVa p, Westw.), de zandvloo, een insect tot de orde der Suctoria behoorende en zich van onze gewone vloo onderscheidende door de volgende kenmerken: zij is kleiner, doch heeft den bek langer; de voorpooten staan minder naar voren; de voelers aan de lip ontbreken en de drie draden van den zuiger zijn door geene tweekleppige schede omgeven. De Portugeezen noemen dit diertje liicho, de Brazilianen Tunge, de Negers Nii/na. Het behoort tot de lastigste insecten in Zuid-America en wanneer het springen kon als onze vlooijen, zou het het geheele gedeelte van America tusschen do keerkringen onbewoonbaar maken. Het dringt in de monschelijke huid aan de voeten en tconen; het wijfje zet zich aldaar op eene verbazende wijze uit, door het ontwikkelen der in het lijf aanwezige eijeren. Wanneer het dier niet verwijderd wordt eer de jonge larven uitkomen, kunnen daaruit de kwaadaardigste verzworingen ontstaan, die somtijds den dood ton gevolge kunnen hebben. O. Swartz heeft in de Svcnska abh. IX. 40 het eerst aangetoond dat dit dier tot de vlooijen on niet tot de mijten of Teeken behoort. Vergelijk voor dit insect: Kollar, Drasiliem vorziiglich lastige Insecten, f 5. S. 8. 9.; Von Humboldt's Reise in die Aequin. Gegenden des neven Continents. IV. 90. en J. J. von Tschudi, Peru, Reise-Skizzen. I bl. 380. CHIUAGBA en afQa) noemt men de jicht wanneer zij de hand aantast. Hot is dezelfde aandoening aan de hand als het podagra aan den voet. CHIHOMANÏ1E, van /fi(i, de hand, en fidvn;, oen wig-cholaar, was bij do Ouden de kunst om iemands omstandigheden te ontdekken en zijne lotgevalion te voorspellen uit de lijnen in de handpalm. Reeds bij Aristoteles vindt men er de sporen van en Arteinidorus hoeft haar zelfs tot een stolsel ontwikkeld. Car-daco, Parncolcus en Porta hebben haar een wetenschappelijk karakter pogen te geven, doch later is de C. in verdiende min-uchting geraakt. CHIRON. Een der Centauren, de zoon van Saturnus on Philyra. Hij legde zich vooral op de kruid- en geneeskunde toe en is vermaard als leermeester van Hercules, Achilles, JEsculapius en anderen, llij was gehuwd met Naïs of Chariclo, die hom Endeïs, de moedor van Peleus, baarde. Door Hercules met oenen vergiftigen pijl gewond, bad hij Jupiter hem de onsterfelijkheid te ontnemen en werd door dezen onder do sterren geplaatst; dit is do mythologische oorsprong des naams van het sterrebeeld de Schutter. CHIIIONEA. Eene oude stad van Boeótie, aan de rivier Ce-phisus, beroemd door de overwinning, die Philippus van Macedonië er behaalde, waardoor hij geheel Griekenland aan zich onderwierp. Zij was de geboorteplaats van Plutarchus. CH1ROPTERA. (Zie Vledermuizen.) CHIRURGIE. (Zie Heelkunde.) |
CHI-TSOE was de eerste Tataarsche vorst, die don Sineeschen troon beklom. Hy leefde in het laatst der XIIIdquot; eeuw en is beroemd door de wijsheid zijner regering, maar vooral door het graven van het keizerskanaal, dat Sina van het zuiden naar het noorden doorsnijdt en bijna COO uren lang is. CHIZEROTS is do naam van cenen afzonderlijken volksstam in het Franscho departement Ain. Zij bewonen do gemeenten Sermoijer, Asbigny, Boz en Ozan in hot welvarende arrondissement Bourg-on-Bresso. Men zegt dat zij van do Saraceenon afstammen en ofschoon arbeidzaam en welvarend, worden zij door de overige bevolking veracht. Zie over hou: Michel, Uistoire de» races maudites de la France et de l'Espagne (2 din. Par. 1847.) CHLADNI (Ernst Elorkns Fkikubich). Deze beroemde natuurkundige, de grondlegger van de wetenschap dor Acustiek (zie Acustiek), word don 30quot;elgt; November 1756 geboren te Wittenberg, waar zijn vader hoogleeraar der regten was. Aanvankelijk wijdde hij zich insgelijks aan deze wetenschap on erlangde er het doctoraat in te Leipzig in 1782. Na den dood van zijnen vader gaf hij zich geheel over aan zijne zucht voor de natuurkunde, die hij toepaste op de muzijk, welke hij zeer beminde. Hij was de uitvinder van twee miizijkinstrumenton : do Enphono en den Claviciliuder, met welke hij, zoo om zijne uitvindingen bekend te doen worden als om zijne wetenschappelijke onderzoe-kingon over de theorie van hot geluid uit te breiden, een groot doel van Europa, ook ons vaderland, doorreisde. Zijne naspo-ringon daaromtrent gaf hij in het licht in de geschriften: Ent-dechmgen über die Theorie des Klanges (Leipz. 1787); Ahustik (aid. 1802, herdr. 1830), waarvan hij zelf eene Franscho uitgave: Traité d'acotisti)/w; (Par. 1809) bezorgde; Aeue Bei/trage zur Akustik (Leipz. 1817); Be.ytrage zur praktischen Akustik und zur Lc.hre vom Inslrumentenbau (Leipz. 1822). Behalve tot do goluids-leer bepaalde zijne aandaclit zich ook tot de geologie en het iiaauwkourig onderzoek der meteoorstecnen, waarvan hij den uitslag mededeelde zoo in onderscheidene stukken van Gilberts Annalen der Physik, als in een afzonderlijk geschrift: Ueber den Ursprung der von Pallas gefundenen und anderer ihr ahnlichen Eisenmassen, und über eim'ge damit in Verbindung stehenden Natur-Erscheimngen (Riga 1794), beiioveiis een ander: iiier Fmermcteort (Weenen 1819), waarin hij trachtte aan te toonen dat de zoogenoemde luchtsteenen van cosmischen oorsprong zijn, d. i. in do wereldruimte ontstaan, onder zekere omstandigheden binnen onzen dampkring komen en dan ontbranden en op do aarde vallen. C. overleed te Breslau den 2dlt;!n April 1827. CHLOOR is een gas van groenachtig gele kleur, van oen' eigendommelijken verstikkendeu reuk, dat 2,45 maal zwaarder is dan dampkringslucht, voor de ademhaling ongeschikt is en de verbranding niet onderhoudt. Het komt in de natuur nimmer vrij, maar wel gebonden voor; het vernietigt do kleuren van bewerktuigde zelfstandigheden, door hun waterstof te onttrekken ; hot kan door sterke drukking of groote koude drup-vormig vloeibaar worden en vormt dan eene golo, olieachtige vloeistof, welke zwaarder is dan water. De verbinding van C. met natrium heet men in het gewone loven keukenzout. Bleok-zouten zijn de zoogenaamde chloorkalk, chloornatron en chloor-kali, eigenlijk bestaande uit oen mengsel van do ondorchlorigzure motaaloxydon mot het chloormotaal, zoodat bleckkalk zamenge-steld is uit ondorehlorlgzure kalk en chloorcalciuni, do bleeknatron uit ondorehlorlgzure natron en chloornatrium en desgelijks de chloorkali. Men bereidt het C. door hruiristcen (mangaansuper-oxyde) mot chloonvaterstofzuur of met een mengsel van bruinsteen, chloornatrium on zwavelzuur te verhitten, in welke beide gevallen het chloor vrij wordt. Als men chloonvaterstofzuur met salpeterzuur vermengt, dan wordt de waterstof van een gedeelte van het chloonvaterstofzuur ten koste van een gedeelte zuurstof van hot salpeterzuur tot water geoxydeerd, zoodat daardoor ondersalpetorziiur en vrij chloor iu de vloeistof aanwezig zijn. Door dit chloor verkrijgt het zuur de eigenschap van metalen, zelfs goud en platina op te losson, van waar het den naam van schei- of koningswater hoeft verkregen. Vergelijk voorts de artikelen Blceken en Koningswater. CHLOROFORME. (Zie Verduovings-middelen.) CHOCOLADE. (Zie Cacaohoonen.) CHOCZIM. Stad en vesting in de Russische provincie Bes-sarabië, aim do Dnieper. De Turken ontnamen haar in 1712 |
CHO.
311
|
aan den hospodar van Moldavië en lieten haar door Franschc ingenieurs met sterke verschansingen omringen, doch toen do Russische veldmaarschalk, graaf van Miinnich, den 23quot;quot;!n Augustus 1739 eene volkomene overwinning op het Turksche leger had behaald, gaf C. zich drie dagen later over, maar word bij het tcekonen van den vrede weder aan do Turken afgestaan, lil 1769 namen de Kussen deze sterkte nogmaals in bezit, en nogmaals bekwam de 1'orte haar bij het sluiten van den vrede in 1773 terug. Potemkin heroverde C. in 1788 en sedert is deze gewigtige grensvesting en wapenplaats in handen van Rusland gebleven. De omstreken ziju bergachtig en zeer schoon. De stad leent haren naam aan den kreits, waartoe zij behoort. CHODOW1CICY (Daniel Nicolaas), schilder en graveur, geboren den 1611®11 Oct. 1726 te Dantzig, leerde van zijnen vader miniatuur schilderen. In 1743 trok hij naar Berlijn bij zijnen oom om tot den handelsstand opgeleid te worden, doch ook daar schilderde hij veel vooral in miniatuur op dozen. Eene kleine gravure deed in 1756 de aandacht der lïerlijnsche academie op hem vestigen. Sedert zeide hij het koopmansleven vaarwel en wijdde zich geheel aan de kunst. Zijn roem werd voornamelijk verbreid, toen hij het geheele leven van Christus met zeldzame volharding in miniatuur geschilderd had. Hij heeft vele platen voor Lavater's Fragments de Phystonomie gegraveerd en voor bijna allen de teckeningen geleverd. Hetzelfde kan men zeggen van Basedow's Ekmmtarwerk en den Uuthaischen kalender, ja! hij werd zoozeer de man der mode, dat in Pruissen gedurende vele jaren geen werk uitkwam, tenzij C. er ten minste een vignetje voor gegraveerd had, zoodat het aantal van platen van zijne hand tot meer dan 3000 gestegen is. Als schilder heeft hij slechts één groot stuk van fraaije compositie geleverd: „het afscheid van Jean Calas,quot; dat hij ook zelf heeft in plaat gebragt. C. heeft zeer lang do betrekking van vice-directeur der Berlijnsche academie vervuld, tot hij in 1798 directeur werd. Hij overleed den 7dlt;m Febr. 1801. — Ook zijn zoon Wilhelm heeft zich als graveur gunstig onderscheiden. CHOERILLUS. Een Atheensch treurspeldichter, van wiens 150 stukken geen tot ons is gekomen. Suidas schrijft hem de uitvinding der tooneelmaskers en tooneelkleeding toe. CHOERILUS, waarschijnlijk uit Samos afkomstig, leefde in het begin der IVquot;1quot; eeuw voor Chr. Van zijne gedichten zijn slechts enkele fragmenten, in de schriften van anderen bewaard, tot ons gekomen. Hij is te onderscheiden van een anderen C. die ten tijde van Alexander den Grooten leefde, en een zeer onbeduidend dichter was. CHOISEUL is de naam van een der oudste en aanzienlijkste adelijke geslachten in Frankrijk, dat reeds in de XId8 eeuw bloeide en onderscheidene vermaarde mannen heeft voortgebragt. Twee.van hen moeten wij vermelden. C.-AMBOISE (Ktiennk Francois, hertog van), geboren den IS1'quot; Junij 1719, trad na het ontvangen zijner opvoeding in een Jczuïten-collegie, in de krijgsdienst. Aan het hof van Lodewijk den XV'len gekomen, won hij de gunst der markiezin do Pompadour, klom van lieverlede van de eene waardigheid tot de andere en werd met verschillende gewigtige gezantschappen belast. Na zijne terugkomst van eene zending te Weenen volgde hij den kardinaal de Bernis op als minister van buitenlandsche zaken, later den hertog de Belle-Isle als minister van oorlog, waarbij niet lang daarna de portefeuille van hot zeewezen hem insgelijks ■word toevertrouwd. Krachtig ondersteunde hij de pogingen tot het bewerken van den val der Jezuïten en de vredos-onderhan-delingen in 1763. De dood van mevrouw do Pompadour beroofde hom van eene magtige beschermster en weldra gelukte het aan zijne vijanden, hom bij Lodewijk den XVll'in in ongenade te brengen, waartoe de invloed van mevrouw du Barry, die de C. zeer vijandig was, voornamelijk medewerkte, nadat het Jezuïtisme uit oude grieve van de gelegenheid dos plotsolingen doods van den Dauphin, diens gemalin ruim oen jaar daarna, en van skonings schoonvader Stanislaus Leszczynski, een ijverig voorstander der Jezuïten, gebruik had gemaakt om don voel-vermogonden gunsteling in verdenking te brengen van aan die sterfgevallen niet onschuldig te zijn. Tijdig den storm voorziende week do C. naar zijn landgoed Chanteloup. Na 's konings dood keerde hij terug naar Parijs, waar hij den 7'1«» Mei 1785 ambteloos stierf. |
C.-GOUFFIER (Marie gaimiël Auouste Flokknt , graaf van). Deze vermaarde oudheidkundige werd geboren den 27ste,' September 1752. Zijne zucht tot hot onderzoeken van do overblijfselen der oudheid droef hein op vierentwintigjarigen leeftijd naar Griekenland; hij deelde de vruchten zijner nasporingen mede in zijne belangrijke Voyage piüoresque de la Grèce (1782), welke mot zooveel bijval word ontvangen, dat hem eene plaats in do academie der wetenschappon word geschonken. Niet lang daarna zag hij zich, door zijne benoeming tot gezant van het Fransche hof hij de Ottomannische Porto, in de gelegenheid om terug te koeren tot de nabijheid der oorden, wier elassieke roem hem zoo zoor boeide, en waarheen hij nu verscheidene geleerden, waaronder den vermaarden Delille, medonam. Negen jaren behartigde hij te Constantinopol de staatkundige belangen van zijn vaderland, totdat de Fransche omwenteling oen einde aan zijne betrekkingen mot het Fransche hof maakte. Eene briefwisseling, door hein met do uitgeweken Fransche prinsen gehouden, maar door de republikeinen onderschept, deed de Conventie besluiten hom naar Frankrijk te ontbieden; maar de C. nam met achterlating van liet grootste gedeelte zijnor rijke verzameling van oudheden de wijk naar Petersburg, waar hij benoemd werd tot staatsraad, directeur dor academie van kunsten en opzigter dor keizerlijke boekerij. Doch in 1802 koorde hij naar zijn vaderland terug, waar hij als voormalig lid van de academie der opschriften, zitting nam in het Instituut, welks verhandelingen hij verrijkte met eene Mémoire sur I'hippodrome d'Olympie, et recherches sur l'origine du Bosphore de Thrace. Overigens leefde hij ambteloos tot aan den val van het keizerrijk, doch bij do herstolling der Bourbons werd hij benoemd tot pair en lid van den geheimen raad; waardigheden, die hij gedurende de „honderd dagenquot; tijdelijk verloor. IJvorig voortgaande in de beoefening der wetenschap begon hij do uitgave van het tweede deel zijner hier hoven vermelde reisbeschrijving; terwijl hij door het medodeolen zijner nasporingen aan Barbier du Boccage voor zijnen atlas van Griekonland, aan Chevalier voor zijne kaart van Troje en Cassas voor zijne gozigten van Syrië tot groot nut verstrekte, oven als hij vroeger voor don abt Delille, door zijne aanteekeningen op diens gedicht: I'Imagination, geweest was. Bovendien hield hij zich, sedert zijno terugkomst in Frankrijk, onledig met hot herzamolon van de oude gedenkstukken, die hij vroeger met zooveel moeite en kosten had bijeengebragt, doch bij zijn vertrek uit Turkije moeten achterlaten. Ofschoon sommige daarvan bij een brand vernield, andere op zee genomen, en andere geheel te zoek waren geraakt, erlangde hij door tusschon-komst van den minister Chaptal die terug, welke zich in de musea te Parijs en to Marseille bevonden, later ook een groot gedeelte van den te Constantinopol aclitergelaten kunstschat. Hij liet er iu zijnen-tuin te Parijs, Idalia genoemd, oen gebouw voor oprigten, waarvan de drie gevels het Erechteuin eu Pan-drosiuin van Athene en eene der poorten van Palmyra voorstelden. AI die sciiatten der oudheid zijn na C.'s dood, die te Aken den 20'quot;11 Junij 1817 plaats had, door zijno kinderen verkocht en alzoo meest in het Fransche en in het Britsche museum overgegaan. Zij bestonden in Egyptische, Grieksche en Komeinsche beeldwerken en opschriften, basrelieven, grafsteenen en vazen, afgietsels van oudheidkundige voorwerpen, marmeren kolommen, teekoningen eu kaarten, welk alles eene som van 153,000 fr. heeft opgebrngt. Miiller en Hazo hebben (Par. 1841, 3 din.) eene nieuwe uitgave van d. C.'s Voyage bezorgd. CHOLERA, afgeleid van het Grieksche woord i '1° Sa'» beteekent in het algemeen eene snelle, overvloedige en gelijktijdige ontlasting door braking en stoelgang. Zij komt dikwijls voor, ten gevolge van zeer verschillende oorzaken, gelijk: vergiftiging, het gebruik van onverteerbare, bedorvone of te sterk verkoelende spijzen en dranken, ontsteking van het buikvlies of do hersenen, enz. In het bijzonder echter wordt de naam C. gegeven aan den braakloop, die de Aziatische genoemd wordt, omdat hij uit dat werelddeel naar Europa is overgebragt. In het jaar 1817 begon zij in den omtrek van Calcutta te heerschen, verbreidde zich spoedig over een groot gedeelte van zuidelijk Azië, do eilanden van don Indischeu archipel en Sina, en vertoonde zich in den zomer van 1830 het eerst in Rusland, vanwaar zij in het volgende jaar zich verbreidde over Polen, Duitschland, de Nederlanden, Engeland, Frankrijk en Italië. Schoon zij niet in die mate als aanvankelijk |
312 ^
|
heeft blijven voortwoeden, is zij echter meermalen op nieuw uitgebroken en hoeft, bijzonder in de jaren 1848 en 1849 op zeer vele plaatsen ook in ons vaderland, eene groote menigte slagt-offers ten grave gesleept. Het hoeft aan de wetenschap nog niet mogen gelukken, een genoegzaam licht te verspreiden over de eigenlijke wijze, waarop zich deze verwoestende ziekte verbreidt. Hetgeen men gewoonlijk beweert aangaande eenen, hare verscliijuing veroorzakenden of bevorderenden toestand van den dampkring, is meer onderstelling dau verklaring. Anderen meenen de oorzaak te moeten zoeken in zwermen van uiterst kleine, onzigtbare diertjes, die door de lucht van de eene naar de andere plaats trekken; nog anderen denken aan bestanddeeleu vau plantaardige natuur en beroepen zich op de vermeende, maar niet bevestigde ontdekking van Brittan, dat ten tijde van het heerschen der C., in de lucht, in het drinkwater, als ook in hot darmkanaal en andere organen, sporen zijn gevonden van uiterst fijne schimmelplanten, waaruit men ook in gewijzigden vorm de ziekelijke verschijnselen aan sommige planten, b. v. de aardappelen, heeft gemeend te kunnen verklaren. Doch het ontbreekt tot hiertoe daaromtrent aan genoegzame zekerheid. Dit heeft men opgemerkt: dat de C. in het algemeen haren weg neemt van het oosten naar het westen — dat zij veelal do lijnen van gemeenschap, zoo als de grooto wegen en in 't bijzonder den loop van bevaarbare wateren, volgt — dat zij niet geheel afhankelijk is van warmte of koude, daar zij zoowel in het hooge noorden als in de nabijheid van den equator uitbreekt — dat zij geenen geleidelijk te volgen' weg neemt, maar somtijds groote sprongen maakt, dan echter doorgaans om zich te vertoonen op plaatsen, waar eene groote menigte menschen is opeengedrongen, b. v. in digt bebouwde steden — dat zij zich het minst zetelt in hoog gelegen bergstreken en in het algemeen niet hooger klimt dan tot 7,000 voet boven de oppervlakte der zee — dat zij bij eene volgende verschijning plaatsen en landen bezoekt, die zij bij eene vorige geheel had verschoond — dat zij zich in de steden bij voorkeur zetelt in die kwartieren, welke eng en morsig zijn en door de schamele klasse bewoond worden. Men heeft veel onderzocht, beweerd, tegengesproken , over de vraag of zij zieh door onmiddelijke overplanting (contagious) mededeelde, zonder dat dit punt tot volkomen helderheid gebragt is geworden. Inenting en andere proeven en waarnemingen hebben daaromtrent tot dusver nog onzekerheid overgelaten; dit schijnt echter zeker, dat een schip, een leger, enz. haar overbrengen; maar het blijft nog altijd de vraag of zulks toe te schrijven zij aan het medevoeren eener met de smetstof bezwangerde lucht, dan wel aan de onmiddelijke overplanting van personen zeiven. Door afsluiting van de gemeenschap heeft men de C. niet kunnen keeren en dikwijls woedde zij het hevigst bij eene bevolking, die men er door dat raiddel togen had getracht te beveiligen. De ziekte zelve neemt bij de aangetaste lijders in den regel den volgenden loop. Haar eigenlijk uitbreken wordt somtijds gedurende eenige dagen voorafgegaan door verstoring in de geregelde spijsvertering, blijkens stoel-ontlasting van dunne stoffen; doch ook in andere gevallen is dat uitbreken plotseling. De lijder wordt overvallen door eene hevige braking, waarbij eerst worden ontlast stoffen, in de maag aanwezig, benevens gal, daarna dunne stoffen, naar rijstwater gelijkende; vervolgens met zeer korte tus-schenpozen, in rijkelijke stoelgangen, eene menigte stoffen uit de darmen, alsmede water, dat in het eerst gal bevat, maar daarna insgelijks het voorkomen heeft van rijst- of havergortwater. Een microscopisch onderzoek doet zien dat deze grijsachtige kleur veroorzaakt wordt door afzetting der fijne weefselcellen van de slijmhuid des darrakanaals; terwijl men er ook in vindt: vetdeeltjes, bloed-kogeltjes, driehoekige phospatkristallen, alsmede vergaarde stoffen en aan schimmel gelijke sporen, die ten deele met het gedron-kene binnen het ligchaam gebragt, ten deele in hetzelve door een eigenaardig proces ontwikkeld zijn. Bij de zoogenoemde C. sicca (drooge C.), een gevaarlijke, maar zelden voorkomende vorm, worden de vermelde grijze waterachtige stoffen volstrekt niet aangetroffen, ten gevolge eencr plaats gehad hebbende verlamming in het darmkanaal, die het uitdrijven der aangeduide zelfstandigheden verhindert. Bij het plaats grijpen der waterochtige ontlasting door de keel en den neus zinkt do pols; de klopping van het hart wordt mat; de ledematen, neus en ooren, worden blaauw of hlaauwgrijs en ijskoud; de huid wordt rimpelig en verliest hare veerkracht; hot gelaat zinkt in, ook de oogen, welke omgeven zijn door grijze of zwartachtige kringen; de stem wordt heeseh; do pis-ontlasting houdt op; er vertoonen zich pijnlijke krampen, bijzonder in de kuiten, enz. Eindelijk houdt de polsslag op, somtijds met het ophouden der ontlastingen; ook de hartslag staat stil, en de dood volgt. Men noemt dit asphyctische C. In het gelukkigste geval keeren van lieverlede de ligchamelijke warmte, de pols- en hartslag, alsmede de pisontlasting, terug; de bewustheid en levenskracht vertoonen zich op nieuw; de uitwerpselen worden weder galachtig en gebonden, enz. Dikwijls echter gaat deze reactie-periode in een eigenaardigen koortsachtige toestand over, de C.-typhoïde, welke in verloop voel gelijkvormigheid heeft met die van den typhus, dikwijls weken lang duurt en dan nog niet zelden in den dood eindigt. |
De lyk-opening der slagtoffers van de C. levert twee hoofdverschijnselen op: een hevig afzettings-proces in het darmkanaal en eene snelle ontaarding van het bloed, mot de gevolgen van beide. In den mond van het darmkanaal en ten deele ook in de raaag, vindt men de boven omschrevene, naar rijstwater gelijkende vloeistof, die zamengosteld is uit bloedwater en het als afgeschilferd epithelium van het darmkanaal. Het slijmbe-kleedsel der darmen zelf is hier en daar ontstoken en zijne vliezen en klieren vertoonen zich gezwollen. Het bloed is donker-bhiauwroodachtig, min of meer verdikt, tot zelfs teer- of pikachtig. In het hart is het opgehoopt, maar ontbreekt in do haarvaten, zoodat het celweefsel, de spieren, de longen en andere deelen bloedloos, droog en onveerkrachtig zijn, de huid graauw en rimpelig, de cereuse huid kleverig bevonden worden. Bijna altijd zijn de nieren ontaard en verkeeren in hevige gevallen, vooral bij C.-typhoïde, in den toestand, bekend onder den naam van eiwit-nier, die zich ook bij lieden van gevorderden leeftijd doet kennen door een eiwit-achtig voorkomen van de pis en het terugblijven van de pisstof in het bloed. Ondanks al deze waarnemingen is men nog weinig gevorderd in de kennis der geneeswijze van de C. Als voorbehoedmiddelen kent men: zorg voor goede, ruime, luchtige woningen, doelmatige kleeding en beddegoed, gezonde en matige voeding, reinheid, enz. Voorts behoort men gedurende het heerschen der C. bij het ontwaren van buikloop voorzorgen te nemen, en vooral te letten op matigheid en warmte. Wanneer eenmaal do C. een lijder heeft aangetast, vermag de geneeskunde weinig, gelijk dan ook de zeer uiteenloopende wijzen van behandeling blijk geven, dat er geeno vaste regelen voor zijn. Men heeft voorgeschreven: ijs, maar ook heet water; koude stort- en ook zweetbaden; zoowel ontstekingwerende als verhittende middelen; zamentrekkende en oplossende, salpeterzuur aan de eene, calomel en rhabar-ber aan de andere zijde. Ook de homoöpathie, de hydropathic, het galvanismus enz. beroemen zich op gunstigen uitslag. Het noodzakelijkste is, den lijder terstond en met zoo weinig oponthoud door vervoer als mogelyk is, op een warm bed te leggen, hem, vooral het onderlijf, te verwarmen, op de best mogelijke wijze het braken en den stoelgang gemakkelijk te maken en door opbeuring en toespraak zijnen geest te ondersteunen, daar de ondervinding geleerd heeft, dat een kalme, bedaarde zielstoestand zoowel geschikt is om togen den aanval der C. te beveiligen, als om bij hare verschijning er de doodelijke gevolgen van te helpen afweren, waarom dan ook bij haar heerschen zich de waarheid bevestigt, dat de gezoiuïheid der ziel van gunstigen invloed is op die des ligchaams. CHOLIAMBUS, ook Hipponactische versmaat genoemd, naar haren uitvinder, den Griekschen dichter Hipponax, is een versmaat, bestaande uit drie deelen, waarvan de twee eerste ieder een dubbele jambus zijn en de laatste een trochaeus of spon-daeus; b. v. Wiens boezem af / gunst jegens zij / nen broeder voedt. CHOLULA. Eene overoude, uitgestrekte, bij de oude Ame-ricanen heilig geachte stad in den Moxicaanschcn staat Puebla. Zij was on is cenigerraate nog met eenige om haar liggende dorpen eene onafhankelijke republiek en Cortcz vond haar als eene prachtige stad, die binnen hare ringmuren 20,000 huizen en omtrent 150,000 inwoners bevatte. Thans nog, nu zij zeer in |
313
|
verval is en slechts 16,000 inwoners telt, draagt zij de sporen harer voormalige grootheid en tevens geheel en al het Indiaanseh karakter, want zij wordt onkel door afstammelingen van de oorspronkelijke Amerieanen bewoond. In de nabijheid vindt men eene theokalli, zoo als de Mexicanen haar noemen, zijnde eene soort van piramide, bestaande in vier even hooge terrassen, waarvan de zijden juist naar de vier hemelstreken zijn gerigt. Deze terrassen zijn gebouwd van in de zon gedroogde steenen, verbonden door breede lagen leem. De loódregte hoogte is 54 Ned. ellen en elke zijde van hot grondvlak of onderste terras meet 439 Ned. ellen. De piramide wordt langs eenen trap van 120 treden beklommen. Van de bovenste oppervlakte geniet men een heerlijk gezigt op de vuurbergen van Anahuac en de Sierra de Flftscala. Pc inboorlingen verzekeren, dat dit gevaarte gebeel hol is; dat het althans gedeeltelijk tot begraafplaats beeft gediend is bij het afbreken van een klein gedeelte der trappen gebleken. Naar hun zeggen is het een gedenkteeken, gewijd aan den god Quetzaeoatl. (Zie over dezen het art. Quetzacoatl en over meer dergelijke monumenten in Mexico, het art. Bouwkunst, D. II, bl. 143.) CHOKAGUS was bij de Grieken iemand, die voor eigen rekening plegtige feesten ter eere der goden gaf; bij de Komcinen iemand, die voor eigen rekening tooneelstukken liet vertoonen, of aan wien de zorg voor het uitdeelcn der gelden door eenen JEdilis was opgedragen. CHOREGRAPHIE. De kunst om de bewegingen in eenen dans door teckenen aan te wijzen; zij beschrijft den weg dien de danser neemt, de houding van het ligchaam, enz. Voor den uitvinder wordt gehouden de kanunnik Thoinot Arbeau, van Langres, die in 1588 een werk uitgaf, waarin bij iedere muzijk-noot een teekcn geplaatst was, ter aanduiding van de dansfiguur. De naam C. is er het eerst aan gegeven door zekeren Feuillet, een' dansmeester te Parijs, die (aid. 1701) eene Choregvaphk, ou l'art d'écrire la danse par caractères, figures et s?ff nes f lemons fratifs in het licht gaf. CHORIAMBUS is een voet in een vers, dat uit een trochaeus of choraeus (—u) en een jambus (u—) bestaat; van daar de naam. Een C. is b. v. het woord offergeschenk. CHORIS (Lodewijk). Deze vermaarde teekenaar is geboren te Jekaterinoslaw in Klein-Rusland, den 22'icn Maart 1795. Na reeds in zijne vroege jeugd blijken gegeven te hebben van zijne liefde voor en aanleg tot de teekenkunst, vergezelde hij op achttienjarigen leeftgd den natuuronderzoeker Marschall von Biberstein op diens reize naar den Caucasus en in het volgende jaar Otto von Kotzebue op eene reis om de wereld. Na die volbragt te hebben vestigde hij zich in Frankrijk, waar hij zijne voortreffelijke schetsen zelf onmiddelijk op steen teekende en aldus zijne schoone Voyage pittoresque autour du monde (Par. 1821—1823) in 22 afleveringen in het licht gaf, welk werk is voortgezet in: Vues et pay sages des regions éqitïnoxi'ales, receuillis dans un voyage autour du monde (Par. 1826) in 24 bladen. Zijne teekening is waar, frisch, levendig en oorspronkelijk, en hij slaagde evenzeer in het afbeelden van landschappen als van planten en menschen. Zijn reislust dreef hem in 1827 naar Zuid-America, waar hij den 22quot;tPn Maart 1828 niet ver van Vera-Cruz met zijnen reisgenoot, den Engelschman Henderson, door roovers vermoord werd. Na zijnen dood verscheen de vrucht zijner eerste kunstreis in: Recueil de têtes et de costumes des habitants de la liussie, avec des vues du mant Caucase et de ses environs y in 18 afleveringen. CHOROGRAPHIE. Beschrijving van een afzonderlijk oord, in tegenstelling aan de eene zijde met geographie, dat eene beschrijving der aard-oppervlakte in het algemeen aanduidt, en aan de andere zijde met topographic, waardoor de beschrijving eener plaats wordt te kennen gegeven. Men verstaat ook door C. de kunst om kaarten van afzonderlijke oorden te teckenen en Chorographische kaarten zijn die welke een gedeelte van eenig rijk, b. v. een district, betreffen. CHOUANS. Onder dezen naam zijn in het tijdperk der Fran-sche omwenteling die vrijcorpsen bekend, welke zich vooral aan den regter-oever der Loire hadden gevormd en waarschijnlijk den naam hebben naar het woord Chat-Iluant, dat een nachtuil beteekent. Hun aantal breidde zich met snelheid uit en indien II. |
het hun niet aan wapenen en vooral aan een opperhoofd had ontbroken, zouden zij der republiek ongetwijfeld de handen meer dan vol hebben gegeven. Het gelukte echter den generaal Hoche in 1796, doch niet dan met veel moeite, hen ten onder te brengen. Maar daarmede was het beginsel niet vernietigd en de Chouan-nerie, zoo als het royalisme genoemd werd, stak op nieuw het hoofd op toen in 1799 de Fransche republiek in Italië eenige verliezen leed, die aan de monarchalen hoop gaven op vernietiging der nieuwe orde van zaken. Te Londen werd eene zamenspanning tot stand gebragt en reeds had het verbond vertakkingen tot nabij Versailles verbreid, toen de omwenteling van 18 Brumaire Frankrijk van dezen dreigenden burgerkrijg redde. In de jaren 1814 en 1815 stak de Chouannerie nogmaals het hoofd op, doch de uitslag van den slag van Waterloo maakte zamenspanningen ter gunste van het royalisme overtollig en de aanvoerders der C. bekwamen onder de restauratie aanzienlijke belooningen en bedieningen. CHRISMA is de naam der gewijde olie, die in de Grieksche en R. C. Kerk gebruikt wordt tot onderscheidene kerkelijke verrigtingen, als: het vormsel, de wijding van priesters, altaren, kerken, enz. alsmede bij stervenden tot het laatste oliesel. Het bezigen van olie of zalf bij den doop en bij de daarmede onmiddelijk verbonden opname in den schoot der gemeente, klimt reeds tot de eerste eeuwen des Christendoms op en vindt zijnen oorsprong iu het denkbeeld dat de Christenheid een koninklijk priesterdom is, zoo als zij ook in de H. Schrift wordt voorgesteld. Daar nu koningen en priesters in het Oosten door het zalven met eene heilige olie tot hunne bediening werden ingewijd, ging de zinnebeeldige voorstelling der roeping van den Christen in eene stoffelijke handeling over, en er verbond zich, ten gevolge van wenken aan de apostelen in bepaalde omstandigheden ontleend, het denkbeeld der mededeeling van den H. Geest mede. De wijding geschiedt door de bisschoppen in de R. C., door de patriarchen in de Grieksche Kerk. CHRISTELIJKE (De) GODSDIENST, of HET CHRISTENDOM. Eene van de vier hoofdvormen der godsdienst, welke op aarde worden beleden, de eenige geheel zuivere en daarom in zich zelve voor de geheele menschheid geschikt en voldoende. Zy heet de C., niet alleen omdat Jezus Christus haar stichter is, maar ook en vooral, omdat zij Hem rekent als haar middelpunt, in en door wien de mensch gebragt wordt tot het doel van alle godsdienst: gemeenschap met het Opperwezen. Zij is do door geschiedkundige daadzaken gegevene volkomenste openbaring van God aan het menschdom, tot welke, als tot een geestelijk levensbeginsel, de menschheid uit- en inwendig, door God, zoo in openbaring als in leiding en vorming, was voorbereid, totdat de zending en verschijning van dien persoon, wiens betrekking tot de Godheid door den naam „Zoon van Godquot; wordt aangeduid, den weg tot 's menschen ware bestemming heeft geleerd, gebaand en aanschouwelijk gemaakt. De hoofdzaak, van welke de C.g. uitgaat, is de erkenning van het Hoogste Wezen als de volkomenste, heilige liefde, met welke de mensch vereenigd wordt, niet door uitwendige verrigtingen, maar door eene zedelijke gemeenschap van den geest; haar beginsel is zaliging van den mensch door die liefde van het Opperwezen; hare strekking, hem door den indruk van die liefde te vormen tot wijsheid en heiligheid. Het middel waarvan zij zich bedient bestaat niet in het aannemen van leerstellingen of ideën op zich zelf, maar in de aanschouwelijke voorstelling van het leven der liefde en der heiligheid, zoo als het in Jezus Christus openbaar is, zoodat het leven van dezen in den mensch en de menschheid haar ware wezen uitmaakt. Gegrond zoo op het wezen van den mensch als op zijnen toestand ten gevolge van de in- en uitwendige omstandigheden, die invloed hebben op de ontwikkeling van zijnen geest, onderstelt zij zijne behoefte aan een van God uitgaand middel tot bereiking zijner bestemming en tevens zijne eigene werkzaamheid dooide vermogens, die de Schepper in hem heeft gelegd. Zij brengt Christus tot den mensch, ten einde den mensch te brengen tot God. Zij leert God kennen in zijne betrekking tot den mensch en dezen in zijne betrekking tot God. Beide zijn aanschouwelijk in den persoon van Jezus Christus, het beeld der Godheid en tevens het beeld der menschheid in hare volmaaktheid, den weg tot die volmaaktheid, aan welke de mensch door Hem steeds nader kan en moet komen. Dit doel omvat de geheele mensch- 40 |
CHR.
314
|
hei tl, wier leden alzoo ook onderling worden vereenigd. Het bestaan eener Christelijke Kerk of gemeente tegenover hen, die de C. g. niet belijden, behoort daarom niet noodzakelijk tot haar wezen, maar is een gevolg van haren toestand op aarde, en het hoogste ideaal van hare werking is, dat allen gemeenschap hebben met den Vader door Christus. Dit is hoofdzakelijk het kenmerkend karakter van de C. g. Het behoort niet tot het doel van dit werk, in bijzonderheden te ontvouwen, hoe ten gevolge van verschillende opvattingen dier hoofdzaak gedurende den loop der tijden en bij de voortgaande ontwikkeling van het menschdom, het Christendom zich ten aanzien van leerstellingen en vormen heeft vertoond; ook niet hoe het zich heeft uitgebreid, of wat invloed heeft gehad op het uiten inwendig lot van deze door God tot heil der menschheid opzettelijk verordende inrigting. In het algemeen zij slechts opgemerkt, dat de grondoorzaak zoo van alle bestrijdingen van - als van alle verdeeldheden in - het Christendom ligt in de verkeerde voorstelling , dat het kenmerk van er al of niet toe te behooren besta in het al dan niet aannemen van leerstellingen. Vandaar de verschillen: over de voorname kenbrou der C. g., de Heilige Schrift; over haren grondslag, den persoon van Jezus Christus; over haar wezen , de betrekking van den mensch tot God; over haar doel, het banen van den weg langs welken de mensch tot Hem komt; over haar uitwendig leven, de Kerk en hare inrigting. De C. g. heeft een algemeen, onveranderlijk, blijvend beginsel, in het geschiedkundig feit der verschijning van den goddelijken persoon des Heereii Jezus Christus, wiens prediking, als den eenigen weg, de hoogste waarheid en het geestelijk leven, een Evangelie, eene blijde boodschap is voor de menschheid; zij vereenigt haar in Hein met God door do liefde, maar laat overigens de ontwikkeling van waarheden en voorstellingen over aan de behoefte van menscheu en tijden; en niemand onder de menschen heeft het regt, om het wezen der C. g. te stellen in iets, waarin het niet is gesteld door God, van wien zij is uitgegaan, of door Jezus Christus, die haar heeft gesticht en er het middelpunt van is, en die wel zijnen geest, maar niet de letter van zijn schrift, aan do wereld heeft nagelaten. Daarom bestaat ook het „geloofquot;, waardoor men Christen is of niet is, geenszins in het voor waarheid houden van eene leer, zelfs niet met volkomen overtuiging van het verstand, maar in eene gemoedelijke omhelzing van het middel dat in Christus gegeven is tot gemeenschap met God door de liefde, omdat Hij zich in Christus als liefde openbaart. Hierdoor nu onderscheidt zich de C. g. van elke andere, want al de overige berusten op het denkbeeld van uitwendig gezag, zelfs de Mozaïsche, ofschoon ook deze haren grond heeft in goddelijke openbaring en ingerigt was naar het doel dat het Opperwezen met haar beoogde; het Christendom onderstelt en eischt vrije zelfwerkzaamheid van den geest; het onderstelt en eischt in den mensch den wil om er door gebragt te worden tot zijne bestemming als redelijk, zedelijk en onsterfelijk wezen, maar bevredigt dan ook dien wensch volkomen. Slechts in algemecne omtrekken kon dit een en ander hier ter plaatse worden vermeld; en wij moeten, tot voorkoming van misverstand, den lezer van dit artikel herinneren, dat wij ons alleen ten doel stelden te bepalen wat de C. g. is, zonder dat getreden werd of kon worden in hare algemeene leer of eene bijzondere ontvouwing van datgene, waardoor de verschillende afdeelingen der ChristelijKC Kerk op aarde zich onderscheiden. Die afdeeliiigen zijn hoofdzakelijk drie: de zich Catholiek (algemeen) noemende, welke den paus van Rome als den algemec-nen bisschop der Kerk aanmerkt, uit dien hoofde de Roomsch-Catholieke heet en dus als niet tot de Christelijke Kerk be-hoorende aanmerkt diegenen, welke hem niet als zoodanig erkennen — de Grieksche of Oostersche, die zich zelfstandig in de Oostersche helft van het Romeinsche keizerrijk heeft ont wikkeld, — en de Protestantsche, die ten gevolge van vele in den loop der eeuwen toegenomen misbruiken in het begin der XVIde eeuw uit de ecrstgemelde uitgegaan en weder in onderscheidene Kerkgenootschappen verdeeld is, van welke in dit werk diegene op hunne plaats zullen vermeld worden welke in ons vaderland bestaan. Hoe groot het aantal belijders van de C. g. over de geheele aarde thans is, valt moeijelijk te bepalen. De opgaven deswegens verschillen tot millioenen, doch men mag met de meeste waarschijnlijkheid aannemen, dat het aantal Christenen niet veel van de 250 millioen verschilt; een getal dat nog aanhoudend vermeerdert door den arbeid der zendelingen, lin hoe ook de belijdenis der C. g. veelal nog moge bezoedeld zyn door velerlei verkeerdheden, — dit kan niemand ontkennen, dat zij overal waar zij wordt beleden, zich in ontwikkeling der volken, in beschaving der zeden, in verbetering van het geheele maatschappelijke leven openbaart als de weldoenster van het menschdom. |
CHRISTENEN. Blijkens Hand. XI: 26 werden de belijders van de Christelijke godsdienst aldus het eerst te Antiochië genoemd en dat zij spoedig algemeen onder den naam Christi-anen, aanhangers van Christus, werden aangeduid, blijkt daaruit dat Agrippa dien, kennelijk als een gewonen, bezigde (Hand. XXVI: 28). Zij zeiven noemden elkander in het eerst „ broeders en zustersquot;, ook „heiligenquot; (Hand. IX; 32), doch namen den naam C. over (I Petr. IV: 10), die niet zoo als men veelal meent oorspronkelijk een schimp- maar eenvoudig een secte-naam was, dien de belijders van Jezus zich niet alleen gaarne lieten welgevallen, maar dien zij, eenmaal aangenomen, zelfs bij voorkeur gebruikten als uitdrukkende hunne betrekking op Hem, dien zij als hunnen Heiland en Heer eerbiedigden. CHRISTIANIA. Een der stiften of provinciën van Noorwegen, beslaande het geheele zuid-oostelijke gedeelte des rijks en tellende op eene oppervlakte van 1408} □ geogr. mijlen, eene bevolking van omtrent 600,000 zielen. Men vindt er 12 steden, 5 vestingen, 22 landingsplaatsen en 154 kerspelen. De gelijknamige hoofdstad van het stift, C., is tevens de hoofdstad van het geheele koningrijk, de zetel van den stadhouder. Zij ligt aan eene schoonc baai, aan den voet van den Eggeberg. Zij werd in 1624 door koning Christiaan den IVd®n gebouwd op de plaats, waar vroeger ecue door koning Harald Harfagar in 1060 tot stad verhevene plaats, met name Opsloe, gevonden werd. C. is zeer regelmatig, heeft meest houten huizen en ruim 30,000 inwoners, die hun bestaan vinden zoo in koophandel en zeevaart, als in do universiteit en verschillende regerings-collegiën. Do voornaamste gebouwen zijn: een koninklijk paleis, een academie-gebouw, eene sterrewacht, een museum van schilderijen, een bisschopshof, een schouwburg, een militair en twee burgerlijke hospitalen, enz. Do omstreken dor stad zijn zeer bezienswaardig. CHRISTINA, koningin van Zweden, gob. den 6den December 1626, dochter van dou beroemden Gustaaf Adolf en van de vorstin Maria Eleonora van Brandenburg, was nog geen zes jaren oud, toen haar vader den 6den November 1632 op het slagveld bij Lützen den heldendood stierf. Op achttienjarigon leeftijd aanvaardde zij zelve de regering, welke tot op dat tijdstip door de hooge rijks-ambtenaars en wol inzonderheid door don vermaarden kanselier Oxenstiorna, was gevoerd. Vier jaren later, in 1648, sloot zij na het behalen van vele overwinningen den Westfaalschen vrede te Osnabrugge, waardoor haar verscheidene gewesten van het noordelijk Duitschland ton dooie vielen en Zweden tot het hoogste toppunt van room opgevoerd word. Ofschoon met ijver de belangen van haar rijk en hare onderdanen behartigende, legde zij zich echter vooral toe op do bevordering dor wetenschappen, waartoe zij grooto geldsommen besteedde. Roods voor hare troonsbeklimming had zij (1640) do stichting dor universiteit te Abo bewerkt en lokte do geleerdste mannen van dien tijd, als: Hugo de Groot, Descartes, Salma-sius en andoren, aan haar hof. Eindelijk nam de zucht tot de wetenschappen, maar vooral afkeer van do vormen des hoofschon levens en de wensch naar eene vrije levenswijze zoozeer bij do achtentwintigjarige koningin do overhand, dat zij haren neef. Karei Gustaaf, hertog van Tweebruggen, die nevens vele andoren te vergeefs naar hare hand had gedongen, tot haren opvolger deed benoemen en hem de kroon plegtig overdroeg, /ij begaf zich daarop buitenslands en nam in 1055 te Innsprück openlijk de R. C. godsdienst aan. Sedert dood zij onderscheidene reizen en hield zich in verschillende steden op, zich bezig houdende met wetenschappelijke en letterkundige werkzaamheden, maar niet buiten opspraak van wege loszinnigheid in hare gedragingen, dwaasheid en wreedheid. Haar loven, dat don 19den April 1689 te Rome eindigde, was eene aaneenschakeling van tegenstrijdigheden: trotschhoid nevens zachtzinnigheid, wraakzucht nevens edelmoedigheid, wijsheid nevens ijdelheid. Hare monschon-konnis en scherpzinnigheid vrijwaarden haar niet togen do strikken |
CHR.
315
|
van bedriegers en met al haren schat van kundigheden verdiepte zij zich in astrologische en alchymistische dwaasheden. Hare schriften zijn grootendcels in Archenholz' Memoiren der KOnigin Christine (Berl. 1751—1760, 4 dln.) opgenomen. Zie over haar vooral; Grauert, Christine, Köm'gin von Schiceden und ihr Hof (Bonn, 1838—1842 2 dln.). CHRISTINO's noemde men na don dood van koning Ferdinand den VIId°n in Spanje hen, die de zaak van diens weduwe, de koningin-regentes Maria Christina, moeder der tegenwoordige koningin Isabella de aanhingen; alzoo de voorstanders van constitutionele begrippen, terwijl zij, die de aanspraken van den Infant Don Carlos ondersteunden en alzoo het absolutistisch beginsel huldigden, den naam Carlisten droegen. CHRISTO SACRUM. Aldus {aan Christus gewijd) noemde zich een klein kerkgenootschap, dat te Delft eenigen tijd bestaan heeft. Het werd opgerigt in het jaar 1797 en ontstond uit een gezelschap van dienende en voormalige leden van den Waalsch-Hervorindon Kerkeraad in die stad. Het doel der oprigters was eene vereeniging tot gemeenschappelijke belijdenis van do hoofdzaken des Evangelies, tot onderlinge opwekking en plegtige verheerlijking van God in Christus door gebed, gezang en Avondmaal. Overigens liet men ieder, die tot het genootsehap toetrad, vrij in zijne beschouwing van de Evangelie-waarheid, alsmede in het des verkiezende tevens blijven bij zijn kerkgenootschap. Op deze hoofdgrondslagen werd de vereeniging gevestigd, vooral onder de leiding van Mr. J. H. Onderdewijngaart Canzius, aan wion hot leoraarambt werd opgedragen en dio don 5'i''n Maart 1802 het kerkgebouw, dat de nieuwe gemeente zich aan het Rietveld gesticht had, met oene plegtige rodevoering, voorafgegaan en gevolgd door gezang en gebod, inwijdde. Van do zijde der gevestigde kerkgenootschappen vond het genootschap van don aanvang af sterke tegenwerking, vooral omdat men meende dat het gansch onbepaalde der aangenomen geloofspunten do kerkelijke regtzinnigheid ernstig bedreigde. Ten einde don aard, het doel en de inrigting van het genootschap te leeren kennen werd van wege hetzelve, nadat het bij de oprigting oen geschrift onder den titel: Christo Sacrum, binnen Delft, had doen uitgaan, in 1802 in het licht gezonden: Gronden en Wetten van het genootschap C. «., npgcriyl binnen Delft (Delft 1802), waarheen wij tot nadere bekendwording moeten verwijzen, gelijk mode naar hot uitvoerig borigt van Ypey, Geschied, der C/ir. Kerk in de XVIIId0 eeuw, D. X, bladz. 96—145; Ypey en Dermout, Gesch. der Neder!. 1 [err. Kerk, D. IV, bladz. 248—256. In 1822 vierde hot genootschap zijn vijfentwintigjarig bestaan, bij welke gelegenheid de reeds genoemlle voorganger oono rode uitsprak, die ('s Gravenhage, 1822) in het licht is gegeven. Met hom werd het ambt van leernar kort na de oprigting opgedragen aan den bekwamen Isniic van Haastert, die deze bediening na den dood vanv.ijnen ambtgenoot Onderdewijngaart Canzius alleen heeft waargenomen tot op zijnen dood, die in 1834 voorviel. Van toen af is de gemeente meer en meer vervallen, vooral ten gevolge van de toegenomen verdraagzaamheid in de Protestantschc kerkgenootschappen onderling, en in 1838 heeft met het afbreken van het bedehuis deze kleine kerkgemeente geheel en al opgehouden to bestaan. CHRISTOPH (Henuv), oen neger, geboren den G110quot; October 1767 op het eiland Granada, heeft zich vooral in den opstand der negers op St. Domingo bekend gemaakt. De bernebte ïous-saint rOuverturo benoemde hem tot brigade-generaal. In 1802 door den generaal le Clerc tot wijken genoodzaakt, stak hij Cap-Franpais in brand en hielp later Dessaiinos, om de Franschen van hot eiland te verdrijven. Na den val van dezen tot President en Generalissimus van Haïti uitgeroepen, deed hij zich eindelijk in 1811 kroonen als koning des eilands. Zijne despotieke regering maakte hem gehaat bij het volk, zoodat hij verlaten van zijne vrienden, zijne gunstelingen en zijn leger, zich den 8quot;len October 1820 gedurende een oproer door een pistoolschot van het leven beroofde. CHRISTUS. Onder deze Griokschc benaming (Xqiotos), die, even als hot Hebreeuwscho Messias, eigenlijk oen' gezalfde aanduidt, word do beloofde volksredder en goddelijke Koning bij de Joden verwacht (Matth. XI: 3). Jezus, die zich om wijze redenen niet uitdrukkelijk en regtstrceks verklaarde do C. te zijn, werd daarvoor nogtans door zijne jongeren gehouden en eigende zich, voor den Joodsehen raad teregt gesteld, dien eernaam too. Allengs is het een eigennaam van Jezus geworden, aan diens naam toegevoegd, en als zoodanig wordt hij ook thans nog gebruikt. |
CHROMATISCH. Aldus noemt men in de muzijk die trapswijze opvolging in den toonleider, welke de octaaf in 12 halve toonen verdeelt en waarbij iedere goheele toon in een grooten en kleinen halven toon wordt gesplitst. Men teekent de C. — e volgreeks door kruisen (#) en mollen (b) en de opvolging is deze: c, cj H, dt e, J*. g, g* «, «ƒ h. waarbij opklimming mot een halven toon plaats heeft, of liever do naam naar de verhooging wordt gerekend. Naar de verlaging teekont men met b, en hoeft: e. dt d, ei e, gt ff, a.1, et, ï} t, In beide zün echter de voortgangen, die eenen kleinen halven toon uitmaken, alleen C., zoo als c - ef d^-cl, enz., terwijl de overigen, die oenen grooten halven toon uitmaken, zoo als c'-cl, of c - Ui diatonisch zijn, zoodat men zulk eenen toonleider te regt diatoniseh-C. noemt. Zie ook Diatonisch en Enharmonisc.h. CHROMIUM is een graauw tinklcurig metaal van 5,1 soortc-l'ljk gewigt, dat nimmer vrij in de natuur aangetroffen wordt, maar altijd geoxydeerd in den zoogenaamdeu chromiumijzersteen, zijnde eene verbinding van chromiumoxyde met ijzeroxydule. Het werd in 1797 door Vauqueliu ontdekt en is bekend om de schoone afwisselingen der kleuren van zijne verbindingen. Het ehromium-zuur vormt in don vrijen toestand roode kristalnaalden, smaakt zeer zuur, trekt water uit den dampkring aan en wordt met eene bruine kleur in water opgelost. Dit zuur geeft in verbinding met kali, een geel en een rood chromiumzimr kali, welke boido zouten hunne aanwending vinden in het zamenstellen van veelgebruikte kleuren. Het chromiumoxyde is in den zuiveren toestand een groen, zeer moeijelijk smeltbaar poeder of vormt ook zwarte kristallen en is zeer moegelijk te herleiden. Men bezigt hot als groene kleurstof om op porselein en email te schilderen. Het chromium zuurloodoxyde is eene voortreft'elijko verwstof, algemeen onder don naam van Chromaatgeel bekend. CHRONIJK. (Zie Kronijk.) CHRONISCHE ZIEKTEN zijn ziekten die langzaam verloo-pen, slepende ziekten, in tegenoverstelling van snelvorloopende, acute ziekten. (Zie Acute ziekten.) CHRONODISTICHON. (Zie Tijdvers.) CHRONOLOGIE. (Zie Tijdrekenkunde.) CHRONOMETER of TIJDMETER. Allo uurwerken zijn in den letterlijken zin van het woord tijdmeters; men is echter go-woon deze benaming te geven aan uurwerken, die met de meest mogelijke naauwkeurighoid vervaardigd zijn, en vooral aan boord van schepen ter juiste tijdsbepaling gebruikt worden, iets waarbij de zeevaart een overgroot belang heeft, voor de bepaling van lengte enz. Wegens de schommelingon van het schip kunnen zulke tijdmeters geen slingeruurwerken zijn, maar moeten zij op de wijze der zakuurwerken door veren gedreven en geregeld worden. Zij moeten met de meeste omzigtigheid behandeld worden, en zijn daarom aan boord in een doos met beugels volgens de wijze van Cardanus opgehangen; zoodat zij steeds den horizontalen, stand bewaren. Zelfs hoeft men wel eens bij zeereizen met een wetenschappeiyk doel ondernomen, maatregelen getroffen om de C.s steeds op dezelfde temperatuur te behouden. In hoofdtrekken komt do inrigting der tijdmeters ofcroen met die der gewone zakuurwerken, waarvan wy de inrigting later eenigzins uitvoeriger zullen boschrijvon. Genoeg zij het daaromtrent hier aan te stippen, dat in zulk een uurwerk de ineen gewondene groote veer tracht te ontspannen, en daardoor de met haar verbondene raderen ronddrijft. Konden deze raderen vrij bewogen, dan zouden zij door den voortdurenden druk der veer, al sneller en sneller rondloopon, en in weinige oogenblikken was de veer ontrold en het uurwerk afgeloopen. Dit nu wordt belet door don regelaar of onrust, een ligt wieltje, waarvan de verticale spil met een fijn spiraalveerfje is verbonden, en waarvan do heen- en weder-gaando slingerende beweging hot laatste of schakclrad, dat door de groote veer gedreven wordt, beurtelings tegenhoudt en doorlaat De slingeringen van de onrust, veroorzaakt door het op- en afwindon van hot fijne spiraalveertje, regelen den gang van het goheele werk. Van de regelmatigheid der slingeringen van do onrust hangt alzoo hoofdzakelijk de naauwkeurigo gang van het |
312 ^
|
hoeft blijven voortwoeden, is «ij echter meermalen op nieuw uitgebroken eu heeft, bijzonder in de jaren 1848 en 1849 op zeer vele plaatsen ook in ons vaderland, eene groote menigte slagt-offers ten grave gesleept. Hot heeft aan de wetenschap nog niet mogen gelukken, een genoegzaam licht te verspreiden over de eigenlijke wijze, waarop zich deze verwoestende ziekte verbreidt. Hetgeen men gewoonlijk beweert aangaande eenon, haro verschijning veroorzakonden of bevordorenden toestand van den dampkring, is meer onderstolling dan verklaring. Anderen meenen de oorzaak te moeten zoeken in zwermen van uiterst kleine, onzigtbare diertjes, die door de lucht van de eene naar de andere plaats trekken; nog anderen donken aan bestanddeelen van plantaardige natuur en beroepen zich op de vermeende, maar niet bevestigde ontdekking van Brittan, dat ten tijde van het hoerschen der C., in de lucht, in het drinkwater, als ook in het darmkanaal en andere organen, sporon zijn gevonden van uiterst fijne schimmelplanten, waaruit men ook in gewijzigden vorm de ziekelijke verschijnselen aan sommige planten, b. v. do aardappelen, heeft gemeend te kunnen vorklaren. Doch het ontbreekt tot hiertoe daaromtrent aan genoegzame zekerheid. Dit heeft men opgemerkt: dat de C. in hot algemeen haren weg noemt vart het oosten naar hot westen — dat zij veelal do lijnen van gemeenschap, zoo als de groote wegen on in 't bijzonder den loop van bevaarbare wateren, volgt — dat zij niet geheel afhankelijk is van warmte of koude, daar zij zoowel in het hoogo noorden als in de nabijheid van don equator uitbreekt — dat zij geonen geleidelijk te volgen' weg neemt, maar somtijds groote sprongen maakt, dan echter doorgaans om zich te vertoonon op plaatson, waar oene groote menigte menschen is opeen gedrongen, b. v. in digt bebouwde steden — dat zij zich het minst zetelt in hoog gelegen bergstreken en in het algemeen niet hooger klimt dan tot 7,000 voet boven do oppervlakte der zee — dat zij bij eene volgende verschijning plaatsen en landen bezoekt, dio zij bij eene vorige geheel had verschoond — dat zij zich in do steden bij voorkeur zetelt in die kwartieren, welke eng on morsig zijn en door de schamele klasso bewoond worden. Men heeft vcol onderzocht, beweerd, tegengesproken , over do vraag of zij zich door onmiddelijke overplanting (contagious) mededeelde, zonder dat dit punt tot volkomen heldorheid gebragt is geworden. Inenting en andere proeven en waarnemingen hebben daaromtrent tot dusver nog onzekerheid overgelaten; dit schijnt echter zeker, dat oen schip, een leger, enz. haar overbrengen; maar het blijft nog altijd de vraag of zulks toe to schrijven zij aan het medevoeren oener met de smetstof bezwangerde lucht, dan wel aan de onmiddelijke overplanting vau personen zeiven. Door afsluiting van do gemeenschap heeft men de C. niet kunnen keeron en dikwijls woedde zij hot hevigst bij oene bevolking, die men er door dat middel tegen had getracht te beveiligen. De ziekte zelve neemt bij de aangetaste lijders in den regel den volgenden loop. Haar eigenlijk uitbreken wordt somtijds gedurende eenige dagen voorafgegaan door verstoring in do geregelde spijsvertering, blijkens stoel-ontlasting van dunne stoffen; doch ook in andere gevallen is dat uitbreken plotseling. Do lijder wordt overvallen door eene hevige braking, waarbij eerst worden ontlast stoffen, in de maag aanwezig, benevens gal, daarna dunne stoffen, naar rijstwater gelijkende; vervolgens met zeer korte tus-schenpozen, in rijkelijke stoolgangen, eene menigte stoffen uit de darmen, alsmede water, dat in hot eerst gal bevat, maar daarna insgelijks hot voorkomen heeft van rijst- of havergortwater. Een microscopisch onderzoek doet zien dat deze grijsachtige kleur veroorzaakt wordt door afzetting dor fijne weefsolcollen van de slijmhuid des darmkanaals; terwijl men er ook in vindt: vetdoeltjos, bloed-kogeltjes, driehoekige phospatkristallen, alsmede vergaarde stoffen en aan schimmel gelijke sporen, die ten deelo met het gedron-kene binnen het ligclmam gebragt, ten deele in hetzelve door een eigenaardig proces ontwikkeld zijn. Bij do zoogenoemde C. sicca (drooge C.), een gevaarlijke, maar zelden voorkoincndo vorm, worden de vermelde grijze waterachtige stoffen volstrekt niet aangetroffen, ten gevolge eener plaats gehad hebbende verlamming in het darmkanaal, die het uitdrijven der aangeduide zelfstandigheden verhindert. Bij het plaats grijpen der waterachtige ontlasting door de keel en den neus zinkt do pols; de klopping van hot hart wordt mat; de ledematen, neus en ooren, worden blaauw of blaauwgrijs en ijskoud; do huid wordt rimpelig en verliest haro veerkracht; het gelaat zinkt in, ook de oogen, welke omgeven zijn door grijze of zwartachtige kringen; do stom wordt heesch; de pis-ontlasting houdt op; er vertoonon zich pijnlijke krampen, bijzonder in do kuiten, enz. Eindelijk houdt de polsslag op, somtijds met het ophouden der ontlastingen; ook de hartslag staat stil, en de dood volgt. Men noemt dit asphyctische C. In het gelukkigste geval koeren van lieverlede do ligchamolijke warmte, do pols- en hartslag, alsmede do pisontlasting, terug; de bewustheid en levenskracht vertoonon zich op nieuw; de uitwerpselen worden weder galachtig en gebonden, enz. Dikwijls echter gaat dezo reaetie-poriode in oen eigenaardigen koortsachtige toestand over, do C.-typhoïde, welke in verloop veel gelijkvormigheid hooft mot die van den typhus, dikwijls weken lang duurt en dan nog niet zelden in den dood eindigt. |
Do lyk-oponing dor slagtoffers van de C. levert twee hoofd-verschijnselon op: oen hevig afzettings-procos in hot darmkanaal en oene snelle ontaarding van het bloed, met de gevolgen van beide. In den mond van bet darmkanaal en ten deelo ook in de maag, vindt men de boven omschreveno, naar rijstwater gelijkendo vloeistof, die zamongcstold is uit bloedwater en hot als afgeschilferd epithelium van hot darmkanaal. Het slijmbe-kleedsel der darmen zelf is hier en daar ontstoken en zijne vliezen en klieren vertoonon zich gezwollen. Het bloed is donkor-blaauwroodachtig, min of meer verdikt, tot zelfs teer-of pikachtig. In hot hart is het opgehoopt, maar ontbreekt in do haarvaten, zoodat het colweefsel, do spieren, de longen en andere doelen bloedloos, droog en onveerkrachtig zijn, de huid graauw on rimpelig, de cereuse huid kleverig bevonden worden. Bijna altijd zijn do nieren ontaard en verkoereii in hevige gevallen, vooral bij C.-typhoïdo, in den toestand, bekend onder don naam van eiwit-nier, dio zich ook bij lieden van gevorderden leeftijd doet kennen door een eiwlt-achtig voorkomen van de pis en hot terugblijven van de pisstof in het bloed. Ondanks al deze waarnemingen is men nog weinig gevorderd in do kennis der geneeswijze van de C. Als voorbehoedmiddelen kent men: zorg voor goede, ruime, luchtige woningen, doelmatige kleeding en beddegoed, gezonde en matige voeding, reinheid, enz. Voorts behoort men gedurende het heersehen der C. bij hot ontwaren van buikloop voorzorgen te nemen, en vooral te letten op matigheid en warmte. Wanneer eenmaal do C. een lijder heeft aangetast, vermag de geneeskunde weinig, gelijk dan ook de zoor uiteenloopende wijzen van behandeling blijk geven, dat er geone vaste rogeion voor zijn. Men hoeft voorgeschreven: ijs, maar ook heet water; koude stort- en ook zweetbaden; zoowel ontstokingwerendo als verhittende middelen; zamentrekkonde en oplossonde, salpeterzuur aan de oono, calomel on rhabar-bei- aan do andore zijde. Ook do hoinoöpathie, de hydropathic, het galvanismus enz. beroemen zich op gunstigen uitslag. Hot noodzakelijkste is, den lijder terstond on met zoo weinig oponthoud door vervoer als mogel|jk is, op een warm bed te loggen, hem, vooral hot onderlijf, te verwarmen, op de best mogelijke wijze het braken en den stoelgang gemakkelijk to maken en door opbeuring en toespraak zijnen geest te ondersteunen, daar do ondervinding geleerd heeft, dat een kalme, bedaarde zielstoestand zoowel geschikt is om togen den aanval der C. to beveiligen, als om bij haro verschijning er de doodelijke gevolgen van te helpen afweren, waarom dan ook bij haar hoerschen zich de waarheid bevestigt, dat de gezondheid der ziel van gunstigen invloed is op die des ligchaams. CHOLIAMBUS, ook Hipponactische versmaat genoemd, naar haren uitvinder, don Griekschon dichter Hipponax, is oen versmaat, bestaande uit drie doelen, waarvan do tweo eerste ieder oen dubbele jambus zijn en do laatste een trochaeus of spon-daeus; b. v. Wiens boezem af / gunst jegens zij / non broeder voedt. CHOLULA. Eene overoude, uitgestrekte, by de oude Ame-ricanen heilig geachte stad in den Mexicaanseben staat Puebla. Zij was en is eenigermato nog met eenige om haar liggende dorpen oene onafhankelijke republiek en Cortez vond haar als eene prachtige stad, dio binnen hare ringmuren 20,000 huizon en omtrent 150,000 inwoners bevatte. Thans nog, nu zij zoor in |
313
|
verval is en slechts 16,000 inwoners telt, draagt zij de sporen harer voormalige grootheid cn tevens geheel en al het Indiaansch karakter, want zij wordt onkel door afstammelingen van do oorspronkelijke Americanen bewoond. In do nabijheid vindt mon eene theokalli, zoo als do Mexicanen haar nocmon, zijnde eene soort van piramide, bestaande in vier even hoogo terrassen, waarvan do zijden juist nanr de vier hemelstreken zijn gerigt. Deze terrassen zijn gebouwd van in de zon gedroogde steeiien, verbondon door breede lagen loon». Do loodregte hoogte is 54 Ned. ellen en elke zijde van het grondvlak of onderste terras moet 439 Ned. ellen. De piramide wordt langs ceneu trap van 120 treden beklommen. Van de bovenste oppervlakte geniet men een heerlijk gezigt op do vuurbergen van Anahuac en de Sierra de Flascala. De inboorlingen verzekeren, dat dit gevaarte geheel hol is; dat het althans gedeeltelijk tot begraafplaats heeft gediend is by het afbreken van een klein gedeelte der trappen gebleken. Naar hun zeggen is hot een gedenkteeken, gewijd aan den god Quetzacoatl. (Zie over dezen het art. Quetzucoatl en over meer dergelijke monumenten in Mexico, het art. Bomv-humt, D. II, bl. 143.) CHORAGUS was by de Grieken iemand, die voor eigen rekening plegtigo feesten ter eere der goden gaf; bij de liomcinen iemand, die voor eigen rekening tooneelstnkken liet vertoonen, of aan wien de zorg voor het uitdeelen der gelden door eenen jEdilis was opgedragen. CHOKEGUAPHIE. De kunst om de bewegingen in eenen dans door teekenen aan te wijzen; zij beschrijft den weg dien de danser neemt, de houding van het ligchaam, enz. Voor den uitvinder wordt gehouden de kanunnik Thoinot Arbeau, van Langres, die in 1588 een werk uitgaf, waarin bij iedere muzijk-noot een teeken geplaatst was, ter aanduiding van de dansfiguur. De naam C. is er het eerst aan gegeven door zekeren Feuillet, een' dansmeester te Parijs, die (aid. 1701) eene Choregraphie, ou Varl d'écrirela dansepar caractires, figures et siV/hcs ilemonslraltfs in het licht gaf. CHORIAMBUS is een voet in een vers, dat uit een trochaeus of choraeus (— o) en een jambus (u —) bestaat; van daar de naam. Een C. is b. v. het woord ofFergeschcnk. CHORIS (Lodewi.ïk), Deze vermaarde tcekennnr is geboren te Jekaterinoslaw in Klein-Rusland, den 22quot;tcn Maart 1795. Na reeds in zijne vroege jeugd blijken gegeven te hebben van zijne liefde voor en aanleg tot de tcekenkunst, vergezelde hij op achttienjarigen leeftijd den natuuronderzoeker Marschall von Biberstein op diens reize naar den Caucasus cn in het volgende jaar Otto von Kotzebue op eene reis om de wereld. Na die volbragt te hebben vestigde hij zich in Frankrijk, waar hij zijne voortreffelijke schetsen zelf onmiddelijk op steen teekende en aldus zijne sehoone Voyage pittoresque autour du monde (Par. 1821—1823) in 22 afleveringen in het licht gaf, welk werk is voortgezet in: Vues et pat/sages des regions tqUinoxiales, receuülts dans un voyage autour du monde (Par. 1826) in 24 bladen. Zijne teekening is waar, frisch, levendig en oorspronkelijk, en hij slaagde evenzeer in het afbeelden van landschappen als van planten en menschen. Zijn reislust dreef hem in 1827 naar Zuid-America, waar hij den 22quot;™ Maart 1828 niet ver van Vera-Cruz met zijnen reisgenoot, den Engelschman Henderson, door roovers vermoord werd. Na zijnen dood verscheen de vrucht zijner eerste kunstreis in: Rmieil de tètes et de costumes des habitants de la Russie, avec des vues du mant Caucase et de ses environs, in 18 afleveringen. CHOROGRAPHIE. Beschrijving van een afzonderlijk oord, in tegenstelling aan de eene zijde met geographie, dat eene beschrijving der aard-oppervlakte in iiet algemeen aanduidt, en aan de andere zijde met topographic, waardoor de beschrijving eener plaats wordt te kennen gegeven. Men verstaat ook door C. de kunst om kaarten van afzonderlijke oorden te teekenen en Chorographische kaarten zijn die welke een gedeelte van eenig rijk, b. v. een district, betreffen. CHOUANS. Onder dezen naam zijn in het tijdperk der Fran-sche omwenteling die vrijcorpsen bekend, welke zich vooral aan den regter-oever der Loire hadden gevormd en waarschijnlijk den naam hebben naar het woord Chat-IInant, dat een nachtuil beteekent. Hun aantal breidde zich met snelheid uit en indien 11. |
hot hun niet aan wapenen en vooral aan een opperhoofd had ontbroken, zouden zij dor republiek ongetwijfeld de handen meer dan vol hebben gegeven. Het gelukte echter den generaal Hoche in 1796, doch niet dan met veel moeite, hen ten onder te brengen. Maar daarmede was het beginsel niet vernietigd en de Chouan-nerie, zoo als het royalisme genoemd werd, stak op nieuw het hoofd op toen in 1799 de Fransche republiek in Italië cenigo verliezen leed, die aan de monarchalen hoop gaven op vernietiging der nieuwe orde van zaken. Te Londen werd eene zamenspanning tot stand gebragt en reeds had het verbond vertakkingen tot nabij Versailles verbreid, toen do omwenteling van 18 Brumaire Frankrijk van dezen dreigenden burgerkrijg redde. In do jaren 1814 en 1815 stak do Chouannerio nogmaals het hoofd op, doch do uitslag van don slag van Waterloo maakte zamenspanningen ter gunste van hot royalisme overtollig en do aanvoerders der C. bekwamen onder do restauratie aanzienlijke belooningen en bedieningen. CHRISMA is de naam der gewijde olie, die in de Griekscho en li. C. Kerk gebruikt wordt tot onderscheidene kerkelijke verrigtingon, als: het vormsel, de wyding van priesters, altaren, kerken, enz. alsmede bij stervenden tot het laatste oliesel. Het bezigen van olie of zalf bij don doop en bij do daarmede onmiddelijk verbondon opname in den schoot dor gemeente, klimt reeds tot de eerste eeuwen des Christendoms op en vindt zijnen oorsprong in het denkbeeld dat de Christenheid een koninklijk priesterdom is, zoo als zij ook in do H. Schrift wordt voorgesteld. Daar nu koningen en priesters in hot Oosten door het zalven met eene heilige olie tot hunne bediening worden ingewijd, ging de zinnebeeldige voorstelling dor roeping van don Christen in eene stoffelijke handeling over, en er verbond zich, ton gevolge van wenken aan do apostelen in bepaalde omstandigheden ontleend, het denkbeeld der mededeoling van don H. Geest mede. Do wijding geschiedt door de bisschoppon in do R. C., door do patriarchen in de Griekscho Kerk. CHRISTELIJKE (De) GODbDIENST, of HET CHRIS-TENDOM. Eene van de vier hoofdvormen der godsdienst, welke op aarde worden beleden, de eenigo geheel zuivere en daarom in zich zelve voor de goheolo menschhoid geschikt en voldoende. Zy heet de C., niet alleen omdat Jezus Christus haar stichter is, maar ook en vooral, omdat zij Hem rekent als haar middelpunt, in en door wien de monsch gebragt wordt tot hot doel van alle godsdienst: gemeenschap met het Opperwezen. Zij is do door geschiedkundige daadzaken gegevone volkomenste openbaring van God aan hot menschdom, tot welke, als tot oen geestelijk levensbeginsel, de menschhoid uit- en inwendig, door God, zoo in openbaring als in leiding en vorming, was voorbereid, totdat de zonding en verschijning van dien persoon, wiens betrekking tot de Godheid door den naam „ Zoon van Godquot; wordt aangeduid, den weg tot 's menschen ware bestemming hoeft geleerd, gebaand en aanschouwelijk gemaakt. Do hoofdzaak, van welke de C.g. uitgaat, is do erkenning van het Hoogste Wezen als de volkomenste, heilige liefde, met welke do monsch vereonigd wordt, niet door uitwendige verrigtingon, maar door eene zedelijke gemeenschap van den geest; haar beginsel is zaliging van den monsch door die liefde van het Opperwezen; hare strekking, hem door den indruk van die liefde te vormen tot wijsheid en heiligheid. Het middel waarvan zij zich bedient bestaat niet in hot aannemen van leerstellingen of ideën op zicli zelf, maar in de aanschouwelijke voorstelling van het loven dor liefde en der heiligheid, zoo als het in Jezus Christus openbaar is, zoodat het loven van dezen in don inensch en de menschhoid haar ware wezen uitmaakt. Gegrond zoo op het wezen van den monsch als op zijnen toestand ten gevolge van do in- en uitwendige omstandigheden, die invloed hebben op do ontwikkeling van zijnen geest, onderstelt zij zijne behoefte aan een van God uitgaand middel tot bereiking zijner bestemming en tevens zijne eigene werkzaamheid door do vermogens, die de Schepper in hom heeft gelegd. Zij brengt Christus tot den monsch, ten einde don monsch tc brengen tot God. Zij loert God kennen in zijne betrekking tot don monsch en dezen in zijne betrekking tot God. Beide zijn aanschouwelijk in den persoon van Jezus Christus, het beeld der Godheid en tevens hot beeld der menschhoid in hare volmaaktheid, den weg tot die volmaaktheid, aan welke de monsch door Hem steeds nader kan en moet komen. Dit doel omvat de gehcole mensch- 40 |
CHR.
314
|
heul, wier leden ivlzoo ook onderling worden vereenigd. Het bestaan eener Christelijke Kerk of gemeente tegenover hen, die de C. g. niet belijden, behoort daarom niet noodzakelijk tot haar wezen, maar is een gevolg van haren toestand op aarde, en het hoogste ideaal van hare werking is, dat allen gemeensehap hebben met den Vader door Christus. Dit is hoofdzakelijk het kenmerkend karakter van do C. g. Het behoort niet tot het doel van dit werk, in bijzonderheden te ontvouwen, hoe ten gevolge van verschillende opvattingen dier hoofdzaak gedurende don loop der tijden en bij de voortgaande ontwikkeling van het menschdom, het Christendom zich ten aanzien van leerstellingen en vormen heeft vertoond; ook niet hoe het zich heeft uitgebreid, of wat invloed heeft gehad op het uiten inwendig lot van deze door God tot heil der menschheid opzettelijk verordende inrigting. In het algemeen zij slechts opgemerkt, dat de grondoorzaak zoo van alle bestrijdingen van - als van alle verdeeldheden in - het Christendom ligt in de verkeerde voorstelling , dat het kenmerk van er al of niet toe te behooren besta in het al dan niet aannemen van leerstellingen. Vandaar de verschillen: over de voorname kenbron der C. g., de Heilige Schrift; over haren grondslag, den persoon van Jezus Christus; over haar wezen , ■ie betrekking van den mensch tot God; over haar doel, ,het banen van den weg langs welken de mensch tot Hem komt; over haar uitwendig loven, de Kerk en hare inrigting. De C. g. heeft een algemeen, onveranderlijk, blijvend beginsel, in hel geschiedkundig feit der verschijning van don goddelijken persoon des Heeren Jezus Christus, wiens prediking, als den eenigen weg, do hoogste waarheiden het geestelijk leven, een Evangelie, eene blijde boodschap is voor do menschheid; zij vereenigt haar in Hem met God door de liefde, maar laat overigens de ontwikkeling van waarheden eu voorstellingen over aan de behoefte van menschen en tijdon ; en niemand onder de menschen heeft het regt, om het wezon dor C. g. te stellen in iets, waarin het niet is gesteld door God, van wien zij is uitgegaan, of door Jezus Christus, die haar heeft gesticht en er het middelpunt van is, en die wel zijnen geest, maar niet do letter van zijn schrift, aan do wereld heeft nagelaten. Daarom bestaat ook het „geloofquot;, waardoor men Christen is of niet is, geenszins in het voor waarheid houden van eene leer, zelfs niet met volkomen overtuiging van het verstand , maar in eene gemoedelijke omhelzing van het middel dal in Christus gegeven is tot gemeenschap met God door de liefde, omdat Hij zich in Christus als liefde openbaart. Hierdoor nu onderscheidt zich de C. g. van elke andere, want al de overige berusten op liet denkbeeld van uitwendig gezag, zelfs de Mozaïsche, ofschoon ook deze haren grond heeft in goddelijke openbaring en ingerigt was naar het doel dat het Opperwezen met haar beoogde; het Christendom onderstelt en eischt vrije zelfwerkzaamheid van don geest; het onderstelt en eischt in den mensch den wil om er door gebragt te worden tot zijne bestemming als redelijk, zedelijk en onsterfelijk wezen, maar bevredigt dan ook dien wensch volkomen. Slechts in algeineone omtrekken kon dit een en ander hier ter plaatse worden vermeld; en wij moeten, tot voorkoming van misverstand, den lezer van dit artikel herinneren , dat wij ons alleen ten doel stelden te bepalen wat de C. g. is, zonder dat getreden word of kon worden in hare algemeene leer of eene bijzondere ontvouwing van datgene, waardoor de verschillende afdeelingen der ChristelijKO Kerk op aarde zich onderscheiden. Die afdeelingon zijn hoofdzakelijk drie: dc zich Catholiek (algemeen) noemende, welke den paus van Rome als den algemee-nen bisschop der Kerk aanmerkt, nit dien hoofde de Roomsch-Catholieke heet en dus als niet tot (ie Christelijke Kerk be-hoorendo aanmerkt diegenen, welke hem niet als zoodanig erkennen — dc Grieksche of Ooslersche, die zich zelfstandig in de Oostorscho helft van het Ronieinsche keizerrijk heeft ont wikkeld, — en do 1'rotestantsche, die ten gevolge van vele in den loop der ecuwen toegenomen misbruiken in het begin der XVlde eeuw uit de cerstgemelde uitgegaan en weder in onderscheidene Kerkgenootschappen verdeeld is, van welke in dit werk diegene op hunne plaats zullen vermeld worden welke in ons vaderland bestaan. Hoe groot het aantal belijders van de C. g. over de geheclc aarde thans is, valt moeijelijk te bepalen. De opgaven deswegens verschillen tot millioenen, doch men mag mot de meeste waarschijnlijkheid aannemen, dat het aantal Christenen niet veel van de 250 millioen vorschilt; een getal dat nog aanhoudend vermeerdert door don arbeid der zendelingen. En hoe ook de belijdenis dor C. g. veelal nog moge bezoedeld zyn door velerlei verkeerdheden, — dit kan niemand ontkennen, dat zij overal waar zij wordt beleden, zich in ontwikkeling der volken, in beschaving der zeden, in verbetering van het geheele maatschappelijke loven openbaart als de weldoenster van het menschdom. |
CHRISTENEN. Blijkens Hand. XI: 26 werden de belijders van de Christelijke godsdienst aldus het eerst te Antiochic genoemd en dat zij spoedig algemeen onder den naam Christi-anen, aanhangers van Christus, werden aangeduid, blijkt daaruit dat Agrippa dien, kennelijk als oen gewonen, bezigde (Hand. XXVI: 28). Zij zeiven noemden elkander in het eerst „ broeders en zustorsquot;, ook „heiligenquot; (Hand. IX: 32), doch namen den naam C. over (1 Pctr. IV: 16), die niet zoo als men veelal meent oorspronkelijk oen schimp- maar eenvoudig een secte-naam was, dien de belijders van Jezus zich niet alleen gaarne lieten welgevallen, maar dien zij, eenmaal aangenomen, zelfs bij voorkeur gebruikten als uitdrukkende hunne betrekking op Hem, dien zij als hunnen Heiland en Heer eerbiedigden. CHRISTIANIA. Een der stiften of provinciën van Noorwegen, beslaande het gchoele zuid-oostelijke gedeelte des rijks en tellende op eene oppervlakte van 1408J □ geogr. mijlen, eene bevolking van omtrent 600,000 zielen. Men vindt er 12 steden, 5 vestingen, 22 landingsplaateen en 154 kerspelen. De gelijknamige hoofdstad van hot stift, C., is tevens de hoofdstad van het geheele koningrijk, de zetel van den stadhouder. Zij ligt aan eene schoone baai, aan den voet van den Eggoborg. Zij werd in 1624 door koning Christiaan den IV'len gebouwd op de plaats, waar vroeger eene door koning Harald Harfagar in 1060 tot stad verhevene plaats, met name Opsloe, gevonden werd. C. is zeer regelmatig, heeft meest houten huizen en ruim 30,000 inwoners, die hun bestaan vinden zoo in koophandel en zeevaart, als in de universiteit en verschillende regerings-collegiën. De voornaamste gebouwen zijn: een koninklijk paleis, een academie-gebouw, eene sterrewacht, een museum van schilderijen, een bisschopshof, een schouwburg, een militair en twee burgerlijke hospitalen, enz. De omstreken der stad zijn zoor bezienswaardig. CHRISTINA, koningin van Zweden, geb. den 6Jen December 1626, dochter van deu beroemden Gustaaf Adolf en van de vorstin Maria Eloonora van Brandenburg, was nog geen zes jaren oud, toen haar vader den 6den November 1632 op het slagveld bij Lützen den heldendood stierf. Op achttionjarigen leeftijd aanvaardde zij zelve de regering, welke tot op dat tijdstip door do hooge rijks-ambtenaars en wel inzonderheid door deu vermaarden kanselier Oxenstierna, was gevoerd. Vier jaren later, in 1648, sloot zij na het behalen van velo overwinningen den Wcstfmilschen vrede te Osnabrugge, waardoor haar verscheidene gewesten van het noordelijk Duitschland ten dooie vielen en Zweden tot het hoogste toppunt van roem opgevoerd werd. Ofschoon met ijver de belangen van haar rijk en hare onderdanen behartigende, legde zij zich echter vooral toe op do bevordering der wetenschappen, waartoe zij grootc geldsommen besteedde. Reeds voor hare troonsbeklimming had zij (1640) de stichting dor universiteit Ie Abo bewerkt cn lokte de geleerdste mannen van dien tijd, als: Hugo de Groot, Descartes, Salma-sius en anderen, aan haar hof. Eindelijk nam de zucht tot de wetenschappen, maar vooral afkoer van de vormen des hoofschen levens en dc wensch naar eene vrije levenswijze zoozeer bij de achtentwintigjarige koningin de overhand, dat zij haren neef. Karei Gustaaf, hertog van Tweebruggen, die nevens vele anderen te vergeefs naar hare hand had gedongen, tot haren opvolger deed benoemen en hem de kroon plegtig overdroeg. Zij begaf zich daarop buitenslands en nam in 1055 te Innspriick openlijk de R. C. godsdienst aan. Sedert deed zij onderscheidene reizen en hield zich in vorschillende steden op, zich bezig houdende met wetenschappelijke en letterkundige werkzaamheden, maar niet buiten opspraak van wege loszinnigheid in hare gedragingen, dwaasheid en wreedheid. Haar leven, dat den 19aen April 1689 te Rome eindigde, was eene aaneenschakeling van tegenstrijdigheden: trotschhoid nevens zachtzinnigheid, wraakzucht nevens edelmoedigheid, wijsheid nevens ijdelheid. Hare menschen-kennis en scherpzinnigheid vrijwaarden haar niét tegen de strikken |
CHR.
315
|
van bedriegers on met al haren schat van kundigheden verdiepte zij zich in astrologische en alchyinistische dwaasheden. Hare schriften zijn grootendeels in Archenholz' Memoiren der Könüjin Christine (Rerl. 1751—1760, 4 dln.) opgenomen. Zie over haar vooral: Grauert, Christine, Königin von Schweden und ihr Hof (Bonn, 1838—1842 2 dln.). CHRISïINO's noemde men na den dood van koning Ferdinand den Vilquot;10quot; in Spanje hen, die de zaak van diens weduwe, de koningin-regentes Maria Ohristiim, moedor dor tegenwoordige koningin Isabella de IIdquot;, aanhingen; alzoo de voorstanders van constitutionele begrippen, terwijl zij, die de aanspraken van den Infant Don Carlos ondersteunden en alzoo het absolutistisch beginsel huldigden, don naam Carlisten droegen. CHRISTO SACRUM. Aldus (aan Christus gewijd) noemde zieh een klein kerkgenootschap, dat te Delft eenigen lijd bestaan heeft. Het werd opgorigt in het jaar 1797 en ontstond uit eon gezelschap van dienende en voormalige leden van den Waalsch-Hervormden Kerkeraad in die stad. Het doel dor oprigters was eene vcreeniging tot gemeenschappelijke belijdenis van de hoofdzaken des Evangelies, tot onderlinge opwekking en plegtige verheerlijking van God in Christus door gebed, gezang en Avondmaal. Overigons liet men ieder, die tot het genootschap toetrad, vrij in zijne beschouwing van de Evangelie-waarheid, alsmede in het des verkiezende tevens blijven bij zijn kerkgenootschap. Op deze hoofdgrondslagen werd de vereeniging gevestigd, vooral onder de leiding van Mr. J. H. Onderdewijngaart Canzius, aan wien het leoraarambt werd opgedragen en die den 5d™ Maart 1802 het kerkgebouw, dut de nieuwe gemeente zich aan het Eietveld gesticht had, met eene plegtige redevoering, voorafgegaan en gevolgd door gezang en gebed, inwijdde. Van de zijde der gevestigde kerkgenootschappen vond het genootschap van den aanvang af sterke tegenwerking, vooral omdat men meende dat het ganseh onbepaalde der aangenomen geloofspunten de kerkelijke regtzinnigheid ernstig bedreigde. Ten einde den aard, het doel en de inrigting van het genootschap te leeren kennen werd van wege hetzelve, nadat het bij de oprigting een geschrift onder don titel: Christo Sacrum, binnen Delft, had doen uitgaan, in 1802 in het licht gezonden: Gronden en Wetten van het genootschap C. «., opgerigt binnen Delft (Delft 1802), waarheen wij tot nadere bekendwording moeten verwijzen, gelijk mede naar het uitvoerig berigt van Ypey, Geschied, der C/ir. Kerk in de XVIUd0 eeuw, D. X, bladz, 96—145; Ypey en Dermout, Gesch. der Neder/. Jleri'. Kerk, D. IV, bladz. 248—25fgt;. In 1822 vierde het genootschap zijn vijfentwintigjarig bestaan, bij welke gelegenheid de reeds genoem'de voorganger eene rede uitsprak, die ('s Gravenhage, 1822) in het licht is gegeven. Met hom werd het ambt van leoraar kort na de oprigting opgedragen aan den bekwamen Isailc van Haastert, die deze bediening na den dood van fijnen ambtgenoot Onderdewijngaart Canzius alleen heeft waargenomen tot op zijnen dood, die in 1834 voorviel. Van toen af is de gemeente meer en meer vervallen , vooral ten gevolge van de toegenomen verdraagzaamheid in de Protestantsche kerkgenootschappen onderling, en in 1838 heeft met het afbreken van het bedehuis deze kleine kerkgemeente geheel en al opgehouden te bestaan. CHRISTOPH (Heney), oen neger, geboren den 6aon October 1767 op het eiland Granada, hoeft zieh vooral in don opstand der negers op St. Domingo bekend gemaakt. De beruchte Tous-saint rOuverturc benoemde hem tot brigade-generaal. In 1802 door den generaal le Clerc tot wijken genoodzaakt, stak hij Cap-Fran^ais in brand en hielp later Dessalines, om de Franschen van het eiland te verdrijven. Na den val van dezen tot President en Generalissimus van Haïti uitgeroepen, deed hij zieh eindelijk in 1811 kroonen als koning des oilands. Zijne despotioke regering maakte hem gehaat bij het volk, zoodat hij verlaten van zijne vrienden, zijne gunstelingen en zijn leger, zich den 8quot;tim October 1820 gedurende een oproer door een pistoolschot van het leven beroofde. CHRISTUS. Onder deze Griokscho benaming (Xpi'orot), die, even als het Hebroeuwsche Messias, eigenlijk een' gezalfde aanduidt, werd do beloofde volksrcdder en goddelijke Koning bij de Joden verwacht (Matth. XI: 3). Jezus, die zich om wijze redenen niet uitdrukkelijk en regtstreeks verklaarde de C. te zijn, werd daarvoor nogtans door zijne jongeren gehouden en eigende zich, voor den Joodschen raad teregt gesteld, dien eernaam toe. Allengs is het een eigennaam van Jezus geworden , aan diens naam toegevoegd, en als zoodanig wordt hij ook thans nog gebruikt. |
CHROMATISCH. Aldus noemt men in de muzijk die trapswijze opvolging in den toonleider, welke do octaaf in 12 halve toonen verdeelt en waarbij iedere geheele toon in een grooten en kleinen halven toon wordt gesplitst. Men teekent de C. — e volgreeks door kruisen (#1 en mollon tb) en do opvolging is deze: c, c' H, dt e, J', g, g'. a, ct' h. waarbij opklimming met oen halven toon plaats heeft, of liever de naam naar de verhooging wordt gerekend. Naar de verlaging teekent men met b, en heeft: c. di d, ej c, ggt;, g, cti a,, 5/ b, In beide zyn echter de voortgangen, die eenen kleinen halven toon uitmaken, alleen C., zoo als c - c* enz., terwijl do overigen, die eenen grooten halven toon uitmaken, zoo als c'-d, of c — Ai diatonisch zijn, zoodat men zulk eenen toonleider te regt diatonisch-C. noemt. Zie ook Diatonisch en Onharmonisch. CHROMIUM is een graauw tinkleurig metaal van 5,1 soortelijk gewigt, dat nimmer vrij in do natuur aangetroffen wordt, maar altijd geoxydeerd in den zoogenaamdon chromium ijzers teen, zijnde eene verbinding van chromiumoxyde met ijzeroxydule. Hot word in 1797 door Vauquelin ontdekt en is hekend om de schoone afwisselingen der kleuren van zijne verbindingen. Het chromium-zuur vormt in den vrijen toestand roode kristalnaalden, smaakt zeer zuur, trekt water uit den dampkring aan en wordt met eene bruine kleur in water opgelost. Dit zuur geeft in verbinding met kali, een geel en een rood chromiumzuur kali, welke beide zouten hunne aanwending vintien in hot zamenstellen van vcelgobruikte kleuren. Het chromiumoxyde is in den zuiveren toestand een groen, zoer moeijelijk smeltbaar poeder of vormt ook zwarte kristallen en is zeer moegelijk te herleiden. Men bezigt het als groene kleurstof om op porselein on email te schilderen. Hot chromium zuurloodoxydo is eene voortreffelijke verwstof, algemeen onder don naam van Chromautgeel bekend. CHRONIJK. (Zie Kronijk.) CHRONISCHE ZIEKTEN zijn ziekten die langzaam verloo-pen, slepende ziekten, in tegeuoverstolling van snelverloopende, quot;cutc ziekten. (Zie Acute, ziekten.) CHRONODISTICHON. (Zie Tijdvers.) CHRONOLOGIE. (Zie 'Tijdrekenkunde.) CHRONOMETER of TIJDMETER. Allo uurworkon zijn in den lettorlijken zin van het woord tijdmeters; men is echter gewoon deze benaming te geven aan uurwerken, die met do meest mogelijke naauwkourighoid vervaardigd zijn, en vooral aan boord van schepen ter juiste tijdsbepaling gebruikt worden, iets waarbij de zeevaart een overgroot belang heeft, voor de bepaling van lengte enz. Wegens de schommelingen van het schip kunneu zulke tijdmeters geen slingoruurwerkon zijn, maar moeten zij op de wijze dor zakuurwerken door veren godrcyen en geregeld worden. Zij moeten met do meeste omzigtigheid behandeld worden, en zijn daarom aan boord in een doos met beugels volgens de wijze van Cardanus opgehangen; zoodat z\j steeds den horizontalen, stand bewaren. Zelfs heeft men wel eens bij zeereizen met een wetenschappeiyk doel ondernomen, maatregelen getroffen om de C.s steeds op dezelfde temperatuur te behouden. In hoofdtrekken komt de inrigting der tijdmeters ofereen met die der gewone zakuurwerken, waarvan wg dc inrigting later eenigzins uitvoeriger zullen beschrijven. Genoeg zij het daaromtrent hier aan te stippen, dat in zulk een uurwerk de ineen gewondene grooto veer tracht te ontspannen, en daardoor de met haar verbondene raderen ronddrijft. Konden deze radoren vrij bewegen, dan zouden zij door den voortdurenden druk der veer, al sneller en sneller rondloopen, en in weinige oogenblikken was de veer ontrold en het uurwerk afgeloopen. Dit nu wordt belet door den regelaar of onrust, een ligt wieltje, waarvan de verticale spil met een fijn spiraalveertjo is verbonden, en waarvan de heen- en weder-gaando slingerendo beweging hot laatste of schakelrad, dat door de groote veer gedreven wordt, beurtelings tegenhoudt en doorlaat De slingeringen van do onrust, veroorzaakt door het op- en afwinden van het fijne spiraalveertje, regelen den gang van het geheole werk. Van de rogelmntighoid der slingeringen van de onrust hangt alzoo hoofdzakelijk de naauwkeurige gang van het |
CHR.
316
|
als deze zich bevinden in den stand der figuur, maar wel kunnen die tanden bij een bepaalden stand op de insnijding u v vallen. D D D is een regt veertje, dat naar de regterzijde tracht te bewegen, maar daarin verhinderd wordt door een vast stiftje bij '/. Het vrije uiteinde van het veertje bestaat uit twee afzonderlijke dee-len: het uiteinde in h der veer D, en een zeer ligt veertje n dat bij E op do eerste is vastgemaakt, en door hare veerkracht, links, tegen tn h aandrukt. Bij /gt; is een klein metalen nokje aan de veer D, waar de schakelradstand t op rust, zoodat het schakelrail nu stil moet staan. Bij h eindelijk is een klein uitstekend tandje. De onrust kan nu geheel vrij bewegen in de rigting van het pijltje I; na ongeveer 300° te hebben doorloopen, beweegt zij door den tegenstand van haar spiraalveertje weder geheel vrij in tegengestelden zin, totdat het tandje h, bij /, de zeer zwakke veer n opligt en nog doorloopt; alsdan weder teruggaande, stoot het tandje h bij l tegen do veer n en duwt met haar, do veer D naar do linkerzijde. De nok ontglipt nu aan den tand t, het schakelrad kan bewegen en de veer 'D springt wedev terug tegen de stift 17, houdt op nieuw den tand s tegen, daarna den tand r, enz. Als de tand vrij komt en het schakelrad verspringt, drukt do tand r even bij «, op do insnijding uv, dit duurt echter hoogstens seconde, en is juist toereikend om de onrust terug te geven, *vat zij door wrijving ou andero wederstanden aan beweging verloor. Zonder dien kleinen zich telkens herhalenden druk zou de onrust eindelijk stil moeten staan. Nog naauwkeuriger, maar eenigzins zamengestelder is het vrije échappement met standvastige kracht. Fig 2. De letters A, B, C, D, h, q, 11, v, p, duiden weder soortgelijke zaken aan, als in Fig. 1. Het schakolrad is voorzien van eene menigte kleine tandjes; in den stand der figuur, kan dit rad niet bewegen, daar het rondseltje Z met een armpje y in de insnijding steunt, van een vierarmig hefboompje rstx, dat om een spilletje F bewegen kan. Dit hefboompje wordt echter bij t tegengehouden door een nokje }gt; van de veer D. Dc onrust B beweegt weder geheel vrij, even als in Fig. 1; zoodra zij echter eene slingering volbrengt in de rigting van het pijltje, drukt het tandje bij h tegen de veer D; deze beweegt daardoor naar dc linkerzijde. Iaat den arm ( glippen, zoodat het vierarmig hefboompje door de veer E zoo bewogen wordt, dat het armpje r opgeligt en daardoor het rondseltje Z, en dien ten gevolge ook het schakelrad, vrij komen. Terwijl nu het rondseltje eene geheele omwenteling volbrengt, is het veertje D weder tegen de stift q terug gekomen; het vierarmig hefboompje is door de pinnetjes S van het schakelrad weder in den vorigen stand teruggebragt, houdt het armpje \j weder bij x tegen, en daardoor ook het schakelrad. Alsdan herhaalt zich alles weder als boven. Gedurende de beweging van het vierarmig hefboompje, oefent de arm r weder |
een zeerkortstondigen druk uit, op de insnijding u u van het schijfje B, en onderhoudt daardoor de beweging van de onrust. Het voortreffelijke van dit vernuftiguitgedachtéchap-pement bestaatvooral daarin, dat de druk op uv uitsluitend afhangt van dc veerkracht van het veertje E, en niet, zoo als bij het vorige échappement, van de kracht die het scha-kclrad uitoefent. Een groot voordeel, daar deze laatste kleine veranderingen kan ondergaan, ten gevolge van de veranderlijke kracht der ontspannende groote veer, als ook door veranderde vloeibaarheid der olie, door warmte enz. Het schakclrad moet hier slechts zoo veel kracht Fiï' 2' kunnen uitoefenen dat het armpje bij S telkens weder in den stand der figuur kan teruggebragt worden; ook don hierbij te overwinnen wederstand hangt weder geheel alleen af van do veer E. — Ten einde de werking der groote veer op de onrust bij het eerste échappement (Fig. 1) gelijkmatiger te maken, werkt die veer door tusschenkomst eener snel-; bij het tweede échappement is zulks niet meer noodig. De spiraalveer der onrust speelt eene groote rol bij beide echappcmeuteu. De juiste afmetingen en de kracht dezer veer te bepalen, ziedaar een der gewigtigste vraagstukken bij het vervaardigen van C.'s; do oplossing daarvan vordert wiskundige kennis en eene meer dan gewone bedrevenheid. Immers de slingeringen moeten volkomen tautochronisch zijn, dat is: al verandert de slingerwijdte, iets dat door veranderde wederstanden enz. kan gebeuren, dan nog moeten de slingeringen in denzelfden tijd geschieden; hierop toch berust het geheele beginsel der échappementen. En wanneer men nu bedenkt, dat er tegenwoordig C.'s vervaardigd worden, die in een geheel jaar minder dan een paar seconden verloopen van den regelmatigen gang, en zulks bij zeer verschillende temperaturen, dan voorzeker staat men teregt verbaasd over dit voortbrengsel van het menschelijk vernuft. Het zoude te bezwaarlijk zijn, de C.'s gelijken gang te laten houden met de aangenomene verdeeling van den tijd; dit is echter onnut: wanneer men van een uurwerk weet dat het standvastig eiken dag b. v. vijf minuten voor is, kan men door eene kleine berekening, met zulk een werk toch naauwkeurig den waren tijd bepalen; mits die vijf minuten slechts onveranderlijk blijven. De dan nog bestaande onzekerheid in den tijd, deze alleen is als eene werkelijke fout van het werk aan te merken. Bij de C.'s der marine is die fout dikwijls slechts eenige duizendste dcelen van de seconde daags. Beroemd voor hunne C.'s zijn: Jürgcnsen, Bréguct, Kcssels en Dent in het buitenland, terwijl die van Howhu te Amsterdam niet voor die van vreemden behoeven onder te doen. Zie ook : Compensatie. D. CHUONOSCOOP. Toestel om zeer kleine tijddeclen te meten , zoo als duizendste of tienduizendste van seconden. — Bij het onderzoek veler natuurkrachten, en bij het waarnemen van vele verschijnselen, doet zich dc behoefte gevoelen aan dergelijke werktuigen, en eeuwen lang hebben zich dan ook beroemde geleerden met het ontwerpen daarvan bezig gehouden. Zoo heeft men inrigtingen uitgedacht om door waarneming van den tijd, |
CIIR.
317
|
de snelheid te meten waarmede de zwaartekracht de ligchamen laat vallen, ten einde daardoor een maat te hebben, om het vermogen dier kracht te beoordeelen, of wel toestellen om de snelheid van den wind, van het water, van het geluid, van kogels, en van bewegende ligchamen in hot algemeen, te meten; nog andere om de snelheid van het licht, van de electriciteit enz. te bepalen. Lang bleven de meeste dier pogingen vruchteloos, vooral wanneer het goldt om zeer groote snelheden, en dus zeer kleine tijddeelen te meten, hoofdzakelijk doordien het in beweging brengen der zamenstellende deelen zelve, tijd vorderde, en het daardoor onmogelijk was om bij den aanvang en het einde van den te meten tijd, plotseling eene of andere werking ter aanwijzing van het juiste tijdsverloop te doen plaats hebben. Moesten er bij het werktuig, b. v. veren of hefboomen losgelaten of in beweging gebragt worden; of wel, moest eene koord of stang getrokken worden, dan vereischte dit, wel een zeer klein, maar toch niet altijd onmeetbaar tijdsverloop. Want een ligchaam waarop een kracht werkt, komt niet dadelijk in beweging: het wordt aan het aangrijpingspunt dier kracht allengs ingedrukt, de druk plant zich voort en eerst daarna wordt het over zijne gehecle uitgestrektheid verplaatst. Eene koord of stang waaraan men trekt, wordt eerst uitgerekt, enz. Zelfs het loslaten van een opgehangen ligchaam bleek bezwaren in te hebben; de wijze waarop b. v. de draad waaraan het hing doorgesneden, gebroken of verbrand wordt, heeft invloed op de wijze waarop het ligchaam valt, en gaf daardoor aanleiding tot ongelijkheden in de uitkomsten. De ontdekking van do nagenoeg plotselinge werking van den galvanischen stroom hief vele dezer bezwaren op, want do uitwerkingen dezer natuurkracht geschiedt, zonder dat er massa's in beweging worden gesteld. Een stuk week ijzer b. v. waarom men een galvanischen stroom laat loopen, wordt plotseling een krachtig magnetisch, al wordt de stroom op afstanden van honderde ellen opgewekt; althans de tijd tusschen het opwekken en het magnetisch worden, is zoo gering, dat hij bij de hier bedoelde toestellen nagenoeg nimmer in rekening behoeft gebragt te worden. Wordt de metaaldraad waardoor de stroom loopt, afgebroken, dan houdt de magnetische werking plotseling op. Vele vernuftige toestellen zijn dan ook uitgedacht om het galvanismus tot het daarstellen van chronoscopen dienstbaar te maken. Dan eens is het een ligt en snol ronddraaijond wijzertje, dat door galvanische werking op eens, bij den aanvang van oen zeer klein tgddeeltje in beweging wordt gesteld on vastgehouden. Dan eens een magneetnaald die onder de werking eens strooms afwijkt, en wel meer of minder naarmate die stroom langer aanhoudt, enz. Al die toestellen te beschrijven, gedoogt ons bestek niet. De behandeling van: Snelheid (aanvankelijke), Electro-balistische slinger, als ook die van: Geluid, Licht en Electriciteit, zal van zelve aanleüding geven tot de beschrijving .van inrigtingen, die als eigenlijke chronoscopen zijn te beschouwen. CHRYSEIS, aldus genaamd naar haren vader Chryses (haar eigenlijke naam was Astynome), was een meisje, dat bij de belegering van Thebe in handen der voor Troje gelegerde Grieken geraakte en aan Agamemnon werd toegewezen. Deze echter was genoodzaakt haar aan haren vader terug te geven, vermits Apollo, wiens priester Chryses was, wegens dien roof de pest in het leger der Grieken had gezonden, maar ontnam daarentegen Briseïs aan Achilles, waaruit de verdeeldheid tusschen de beide legerhoofden ontstond, die den Grieken zooveel bloed kostte en het voorname onderwerp der Ilias van Homorus uitmaakt. CHKYSIPPUS was een beroemd Stoïsch wijsgeer, die in de Hl3quot; eeuw voor Chr. leefde. Het verlies van zijn vermogen gaf, zegt men, aanleiding dat hij zijnen voortreffelijken aanleg en uitstekende kundigheden aan de wijsbegeerte wijdde. Hij had Cloanthes tot leermeester en zou dezen hebben verzocht, dat hem slechts do stellingen, zonder betoog, werden opgegeven, omdat hij het laatste zelf wel oordeelde te kunnen vinden. Hij was een meester in het scherpzinnig redetwisten en schrijver van, zoo men zegt 700, verhandelingen, waarvan slechts eenige fragmenten tot ons zijn gekomen. Zie over C.: Baguet, de Chrysippi vita, doctrina et reliquiis (Loov. 1822); Petersen, Philosophiae Chrysippeae fundamenta (Hamb. et Altona, 1827). |
CHKYSOBEKYL (beteekenende goud beryl) is een der edelgesteenten , die hunnen oorspronkelyken zetel hebben in graniet, gneis en micasehiefer. Het heeft slechts een zwakken glans en een weinig uitstekende aspergiegroene kleur. Men hooft het voor niet vele jaren in kristallen on korrelige massa's, in eenige grofkorrelige granieten van Noord-America ontdekt; vroeger was zijne oorspronkelijke bedding geheel onbekend; het word alleen in losse en meestal afgeronde kristallen aangetroffen en wel voornamelijk op Ceylon en in Brazilië. CHBYSOLITH. Een mineraal, dat in prismatische kristallen en harde massa's voorkomt, doorzigtig, somtijds doorschijnend is, van kleur olijfgroen en dat uit kiezelaarde, talkaarde en ijzeroxydule bestaat. Men vindt den C. in bazalt, bazalt-Iava eu moteoorachtige steenen, in Klein-Azië, Egypte on Brazilië menigvuldig, zeldzamer in Frankrijk, Boheme, Silezië, Broisgau. Daar de C. een' glasachtigen glans heeft, weinig vuur en geringe hardheid, wordt hij als edelgesteente tegenwoordig weinig geacht; ondertusschen hadden do Ouden er veel mede op. Men gebruikt hem tegenwoordig meest mot eene goudfoelie tot hot zetten in slootjes van halskettingen. CHRYSOPRAAS is een door nikkeloxyde groengcklourde variëteit van den Chalcedon (zie Chalcedon), welke men in Sorpen-tijnstoon bij Kosemitz en Baumgarten in Silezië aantreft. De kleur is een liefelijk groen, doch niet bestendig en verbleekt niet alleen door grootc hitte, maar ook onder den invloed van lucht en zonneschijn. Daarom bewaart men don C. op vochtige en donkere plaatsen. CHRYSOSTOMUS (Johannes van Antioehië, om zijne welsprekendheid bijgenaamd) d. i. guldenmond, werd waarschijnlijk in het jaar 347 goh. te Antioehië. Zijnen vader Secundus, een aanzienlijk legerhoofd, verloor hij kort na zijne geboorte; zijne moeder Anthusa voedde hem godvruchtig op; van Libanius ontving hij ondorrigt in de wolsprekendheid, van Andragathius in de wijsbegeerte. Na de voleindiging zijner studiën wijdde hij zich aan de balie, doch het lezen der H. Schrift en andere godsdienstige oefeningen, benevens de invloed van den bisschop Meletius, deden hem het voornemen opvatten om zijne gaven aan de Kerk te wijdon; en nadat hij het ambt van voorlezer — gelijk gewoonlijk de jongelingen, die tot den geestelijken stand werden opgeleid — had waargenomen, begaf hij zich gedurende vier jaren onder de monniken en zette zijne daar begonnen ascetische levenswijze nog twee jaren voort in eenzaamheid in een hol. Zijne daardoor verzwakte gezondheid noopte hem naar Antioehië terug te koeren, waar hij achtervolgens de betrekking van diaken en opziener verkreeg, in welke laatste hij den bisschop in het prediken behulpzaam moest zijn. Groot was de opgang, dien hij daardoor maakte gedurende de twaalf jaren, welke hij aldus in zyne vaderstad werkzaam was. Na dien tijd werd hij in plaats van don overleden Hoctarius verkozen tot bisschop van Constan-tinopel; de keizer, vroozonde dat men hem te Antioehië niet zou willen laten vertrekken, deed hem heimelijk ontvoeren. De schitterender werkkring veraangenaamde hom nogtans het leven niet: het gedrag van keizerin Eudoxia had hom aanleiding gegeven tot menige berisping en de Patriarch van Alexandrië, Theophi-lus, was afgunstig op den grooten naam die van O. uitging. Reden genoeg voor beidon om hem te vervolgen. Na vele listen werd züne afzetting uitgesproken en bevestigd door keizer Ar-cadius, die te gelijkertijd den veroordeelden bisschop verbande. Doch het volk trok party voor hem, en toen in don daarop volgenden nacht eene aardbeving en een hevig onweder den schrik in aller harten sloeg, herriep Arcadius in angst zijn bevelschrift en noodigde Eudoxia den kerkvoogd om terug te koeren. In zegepraal kwam deze de stad weder binnen; de Bosporus was bedekt met vaartuigen en de juichende menigte ontving opgetogen zijnen zogen. Doch weldra gaf een feest, by de inwijding van een standbeeld ter eere der keizerin, aanleiding tot heidensche plegtigheden, waarover C. zijne afkeuring te kennen gaf, ton gevolge waarvan hij andermaal vervolgd en veroordeeld werd, zoodat hij van toen af als balling moest omzwerven. Maar de verheven deugden die hij ten toon spreidde en de godvruchtige ijver die hem bezielde, deden zijn aanzien en invloed steeds hooger stygen. Zijne vijanden, dit niet kunnende verkroppen, haalden den keizer over om hem het eenzame Pityus aan den oever dor Zwarte zee, als verbanningsplaats aan te wijzen. Uitgeput door vormoeyenis bezweek hij op de reis derwaarts in het jaar 407, het 64,,e van zijn werkzaam leven. Zijn stoffelijk overschot |
CHB—CIC.
318
|
werd naast dat van Bazilius begraven , later naar Constantinopel vervoerd en eindelijk in het vaticaan te Rome bijgezet. De Griek-sche Kerk herinnert zich zijner den 13dcquot; November; do Boomsehe den 27quot;cquot; Januarij. C. is een van dc beroemdste kerkvaders, wiens schriften door inbond en vorm evenzeer uitmunten. Vooral zijn het zijne leerredenen, die hem oenen eersten rang onder de christuljjke redenaars hebben verzekerd. Zijne werken zijn hoi hnaldelijk uitgegeven. De voornaamste uitgave is die van Montfaucon (Par. 1718—173G. 13 veil, fol.) Dc Leydscho hoogleeraar van Voorst heeft kort voor zijn overlijden Gr. et Lat. van O. gegeven Selecta met eene praefatio de editionis novae consilio (L. B. 1830, 2 voll.). Zie over C.: G. Hermautii, Vie de Saint Jean Chryso-stome (Par. 1664); B. Köpkenii, Vita li. Johannis, dicti Chri/so-stomi (Hal. 1702); C. G. Vollandi, 5 Dissertationes de Joh. Chry-sostomo (Vitemb. 1710); J. H. Bahrtii, Disputatie de Joh. Chry-sostomo (Argcntor. 1716); Ncander, Johannes Chrysostomm (Borl. 1832, 2 din.), in hot Ned. vertaald (Rott. 1852, 2 din.); P. M. Perthes, Leben des J. Chrysostomus, u. s. w. (Leipz. 1853), in het Ned. vertaald (Leeuw. 1855); des Amorie van der Hoeven, Joh. Chrysostomus beschouwd als een voorbeeld van ware kanselwelsprekendheid (Delft, 1825, herdr. 1852); Doyer, Hulde aan Chrysostomus (3 dln. Zwolle 1824), zijnde hoofdzakelijk een bloemlezing uit de schriften van den kerkvader, van wien ook door Mr. W. Bilderdijk eenige Redevoeringen zijn vertaald (Breda 1832). CHUQUISACA. Departement van de Zuid-Americaansehe republiek Bolivia, groot 1620 □ mijlen en tellende 180,000 inwoners; denzelfden naam heeft de stad C., de hoofdstad van geheel Bolivia. Deze ligt op eene bijna 9,000 voet hoogc bergvlakte aan de rivier Caehimaijo, in eene vruchtbare landouw. Zij heeft eene hoogeschool, eene prachtige hoofdkerk en 26,000 inwoners. Zij werd in 1538 door Pedro Auzures, een onderbevelhebber van Pizarro, gesticht op de plaats, waar vroeger een Pcruaansche stad van denzelfden naam had gestaan, die naar de nabijgelegen zilvermijnen later den naam Da Plata droeg. CHUR, de hoofdstad van het Zwitsersche kanton Graauwbun-derland, ligt in een bekoorlijk dal tusscbcn hoogc bergen aan het riviertje de Plessur, op het punt waar bijna alle straatwegen van het kanton zamenkomen, hetgeen aan de stad veel vertier geeft. Ook zijn er katoenspinnerijen en eenige andore fabrieken, welk een cn ander aan de 4,500 inwoners een goed bestaan geeft. Opmerking verdienen: eene kweekschool voor onderwijzers, eene bibliotheek, een korenmagazijn, een tuighuis, een kruid-magazijn, een krankzinnigen-gesticht en eenige kerken, waaronder de Hervormde St. Maartenskerk met eenen hoogen toren. De stad is zeer oud en was reeds aan de Romeinen onder den naam Curia Rhaetorum bekend. Tot 1498 was zij een vrije rijksstad, doch geraakte toen onder eenen bisschop, terwijl er reeds in 452 een bisschoppelijke zetel gevestigd was. Sedert 1802 behoort de stad aan de Zwitsersche republiek. C. is de geboorteplaats van de beroemde schilderes Angelica Kaufman. CHUTKÈRS is de naam van een volk, dat uit Chuta naar de steden van Samaria word overgevoerd in plaats van de Israëliten, toen het rijk van dezen door de Assyriërs vernietigd werd (2 Kon. XVII: 24). Vanwaar zij kwamen is niet met zekerheid bekend; zij vermengden zich met de nog overgebleven inboorlingen en werden de stamvaders der Samaritanen, die in den Talmud Chutim genoemd worden. CHYL (Chylus). Het vocht, hetwelk door de watervaten der darmen is opgeslorpt, vermengt zich met de lympha die in deze vaten is bevat, en vormt daarmede den zoogenaamden C. Het is een eenigzins kleverig vocht, van eene witte melkachtige kleur en min of meer ziltig van smaak. Zijne bestanddeelen zijn hoofdzakelijk water, eiwit, vezelstof, vet, en eenige zouten. De melkwitte kleur hangt af van du groote hoeveelheid uiterst fijn verdeelde vetdroppeltjes, welke dc C. bevat. Door de daarvoor bestemde vaten gaat de chyl in het bloed over. CIACONNA. (Zie Chaconna.) |
CICERO (Makcus Tuli.iüs). Deze grootste der Eomeinsebe redenaars en schrijvers werd geboren in het jaar 106 voor dir., te Arpinnm in Latium, het tegenwoordige Terra di Lavoro. Als jongeling te Rome gekomen, beoefende hij hier, zoo als naderhand in Griekenland, en inzonderheid te Athene, onder de besto leeraars, de regtsgeleerdheid, wijsbegeerte, welsprekendheid en dichtkunst; vervaardigde reeds in zijne vroegere jaren verscheidene gedichten, welke echter weinig boven het middelmatige waren; muntte op het spreekgestoelte boven al zijne tijdgenoo-ten uit, en schreef de voortreftelijkste wijsgeerige werken, waarin hij de Grieken, inzonderheid do academisten (aanhangers van Plato en de Stoïcijnen) volgde, en hunne denkbeelden met een ongemeen goed gevolg aan zijne landgenooten mededeelde. Zijn roem vermeerderde; hij verkreeg den eenen eerepost na den anderen , welke hij allen met een uitstekend beleid en groote belangeloosheid waarnam, en werd eindelijk, alleen uit eene algemeene achting voor zijne uitstekende verdiensten, tot de waardigheid van Consul verheven. Als zoodanig verijdelde hij, met gevaar van zijn leven, de zamenzwcring van zijnen persoonlijken vijand Catilina, (zie Catilina) cn verwierf daardoor den roemrijken bijnaam van „vader des vaderlands.quot; Dan, zijne grootheid van ziel en standvastige deugd, zoowel als het verijdelen der genoemde zamenzwcring, berokkenden hem vele benijders cn vijanden, onder welke Clodius, een laaghartige volksvleijer, door Caesar, Crassus en andere vermogende Romeinen ondersteund, het zoo ver bragt, dat bij in het jaar 56 voor Chr. uit zijn vaderland gebannen werd. Nu verloor C. al zijne standvastigheid en tegenwoordigheid van geest , vergat de krachtdadigste middelen ter zijner redding, cn ging naar Macedonië. Ook hier gedroeg hij zich nog zeer kleinmoedig, en zijne brieven, gedurende zijne ballingschap geschreven, bevatten klagten, welke van de men-schelijke zwakheid getuigen. Ondertusschen vervolgde Clodius al zijne vrienden, en vernielde al zijne goederen: doch Pompejus bewerkte, door den gobeelen raad en alle weidenkenden ondersteund, in het volgende jaar, zijne terugroeping, eu gansch Italië betoonde, bij zijne wederkomst, eene bijna buitensporige blijdschap. Toen hem het bewind over Cilicie ten deele viel, sloeg hij de Par-thers in verscheiden gevechten; doch de eer van eenen zegetogt werd hem, ten gevolge van de pogingen zijner vijanden, niet toegekund. Bij de burgerlijke oorlogen van Pompejus en Caesar koos hij de partij des eersten, omdat hij aan hem verpligting had, en ook diens zaak hem nog het minst onregtvaardig toescheen; hij vergezelde hem in den krijg, doch gedroeg zich zeer dubbelzinnig en wankelmoedig. Toen Caesar echter vermoord was geworden , prees hij openlijk de moordenaars, voegde zich met alle welmeenende vrienden der republiek bij hunne partij, en poogde gt;tel in het eerst die der moordenaars en der wrekers van Caesar te vercenigen; doch voer weldra tegen Antonius, die benevens Octavius cn anderen aan hot hoofd der tegenpartij was, heftig uit, zonder dat de republikeinen daardoor, of door hunne dapperheid, den wankelenden staat konden redden. Zijne tegenpartij behaalde de overwinning, en Antonius besloot tot den dood van C., cn van een groot aantal zijner vrienden. Deze wilde eerst naar Griekenland vlugten; doch door storm hierin verhinderd wordende , keerde hij terug, zeggende: „ik wil sterven in mijn vaderland, hetwelk ik zoo dikwijls gered heb.quot; Het leed niet lang, of de afgezonden moordenaars vonden hem cn sloegen hem het hoofd af, waarna de ontmenschte Antonius het, benevens de regterhand des omgebragte, op hetzelfde spreekgestoelte deed ten toon stellen, waarop deze groote man voorheen de algemeene goedkeuring verworven had. Zoo schandelijk eindigde het werkzaam leven van dezen uitmuntenden Romein, in bet 63,quot;! jaar zijns ouder-doms. — Zijne verdiensten voor den staat kunnen niet ontkend worden, en hij zoude nog veel meer verrigt hebben, indien hij met zijn groot verstand even zoo veel standvastigheid en onbezweken moed vereenigd bad. Ook kan men niet loochenen, dat eerzucht, welke hij echter nooit ten nadecle van den staat of zijne medeburgers bevredigde, de sterkste drijfveer van al zijne handelingen was. In de wetenschappen waren zijne verdiensten nog veel grooter; want bij bragt do Grieksche wijsbegeerte naar Rome over; droeg meer dan eenig Romein, vóór hem, aan de uitbreiding der wetenschappen bij; was zelf een groot wijsgeer; bragt de welsprekendheid, in Italië nog zoo weinig beoefend, tot bet hoogste toppunt van volkomenheid, en als redenaar zal hij ten allen tijde onder de sterren der eerste grootte schitteren. Zijne werken, voor een groot gedeelte tot ons gekomen, zijn van verschillenden inhoud. Men kan ze onderscheiden in rheto-rische, staatkundige, wijsgeerige en brieven. Tot de eerste be-hooren die, welke betrekking hebben tot de theorie en de ge- |
CIC—CID.
319
|
schicdenis der welsprekendheid; tot de tweede niet alleen zijne redevoeringen, maar ook zijne staatkundige verhandelingen, onder welke de boeken de Republic.a eerst in onzo eeuw door den geleerden Argelo Majo gevonden en in het licht gegeven zijn. De meeste van C.'s schriften zijn afzonderlijk, ook met geleerde aanteekeningen, uifgegeven. Het bestek van dit werk laat niet toe die te vermelden, waarom wij ons moeten vergenoegen met de opgave, dat C. in zijn geheel het eerst, is uitgegeven te Milaan, 1498, 1499, 4 dln.; onder de beste critische uitgaven be-hooren die van Gronovius (L. B. 1692.), en vooral die van Orelli (Zurich 1826—1838, 8 dln.; herdr. Zürich 1845, 4 dln.), terwijl bruikbare uitgaven enkel van den tekst zijn gegeven door Ernesti (Leipz. 1737, Ilalle 1757 en 1774—1777, 8 dln.), Schütz (Leipz. 1814—1823, 20 dln.), en Robbc (Leipz. 1827, 10 dln., ook in 1 quarto-d., herdr. 1848—1850). Be oude scholiasten op C. zijn in het licht gegeven door Orelli en Baiter (Zurich 1833), welke geleerden mede een Onomasticon TulU-amm bezorgden (Ziirich 1836—1838, 3 dln.). Een Lexicon Cï-ceronianum, door Nisolius vervaardigd, door Facciolati verbeterd, verscheen te Padua in 1734, herdr. to Londen 1820, 3 dln.; een Clavis Ciceroniana gaven Ernesti (Halle 1774) en Schütz (Leipz. 1817—1821, 4 dln.). Zie over C.: zijne levensbeschrijving door Plutarchus, alsmede Middleton, History of the life of C. (Lond. 1741 , 2 dln.; later meermalen herdrukt en ook in het Nedcrd. vertaald); Abekon, C. in seinen Briefe (Hanov. 1835); Gantier, C. et son siècle (Par. 1842). C. (Makcds Tuluus), zoon des vorigon,geb. 64 j. voor dir., vergezelde zijnen vader, in zijn zesde jaar, naar Sicilië, en ontving reeds in den eersten burger-oorlog hot bevel over eene af-deeling ruiterij. Na den ongelukkigen veldslag bij Pharsalië ging hij naar Athene, om zich onder Cratippus en Gorgias op de wetenschappen toe te leggen. Na Caesars dood werd hij consul, en naderhand proconsul in Syrië. C. (Q. ïiillius), broeder van den beroemden M. Tullius, jonger dan deze, en met mindere bekwaamheden toegerust. In het jaar 61 voor Chr. werd hij praetor, naderhand propraetor, en waagde zijn leven en vrijheid voor do terugroeping zijns broeders, met wien hij naderhand de zijde van Pompejus koos. Gedurende het driemanschap van Antonius, Octavius en Lepi-dus, werd hij, met zijn zonen, in zijn eigen huis vermoord. CICHOREI (üichorium Intybus L.). Eene tot de natuurlijke familie der compositae behoorende plant met een 1—5 voet hoo-gen, regtcn, wijd-getakteu, gevoorden stengel; afwisselende bladen , waarvan de ondersten tot eeno roset vereenigd, langwerpig, diep schaafswijze uitgesneden en in een gevleugelden bladsteel versmald — de hoogeren langwerpig-lancetvormig, half-stengel-omvattende, bogtig-getand — de hoogsten lancetvormig, stengel-omvattende en gaafrandig zijn; en kort-gesteelde, okselstandige, ten getale van twee of meer bij elkander gezetene bloemhoofdjes, wier bloempjes meest hemelsblaauw van kleur, allen tweeslachtig en lintvormig zijn, door een kleverig-behaard omwindsel omsloten worden, en vruchtjes nalaten, die een zeer kort zaadpluis dragen. De C. is een overblijvend, aan dijken en wegen, op drooge gronden, ook in ons vaderland in 't wild groeijend gewas, dat in de maanden Jnlij en Augustus bloeit, en welks vleezige, vertakte, met een bitter melksap gevulde wortel en wortelstok in de geneeskunde gebruikt, en, na geroost en gemalen geworden te zijn, onder den naam van SuikeriJ in den handel komen. Dit suikerij dient, sinds 't midden dor vorige eeuw, als koffij-surrogaat, en wordt vooral door de lagere volksklasse veel gebruikt. Men treft het gewoonlijk aan in pakjes van ' of !- IC, in gekleurd papier gewikkeld eu van een etiquette voorzien zijn. De meeste en aanzienlijkste siiikerijfabrieken vindt men in Maagdenburg, Brunswijk, Berlijn, Cassel, Dresden, Neurenberg, Erfurt, Hasserode, Freiburg en Lahr in 't Breisgansche, Praag, Straatsburg, Luik, enz. — Ook in Rusland treft men van deze fabrieken aan. Door vele fabrieken wordt het snikerij onder den naam van Duitsche Kojij verkocht. Ten slotte zij hier vermeld, dat de bladen van Oichorium Intybus, jong, als salade genuttigd, of met de stengels aan 't rundvee tot voeder kunnen gegeven worden. O. CICOGNARA (Leopoldo, graaf), geb. te Ferrara, den 26quot;ten |
Nov. 1767, toonde van jongs af eene groote liefde voor de schoone kunsten. Na zijne opvoeding te Modena te hebben genoten, reisde hij heimelijk, daar hij van zijnen vader geen verlof kon erlangen, naar Rome, waar hg zich met vlijt op de teekenkunst en de letteren toelegde. Later deed hij onderscheidene grootere en kleinere kunstreizen, en bekleedde na 1797 onderscheideno staatkundige betrekkingen, die hij bij den val van de Italiaansche republiek in 1807 vaarwel zegde, de hem aangeboden betrekking van voorzitter der academie van schoone kunsten te Venetië aannemende. Hij deed toen weder eene groote reis door vele landen van Europa, ook door ons vaderland, op welke hij vele kunstvoortbrengselen verzamelde; doch daar men te Venetië eenen naamgenoot van hem, die berucht was als lid der Carbonari, met hem verwarde, vond hij er eene zoo koele ontvangst, dat hij zich te Rome vestigde, waar hij aangesteld werd tot directeur der verzamelingen in het vaticaan en den 5,,'n Maart 1834 stierf. Zijn voornaamste werk is: Storiu della scultura dal suo risorgi-mento in Italia Jino al secoio di Napoleone (3 dln., Venet. 1813 tot 1818, met 181 platen; herdr. 9 dln., Prato 1823, met verandering van den titel in: Fino al secoio di Canova). Voorts schreef hij, behalve eenige afzonderlijke of in Tijdschriften geplaatste, maar alle zeldzame, kleine schriften, nog: I.e ore di Giorno, een gedicht (Palermo 1793); Del bello (Pisa 1808); Memorie sto-riche dei letterati ed artisti f'errdresi (Ferrara 1811); Le Jahbri-che pk cospicue di Venezin (2 dln., Venet. 1820), en eene Cata-logo raejionato dei libri iCarti e d'antichita posseduti dal conté Ci-cognara (welke hij aan het vaticaan verkocht) (2 dln. Pisa), waarin voortreffelijke bibliographische aanteekeningen gevonden worden. CICUTA. (Zie Kervel [dolle].) CID (De) CAMPEADOR. Onder dezen naam is in de Spaan-sche geschiedenis, overleveringen en volkszangen een persoon bekend, wiens lotgevallen en bedrijven met zulk een digt kleed van mythen zijn omgeven, dat velen (b. v. do geschiedvorscher Masdea) zelfs het bestaan hebben betwijfeld van den man, die door W. de Clercq in eene zaakrijke redevoering (geplaatst in van Kampen's Magazijn, D. Ill, bladz. 193—244) voorgesteld is als het ideaal van den held der middeleeuwen. Een nieuw licht is over dezen raadselachtigen persoon opgegaan door een naauwkeurig historisch onderzoek van onzen landgenoot, den hoogleeraar R. P. A. Dozy, met behulp van nieuw ontdekte, bijna gelijktijdige Arabische bronnen opgemaakt, in: Recherches sur l'histoire politii/iie et litéraire de TKspagnu pendant le moyen age (Leyden 1849). De geschiedenis van den C. komt alzoo hierop neder: Rodrigo, Ruy Diaz (de zoon van Diego), was waarschijnlijk een afstammeling uit het geslacht van Lain Calvo, een dei-beide vermaarde scheidsregters, door do Castilianen ten tijde van Froila den Uilen gekozen; in allen gevalle was hij van aanzienlijke Castiliaansche afkomst. Men vindt zijnen naam het eerst vermeld in een stuk uit den tijd van Ferdinand den Iquot;1'quot; van Leon, in 1064. Hij maakte zich door zijne krijgsbedrijven bekend onder den zoon van dezen, Sancho den IIden vanCastilië, die hem het dragen zijner banier en het bevel over zijn leger opdroeg (1067), en aan hem de overwinning te danken had in den slag bij Llantada in het volgende jaar tegen zijnen broeder Alphonsus den I VJoquot;, die genoodzaakt was de wijk te nemen bij den Moorschen koning van Toledo. Aan Sancho's overwinningen ontbrak nu nog do vesting Zamora. Hij sloeg er het beleg voor, maar werd door eenen overlooper, Velledo Dalfos, verraderlijk omgebragt. Alphonsus werd dien ten gevolge teruggeroepen en ontving de hulde der rijksgrooten, onder welke nogtans het vermoeden algemoon was, dat do koning niet onschuldig was aan den gepleegden sluipmoord. Rodrigo was do eonigo, die den moed had, deze verdenking aan den vorst te openbaren en den handkus te weigeren, tenzij de vorst zich bij plegtigen cede deswegens zuiverde, hetwelk Alphonsus niet durfde weigeren, hoewel van dat oogenblik af een felle haat tegen den koenen Rodrigo in zijne borst ontvlamde. Dezen wist hij echter dermate te onderdrukken, dat hij den Campeador (zooals Rodrigo reeds toen genoemd werdj, uithuwelijkte aan zijne nicht Ximene ')gt; |
Volgens sommigen zou do Cii tweemalen gehuwd zijn geweest en de naam zyner beide vrouwen Ximenn zijn. De Clercq, t. n. pi. blndz. 214, aanl.
CID—CIJF.
320
|
dochter van Diego, Graaf van Oviedo en Hertog van Asturië. Weldra bleek echter 's konings ware gezindheid omtrent hem, daar deze hem op aanklagt van persoonlijke vijanden, vooral Garcia Ordonez, Graaf van Najera, ten jart 1081, in ballingschap zond. Kodrigo begaf zich naar Saragossa tot den Moorschen koning, dien hij in eenige oorlogen diende. Waarschijnlijk werd hem de bijnaam Cid, d. i. Heer, omstreeks dezen tijd door de Mooren gegeven. Na eenigen tijd echter verzoende hij zich, tot tweemalen toe, schoon telkens slechts voor korten tijd, met zijnon koning, en de dappere C. was genoodzaakt, op zijn zwaard te leven. Eindelijk, in 1094, kwam hij in do gelegenheid om tot eenen beteren toestand te geraken, dan hem met vrouw en kroost op zijn huis te Bivar boschoren was. Het heerlijke ei ryke Valencia bood, door hevige partijschappen der Moorsche vorsten, eeno schoone gelegenheid tot verovering. Te vergeefs had Alphonsus haar met behulp van troepen uit Pisa en Genua beproefd; aan den C. gelukte het, door dapperheid en list de uitgehongerde inwoners tot overgave te dwingen; een wapenfeit, welks roem naar onze begrippen, schoon niet naar die van dien tijd, bezoedeld wordt door trouwbreuk omtrent de overwonnenen en het verbranden van den kadi Ibn-Dschaghaf, die eenige zijner schatten voor hem verborgen had gehouden. Vijfjaren lang hield hij zich als lieer van Valencia staande, ook tegen onderscheidene aanvallen, en veroverde nog Alraenara on Murviedro, in 1098. Doch slechts kort had hij daarvan genot: do dappere C. stierf in Julij 1099 (dezelfde maand, waarin Godfried van Bouillon de kruisvaan op de poorten van Jerusalem plantte) aan hartzeer over de nederlaag van zijnen bloedverwant en strijdgenoot Alvaro Fanez bij Alcina. Nog twee jaren hield Ximena de weduwe de stad, die zij in 1102 genoodzaakt was te ontruimen. Zij overleed in 1104 en werd met haren gemaal, wiens stoffelijk overschot zij met zich gevoerd had, in het klooster San Pedro de Cardena begraven. Zij hadden eenen zoon, Diego Rodriguez, die in een gevecht tegen de Mooren bij Consuegra sneuvelde, alsmede twee dochters; Christina, gehuwd met den infant Ramiro van Navar-ra; en Maria, de gemalin van Ramon Berenguer den IIIdel', graaf van Barcelona, door welke de C. do stamvader der Spaansche koningen werd. Op en nevens deze geschiedkundige grondstof heeft de verdichting in volksverhalen en volksliederen eenc menigte bijvoegselen gegeven. Dat dit reeds zeer vroeg geschied is, blijkt uit de levensbeschrijving van den in 1157 overleden Alphonsus den VIIden, die, bijna gelijktijdig, reeds spreekt van „mio Cidquot; als den onverwonnen en onoverwinnelijken held; alsmede uit een Latljnsch gedicht, zeker zeer oud, waarschijnlijk kort na het leven van den C. ter zijner eere geschreven, waarvan Dumcril in zijne Poésies pupulaires latines du mot/en age (Par. 1847) eenige gevonden fragmenten heeft opgenomen; om niet te spreken van een heldenlied (Cantar de gesta) dat waarschijnlijk uit de XIIIae eeuw dagteekent en op oudere volksliederen gegrond is, door Michel in de Wcener Jahrbüclter der Literatur, D. CXVI medegedeeld en door Duran in de liomancero géneral IIquot;16 deel (Madrid 1851), voorzien van belangrijke aanmerkingen. Dat overigens reeds spoedig na zijnen leeftijd do C. werd beschouwd als glansrijk ideaal van den Spaanschen ridder en held, blijkt ook uit het zoogenoemde poëma del Cid, dat waarschijnlijk tot het midden der XIId0 eeuw opklimt en zeker niet jonger dan het begin der XIIId'5 is en voor het oudste overblijfsel der Castiliaansche volksliteratuur wordt gehouden. In dat gedicht echter is veel opgesierd en dragen zelfs de namen der dochters van den held, even als hare cchtgenooten, verdichte namen, terwijl van vroeger huwelijk van deze wordt melding gemaakt, ten einde de onwankelbare trouw van den vader aan zijnen wettigen heer en koning des te sterker te doen uitkomen. Dit gedicht, te Bivar gevonden, is het.eerst door Sanchez geplaatst in zijne Collection de poesias castellanas anleriores al siglo XV (Madrid 1775, op nieuw uitgegeven door Ochoa, Par. 1842gt; Van dit schoone heldendicht heeft Wolf eone dichtmatige vertaling in het Hoogduitsch (Jena, 1850) gegeven. Ook do Cro-nica general, door Alphonsus den Xden, koning van Castilic zeiven geschreven, stelt den C. voor in een licht, zoo als men meende dat paste voor den stamvader der vorston van Castilië en Arragon; eenerigting, ook doorstralende in eeno, volgons Dozy omstreeks 1170 geschrevene, latijnsche kronijk, getiteld; Gesta |
Roderici Campidocti, die ook Historia Leonesa genoemd wordt, naar de plaats waar zij gevonden werd, het klooster San Isi-doro te Leon en waarvan Risco eene uitgave heeft bezorgd als aanhangsel tot zijn work: La Castilla y el mas famoso Castellano (Madrid 1792); waarbij men nog kan voegen de denkelijk uit de XIIIde eeuw afkomstige, Genealogia del. Cid Ruy Diaz. Ook de mantel der heiligheid is door de hand der overlevering om het beeld van don C. gehangen, gelijk vooral blijkt uit de zoogenoemde Chronica particular del Cid, een uittreksel uit de reeds vermelde Cronica general, waarschijnlijk vervaardigd in de XVd0 eeuw door eenen monnik uit het klooster San Pedro de Cardena, dat zich niet zonder trots verheft op de eer, het stoffelijk overschot van den nationalen held binnen zijne muren te bewaren. Deze Cronica is door den abt van dat klooster, Juan Lopez de Velorado, nog veranderd en het eerst te Burgos in 1512, later te Medina del Campo, 1552 en te Burgos, 1593 gedrukt, alsmede met eene belangrijke inleiding door Huber (Marburg, 1844). De titel is; Cronica del famoso cavallero Cid Ruy Diaz Campeador. Een ander uittreksel uit de eerstgenoemde Cronica is te Sevilla 1498 uitgegeven, later menigmalen herdrukt en als volksboek in Spanje zeer in omloop. Over de literatuur der Spaansche volkszangen (cantares) ten opzigte van den C. kunnen wij hier niet uitweiden, noch ook aanwijzen in hoever zij do geschiedenis aanvullen of tegenspreken. De voornaamste zijn vermeld of medegedeeld in: Süva de variosromances (1550), Cancionero de romances in: ScpnWeda, Ho~ mancero (1551), Romancero general (1604), waarvan eene uitmuntende uitgave met opgave der bronnen is gegeven door Duran, (Madr. 1849). Sommige zijn ook in onderscheidene talen overgebragt. Voorts zie men over den C. behalve het reeds aangehaalde werk van Prof. Dozy, de monographiën; in het Portugcesch van J. Pereira Bayam (Lissab. 1734, 1751), in het Spaansch van Risco en Quint ana, in de Vidas de Espanoles celebres (Madr. 1807, Par. 1827), in hot Engelsch van Southey (Lond. 1808), in het Hoogduitsch van Joh. Muller (1806) en Hoeker (Brem. 1829). Aschbach hoeft eene oordeelkundige beschouwing der vroegere bronnen gegeven in; De Cidi historiae fontibus disser-tatio (Bonn 1843). CIDER wordt in hot algemeen alle wijn genoemd, die uit vruchten behalve de druif, bereid wordt, zoo als uit aalbessen, kersen, kruisbeziën, enz. Maar in het bijzonder geeft men den naam C. aan appelwijn. De Borsdorfers zijn daartoe het best, voorts Renetten, Pippings, Paradijsappels, enz. In Engeland en hot noordwesten van Frankrijk is de appelwijn veel in gebruik en hij verdient, even als andere vruchtenwijnen, zuiver bereid, verre de voorkeur boven die mengsels, welke na eenen tijd van mislukking van den wijnoogst, veelal voor wijn worden verkocht. Over de bereiding zie men: Thon, Die kunst, aus Obst Wein zu bereiten (Ilmen 1828); Pohl, Anleilung zur Bereitung des Obst-weins (Leipz. 1823), Sorrurier, Fruithmdig Woordenb., D. I, bladz. 327—334. CIGNANI (Carlo), een schilder der Bologneesche school, geb. 1628, was de zoon van een edelman, die het eerste onder-rigt van Francesco Albani ontving en met vlijt de werken van Titiaan, Guido Reni en anderen bestudeerde. Gedurende een verblijf te Kome maakte hij een drietal schilderijen voor de Pieterskerk en die van Santa Maria della valle. Naar zijne geboortestad Bologna teruggekeerd, begon hij te gelijk mot zijnon vriend Pasinclli te arbeiden en onderwijs te geven; doch toen de Clementinische academie gesticht werd, vereenigden zich beidon leerlingen onder C., aan wien door den paus de hoofdleiding was opgedragen. Zijne schoonste fresco-schilderijen bevinden zich te Bologna in de St. Michaëls-kerk en in de zaal van het paleis van Farnese; ook te Forli, waar hij twintig jaren arbeidde aan den koepel der Madonna del fuoeo en waar hij in 1719 overleed. C. was do laatste der navolgers van de Oaracci; zijn penseel is krachtig en zijn koloriet levendig. Vele zijner stukken zijn in plaat gebragt en zijn leven is beschreven door Zanetti (Rome 1722). CIGOLI. (Zie Card!.) CIJFERS, waarschijnlijk aldus genoemd naar het Arabische safar, dat tellen beteekent, zyn de teekens waarvan men zich in de rekenkunde bedient tot het aanduiden van getallen. Het is duidelijk, dat men daartoe zoovele afzonderlijke teekons be- |
321
[gt;3, aldus: |
y7 (2).
(3)' ?\(4)' (5)' (6)' 7(7)'
0).
•y
hoeft als het getalstolsel dat men gebruikt, eenheden heeft (zie Getalstelsel). Do meeste oude volken bezigden er do letters van hun alphabeth voor. De Arabieren en Hebreen schreven de getallen 1—9 met de negen eerste letters van hun alphabeth en drukten de tionhcdeu uit met do negen volgende, de honderd-hedon mot de overschietende, bohoudons een afzonderlijk toeken voor de duizendhedon, terwijl zij do zamenstcllingcn door optelling aanvulden. Do Grieken gebruikten or de kapitale on do kleine lettors voor. liij de kapitale gold I voor 1, IT (de eerste lettor van TTeVrt, vijf) voor 5, lt;1 (de eerste lettor van sliy.a, tien) voor 10, H(de letter voor hot aspiratietooken van 'Exarov, honderd) voor 100, X (do eerste letter van XUioi, duizend) voor 1000, M (do eerste letter van Mógioi, tienduizend) voor 10,000. Deze wijze van getallen schrijven was zeer omslagtig, want om b. v. 40 te schrijven, waren 4 noodig. Wol werd hot eonigzins verkort, doordien do letter in eene U geschreven, hare betoeke-nis vijfmoal vergrootte, maar met dat al bleef voor groote getallen de uitdrukking moeijelijk. Eenvoudiger was die met de kleine letters, die, ter aanduiding dat zij voor getalmerken dienden, met een streepje werden voorzien. Aldus dienden do eerste lettors voor do cijfers 1—9, met dien verstande, dat voor de 6 oen toeken (£) was ingevoegd; de negende letter (i) diende mot het teeken (t) voor 10, de daarop volgende (*) voor 20 enz., tot 100, zoo echter dat daar voor 90 nogmaals een afzonderlijk teeken (lt;]) diende; de volgende letters (o enz.) duidden 200 enz. aan, terwijl do laatste letter (m) alzoo 800 botookende en voor 900 wederom oen teeken (0) werd gebezigd. Voor 1000, 2000 enz. begon men de letterreeks op nieuw, maar nu met het toeken onderaan de letter (« = 1000, y? = 2000 enz.). Do Romeinen gebruikten zeven lettors van hun alphabeth tot getalmerken, namelijk: I, I; V, 5; X, 10; L, 50; C, 100; D, 500; M, 1000; voor welk laatste ook word geschreven CIü, gelijk IC) voor 500, uit welke laatste figuren buiten twijfel de D als half is ontstaan, gelijk de L uit den halven vorm eener vierkante C (t). De C en M (behalve I dat zich zelv' wijst: eéne streep) zijn, oven als de grieksche kapitale letters, do aanvangletters van do woorden Centum (honderd) en Mille (duizend); de oorsprong der V en X is onbekend, schoon in 't oog valt, dat de V eene halve X of de X eene dubbele V is. Misschien beduidt de V eene opgestokene hand (de vier vingers aan de eene, de duim aan do andere zijde) en duidt alzoo het vijftal vingers aan, gelijk (zie Getalstelsel) het tientallig stelsel waarschijnlijk van het aantal vingers aan de beide handen ontleend is.
Over don oorsprong der cijfers welke wij gebruiken, wordt verschillend gedacht. Sommigen vinden ze in gedeelten van oen
xlt;quot;
oenen om hot vierkant gesehrevon cirkel; doch deze voorstelling heeft meer van eene aardigheid dan van eene verklaring, waarom men met meer schijn van waarheid den oorsprong onzer cijfers kan afleiden uit de Grieksche letters. Men noemt ze doorgaans Arabische C., doch ten onregte. Wel hebben de Arabieren ze in de tiende eeuw uit Spanje in Frankrijk overgebragt (Bilderdijk, liet LelterschnJÏ, bladz. 158), maar zij zeiven noemden zo Grieksche 011 gebruikten toen reeds, gelijk nu nog, figuren , die uit do Grieksche letters ontleend schijnen, schoon met verandering en verzetting. Van hen intusschen hebben wij niet alleen de cijfers, maar ook het gohoele tientallig stelsel, waarover op het art. Getalstelsel het uoodigo zal gezegd worden. Over do getalmerken zelve zie men voorts eene verhandeling van Alex, von Humboldt: „ Ueber die bei verschiedenen Vólkern übliehe Systeme von Zahheichcn und über den Ursprung der Stellenwerth in den Tndischen Zahlen.
CIJFERSCHRIFT. Hierdoor verstaat men zoodanig schrift, hetwelk cijfers (daartoe veel gebruikt 011 waarvan de benaming ontleend is), letters of andere teekenen gebruikt tot het geheim overbrengen van een geschrift. Het C. wordt ontraadseld door 11.
(9), terwijl do O wordt voorgesteld door
diagonaal verdeeld vierkant
eenon zoogenoemdon sleutel en de groote kunst om hot te gebruiken bestaat daarin, dat men hot bezwaarlijk make, zonder dien sleutel het geschrift te ontcijferen, terwijl men om zulks te doen, zich van onderscheidene hulpmiddelen en handgrepen bedient.
Om verborgen schrift te schrijven bepaalt men zich zelden tot het blooto in plaats stellen van de eene lettor (of oen cijfer) voor de andere, maar voegt er ook willekeurige lettors of toe-kens in die niets beduidon, maar don ontcijferaar in de war brengen. Ook rigt men hot geschrevene aldus in, dat niet altijd voor dezelfde letter hetzelfde teeken gebezigd wordt, waartoe men wederom verschillende wegen kan inslaan. Men kan b. v. eene bladzijde nomen van een afgesproken boek en door twee getallen (regel en letter) iedere letter aanduiden, hetgeen vele veranderingen toelaat. •— Tot hot ontraadselen van hot C. behoort veel gevatheid, oefening en scherpzinnigheid, vooral wanneer men niet eens weet in welke taal het geheime schrift is opgesteld. In hot algemeen bestaat do oplossing in het toepassen van de wiskundige leer der combinatiën (zie dat art.); zij is in zaken van oorlog, policie en rogtsploging, gelijk ook tot hot ontcijferen van oude historische geheime mededeolingen, hoogst belangrijk.
Onderscheidene schrijvers hebben voorschriften gegeven zoo tot het schrijven als tot het ontcijferen van zulke literae coecae (blinde brieven), zoo als zij genoemd werden door de Ouden, die er zich in do diplomatie en in den oorlog van bedienden. Wij vermelden uit meerderen: Trithemii, Polygraphia; Gustavi Seleni (onder dezen naam schuilt Augustus, Hertog van Bruns-wijk), Cryptogrnplua (Lunonb. 1624, fol.); A. Colorni, Scoto-grapliia Italica; Dan. Schwenteri, Stenograplua aucla; Casp. Scotti, Schol a Stenographica; Thom. Wallis, The Schoolmaster in the art of Stegnnography (Lond. 1647); L'interpretation des chiffres, tirée de l'Italiën dn S, Aat. Maria Caspi, Secretaire du grand-dnc de Toscane, augmentée et accommodée particulièrement a I'usage des langues Fran^oise et Espagnole (Par. 1641); Loon. Allatii, Epist. ad Car. Moronum (over het cijferschrift der nieuwere Grieken); Conradi et Breithauptii, ylrs decijferatoria; 's Gravezande, /«-trod, ad Philosophium, cap. de occultis literarum notis enodandis; De Vorgennos, Geheime Policei-schrift (Eisen. 1809); Honnert, Lessen der Wijsbegeerte, D. H, bladz. 100—108; maar vooral Klübor,quot;Krypfoyraphia (Tubingen 1809).
CILICIE. Oude naam van dat gedeelte vau Aziatisch Turkije, hetwelk nu Sandjak Itsjil genoemd wordt en begrensd was ten noorden door het Taurische gebergte, ten oosten door Syrië, ten zuiden door do Middellandschc Zoo on ton westen door Pamphylië en Pisidië. Het land werd besehermd door drie vermaarde bergpassen: den Cilicischen, door wolkon Alexander van uit Cappadocië het land indrong; den Amanischen, door wolken Darius toog, en don Syrischen, die door twee muren nog enger gemaakt word en aan Alexander, na den slag bij Issus, doortogt gaf. Do oude Ciliciërs waren berucht wegens zoeroovorij, waaraan oen einde gemaakt word door Pompojus, die in hot jaar 6.') voor Chr., C. tot eene Romoinsoho provincie maakte. Vroeger werden zij door eigen vorsten geregeerd, doch door Alexander in den zoo even genoemden slag veroverd en bij het Macedonische rijk, en na diens dood bij de Syrische heerschappij , gevoegd.
CILINDER. (Zie Cylinder.)
CIMA (Giovanni Battista), veelal Conegliano genoemd naar zijne in het Lombardisch-Venetiaansch koningrijk gelegene geboorteplaats, geb. 1480, gest, kort na 1517, was een beroemd schilder, leerling van Bellini, wien hij meer nabij komt in bevalligheid, kracht en levendigheid van koloriet, dan in fijnheid van penseel. Een zijner beroemdste stukkon is Maria mot het kind Jezus, omringd door Johannes den Dooper, de H. Catha-rina en andore heiligen, zittende op oenen troon, aan welks voet een engel op do viool spoelt. Dit schoone stuk bevindt zich in het keizerlijk museum te Parijs. Nog hoogor stellen sommige kenners eene soortgelijke schilderij van dezen moestor in de kerk van Santa Maria dell' Orto te Venetië, van wego het voortreffelijke perspectief. Hij had oenen zoon, Carlo genoemd, insgelijks schilder, wiens stukken moeijelijk van die zijns vaders te onderscheiden zijn.
CIMAAS. (Zie Ojief)
41
CIM—CIP.
322
|
CIMABUE (Giovanni), gcb. te Florence in 1240, ovcrl. in 1300, wns een der herstellers vim de diep vervallen sehilder-kunst. Deze werd in Italië destijds bijna alleen uitgeoefend door Byzantijnen, die geen het minste denkbeeld hadden van oorspronkelijkheid of natuurlijkheid. Ook C. ontving van twee zulke lieden een zeer gebrekkig onderwijs, waarboven hij zich echter wist te verheften door grootschen stijl, zuivere teekening, natuurlijke uitdrukking en edele groepeering. In twee Madonnabeelden, die zich van zijn penseel te Florence bevinden, kan men bij onderlinge vergelijking de koude navolging van de By-zantijnsche school en de oorspronkelijke verheffing van het genie onderkennen. In de hoofdkerk van San Francisco te Assisi bevinden zich groote inuurschilderijen van zijne hand. CIMAROSA (Domenico), beroemd Italiaansch componist, in 1755 te Napels geboren, ontving het eerste onderwijs in den zang van Aprile, in de toonkunst van Sacchim. Hij deed het eerst zyn uitnemend talent bewonderen in den Saa ificio di Abramo en in de OUmpiade. Nog geen 22 jaren oud, had hij reeds de uitbundigste blijken van goedkeuring bij de voornaamste schouwburgen van Italië verworven en zijn roem steeg van dag tot dag. Hij werd naar Petersburg en aan verschillende Duitsche hoven geroepen, waar hij opera's en operas comiqucs schreef. Inzonderheid onderscheidde hij zich in deze laatste soort van stukken door oorspronkelijkheid, levendigheid van denkbeelden en groote kennis van het tooneel. Bijzonderen bijval verwierf zijn Mahimonio seyreto, welk stuk hij in 1791 als keizerlijk kapelmeester te Weenen componeerde en dat de zonderlinge eer mogt genieten op bevel van keizer Leopold tweemaal op een avond te worden gegeven. In 1793 werd deze opera te Napels onder C.'s leiding 75 maal gegeven. Van Weenen ging C. naar Napels, waar hij de dwaasheid had zich in de revolutionaire bewegingen te mengen; hij werd gevangen gezet en overleed te Venetië den lld011 Januarij 1801, aan de gevolgen der mishandelingen, die hij in den kerker moest verduren. In het Pantheon te Rome werd zijne buste, door Canova bewerkt, in 1816 tusschen die van Sacehini eu Paisiello gesteld. Onder de menigvuldige stukken van C. noemen wij behalve de opgemelden nog de Opere Serie: GU Orazj e Curiazj en Artaserse; do Opere buffe: L'Ita-liana in Londro, Vamor costante, Le Irame deluse, L'impresario in anyustie, 11 pillore. par igino, La ballerina amante, Gianina e Bernardone, Ti matrimonio per raggiro, benevens de Intermezzi: II maestro di cnpello en II calzolare. CIMIER of TIMBER heet men in do wapenkunde het ken-teekeu, dat boven op den helm, waarmede de wapenschilden gedekt zijn, geplaatst wordt. Meestal wordt dit kentecken tusschen twee zwanenvleugels, vier of meer paauwenvederen of wel tus-sclien twee ossenhoornen gedragen , docli ook afzonderlijk. Het bestaat gewoonlijk uit een der voornaamste stukken van het wapenschild; is het een stuk, dat aan het schild vreemd is, zoo wordt zulks een voorwerp van onderzoek. CIMON, Atbeensch veldheer, was een zoon van Miltiades en Hegesipyla, dochter van den ïhraeischcn koning Olorus. Hij verloor zijnen vader vroeg, hetwelk op zijne opvoeding geen gunstigen invloed had; zelfs moest hij eene zijnen vader voor diens dood opgelegde geldboete, ingevolge de Atheonsche wet, door gevangenisstraf boeten, totdat zyne zuster Elpenice in liet huwelijk trad met zekeren Gallias, die de schuld kweet. C. onder-scheidde zich in den Perzischen oorlog, in den slag bij Salamis, in Thracië en op het eiland Scyros. Ofschoon hij zich bij zijn vaderland hoogst verdienstelijk gemaakt en ook in vredestijd vele weldaden aan zijne medeburgers bewezen had, werd hij niettemin op aanstoken van Pericles en andere volksleiders verbannen , doch teruggeroepen om met de Lacedemoniërs over den vrede te onderhandelen (456 j. voor Glir.). Sommigen willen, dat hij kort daarna de Perzen andermaal geslagen zou hebben en gedurende do vredos-onderhandelingen (449 j. v. Chr.) gestorven zijn. Doch hieromtrent verschillen de berigten en er zijn geschiedvorschors van naam, die hieromtrent bedenkingen hebben ingobragt. Athene verloor in hem een haror voortreffelijkste burgers en na zijnen dood werd de volkspartij, door hem in bedwang gehouden, gedurig magtiger, totdat zij don eens zoo bloeijenden staat ten ondergang sleepte. Van C. heeft Plutarchus eene breedvoerige, Nepos eene korte levensbeschrijving gegeven. CINCHONA. (Zie Kinabast.) |
CINCINNATI. Eene der voornaamste steden in de Vereenigdo Staten van Noord-America, in den staat Ohio. Met buitengewone snelheid is zij toegenomen: in 1788 kocht zekere Symmes eene streek lands, die destijds slechts door Indianen bewoond werd; in hot volgende jaar werden er de eerste woningen gebouwd; bij het begin onzer eeuw had de plaats 750 inwoners en thans telt zij er 120,000. Deze groote toeneming is hoofdzakelijk toe te schrijven aan do gunstige ligging der stad. Zij ligt in een bevallig dal aan de Ohio en heeft door eene ontelbare menigte stoom-hooten op dezon stroom eene gemakkelijke gemeenschap; ook loopen in allerlei rigtingen spoorwegen van haar uit. Voortreffelijk hout voor den scheepsbouw, overvloed van steenkolen en ijzer, worden in hare onmiddelijke nabijheid gevonden, terwijl het wilde vee der bossehon eene verbazende menigte slagerijen (wilde zwijnen b. v. bij duizenden) en looijerijen aan het werk houdt. Handel en fabrieken zijn de hoofdbronnen van bestaan voor do jaarlijks sterk in getal toenemende inwoners, die uit onderscheidene natiën, vooral Duitschors, bestaan. C. heeft eene groote menigte kerken, waaronder ook eene Nederduitsch-Lu-thersche, een prachtig raadhuis, vele inrigtingen van onderwijs, schouwburgen, enz. Zij heeft en verdient den bijnaam van „ Koningin van hot Westen.quot; GINCINNATUS (Lucius Quintiüs). Deze vermaarde Romein leefde in de Vde eeuw voor Chr. Hij werd tot Consul verkozen ter demping van onlusten tusschen de Patriciërs en Plebejers. Na het herstellen der orde keerde C. naar zijn landverblijf terug en hanteerde als vroeger don ploeg. Met dien arbeid vond men hom bozig toen hom berigt werd gebragt, dat hij tot Dictator was verkozen in den nood, dien Rome dreigde, daar de Consul Minucius zich door de JEquiërs had laten insluiten. C. plaatste zich aan het hoofd, verdreef den vijand en genoot de eer der zegepraal. Reeds op den zeventienden dag na de aanvaarding legde hij het Dictatorschap neder en hervatte zijn akkorbodrijf. Andermaal in burgerlijke onlusten ter hulp geroepen , aanvaardde hij nogmaals, op tachtigjarigen leeftijd, het Dictatorschap. CINNA (Gnbjds Co rn km us) was een afstammeling van Pom-pejus en gunsteling van Augustus, die hem edelmoedig vergiffenis schonk voor eene zamenzwering, door C. tegen hem gesmeed. Deze aanslag heeft aan Corneille de stof gegeven tot een uitmuntend treurspel; er zijn niettemin gesehiedvorschers, die er do waarheid van betwijfelen. Zijn grootvader C. (Lucius Cokseuüs), Romoinsch veldheer en Consul, was een dor ijverigste aanhangers van Marius en zijne partij. Door geweld trachtte hij de terugroeping dor door Sylla gebanuenen te verwerven, hetwelk aanleiding gaf tot een bloedig gevocht, waarin C. overwonnen en do stad uitgedreven werd. Hij bragt een leger op do been, verzamelde Marius en andere ballingen om zich, en bemagtigde Rome, waar hij een vreeselijk bloedbad aanrigtte. Toen hij Sylla wilde terugdrijven, weigerden zijne benden hem gehoorzaamheid en hij werd door oenen hoofdman om-gebragt in het jaar 85 voor Chr. Zijn zoon C. (Lucius Cornelius) verbond zich als jongeling met don Consul Marcus Lopidus (78 voor Chr.) tegen Sylla, maivr moest, na hot mislukken dor onderneming, de wijk nemen naar Spanje, van waar hij door den invloed van Caesar werd teruggeroepen. Zijn goedkeuren van Caesars vermoording berokkende hem de verbittering van het volk, dat hem in woede ombragt. CINNABER. (Zie Vermiljoen.) CINNAMON. (Zie Kaneel.) CINQUE PORTS. Onder dezen gemoenschappelijkon naam worden sedert den tijd van Willem den Veroveraar do vijf voornaamste Engelscho havens tegenover Frankrijk aangeduid, die eertijds ook als handelshavens vermaard waren: Dover, Sandwich, Romney, Hithe en Hastings, van welke eenige andere, als: Wincholsea, Rye, Folkestone, Deal en eenige andere afhankelijk waren. Koning John, die tot herovering van Normandië eene vloot noodig had, schonk aan deze steden vele voorregten onder voorwaarde dat zij op hare kosten 80 schepen jaarlijks gedurende 40 dagen onderhouden zouden. De bevelhebber van het kasteel te Dover had tevens het opperbevel over de vijf havens onder den titel van Lord Warden of the Cinque ports, eene betrekking, die in den loop der tijden haar gewigt verloren heeft, maar in naam nog door Wellington werd bekleed. CIPPUS was bij do Romeinen eene lage zuil zonder voetstuk |
CIP—CIE.
323
|
of kapiteel, met een opschrift ter gedachtenis aau een persoon of eenig merkwaardig voorval, lie C. diende tot wegwijzer, grenspaal en grafteeken. CIPKKS. (Zie Cypres.) CIKCASSIÈ. (Zie TscherkemiL) CIRCE, volgens Homerus eeno dochter van Helios en Perseis. Zij woonde op een eiland aan de westkust van Italië, in een door gemuilbande leeuwen en wolven beschermd paleis, waar zij zich onledig hield met weven en zingen, gediend wordende door vier nimfen. Toen Ulysses op zijnen zwerftogt op dit eiland landde, zond hij Ëurylochns met een gedeelte zijner manschappen uit om het oord te verkennen. Deze kwamen in het paleis van C. die hen onthaalde en door hare toovermiddelen in zwijnen veranderde. Knrylochus alleen dronk niet uit don beker en had daardoor gelegenheid om Ulysses van het voorgevallene te onderrigten, die daarop onmiddelijk in zee stak. Na echter van Mercurius een middel te hebben ontvangen om zich tegen de betoovering te vrijwaren, deed hij andermaal het eiland aan om zijne medgezellen te bevrijden. Hij bleef er een geheel jaar en ofschoon de tooverdranken van C. geene uitwerking op hem hadden, knoopte hij zeer naauwe betrekkingen met haar aan, zoodat zij moeder werd van twee zonen, Adrius en Latinus. Hij zijn vertrek onderrigtte zij hem, dat hij, ten einde Ithaca te bereiken, eerst eeno reis naar de onderwereld doen en Tiresias om raad vragen moest. CIRCENSISCHE SPELEN (De) te lïome, werden aldus genoemd naar de plaats waar zij gehouden werden, den circus (zie Circus). Zij werden reeds door liomulus ingesteld en klommen onder de regering der keizers tot do hoogste pracht Hoe hartstogtelijk het Uomeinsche volk ze beminde, blijkt uit het bekende geroep: panem et Circenses, te kennen gevend, dat men slechts brood en C. s. vroeg. Zij werden gehouden na plegtige optogten en bestonden in wedrennen, worstelstrijden, dierengevechten, spiegelgevechten, ook mot vaartuigen, voor welke de C. kon worden onder water gezet. CIKCON-VAIiLATIE- en CONTRA-VALLATIE LINIËN. Vóór do invoering der parallellen bij den aanval van vestingen, (zie Belegering), verschansten do belegeraars zich veelal door aaneengeschakelde liniën van veldwerken, zoowel tegen de uitvallen van do vesting, als tegen aanvallen van een leger dat tot het ontzet der vesting en het belemmeren der belegeringswerken kan opdagen. Hiertoe waren twee liniën noodig, de conlra-vnl/ntie-linie die tegen de vesting gerigt, en op 1400 a 1600 el daarvan verwijderd was; en de circon-vallatie-lim'e die tegen aanvallen van buiten moest heschermon, en op 600 a 800 el van de eerste werd aangelegd. Do ruimte tusschen de twee liniën vormde eeno verschanste legerplaats voor den aanvaller. Deze werken verkregen hierdoor eene ontzettende uitbreiding; zoo had de contrn-vallatie-lijn-door Froderik Hendrik in 1629 om 's Hertogenbosch daarge-steld, eene uitgestrektheid van ruim 18000 el, terwijl de circon-vallatie-lijn achter de dorpen Engelen, Deuteron, Vught, Hintham, Orthen en Empel liep. In deze liniën waren bovendien ruim 160 redouten, hoornwerken enz. opgerigt. Wegens den grooten omvang van zulke werken, en de verbeterde aanvalswijzen, zijn zij in lateren tijd in onbruik gekomen; of, zoo men zich tegen uit- of aanvallen moest versterken, geschiedde znlks moer door enkele werken, op daartoe gunstig gelegene punten gerigt. Evenwel kunnen er nog gevallen voorkomen, waarin do belegeraar zich door uitgebreide werken moet verdedigen, tegen een leger dat den aanval bedreigt; werken die alsdan aan de vroegere circon-vallatic-liniën herinneren, zoo als-onder anderen op dit oogenblik het geval is, bij de positie der geallieerde legers voor Sobastopol. De hierboven bedoelde liniën dagteekenen al van de vroegste belegeringen; men vindt daarvan reeds gewag gemaakt bij Thucydides, II: 75; III: 16, 21; bij Appianus, VI: 90—98; VIII: 117—125. Zij waren zelfs den Hebreën bekend, blijkens Deut. XX: 20; 2 Kon. XXV: 1; Jcrem. VI: 6, en eeno menigte iindere plaatsen van do hoeken des O. V. D. |
CIRCULEREND MEDIUM. Alle handel bestaat eigenlijk daarin dat men iets, wat men behoeft of wenscht te bezitten , inruilt tegen hetgeen men kan of wil missen en dat tevens voor hem met wien men de ruiling aangaat, meerder waarde heeft dan het eerstbedoelde voorwerp. Zoo kan men zich twee mensehen voorstellen, van welke de een meer eetwaren heeft dan hy behoeft, maar wien het aan kleedingstukken ontbreekt, terwijl hot omgekeerde met den ander het geval is. Nu ruilen beiden zoo lang het voorwerp dat zij bezitten tegen dat in hetwelk zij missen, totdat beider behoefte vervuld is. Maar niet zoodra had zich het maatschappelijke leven der mensehen oenigziiis gevormd , of twee zwarigheden moesten bij die oiimiddolijke ruiling van voorwerpen in natura, in het oog vallen en het verkeer belemmeren. Vooreerst: de moeijelijkheid om iemand te vinden, die juist die voorwerpen en in die hoeveelheid verkrijgbaar had, welke men begeerde, en die tevens ook datgeno in ruiling wilde aannemen , hetwelk de andere partij daarvoor had aan te bieden. Ten tweede: het bijna onmogelijke om de vreemdsoortigste voorwerpen zoo met elkander te vergelijken, dat eene voor beide partijen bevredigende ruiling mogelijk zij. Gesteld, dat A. in het bezit is van een prachtige tijgerhuid, maar hij heeft noodig: schoeisel, eene bijl en voor drie dagen spijze. Nu is het bijna ondenkbaar, dat er een ander gevonden wordt, die juist deze voorwerpen voor de tijgerhuid wil afstaan, en voor verdoelen is de laatste niet vatbaar, zonder hare geheele waarde te verliezen. Maar ook: B. heeft eene bijl noodig, maar bezit koren; C. heeft eene bijl te missen, maar behoeft graan. Hoeveel graan nu moet, zullen beiden tevreden zijn, voor de bijl worden gegeven? Deze bedenkingen zijn hoogst eenvoudig, maar stellen in het licht, dat de maatschappelijke zamenleving behoefte heeft en reeds bij de eerste ontwikkeling moest gevoelen, aan een tusschen-voorwerp en dat de geheele moeijelijkheid was opgeheven, zoodra men iets had, dat ieders gading was omdat hij er altijd en overal de voorwerpen voor kon inruilen, die hij noodig had en 't welk uit dien hoofde de algemeene maatstaf kon zijn van de waarde der zaken, die zich niet onderling lieten vergelijken. Zoodanig algemeen ruilmiddel noemt men C. m., omloopend tusschenvoor-werp en heeft daartoe van de oudste tijden af de edele metalen, bepaald goud en zilver, voor kleiner verdeelingen ook het koper en ijzer, gebezigd. Zij zijn daartoe ook zeer geschikt; ten deele, omdat zij van alle bekende stoffen het duurzaamst zijn en noch door het overgaan van de eene hand in de andere, noch door hitte of koude, noeh door ongebruikt liggen, zelfs in den grond , in het water, enz. merkbaar in waarde verminderen — deels omdat zij dit boven andere metalen vooruit hebben, dat zij tot denzelfden trap van zuiverheid gebragt, ook overal op de wereld eenparig zijn in soort, hetwelk met ijzer, tin enz. het geval niet is — deels omdat zij niet zoo gemakkelijk in hun zuiveren toestand worden te voorschijn gebragt, dat zij hunne waarde zouden verliezen — deels omdat zij door hun groot soortelijk gewigt in kleinen omvang eene groote hoeveelheid stof bevatten en dus gemakkelijk te vervoeren zijn — deels omdat zij zich met genoegzame gemakkelijkheid laten verwerken en dus ook voorzien van die nierken, waardoor het gedurige onderzoeken van gehalte en gewigt wordt overbodig gemaakt —• deels eindelijk, omdat zij zich in stukken laten verdeelen, die te zomen de waarde van het geheel behouden. Nogtans heeft de toegenomen levendigheid 'van verkeer op verwijderde afstanden de behoefte] doen gevoelen aan een nog gemakkelijker ruilmiddel of C. m. dat veiliger en beter verzonden kon worden en ook korter tijd vorderde ter uitgifte of ontvang. Daartoe heeft met zoogenoemde papicrengeld gebruikt, hetwelk in den vorm van wissels, banknoten, muntbiljetten of welken ook, berust op het stelsel van crediet, d. i. op de zekerheid, dat de onderteekenaar het ieder oogenblik wanneer men het verkiest, in edel metaal zal verwisselen. Daardoor is de gelds-om-loop in het groot zeer beperkt geworden, maar het handelsverkeer zelf heeft er in snelheid, in levendigheid, in gemakkelijkheid, voel bij gewonnen, en zonder dat credietstelsel, waarbij geteekende papieren het C. m. zijn, zou en de behoefte aan gemunt gold veel grooter zijn, èn het handelsverkeer zich binnen veel enger grenzen beperken. Overigens zie men de artt. Crediet, Geld en Muntwezen. CIIICUS. De groote, langwerpig ronde renbaan te Rome, waar do circencische spelen gehouden werden. Er waren te Rome verscheidene Cirei, van welke de C. maximus de voornaamste was. Hij had drie galerijen met plaatsen voor do toeschouwers, de onderste van steen, de beide bovenste van hout, die na do verbetering van het gebouw 250,000 aanschouwers bevatten konden. |
324
|
Om den C. liep een Euripus of gracht, waarin krokodillen, hippopotamen en andere dieren gehouden en omgebragt werden. Rondom do zitplaatsen liep nug een galerij met winkels van vorversehingen, enz. De opene middelruimte, waar de kampplaats was, was met zand bestrooid en heette uit dien hoofde de arena , terwijl aan wederzijde eene zuil (meiti) stond als merkplaats voor de rennenden. De C. was met onderscheidene standbeelden versierd. Zijne grootte wordt verschillend opgegeven: Dionysitis van Halicaruassus bepaalt die op 3} stadiën (ongeveer 625 Ned. KI) lengte en 400 voet (omtrent 113 Ned. El) breedte. Thans is deze C. een tuin, waarin zijne gedaante nog herkenbaar is. Behalve dezen C. had men ook nog to Rome; den C. van Klamiiiius, waarin Augustus den volke eens liet zeldzame schouwspel vertoonde van het ombrengen van 36 krokodillen — den C. van Caraealla, waarvan nog overblijfsels bestaan, ouder den naam van il circo of la giostra di Caraealla bekend — den C. van Hadrianus, die zeer eenvoudig was —- den C. agonalis, door keizer Severus vernieuwd — den C. van Aurelianus — den C. van Heliogabalus —- den C. van Julius Caesar, en anderen. Ook vindt men ecnen C. in onderscheidene steden van het he-dendaagsch Europa, als: te Parijs, te licrlljn, enz. CIKKEL. Deze bekendste van alle wiskundige kromme lijnen bestaat uit een oneindig getal punten, alle even ver van een ander punt, dat daarom het middelpunt wordt genoemd. Uit deze bepaling volgt, dat de C. eene lijn is, die in zich zelve wederkeert; hij Is een der kegelsneden en ontstaat, wanneer een kegel zoodanig wordt doorgesneden, dat de punten van doorsnede alle even ver van het toppunt zijn. Alle C.'s zijn bij gevolg gelijkvormig en hunne grootte hangt af van den afstand der punten tot het middelpunt. Do lijn van de eerste tot het laatste heet de straal of radius; haar dubbele, de middellijn. Ofschoon deze eene vaste, d. i. bij alle C.s gelijke verhouding heeft tot den omtrek, kan deze evenwel niet in twee volmaakt juiste getallen worden opgegeven, daar belde lijnen onderling onmeetbaar zijn. (Zie Onmeetbaarheid en Quadrahinr.) De wiskundigen verdoelen den cirkel-omtrek in 360 graden (0), eiken graad in 60 minuten ('), elke miiiuut in 60 seconden (quot;). De seconde plagt verdeeld te worden in 60 terticn (quot;'), doch thans gewoonlijk iu tiende-deolen, gelijk dan ook een tijd lang tot getrouwheid aan het metrieke of deeimale stelsel de cirkelomtrek iu 400 graden is verdeeld geworden met decimale onderdeden, doch thans wordt de gewone of sexagesimale weder algemeen gevolgd. Over de cirkeldocleu als maat van hoeken zie men het art. Uuck en over de goniometrisehe lijnen het art. Driehoek. De halve cirkel heeft dus 180u, het quadrant 90°; ieder ander grooter of kleiner gedeelte van den C. dan die beide heet een segment met betrekking tot het door den C. ingeslotene vlak , en een boog met betrekking tot don C.-omtrek. Op een bol heet een groote C. die, waarvan het middelpunt zanienvalt met dat van den bol zelven. De bogen van drie elkander snijdende groote C.s vormen op den oppervlakte van den bol ecnen driehoek, die een klootsche of spherische genoemd wordt. (Zie Driehoeksmeting.) Wanneer men op het middelpunt van cenen grooten C., en dus ook van den bol, wederzijds eene loodlijn trekt, worden de punten, waar deze lijn den omtrek ontmoet, de polen van den grooten C. genoemd; do lijn zelve heet de as. De polen op ecnen volmaakten bol hebben natuurlijk slechts die plaats, welke door de ligging van oenen bepaalden grooten C. wordt aangewezen en zijn overigons gclyk; maar op den aardbol zijn do polen de natuurlijke punten van aswenteling. De groote C.s die tusschen deze beide ligt, heet de equator (zie Equator), en do C.s, die evenwijdig met dezen op den aardbol worden verbeeld, dragen den naam van parallellen of breedte-C.s (zie Breedte), terwijl do groote C.s die door de polen loopen en alzoo den equator in twee gelijke deelen scheiden, den naam dragen van Meridianen. (Zie Meridiaan en Lengte.) In de redeneerkunst heet een C. in het bewijzen, wanneer men datgene, hetwelk bewezen moet worden, reeds als een grond van bewijs gebruikt. Men noemt het ook petitie principii. CIS in de muzijk. (Zie Noot.) CIS-ALPIJNSCHE REPUBLIEK (De), die slechts tien jaren bestaan heeft, werd den 28lquot;cn Junij 1797 door den generaal Bonaparte opgerigt; zij bestond uit do kort te voren, na den slag bij Lodl, opgerlgte Cis- en Transpadaansche republieken. |
en bevatte het voormalig Oostenrljksche Lombardije, do provinciën Bergamo, Brescia, Cremona, Mantua, Pesehiera, een gedeelte van do voormalige Venotiaanscho staten, inzonderheid Verona en Revigo, het hertogdom Modena, de vorstendommen Massa en Carrara, benevens de legatiën Bologna, For rara, Me-sola en de Romagna. Bij deze republiek, die door den keizer van Oostenrijk bij den vrede van Campo Formido als vrij en onafhankelijk erkend was, voegden zich weldra do landen Volt-lin, Bormlo en Chiavenna, vroeger tot Graauwbunderland behoord hebbende, zoodat de republiek toen eene oppervlakte besloeg van 771 □ mijlen eu 3,500,000 inwoners telde. Do zetel der regering was te Milaan. In 1798 sloot de nieuwe republiek een tractaat met Frankrijk, doch do oorlog met Oostenrijk begon ill het volgende jaar op nieuw en deed do C. R. te gronde gaan. Echter werd zij door Bonaparte na den slag van Marengo weder hersteld en door Oostenrijk in 1801 bij den vrede van Luneville, op nieuw erkend. Reeds ten volgenden jare ging haar naam over In dien van Italiaansche republiek, van welke Bonaparte tot eersten, en Frans Melzi d'Erilo tot tweeden President werd verkozen. Zij bestond toen, niet inbegrip der In 1799 toegevoegde landschappen Novarere en Tortonore, uit 13 departementen, die den 17d'm Maart 1805 do waardigheid van koning aan den in-tiisschen tot keizer der Franschen uitgeroepen Napoleon aanboden, waardoor do C. R. werd vernietigd. CISELEREN noemt men in het algemeen het kniistinatig bewerken der metalen door middel van scherpe werktuigen. Het dient vooral tot het opwerken van- en alzoo het leggen der laatste haud aan gedreven en gegoten werk. Bij het laatste Is het C. vooral noodig tot het wegnemen der gietnaden. Insgelijks wordt het C. verrlgt aan de verhevene figuren die in dunne goud- of zilverplaten met stempel en hamer gedreven zijn en welker fijnere schakeringen aldus worden bijgewerkt. CIS-PADAANSCHE REPUBLIEK. Eene republiek in Italië, die den 20slequot; September 1796 is opgerigt, doch reeds in het volgende jaar met do Trans-padaansche tot eene Cis-alpijnsche republiek (zie dat art.) werd vereenigd. Beide, de Cis- en de Trans-padaansche republiek waren door de Po gescheiden. CIS-RHENAANSCHE REPUBLIEK (De) heeft slechts in naam, niet in wezenlijkheid, bestaan. Toen namelijk in 1797 ten gevolge der operatiën van hot Fransehe leger de Duitsche regeringen op den linkor-RIjnoever werden vernietigd, voegden zich eenigo steden, met name Keulen, Bonn en Aken in September des genoemden jaars bijeen om naar het voorbeeld der Italiaansche staten eene republiek op te rigten, die zich onder do bescherming der Fransehe stelde; doch daar Oostenrijk reeds in de volgende maand in hot geheim toetrad tot den afstand van den linkeroever dos Rijns aan Frankrijk, ging de C. R, te niot nog eer zij zich gevestigd had. CISTERCIËNSEN. Deze klooster-orde, uit die der Benedictijnen ontstaan, heeft den naam naar een klooster te Cisteaux (Lat. CesterciumJ nabij Dyon in het bisdom Chalons. Zij werd gesticht door den H. Robert in 1098 en door paus Paschalis den Ildtn bevestigd. Zij onderscheidde zich van de Cluniaccusen (zie Cluniacensen) door grooter gestrengheid en eenvoudigheid, zoodat zij zelfs gouden en zilveren kruisen verwierp. Do kleedlj der orde Is eene zwarte kap en witte onderkleederen. Eigendom van vaste goederen en het gebruik van leekebroeders waren vergund. Jaarlijks, later om de drie jaren, werd een kapittel-generaal der orde gehouden ten einde hare belangen te behandelen. Eene eeuw na hare stichting was deze orde de magtigste van do geheele Westorsche Kerk; zij bezat 1800 abdijen, doch rijkdom, weelde en de daaruit ontstaande gebreken deden haar van lieverlede vervallen, zoodat zij thans zoo goed als te niet is. De voornaamste orden of broederschappen, die van de C. zijn uitgegaan , waren: de Barrevoeters en de nonnen van Port-royal in Frankrijk, de Recollectinnen, Cistersiënscrinnen met verbeterden regel in Spanje, benevens de Trappisten, terwijl ook do Spaanscho ridderlijke orden van Calatrava, Alcantara en Avis den Cister-ciënser regel volgden. De voornaamste geschriften over deze orde zijn: R. Rusca, Origine del sacro ordine C. e suoi progressi, statuti, privilegi, (Mediolani 1598); Privileges de l'ordre des Cisteaux (Par. 1718);' B. de Montalvo, Chronica del orden del Gistel (waarvan alleen het Iquot;,e deel is uitgegeven, Madr. 1602); A. Miraei, Chronicon |
|
C. ordinis (Colon. Agripp. 1614); C. Henriquez, Menologium C. (Antwerp. 1630); Vjjmiium, fasciculus sanctorum orlt;linis C. (Bnix. 1624, rccus. Colon. Agripp. 1631); C. Jongelini, Notitia ahha-tiarum ord. C. per orbe.m universum (Colon. Agripp. 1640); Hjus-ilcm, Origines et proyressus ordinis C. Colon. 1641 (welke twee werken zeer zeldzaam zijn); A. Manrique, C., seu eed. annal. (4 dln. Lugd. 1642—1649); C. J. Morottii, Cistercü rfflorescmlis chronol. /listeria (ïaurin. 1690); }'. Ie Nain, Essai de l'histoire de Citeaux (Par. 1696, 1697, 9 dln.); A. Sartorii, Cistercium bis-tertium (Prag. 1700), welk werk, eene volledige geschiedenis der orde tot op het jaar 1698 behelzende, in het Hoogd. is vertaald (Prag. 1708); C. Henriquez, Lilia Cisteriensia (Dime. 1633); Kjusdem, Phoenix reviuiscens, sive ordinis C, scriptornm Annline et Ilispwuae series (Brnx. 1623, 1626); 0. de Viseh, Biblioth. script, sacri ordinis C. (Duae. 1649, herdr. Colon. 1656);B. Tis-sier, Biblioth. patrum C. (8 dln. Bon. 1660). Zie ook Hilyoto, Histoire des ordres (T. V, pag. 341) en ,T. Mabilloni Annal. Benedict. Tom. V, VI. CITADEL. Ia eene op zieh zelve staande geslotene sterkte, in of in de nabijheid cener vesting, en bestemd: om de inwoners eener stad in bedwang te houden, om der bezetting bij het uitbreken van onlusten tot toevlugtsoord te dienen, of na het vermeesteren der stad een veiligen terugtogt te verzekeren, en den vijand tot een tweede beleg te dwingen. De aanleg eener C. moet dus zoodanig zijn, dat zij van de zijde der stad gemakkelijker dan van do buitenzijde is aan te tasten, opdat de aanvaller niet door het nemen dor C. ook meester vau de geheele stad worde, alvorens die te belegeren. De C. moet daarom de stad beheerschen; dat is, het lot dei-vesting moet van het bezit der C. afhangen. Do werken der vesting moeten daartoe zóó aan die der C. sluiten, dat deze het bezit der eerste onmogelijk kan maken. Tnsschen de C. en de stad moet een open terrein of esplanade blijven, bestaan van minstens een 250 El lengte, opdat do vijand zich niet van de gebouwen der stad kan bedienen, om de C., gedekt te naderen. Gewooidijk hebben de citadellen een vier- of vijfhoekige gedaante, en bevatten zij bomvrije lokalen tot huisvesting en verpleging der troepen. Zeer groote steden, zoo als Parijs, Gend enz., of steden die omringd door hoogten onmogelijk op de gewone wijze te verdedigen zijn, zoo als Luik, Cobleuts, Sebastopol, zijn door citadellen of forten omgeven. De Italiaan-sche ingenieurs schijnen de eerste aanleggers van citadellen te zyn geweest. D, CITROEN. De Citroenen zijn de vruchten van Citrus me.dica L., eene plant, die tot de natuurlijke familie der Aurantiaceën behoort en van tropisch-Azië, alwaar zij oorspronkelijk groeide, o. a. naar Zuid-Europa werd overgebragt, waar zij reeds sedert onheugelijke tijden gekweekt wordt. Do citroenboom is 10—15, som» 30—60 voet hoog, met eene gladde grijsachtige bast bedekt en draagt eene sterk getakte kroon, welker takken in wilden, en dikwerf zelfs in gekweekten, toestand van doornen voorzien zijn. Zijne bladen zijn eirond, elliptisch of langwerpig, spits of stompaehtig, oppcrvlakkig-gekarteld of gezaagd, leerachtig, digt-doorschijneud-gestippeld, en op ongevleugelde of smalge-vleugelde bladstelen gezeten. Zijne witte bloembladen, die door een napvormigen kelk worden ondersteund, omsluiten 30—40 veelbroederige meeldraden, en z(jne vruchten, die meest een el-liptischen vorm hebben, dragen aan ecu of beide uiteinden eene tepelvormige verhevenheid. Hij bloeit bijna 't geheele jaar door, doch 't rijkelijkste van Mei tot Augustus. Door de veeljarige cultuur zyu er eene groote menigte verscheidenheden van deze plant ontstaan, welke men echter geree-delijk tot drie ondersoorten kan vereenigeu, namelijk tot de: C. medica a. Cedra Kostel., de C. medica b. Limonum L. en de C. medica c. Limetta Kostel., waarvan de eerste de SU ca de, de tweede do bij ons in den handel voorkomende citroenen, en do derde, dio ronde, zoete vruchten draagt, de bergamot-olie levert. Do C. uit den handel, wiens eigenschappen te algemeen bekend zijn, om hier te worden opgesomd, komt hoofdzakelijk van Nizza, Genua, de citroenplantaadjcs van Mentonc in Sardinië , aan 't meer van Garda, de omstreken van Triëst, Fiume, in Calabrië, Malaga, Velez-Malaga (in Spanje), Provence, enz., en dat wel over Triëst, Livorno, Malaga, Genua en vooral over Marseille. De besten zijn die, welke van October tot January |
335 worden ingezameld. Zij komen in kisten aan van 700—750, 500—550 of 400—450 stuks, die al of niet in vloeipapier gewikkeld en in 5—-7 lagen gerangschikt zijn. In Italië wordt daarenboven oen uitgebreide handel in gezoutene of gemarineerde citroenen gedreven. Uit de aan vlugge olie zoo rijke citroenschillen, die, gedroogd, tot velerhande doeleinden gebezigd worden, wordt de citroenolio gestookt, terwijl 't citroenzuur uit het citroensap wordt verkregen. o. CITROENIIOUT, ook wel Geelhout Stokvischhout gcheatcn, is het gele hout van den Morns tinctoria L., een tot de natuurlijke familie der Moreën behoorende hoorn, die in Wcst-Indië, bijna geheel Zuid-America, en eenige streken van Noord-America inlaudsch is. Het C. heeft eene bleek- of citroeugele kleur en bevat twee kleurstoffen, waarvan de eene Morine, do andere Morinelooistof genoemd wordt. Het komt zoowel in stukken van 20—100 pond, als in krullen en gemalen in handel. Dat van Cuba is 't beste; mindere soorten zijn dat van Tampico, Brazilië, Portorieo en Jamaica. — Ook uit Siam wordt eene soort van C. uitgevoerd. Andere gele houtsoorten komen van twee soorten van Sumac, namelijk vau Rhus Cotimis L. en Rhus civ tan'a L. Het C. wordt vooral gebruikt in verwerijen; schrijnwerkers bewerken hot slechts zelden. O. CIUD AD-RE AL, de hoofdstad der Spaansche provincie van denzelfden naam, die vroeger Mancha heette, in Nieuw-Castilië. Zeer regelmatig gebouwd en van muren voorzien, ligt zij ineen vruchtbaar dal tusschen de rivieren Guadiana en Jabalon, is de zetel eens bisschops, bevat verscheidene kerken, hospitalen en kloosters, alsmede een collegium. Het aantal inwoners bedraagt 10,000. Er zijn aldaar wollen- en lakenweverijen, lederen handschocnfabrieken en beroemd zijn er de ezel- en muilezel-markten. Bij C. sloegen den 27quot;quot;ln Maart 1809 de Fransehen onder Sebastiani de Spanjaarden onder Urbiuo. CIUDAD-KODEIGO, Spaansche grensvesting in de provincie Salamanca, in het voormalige koningrijk Leon, met 11,000 inwoners, aan den regteroever der Agueda, is de zetel eens bisschops, bevat een collegium, een seminarium, acht kerken en belangrijke fabrieken van wollen-, leder- en linnen-waren, maar voornamelijk van zeep, welke onder den naam van Xabon de Piedra ver verzonden wordt. Op de markt staan drie Uomeinsche zuilen met opschriften. De vesting gaf zieh den 10'lcquot; Jul ij 1810 na manmoedige verdediging aan de Eranschen over. Massena moest haar later bij den terugtogt der Eranschen uit Spanje aan haar lot overlaten, waarop zij door de Engelschcn onder Wellington den Squot;011 January 1812 ingesloten was. De Prins van Oranje, later Nederlands koning Willem de IP1quot;, was toen adjudant van Wellington en gedroeg zich bij die gelegenheid zijne dappere voorvaderen waardig. De stad kon reeds in den nacht van den 19l,cquot; op den 20quot;,CI1 Januarij worden bestormd, en hoewel het garnizoen zich van huis tot huis verdedigde en geen voet gronds onbevochten overgaf, moest zij toch eindelijk de wapenen ueêrleggen. Bij dezen storm verloren de Engelsche generaals Kinnon en Crawfurd het leven. De Spaansche Cortes benoemden Wellington tot hertog van Ciudad-llodrigo en grande der eerste klasse. CIVETKAT. De civetten of civetkatten zijn slanke viervoetige roofdieren, die vijf teenen aan de pooten hebben, met korte nagels en een langen hangenden stna, t. Men kent twee soorten van Civetkatten in de engere betcekenis des woords, namelijk civet leverende katten, waarvan do eene in Oost-Iudië, de andere in Africa, aan de kust van Guinea en in Mozambique voorkomt. De eerste, Viverra Zibetha L., is licht bruinachtig grijs van kleur met bruine vlekken; de keel is witachtig met schuine strepen, de ruggestreep is zwart; evenzoo de staart, doch met licht bruine ringen; er zijn 6 tepels. De andere, Viverra civetta Schreb., is grooter, licht bruinachtig grijs met drie zwarte strepen op den rug, een ring om de oogen, drie om den hals, vijf aan het begin van den staart; met zwarte dwarsstreepen op de schouders en appelvlekken aan de zijden; op den rug staan lange haren. Beide deze soorten van roofdieren leveren de civet (Zibethium) op, eene vette zelfstandigheid van eeu buitengewoon doordringenden, naar muscus zwemenden reuk. Deze zelfstandigheid is vervat in twee zakjes, die eene gemeenschappelijke, langwerpige opening CIS—CIV. |
326
|
hebben, door ocno voortzetting der bekleedsels gevormd worden en met vele kleine klieren omgeven zijn. Buitendien zijn er twee andere blinde zakjes, die elk eene afzonderlijke kleine opening hebben aan weerszijden van den anus. In den natuurstaat ontlasten de dieren zich van deze stof door zich tegen hoornen te wrijven; in den gevangen toestand wordt het hun om de drie of vier dagen ontnomen door inbrenging van een klein zilveren of ivoren lepeltje. Om de kostbaarheid van de civet wordt zij meestal met olie vermengd of op eene andere wijze vervalscht. De Civetkatten leven van eijeren, viervoetige diertjes en vogelen; ook voeden zij zich in nood met wortelen en vruchten. Zij beklimmen boonien, doch graven ook holen in den grond, waarin zij wonen. Afbeeldingen van deze dieren vindt men hij Buffon, IX, pl. 31—33 en 34; Schreber's Süugthiere Taf. 112 en 111; Brandt und Ratzeburg, Mediz. Zovl. Taf. 1, f. 1 en 2; Cuvier, Regne Animal, Ed. ill. Mamnk.pl. 38, f. I. CIVIEL is hetgeen betrekking heeft op het leven der burgers als leden van den staat en wordt daarom gewoonlijk door het woord; „burgerlijkquot; uitgedrukt. Het C. regt h. v. regelt de reg-ten, pligten en belangen der ingezetenen, zoo onderling als tegenover het geheel, dat den staat uitmaakt, terwijl het handels-regt betrekking heeft op de verhouding van kooplieden zoo tot de maatschappij als tot elkanderen, en het criminele regt de misdrijven omschrijft en er de straffen op bepaalt. CIVIELE PAIiTIJ noemt men in de regten dengene tegenover wien men eene regtsvordering instelt ten gevolge van een regterlijk vonnis. Wanneer b. v. A. bij vonnis veroordeeld is tot eene straf, geldboete, gevangenis, of wat het zij, wegens moedwillige schade, aan het eigendom van B. veroorzaakt, dan is de staat wegens dat feit bevredigd; maar B. kan zich ten gevolge van dat vonnis C. P. tegen A. stellen en den eiseh tot schadevergoeding tegen hem doen gelden, daar het door het eerste vonnis bewezen is, en dat B. schade gehad heeft, fell dat A. haar heeft veroorzaakt. CIVITA VKCCHIA. Er zijn twee steden van dezen naam, van welke do eene in den Iverkelijken Staat ligt. Zij werd door paus Urbanus den VIIl',en versterkt en van een tuighuis en eene haven voorzien. In de nabijheid zijn de warme baden, gli bagni de Palazzi genoemd. De andere ligt op het eiland Malta, waarvan zij vroeger de hoofdstad was. Het is eene oude versterkte, doch zeer in verval geraakte plaats, die naauwelijks 5000 inwoners telt. Hnar merkwaardigste gebouw is de hoofdkerk; in de nabijheid der stad vertoont men eene grot, waarin de apostel Pauliis zou hebben gevangen gezeten. CLAASSENS (Keinieb), beroemd door het heldenfeit dut hem het leven kostte, was van Amsterdam geboortig en behoorde tot het smaldeel van den luitenant-admiraal Hautain, die met 24 schepen, in den nazomer van het jaar 1606, naar den Atlantischeu oceaan werd gezonden, ten einde de handelsvloot der Spanjaarden en Portugezen, die uit West-Indie gewacht werd, te onderscheppen en hunnen Oost-Indicvaarders het iiitloopen te beletten. Nabij de Portugeesche kust ontmoetten zij acht groote galjoenen dei-Spanjaarden , van welke zij twee vernielden, terwijl de overigen ontvlugtteu. Niet lang daarna ontmoette onze vloot de Spanjaarden, die uit achttien galjoenen, negen galeijen en eenige ligte schepen bestond, waartegen Hautain met zijn zwakkere smaldeel niet op kon, te minder, daar zes schepen van de vloot waren afgeraakt en een jagt was afgezonden om ze op te zoeken. Niettemin zou de dappere admiraal den strijd hebben gewaagd, indien hij niet te vergeefs hadde gepoogd, het voordeel van den wind op den vijand te verkrijgen. Bij die poging geraakten drie schepen in gevaar om de prooi der vijandelijke overmagt te worden. Terwijl men deze ter hulp snelde, werd C. door een groot gedeelte der vloot van Fiasciardo, den Spaanschen admiraal, omsingeld. Het overboord vallen van zijne groote mast, door den schok bij het aanzeilen van een galjoen, maakte hem het ontkomen onmogelijk. Hautain schijnt met zijne kleine, door afzeiling uit elkander gedrevene magt het voortzetten van den strijd niet geraden en C. met zijn schip vermist, gelijk nog e'én was, gerekend te hebben. Deze echter hield den kamp nog twee dagen vol, schoon drijvende en bijna in den grond geschoten. Geen der Spannsche galjoenen durfde hem aan boord komen uit vrees, dat hij den brand in zijn buskruid zou stoken, gelijk hij ten laatste deed, toen zijn manschap tot op zestig was gedund en dezen zich hadden bereid verklaard, liever eenen roemvollen dood te sterven, dan zich over te geven. Allen bereidden zich ter dood; twee werden levend door de Spanjaarden opgevischt doch bestierven 't na een paar uren. |
Aldus wordt het verhaal gegeven door van Metoren, een' tijdgenoot, Nederl. J/ist. B. XXVII. Zeer onnaauwkeurig is het berigt, daaruit ontleend door Wagenaar, Vad. Hist. D. IX, bladz. 222, die C. ten onregte tot een vice-admiraal „van Zeelandquot; maakt, daarin gevolgd door Helmers, die hem in zijne bekende episode in de. Ilolhndsche. JS'atie, „ een dapperen Zeeuwquot; noemt. CLAIR-OBSCUR (Italiaansch Chiaroscuro, Duitsch Helldun-kel). In de schilderkunst noemt men Clair-obscur de verlichting door eenig helder verlicht voorwerp medegedeeld aan een ander voorwerp, dat in de duisternis of schemering geplaatst is. Wanneer iemand met den rug tegen eon venster zit te lozen, dan zal zijn aangezigt verlicht worden door do reflectie van het licht dat op het boek valt; men zegt dan dat zijn gezicht in Clair-obscur is gedaagd. De nieuwere kunst (want de kunst dor ouden kende geen clair-obscur), heeft daarin hare voornaamste hulpbronnen en effecten gezocht. Ook zijn weinige hulpmiddelen zoo rijk om waarheid en aanvalligheid aan het beeld der voorwerpen bij te zetten. Voornamelijk kan het licht eigenlijk slechts door clair-obscur voorgesteld worden, en zonder dit middel zou de kunst niet in staat zijn het licht zelf uit te drukken; want welke afstand is er niet tusschen de lichtste olievorwtint en het zonnelicht? Hoe zal men dit laatste door onmiddollijke nabootsing voorstellen? Niet anders dan door het gebruik van het Clair-obscur, dat de platste witten als zonnelichten doet schitteren. De grootste kenner van het Clair-obscur was Kembrandt. Er bestaat van hom een vrouweportret, dat glooit van zonneschijn met een enkel geelwit stipje op den neus; er bestaan gewelven, die warm zijn van zomerhitte, eenvoudig door overvloed van Clair-obscur. Behalve Rembrandt moet voornamelijk Correggio onder de groote meesters in dit gedeelte der kunst genoemd worden. Voorts gebruiken de Italianen hot woord Chiaroscuro om die soort van houtsneden aan te duiden, welke de Franschen en wij gewoonlijk houtsneden en camnieu noemen. Zij onderscheiden zich daardoor van anderen dat verschillende tinten van eene kleur over elkander heen gedrukt worden. De eerste proeven van deze kunst leverde Lucas Cranach omstreeks 1506. In Italië hebben vele meesters met deze wijze van werken opgehad, b. v. Hugo da Carpi, Antonio da Trento, Andrea Andreani, Hantogna enz. Abraham Bloemacrt heeft in die kunst onder de Nederlanders uitgemunt en enkele bladen van Ploos van Amstel schijnen op die wijze behandeld te zijn. CLAIRVAUX. Vlek in het Franschc departement Aube, merkwaardig wegens de Cisterciënscr abdij, die er gesticht werd door den beroemden Bomhard, over wien zie het art. Bernhard. Zij bezat later een prachtig klooster, dat in de eerste Fransche omwenteling te niet is gegaan. CLAIR VOYANT. (Zie Magnetisme-Dierli/k.) CLAPPERTON (Hugh). Deze vermaarde reiziger, geb. in 1788 te Annan, in het Schotsche graafschap Dumfries, had als zee-oflicier reeds onderscheidene reizen gedaan, toen hij in 1821 verlof verkreeg om zich te voegen bij het reisgezelschap, dat zich op last der regering naar Africa zon begeven, ten einde het binnenste gedeelte van dat werelddeel te onderzoeken. Ook de luitenant Denham voegde zich bij die expeditie. Na een kort oponthoud te Tripoli, begaven zich de reizigers naar Bornoe in Nigritië, waar Denham zich van hen afscheidde om in eene zuidelijke rigtiug te trekken; terwijl C. met Oudney, die aan het hoofd der onderneming stond, door de woestijn van Bornoe trok, het meer Tsad onderzocht en na den dood van zijnen zoo even genoemden reisgezel tot Sakkatoe, de hoofdstad van het rijk der Fellata's, doordrong. Niet verder westelijk kunnende komen, keerde hij terug en kwam in 1825 mot Denham in Engeland. Ofschoon deze reize de kennis van Africa aanmerkelijk had uitgebreid, was het groote aardrijkskundige vraagstuk naar den loop des Nigers er nog niet door beslist, weshalve C. aan het hoofd eener nieuwe onderneming geplaatst werd, die in last kreeg om aan de kust van Benin, in Opper- |
CLA.
327
|
Guinea, te lunden, van daar door het rijk Bornoe door te dringen en dan den loop des Nigors te onderzoeken. Hij verliet Engeland in Augustus 1825, met kapitein Pearce en de geneeS-heeren Dickson en Morrison, die zich aan de Africaanschc kust van hem scheiddon om in andere rigtingen het land te doorkruisen, maar er hunnen dood vonden. C. kwam, vergezeld door zijnen getrouwen dienaar Richard Lander, te Sakkatoe, maar kon van den Sultan Bello geen verlof erlangen om naar Bornoe te trekken. Uit verdriet over deze teleurstelling werd hij ziek en stierf te Tsangarij, niet ver van Sakkatoe, den 13'lequot; April 1827. Hij was de eerste Europeaan, die van de kust van Benin zoo diep in het binnenland van Africa doordrong en den loop des Nigers over cene zoo groote uitgestrektheid naspoorde, zoodat de aardrijkskunde aan hem de grootste verpligtingen heeft. Barrow bezorgde niet alleen de uitgave van C.'s eerste reize, die (Lond. 1826) het licht zag onder den titel: Narrative of travels and discoveries in northern and central Africa, in the years 1822—1824, by Denham, Clapperlon and Oudney; maar ook uit de door den dienaar Lander medegebragte papieren eemge berigten over C.'s laatste reize, een: Journal of a second expedition into the interior of Africa, from the bigt of Benin to Saccatoo (Lond. 1829), waarop Landers Record of C.'s last expedition in Africa (Lond. 1830), eenige belangrijke bijvoegselen geven. CLARA. (Zie Clarissen.) CLARENDON (Edwab» Hyde , graaf van), grootkanselier van Engeland, geboren te Dinton in Wiltshire in 1608, studeerde te Oxford. Hij was een der invloedrijkste leden van hot Long Parliament onder Karei den Iquot;1quot;». Bij het uitbarsten van den burgeroorlog volgde hij de zijde dos konings, volgde den prins Karei (later Karei den Hdoquot;) naar Jersey, bleef aldaar, toen deze naar Frankrijk overstak, nog twee jaren en schroef er zyne geschiedenis des opstands. Prins Karei zond hem van daar als afgezant naar Spanje om ondersteuning in to roepen; later was hij te Parijs en eindelijk te 's Gravenhage voor 'a konings belangen werkzaam, en hij was een der mannen, aan wie Ka-rol de IIdo meer bijzonder zijno herstelling op den voorvaderlijken troon te danken had. In 1660 beloonde hem de vorst door hom te verheffen tot kanselier der universiteit te Oxford, pair en baron Hyde, viscount Cornbury en graaf van Clarendon. Doch het duurde niet lang of hij viel in ongenade; met vurigen ijver trachtte hij overal het Presbyterianismns te verdrukken, zag allo dissenters tegen zich opstaan en zijnen invloed op dou koning verdwijnen, doordien hij zich kantte tegen diens plan om zich van zijne gemalin te scheiden, ten einde met de schoone lady Stuart te kunnen trouwen. Bovendien werd de ongelukkige wijze waarop de oorlog met de Nederlanden ge-voord werd en het verkoopen van Duinkerken hem geweten. Hij Werd uit al zijne ambten ontzet en uit Engeland verbannen; eene regtvaardiging van zijn gedrag, die hij bg het huis der Lords inzond, werd door beulshanden verbrand en zelfs in Frankrijk ontging hij den haat des volks niet, want te Evreux werd hij door oenige Engelsche matrozen aangevallen en gevaarlijk gewond. Hij leefde nog zes jaren bij afwisseling te Mont-pellier, Moulins en Rouaan, totdat hij in 1674 in de laatstgenoemde stad overleed. Zijn lijk werd later naar Engeland overge-bragt en in de Westminster-abdy bijgezet. Onder meer werken van zijne hand verdienen voornamelijk vermelding zijne History of the rebellion and civil war in England, 3 doelen, Oxf. 1702, in 1826 te Londen herdrukt. The history of the civil war in Ireland, Londen 1821. C.'s State-papers, Oxf. 1767—86. Vergelijk: The life of Kdward, Earl of Clarendon, 3 doelen. Oxf. 1761. CLARINE zegt men in do wapenkunde van een dier, dat aan den hals een klokje heeft hangen; b. v. de koeijen in het wapen van Beam. (Verg. de figuur bij het art. Accorné, D. I, bl. 36.) CLARINKT. Een door Denner te Neurenburg in het jaar 1690 uitgevonden blaas-instrument, voortreffelijk in zijne soort doch niet voor alle toonsoorten bruikbaar. Er zijn C.-ten van onderscheidene stemming. In de orkesten bedient men zich meest van A, B en C-C.-ten, waarvan de beide eerste eene kleine terts of seconde lager gaan, en bij militaire muzijk gebruikt men ook de E1' C.-ten, die een kleine terts hooger gaan dan de noot aanwijst. De moeijelijkheden van dit instrument zijn goeddeels weggenomen door de verbetering, die Joh. Muller or aan heeft gemaakt, doch niet zonder eene opoffering van den toon, waarom zij dan ook weinig ingang gevonden heeft. Do bassethoorn en de door Streitwolf te Göttingen uitgevonden Tenor- en Bas-C.-ten zijn wijzigingen van dit instrument. |
CLARISSE (Johannes). Deze beroemde godgeleerde is den jgdon October 1770 te Schiedam geboren. Na zich aan de hooge-scholen, eerst te Leyden, daarna te Utrecht, voorbereid en loffelijk onderscheiden te hebben, aanvaardde hij de predikdienst te Doorn, vervolgens, na voor een beroep als hoogleeroar te Lingen bedankt te hebben, te Enkhuizen, vanwaar hij, na eene beroeping naar Dordrecht te hebben afgewezen, als hoogleeraar en academiepredikor naar Harderwijk vertrok (1804). Uit liefde voor zijno hoofdwetenschap bedankte hij voor het hoogleeraar-ambt der wijsbegeerte te Groningen; toen echter de Harderwijk-sche hoogeschool in 1812 vernietigd werd, zag hij zich als predikant te Rotterdam beroepen, waar hij diende tot 1815, als wanneer hij het professoraat in de godgeleerdheid te Leyden aanvaardde, waarin hij met den hoogsten roem werkzaam was tot aan zijn zeventigste jaar, als wanneer hij eene eervolle rust erlangde, die hij op een buitenverblijf bij Rheedcn doorhrngt tot aan zijnen dood, die den 29quot;'e,gt; November 1846 voorviel. De schriften van dozen in alle vakken van menschelijke kennis diep geleerden (na den dood van Brugmans nam hij voor-loopig het onderwijs in de natuurlijke historie aan de Leydsche hoogeschool op zich en gaf het met de grootste toejuiching), schcrpzinnigen, heldordenkenden man, worden opgeteld door Glasius, Godgel. Nederland, op het w. Zie voorts over hem: II. Bonman, Memoria Joh. Clarisse. (Traj. ad Rhen. 1850.) Zijn vader C. (Theodouvs Adbiasüs) was een der voortreffelijkste kanselredenaars van zijnen tijd. Hij werd geboren te Oost-Souburg in Zeeland, waar zijn vader onderwijzer was. Na zich te Middelburg en te Utrecht tot de predikdienst te hebben voorbereid, diende hij in de gemeenten te Amerongon, Wageningen, Schiedam en Amsterdam. Te Groningen den 5de° Mei 1782 predikende, werd hij door eene bloedbraking overvallen, die twee dagen later in den dood eindigde. Ook zijne schriften worden door Glasius t. a. p. opgenoemd. Zie ook: P. Chevallier, Lijkrede ter gedachtenisse van den Eerw. T. A. Clarisse (Gron. 1782). Zijn kleinzoon en naamgenoot, oudste zoon van den vernielden Lcydschen hoogleeraar, C. (Theodorus Aduiancs) , geboren te Doorn in 1795, schoen in zijne jeugd geenen aanlog voor de studie te bezitten, maar ontwikkelde zich onder do leiding van zijnen beroemden vader en het onderwijs zijner overige leermeesters zoo zeer, dat hij, na eenigen tijd de predikdienst op zijne geboorteplaats te hebben vervuld, in 1823 ter vervanging van den grijzen Mun-tinghe tot hoogleoraar in de godgeleerdheid te Groningen word beroepen. Veel roem oogstte hij in met zijne lessen over de uitlegging des O. V., nog meerderen met die over do kerkelijke geschiedenis, van welke hij zich de diepere beoefening der va-derlandsche, vooral die van het noord-oostelijke gedeelte des lands, ton hoofdtaak had gesteld voor zijn volgend leven. Doch al de schoone verwachtingen, die vaderland, wetenschap en Kerk nog van dezen voortreffelijken man mogten koesteren, verdwenen met zijnen dood, die hem ten huize zijns vaders, in de kracht des levens, den Uquot;1quot;1 September 1828, aan zijne betrekkingen, leerlingen en vrienden ontrukte. Zijn ambtgenoot A. Ypeij gedacht zijner in eene Akademische Leerrede (Gron. 1828); ook werd zijne Nagedachtenis plegtig gevierd in het natuurkundig genootschap te Groningen (Gron. 1828); zijn leerling en opvolger P. Hofstede de Groot wijdde hem eene Hulde (Gron. 1828) en zijn vader schreef over hem oenen uitvoerigen brief in: Kist en Royaards, Archief voor kerk. gesch., D. I, bladz. 337—354, ten geleide eener verhandeling over Geert Groete, door den overledene voor dat archief bestemd, door den vader later voortgezet en met de overige schriften van don geleerden en in verschillende betrekkingen hoogst verdienstelijken en werkzamen man, opgenoemd door Glasius, t. a. pl. CLARISSEN. Deze nonnen-orde, bohoorende tot den tweeden regel van Franeiscus, werd ingesteld door Clara van As-sisi, geb. 1193. Om een huwelijk te ontwijken ontvlugtte zij, den 12den Maart 1212, het ouderlijke huis en nam de wijk in |
CLA.
328
|
hot auburigo klooster Portiuncula, waar do II. Franciscus zich hovend. Onder dcu invloed diens beroemden mans nam zij het geestelijke gewaad aan en stichtte in het klooster van St. Pa-mianus eene verocniging, nit welke spoedig daarna de orde der C. ontstond. Clara zelve stond aan het hoofd van hot klooster tot haren dood, die den ll,len Augustus 1253 plaats had, terwijl zij in 1255 door Pans Alexander den IV10quot; heilig verklaard werd. Haar vierdag is do 12de Augustus. Hoewel de regelen dei-orde gestreng' waren, breidde zij zich spoedig nit, zoo in Italië, als in Frankrijk, Spanje en Huitschland. Volgons den regel, die Franciscus in 1224 aan de orde gaf, stond zij onder het oppertoezigt der Minderbroeders en ontving slechts tijdelijk in 1263 eenen Protector. Verzachtingen van den orderegel door Bonaventura en vooral door Urbanus den IVdclgt; waren bij de C., even als bij de Minderbroeders, oorzaak van scheuringen. Zij, die zich aan de oorspronkelijke gestrengheid der orde hielden en niets weten wilden van eigendommen en weelde, noemden zich Urbanistinnen of ook zustors van O. L. V. van den ootmoed; uit overdrijving van het gestrenge beginsel kwamen in Frankrijk do zusters van Ave Maria voort, totdat eindelijk, in 1631, in Italië C. van den gostrengsten regel en in 1676 do C.-kluizenarossen te voorschijn traden. Ten tijde der Horvorming telde de orde meer dan 2000 kloosters. Do tegenwoordige zijn meest opvoedingsgestichten. De kleeding der C. is bruin. Men zie omtrent deze orde de schriften over die der Franciscanen, welke op dat art. zullen worden vermeld. CLARKE (Edward Uanicl), bekend als reiziger en schrijver, geboren te Willington in Essex den 5dequot; Junij 1769, gesproten uit oone door geleerdheid beroemde familie, studeerde na 1785 te Cambridge en bereisde in 1790 Wales, Ierland en het westelijke gedeelte van Engeland; twee jaren later als gouverneur van een' jongen edelman. Frankrijk, Duitschland, Zwitserland, Italië en Nederland, in 1797 Schotland, de Schot-sche Highlands en de Hebriden tot St. Kilda en trok in 1790 naar Denemarken, van waar hij Noorwegen, Zweden, Lapland, Finland, Knslnnd, hot land dor Donsche Kozakken en dat aan den Kuban, Tartarije, de Krim en Constantinopel bezocht. Daarop stak hij over naar Klein-Azië en reisde door Syric, Egypte en Griekonland, zoodat hij eerst in 1802 uaar Engeland terugkeerde. In 1807 hield hij te Cambridge voorlezingen over mineralogie en werd daarop tot professor in die wetenschap aangesteld. Deze studiën gaven aanleiding dat hij na 1812 Thracië, Macedonië, Bulgarije, Wallacbije en Hongarije bezocht. Aan de boekerij van Cambridge, waarvan hij in 1817 curator werd, schonk hij vele op zijne reizen verzamelde marmerbeelden en zuilen, waaronder meest bekend is de Eleusinische Cores, over walke hij in 1803 eene verhandeling schreef. Ook dankt hem Engeland het bezit der beroemde sarcophaag mot opschriften in drie talen. Hij schreef daarover: The tomh of Alexander, a dissertation on the sarcophai/es, hrouyht from Alexandria and now in the Britsch museum. (Lend. 1805.) C.'s reisbeschrijving (6 doelen 1810, 4« druk, 8 dooien 1816) werd met grooten bijval ontvangen; een vervolg daarop maken de Travels through Denmark, Sweden. Lapland, Norway, Finland and Jt it SS ia, welke na zijn dood (Lond. 1823) het licli zagen. Eene volledige uitgaaf zijner Travels in various countries of Europe, Asia and Africa, verscheen te Londen van 1819—24 in 11 deelen. C. overleed den 9dcI1 Maart 1822. De universiteit to Oxford kocht zijne Griek-sche en Oostersche handschriften , waaronder den boroomdon Codex van Plato, welken bij op het eiland Patmos ontdekt had. CLARKE (SAMüëL), wien do Engclschon, mot Locke en Newton, voor den voornaamsteu hunner wijsgeeron houden, is geb. te Norwich den llden October 1675. Schoon Newton zijne ontdekkingen reeds had bekend gemaakt, bleef echter het stelsel van Doscartcs nog het heerschonde. C. kon er zich niet mede verecnigen en maakte zich dus bij zijne wijsgecrige en godgeleerde studiën los van een vooraf gevormd stelsel. Na eonigen tijd de betrekking van kapollaan te hebben waargenomen bij don bisschop van Norwich, werd hij hofkapellaan bij Koningin Anna en in 1709 predikant van St. James. Ofschoon op sommige punten zijne afwijking van de kerkleer niet ontveinzende, was hij een ijverig verdediger van de Christelijke godsdienst tegen de vrijdenkers van zijnen tijd, eenen Dodwell en anderen. De meest en gunstigst bekende zijner schriften zijn: Demonstration of the being and attributes of God (Lond. 1705, 1706, 2 dln.) en I'e-rity and certitude of natural and revealed religion (Lond. 1705). Met Leibnitz voerde C. eenen wijsgeerigon pennostrijd; zijne te dier zake geschreven Collection of papers, whith passed between Leibnitz and Clarke in the years 1715 and 1716 (Loud. 1717, in bet Fransch, Amst. 1719) getuigen weinig van's mans scherpzinnigheid. Zijne uitgave van Julius Caesar (Lond. 1712) staat in hoogo achting; die van Homerus is eerst door zijnen zoon voltooid (Lond. 1729—1746, 5 din.) na zijnen dood, die den 17dcn Mei 1729 plaats had. Eene verzameling zijner wijsgeerigo schriften is uitgegeven te Londen 1738—1742, in 4 dln. |
CLAROS was eene in de oudheid door een orakel van Apollo beroemde stad van lönië, alsmede een eiland in de Egeesche zee, tusschen Tenedos en Scio. CLAUDE (Jean). Deze beroemde Fransch-Horvormde godgeleerde werd geb. te Sanverat in 1019, en was, na zijne studiën te Montauban voleindigd te hebben, achtervolgons predikant: te La Treyno in 1645, te St. Afrique in 1646, te Ni mes in 1654, te Charenton in 1666. Bij do herroeping van het edict van Nantes was hij genoodzaakt. Frankrijk te verlaten; hij begaf zich naar Nederland en ontving van den prins van Oranje eonigen onderstand. Nu en dan predikte hij te 's Gravenhage, waar zijn zoon Isaac C. Predikant was. Hij ovorloed in 1687 en is in den laatsten tijd op nieuw meer bekend geworden door Bungoncr, die hem in Un sermon sous Louis A'/1' voorstelt als Bourdalouc overtreffende. Zijn kleinzoon C. (Jean Jacques), geb. te 's Gravenhage, don 16dequot; January 1684, werd Fransch predikant te Londen in 1711, doch overleed reeds het volgende jaar aan de kinderziekte. Eenige zijner leerredenen zijn na zijnen dood uitgegeven (Amst. 1713). C. LORRAIN, eigenlijk C. Gei.ée, beroemd landschapschilder, geb. in Lotharingen in 1600, leerde op zijn twaalfde jaar do beginselen der teekenkunst van zijnen broeder, die te Frey-burg de houtsnijkunst uitoefende. Een zijner bloedverwanten, een marskramer, nam den knaap mede naar Rome, maar liet hom daar aan zijn lot over. Het geluk bragt hom in dienst van den landschapsschilder Agostino ïassi, die hem eenig onderrigt gaf. Zijne zucht tot reizen dreef hom door geheel Italië; hij bestudeerde de natuur en te Venetië de stukken van Giorgione en Titiaan. Ook doorreisde hij Duitschland en hield zich eenigen tijd in zijn vaderland op, maar keerde spoedig naar Rome terug, dat hij in 1627 na velerlei tegenspoed, ziekte en schipbreuk zelfs niet uitgezonderd, bereikte en sedert niet weder verliet. Bij pausen en vorsten stond hij in hooge achting tot aan zijnen dood, die in 1682 voorviel. De grootc kunstverzamelingen in Italië, Frankrijk, Engeland, Spanje en Duitschland bezitten voortreffelijke voortbrengselen van zijn penseel; vier der ver-maardste, die onder den naam van de vier getijden dos daags door Haldenwang in koper zijn gebragt, versieren de keizerlijke galerij te Petersburg. Het aantal stukken van dezen meester is buitengewoon groot; Engeland bezit er - misschien meer, maar althans zeker - 54; de galerij du Louvre 18; het museum te Madrid 8; Woenen 4, even zoo vele Dresden en München. Zijn meesterstuk was een naar de natuur geschilderd Italiaansch boschje, waarvoor paus Clemens do IXd,! te vergeefs zooveel goudstukken bood als noodig waren om hot te bedekken. Daar vele schilderijen reeds bij zijn loven op zijnen naam gingen, verzamelde hij de schetsen der door hem vervaardigde stukken in een boek, dat hij hot Bock der waarheid (Liher veritatis) noemde, welk kostbaar stuk thans het eigendom is van den hertog van Devonshire en waarvan John Boijdell een fac-simile heeft in het licht gezonden onder den titel: Liber veritatis. Or a collection of 100 prints after the original designs of Claude le Lorrain, in the collection of the Duke of Devonshire. Executed by Richard Earlom (Lond. 1774—1777), voorafgegaan door cone levensbeschrijving van C. In zijne schilderijen, gelijk ook in zijne teekeningen, van welke de meeste zich in het Britsch Museum te Londen bevinden, vindt men eene ongemeen rijke verbeeldingskracht , waardoor eene groote afwisseling in zijne stukken bestaat, eene diepe studie en een warm koloriet. Onbegrijpelijk juist wist hij het licht volgons de verschillende standen dor zon en een vor-frisschend koeltje uit te drukken. Ook ligt een onnavolgbaar schoon waas over de donkere partijen in zijne stukken, zonder dat daardoor iets benomen wordt aan de frischheid van het ge- |
329
|
heel. Zijne figuren, menschen, dieren enz. bereiken daarentegen nanuwelljks het middelmatige, waarom hij zijne landschappen meestal door Lanri of Francesco Allegrini liet stoffeeren. C. was als mensch niet minder achtingwaardig dan hij als een der grootste landschapsschilders, die ooit geleefd hebben, vermaard is. CLAUDIA. Een zeer bekende Romeinschc vrouwenaam, die o. a. gedragen werd door eene beroemde vestaalsche maagd, welke, van schending barer kuischheid verdacht, hare eer redde door hot schip, waarop het beeld van Cybele naar Rome werd vervoerd, geheel vlot te maken van de zandbank, waarop het was blijven zitten. CliAÜDIANUS (Claudius). Een Komeinsch dichter uit Alexandric, die in het begin der V(l0 eeuw leefde. Zijne gedichten bezorgden hem zooveel roem, dat de keizers Arcadius en Honorius op het forum van Trajanus, op aanzoek van den senaat, voor hem een standbeeld lieten oprigten. Trouwens hij was verreweg de eerste dichter van zijnen tijd, en waren de voortbrengselen zijner muze minder besmet door den wansmaak zijner eeuw, die het verhevene met het gezwollene verwarde, dan zouden zij tot de beste voortbrengselen der Romeinsche poëzij behooren. De eerste uitgave van C. is gedrukt te Venetië in 1482. Onder do latere verdienen onderscheiding; die van Heinsius (L. B. 1650), van Gesner (Lips. 1759), van Burman (Amst. 1760), van Konig (Gött. 1808)en van Doullay (Par. 1836). CLAUDIUS of CLODIÜS. De stamvader van dit Romeinsche geslacht, dat na zijne opneming onder de Patriciërs, zich by velen gehaat maakte door hoogmoed, heerschzucht en onderdrukking, was Actius Clausus, die den naam Appius C. aannam of verkreeg. Een der beruchtsten uit dit geslacht was: C. (Appius) Crassus, de Tienman (zie Tienmannen). Hij misbruikte zijne waardigheid door wreedheid en losbandigheid. Eene woeste drift opgevat hebbende voor Virginia, eene dochter van Lucius Virginius, verloofd aan Lucius Julius, deed hij haar openlijk wegvoeren onder voorgeven dat zij een ondergeschoven kind en dochter van eene zijner eigene lijfeigenen was. Haar vader, de gevolgen voorziende, naderde haar op de markt onder schijn van haar nader te ondervragen en doorstak haar, uitroepende; „ Virginia, ga vrij en rein naar uwe voorouders!quot; Dit voorval was het sein tot eenen opstand, waarbij de regering der Tienmannen werd vernietigd en A. C. in de gevangenis geworpen, waaruit hij volgens sommigen (Diodorus Halicarnes-sensis) door de Tribunen, die hem lieten ontsnappen, bevrijd, maar waarin hij volgens anderen (Livina) door zelfmoord omgekomen is. Zijn bloedverwant C. (Appius), bijgenaamd Coecus, omdat hij in zijnen ouderdom blind werd, is meest bekend door den door hem aangeleg-den en naar hem genoemden Appischen weg (Zie dat art.). Hij bekleedde onderscheidene staatsambten, was zelfs tweemalen consul, maar gedurende zijn censorschap (312 j. voor Chr.) berokkende hij zich veler haat door het toelaten der zonen van vrijgelaten lijfeigenen in den senaat en door andere voorregten aan dezen toegekend. Aan de andere zijde maakte hij zich zeer verdienstelijk door zijne krachtige, nog in Cicero's tijd beroemde redevoering in den senaat, waardoor hij te weeg bragt dat de reeds met Cineas, den gezant van Pyrrhus, aangevangen vredes-on-derhandelingen werden afgebroken en de ontruiming van Italië door diens troepen tot onvoorwaardelijk beding werd gesteld. C. (Tibp.uius) Drusus, was de jongste zoon van Nero C. Drusus, een stiefzoon van Augustus. Hij werd geboren te Lyon in het j. 10 voor Chr. en onder vrouwen en slaven opgevoed. Zijne onbeduidendheid onttrok hem aan den dolk van Caligula, zijnen neef, die, ten einde te vaster op den troon te zitten, zijne bloedverwanten uit den weg deed ruimen. Na diens dood werd hij tegen zijnen zin uit zijne afzondering, waarin hij zich ijverig met de letteren, vooral de geschiedenis, bezig hield, naar den troon gevoerd. De senaat, ofschoon eerst voornemens geweest de republiek te herstellen, werd door de Praetoriaansche lijfwacht gedwongen, hem te erkennen. Aanvankelijk verdiende zijne regering lof, maar toen hij zich later door gunstelingen als Pallas en Narcissus, twee vrijgelatenen, en vooral door zijne schandelijke gemalin Messalina, liet besturen, kenmerkte hij zich door losbandigheid, verkwisting, hebzucht en wreedheid. Nadat Messalina omgebragt was huwde hij Agrippina, die hem overhaalde om Nero, haren zoon uit een vorig huwelijk, ten nadeele van Brittannicus, tot zijnen opvolger aan te nemen. Toen deze snoode vrouw dit haar doel bereikt had, bragt zij C. door vergif om het leven, 54 j. na Chr. Zijn aangenomen zoon Nero was zijn opvolger. Een latere keizer van denzelfden naam was |
C. (Flavius Marcus Aurelius), die in het jaar 268, naden dood van Galienus tot keizer uitgeroepen werd. Ofschoon reeds bejaard toen hij den troon beklom, toonde hij veel geestkracht in de regering, vooral ook in het strijden tegen de invallen der Barbaren: hij dreef de Alemannen uit Italië en sloeg de Gothen bij Naissos zoodanig, dat hij deswegens den bijnaam van Gothi-cus verkreeg. Na eene tweejarige regering stierf hij te Sirmium aan de pest en werd door Aurclianus opgevolgd. CLAUDIUS (Matthias), meest onder den naam van „ Asmusquot; of „der Wandsbecker Botequot; bekend, werd geb. te Rheinfeld in het Holsteinsche, den Augustus 1740. Na zijne studiën te Jena voleindigd te hebben, begaf hij zich naar 'Wandsbeck bij Hamburg, waarheen hij terugkeerde na gedurende korten tijd te Darmstadt eene openbare betrekking te hebben vervuld, en waar hij ook bleef, toen hij later eenen post bij de Slecswijk-Hol-steinsche bank te Altona had bekomen. In 1774 verzamelde hij zijne opstellen in dichtmaat en proza en voegde daarbij nog eenige ongedrukte onder den titel: Asmus omnia sua seciwi por-t'ans, oder sammtliche Werkc des Wandsbecker Boten (onder den naam Wandsbecker Bote had hij sedert eenige jaren een Tijdschrift uitgegeven). Deze verzameling, later aangevuld, is in 1812 gesloten en herhaaldelijk (het laatst, zooveel wij weten, in 1844) uitgegeven. Men vindt daarin volksstukjes van verschillenden aard: liederen, fabelen, brieven, gesprekken, elegiën . opmerkingen, enz. In verstaanbare, dikwijls luimige taal tracht de schrijver gevoelens van regtschapenheid, weldadigheid, vaderlandsliefde, huiselijkheid en godsdienstigheid aan te bevelen, terwijl do dwaasheid, de laster, do hoogmoed en vele andere ondeugden op eene schertsende en ernstige wijze worden getuchtigd. Overal hoorschen rein gevoel, gezond verstand en edele denkwijze, doch do vormen zijn niet overal zoo, dat de goede smaak zich even bevredigd vindt als het zedelijk gevoel. De schrijver maakt dikwijls jagt op vreemde uitdrukkingen en zekere — zij het dan welgemeende en goedhartige — dweeperij is hier on daar niot te miskennen. Ook heeft — maar dit is de schuld van den beminnelijkon schrijver niot — eene ovordrevone ingenomenheid met de schriften van Asmus er wel eens dieperen zin in gezocht dan zeker bedoeld was. Onderscheidene van C., liederen zijn door do bekwaamste Duitsche toonkunstenaars op muzijk gezet, en weinige volkszangen zijn zoo bekend als het Rhoinweinlied: .. Bekranst tuit Laub den lieben vollen Becher quot;, 11. s. w. Ook ten onzent zijn zijne schriften zoor bekend, niet alleen in het oorspronkelijke, maar ook door vertalingen zoo van uitgezochte stukken (Amst. 1791, 2 stukken) als van zijne Lied-jes (door Tollens, Leeuw. 1832). C., algemeen geacht, onafhan-koiyk in zijne betrekkingen, eenvoudig en vergenoegd, had eenen aangenamon avond des lovons, totdat hij den 21«quot;!n January 1815 te Hamburg overleed ten huize van don vermaarden boekhandelaar Perthes, dio met eene dochter van C. gehuwd was. CLAUDIUS CIVILIS. Deze beroemde Batavier, gesproton uit een aanzienlijk geslacht, werd nevens zijnen broeder Julius Paulus, door den Romoinschon hoofdman Fontejus Capito, op valsche betichting van verraad, gevankelijk naar Rome gezonden, waar hij door mishandeling een oog verloor, waarom men hem vergeleek mot Hannibal, dio ook een oog miste. Door keizer Galba vrijgesproken, keerde hij naar zijn vaderland terug, waar hij de Romeinsche adelaars volgde. Onder Vitellius wederom verdacht gehouden, veinsde hij de partij van Vespasianus, die toen ook don troon zocht, te zijn toegedaan en vertoonde brieven, waarbij hem uit Rome gelast werd, de benden, dio Vitellius mogt ontbieden, zooveel mogelijk togen te houden, opdat alzoo een openbare oorlog tusschen dezen en Vespasianus mogt worden voorgekomen. Van die tweespalt maakte intusschen C. gebruik om zijn vaderland te bevrijden van de Romeinen, die de Bataviërs meer en meer naar willekeur behandelden en de bloem hunner jongelingschap in Italië en elders blootstelden aan krijgsgevaar en allerlei, ook schandelijke, mishandeling. Dit aan de ouden des lands in eene nachtelijke vergadering voorhoudende, vond hij bijval en maakte een bondgenootschap 42 |
CLA—CLE.
330
|
met de Friezen, Caninefaten en Britten, waarbij bepaald werd, dat de Caninefaat Brinio het opperbevel zou voeren, schoon C. het in wezenlijkheid deed. Onder schijn van strijd voor de zaak van Vespasianns vernielde hij de Romeinsche winterkwartieren, plunderde hunne kasteden en verwekte bij de Romeinsche legers verraad, zoodat aanzienlijke keurbenden tot hem overliepen. Nog altijd op naam van Vespasianus verstrooide hij een nieuw leger, dat in 24 schepen was aangekomen, sloeg te Bonna door de Romeinsche legers en vermeerderde zijne gelederen met de Bructeren, Tencteren en andere stammen. Te Gastra Vetera (waarschijnlijk omstreeks het tegenwoordige Xauten) bestormde hij de troepen van Vitellius, die er zich verschanst hadden, zich daarna wendende naar Geldnba (eene plaats waarschijnlijk niet ver van liet tegenwoordige Crefeld te zoeken). De overwinningen van C., die na den dood van Vitellius meer openlijk voor zijne ware bedoelingen uitgekomen was, werden gestuit door den Romeinsehen veldheer Cerealis, die hem noodzaakte tot een verdrag. Zijn verdere lotgevallen zijn niet bekend. CLAUREN (H.). Onder dezen naam (letterverzetting van Carl Hcun) is in de Duitsche letterkunde een zeer vruchtbaar romanschrijver bekend, wiens eigenlijke naam was Carl Gottlob Samuel Heun. Hij is geb. in 1771 te Dobrilugk in Nedcrlausitz en bekleedde verschillende staats- en andere betrekkingen. Vele zijner romans zijn in onze taal overgebragt en vonden in hun tijd lezers. Daar zij echter meest over sentimentele liefde-geschiedenissen loopen en noch degelijkheid noch veel letterkundige waarde bezitten, geraken zij in vergetelheid. CLAUSEWITZ (Cabl vok). Deze uitmuntende generaal, die door zijne schriften den grond tot eeno geheele wijziging in de theorie van het krijgswezen heeft gelegd, werd geboren te Burg den l,len Junij 1780, en trad op zijn twaalfde jaar in dienst als vaandrig. Na den veldtogt van 1793 en 1794 aan den Rijn bijgewoond te hebben, kreeg hij op de militaire school te Berlyn (1801—1803) gelegenheid om zjjne wetenschappelijke kennis uit te breiden. Zijn aanleg en zijne vatbaarheid trokken dc aandacht van von Scharnhorst, die deze inrigting destijds bestuurde en op wiens aanbeveling hij prins August in den veldtogt van 1806 vergezelde, totdat hij ten gevolge der capitulatie van Prenslow naar Frankrijk werd vervoerd. Daarna diende hij tot 1812 als majoor bij den generalen staf en arbeidde op het bureau van zijnen voormaiigen leermeester, den generaal von Scharnhorst, die zich destijds reeds bezig hield met het ontwerpen van plannen om Europa van het juk van Napoleon te bevrijden. Ook onderwees hij den kroonprins van Pruissen (thans koning Friedrich Wilhelm den IVquot;1'quot;) en prins Frederik der Nederlanden in de krijgswetenschappen. Bij het uitbreken van don Russischen oorlog trad C. in dienst van keizer Alexander en maakte den veldtogt van 1813 mede als Russisch generaal-stafofficier in het hoofdkwartier van Blücher. Hij beschreef dien veldtogt in een l.'fJujrsirht (Lcipz. 1814) op aanmoediging van von Gneisenau, dien men lang voor schrijver van dit belangrijke stuk hield en werd bij de zamcnstelling van het Russisch-Duitsche legioen aan het hoofd van dat corps geplaatst. In 1815 keerde hij in Pruissisehc dienst terug en werd in 1818 benoemd tot generaal-majoor en directeur van de militaire academie. Na in de lente van 1830 bij de artillerie overgeplaatst en later met het oppercommamlo van den generalen staf des reldmaarsclialks von Gneisenau belast geweest te zijn, overleed hij, den 16lt;lcn November 1831 te Breslau aan do cholera. Eerst na zijnen dood, overeenkomstig zijnen wil, zagen zijne llinterlassem Werka ilber Krieg mul Kriegfiihrung (Berl. 1832—1837, 10 dln.) het licht. Vooral verdient daarin 's mans geschrift vom Kriege een loffelijke vermelding. |
CLAUZEL (Bertkand, graaf), vermaard krijgsman, werd geboren den ia1quot;quot;1 December 1772, te Mirepoix in hot departement Arriège. Vroeg trad hij in de krijgsdienst en maakte in 1794 en 1795 den veldtogt in de Pyreneën mede. Na deel te hebben genomen aan dc expeditie naar St. Domingo word hij divisie-generaal en onderscheidde zich, zoo in 1809 in den krijg tegen Oostenrijk, als in 1810 en later in Spanje. Hoewel hij Napoleon tot het laatst getrouw was gebleven, benoemde hem Lo-dewijk de XVIII'10 in 1814 tot inspecteur-generaal der infanterie, doch na de landing van den keizer in 1815 ging hij tot dezen over en bood aan het hoofd van liet leger der Pyreneën den krachtigsten wederstand togen de regering der Bourbons. De herstelling van dezen deed hom als verklaard verrader van koning en vaderland de wijk nemen naar Noord-America. Schoon in 1816 bij verstek ter dood veroordeeld, erlangde hij in 1819 verlof om naar zijn vaderland terug te koeren en werd na de Julij-omwenteling (4 Doe. 18.10) als opvolger van den maarschalk Bourmont met het opperbevel in Algerie belast, waar hij den maarschalksstaf ter bolooning voor zijne wapenfeiten ontving. Niet buiten opmerking bleef hij in Africa en moer dan eens was hij genoodzaakt de pen op te vatten om zich te verdedigen. In 1837 werd hij vervangen door den generaal Damremont en trad weldra weder, als vroeger meermalen, in do kamer der afgevaardigden op, tot aan zijnen dood, die in don nacht van den 20quot;0'1 April 1842 voorviel. CLAVIÈRE (Etiekne), geboren te Geneve den 27quot;lequot; Januarij 1735, was eerst bankier in zijne vaderstad, maar moest deze ten gevolge van staatkundige onlusten verlaten en begaf zich naar Parijs, waar hij zich met verschillende financiële opcratiën inliet. Mirabeau en andere mannen der omwenteling stelden zijne kunde in dit vak op prijs en wisten te weeg te brengen, dat hij in Maart 1792 tot minister van financiën werd benoemd, doch slechts tot in Junij van dat jaar kon hij zich op die moeijelijke plaats staande houden. De omwenteling van 10 Augustus herstelde hem en nadat hij zich lang tegen de toenemende magt van Robespierre had verzet, werd hij den 2dequot; Junij 1793 in hechtenis genomen. Om do guillotine te ontgaan beroofde hij zich den 8!len December van het leven, zijnde do dag voor dat hij voor de revolutionaire regtbank moest verschijnen. Zijne vrouw bonam zich twee dagen later het leven door vergif. Zijne Opi-nions rfun créancier de l'état sur qudques malières de finances, etc. (Lond. 1789) en: Du numeraire mdfallique hebben in de geschiedenis der Staatshuishoudkunde eenen gunstigon naam. CLA VIS. (Zie Klavier.) CLAVIUS (CimisTornonus), geboren te Bamberg in het jaar 1537, overleden te Rome in 1622, behoorde tot de orde der Je-zuïten en hoeft veel bijgedragen tot do verbetering van den Almanak onder Gregorius den Xindcn. Ook schreef hij eenigo uitvoerige werken over sterre- en t\jdrekcnknnde, waarin o. a. de bewegelijke feestdagen tot het jaar 5000 zijn aangewezen en die te zamen in 5 dln. zijn uitgegeven. CLAZOMENE was eene stad in lonië, tusschen Smirna en Scio. Zij is bekend als de geboorteplaats van den wijsgeer Anaxagoras. CLEANTHES. Een vermaard Stoïsch wijsgeer, geboren te Asson, in Epirus, die twee en oene halve eeuw voor Chr. bloeide en de opvolger was van zijnen leermeester Zeno. Zeer asm zijnde verdiende hij dikwijls het brood met water dragen; op zijn 99quot;° jaar stierf hij vrijwillig den hongerdood. CLEARCHUS. Een Spartaansch veldheer, die tijdens den Pe-loponnesischen oorlog leefde. De wreedheid, met welke hij do inwoners van het door hem ontzette Byzantium liet om het leven brengen, verbitterde de Lacedemoniërs zoodanig, dat zij hem ter dood veroordeelden, doch hij redde zijn leven door de vlugt. Later wederom aan de spits der krijgers geplaatst in den oorlog tegen de Perzen, werd hij met nog 25 andere bevelhebbers door Artaxcrxes Mnemon gelokt en gedood. Men schrijft hem den regel toe, dat een soldaat zijn legerhoofd meer dan zijnen vijand moet vreezen. — Den naam C. droegen ook twee Griekscho wijsgeeren, waarvan de een, te Horaelea geboren, een leerling was van Plato en Isocrates; hij matigde zich een despotisch gezag over zijn vaderland aan en werd door eene zamenzwering omgebragt, 312 j. voor Chr. — De andere C. was eene peripatetisch wijsgeer, leerling van Aristotcles, van wiens werk over den slaap Flavins Josephus ons een fragment heeft bewaard; zijne overige werken, waaronder levensbeschrijvingen van cenige beroemde mannen en eene lofrede op Plato, zijn verloren geraakt. — Een andere C., te Pontus geboren, reisde naar Athene, ten einde zich onder Plato op de wijsbegeerte toe te leggen, doch ten gevolge van eenen droom zag hij van dit voornemen af. CLÈCHÉ noemt men in de wapenkunde figuren, die van binnen open zijn, zoodat men het schild door die opening zien kan. Voornamelijk gebruikt men dezen term om een kruis aan te duiden, welks vier punten als de oogen van sleutels gevormd |
331
|
zijn mot kleine knopjes daaraan gehecht; een zoodanig kruis noemt men dan Crolx clichée of Croix de Toulouse. CLEMATIS. Een plantengeslacht, dat tot de natuurlijke familie der Hanunculaceën behoort cn zich onderscheidt door oen vierbladig gekleurd bloomdek, welks bladen in don knop met de randen langs elkander liggen, vele onder 't vruchtbeginsel ingeplante meeldraden, en vele vrije, ecnhokkige, cenzadige, niet openspringende vruchtjes, welke dikwerf door een behaarden stijl gekroond worden. De soorten van dit geslacht zijn meest zich slingerende heesters met tegenovergestelde, enkelvoudige of zaamgestelde bladen, en worden dikwerf tot het daarstellen van prieelen of 't bedekken van muren aangewend. De meest bekende zijn: C. Erecta L., Flmnmula L., Florida ïhunb., Vetalba L. met witte, on Integrifolia L. en Viticella L. met blijauwe bloemen. O. CLEMENS (Titus Flavius), ALEXANDRINUS bijgenaamd naar de stad waar hij laatst woonde on in het jaar 217 stierf, is een van de beroemdste kerkvaders. Hij is waarschijnHjk te Athene geboren en had de heidensche wijsbegeerte beoefend, toen hij de Christelijke godsdienst omhelsde. Na cenige groote reizen gedaan te hebben, werd hg tot Presbyter der gemeente te Alexandrië aangesteld cn volgde als catecheet aldaar zijnen leermeester Pan-taenus op. Origenes was een zijner beroemdste leerlingen. Van zijne veelvuldige schriften is het voornaamste, dat tot ons gekomen is, een werk in drie afdeelingen: Protrepticus, Paedagoyus en Stromata. Het eerste is eene aanbeveling van de Christelijke godsdienst aan Heidenen, het tweede eene beknopte Christelijke zedeleer, het derde eene verzameling van gemengde stukken, waarin vooral de voortreffelijkheid van het Christendom boven de heidensche wijsbegeerte uitkomt. Deze schriften zijn zeer belangrijk, niet alleen omdat zij een helder denkbeeld geven van den staat der wetenschappen in dien tijd, maar ook omdat zij ons eene menigte schrijvers uit de oudheid, wier werken verloren gegaan zijn, doen kennen. Zijne werken zijn het eerst uitgegeven te Florence in 1550; de volledigste en beste uitgave is van Potter (Oxon. 1715, 2 dln.) Het bockske: Quis dives salutem consequi possit, is met ecnen geleerden commentarius uitgegeven door Segaar (Traj. ad Rh. 1816). Zie over C.: Eylert, Clemens von Alexandriën als Philosoph und Dichter (Berl. 1832). C., bijgenaamd ROMANUS, is een der zoogenoemde Patres Apostolici cn wordt in de reeks der bisschoppen van Rome als de Iquot;e van dien naam aangemerkt, zijnde aan Clesus en door Anaelctus opgevolgd. Zekerder is het, dat hij de schrijver is van cenen brief aan de Corinthiërs (zijnde van de beide, die hem worden toegeschreven, de tweede vermoedelijk onecht). Minder zeker is men omtrent de echtheid der hem toegeschreven IIO-miliae en andere stukken. Sommigen houden hem voor den Clemens, van wien Paulus spreekt, Phil. IV: 3. Men meent dat hij omstreeks het jaar 100 te Rome den marteldood heeft ondergaan. Zijne schriften cn die hem worden toegeschreven, zijn opgenomen in J. Clerici, SS, Patr, Apost. opera vera et supposita (Antv. 1700, 2 dln.) cn het l,te deel van Caillau en Guillon, Collectio selecta Eccl. Patr. (Brux. 1829, vol. 1). Van de Brieven aan do Corinthiërs gaf Muralt eene goede uitgave (Zürich 1848); do liecognitiones dementis zijn opgenomen in het lquot;10 doel van Gersdorf's Bibliotheca Patrum Eccl. Lat. Select. (Lips. 1837), ter-wyl Schwegler de Homiliae uitgaf (Stuttg. 1847). C. Veertien pausen van dezen naam hebben op den stoel te Rome gezeten. Melding in eenig opzigt verdienen: C. de VId0, die van 1342 tot 1352 regeerde, was de laatste pans, die den banvloek over een' keizer uitsprak. Hij slingerde dien naar Lodewijk van Boijoren. C. de VII110, voor zijne verkiezing, die in 1523 na den dood van Adrianus den VIdequot; plaats had, Julius de Medici genaamd, hitste Karei den Vdel1 vooral op tegen de Protestanten en is bekend door do listen, met we|ke hij de zamenrooping van een algemeen Concilie wist te verhinderen, uit vrees dat het dc hand zou leggen aan noodzakelijke verbeteringen dor Kerk. C. de XId0, vroeger Giovanni Francesco Albani, was door het uitvaardigen van do beruchte bullo Unigenitus oorzaak van het bestendigen der scheuring tusschen Rome en de Kerk van Utrecht, gewoonlijk die der Jansenisten genoemd (zie Jansenisten). C. de XIV110, verreweg de deugdzaamste en verlichtste man, die ooit do driedubbele kroon gedragen heeft, heette eigenlijk Giovanni Vineenzo Antonio Ganganelli. Hij werd geboren den 31!,,en |
October 1705, te St. Areangclo bij Rimini. Na den dood zijns vaders, die de geneeskunde uitoefende, begaf hij zich in de orde der Minderbroeders, waarin hij zich al spoedig door zijne uitstekende talenten onderscheidde. De selierpe blik van Benedictus den XIVdequot; viel op hem en deze benoemde hom tot inquisitie-raad, terwijl diens opvolger, Clemens de Xnidl!, hem in 1759 den kardinaalshoed schonk. Na don dood van dezen paus was hot conclave drie maanden lang onbeslist over do keuze van zijnen opvolger, totdat vooral door de bemoeijingcu van den beroemden kardinaal Bernis, de keuzo zich don 19dlm Mei 1769 op C. bepaalde. Zijne staatkunde, moed en werkzaamheid redden den pauselijken stool al spoedig uit dc moeijelijkheden, die van verschillende zijden waren gerezen, en niet zoodra had hij die uit den weg geruimd of hij sloeg de hand aan do verbetering der geestelijkheid en vaardigde, na lang aarzelen, in 't belang van de rust dor Kerk, den 16den Augustus 1773 de vermaarde Imlle IJmnimis ac redemtor noster uit, waarbij de orde dor Jczuïten werd vernietigd. Men zegt, dat de heldorziondo paus bij het ondortoeke-nen van dat stuk te kennen gaf, zijn doodvonnis te hebben onderschreven. Zeker is het, dat hij van dat uur af in gestadige vrees was voor zijn leven en dat, toen hij don 228,on September 1774 overleed, or veel grond was voor het vermoeden dat hij vergiftigd was. 'Weldonkonden betreurden hem als schrander, geloerd, vrijzinnig on van een edel karakter. Van zijne zucht voor kunsten en wetonsehappon heeft hij oen voortreffelijk gedenkstuk nagelaten in het Clomontijnsche museum, zijnde de grootste verzameling van oudheden die ergens bestaat, en na de verrijking, door latere pausen daaraan toegebragt, het schoonste sieraad van het vaticaan. Een hier en daar verspreid verhaal, dat C. de XIVd*gt; eigenlijk oen Duitschcr was, met name Johan Gottfried Lange, gob. den 22quot;,quot;n October 1702, te Lauban, vroeger boekdrukker te Broslau, maar daarna op reis getogen en in Italië tot den geestelijken stand overgegaan — verdient geen het minste geloof. Zijne Brieven, in onderscheidene talen en herhaaldelijk uitgegeven, zijn moer dan waarschijnlijk, althans grootendeels, onecht. Zie over hem: Caraecioli, Vie du Pape Clement XIV (Par. 1775); Das Leben Clemens des XIV (Berl. u. Loipz. 1774—1775, 3 dln.); Noumond, Ganganelli, seine Briefe, seine Zeit (Berl. 1847); Clemens XIV, ein Characterbild; J. P. Sprenger van Eijk, Ganganelli in zijn leven en karakter geschetst (Arnhem 1849). CLEOBIS en BITON waren twee broeders, die beroemd zijn geworden door hunne kinderlijke liefde. Hunne moeder Cydippe was priesteres van Juno. Zij moest op zeker feest naar den ver van hare woning verwijderden tempel, doch do trekossen waren niet bij de hand. De jongelingen gordden hunne kleederen op en roden hunno moeder naar den tempel. Deze bad voor hare kindoren als vergelding voor deze schoone daad het beste wat de goden aan stervelingen kunnen geven, waarop zij den andoren morgen dood op hunno legerstede werden gevonden. De Achivors rigtten te Delphi voor dit broederpaar een standbeeld op. CLEOBULUS was de zoon en opvolger van Evagoras, koning van Rhodus. Hij is vermaard als een der zoogenoemde zeven Wijzen van Griekenland. CLEOMBROTUS. Do geschiedenis noemt drie koningen van Sparta, die dezen naam droegen. De eerste leefde in hot laatst der vijfde eeuw voor Chr. Van hem wordt verhaald, dat hij voornemens was, de landengte van Corintho tegen de invallen der Perzen mot eenen muur af te sluiten, doch daarvan afzag op 't zien eener zon-oclips. Do tweede was een zoon van Pausanias, broeder en opvolger van Agesipolus. Door den Thebaanschen veldheer Epaminondas overwonnen, ondernam hij, ook om zich bij de zijnen te vrijwaren togen de verdenking van verraad, tegen dezen een tweegevecht, waarin hij gewond nederstortto, hetwelk de vernieling van zijn leger, schoon talrijker dan dat der Thebanen, ten gevolge had. De derde is moest vermaard door zijne gemalin Chelonis, dochter van Leonidas, die met eene edele heldhaftigheid zich voor haren vader in do bres stelde toen er te Lacedomon een oproer ontstond om hem te verjagen en C. op den troon te plaatsen; maar ook met gelijke trouw haren echtgenoot verdedigde en in ballingschap volgde, toen het volk hem onttroond en Leonidas hersteld had. |
CLE.
332
|
C. heette ook een wijsgeer van Ambracia, die, nadat hij Plato's Phaedon gelezen had, zich van eene steilte in zee stortte uit verlangen naar het leven der onsterfelijkheid, zoo als Cicero verhaalt, Tusc. Quaes!. I. 34. — Ook is C. de naam van een wijsgeer, van wien Plutarchus spreekt in 't begin zijner verhandeling over het ophouden der orakelen. CIiEOMEUES, die omstreeks het begin der Christelijke jaartelling leefde, schreef in het Grieksch een werk, onder den titel; Cyclicotheon'a, waarin hij handelt over de spheer, over do perioden, afstanden, grootte en verduisteringen der planeten. Dit werk, het oudste dat wij over de wiskundige aardrijksbeschrijving bezitten, is volgens den schrijver getrokken uit de werken van Pythagoras, Eratosthenes, Hipparchus en Posidonius, en heeft den grondslag der aardrijks- en sterrekunde van de middeleeuwen uitgemaakt. Het is op nieuw uitgegeven door den hoogleeraar J. Bake (L. li. 1820). C. heette ook een der XXX tirannen, door Lysander te Athene aangesteld, alsmede een vermaard worstelaar, van wien Plutarchus melding maakt. CLEOMENES. Van de drie Spartaansche koningen van dezen naam, was De eerste de opvolger van Alexandrides, ruim vijf eeuwen voor Chr. Hij was veel in oorlog met de andere Grieksche vorsten, doch bezoedelde zijne overwinningen door wreedheid en bloeddorst en werd door dit karakter tot eene razernij gebragt, die hem zich zeiven van het leven deed berooven. De tweede had, 371-—310 j. voor Chr. eene lange eu vreedzame regering. De derde volgde zijnen vader Leonidas op en herstelde in schijn do oude Spartaansche gestrengheid, maar oefende inderdaad de wreedste dwingelandij uit. Hij liet vier Ephoren om het leven brengen, verdeelde de landerijen, vernietigde do schuldvorderingen en schonk aan vreemden het burgerregt. In plaats van den gedooden Eurydamidas, zijn' mederegent, stelde hij tegen de wet zijnen zoon Eaclidias tot mede-koning aan. Na het overwinnen der Acheërs trachtte hij het Acheïsch verbond te vernietigen, waarom Aratus den Maccdonischen koning Antigonus wist te bewegen om zich tegen hem te verzetten, hetwelk zijnen val ten gevolge had. De wijk genomen hebbende bij Ptolemaeüs Euergetcs, werd hij daar, op aanklagt van zekeren Nicagoras, omgebragt en aan een schandhout genageld, nadat ook zijn ge-heele geslacht was uitgeroeid. CLEON. Onderscheidene Grieken van dezen naam worden vermeld; een Atheensch veldheer, tegenstrever van Nicias, een man van geringe afkomst en een der volksmenners, die Athene ten ondergang sleepten — een dichter, die den togt der Argo-nautcn beschreven heeft, welk dichtstuk niet tot ons is gekomen — de schrijver van een, mede verloren gegaan, werk over zeehavens — een redenaar uit Halicarnassië, tegen wien Aristophanes een zeer scherp blijspel geschreven heeft — een zeeroover, die de stad Sicyon in den Peloponnesus veroverde — een ander zeeschuimer, die vroeger slaaf was geweest op Sicilië en door de Romeinen overwonnen werd — en eindelijk een uit Magnesia, die een werk geschreven heeft, waarin wonderen en voorteekenen worden opgelost. Ook dit werk is verloren gegaan. CLEOPATRA. Vele vrouwen van dien naam komen in de geschiedenis voor, waarvan wij slechts de dria voornaamste Egyptische zullen vermelden. De eerste was de dochter van Ptolemaeüs Philometor, die eerst den Syrischen koning Alexander Belas huwde, en daarna haren neef Demetrius Nicanor; doch vernemende, dat. deze, in Perzië gevangen, Rodogyne tot vrouw genomen had, huwde zij aan Antiochus Nicanor, na wiens dood zij haren zoon Seleucus, ómdat hij zich buiten Ijaar weten van den troon had meester gemaakt, om hot loven liet brengen, en het rijk aan Antiochus den Vil'1quot;» schonk. Dan deze, die welhaast bemerkte, dat ook zijn leven niet veilig was, liet haar het vergif, voor hem bestemd, drinken. De tweede was zuster en echtgenoote van Ptolemaeüs Euer-getes, van wien zij do keuze ontving om een harer kinderen, welken zij wilde, tot den troon te bestemmen. Zij koos daartoe den jongsten, Alexander, doch de oudste, Ptolemaeüs Lathurus, werd door het volk voorgetrokken. Veinzende hierin te berusten , noodzaakte zij dezen zijne zuster en vrouw, ook Cleopatra genoemd, tc verlaten, en de jongere Selcuca te trouwen. Daarna wist zij Alexander ten troon te brengen; doch deze moest weldra do lagen zijner moeder ontwijken, en zag zich, teruggeroepen zijnde, genoodzaakt verdere gevaren door haren dood voor te komen. |
De derde C. eindelijk, de beruchtste van allen, was de dochter van Ptolemaeüs Auletas, zuster en vrouw van Ptolemaeüs Dionysius, schitterend door schoonheid, maar afschuwelijk door beestachtige wellust. Eerst wist zij Julius Caesar, die anders Egypte voorzeker tot een wingewest zoude gemaakt hebben, zoo zeer aan zich tc verbinden, dat hij haar op den troon bevestigde en ecnen zoon. Caesarion genoemd, bij haar verwekte. Naderhand betooverdc zij den drieman Antonius dermate, dat hij zijne vrouw Octavia verliet, cn C. als wettige echtgenoote aannam, hetgeen echter Octavius, die als keizer den naam van Augustus aannam, broeder van Octavia, verbitterde cn aanleiding gaf tot eencn oorlog, die met den vermaarden zeeslag bij Actium eindigde, waarin Antonius en Cleopatra de nederlaag krcge.i. Antonius, aau het herstel zijner zaken wanhopende, bragt zich zelveu om het leven, en C., opdat zij niet te Rome de zegekar zou behoeven te volgen, liet zich bijten door een adder, die haar bedektelijk in een korf met bloemen gebragt was. Merkwaardig om hare talenten eu hare schoonheid, was zij het niet minder door weelde, pracht en toomeloozo ongebondenheid. CLEOSTRATÜS, Een vermaard Grieksch sterrekundige, die in dc zesde eeuw voor Chr. leefde. Men verhaalt, dat hij het aantal teekens van den dierenriem door bijvoeging van den Ram en den Schutter op twaalf gebragt cn cenige dwalingen in de Grieksche tijdrekening verbeterd heeft. Zijn werk is verloren geraakt. Ook is C. de naam van een jongeling, die door het lot bestemd was om eenen draak tot spijze te strekken, maar gered werd door de dapperheid van zekeren Menestratus, die het monster versloeg. CLEPSYDRA. (Zie Tijdmeters der Ouden.) CLERC (Jean le). (Zie Clericus.) CLERCQ (Willem de), geboren te Amsterdam, den 15dequot; Januarij 1795, uit een deftig geslacht, gaf reeds vroeg blijken van eene onverzaadbare weetgierigheid, ongemeene vlugheid en levendigheid van geest, sterk geheugen cn juist oordeel. Ofschoon tot den handel bestemd, erlangde en gebruikte hij ruime gelegenheid om zijnen geest te beschaven en met velerlei kundigheden te verrijken. Vooral legde hij zich toe op de geschiedenis en de letterkunde. Van zijne uitgebreide belezenheid, juist oordeel en kieschen smaak heeft hij eene voortreffelijke proeve gegeven in eene door de tweede klasse vau het Koninklijk Instituut bekroonde en in het Hlquot;10 deel van hare Werken op-genomene Verhandeling over den invloed der vreemde letterkunde op de Ncderlandsche. Ook gaf hij cenige, meest historische, verhandelingen, in letterkundige maatschappijen voorgedragen , als; over do Grieken der nieuwere geschiedenis — ovor den Cid — over de Jezuïteu — alsmede eene herinnering aan Petersburg, dat hij in 1816 bezocht (in van Kampcn's Miyaiijn). Van zijn heerlijk dichtvermogen bestaan slechts enkele proeven in geschriften, doch hij was een van de uitstekendstc improvisatcurs, wiens rollende verzon niet alleen verrukten, maar die ook zoozeer uitmuntte door rijkdom van schoone en oorspronkelijke gedachten, dat men, hem hoorende, niet wist, wat meer to bewonderen, zijne ongemeene vaardigheid om zich voor dc vuist, ook uitvoerig, iu vlocijendc dichtmaat uit te drukken, of de oorspronkelijke opvatting van de zonderlingste hem opgegeven onderwerpen, of dcu schat van beelden, die hem ten dienste stond. Hij bekleedde den post van directeur der Ncderlandsche Han-del-inaatschappij, toen hij den 4den February 1844 overleed. Zie over hem: Alg. K. en L. Bode, 1844, n0. 9; Handelingen der Maalsch. van Nederl. Letterkunde, 1844, bladz. 18. CLERFAIT (ekan901s Sébastien Charles Josef de Croix , graaf van), ook meermalen Clairfait genoemd, een Oostenrijksch veldheer, werd den 14dl!n October 1733 geboren uit eene van de aanzienlijkste familiën in de Oostenrijksche Nederlanden te JJiuch in Henegouwen. Hij diende reeds in den zevenjarigen oorlog, doch vond eerst in 1788 in den Turkschen, inzonderheid naderhand in dcu Franschen oorlog, gelegenheid, om zijne krijgskundige bekwaamheden aan den dag te leggen. In den laatsteu sloeg hij het eerst bij Stcnai de Franschen, nam den l!,ea September 1792 de stad in; doch moest kort daarna den gevaarlijken en moeije- |
333
|
lijkon terugtogt dos Pruissischen legers uit Champagne dokkon. In November deszelfden jaars met den hertog Albert van Saksen -Tesohen, door Dumouriez bij Jemappos met oen ongelijk sterker leger aangevallen, moesten zij hem het slagveld laten, zonder dat hij echter behalve 8 kanonnen eonigon buit behalen kondo. In het volgend jaar had C., in don voor Oostenrijk gelukkigen veldtogt, aan alle gewigtige gevechten en veldslagen deel, en veroverde de vesting Quesnoi. Na het verlies der Nederlanden verkreeg hij in Julij 1794 liet opperbevel ovor het leger, hetwelk de prins van Coburg had nedorgelogd, en zag zich, na 6 bloedige gevochten, inzonderheid aan de Roer, den 5dequot; en 6,1lt;;n October genoodzaakt over den Kijn terug te trekken. In 1795 tot veldmaarschalk aangesteld, verkreeg hij het opperbevel over het Oostonrijkscli en Rijksleger; sloeg Jourdan, die den Rijn was overgetrokken, bij Höchst; ontzette Ments op don regter Rijnoever; verjoeg de Franschen uit het nabij liggend verschanst leger, hetwelk uit 50 kleine vestingen en bergsehansen bestond, die in eene uitgestrektheid van 3 uren met malkander verbonden waren, en door COO stukken geschut verdedigd werden; dreef hen in de uiterste verwarring tot voorbij Ringen terug, en behaalde eenen aanzienlijken buit. Toen Ments nu ook op den linker Rijnoever ontzet was en kort daarna do verovering van Man-heim volgde, ging G. naar Woenen, waar hij, na eene langdurige en smartelijke ziekte, den 19dcquot; Julij 1798 stierf. Hij had zijnen keizer 45 jaren getrouw en met roem gediend, en was niet alleen een groot krijgsheld, maar ook een vader voor zijno soldaten, een bevorderaar van verdienstelijke officieren, een weldoener der armen, en daarbij eon zeer godsdienstig man. De stad Weenen deed een praalgraf voor hem oprigten. CLERICUS (Johannes). Onder dezen naam is moest bekend Jean le Clerc, geboren te Geneve, den 19de,' Maart 1657, uit een aanzienlijk geslacht. Zijn vader was Stephanus C., geneesheer, hoogleoraar der Grieksche taal en laatstelijk lid van den raad in de republiek Geneve. Na vlijtige oefening in de classickc schrijvers legde C. zicli op de godgeleerdheid toe en werd door het lezen der schriften van Curcellaeus zoodanig voor de gevoelens der Remonstranten ingenomen, dat hij, vooral na to Saumur de werken van Episcopius gelezen te hebben, besloot om naar Holland te reizen, nadat hij vroeger tot de predikdienst was toegelaten en eene reis door Frankrijk en naar Londen gedaan had. Te Amsterdam predikte hij cenigon tijd eiken vrijdag avond in hot 1 ransch in de Rcmonstrantsche kerk en werd kort daarna, in 1684, tot hoogleeraar der wijsbegeerte en Hobroeuwscho taal aan hot seminarium dier Broederschap aangesteld. Met ijver nam hij die betrekking waar, gelijk mede het hooglceraarsehap in de Grieksche taal, dat hem later, en dat in de kerkelijke geschiedenis , dat hem na den dood van Phil, van Limborch, werd opgedragen. In 1728 overviel hem eene zware krankheid, die gevolgd werd door herhaalde aanvallen van beroerte en ten laatste door eene doffe wezenloosheid, zoodat hij in 1731 zijn emeritaat erlangde on don 8quot;en Januarij 1736 stierf. Zijno kinderen uit zijnen echt met eene dochter van den vermaarden geschiedschrijver Gregorio Leti, waren voor hom overleden. Als letterkundige, wijsgeer, geschiedkennor en godgeleerde heeft C. zijne ongemeene verdiensten doen kennen door liet uitgeven van eono menigte geschriften, van welke wij als de voornaamste vermelden: zijne Jltbhuthèque universeUe et historó/ue, in 19 deeitjes oen verslag van nieuw uitgekomen boekon behelzende, door Bernard vervolgd ondor den titel: Itepublique des lettres, in 6 deeltjes, on door C. op nieuw opgevat in: Bibliotheque choisie en Bihlio-theque anctenne et moderne — zijne Ontoloyin et. Pnenmatologia, opgedragen aan zijnen vriend Locke, wiens rigting hij in het wijsgeerige volgde — zijne Vie de Richelieu; Abrèjé de l'histoire yénerale; Histoire des Provinces Unies (van ligt;60 tot 1713) — zijnen latijnschon Commentarius op de boeken des O. V. en Le nouveau Testament, traduit du yrec (wee des rémarques. Ook de bijbelsche aardrijkskunde en kerkelijke geschiedenis verrijkte hij mot belangrijke geschriften. Zie over C.; l ita et opera J. Clerici, misschien, gelijk zeker Histoire et apoloyie des études et ouvrayes de M. Ie Clerc, in Parrhasianis, van hem zolvon: en de schrijvers, aangehaald bij Saxo, 0 no mast. P. V. pag. 274, 275, 626, en bij Paquot, Mém. T. III. p. 445 et suiv. — ook de Oratio Junebris in obiltim J. Clerici, habita a. d. 8 Kal. Mart. 1736 a J. J. Wetstenio, go-drukt doch niet uitgegeven en door don Hoogl. A. dos Amorie van der Hoeven medegedeeld in: Kist en Royaards, Archief voor Kerk. Ge,sch. D. V., bladz. 91—115; maar vooral; A. des Amorie van der Hoeven, A. f. Dissert, de Joh. Clerico adhibitis ep is to lis aliisque scriptis ineditis, (Amst. 1843.) |
CLERMONT. Aldus heeten onderscheidene steden in Frankrijk , van welke de merkwaardigste die is, welke ook C.-Ferrand wordt genoemd. Zij is de hoofdstad van hot departement Puy de Dome on ligt in de bekoorlijke Limagne, tusschon de riviertjes de Bedat en de Allier, in eene vulkanische streek. Zij bestaat eigenlijk uit twee stedon, C.- en Mont-Ferrand, die door lanen aan olkandor verbonden zijn en te zamon ruim 28,000 inwoners bevatten, die hun bestaan vindon in den land- en wijnbouw, benevens onderscheidene fabrieken. De stad heeft enge en kromme straten; de huizen zijn van lava gebouwd; merkwaardig zijn er do hoofdkerk en de overblijfselen eoner Romoin-sche waterleiding, alsmede in de nabijheid der stad de fontein van St. Alyre, dio alles, waarmede haar water in aanraking komt, in zeer korten tijd met eeno harde stoenkorst overdekt. Deze bron heeft zich zelve eene steonen bedding en twee bruggen gebouwd en men is genoodzaakt, de zich gedurig vermeerderonde vorsteeningen weg te houwen. Voorts is C. vermaard als geboorteplaats van Pascal, wiens huis er nog wordt vertoond, als zetel van eenen bisschop en wel van den beroemden Massillon, en eindelijk als de plaats, waar Peter de kluizenaar in 1095 het concilie bijeenriep, waarop tot den eersten kruistogt werd besloten. CLEVE (Johanna Constanha), geb. te Dordrecht, den 4di:i1 December 1802, overleden te Ley don, don 14del, Februari) 1822, gaf roeds zeer vroeg blijken van haren aanleg voor do poëzij en was nog slechts elf jaren oud, toen zij onder dc leiding van Mr. T. van Limburg, Jeugdige Dichtproeven, ('sHago 1813) in hot licht gaf, welk boekje met haar portret, op den titel, versierd is. Later gaf zij Lentebloemen, ('sHage 1817) terwijl in den Muzen-Almanak (1822, 1825) nog afzonderlijke stukjes van haar staan. Hare ouders waren de geneesheer J. D. M. Cleve en vrouwe de Stoppelaar. Zij was verloofd aan den student in de geneeskunde H. F. van Doeveren. Zie over haar: Muzen-Ahaanak, 1830; Maria en Martha, 1846, bladz. 49 volg.; de Navorscher, 1854, bladz. 216, benovens de daar aangehaalde schriften. CLIENT. Volgens dc Romeinsche instellingen waren Cliënten oudtijds allen die geeno Patriciërs waren; zij hadden een dezer tot patronus, beschermheer. De C. behoorde tot het geslacht (yens) van zijnen patroon, voerde diens geslachtsnaam en had deel aan de offers en de begraafplaats der yens. Burgerlijke regten bezat hij eigenlijk niet, zoolang de oude instelling onverzwakt bleef bestaan; doch reeds Servius Tullius nam dc Cliënten in de Centuriën on hare comitiën op. De C. ontving van den patroon bouwland in onherroepelijk bezit; hij werd door hein verdedigd en vertegenwoordigd voor het geregt; daarentegen was de C. gehouden dc dochters dos patroons oen huwelijksgoed te schenken, in geval deze daartoe te arm was; hem zeiven uit krijgsgevangenschap los te koopen, boeten en andere onkosten voor hem te betalen. Togen elkander konden de patroon eu de C. niet als getuigen opkomen. Later word de cliëntelc niet veel meer dan een beschermheers-verhouding en zelfs ecu blooto titel, want gcheele coloniën en volksstammen begaven zich in de clientele van aanzienlijke Romeinen ten tijde van het keizerrijk. Tegenwoordig noemt men C. dengenen, die zijne zaak voor cenig geregtshof, eenen advocaat en procureur ter behandeling geeft. CLIFFORD (Geokge), doctor in de beide regten, is bekend door de ondersteuning en bcschenning, welke hij den grooten Linnaeus bewees. Bezitter van den zoogenaamden „Hartekampquot;, een uitgestrekt landgoed, op anderhalf uur afstands van Haarlem en drie uur van Leyden gelogen, droeg hij 't opportoozigt over de aldaar gekweekte, hoogst aanzienlijke en in vele opzigten merkwaardige, gewassen aan den bovongenoemden kruidkundigen op, die aldaar ongeveer twee jaar vertoefde (van 1735—1738), en er niet minder dan negen werken schreef {Systerna naturae, L. B., 1735; Bibliotheca botanica, L. B. 1736; Musa Cliffortiana, 1736; Genera plantar urn, L. B. 1737; Hortus Cliffortianus, Am-stel. 1737; Critica botanica, L. B. 1738; Flora Lappunica, Am- |
CLE.
332
|
C. heette ook een wijsgeer van Ambracia, die, nadat hij Plato's Phaedon gelezen had, zich van eene steilte in zee stortte uit verlangen naar het leven der onsterfelijkheid, zoo als Cicero verhaalt, Tusc. Quaest, I. 34. — Ook is O. de naam van een wijsgeer, van wien Plutarchus spreekt in 't begin zijner verhandeling over het ophouden der orakelen. CLKOMEDES, die omstreeks het begin der Christelijke jaartelling leefde, schreef in het Grieksch een werk, onder den titel; Cyclicotheoria, waarin hij handelt over de spheer, over do perioden, afstanden, grootte en verduisteringen der planeten. Dit werk, het oudste dat wij over de wiskundige aardrijksbeschrijving bezitten, is volgens den schrijver getrokken uit de werken vau Pythagoras, Eratosthenes, Hipparchus en Posidonius, en heeft den grondslag der aardrijks- en sterrekunde van de middeleeuwen uitgemaakt. Het is op nieuw uitgegeven door den hoogleeraar J. Pake (L. li. 1820). C. heette ook een der XXX tirannen, door Lysander te Athene aangesteld, alsmede een vermaard worstelaar, van wien Plutarchus melding maakt. CLEOMENES. Van de drie Spartaansche koningen van dezen naam, was De eerste de opvolger van Alexandrides, ruim vijf eeuwen voor Chr. Hij was veel in oorlog met de andere Grieksche vorsten, doch bezoedelde zijne overwinningen door wreedheid en bloeddorst en werd door dit karakter tot eene razernij gebragt, die hem zich zeiven van het leven deed berooven. De tweede had, 371-—310 j. voor Chr. eene lange en vreedzame regering. De derde volgde zijnen vader Leonidas op en herstelde in schijn de oude Spartaansche gestrengheid, maar oefende inderdaad de wreedste dwingelandij uit. Hij liet vier Ephoren om het leven brengen, verdeelde de landerijen, vernietigde de schuldvorderingen en schonk aan vreemden het burgerregt. In plaats van den gedooden Eurydamidas, zijn' mederegent, stelde hij tegen de wet zijnen zoon Euclidias tot mede-koning aan. Na het overwinnen der Achcërs trachtte hij hot Acheïsch verbond to vernietigen , waarom Aratus den Macedonischcn koning Antigonus wist te bewegen om zich tegen hem te verzetten, hetwelk zijnen val ten gevolge had. De wijk genomen hebbende bij Ptolemaeüs Euergetes, werd hij daar, op aanklagt van zekeren Nieagoras, omgebragt en aan een schandhout genageld, nadat ook zijn ge-heele geslacht was uitgeroeid. CLEON. Onderscheidene Grieken van dezen naam worden vermeld: een Atheensch veldheer, tegenstrever van Nicias, een man van geringe afkomst en een der volksmenners, die Athene ten ondergang sleepten — een dichter, die den togt der Argo-ïiauten beschreven heeft, welk dichtstuk niet tot ons is gekomen — de schrijver van een, mede verloren gegaan, werk over zeehavens — een redenaar uit Halicarnassië, tegen wien Aristophanes een zeer scherp blijspel geschreven heeft — een zeeroover, die de stad Sicyon in den Peloponnesus veroverde — een ander zeeschuimer, die vroeger slaaf was geweest op Sicilië en dooide Romeinen overwonnen werd — en eindelijk een uit Magnesia, die een werk geschreven heeft, waarin wonderen en voorteekenen worden opgelost. Ook dit werk is verloren gegaan. CLEOPATRA. Vele vrouwen van dien naam komen in de geschiedenis voor, waarvan wij slechts de drio voornaamste Egyptische zullen vermelden. De eerste was de dochter van l'tole-maeus Philomctor, die eerst den Syrischcn koning Alexander Belas huwde, en daarna haren neef Demetrius Nicanor; doch vernemende, dat deze, in l'erzie gevangen, Kodogyne tot vrouw genomen had, huwde zij aan Antiochus Nicanor, na wiens dood zij haren zoon Seleucus, ómdat hij zich. buiten l^iar weten van den troon had meester gemaakt, om het leven liet brengen, en het rijk aan Antiochus den VIIdcn schonk. Dan deze, die welhaast bemerkte, dat ook zijn leven niet veilig was, liet haar het vergif, voor hem bestemd, drinken. De tweede was zuster en echtgcnoote van Ptolemaeüs Euergetes, van wien zij do keuze ontving om een barer kinderen, welken zij wilde, tot den troon te bestemmen. Zij koos daartoe den jongsten, Alexander, doch de oudste, Ptolemaeüs Lathurus, werd door het volk voorgetrokken. Veinzende hierin te berusten , noodzaakte zij dezen zijne zuster en vrouw, ook Cleopatra genoemd, te verlaten, en de jongere Seleuca te trouwen. Daarna wist zij Alexander ten troon te brengen ; doch deze moest weldra de lagen zijner moeder ontwijken, en zag zich, teruggeroepen zijnde, genoodzaakt verdere gevaren door haren dood voor te komen. |
De derde C. eindelijk, de beruchtste van allen, was de dochter van Ptolemaens Auletas, zuster en vrouw van Ptolemaeüs Dionysius, schitterend door schoonheid, maar afschuwelijk door beestachtige wellust. Eerst wist zij Julius Caesar, die anders Egypte voorzeker tot een wingewest zoude gemaakt hebben, zoo zeer aan zich te verbinden, dat hij haar op den troon bevestigde en eenen zoon. Caesarion genoemd, bij haar verwekte. Naderhand betooverde zij den drieman Antonius dermate, dat hij zijne vrouw Octavia verliet, en C. als wettige echtgcnoote aannam, hetgeen echter Octavius, die als keizer den naam van Augustus aannam, broeder van Octavia, verbitterde en aanleiding gaf tot eenen oorlog, die met den vermaarden zeeslag bij Actium eindigde, waarin Antonius en Cleopatra de nederlaag krege.i. Antonius, aan het herstel zijner zaken wanhopende, bragt zich zeiven om het leven, en C., opdat zij niet te Kome de zegekar zou behoeven te volgen, liet zich bijten door een adder, die haar bedektelijk in een korf met bloemen gebragt was. Merkwaardig om hare talenten en hare schoonheid, was zij het niet minder door weelde, pracht en toomelooze ongebondenheid. CLEOSTRATUS. Een vermaard Grieksch sterrekundige, die in de zesde eeuw voor Ohr. leefde. Men verhaalt, dat hij het aantal teekens van den dierenriem door bijvoeging van den Ram en den Schutter op twaalf gebragt en eenige dwalingen in de Grieksche tijdrekening verbeterd heeft. Zijn werk is verloren geraakt. Ook is C. de naam van een jongeling, die door het lot bestemd was om eenen draak tot spijze te strekken, maar gered werd door de dapperheid van zekeren Menestratus, die het monster versloeg. CLEPSYDRA. (Zie Tijdmeters der Ouden.) CLEUC (Jean le). (Zie Clericus.) CLEHCQ (Willem de), geboren te Amsterdam, den IS11®quot; Januarij 1795, uit een deftig geslacht, gaf reeds vroeg blijken van eene onverzaadbare weetgierigheid, ongemeene vlugheid en levendigheid van geest, sterk geheugen en juist oordeel. Ofschoon tot den handel bestemd, erlangde en gebruikte hij ruime gelegenheid om zijnen geest te beschaven en met velerlei kundigheden te verrijken. Vooral legde hij zich toe op de geschiedenis en de letterkunde. Van zijne uitgebreide belezenheid, juist oordeel en kieschen smaak heeft hij eene voortreffelijke proeve gegeven in eene door de tweede klasse van het Koninklijk Instituut bekroonde en in het III110 deel van hare Werken op-genomene Verhandeling over den invloed der vreemde letterkunde op de Nederlandsche. Ook gaf hij eenige, meest historische, verhandelingen, in letterkundige maatschappijen voorgedragen , als: over de Grieken der nieuwere geschiedenis — over den Cid — over de Jezuïten — alsmede eene herinnering aan Petersburg, dat hij in 1816 bezocht (in van Kampen's Mayazijnj. Van zijn heerlijk dichtvermogen bestaan slechts enkele proeven in geschriften, doch hij was een van de uitstckeiulste improvisateurs, wiens rollende verzon niet alleen verrukten, maar die ook zoozeer uitmuntte door rijkdom van schoone en oorspronkelijke gedachten , dat men, hem hoorende, niet wist, wat meer te bewonderen, zijne ongemeene vaardigheid om zich voor de vuist, ook uitvoerig, in vloeijende dichtmaat uit te drukken, of de oorspronkelijke opvatting van de zonderlingste hem opgegeven onderwerpen, of den schat van beelden, die hem ten dienste stond. Hij bekleedde den post van directeur der Nederlandsche Han-del-maatschappij, toen hij den 4lt;l6n February 1844 overleed. Zie over hem: Ahj. K. en L. Bode, 1844, nquot;. 9; llandelimjen der Maatsch. van Nedert. Letterkunde, 1844, bladz. 18. CLERFAIT (ekan901s Sédastien Charles Josef de Croix, graaf van), ook meermalen Clairfait genoemd, een Oostenrijksch veldheer, werd den 14den October 1733 geboren uit eene van de aanzienlijkste familiën in de Oostenrijksche Nederlanden te Pinch in Henegouwen. Hij diende reeds in den zevenjarigen oorlog, docli vond eerst in 1788 in den Turkschen, inzonderheid naderhand in den Franschen oorlog, gelegenheid, om zijne krijgskundige bekwaamheden aan den dag te leggen. In den laatsten sloeg hij het eerst bij Stenai de Franschen, nam den lBlen September 1792 de stad in; doch moest kort daarna den gevaarlijken en inoeije- |
CLE—CLI.
333
|
lijken terugtogt des Pruissischen legers uit Champagne dekken. In November deszelfden jaars met den hertog Albert van Saksen-Teschen, door Dumouriez bij Jemappes met een ongelijk sterker leger aangevallen, moesten zij hein het slagveld laten, zonder dat hij echter behalve 8 kanonnen cenigen buit behalen konde. In het volgend jaar had C., in den voor Oostenrijk gelukkigen veldtogt, aan alle gewigtige gevechten en veldslagen deel, en veroverde de vesting Quesnoi. Na het verlies der Nederlanden verkreeg hij in Julij 1794 hot opperbevel over het leger, hetwelk de prins van Coburg had nedcrgelegd, en zag zich, na 6 bloedige gevechten, inzonderheid aan do Boer, den 5den en 6llcn October genoodzaakt over den Rijn terug te trekken. In 1795 tot veldmaarschalk aangesteld, verkreeg hij het opperbevel over het Oostenrijksch en Rijksleger; sloeg Jonrdan, die den Rijn was overgetrokken, bij Höchst; ontzette Ments op den regter Rijnoever; verjoeg do Franschen uit het nabij liggend verschanst leger, hetwelk uit 50 kleine vestingen en bergsohansen bestond, die in eene uitgestrektheid van 3 uren met malkander verbonden waren, en door 600 stukken geschut verdedigd werden; dreef hen in de uiterste verwarring tot voorbij Dingen terug, en behaalde eenen aanzienlijken buit. Toen Ments nu ook op den linker Rijnoever ontzet was en kort daarna do verovering van Man-heim volgde, gingC. naarWeonen, waar hij, na eene langdurige en smartelijke ziekte, den 19dlt;!quot; Julij 1798 stierf. Hij had zijnen keizer 45 jaren getrouw en met roem gediend, en was niet alleen een groot krijgsheld, maar ook een vader voor zijne soldaten, een bevorderaar van verdienstelijke officieren, een weldoener der armen, en daarbij een zeer godsdienstig man. De sted Weenen deed een praalgraf voor hem oprigten. CLERICUS (Johannes). Onder dezen naam is meest bekend Jean le Clerc, geboren te Genève, den Maart 1657, uit een aanzienlijk geslacht. Zijn vader was Stephanns C., geneesheer, hoogleeraar der Griekschc taal en laatstelijk lid van den raad in de republiek Genève. Na vlijtige oefening in de elassieke schrijvers legde C. zich op de godgeleerdheid toe en werd door het lezen der schriften van Cureellaeus zoodanig voor de gevoelens der Remonstranten ingenomen, dat hij, vooral na te Saumur de werken van Kpiscopius gelezen te hebben, besloot om naar Holland te reizen, nadat hij vroeger tot do predikdienst was toegelaten en cone reis door Frankrijk en naar Londen gedaan had. Te Amsterdam predikte hij cenigen tijd olkeu vrijdag avond in het Fransch in de Remonstrantsche kerk en werd kort daarna, in 1684, tot hoogloeraar der wijsbegeerte cn Hebreeuwsche taal aan het seminarium dier Broederschap aangesteld. Mot ijver nam hij dio betrekking waar, gelijk mede het hoogleeraarschap in do Grieksche taal, dat hein later, en dat in de kerkelijke geschiedenis, dat hem na den dood van Phil, van Limborch, werd opgedragen. In 1728 overviel hem eene zware krankheid, die gevolgd werd door herhaalde aanvallen van beroerte en ten laatste door eene dofl'c wezenloosheid, zoodat hij in 1731 zijn emeritaat erlangde en den 8«ten January 1736 stierf. Zijne kinderen uit zijnen echt met eene dochter van den vermaarden geschiedschrijver Gregorlo Loti, waren voor hem overleden. Als letterkundige, wijsgeer, geschiedkenner en godgeleerde heeft C. zijne ongemoene verdiensten doen kennen door het uitgeven van eene menigte geschriften, van welke wij als de voornaamste vermelden: zijne Uibholhèque unwerseUe et historique, in 19 deeltjes een verslag van nieuw uitgekomen boeken behelzende, door Bernard vervolgd onder den titel: liepublique des lettres, in 6 deeltjes, en door C. op nieuw opgevat in: Bibliothèque choisie en HihUo-theque anctenne et moderne — zijne Ontoloyia et Pnetimatologia, opgedragen aan zijnen vriend Locke, wiens rigting hij in het wijsgeerigo volgde -—■ zijne 17e de Richelieu; Abrèyé de 1'hist oirt' génerale; Histoire des Provinces Unies (van I .)6() tot 1713) — zijnen latynsohen Commentarius op de boeken des O. V. en Le nouveau Testament, traduit du yrec twee des rémarques. Ook de bijbelscho aardrijkskunde en kerkelijke geschiedenis verrijkte hij met belangrijke geschriften. Zie over C.; \Ua et opera J, Clerici, misschien, gelijk zeker Histoire et apoloyie des études et ouvrages de Al. Ie Clerc, in Parrhasianis, van hem zeiven: en de schrijvers, aangehaald bij Saxo, Onomast. P. V. pag. 274, 275, 626, en bijPaquot, Mém. T. III. p. 445 et suiv. — ook de Oratio funebris in obitum J. Clerici, habita a, d. 8 Kal. Hart, 1736 a J. J. Wetstenio, gedrukt doch niet uitgegeven en door den Hoogl. A. des Amoric van der Hoeven medegedeeld in: Kist en Royaards, Archief voor Kerk. Gesch. D. V., bladz. 91—115; maar vooral: A. des Amorie van der Hoeven, A. f. Dissert, de Joh. Clerico adhibitis epistolis alüsque script.is ineditis, (Amst. 1843.) |
CLERMONT. Aldus hcoton onderscheidene steden in Frankrijk , van welke de merkwaardigste die is, welke ook C.-Ferrand wordt genoemd. Zij is de hoofdstad van het departement Puy do Domo en ligt in de bekoorlijke Limagno, tusschen de riviertjes do Bedat on de AUior, in eene vulkanische streek. Zij bestaat eigenlijk uit twee steden, C.- en Mont-Ferrand, die door lanen aan elkander verbonden zijn en te zamen ruim 28,000 inwoners bevatten, die hun bestaan vinden in den land- en wijnbouw, benevens onderscheidene fabrieken. Do stad heeft enge en kromme straten; de huizen zijn van lava gebouwd; merkwaardig zijn er de hoofdkerk en de overblijfselen eener Romein-sche waterleiding, alsmede in de nabijheid der stad de fontein van St. Alyre, die alles, waarmede haar water in aanraking komt, in zeer korten tijd met eeno hardo stoenkorst overdekt. Doze bron heeft zich zelve eene steenon bedding en twee bruggen gebouwd en men is genoodzaakt, de zich gedurig vermeerderende versteeningen weg te houwen. Voorts is C. vermaard als geboorteplaats van Pascal, wiens huis or nog wordt vertoond , als zetel van oenen bisschop en wol van den beroemden Massillon, en eindelijk als de plaats, waar Poter do kluizenaar in 1095 hot concilie bijeenriep, waarop tot don eersten kruistogt werd besloten. CLEVE (Johanna Cosbtantia), gob. to Dordrecht, den 4deigt; December 1802, overleden te Ley den, den 14dlt;quot;'February 1822, gaf reeds zoor vroeg blijken van haren aanleg voor de poozij on was nog slechts elf jaren oud, toon zij onder de leiding van Mr. T. van Limburg, Jeugdige Dichtproeven, ('sHage 1813) in het licht gaf, welk boekje mot haar portret, op den titel, versierd is. Later gaf zij Lentebloemen, ('sHage 1817) torwyl in don Muzen-Almanak (1822, 1825) nog afzonderlijke stukjes van haar staan. Hare ouders waren de geneesheer J. D. M. Clove on vrouwe de Stoppolaar. Zij was verloofd aan den student in de geneeskunde H. F. van Doeveren. Zie over haar: jMuzen-Almanak, 1830; Maria cn Martha, 1846, bladz. 49 volg.; de Navorsclw, 1854, bladz. 216, bonevens do daar aangehaalde schriften. CLIENT. Volgens do Romeinsche instellingen waren Cliënten oudtijds allen die geene Patriciërs waren; zij hadden een dezer tot patroms, beschermheer. Do C. behoorde tot het geslacht (gens) van zijnen patroon, voerde diens geslachtsnaam en had deel aan de otters en de begraafplaats der geus. Burgerlijke rogten bezat hij eigenlijk niet, zoolang de oude instelling onverzwakt bleef bestaan; doch reeds Servius Tullius nam do Cliënten in de Centuriën en hare comition op. De C. ontving van den patroon bouwland in onherroepelijk bezit; hij werd door hem verdedigd en vertegenwoordigd voor het gorogt; daarentegen was de C. gehouden de dochters des patroons oen huwelijksgoed te schonken, in geval dezo daartoe te arm was; hem zolven uit krijgsgevangenschap los te koopen, boeten en andere onkosten voor hom te betalen. Tegen elkander konden de patroon en do C. niet als getuigen opkomen. Later word de cliëntole niet voel meer dan een beschermheers-verhonding en zelfs een bloote titel, want gohoele coloniën en volksstammen begaven zich in de cliëntole van aanzienlijke Romeinen ten tijde vau hot keizerrijk. Tegenwoordig noemt men C. dengenen, die zijne zaak voor cenig geregtshof, eenen advocaat on procureur ter behandeling geeft. CLIFFORD (Geokge), doctor in do beide regten, is bekend door de ondersteuning cn bescherming, welke hij den grooten Linnaeus bewees. Bezitter van den zoogenaamden „ Hartekamp een uitgestrekt landgoed, op anderhalf uur afstands van Haarlem en drie uur van Loyden gelegen, droeg hij 't oppertoezigt over de aldaar gekweekte, hoogst aanzienlijke en in vele opzigten merkwaardige, gewassen aan den bovongonoemden kruidkundigen op, die aldaar ongeveer twee jaar vertoefde (van 1735—1738), en er niet minder dan negen werken schreef (Systema naturae, L. B., 1735; Bibliotheca botanica, L. B. 1736; Musa Cliffortiuna, 1736; Genera plantar urn, L. B. 1737; Hortus Cliffortianu.i, Am-stel. 1737; Critica botanica, L. B. 1738; Flora Lapponica, Am- |
336
|
Brandenburg naar Frankfort aan den Oder in hetzelfde vak beroepen ; en het was in deze stad, dat deze geleerde man het overig gedeelte van zijn nuttig leven gesleten heeft. Hij stierf aan de gevolgen van oenen sprong uit zijn door hollende paarden voortgesleept rijtuig, den 18 Augustus 1719. Hij was naauwgezet, eerlijk en onbaatzuchtig, en bezat eene opregtheid, die de strengste toets kon doorstaan. In zijno verkeering was hij onderhoudend, aangenaam en zeer verpligtend. Het verdient onze opmerking, dat hij zijne kunde meer aan eigen oefening, dan aan bekwame leeraren te danken had, want hij had nimmer eenige andere lessen gehoord, dan over de Instituten; en nogtans bragt hij het leerstelsel van het Natuur- en het Buitsehe staatsregt tot eenen trap van volkomenheid, dien het tot op zijnen tijd toe nog niet bereikt had. Zijne talrijke schriften zijn onder den titel: Exercitationes curio-sae, en Dissertationcs varii aryumenti, in 4 deelen in 4°, alsmede zijne Constlia en Deductiones in 2 folianten uitgegeven; terwijl mede zijn Grotivs illustratus in 3 deelen folio het licht ziet. Zijn oudste zoon C. (Sa Muëi/) verwierf geen' minderen roem. Hij was ook hoogleeraar te Frankfort, bekleedde naderhand verscheidene aanzienlijke posten, en stierf in 1755. Hij verwierf eenen onster-felijken roem door de verbetering der regtsoefening in de Pruis-sische staten, en zijn Codex fVidericianus, welken hij in 1750 uitgaf, is een onvergankelijk gedenkstuk zijner verdiensten. Onder zijne overige werken, die meestal op het burgerlijk, natuur-en staatsregt betrekking hebben, is zijn Jus civle controversum (laatst te Eminghaus in 1791 met vele verbeteringen uitgegeven) het meest bekende. quot;Voor zijns vaders Grotlus illustratus schreef hij eene inleiding, die ook afzonderlijk, onder den titel: Novum systema Jurispr. nat. et rom. verschenen is. C. (Johannes), geb. den 9lle,1 Augustus 1G03 te Breinen i waar hij aan de doorluchtige school onderwijs genoot, begaf zich van daar naar Franeker om zijne godgeleerde studiën voort te zetten. Na zijne terugkomst in zijn vaderstad word hij er aangesteld tot hoogleeraar der gewijde uitlegkunde; in 1636 werd hem hot professoraat in de Hebreouwsche taal te Franeker opgedragen, waarbij later ook de Grieksche on in 1643 do godgeleerdheid werd gevoegd. In 1649 als hoogleoraar in laatstgenoemde wetenschap naar Leyden beroepen, bleef hij daar werkzaam tot aan zijnen dood, don 4lIe11 November 1669. Vele en groot voor dien tijd zijn 's mans verdiensten. Hij baande den weg om de scholastieke theologie door oene Bijhel-scho te vervangen, hoewel hij bij hot uitgaan van de Heilige Schrift den verkeerden regel aannam dat in don Bijbel alles be-teekent wat hot slechts botoekenen kan, waarin de grond ligt van liet gehoolo typisch-profetische stelsel, dat door hem aange-nomon en door zijne leerlingen tot in het bespottelijke ontwikkeld is. Vurige tegenspraak vond zijno rigting, ook bij sommigen van zijne ambtgenooten te Leyden, zoo zelfs, dat de Staten van Holland moesten tusschen beide komen en het twisten verbieden over de verbindende kracht van het Israëlitische sabbatsgebod voor Christenen, door C. ontkend. Niemand echter nam de zaak der sehoolsche godgeleerdheid met meer ijver en bitterheid tegen de Bijbelscbe rigting van C. op, dan de Utrecht-seho hoogleeraar Voetius, en 't is daaruit, dat de Voetiaansche en Coccejaansche partijen zijn ontstaan, die do Nederlandsehe Hervormde Kerk zoo lang hebben beroerd. Nevens deze verhief zich in het begin dor XVIIIdo eeuw de rigting van Lampc (zie Lampe) of die van de ernstigen, welke van mysticisme niet is vrij te spreken en zich vooral door het zonderlinge gebruiken van Bijbeltaal onderscheidde. Deze drie rigtingen werden tot in de eerste jaren dezer eeuw in do Nederlandsehe Hervormde Kerk dermate vertegenwoordigd, dat aan de academiën, waar ieder hoogleeraar der godgeleerdheid de dogmatiek onderwees, steeds van elke dier „kleurenquot; een professor gevonden werd die zijne bepaalde leerlingen had, welke dan ook bij beroepingen, vooral in do grootere steden, als Coccjoaan, Vootiaan of Lampeaan worden gekozen. Over deze rigtingen zio men: Fred. Spanheim, De novissimis circa res sacras in Belgio dissidiis (L. B. 1677); M. Leydocker, Fax veritatis, sive. exercitationes de contruversiis Belgicis (L. B. 1677); Ypoij, Kerk tl. Gesch. der XVJIIi' eeuw. D. VII, bladz. 223—266 en de schrijvers, aangehaald zoo daar, als in quot;Walch. Bihlioth. Theolog., T. II, pag. 1034—1036. |
C. gaf vele schriften in het licht. De meeste zijn het eerst afzonderlijk uitgegeven, doch verzameld door zijnen zoon, J. H. C., tot „J. C. operaquot; (Amst. 1675, 8 din. fol.). Do volledigste uitgave zijner werken is die in 10 dln. fol. (Amst. 1701) waarbij als llde en 12dli deel (aid. 1706) gevoegd zijn J. C. Opera anxSoTa theoluyina et philologica. Zie over hem de Praefatio nd patris opera, van zijnen zoon; Glasius, Godgel. Nederl., 1). I., bladz. 282—295 en de door hem aangehaalde schrijvers. COCCUS. (Zie Schildluis on Cochenille.) C. FICUS. (Zie Gomtak.) C. IUCIS. (Zie Kermes.) C. rOLONICUS. (Zie Poolse/, grein.) COCHENILLE ook KONZENIELJE is een insect, bohoorende tot do familie der Gal-insecten onder de Halfvleugoligen (Hemi-ptera), dat in America en een gedeelte van Azië leeft op twee soorten van Cacteën, Opuntia Tuna on Coccinellifera (verg. Cac-tusplanten). De wijfjos dezer diereli, bekend om de heerlijke roode verwstof, welke zij opleveren, zijn vleugelloos en blijven gedurende haar geheel leven op dezelfde plant; als zij zeer jong zijn kunnen zij nog voortkruipen, doch spoedig zwelt haar ligchaam zoodanig, dat hare pooton alleen kunnen dienen om haar aan de plant vastgeklemd te houden; zij zijn van een uit vier doelen bestaanden zuiger voorzien, waarmede zij het sap dor plant opzuigen. Wat de mannetjes dezer gal-insecten betreft, men hooft tot in 1835 daarvoor gehoudon zoor kleine tweevleugelige diertjes mot twee staartjes langer dan het lijf; doch de Heer Costa van Napels beweert dat deze slechts parasiten zijn en dat do ware mannetjes even vleugelloos zijn als de wijfjes on bijna dezelfde gedaante hebben, doch slanker en kleiner zijn. Deze zaak is nog niet regt uitgemaakt. In vroegoren tijd hield men dit insect, dat verdroogd in den handel gebragt wordt, voor eene bezie of het zaad eener soort van plant. Een Nederlander, Melchior de Ruuschor heeft door middel van getuigschriften, die hij uit Mexico liet overzenden bewezen dat de C. oen gekorven diertje is. Zie Melchior do Kuuscher, Alatuerljke historie van de Conchenille, beweezen met authentique Documenten, Amst. 1720, 8°. De voornaamste plaatsen in America waar dozo insecten aangekweekt worden, zijn Oaxaca, Flascala, Chulula, Nueva-Gal-licia en Chiapa in het voormalig koningrijk van Nieuw-Spanje, als ook te Hambola, Loja en Tucuman in Peru. Men verzendt de C. naar Europa in don vorm van kleine korrels van eene onregelmatige gedaante, aan do eene zijde plat, aan de andore bolrond; de beste is van eeno zilverachtige en grijzo kleur, met rood vermengd en met een wit poeder bedekt. Drie afzonderlijke inzamelingen van de C. zjjn er in een jaar. De eerste valt omstreeks het midden van December, en do laatste in Mei. Bij de eerste inzameling neemt men do nesten, en zoekt daaruit de wijfjes, die in October op de 0/«lt;)tó(-plant gelegd waren. De tweede inzameling geschiedt, wanneer de wijfjes van het nieuwe broedsel eijertjes gelogd hebben; zij worden met een stomp mes voorzigtig afgokrabt, ten eindo de planten niet to benadoolon. Deze diertjes worden dan in een vat gedaan, gedood en gedroogd. De inlanders gebruiken onderschoidone wijzen om deze diertjes te doodon; eenigen lt;loen dit door kokend water, waarna zy dio in de zon te droogen loggen; anderen in oen' oven, of op boete ijzeren platen. Dit brengt ook onderscheidene kleuren te woog, en van daar die verscheidenheid van C., die naar Europa verzonden wordt. Die, welke in kokend water gedood en daarna in do zon gedroogd zijn, verliezen een gedeelte van de witte stof, waarmede zij bedekt waren, verkrijgen oen bruin roode kleur, en booten Jarpeada; terwijl die, welke op heete platen gedroogd zijn, zwartachtig worden en den naam van Neyra verkrijgen. Do eerste hier hoschrevone wijze wordt voor de boste gehouden. De doode wijfjos, die van de Nopal gekomen zijn, zijn minder in gewigt, dan die, welke nog lovend en bevrucht waren. De eerste verliezen $ en de andere bij het droogen. Men rekent, dat er 70,000 van deze insecten noodig zijn om één pond C. uit te maken; indien dus, volgons het bekende vertoog van den beer de Neufville, in een jaar 880,000 pond naar Europa vervoerd worden, dan zoude daartoe eene inzameling van 61,600,000,000 of een en zestig duizend, zes honderd millioon stuks, van deze insecten, zijn noodig geweest. |
337
|
De Sijlvester of wilde C. is kleiner dan de echte C., en levert minder op; daar zij ook met weinig omzigtigheid ingezameld en met andere onreinheden vermengd wordt, is zij veel minder in prijs dan de genoemde soorten. COCHIN (Charles Nicolas). Twee graveurs van dezen naam, vader en zoon, hebben zich in de vorige eeuw in Frankrijk roem verworven. De vader, geboren te Parijs in 1688, overleden in 1754, beoefende in zijne jeugd do schilderkunst, hetwelk hem zeer te stade kwam bij het vak, dat hij zich later koos. Zijne gravuren zijn niet zonder verdienste, maar worden ver overtroffen door die van zijnen zoon, geboren te Parijs in 1715, overleden in 1790. Deze deed ter zijner oefening eene kunstreis naar Italië, welke hij later beschreef in: Voyage d'Italië, oh recue.il de notes sur les ouvrayes de peinture et de scidpture, qu*on voit dans les prmcipales vdles d?Italië (Par. 1758, 3 din). Zeer talrijk zijn de voortbrengselen vooral van zijne etsnaald; hij muntte uit door naauwkeurigheid van teekening, gemakkelijkheid in de compositie, vindingrijkheid in het allegorische en vooral vernuft tot het zinnelijk voorstellen van afgetrokken denkbeelden. Zijne verdiensten werden gehuldigd door de academie, eerst door een jaargeld, later door het lidmaatschap; door den koning, die hem het op-zigt over het kabinet van teekeningen opdroeg en hem den titel gaf van hof-teekenaar en graveur. Met Gravelot gaf hij Iconologie par figures, on traité complet des allégories (Par. 4 din.) in het licht. COCHINCHINA. Thans een der gouvorncmenten of onderkoningrijken vnn het Aziatische keizerrijk Anam, vroeger een afzonderlijk koningrijk, dat eenigermate afhankelijk was van Frankrijk, doch waarop dit rijk te vergeefs overwigt heeft getracht te behouden. Het land grenst ten oosten aan do Sinecsche zee en ton westen aan Siam; overigens is het door de andere provinciën van Anam ingesloten. Het beslaat eene oppervlakte van 2900 □ mijlen en is zeer bergachtig; het bevat goud, zilver, koper, tin en veel voortreffelijk ijzer. Ook heeft men er zout, salpeter, albast en edelgesteenten. Hot plantenrijk levert er verwen timmerhout, benevens de meeste voortbrengselen van zuidelijk Azië en den Indischen archipel. De inwoners, wier aantal men op anderhalf millioen begroot, onderscheiden zich door beschaving en kunstvlijt, schoon de bergbouw grootendeels in handen der Sineezen is. COCHLEARIA. (Zie Lepelblad.) COCKEHILL (John), geboren in 1790 te Harlington iu Engeland, wos in onze eeuw een der grootste industriëlen. Door zijnen vader in 1807 te Luik belast met het opzigt over eene fabriek vau werktuigen, legde hij in 1816 voor eigen rekening te Seraing eene fabriek aan, die tot dc uitgebreidste en ver-maardste der wereld behoorde, toeu zij ten gevolge der staatkundige gebeurtenissen van 1830, en later, in 1838, door eene financiële, crisis der Belgische bank, zeer werd geschokt. Na het vereffenen zijner zaken begaf zich de onvermoeid werkzame C. naar Rusland, ten einde daar op uitnoodighig der regering nieuwe inrigtingen daar te stellen, doch hij overleed op de terugreis, te Warschau, in 1840. COCLES (l'uiii.ius Houatius) was de redder van Rome, toen het door Porsenna werd belegerd, ten einde den verdreven koning Tarquinius te herstellen. Porsenna had reeds oen groot gedeelte der stad beinagtigd en werd nog slechts door de brug over den Tiber tegengehouden. Met Spurins Lartius en Titus Her-minius nam C. het kloeke besluit om den engen toegang tot de brug te verdedigen, terwijl deze achter hen afgebroken werd. Toeu dit geschied was, stortten zij zich in den vloed en zwommen terug. Door zijn heldenfeit werd de stad behouden eu de senaat schonk hem ter belooning zooveel land als men op een dag kon omploegen, terwijl een standbeeld ter zijner eere word opgerigt. COCOS. (Zie Ko/cos/talm.) COCYTUS. Eene rivier in het oude Epirus, die zich in den Acheron stortte en welken de dichters tot een der stroomen van do onderwereld gemaakt hebben. CODEX heette oorspronkelijk bij dc Ouden het hout dat onder den bast van eenen boom zit. Eer het papier werd uitgevonden schreef men op houten tafeltjes, met was overtrokken, die wanneer zij beschreven of liever gegraveerd waren, in den vorm van een boek bijeen gevoegd en C. genoemd werden; oen woord, II. |
dat men ook naderhand behield, toen men reeds op papier schreef, om daardoor ieder groot boek aan te duiden. Zoo noemt men dan ook uitgebreide, belangrijke werken of oude handschriften van dichters, wijsgeeren, historieschrijvers en andoren, welke naderhand verzameld werden. Codices mamiscripti, die in tateren tijd, toen de boekdrukkunst van langzamerhand den geleerden te hulp kwam, dikwijls bij twijfelachtige plaatsen, door de on-naauwkenrighcid der schrijvers mogelijk verminkt, werden geraadpleegd. Op gelijke wijze gaf men den naam van C. aan eene verzameling vau wetten, en men voegde daarbij gewoonlijk deu naam vau deu regent, door wien zij werden uitgevaardigd. Zoo had men b. v. den C. Theodosianus en Justinianus bij dc Romeinen, den C. Augusteus voor Saksen, de Code Henri, C. Louis, C. Marchand (van Lodewijk den XIVdl!n) voor de Franscheu, en C. Noir, van denzelfden vorst, voor dc regtsoefening op do Fransche eilanden in America voor de Zwarten, on zoo noemt men nog heden Code Napoleon dat wetboek, hetwelk voor Frankrijk en met ecnigo verandering bij sommige andere Europesche mogendheden is ingevoerd geworden. In eenen meer bijzonderen zin noemt men C. dat gedeelte van het Romeinsche wetboek, of Corpus juris (zie Corpus Juris), hetwelk in rang op de Pandecten volgt, en verdeeld is in twaalf boeken, bevattende de beslissing der Romeinsche keizers, tot op den tijd van Justinianus, over onderscheidene onderwerpen van regtspleging. CODDE (De Gi;iii!okigt;kii,s van deu). (Zie Collegianten) CODICIL. Eigenlijk een klein, met was overtrokken tafeltje, waarvan de Romeinen zich tot briefschrijven bedienden. Ook werden de bijlagen tot een testament C. of Codicilli genoemd; doch thans draagt eene verordening van iemands laatsten cu uitersten wil, waarin geene onmiddellijke erfstelling gemaakt wordt, maar zekere andere punten en bepalingen vervat zijn, dien naam. Znlk een C. heeft zijne betrekking of tot een reeds voorhanden zijnde testament, of bevat eene bepaling gemaakt door diegenen, welke, zonder testament (ab intestato) overleden is. CODRUS, zoon van Melanthus, was do laatste koning van Athene. Toen de Atheners met andere Grieken in oorlog waren, verklaarde het orakel, dat dc overwinning aan de zijde dergeneu zou wezen, wier koning men velde; waarop C. zich als houthakker verkleedde, met de voorposten van den vijand twist zocht en aldus het leven opofferde, ten einde de voorspelling te doen uitkomen. Dc Atheners, oordeelcnde dat zulk een koning niet naar waarde kon worden opgevolgd, sclmftcn het koningschap af en benoemden Archonton. C. is ook de naam van een Romeinsch dichter ten tijde van Augustus, die door zijne armoede bekend is. Van zijne gedichten is niets overgebleven. COËFFICIËNT is in de Algebra de naam van een getal dat bekend of als bekend aangenomen, de vermenigvuldiger is van een ander getal. In de formule 3 x a ij = ilz zijn 3, a eu (l C.-eu. In do toegepaste wiskunde (werktuigkunde enz.) verstaat men door empiriscbeu C. eene grootheid, die door waarnemingen of proeven bepaald is of moet worden en als factor met eene andere wordt verbonden, die onbekend of veranderlijk is. COEHOORN (Menno, baron van). Deze beroemde krijgsheld en vestingbouwkundige werd in 1641 geboren op Lettinga-State bij Leeuwarden. Reeds iu zijne jeugd ontwikkelde zich in hem onder dc leiding van zijnen vader, een bekwamen officier, een gunstige aanleg voor militaire studiën, vooral der vcstingbouwkundo, daar hij op zijne wijze in de bosschen zijner ouders vestingwerken, schansen, loopgraven en mijnen aanlegde. Aan dc zorg van zijnen oom, den vermaarden wis- en vestingbouwkundige Bern. Fullenius, hooglceraar te Fraueker toevertrouwd, maakte hij groote en snelle vorderingen, zoodat hij reeds op zijn zestiende jaar, als kapitein, bij de belegering van Maastricht, gelijk mede in de veldslagen van Senef, Castci en St. Denis, zulke doorslaande bewijzen van kunde en moed gaf, dat hij op aanbeveling van den stadhouder van Friesland, Hendrik Casimir, tot kolonel benoemd werd. In 1680 werd hem opgedragen de buitenwerken van Koevordcn te herstellen, waarover hij in geschil geraakte met een kundig ingenieur, hetwelk aanleiding gaf tot het schrijven zijner werken: Versterkimje des vijfhoeks mei alle sijne buijtenwerken (Leeuw. 1682) en: Nieuwe Vestingbouw (aid. 1685, meermalen herdr.) waarin hij beginselen ontwikkelde, die even nieuw, als naar het oordeel van bevoegden uitstekend wa- 43 |
COE-COG.
338
|
ren. De belegeringen van Kaiserswerth cn Bonn gaven hem nieuwe gelegenheid om zijne krijgskunde aan den dag te leggen cn nadat hij zieh in den ongelukkigen slag bij Fleury met dapperheid had gekweten, zond Willem de III'10 hem aan het hoofd van oen regiment naar Namen, waar hij het kasteel met nieuwe werken versterkte, die hem, na eindelyke overgave aan den beroemden Kranschen vestingbouwkundige Vauban , van dezen hooge lofspraak verwierven. Drio jaren later bestuurde hij de belegering van Namen, welke sterke stad en kasteel zich weldra aan hem moesten overgeven. De keurvorst van Ueijeren schonk hem voor dit uitstekend krijgsbedrijf 5 stukken geschut, en Willem de III116 verhief hem tot luitenant-generaal en opper-vestingbouwmeester. In 1697, bij het dreigen van eenen oorlog met Frankrijk, ontving hij last om eenige vestingen op te nomen en de noodige versterkingen te beramen, ten gevolge waarvan hij Groningen, Nijmegen en andere plaatsen versterkte, waaronder de werken van Uergen op Zoom zijn meesterstuk zijn. Gedurende den veldtogt van 1702 hield hij de Fransehen den geheelen zomer op, zoodat zij niets van belang konden ondernemen; voorts nam hij Venlo en het kasteel van Luik in, en veroverde in het volgende jaar, tot algemeene verbazing, in weinige dagen het sterke Bonn, alsmede de liniën, waarmede het land van Waas door de Fransehen versterkt was. In 1704 door den hertog van Marlborough naar 's Gravenhage ontboden om over verdere ondernemingen te raadj legen, stierf hij aldaar den 14dc,gt; Maart van dat jaar, den roem achterlatende van een der bekwaamste en dapperste krijgsbevelhebbers van zijnen tijd te zijn geweest en onder de vestingbouwkundigen cene der allereerste plaatsen in te nemen. Ook als mensch en vaderlander verdiende eu genoot hij eene algemeene achting; zelfs buiten-landsche vorsten eerden zijne verdiensten; Karei de II*10 verhief hem in den adelstand en Lodewijk de XIVd0 trachtte te vergeefs hem door de aanzienlijkste aanbiedingen aan zijne dienst te verbinden. Zijne kinderen hebben in de kerk te Wykel, waar zijn stoffelijk overschot begraven werd, een praalgraf ter zijner cere opgerigt. COEHOORN-MORTIEREN, oudtijds ook wel katlekoppen genaamd, zyu zeer kleine mortieren, die granaten worpen, en zoo ligt zijn, dat zij door een paar man verplaatst en gedragen kunnen worden. Do beroemde ingenieur Coehoorn was hun uitvinder. Een groot voordeel dezer mortieren bestaat daarin, dat zij gedurig verplaatst kunnen worden, weinig rook geven cn dus voor den vijand verborgen blijven; dat zij geene bedding behoeven, en daarom overal opgesteld kunnen worden. Vooral op korte afstanden van 2 a 300 el is hunne uitwerking uitmuntend. Zij worden daarom veel gebruikt bij de verdediging en den aanval van vestingen, wanneer de vijand digt genaderd is. Hun oordeelkundig gebruik bij de laatste belegering van Antwerpens citadel maakte hun vuur zeer geducht voor den aanvaller en deed hem veel afbreuk. De C.-m.-en der landmagt werpen granaten van 13 Ned. dm. middellijn; de marine gebruikt er ook van 12 dm. D. COELESTIJNEN. Eene kloosterorde, uit do Benedictijnen ontstaan en later C. genoemd naar den kluizenaar Peter de Murrhone, die haar in 1264 stichtte, dertig jaren eer hij paus werd onder den naam van Coelestinus den Vdlt;!quot;. Deze orde werd door paus Urbanus den IVd,!quot; bevestigd en verbreidde zich in de XIIId11 eu XIVde eeuw snel, vooral in Italië en Frankrijk. In het begin der vorige eeuw was zij in het eerste land tot op 96 en in het laatstgenoemde op 21 kloosters verminderd en is thans zoo goed als geheel verdwenen. Het kleed dor orde was wit met cene zwarte kap. COENOBITEN. Aldus noemden zich die monniken, welke zich te zamen in een huis ophielden cn een gemeenschappelijk van het overige der wereld afgezonderd leven leidden; in tegenoverstelling met de Eremiten of Anachoreten, die geheel cn al in eenzaamheid leefden. (Zie Anachoreten cn Kranilen). |
COELIBAAT, ongehuwde staat, bij sommige godsdienstvormen de verpligte van geestelijken. Was bij de Grieken en Romeinen het huwelijk in eere en zelfs een vereischte tot eenige eerambten, het was voor de dweeperij van sommige geestdrijvers bewaard, om, geholpen door eenige leerstellingen van de Nieuw-Platonisehe wijsbegeerte, iets verdienstelijks te vinden in onthouding van het huwelijk. Onder de Christenen waren er reeds vroeg, die, vooral uit misverstand van eenige uitdrukkingen, door Paulus gebruikt met bepaalde betrekking tot de omstandigheden dergenen aan wie hij schreef (b. v. 1 Cor. VII; 1, 8) en niet minder misschien om zieh als buitengewoon te doen opmerken, buiten huwelijk leefden of zelfs wol hunne echtgenooten verlieten. Van lieverlede drong zich het begrip iu, dat aan deze onthouding iets heiligs verbonden was en hot werd, toen de geestelijken het karakter van eenen afzonderlijken stand hadden aan-geuomen, de gewoonte dat zij ongehuwd bleven, of gehuwd zijn-do bij het opklimmen tot hoogere kerkelijke waardigheden zich van hunne vrouwen scheidden. Deze gewoonte werd door do kerkvergaderingen, te Elvira in Spanje (306), te Ancyra (318) ou te Nicea (325) gewettigd door voorschriften, die echter ten gevolge van krachtige tegenspraak niet dien invloed hadden, welken de voorstanders van het C. er zich van voorstelden, en noch de bevelen van Syricius, bisschop van Rome 384—398, noch die van zijnen opvolger Innocentins den Iquot;,en vermogten de geestelijkheid algemeen te onderworpen aan een verbod, dat zoozeer do zedeloosheid in de hand werkte, dat Gregorius do I«t0 in de VId0 eeuw alle mogelijke middelen moest te werk stellen om de uitspattingen der geestelijkheid te beteugelen. Do stoel van Rome hield echter niet op, hot gedwongen C. door to zetten, en paus Nicolaas de I,t8 waagde in 866 het verbod om de mis te hooren of het sacrament te ontvangen van eenen geestelijke, die tegen het verbod der Kerk gehuwd was. Te vergeefs verzette zich de verlichte Udalric, bisschop van Angsburg, tegen 's pausen aanmatiging; de kerkvcrgadevlngen van Augsburg (952), van Bourges (1031), van Metz (1049), van Rome (1057) en van Melfi (1059), poogden door allerlei bedreigingen het huwelijk der priesters tegen te gaan; het werd zelfs met simonie, overspel en bloedschande op ééne lijn geplaatst, doch de herhaling van het verbod bewijst de onmogelijkheid om het gehoorzaamd te krijgen, totdat Gregorius do Vil'10, wien hot gelukte het pauselijke gezag boven alle heerschappij te verheffen, ook het C., ondanks hevige tegenwerking, heeft gehandhaafd, derwijze, dat van toen af (1075) de geestelijkheid in den regel zich van het huwelijk heeft onthouden, waardoor zij buiten alle huiselijke betrekkingen gehouden en te nader om den pausclijken zetel geschaard werd, hoewel er sporen van zijn, dat op afgelegen plaatsen, zelfs nog kort voor de Hervorming, gehuwde priesters gevonden werden. En dat er zelfs na de Hervorming nog geestelijken waren, die bij openbare, notaviële acte hunne goederen vermaakten aan hunne bijzit en bij haar verwekte na-tunrlijke kinderen, blijkt uit oorspronkelijke stukken (zie: Kist en Royaards, Ned. Arch. v. Kerk. Gesch., D. V, bladz. 202; jNiemo Archief, D. II, bladz. 252). In do Grieksche Kerk is het huwelijk alleen ontzegd aan do goestelijkcn van hoogen rang, of eigenlijk ligt het in den aard der zauk, omdat deze doorgaans gekozen worden uit de kloostergeestelijken, die ah zoodanig ongehuwd zijn; terwijl aan do geestelijken van lageren rang liet huwelijk met dien verstande wordt toegestaan, dat zij, weduwenaar geworden zijnde, niet mogen hertrouwen, eene bepaling, waarschijnlijk ontstaan uit misverstand van 1 Tim. III; 2, dat een opziener moet zijn „c'éner vrouwe man.quot; De Kerkhervorming heeft het even onnatuurlijk als onmen-schelijk C. afgeschaft, en ofschoon de R. C. Kerk tot heden nog vasthoudt hetgeen zij eerst na duizendjarigen strijd tot stand heeft kunnen brengen, is het niet onwaarschijnlijk dat te eeniger tijd waarheid zal bevonden worden wat Plus de II'10 schreef: „dat om groote redenen het huwelijk aan priesters is verboden geworden, maar dat om nog veel grootere de huwelijken hun behoorden wedergegeven te worden.quot; Breedvoeriger overzigt heeft de schrijver van dit art. over do geschiedenis van het C. in do Christelijke Kerk gegeven in: Galerij van Nederlandsche Geloofshelden (Tiel 1853), bladz. 40—47. COENUS was een dor dapperste voldheeren van Alexander den Grooten, wien hij op al zijne togten vergezelde, totdat hij stierf, kort voor dat Alexander zich op den Hydaspes inscheepte. COGELS (Joseph Kakei,), geb. te Brussel in 1785, overleden te Leithen, nabij Donauwerth in 1831, was een voortreffelijk landschapsschilder, wiens stukken gekenmerkt zijn door levendige voorstelling der natuur, gepaard met een verrassenden tint van |
COG—(
COL.
|
licht en lucht. In zijne jeugd bezocht hij de academie te Dus-seldorp; later bevond hij zicli bij afwisseling te Parijs en in zijn vaderland, doch in 1810 vestigde hij zijn vast verblijf te Miinclien. COGNAC. Eene stad aan de Charcnte, in het Fransche departement van dezen naam; zij telt 4500 inwoners cn is vooral vermaard door den brandewijn, die in haren omtrek gestookt wordt uit den rooden en witten wijn, welke in den omtrek wordt gewonnen. De stad was reeds in den tijd .der Romeinen onder den naam van Condate bekend, en was in de middeleeuwen een afzonderlijk graafschap. Koning Frans de Iquot;,e, die er in 1494 in den tuin van het nabijgelegen slot onder eenen olmboom geboren werd, sloot er in 1526 met koning Hendrik den VIIIstljn van Engeland, den paus, Venetië en Milaan een verbond tegen keizer Karei den V110quot;. De stad werd in 1562 door de Hugenoten veroverd en in 1569 door den hertog van Anjou, gelijk in 1657 door Conde, te vergeefs belegerd. COGNATEN, zijn in uitgestrekteren zin diegenen, welke door afstamming van denzelfden voorvader aan elkander verwant zijn, bloedverwanten, en in dien zin wordt Cognatie, bloedverwantschap, tegenover affiniteit, zwagerschap, gesteld. In engeren zin zijn C. alleen de bloedverwanten van moeders zijde, in het Oud-Hollandsch Spilmagen genoemd. Verg. het art. Agnaten. COGNOSCEMENT. Een der papieren, welke bij de uitrusting van een koopvaardijschip worden opgemaakt. Het houdt in: den naam van den bevrachter, of van den inlader, de opgave van dengene aan wien de goederen verzonden worden, den naam en de woonplaats van den schipper, den naam en de soort van het schip, aanduiding der plaats waar het te huis behoort, den aard, de hoeveelheid, de merken en de getallen der te vervoeren goederen, de plaats van het vertrek en die der bestemming, en het bepaalde wegens de vracht. Het C. kan houden aan order, aan toonder, of aan eenen bepaalden persoon; het wordt ten minste in quadruplo opgemaakt en daarvan één voor den bevrachter of inlader, één voor dengene aan wien de koopmansgoederen verzonden worden, één voor den schipper en één voor den scheepseigenaar of de reeders. Het heeft kracht van bewijs tusschen al de bij de inlading belang hebbende partijen, en tus-schcn hen, die aandeel in de lading hebben en de verzekeraars. De gezagvoerder moet de C.-en zijner lading aan boord hebben. De vcreischten en dc kracht dezer geschriften worden vermeld in art. 507—520 van Wetb. v. Koojgt;/i. COHESIE (van Cohaerere, te zamenhangen) is de kracht waardoor de deeltjes van een ligchaam worden bijeen gehouden. Bij vaste ligchamcn is deze kracht het grootst, bij vloeibare veel geringer, terwijl zij bij luchtsoorten in het geheel niet waar te nemen is, daar deze steeds eene grooterc ruimte trachten in te nemen. Do C. neemt men bij vaste ligchamcn waar, door de groote kracht die vereischt wordt, om de deelen van een te scheiden. Bij vloeistoffen blijkt de C., uit het vormen van druppels. Zoo vormt b. v. water aan de punt eener naald druppels. Kwik o]) glas trekt zich tot bolletjes te zamen, doordien de kwikdeeltjes elkander meer aantrekken dan zij zulks door het glas worden gedaan. (Zie Capillariteit). Legt men op die bolletjes eene tweede glazen plaat, en drukt men daarop, dan platten zij zich af; houdt de druk op, dan trekken zij zich weder te zamen en ligten de plaat op. Kwik in een krippen zakje geschonken, blijft te zamenhangen en loopt niet door de mazen. Nog is de C. van het water oorzaak dat het golven vormt en niet door den wind als droog zand verstuift. — De warmte wijzigt de C. aanmerkelijk: gloeijend ijzer biedt minder wederstand tegen het huigen cn vervormen dan koud; door aanhoudenden aanvoer van warmte smelten do metalen. Warm water vormt kleinere druppels dan kond; het breidt zich gemakkelijker uit en bevochtigt eerder de oppervlakten. COIMBKA, de hoofdstad der Portugeeschc provincie Beira, was de eerste zetel der koningen van Portugal. Zij ligt in eene schoone landstreek aan de Montejo, over welke voor de stad eene fraaije steenen brug ligt. Men vindt er eene aanzienlijke hoofdkerk en eenigc andere, rijk in marmer en schilderijen, doch overladen cn smakoloos. Het merkwaardigste van do bogtig gebouwde en slecht geplaveide stad is de hoogeschool, door koning Dionysius in 1291 te Lissabon gesticht, maar in 1308 naar C. verlegd. Deze universiteit is de ecnige in Portugal; zij heeft vijf faculteiten; voor dc godgeleerdheid, dc regten, do geneeskunde, de wijsbegeerte en de wiskundige wetenschappen, bezit rijke inkomsten , eenen uitmuntenden kruidtuin, een chemisch laboratorium, een museiim van natuurlijke historie, eene sterrewncht cn eene aanzienlijke bibliotheek. C. heeft 15,000 inwoners, die eenigc fabrieken bezitten. Zij is de geboorteplaats van den dichter F. de Miranda en tegenover haar, aan de Montejo, ligt het zoogenoemde tranenbuis, wai\r lues de Castro gevangen zat en vermoord werd. |
COKES zijn de verkoolde steenkolen of dc sintels, die overblijven nadat er het gas uit gestookt is. Zij worden gebruikt tot het geven van eene eenparige hitte, gloeijen zonder vlam en geven gemiddeld 0,1 minder hitte dan de steenkolen zelve, die bij het gas-fabricecren van 0,49 tot 0,04, doch gemiddeld 0,25 aan gewigt verliezen. COLBERT (Jean Baptiste). Deze beroemde Fransche staatsman was de zoon van eenen koopman, werd don 29quot;™ Augustus 1619 te Rheims geboren en kwam, na door het ontvangen van onderwijs en hot doen eener reize grondige kennis van handel en nijverheid te hebben verkregen, in dienst, eerst van den staats-secretaris Letellier, later van den kardinaal Mazarin, dio hem den koning aanbeval. Met vrijmoedigheid en zaakkennis opende C. de oogen van Lodowijk den XIVdcn voor den treurigen toestand van 's lands geldmiddelen, met aanwijzing der middelen tot verbetering; hetwelk aanleiding gaf, dat hij na den val van Fouquet met het bestuur der financiën werd belast. Schoon met de grootste mocijelijkheden te kaïnpen hebbende, zette hij zijne plannen moedig door; vermeerderde de belastingen, bevorderde handel en nijverheid, deed kanalen graven en wegen verbeteren, rigtte kamers van assurantie op, hragt veel toe tot de oprigting van Oost- en Westindische compagnicn, cn bewees ook als minister van marine aan zijn vaderland de uit-stokendste diensten, zoo door het daarstellen van onderscheidene zeehavens als door het vormen van con geheel nieuwe, uitgebreide cn voortreffelijke oorlogsvloot. Ook maakte C. zich hoogst verdienstelijk omtrent de wetten cn verordeningen voor handel, scheepvaart cn koloniën, gelijk ook omtrent de gansche burgerlijke en lijfstraffelijke regtsoefening. Bovendien werden kunsten en wetenschappen onder zijn bestuur met rusteloozen ijver aangemoedigd, nuttige instellingen tot stand gebragt, wetenschappelijke ligchnmen gevestigd, geleerden cn kunstenaars van elders naar Frankrijk gelokt, Parijs verbeterd cn verfraaid, allerlei werken van openbaar nut ontworpen of voltooid. Bij dat alles wist hij do staats-inkomsten in ruim 20 jaren van 2S tot 116 millioen livres op to voeren, gelijk het dan ook slechts door zijn voortreffelijk beheer mogelijk — schoon zeker het treurigst en door den grooten man minst bedoeld gevolg — was, dat Lode-wijs de XIV'quot;-' in staat werd gesteld tot het voeren zijner langdurige cn kostbare oorlogen. Zoo hij aim dc eene zijde den troon krachtig schraagde, bragt hij aan den anderen kant de welvaart van bet volk tot hooger bloei en zou dit misschien nog moor hebben gedaan, indien hij bij zijne grootsche staathuishoudkundige ontwerpen do belangen van den landbouw even krachtig als die van handel en nijverheid hadde in het oog gehouden. De volksgeest, die dikwijls onbillijk is omtrent de grootste woldoeners der natie, openbaarde zich bij zijno begrafenis, toen hij den öquot;16quot; September 1683 gestorven was. Het gepeupel wilde zijn lijk inishandelen, doch maakte zicli niet zoo schuldig aan Frankrijks grooten staatsman als het Nederlandsche deed aan 's mans grooten tijdgenoot Jan de AVitt, met wien C. in vele opzigten overeenkomst heeft. Eerst later werd aan beider buitengewone verdiensten regt gedaan, en zoo al eerzucht een voorname karaktertrek van C. uitmaakte, bevredigde hij haar door don voorspoed van Frankrijk te verheffen tot eene hoogte, van welke deze slechts te spoedig na zijnen dood daalde ten gevolge dor dwaasheden van Lodowijk, wien minder dan zijnen onvolprezen staatsdienaar de naam „grootquot; toekomt. COLCHESTER. De aanzienlijkste stad van hot Engelscho graafschap Essex, aan do Colne. Zij is beroemd door de voor-treftëlijko oesters, die in hare nabijheid worden gevangen, als-mode door aanzienlijke katoen- en baaifabrieken, waartoe vlugtelingen uit Vlaanderen, ten tijde van Alva, den oersten grond hebben gelegd en die de voornaamste bron van bestaan voor de 21,000 inwoners uitmaken. De stad was onder den naam van CamOlodunum reeds bekend in den tijd der Romeinen, van |
340
|
wie men in den omtrek vele oudheden vindt; keizer Constantinus de Groote is er - geboren. Ten tijde van Cromwell was C. het brandpunt, van de koningsgezinden en werd op hen na een langdurig beleg in 1648 veroverd. COLCHIS. Oudtijds oen rijk aan de oostelijke zijde der Zwarte zee. (Zio voorts f Vlies (Gulden). CÓLEBROOKE (Henui Thomas). Deze vermaarde kenner der oud-Indische taal- en letterkunde, geb. in 17G5, vertrok in jeugdigen leeftijd naar Indië, van waar hij, na het waarnemen van onderscheidene ambtsbetrekkingen, in 1816 naar Europa terugkeerde. Niet lang daarna overleed hij, in 1837, te Londen. Gedurende zijn verblijf in Azië had hij zich bekend gemaakt met de meeste, ook do moeijelijkste en zeldzaamste werken der oud-Indische letterkunde. Onderscheidene werken toonen den rijken omvang zijner kundigheden, gelijk vele verhandelingen in 'The Asiatic researches, die later afzonderlgk onder den titel; Mis-callaneous Essays (Loud. 1837, 2 din.) zijn uitgegeven. Voor dc kennis van het Indische regtswezen zijn belangrijk zijne A digest of Hindoo law on contracts and successions, with a commentary hy Jayannatha Tercapanchanana (Calcutta 1797, 4 din.) en Translation of two treatises on the Hindoo latv of inheritance (Calc. 1810). Ook gaf hij in het oorspronkelijke uit; Mitalcschara dharmu sastra (Calc. 1813) en Daya bhaga (Calc. 1814); zoo ook de spraakkunst van Panini (Calc. 1809), liet woordenboek Arnara Koscha, met eene Engelsche vertaling (Scramp. 1808) en eene Grammar of the Sanscrit langnaye (Calc. 1805). De geschiedenis der wiskundige wetenschappen dankt hem de uitgave van de Lilnvati en Vijaganita in de Algebra of the Hindoo with arithme-trie and mensuration from the Sanscrit of Bramagupta and Bhas-carn (Loud. 1810), en die dor wijsbegeerte de kennis der Indische stelsels, ontvouwd in do verhandelingen On the philosophy of the. Hindoos in de Transactions van het Arabisch genootschap waarvan C. voorzitter was, alsmede in die On the sacred books of the Hindoos. Deze geleerde man vereenigde eene uitgebreide kennis met eene heldere oordeelkunde en zijne werken staan bij de beoefenaars der Indische oudheid-en letterkunde op welverdienden prijs. COLIGNY (Gaspard de Chütim.on , graaf van). Deze vermaarde admiraal van Frankrijk, vader van Louise, die na het vermoorden van haren echtgenoot den heer van Téligny, dc vierde gemalin werd van prins Willem den Iquot;tequot;, werd geb. te Chatillon sur Loing, den lO'1™ Februarij 1517. In zijne jeugd aan het Fransche hof gekomen, onderscheidde hij zich door onverschrokkenheid in den oorlog, dien hij in Italië en naderhand in Champagne bijwoonde. Onder Hendrik den II'lcn werd hij eerst verheven tot generaal der infanterie en in 1552 tot admiraal. In Lotharingen strijdende, hielp hij de drie bisdommer, voor Frankrijk veroveren en in 1554 de overwinning bij Kenti behalen. Na 's konings dood legde hij al zijne waardigheden neder en begaf zich naar zijne goederen, waar hij door hot lezen der Protestantsche schriften bewogen werd om zich openlijk bij de Hugenoten te voegen, aan wier spits hij in onderscheidene gevechten streed, totdat hunne overwinning bij Arnaij le Due, den 27»tcn Junij 1576, eenen vrede ten gevolge had, die den 8«ien Augustus van dat jaar gesloten werd. Hoewel C. door het parlement vroeger aan hoogverraad schuldig was verklaard, kwam hij na deu gesloten vrede aan het hof, waar hij door Ka-rel den IX(lcquot; niet de grootste voorkomendheid werd ontvangen, zoodat hij, zich aan den koning nog naauwer willende verbinden, den voorslag deed om Spanje te beoorlogen en Vlaanderen te veroveren. De partij van Catharina de Medicis, 's konings moeder, voor verlies van invloed beducht, verzette zich met kracht tegen dit plan en C., die niet genoeg op zijne hoede was tegen de kuiperijen van het hof, werd op den 22quot;cquot; Augustus 1572, toen hij van de Louvre naar zijne woning terugkeerde, door een geweerschot aan beide handen gekwetst. Wel betuigde koning Karei deswegons zijn leedwezen en beloofde dc schuldigen op te sporen en te straften, maar dat dit alles schijn was, bleek op de overtuigendste wijze twee dagen later door den gruwelijken moord der Protestanten (zie Bartholomeils-nacht), waarbij C. met onderscheidene dolksteken vermoord en zijn lijk het venster uitgeworpen werd, waar het drie dagen bleef liggen, prijs gegeven aan de mishandelingen van het dweepzuchtig gemeen. Daarna werd het aan de galg gehangen, waar het door getrouwe dienaren werd afgenomen en in het familiegraf te |
Chatillon bijgezet. Zie voorts; Dc la Ponneraije, Histoire de Vamiral Coligmj (Par. 1830), alsmede de schrijvers over den beruchten Bartholomeüs-nacht. COLLATIE-EEGT noemt men het regt tot begeving eener kerkelijke standplaats. Dit regt word reeds in de jaren 541 en 555 door keizer Justinianus. in 635 door het concilie te Toledo, aan wereldlijke personen toegekend in vergelding van het stichten of begiftigen van kerken. Zie over de zaak in het algemeen: Böhmer, De jure patronatus en over hare opvatting on lotgevallen in de Protestantsche Kerk: Böhmer; Jus Ecclesiast. Pro-testautum, III, 38, pag. 462—563; II. L. Lippert, Hist.-dogm. Entwicklung dur Lehre vom Patronate (Giessen 1829). Met betrekking tot ons vaderland raadplege men: Ypeij, Gesch, van het Patronaatrcgt (Breda 1829, 2 dln.) en de daar, en in do Gesch. d. Ned. Hero. Kerk door laatstgcinelde en Dermout, D. I, aant. 350, aangehaalde schrijvers, alsmede; Hoyaards, Kerh-regt, II, 42. COLLÉ (Ciiart.es) , schrijver van tooncelstukken, geboren te Parijs in 1709, was de zoon van den procureur bij het hof van den Chatclet. Zijn vroegtijdige omgang met Haguenier, Gallet en Panart, dichters van Anacreontische liederen en vrolijke volksgezangen, stortte hem dezelfde neiging tot vermaak en dezelfde gemakkelijke levenswijsheid in. Zijn eerste proeve voor het tooneel: Alphonse Fimpm'ssant, was parodie van een stukje van Lachaussée. Vervolgens schreef hij voor het theater van zijnen bcscbermcr, den hertog van Orleans, kleine stukjes, die welverdienden bijval inoogstten. Zijne Partie de. chasse de Henri IV waarvoor hom Dodsley's blijspel De koning en de molenaar van Mans-field het idee opleverde, beval zich door waarheid der karakters, bijzonder dat van den koning, aan. In andere stukkeu schildert hij met even veel geest als getrouwheid de zeden zijner eeuw; doch zijne pen is dikwijls even vrij als zijne zeden het waren. Hij overleed den 3 November 1783. Zijn Journal historique is te Parijs in 1807 in 3 deelen uitgegeven; van zijne Chansons is do beste uitgave die in 2 din., Par. 1807. COLLECTIEFGLAS. (Zio Brandglas.) COLLEGIANTEN. Aldus noemden zich de leden van een klein kerkgenootschap in Nederland, dat ten gevolge van de vervolgingen der Remonstranten ontstond. Daar het honden van godsdienstige zamenkomsten onder do leiding van een der afgezette en gebannen predikanten gevaarlijk was, kwamen drie gebroeders: Jan, Adriaan en Gijsbert, allen ') zonen van Jacob van dor Codde en ledorbereiders, de eerste te Oegstgeest, dc andere te Rijnsburg en de derde to Warmond, op het denkbeeld om zonder geordend voorganger godsdienstigen bijeen te komen. Aanvankelijk vergaderde men den eersten zondag na elke nieuwe maan, later eiken zondag, opende de zamenkomst met bijbellezing en gebed en gaf daarna aan desverkiezenden gelegenheid om naar vermogen te spreken tot onderlinge stichting. Deze vergaderingen heetten cóllcgiën en vandaar kregen de C. den naam, schoon zij ook veelal Rhijnsburgers werden genoemd , omdat zij, ook toen zij na eenige jaren op onderscheidene plaatsen gemeenten hadden, die te Rhijnsburg als mocder-gemeente aanmerkten, waar ook tweemalen in het jaar do gemeenschappelijke belangen van het genootschap door afgevaardigden werden behandeld. Bij de Contra-remonstranten bleef dit genootschap niet zonder tegenwerking of verdenking van Socia-nisrae, terwijl dc Remonstranten herhaaldelijk, doch te vergeefs, leeraars tot hen zonden, ten einde den band der gemeenschap met hen vast te knoopen. De C. bleven een genootschap op zich zelf en onderscheidden zich door ruime verdraagzaamheid, zoo zelfs, dat zij in hunne gcincenschap hen opnamen, die des ongeacht bij hunne eigene kerkgemeente bleven. Onder de meest vermaarde mannen, die er toe behoorden, tellen wij den staatsman Coenraad van Beuningen, den menschenvriend Joan Har-tigveldt en deii geschiedschrijver Jan Wagonaar. Van eene kerkelijke vaststelling dor geloofsleer hadden zij oenen afkeer, doch zij verwierpen met de Doopsgezinden (met wie zij ook eenstem- l) Ecu broeder van hen was WHlem van der Codde, meer bekond onder den naam Coddneus, geb. in 1575, die in 1001 tot hoogleeraar in de 11e-breeuwsclu' taal te Leydcn werd aangesteld, maar ten gevolge van zijne Re-rnonstrantsche rigting in 1019 geschorst en wegens het weigeren van onder-teekening der Dordsche leerregelen in 10-21 ontslagen. Zijne geleerde schriften worden opgenoemd door Glasins, Godg. xVeclcrl., 1). I, bladz. 285. |
COL.
341
|
mig (lachten over het ambt der overheid en de krijgsdienst, den kinderdoop, dien zij aan bejaarden bedienden met indompeling, eerst in de putten tot het bedrijf der van der Codde's, later (sedert 1736) in een opzettelijk daartoe gebouwd steenen doop-bad. Ook was hunne avondmaalsviering zeer eenvoudig. Sedert het midden der vorige eeuw zijn zij sterk verminderd en geheel in de kerkgenootschappen der Doopsgezinden en Remonstranten versmolten. Zie over dit genootschap: Historie der Rhijnsburger vergadering (Rott. 1775); Rues, Teg emu. staat der Collegianten, achter zijn Staat der Doopsgezinden; Ypeij, Kerk. gesch. der achttiende eeuw, D. IX, bladz. 238—271; van Emdre, Hist, herigt van alle gezindheden, bladz. 315—318; Wagenaar, Amsterdam, D. VIII, bladz. 76—84 (8vo); Bottcrman, Het ware afbeeldsel van een* Collegiant (Leeuw. 1735); Driessen, Het ware afbeeldsel van een' Collegiant (Gron. 1735). Minder naauwkeurig is het berigt van Hurd, Gesch. van alle godsdiensten, D. VII, bladz. 439—451, waar men eene afbeelding van hunnen dompeldoop vindt. COLLIMATIE. Bij meetwerktuigen, hoe volkomen ook hunne vervaardiging zij, blijft er altijd eenig verschil bestaan tus-schen hetgeen men als uitslag der meting op het werktuig afleest, en do waarde van het werkelijk gemetene; dit verschil noemt men de C., of C.-fout. Wanneer b. v. twee horizontale kijkers om het middelpunt eens verdeelden cirkels bewegen, en hunne assen op eene zelfde verticale lijn gerigt zijn, moet de hoek tusschen die assen nul graden bedragen. Geeft nu echter de randverdeeling een meetbaren hoek aan, dan is deze de C.-fout. De waarde daarvan eenmaal door een zorgvuldig onderzoek bekend zijnde, moet dan bij alle volgende waarnemingen in rekening gebragt worden. De C. is dus geen wezenlijk gebrek, en doet niets af tot de naauwkeurigheid van het werktuig. Bij den sextant moet de wijzer op 0° staan, als de spiegels evenwijdig zijn; bijna nimmer is dit het geval, maar genoegzaam altijd geeft de randverdeeling schijnbaar een' hoek te kennen, die ook hier weder de C.-fout daarstelt; en zoo bij meest alle werktuigen, ook bij do grootste naauwkeurigheid. COLLIN (Hkinrich Joseph von), was de zoon van een beroemd geneesheer, en werd m 1772 te Weenen geboren. Zijne, door eigen oefening verkregene, kundigheden hadden hem niet alleen tot het bekleeden van gewigtige posten in staat gesteld , maar deden hem ook onder de schrijvers eene eervolle plaats verwerven. Als hofraad bij de geheime commissie van financiën werkte hij onvermoeid. Pligt was zijne eerste gedachte en voor deze moest alles wijken; zelfs zijne geliefkoosde neiging, de dichtkunst, offerde hij daaraan op, en het was alleen des nachts dat hij zich door haar verpoosde, zoodat hem de morgen niet zelden op zijn studeervertrek overviel. De Ilegulus was zijn eerste stnk, en hierop volgden, na lange tusschenpoo-zen, Coriolanus, Pobjxena, Balboa, Vianea dei la porta Mdon, de Horaticrs en Curiatiërs, welke zijne laatste stukken waren. Zijn zangspel Bradamante, in 1809 door Reichard in muziek gebragt, is noch gedrukt, noch gespeeld geworden. Eene verzameling van de beste zijner dichtstukken is, na zijn overlijden, hetwelk in 1811 voorviel, te Weenen in het licht gegeven. Zijn borstbeeld is, op kosten van den graaf Dietrichstein, in de Ka-relskerk van voornoemde stad geplaatst geworden. COLLINS (William), beroemd schilder van landschappen en genre-stukken, is in 1788 in Engeland geboren en muntte uit in het voorstellen van tooneelcn uit het land- en visschers-leven. Zijne bosschen zijn met kracht en waarheid wedergegeven en hij drukte daar dikwijls eene melancholieke weemoedigheid in uit. Hij maakte eens eene reis naar Italië en keerde terug met eene portefeuille vol schetsen uit Napolitaansche en Calabreesche streken, allen met de haar eigene figuren gestoffeerd. Hij heeft ook zijne krachten beproefd in de historische schilderkunst, doch met minder gelukkig gevolg. C. stierf te Londen den 17deilFebr. 1848. Hij was lid der koninklijke academie. COLLISIE. Dit woord werd vroeger in de werktuigkunde wel eens gebezigd voor Botsing (Zie dat woord). COLLODIUM. (Zie Schietkatoen.) COLLOT-DESCOLTINS (Hippolvte Victor). Deze vermaarde scheikundige, geb. te Caen in het jaar 1773, vergezelde in 1798 met meer andere geleerden den generaal Bonaparte naar |
Egypte, waar hij onderscheidene wetenschappelijke nasporingen deed. Na zijne terugkomst werd hij te Parijs bij de École des mines aan het hoofd van het chemisch laboratorium geplaatst; hij overleed in 1815. Veel heeft hij gedaan en geschreven in het hoofdvak zijner studie, vooral over de scheikundige ontleding van delfstoffen, onder welke het platina hem meest heeft bezig gehouden. Ook is men aan zijne nasporingen de kennis van het iridium verschuldigd, alsmede de belangrijke opmerking, dat het leem- of kleiaardig ijzer een standvastig kenteeken is der aanwezigheid van steenkolen-beddingen. Voorts gaf hij de theorie eener bewerking, waardoor de zwavel uit loodertsen wordt afgescheiden, benevens het scheikundig onderzoek van cementen, die onder water hard worden. De meeste zijner verhandelingen zijn geplaatst in de Mémoires der maatschappij van Arceuil en in de Annates des mines. COLLOT d'ESCURY (H. baron) van Heinenoord. (Zie Escury (d\) COLLOT d'HERBOIS (Jean Marie), was eeu zeer middelmatig tooneelspeler ou schrijver van weinig beduidende tooneel-dichten. Meer bekend is hij wegens zijne woelingen in de Fran-sche omwenteling. De conventie verbande hem in 1795 naar Cayenne, waar hij de negers trachtte op te ruijen. Hij werd gevangen genomen en stierf in den kerker in het volgende jaar. COLMAll. Do hoofdstad van het Fransche departement Haut-Rhin, nabij de Sel, aan een kanaal dat uit de Fecht is afgeleid. Zij bevat 14,000 inwoners en heeft twee groote fabrieken, de eene bestaande uit katoenspinnerijen, de andere tot het vervaardigen van shawls, indiennes, enz. Ook is er een vrij belangrijke handel in wijn. De hoofdkerk is een aanzienlijk gebouw met eenen hoogen toren. C. was een van de tien rijkssteden, die onder de landvoogdij van Hagcnau stonden; in 1673 kwam zij aan Frankrijk. De Hoogduitsche dichter Pfeftel is er (1736) geboren. COLOMBO, hoofdstad van het eiland Ceylon, aan de zuidwestkust gelegen op eene landtong, die naar do landzijde door een klein meertje van zoet water begrensd wordt. Zij is de woonplaats des gouverneurs en telt 50—60,000 inwoners. De bevolking bestaat uit zeer weinig Europeërs, meest officieren, kooplieden en beambten, uit Cingalezen, Maleijers, Malabaren en Arabieren. Gebrek aan drinkbaar water maakt gedurende het warme jaargetijde de stad voor bewoning minder geschikt; daarentegen is er overvloed van kokospalmen en zijn de tuinen vol kaneel- en koüijboomen. De stad heeft eene B. C. en eene hervormde kerk, eene moskee, een weeshuis en een militair ziekenhuis; ook zijn er katoenweverijen, rum- en arakbranderijen, tonwslagerijen, goud- en zilverdraadtrekkerijen en diamantslijperijen. C. is een der hoofdstations voor de stoombootvaart tusschen Suez, Calcutta en Singapore. COLONNADE. Aldus noemt men in de bouwkunst eene reeks van pilaren. In den voorgevel van een gebouw heet de C. jiov-tiais; rondom een gebouw perisli/hm. De Ouden maakten veel werk van C.'s; Vitruvius heeft er Lib. III. inil. uitvoerig over gehandeld; de denkbeelden der Italiaansche bouwmeesters over de verhoudingen en plaatsingen der C. vindt men bij Blondel, Cours d'Architecture, P. III. 1. 1. pag. 177. e. s. COLOPHON. Eene der steden, die zich de eer toeschreven, dat Homerus er geboren was. Oudtijds vond men er eenen tempel van Apollo; thans is de stad, die in Klein-Azië, vier mijlen ten noordwesten van Ephesus lag, geheel verwoest cn ligt er een dorp, Otobocco genoemd. COLOPHONIUM. (Zie Ilart.) COLOQUINT (Citnillus Coloci/nt/ns Schrad.) is eene tot de natuurlijke familie der CucurbUaeeën behoorende plant met een neérliggenden, vertakten, ruw-behaarden, met vertakte ranken bezetten stengel; hartvormig-eironde, veellobbige, aan don onderkant wit-viltige bladen met stompe lobben; kort gesteeldo, in de oksels der bladen alleenstaande, donkergele bloemen; en eene kogelronde, onbehaarde vrucht van de grootte en de kleur eens oranje-appels, waarin eironde, licht-bruine zaden worden aangetroffen. — Zij bewoont Japan, do zanderige stroken van Coro-mandel, de Kaap do goede Hoop, Syrië, Nubië, Egypte, Turkije en do eilanden des Griekschen archipels, en wordt in Spanje gekweekt. De vruchten van dit gewas worden onder den naam van C'. appels als purgans in de geneeskunde gebruikt cn van |
COL.
342
|
Spanje, Triest, Smyrna, Alexandretta on Mogndore, in doozen, in den handel gobragt. Meest komen zij geschild voor, in welken toestand zij er wit en sponsachtig uitzien. Zij zijn uiterst bitter cn bevatten eeno bittere stof, waaraan men den naam van Colo-cynthine gegeven heeft. — Men onderscheidt in den handel de Levantsche, Egyptische, Cyprische, Spaansche C. appels, en die van Mogadore. O. COLOSSE was oudtijds eene stad van Phrygië in Kiein-Azië aan den Lycus. Ten tijde van Nero werd zij door eene aardbeving bijna geheel verwoest, maar weder opgebouwd, zoodat zij in de XId0 eeuw weder eene bloeijende stad was onder den naam van Chonad. Thans is zij geheel verdwenen cn haar laatste naam leeft alleen nog in dien van het vlek Chonus, nabij de plaats waar zij stond. llccds vroeg bestond er te C. eene Christelijke gemeente, waarschijnlijk gesticht door Epaphras (Col. I: 8), aan welke Paulns ccnen brief schreef, dien wij in de schriften des N. V. bezitten, cn waarin zich de apostel ten hoofddoel stelt, aan te wijzen, dat hetgeen de daar destijds heerschende wijsbegeerte zich als afgetrokken begrip voorstelde, t. w. de openbaring van het Opperwezen, in Jezus Christus verwezenlijkt en aanschouwelijk gemaakt is, zoodat dit geschrift tegen het gnosticisme was gerigt. COLOSSUS (De). Een metalen beeld, dat aan den ingang van de haven te Ehodus opgerigt, eene hoogte had van 38 Ned. ellen en een gewigt van 700,000 pond. Volgens eene aigemeene verspreide mooning rustte het met eiken voet op een der havcn-hoofden, zoodat do schepen tusschen zijne boenen doorvoeren, doch deze voorstelling schijnt ongegrond te zijn. Het beeld was gewijd aan de zon en werd in de IVdi: eeuw voor Chr. vervaardigd door Chares, doch na 56 jaren door eene aardbeving omgeworpen. Men verhaalt dat de Saraccnen, Rhodus in het jaar 677 vermeosterd hebbende, 900 kameelcn noodig hadden om do overblijfselen van dit beeld te vervoeren. Om zijne buitengewone grootte werd liet gerekend con van «Ie zeven wonderen der wereld te zijn cn heeft den naam colossaal gegeven aan alles wat zich in zijne soort door bijzondere grootte onderscheidt. COLQUHOUN (Patrick) was een vermaard schrijver over staathuishoudkunde, burgerlijk bestuur, armwezen, enz. Hij werd geboren in 1747 te Dumbarton in Schotland cn zette zich, na in zijne jeugd cone reis naar Virginië gedaan te hebben ten einde zich in den handel te bekwamen, als koopman neder te Glasgow, voor welke stad hij, ook als haar Lord-provost, zeer nuttig werkzaam was. Vooral hebben de Engelscbe katoenfabrieken hare uitbreiding voor een aanmerkelijk deel te danken aan dö bemoei-jingen van C., die daartoe, zoo door memoricn aan de regering, als door eene reis naar het vaste land, bepaaldelijk de Nederlanden, werkzaam was. De kunde, onbaatzuchtigheid en schranderheid, quot;quot;die hij ook te Londen, waar hij zich met zijn gezin in 1792 gevestigd had , in het dagciijksclie leven cn als ambtenaar bij het policie-wezon, aan den dag legde, verwierven hem de aigemeene achting. Hij beijverde zich zeer tot het in stand brengen van soepkokerijen (in vereeniging met do Kwakers) en andere maatregelen ter verzorging, als ook voor het onderwijs der armen. Hij overleed den 25quot;ten April 1820. Zijne verdiensten waren reeds in 1797 erkend door de hoogcschooi tc Glasgow, die hem hot doctoraat der regten eershalve opdroeg, terwijl in 1804 Hamburg, later ook Lubock en Breinen hom tot agent kozen. Hij schreef: On the, police of the metropolis (1796); New system of education for the labouring people (Lond. 1806); Treatise on indigence (Lond. 1807); On the population, wealth, power and ressources of the British empire (Lond. 1814). COLUMBIA was de naam eonor republiek, die uit het voormalige Spaansche onderkoningrijk Nieuw-Granada cn Venezuela bestond, 88,000 □ mijlen groot was en omtrent 3 milhoen inwoners tolde. Zij werd in 1819 gevestigd ten gevolge van den Zuid-Amerioaanschen bcvrijdings-oorlog (zie Bolivar). Binncn-landschc onlusten gaven aanleiding, dat eerst Venezuela zich van do Columbischo unie losscheurde (den 8quot;°quot; April 1828) en eene afzonderlijke republiek stichtte, daarna (don lldcn September 1830) een ander deel zich onder don naam Ecuador (equator-land) voor vrij gemoenebost verklaarde, terwijl het overblijvende (den 2I»tequot; November daaraanvolgende) insgelijks eene nieuwe constitutie en den naam Nieuw-Granada aannam. Zie over de geschlodenis van C.: Münch, Gesdichte vo» Columbia (Dresd. |
1828, 2 dln.); Restrepo, Historia de la revolucion de Columbia (Par. 1827, 10 dln.); liaralt, Mesumen de la historia de Venezuela (Par. 1841), en vooral ook over deze republiek do geschied- en aardrijkskundige verhandeling van J. van Wijk Itz. in van Kam-pcn's Magazijn, D. III, hlz. 59—84. C. is ook do naam van een gedeelte der Vereenigdo Staten van Noord-America, dat tot geenen afzonderlijken staat behoort, maar onmiddelijk onder hot bestuur van het Congres staat. Het ligt aan den Potomac, binnen hot grondgebied van Maryland en Virginië, is 2{ □ mijl groot en heeft ruim 50,000 inwoners, van welke de meesten wonen te Washington, de aigemeene hoofdstad der Vereenigdo Staten (Zie Washington.). Den naam C. dragen ook onderscheidene districten, steden en vlekken in de Vereenigdo Staten. Onder de steden is de hoofdstad van Zuid-Carolina, met ruim 6,000 inwoners, de voornaamste. C. (Rivier). (Zie Oregon.) COLUMBUS (CiiuiSTOi'iiGiius). Niet met genoegzame zekerheid zijn de vroegere lotgevallen bekend van dezen beroemden man, die als ontdekker van het vierde werelddeel eene geheolo verandering in de burgerlijke en staatkundige betrekkingen der volken en eenen gewijzigden loop in de gescbicdenis der wereld heeft te woog gobragt. Het is echter aan de naauwkeurige en scherpzinnige navorschingon van don laatsten tijd gelukt, met voldoende zekerheid op te geven , dat hij do zoon was van eenen wever en in 1436 te Genua geboren werd. Waarschijnlijk deed hij reeds in zijne jeugd cei/ige zeetogten onder eenen zijner bloedverwanten, Domenicho C., admiraal in Genuceschc dienst en hield hij zich gedurende de jaren 1460—1470 te Pavia op tot uitbreiding zijner kennis van de zoovaart- en sterrekunde. Te Lissabon zocht hij in hot laatst genoemde jaar eene gelegenheid tot uitvoering der reisplannen, die hij reeds had ontworpen. Voorshands echter moest bij zich gedurende cenigo jaren bepalen bij kleinere togten, naar den archipel (1473), naar IJsland (1477) en Guinea (1481). Zijn huwelijk mot Dona Felipa Muniz Perestrello, de dochter van den gouverneur van Madeira, gaf hem aanleiding tot onderscheidene reizen naar Porto Santo, waar hij, naar men wil door hot vinden van drijvende kano's on boomvruchten, gobragt zou zijn tot, of versterkt in zijne overtuiging, dat er een groot vastland ton westen van den Atlanti-schen oceaan moest liggen. Na don dood zijner echtgenoote begaf hij zich, in 1483, naar Spanje, waar bij in zijne drukkende omstandigheden ondersteuning vond bij de kloosterlingen van La Rabida bij Palos, totdat bij opgenomen word in het huis des hertogs van Medina Sidonia to Puerto Santa Maria, waar hij tot 1492 bleef. Gedurende dien tijd wendde hij te Genua, te Lissabon, in Engeland en in Spanje pogingen aan om zijne plannen tot ontdekkingsreizen te verwezenlijken. Eindelijk bekwam hij met moeite door bemiddeling van koningin Isabella van Castillo drie kleine schepen, bemand met 120 koppen, benevens do toezegging van erfelijk admiraal- en onderkoningschap over do landen, die hij zou ontdekken. Bekend is het, dat hij daarop den 3110quot; Augustus 1492 de haven van Palos verliet cn na het aandoen van de Canarische eilanden westwaarts koers zette; dat hij op reis alle moeite had met zijn scheepsvolk, dat gedurig aan 't muiten sloeg; dat hij, uit oenigo omstandigheden mee-nende door zuidelijker koers spoediger land te zullen ontdekken, in zuidwestelijke rigting stevende, en dat hij don I2dl;quot; October het eerst, met het zwaard in do cone en het vaandel van Castilie in do andere hand, den voet zetto in de nieuwe wereld, opeen eiland, dat hij ter eere dos Verlossers St. Salvador noemde en dat liet eerst gezien wi»s door een matroos, Rodriguez Bermejo. Dat hij don 27'l'!n daaraanvolgende Cuba, en den 3d(!n December Haïti ontdekte en daarna door den toestand zijner kleine vloot genoodzaakt was de terugreis naar Spanje aan te nemen, behoeft hier slechts met oen woord te worden vermeld. Mot uitbundig gejuich werd hij zoo tc Palos, waar hij binnenliep, als te Barcelona, waar toen hot hof zijn verblijf hield, ontvangen. Tot grande van Spanje benoemd en van eene vloot van 17 schellen met 1,500 man voorzien, begaf hij zich andermaal op reis en bereikte na zes weken Hispaniola, ontdekte voorts Jamaica cn Portorico, doch nam weder den terugtogt aan, nu ten gevolge van muiterij onder het scheepsvolk, dat zich het verkrijgen van voel goud, zonder do minste moeite, van hun togt had voorgespiegeld. Na zich op de togen hem ingebragto beschuldi- |
COL—COM.
343
|
gingen schitterend geregtvaardigd te hebben, keerde hij voor de derdemaal met eene kleine vloot naar de nieuwe wereld terug, doch werd er door de lagen zijner vijanden in beschuldiging gesteld wegens vermeend misbruik van gezag, gevangen genomen en aldus naar Spanje gezonden, waar hij zich wederom regt-vaardigde en gelegenheid erlangde tot eenen vierden togt, dien hij nu bepaald wenschte te ondernemen met het doel om zich bevestigd te vinden in zijn vermoeden, dat do door hem ontdekte landen tot het vaste land van Azië behoorden, zoodat hij eenen korteren weg derwaarts meende gevonden te hebben dan dien, welken de Portugeezen hadden gevolgd, welke toen juist voor het eerst met eene rijke lading van de reis om Kaap de goede Hoop waren teruggekeerd. Slecht uitgerust, door storm beloopeu en daardoor van zyne schepen beroofd, had de groote man op deze reize met allerlei rampen te worstelen, en slechts zijne tegenwoordigheid van geest (bij gelegenheid eener maan-eclips) redde hem hot leven. Uitgeput door vermoeijenis, teleurgesteld in zijne billijke verwachtingen, gekrenkt in zijne regten, aangetast in zijne eer, overleed hij, eenigen tijd na zijne terugkomst in Spanje, te Valladolid, den 20»tc,' Mei 1506. Volgons zijne begeerte werd zijn stoffelijk overschot naar St. Domingo vervoerd, en toen dit gedeelte des eilands in hot bezit der Fran-schen kwam, in 1796, naar Cuba overgebragt, waar het met groote pracht in de hoofdkerk werd bijgezet, terwijl in do kerk der Carthuizcrs te Sovilla hem een gedenktceken werd opgerigt met het opschrift; Al Castillo, y a Leon-Nuevo mondo dio Colon. Vrij talrijk zijn do schriften over dezen grooten, maar miskenden en mishandelden man. Zijn zoon Don Fernando C. gaf eene korte, maar belangrijke levensbeschrijving van zijnen vader, die in Barcia's Historiadures primilivos (Madr. 1749) l8'8 deel is opgenomen; Navarcte gaf in de 2 eerste doelen zijner Vtages de los Espanoles (Madr. 1825) het dagboek van C.' eerste reize, door hemzelven geschreven; liossi zond eene Vita di Colombo (Milaan 1818) in het lieht; Washington Irving oen Life and voyages of Columbus (Lond. 1828, 4 dln., ook in het Noderd. vertaald onder den titel: liet leven en de reizen van Chr. Columbus, Haarl. 1829, 4 din.); Sanguinetti, Vita di Colombo (Genua 1846); Eeta, Vita di Colombo (Turin 1846). Het vraagstuk naar de aanleiding tot Columbus' denkbeeld van land-ontdekking in het westen wordt met nog eenige andere, tot hem en zijne geschiedenis betrekking hebbende bijzonderheden behandeld in A. von Humboldt, Examen critique de l'histoire de la géographie etc. (Par. 1834—1835), alsmede in Spotorno's Codice diplomatico Colombo-Americano (Genua 1823). COLUMBWORTEL. Dit geneesmiddel is afkomstig van Coc-cuius palmatus D. C., eene tot de natuurlijke familie der Menis-permacecn bohoorende en aan de oostkust van Africa oorspronkelijk groeijendo plant. — Het komt voor in de gedaante van rondo -schijven van 2—6 duim middellijn en J.—1 dm. dikte (of wel in die van rolronde of kogelvormige, vingerdikke, stukken van 2—6 dm. lengte), welke met eene donker-grijsbruino of meer rood-bruino, zeer rimpelige schorslaag bedekt zijn, overigens eene canariegele kleur bezitten, naar het midden min of moer verdiept en in eenige concentrische lagen verdeeld zijn, die door radiale strepen worden doorloopen. De C. is vrij zwaar en vast van weefsel, riekt bijna niet, en smaakt zeer bitter. Do voornaamste bestanddeelen, die men daarin aantreft, zijn: columbine, zetmeel eu gom; buitendien columbzuur en borberine. In de geneeskunde wordt hij vooral bij zwakte der spijsverteringswerktuigen aangewend. Het grootste gehalte aan zetmeel en de vaste structuur zijn de beste kenmerken om den C. van Radix Bryo-niae te onderscheiden, waarmede hij somwijlen vorvalscht zou worden. Ten slotte merken wij aan dat hij van de oostkust van Africa, do Oost-Indien, Isle de Franco on de Séchelles naar Europa overgevoerd wordt in matten balen van 30 a 35 kilogr. Wij erlangen dit artikel steeds uit de tweede hand, namelijk van de Londensche markt. O. COLUMELLA (Lucius Junius Moderatus), de geleerdste landbouwkundige onder de Ouden, was te Cadix in Spanje geboren in het begin der Iquot;10 eeuw na Chr. Hij hield zicli eenigen tijd in Syrië op en stierf waarschijnlijk te Tarentnm in Groot-Grioken-land. Hij bezat aanzienlijke landgoederen en doorreisde onderscheidene deelen van het Uomeinschc rijk om do noodige kundigheden te verkrijgen van al wat den land- en tuinbouw betrof. |
Van zijne hand hebben wij 12 boeken Dc re rustica, van welke het laatste in verzen; met een aanhangsel over hot kwoeken van boomen. Do beste uitgaven zijn die van de uitgevers der Scriptor es rei rusticae, voornamelijk die van Gesnor (Leipz. 1735 en 1773) en Schneider (Leipz. 1794—972, dln.). COLUREN zijn de twee, elkander regthockig doorsnijdende declinatie-cirkels, van welke de eene door de ovennachtspunteu gaat, daarom colunts crjuinoctionnn genoemd, do andere door de zonnestandspunten, colurus solstitioruni geheoten. COMBE (William). Een Engelsch dichter, buiten 's lands in naam weinig bekend, doch wiens voortbrengselen, ook bij vreemden, grooten opgang gemaakt hebben. Hij heeft, wol is waar, zijnen naam voor geen zijner werken geplaatst, die meestal tot de satiren beliooren, maar zijn Doctor Syntax (the Tour of Doctor Syntax in search of the Picturesque) is in verscheidene talon overgebragt, zonder dat men buiten 'slands wist, wien men het vermaak verschuldigd was, dat de lotgevallen van dezen nieuwen Hudibras verschaft hadden. Deze diehter was reeds in gevorderden ouderdom, toen hij na het verlies van een aanmerkelijk fortuin tot zijne pen de toevlugt nam. Zijne eerste proeve, de Duivel op krukken in Engeland (the Devil upon two stiks in England, 6 vol. in 12(l) maakte veel goruchts, zelfs in de gezelschappen, waar C. veel gezien geweest was; men meende in de beeldtonis van den held dezer historie een' persoon van hoogen rang te herkennon. Dit werd in 1804 door Brieven van Valerius gevolgd, waarna de reis van Dr. Syntax eerst stukswijze in het dichtkundig magazijn van Ackermaun uitkwam, en het volledige werk in 1812 verscheen, hetwelk zulk een goed onthaal vond, dat in het volgend jaar een vierde druk noodig was. Znlk een voortreffelijke uitslag zijner pogingen bewoog den dichter, om oenen tweeden, en later eenen derdon uitstap van dien scholastieken reiziger te leveren, waarin men denzelfden geest van opmerking, dezelfde kennis van het menschelijke hart en dien aangenamen en goeden toon van scherts wedervindt, welke de eerste reis kenschetsen. Onder zijne overige gedichten spreekt men met lof van; The English dance of Death on The dance of Life. Ook in eon ernstiger vak hoeft C. gearbeid: in 1812 gaf hij in 2 deelen in 4° uit eene geschiedenis van de Westminster Abdij en later do brieven van wijlen lord Littleton (de Koninklijke, zamenkomst, en Brief van een' landman aan zijn vriend in de stad); doch het boertige schijnt zijn meest begunstigde vak geweest te zijn. Hij eindigde zijne letterkundige loopbaan met: The History of the little /budling of the late Doctor Syntax, en stierf in Junij 1823, in den ouderdom van 82 jaar. COMBINATIËN. Door do leer der C. verstaat men in de wiskunde die dor voreeniging van verschillende zaken of grootheden, elementen genoemd; b. v. bij de grootheden a, b, c, hoeft men doze C.: de eenvoudige, bestaande in elk element op zicli zelf: «, b, c; de tweevoudige (ambo): ab, ac, hc; de drievoudige (terne): abc. Deze C. vermeerderen, zoo men ook op de verplaatsingen acht geeft: a, c, b; b, a, c; c, a, b; b, c, a; c, b, a; ba, ca, cb; acb, enz. De vraag, hocvele en welke C. aldus ontstaan kunnen, wordt door do wiskunde beantwoord en deze loer is van uitgestrekte toepassing, b. v. bij het borekenon der kansou van winst of verlies in eene loterij, bij het onteijfereu van geheim schrift, bij hot vervaardigen van de tafels, die ton grondslag liggen van de berekening der inleggol-don in levensverzekeringen , enz. Men noemt haar ook de waarschijnlijkheidsleer, alsmede die der C. on variation. (Zie ook Va-riatiën.) Hindenburg heeft deze loer liet eerst tot een stolsel ontwikkeld in: Combinatorisch-analytische Abhfindlungen (Leipz. 1800), schoon ook voor hem Buteo, in zijne Logistica (1559), Leibnitz , Bernoulli, Enler en anderen er zicli mode hadden bezig gehouden. Voor niet-wiskundigen heeft von Littrow er hot oen on ander over geschreven aan het slot van zijn Wmder des Himmels (Noderd. vort.: Het uitspansel en de.szelfs wo.rckleu, ook uitgegeven als D. I van Sommer's Tafereel van hel Heelal, 2« uitg., bhulz. 636—657). COMEDIE. (Zie Tooneel.) COMINES (PniLiprus de). Deze voortreffelijke geschiodschrij-vor, geb. te Coniines in Vlaanderen, begaf zich in zijne jeugd in dienst van Karei den Stouten, toen nog graaf van Charolois, wien hij acht jaren getrouw diende, totdat hij in 1472 overging tot Lodewijk den XIdcn, koning van Frankrijk, die hem tot ka- |
COM.
344
|
mcrheor en prins van Talmont verhief en sclmdeloos stelde voor het verlies zijner goederen, waarop hem zijn overgang was te staan gekomen. Hij genoot hot volle vertrouwen, zoo van dien vorst, als aanvankelijk dat van diens opvolger Karei den VIlI»ten; doch zijne vijanden maakten hom verdacht van hoogverraad, zoodat hij acht maanden lang in eene ijzeren kooi werd opgesloten te Loches in Berry, on daarna anderhalf jaar in eene gevangenis te Parijs, waar lijj zijne zaak zoo krachtig voor het parlement bepleitte, dat hij werd vrijgesproken. Hij begaf zich daarop naar zijn kasteel te Argenton in Poitou, waar hij den lydiüi October 1509 overleed. Hij was een zeer geleerd en werkzaam man, «aar het oordeel van bevoegden de beste geschied, schrijver zijner eeuw. Zijne Mémoires de, Messire Ph. de Comines, sefgneiir (PArgenton ou se troiwe l'histoire des liois de France, Louis XI et Charles VIU, zyn het eerst uitgegeven te Parijs, in 1523) doch onvolledig, zijnde er twee boeken gevoegd bij de uitgave van 1538. Naderhand zijn zij dikwijls herdrukt, meestal onder verschillende titels. Do beste uitgave is die van den abt Lenglet Dufresnoy (Lond. et Par. 1747, 5 din.); Corn. Kiliaan (1578) en later Fr. de Haas (1757) hebben de gedenkschriften van de C. in het Nederlamlsch vertaald. Zie over de C.: Paquot, Mémoires, ï. II. pag. 1. e. s.; de Wind, Dihl. der Ned. ge-sc/iiedsc/ir. bladz, 93—98. COMITIÈN waren die bijeenkomsten des Romeinschen volks, waarin de gewigtigste zaken van den staat werden verhandeld. De plaats, waar zij werden gehouden, was oudtijds het Comitium (vergaderplaats), op het Forum van Home; dezelfde, welke naderhand de publieke strafplaats is geworden. Zij ligt aan den voet van het Palatium, aan de linkerzijde van het oude raadhuis, en dus meer verheven dan het overige forum. Naderhand, toen de bui-gerij van Rome merkelijk aangroeide, werd hot zoogenoemde veld van Mars tussehen de stad en den Tiber, eenmaal de akker der ïarquinii, de plaats der zamenkomst, waarvan een gedeelte voor dc aanzienlijksten omheind werd. De C. hadden haren oorsprong in de verdeeling des volks onder Romulus en Servius. De eerste zonderde liet af in Tribus en Curiae; do laatste in Classen en Centurion; waarbij meer op don bijzonde-ron rijkdom der burgers gelet werd, terwijl de verdeeling van Romulus en Tarquinius den Ouden meer liet getal der burgers schijnt te hebben bedoeld. Van daar de Comiiia Cenluriata, waarin de vermogendsteu, do zoogenoemde Patriciërs, naderhand zoozeer de overmagt verkregen; de Ctiriala, welke haar gewigt spoedig verloren, on de Tributa, waar het volk den voorrang behield. In do Comitia Centuriata werden Consuls, Praetores, in hot lort allo hoogerc overheden van Rome gekozen. Dan, daar in deze vergaderingen de aanzienlijkste en rijkste burgers bijna zeker tot die eerambten verheven werden, zoo verzetten zich daar tegen do Comitia tributa, welke door het volk in afwezigheid des raads gehouden, als een tegenwigt tegen do overmagt des adels werden gebruikt. In deze werden do volksvertegenwoordigers (tribuni plebis) gekozen en dikwijls besluiten der Comitia centuriata vernietigd. Naderhand echter zijn dezo tot regtsgedin-gen en geringere zaken bepaald geworden. Wat de Curiata betreft, waarin eertijds het volk, in Curiën verdeeld, de belangrijkste zaken behartigde; dezo moesten, gelijk dan ook gebeurde, door de rerdeeling naar mate van rijkdom, to gronde gaan. Bij al deze vergaderingen werd bij meerderheid van stemmen, over de voorgestelde punten, besloten. Zij haddon, door de jaarlijksche verwisseling van overheidspersonen, natuurlijk ook jaarlijks op gezette tijden plaats. COMMKLIN (Johannes en Casper). Deze twee geleerden, in de kruidkunde wel bekend en door naanwe familiebetrekking (zij waren oom en neef) aan elkander vermaagschapt, waren beiden Amsterdammers en bekleedden in hunne geboortestad, na elkander, het hooglceraarambt in de kruidkunde. — Johannes werd geboren in 1619 en stierf in 1692, en is zeer bekend door zijn; Catalogus plantarum indigenarum Jlollandiae etc. Amstel. 1683, en zijne: Horli medici Amshlaedamensis rariorum plantarum descriptio et icones. Tom. I. Amstel. 1697. —- Casper werd geboren in 1667 en overleed in 1751. Hij schreef o. a. het tweede deel van zijns ooms laatstgenoemd werk; eene Flora malabaricn Lngd. Bat. 1696; Praeludia botanica Amstel. 1701, enz. O. |
COMMENSURABEL heeten die, natuurlijk altijd gelijksoortige, grootheden, wier onderlinge verhouding volmaakt door eene evenredigheid in getallen kan worden uitgedrukt. Zoo zijn b. v. de Ned. el en do Rijnlandscho voet C., want daar de laatste 3 p. 1. d. en 4 str. bevat, staan beide tot elkander als 1:0,314. Waar de onderlinge verhouding van twee grootheden niet volmaakt door eene evenredigheid van ronde getallen kan worden uitgedrukt, heeten zij onmeetbaar. (Zie Onmeetbaarheid.) COMMENTARII zijn aanteekeningen van invallende gedachten , meer bepaaldelijk die, welke bij het lozen van eenig werk gemaakt worden. Bekend zijn de Coinmentarien van C. Julius Caesar, welke a anteekeningen hem de bouwstoffen hadden moeten leveren voor eene geschiedenis dor Gallische en burger-oorlogen. Do werken der Ouden, de schriften der wijsgeeren en andere geleerden en de boeken der Heilige Schrift zijn dikwijls met Commentariën, dat is met aanteekeningen uitgegeven. COMMODUS. Dezo Romoinscho keizer, geboren in het jaar 161, was de zoon van Marcus Anrelius, wien hij opvolgde. Zijn leven was eene aaneenschakeling van wreedheid, gouddorst en losbandigheid. Zijn moordlust deed eene zamenzwering tegen hem ontstaan, ten gevolge waarvan hij, toen het ingegeven vergif niet werkte, door eenen kampvechter werd geworgd in het jaar 192. Pertinax was zijn opvolger. COMMUNICATION. Aldus noemt men de middelen van onderlinge genieenschap, welke in eene vesting van liet hoogste belang zijn, want zonder dezelve is geone hardnekkige verdediging mogelijk; in vele vestingen zijn zij evenwel nog gebrekkig. De beste C. zijn die, welke de belegeraar niet kan onderbreken, en welke niet aan zijn vuur zijn blootgesteld, zoodat de belegerden zich onbelemmerd van het eene werk naar het andere kunnen begeven, en steeds van eoncii vciligen terugtogt daaruit verzekerd zijn. In de eerste plaats komen de oprillen des hoofdwals als middel van C. in aanmerking. Deze moeten niet alleen van behoorlijke afmetingen, maar ook in genoegzaam aantal aanwezig zijn. Hiertoe behoort ook, dat breede en regte straten uit de stad daarheen voeren. In de tweede plaats behooren tot goede C. dc poternen , welke meu gewoonlijk in het midden der courtinen aanbrengt. Zoodanige middelen van gemeenschap moeten zich ook onder de te-nailles bevinden, wanneer deze hoog genoeg zijn; insgelijks onder de flanken der reduits in de ravelijnen cn in de reduits der inspringende wapenplaatsen, opdat men zich in wederzijdsche drooge grachten kunne begeven. De openingen dezer poternen moeten van geen gedeelte der kruin van het glacis kunnen gezien worden. De geschiktste wijze, om uit dc drooge grachten tot den walgang der voorwerken te komen, is door middel van oprillen in hare keelen aangebragt, cn verre te verkiezen boven steencn trappen of zoogenaamde pas 'le souris die door worpgeschut spoedig onbruikbaar worden gemaakt. Men doet wel, zoo men die gedurende een beleg blindeert. Men brengt zulke pas de souris aan: in de keelen dor tenailles en der reduits in de ravelijnen; aan de einden der flanken of faces van die ravelijnen en hunne reduits; in de afgrondingen van hunne contrescarpcn; in dc keelen der inspringende wapenplaatsen en hare reduits, enz. In de derde plaats komen de caponièrcs in aanmerking, welke de hoofdcommunieatiën des hoofdwals met de voorwerken uitmaken , en gewoonlijk van de poternen naar genoemde trappen en oprillen gerigt zijn. Zij zijn of enkelvoudige of dubbele epau-lementen, welke als glacis op den bodem der gracht te niet loo-pen, en waarachter banketten zijn aangebragt, of ook wel overdekte gangen, welke de C. nog zekerder maken. In eene vesting met natte grachten zijn de C. moeijelijker daar te stellen cn te behouden. Men bezigt daartoe bruggen, welke of reeds te voren bestaan, en op ingeheide palen of gemetselde pijlers rusten, of slechts voor den tijd des belegs worden zaam-gesteld, in welk geval zij gewoonlijk op schragen liggen (zie Noodbrug). Somtijds legt men zulke bruggen op schuiten, en gebruikt ook wel vlotbruggen, al naar dat de omstandigheden en de middelen, waarover meu beschikken kan, zulks mede brengen. Deze bruggen worden echter gedurig beschadigd, en kunnen niet langer bestaan dan tot het oogcnblik waarop dc vijand de grachten kan beschieten, en zc dus geheel vernielen. Alsdan |
COM.
345
|
raoct men zich mot schuiten on ponton behelpen, waardoor do C. zeer gebrekkig worden. Eindelijk kan men ook onder do middelen van gemeenschap rangschikken de oprillen of zoogenaamde sortiün, welke men hier cn daar in do glacis aanbrengt, om zich, tot het doen van uitvallen, gemakkelijk uit den bedekten weg tc kunnen begeven en ook weder daarin terug te trekken. Een gevolg van het vorenstaande is, dat.de drooge grachten veel geschikter zijn voor do hardnekkige verdediging eener vesting; daarentegen do natte grachten voor eene zwakke bezetting nuttiger zijn. COMMUNISME. De ongelijke vcrdoeling der rijkdommen en de daaraan toegeschrevenc armoede van een groot deel der men-schen is ten allen tijde hot voorwerp van veler aandacht geweest, en riep vele pogingen of ontwerpen in het leven om die ongelijkheid weg te ruimen of althans te matigen. Tegen den bijzonderen eigendom zijn de meeste dier pogingen gcrigt. Voor zoo verre ze alleen eene meer gelijkmatige verhouding tusschen de vruchten van arbeid en kapitaal beoogen noemt men zo Socialistische (zie Sorialismus), maar voor zoo verre zij eene geheele opheffing van den bijzonderen eigendom zich ten doel stellen, noemt men ze Communistische. De Communistische begrippen zijn zeer oud en uitstekende schrijvers, zooals Plato, Thomas Morus en anderen, verdedigden ze met hun talent. Werkelijke pogingen tot verwezenlijking van een stelselmatig C. zijn evenwel eerst in onzen tijd aangewend. Wel levert de geschiedenis voorbeelden, dat in tijden van groote ellende, na hevige oorlogen, binnenlandsche beroerten of ongemeene onderdrukking en uitpersing des volks, geweldige opstanden plaats hadden, en dat de armen ook gemeenschap van goederen op hunne banieren schreven, maar hierin was weinig stelselmatigheid. Van dien aard zijn de opstanden dor Jacques, der Lollards, der Wederdoopers en de Boerenkrijg van 1523. Duidelijk treden de Communistische leerstellingen eerst te voorschijn bij Babenf, wiens zamenzwering wel in zijn bloed gesmoord werd (zie Babeuf), maar zijne aanhangers, de Egaux, plantten zijne leer voort en namen ijverig deel aan alle oproeren. Bij dat van 1839 hadden zij aan hun hoofd Armand Barbes en Adolphe Blanqui. Sedert heeft men weinig van die secte vernomen, maar een jaar daarna, in 1840, zag men twee nieuwe Communistische leeraars optreden, Cabet drong in zijn Voyage en learie aan op opheffing des eigendoms, van den staat, de familie eu het huwelijk. Grondiger echter is de mot groote scherpzinnigheid en geleerdheid geschrevene verhandeling van Proudhon: Qu'est ce que la propriiléf waarop hij het bekende antwoord geeft; La propriétt c'est Ie. vol. De gebeurtenissen van 1848 schenen een oogenblik de zegepraal hunner beginselen te zullen medevoeren, maar weldra bleek het onpraetische en hersenschimmige hunner ontwerpen en de theorie van het C. kan men vooral na de werken Van Thiers (/Jc la propritti) en Bastiat (Gratuité du credit) als omgeworpen beschouwen. Proudhon zelf gaf in zijne Confessions (Tun revolutionnaire eene felle bestrijding van alle bestaande Communistische scholen. Ook in Duitschland, Engeland en Italië vindt men vele sporen van C., hoewel de hervormingspogingen daar eene meer Socialistische rigting hebben. -— Voor de kennis der Communistische leerstellingen en scholen zijn vooral belangrijk : L. Keijbaud, Etudes sur les réformateurs ou socialites vio-dernes, 2 tomes. Paris 1848; A. SudrCy Ilistoire du Communisme, Paris 1850. COMNENA (Anna), dochter van Alexius den Islen Comnenns, keizer van het Byzantijnsche rijk, leefde omstreeks de eerste helft der X11(1,; eeuw. Zij hield zich na den dood van haren gemaal Nicephorus Bryennius, in klooster-eenzaamheid bezig met geschiedkundige onderwerpen en beschreef de geschiedenis van haren vader in 15 boeken, waarin zij onder den naam van Alexias het merkwaardige van de jaren 10G9—1118 behandelt en de zeden van dien tijd met de gewoonten van het hof van Con-stantinopel op boeijende wijze schildert. De beste uitgaaf van dit werk is die van Poussin te Parijs in 1651 in fol. Verg. Hege-witsch, Ueber die Alexias der Anna Komnena in de Ilistorischen und Uterarischen Aufsatze, Kiel 1801, en Wilker, Jierum ab Alexia ƒ, Joanne y Manuele et Alexia II. Comnenis yestarum libri quator, Heidelb. 1811. COMNENUH is de naam eener dynastie van het Byznn-tijnscho rijk, welke haren oorsprong had uit Italië en welke den II. |
troon van Constantinopel van 1057—1204 bezeten heeft, daarna van 1204—1461 18 keizers van Trebizonde, 19 koningen en een aantal onafhankelijke regenten heeft opgeleverd. De daden van Alexius den lquot;lel1 zijn door zijne dochter te boek gesteld. (Zie het voorgaande art.) Do laatste der C., heerschers in Trebizonde, werd naar berigt der geloofwaardigste geschiedschrijvers met zijn gezin in 1462 op bevel van Mohammed den IIdcn ter (lood ge-bragt, zoodat voor valsch moet gehouden worden het verhaal van een' lateren geschiedschrijver, als zou een lid dezer familie Georgius Nicephorus naar Laconic gevlugt zijn, waarop zijne nakomelingen gedurende 10 generatiën tegen de Turken zouden hebben krijg gevoerd, tot eindelijk zekere Constantinus C. wegens verraad verpligt zou zijn geweest den 3llequot; October 1675 naar Genua te wijken. Hij zoude zekere landstreek in Corsica, Paor-mia genoemd, hebben ontgonnen en later zou een zijner zonen, Calomerus, de stamvader der familie Buonaparte, zich in Toscane hebben nedergezet. Later heeft zekere Demetrius C., die voorgaf een afstammeling van Constantinus te zijn, zich in 1782 als zoodanig door de Fransche regering laten erkennen. Hij is bij de woelingen der omwenteling naar Duitschland uitgeweken, heeft onder Condé gediend en sedert 1802 van een pensioen geleefd, dat Napoleon hem toekende en Lodewijk de XVIIIaquot; hem niet heeft ontnomen. Deze zoogenaamd laatste der Comne-nen overleed den 8quot;ten Sept. 1821. COMO. Provincie van het Lombardijsch-Venetiaansch koningrijk. De hoofdstad draagt denzelfden naam; zij heeft 16,000 inwoners, die hun bestaan vinden in eenige fabrieken en eenen levendigen expeditiehandel. Bezienswaardig is er de domkerk, van marmer gebouwd. De stad ligt zeer bevallig aan de zuidelijke punt van het C. (Meek van). Deze fraaije en heldere waterkom is byna 10 uren lang en heeft op vele plaatsen eene breedte van anderhalf uur. Zij is omzoomd door steile rotsen, bebouwde heuvels, zachte glooijingen, tallooze dorpen en bevallige villa's, een van welke eens door Plinius werd bewoond, die te C. geboren is. COMPAGNIE. Onder dezen naam zijn vooral de handelmaatschappijen bekend, die na het toenemen der koopvaart op Azië en America door onderscheidene handeldrijvende volken in Europa zijn opgerigt, en aan wie bij octrooi door de regeringen de alleenhandel op de Indische gewesten werd verzekerd, benevens de bevoegdheid toegekend tot het aanleggen van kantoren, het sluiten van handelsverdragen met de inboorlingen en het veroveren van landen of het in bezit nemen van onbewoonde eilanden en kusten. De voornaamste Oost-Indische Compagniëu zijn de volgende- Deensche (De) 0. I. C., in 1G16 opgerigt onder de leiding van eenen Nederlander, met name Boshouwer, die lang op Ceylon was geweest, maar zich door zijne regering gekrenkt gevoelde en toen zijne diensten den koning van Denemarken aanbood. Zij vestigde zich vooral op Tranquebar en Seranipoer, doch was in 1777 genoodzaakt, hare baten en lasten aan de regering over te geven, en zich te ontbinden. Engelsche (De) O. I. C. is in 1600 opgerigt door koningin Elisabeth. Zij stichtte in 1623 hare eerste factorij in Bengalen en heeft zich onder het voeren van zware en langdurige oorlogen zoozeer uitgebreid, dat hare bezittingen alleen op het vaste land van Azië ruim 59,000 □ mijlen groot zijn cn haar 133 millioen menschen onderworpen of cijnsbaar zijn. Fransche (De) 0. I. C. werd door Colbert, naar het plan der Nederlandsehe, gevestigd onder de regering van Lodewijk den XIV1'quot;. Zij nam niet lang daarna bezit van Pondichery en vestigde daar hare voornaamste kantoren, doch haar octrooi werd in het jaar 1769 ingetrokken, en tevens de handel op Indië vrij verklaard en alle bezittingen cn schulden der C. door de kroon overgenomen. Nederlandsehe (De) O. I. C. had do aanleiding tot hare vestiging te danken aan Cornelis Houtman (Zie Houtman), op wiens aanmoediging 9 kooplieden, met name Hendrik Hudde, Beinier Paauw, Pictcr Hasselaar, Jan Carel de Oude, Jan Poppo, Hendrik Buijk, Dirk van Os, Sieuwcrt Sean cn Arcnt Grootenhuizen, in 1596 eene C. oprigtten en Houtman met vier schepen naar Oost-Indië zonden. Na anderhalf jaar afwezigheid keerdo hij terug, doch met weinig voordeels. Gelukkiger was eene onderneming met acht schepen, onder bevel van Jacob van Neck, 44 |
34«
|
in 1598 uitgezonden, waardoor de weg gebaand word tot do op-rigting eonor „Maatschappij van verrequot; zoo nis zij eerst heette. X)e voordooien van dezen togt immers lokten velen uit om zich insgelijks in handelscompagniën te vereenigen, en deze alle werden den 20quot;,c,, Maart 1G02 vereenigd tot eene geprivilegieerde O. I. C. Zij bragt een kapitaal van bijna 6J millioen gulden bijeen en erlangde van de Algemeenc Staten een uctrooi, waarbij haar het oppergebied en de alleenhandel werden verzekerd tusschen Kaap de goede Hoop ten oosten cn do straat van Magellaan ten westen. Dit octrooi is meermalen tegen betaling van aanzienlijke geldsommen vernieuwd. Het algemecne bestuur der C. ia liet moederland berustte bij 67 bewindhebbers, verdeeld in 0 kamers, die van Amsterdam, Zeeland, Delft, Rotterdam , Hoorn en Enkhuizen. Deze kamers vaardigden te zameu 17 bewindhebbers af tot eene vergadering, die gewoonlijk driemalen 'sjaars gehouden werd en waarin de staat der kantoren werd opgenomen, alsmede de gouverneur-generaal, do directeur, de raden van Indië en andere ambtenaren der C. benoemd. Tot deze „vergadering van zeventienenquot; welke 6 jaren te Amsterdam, 2 jaren te Middelburg en dan weder 6 jaren te Amsterdam zitting hield, werden benoemd: 4 leden door de kamer Amsterdam, 4 door de kamer Zeeland en 1 door elke der andere kamers, welke er bij beurte ook hot 17'10 lid hij voegden. Nog werd jaarlijks in in April—Jtinij eene vergadering in 's Gravenhage gehouden. Zij bestond uit lü bewindhebbers, als: 4 van Amsterdam, 2 van Zeeland en 1 van elke der overige kamers. Zij onderzocht alle brieven en papieren, die uit Indië kwamen en ontwierp er de antwoorden op, die naderhand ter goedkeuring aan de vergadering van zeventienen werden onderworpen. Snel wies de C. in magt, aanzien cn rijkdom, hetwelk eene snelle rijzing der actiën, welke iedere ƒ 3,000— groot waren, ten gevolge had. Er waren dan ook enkele jaren waarin het dividend tot boven de helft van de hoofdsom steeg. Omstreeks de helft der vorige eeuw begon de welvaart der C. merkbaar nf te nemen; liet dividend steeg niet moor boven de 16 pet.; de oorlog met Engeland deed haar eene menigte bezittingen verliezen; van 1782—1794 verloor zij gemiddeld 66 millioen 'sjaars (in' het laatstgenoemde jaar alleen 112 millioen), ten gevolge waarvan na de staatsomwenteling van 1795 onderscheidene maatregelen werden voorgeslagen en genomen, die echter niet konden verhinderen, dat de C. teniet ging; hare bezittingen en schulden gingen aan de Uataafsche republiek over. Ostende (De O. I. C. van) werd door keizer Karei den Vl'icn jn 1719 opgerigt ter aanmoediging van den handel der Oostenrijksche Nederlanden. Door dc Engelschen en Nederlanders van den beginne af gedwarsboomd in hare ondernemingen, kwijnde zij van hare oprigting af en werd reeds in 1727 ontbonden. Zwocdsche (De) O. I. C., tot 'welke een Stokholmsch koopman in 1731 octrooi verkreeg, was aanvankelijk zeer gelukkig en had jaren dat zij de helft van haar kapitaal overwon. De regering echter maakte, zoo uit geldelijke behoefte als uit verkeerde staatkunde, van tijd tot tijd inbreuk op hare privilegiën en ofschoon zij in naam nog bestaat, zijn hare haudelsonderneniingen hoogst onbeduidend. De Noclerlandsche West-Indische C. werd tegen het einde van het twaalfjarig bestand opgerigt. Hare aanvankelijke hoofdsom bedroeg ruim 7 millioen, doch na het veroveren der zilvervloot, in 1027, bezat zij een kapitaal van 18 millioen en deed uitkee-ringen tot 50 pet. van de hoofdsom barer actiën. Haar bloeijend tijdperk was dat der veroveringen in Zuid-America, waar zij zelfs meesteres werd van Brazilië, welks verlies zware sclml-don en do vernietiging der C. in 1761 ten gevolge had. Daarop werd eene nieuwe \V'. 1. C. gevestigd; zij had 5 kamers; Amsterdam, Zeeland, dc Maas, 't Noorderkwartier en Groningen, had den handel op America cn de westkust van Africa en vond hare grootste voordooien in den suikerhandel. Doch van lieverlede ging zij achtoruit, cn was van zeer weinig belang meer, toen zij in 1791 werd opgeheven en de W.I. handel vrij verklaard. COMPARAÏEUR, vergelijker. Dezen naam geeft men aan een wiskundig werktuig, dienende om twee lengton zeer naauw-kourig met eikanderen te vergelijken. Biot en van Swinden hebben ze beschreven. COMPENSATIE-SLINGER. (Zie Slinger.) |
COMPIÈGNE, eene stad in hot Fransche departement Oise, aan de Oise, niet ver van bare zamenvloeijiiig met do Aisne, hoofdplaats van een arrondissement. Over do Oise ligt aldaar eene steenen brug van 340 v. lengte en 40 breedte. Do stad heeft vier kerken, een college en eene school voor artilleristen; de 10,000 inwoners geneeren zich voornamelijk van kousenweven, touw-slaan, scheepsbouw en handel in hout en graan. Zeer merkwaardig is het kasteel van C., door Lodcwijk den XIVllcn vergroot en door Napoleon vernieuwd, dat onder de prachtwerken der bouwkunst gerekend wordt en, van een ruim park omgeven, eene boekerij, eene galerij van schilderijen en andere bezienswaardigheden bevat. Aan het park grenst het beroemde bosch van C. Pepijn hield hier in 757 eenen rijksdag en sedert werden er vele rijksdagen en conciliën gehouden, het laatste in 1329. Bij de belegering van O. in 1430 werd de maagd van Orleans door de Engelsclion gevangen genomen. COMPLEMENT is in het algemeen cn ook in de wiskunde datgene, hetwelk bij een gedeelte moet worden gevoegd om het tot een geheel te maken. In het bijzonder heet het C. van een hoek, zijn verschil met 90° of het quadrant, terwijl men den naam supplement geeft aan het verschil tusschen eenen hoek en 180quot;. COMPONE wordt in do heraldic gezegd van eenig chef, pal, barre, bande, keper of dergelijk teckon, wanneer het in eene rij vierkante stukken, afwisselend van kleur en metaal, verdeeld is. De stukken zeiven heeteii dan compons; mou is gehouden in het blazonneren hun aantal op te geven. COMPOSITIE. Hierdoor verstaat men in het algemeen, en bijzonder in de kunsten, de zamenvooging van verschillende gedeelten tot een geheel, zoo, dat het voldoe aan den eisch der schoonheid, waaraan alzoo ieder onderdeel in verecniging met en betrekking tot do overige, wordt dienstbaar gemaakt. In de schilderkunst verstaat men door C. de keuzo van den ouderlingen stand der afgebeelde voorworpen, zoodanig dat elk van deze juist zooveel uitkomt als door de algemecne harmonie van het stuk wordt gevorderd, en, terwijl de hoofdzaak der schilderij niet door de bijzaken wordt overschaduwd, het geheel één enkelen indruk op don beschouwer maakt. Waar de voorwerpen niet alleen gegeven zijn, maar ook hun onderlinge stand, gelijk b. v. in de landschapsschilderij, hangt dus do gelukkige C. af van de plaats die zich de schilder kiest, van het koloriet eu van hot licht en donker; maar waar hij do ordonnantie der voorwerpen in zijne hand heeft, hetzij gedeeltelijk, gelijk in historische stukken, hetzij geheel, zoo als in stillevens, behoort de schilder eenen zuiveren smaak te hebben om de C. van zijn stuk zoo in te rigton dat zij beantwoorde aau het ce'ne doel, dat hij moet geacht worden zich te hebben voorgesteld. In de muzijk bestaat de C. in de kunst om volgens do regels van zuivere harmonie eu melodie, nieuwe stukken te vervaardigen en daaraan gevoel en karakter bij te zetten. De kundigheden, welke daartoe in de eerste plaats worden gevorderd, zijn: kennis van de leer der melodie, maat, generale bas der fuge, canon cn dubbel contrapunt; voorts eene juiste kennis van den aard, den omvang cn de werking van ieder speeltuig, bonevens zijne verhouding tot dc overige. Doch deze kundigheden, hoe noodzakelijk, vormen den componist nog niet. Zij kunnen in staat stollen om muzikale opstellen te loeren maken, die onberispelijk zijn ten aanzien van rhythmus cn partituur; maar tot de eigenlijke C. behooren een natuurlijke aanleg, oen fijn on juist gevoel, eene vruchtbare verbeeldingskracht cn dc gave om zich in verschillende gewaarwordingen gemakkelijk te kunnen verplaatsen. Deze, door studie gerijpt, zijn dc vereischten van eenen componist, zal hij zich de duurzame goedkeuring van hen die kennis en goeden smaak bezitten, kunnen verwerven. Voorts wordt het woord C. ook in vorsehillende bewerkingen, bijzonder van het zamensmeden of zamensmelton van metalen gebruikt. COMPRESSIBILITEIT, zamendrukbaarheid, is die eigenschap der ligchamcn, waardoor zij zich, bij het bezigen van genoegzame kracht, door naauwer bijeenbrenging van dc zamen-stellonde doelen, tot eenen kleineren omvang laten brengen. Alles, ook do zwaarste en minst zamenpersbare ligchamen bezitten deze eigenschap, maar het is onbekend, hoe ver zij zich uitstrekt. Dat zulks niet tot in hot oneindige kan zijn spreekt van zelf, omdat in dit geval het gezamenlijke der geschapene stof zich tot eene oneindig kleine massa zou moeten kunnen laten zamenper- |
COM—CON.
347
|
sen. Sommige ligchnmen zijn er meer, andere minder vatbaar voor, naarmate van hunne poreusheid (zie Poriën); liet minst de druipbare vloeistoften, van welke de meeste deze eigenschap in zoo geringe mate hebben, dat men vroeger wel eens getwijfeld heeft of zij haar wel in het geheel bezaten. Latere hebben evenwel het tegendeel geleerd. COMPROMIS is eene overeenkomst tussehen twee strijdende partijen, strekkende om hetzij een of ander.punt van den strijd, hetzij den geheelen strijd te beslechten. Men gebruikt dit woord zoowel in het staats- als in het burgerlijke regt. COMTE (FRANCHE), ook Hoog-Bonrgondie genoemd , was onder do voormaligo vcrdcoling van Frankrijk eene dor provinciën in het oosten dos rijks, langs het Jnra-gebergte. Thans vindt men er geheel of gedeeltelijk de departementen Haute Marno, Haute Saóne, Douhs, Jura on Cóto d'or. COMUS was in de Grieksoh-Komeinsche godenloer de god der maaltijden en vrolijke bijeenkomsten. CONCAAF of HOL, heet in do wiskunde die zijde oener kromme lijn, waar twee van hare punten door eene regto lijn kunnen verbonden worden. Aan hare andere zijde, waar dit geen plaats kan hebben, heet zij convex. Zoo is 1) do Concave, E de convexe zijde van de kromme lijn A15. Ook dragen de kromme vlakken op dezelfde wijze tien naam van C. of convex. In het bijzonder worden beide namen gegeven aan geslepen glazen, bij welke C. of convex is hetgeen men in het dagolijksche leven hol of bol noemt. Eene lens heet C. wanneer zij aan de randen dikker is dan in het midden; convex in het onigekeerde geval. 11e eerste verspreiden (divergeeren) de lichtstralen die er op vallen, en dienen daarom tot vergrooting. Er zijn ook C. en convexe spiegels. Zie voorts Lichtstraal en Spiegel. CONCENTRISCHE CIRKELS zijn dezulke, die om hetzelfde middelpunt, maar met versehillondo middellijnen, getrokken zijn. CONCHOIDE is in de hoogero meetkunde eene kromme lijn, die op deze wijze ontstaat, i.aat AB eene regte lijn van onbepaalde lengte zijn. AVanneor men nu nit een punt C naar de lijn AB eene loodlijn trekt en die willekeurig verlengt, en in do verlenging een punt D aanneemt, vervolgens ter wederzijde van de loodlijn uit C door A 15 andere lijnen trekkende, in dier voege, dat de gedeelten boven do lijn AU alle even lang zijn en dus G D = G' E = Gquot; E' = Gquot;' Equot; = G' F = Gquot; F' = G'quot; Fquot;, dan zullen de punten E, E', Equot;, F, F', Fquot; enz. in de C vallen. Trekt men uit de punten E, E' enz. loodlijnen op DG, dan heetcn deze, IE, I'E' enz. ordinaten en IG, I'G enz. abscisson. He lijn A15 draagt den naam van rigtlijn en CD do as der C. Heze kromme lijn hoeft den naam naar hare schulpvormige gedaante. Zij is uitgevonden door Nicomedes, een beroemd Gricksch wiskundige, die kort voor Chr. leefde. CONCHYLIEN. (In do vorige eeuw zeide men steeds Horens en Schelpen.) Aldus noemt men de kalkachtige woningen der weekdieren (Mollnsca) en van oenige andere dieren uit verwante klassen. Deze woningen bestaan of uit een stuk, dat somtijds in het ruwere jaargetijde met oen dekseltje (operculum) gesloten wordt en hoeten dan horens, horentjes, of uit twee met scharnieren aancengevoegde stukken, wanneer zij sclielpon genoemd worden, of uit meerdere stukkon, zoo als bij de Chiton en Lcpas. Onder de horens treft men de schoonst gekleurde en kostbaarste, onder de schelpen de grootste C. aan, b. v. de Tridacna gir/as, die zelfs wel tot wijwatervat in de kerken en tot vergaderbak voor fonteinen gebezigd wordt. Een groot aantal C. wordt alleen versteend aangetroffen, zoo als do ammoniten, goniatiten en anderen en deze schelpen uit de voorwereld zijn den geoloog van groote waarde, daar zij hem dienen om den hotrekkelijkon ouderdom en do soort van verschillende steenlagen op te geven. proeven |
In vroegeron tijd, toen men de wookdioren zelve weinig kende, bepaalden do natuuronderzoekers zich voor dat gedeelte der natuurlijke historie tot de kennis der C.; daarvan werden kostbare verzamelingen aangelegd, gelijk men er nu nog in musoën en bij enkele particulieren aantreft, en daarover onderscheidene werken geschreven, waarvan enkelen om de fraaijo platen zeer kostbaar van uitgaaf waren. Het zoude in dit Woordenboek ongepast zijn die werken op te sommen; wij verwijzen den weetgierigen naar W. Engolmann's Bibliotheca hUlorico-nuturalis, waar hij allo werken over Conchyliologie (der kennis der C.) tot 1835 vermeld zal vinden. CONCILIE. Eene kerkelijke vergadering, zamcngestold uit bestuurders of vertegenwoordigers dor Kerk, die overigens onderling in geen verband staan '), bijeongekoinen ter behandeling van zaken in hot algemeen belang dor Kerk. Onderscheidene zulke kerkvergaderingen zijn door de keizers bijeengeroepen, nadat de Christelijke godsdienst in het lioineinsohe rijk do godsdienst van staat geworden was. Daar er al de bisschoppen dor christenheid toe waren opgeroepen heetten zij oecumenischo, d. i. algemeone, hoedanige er 18 bobben plaats gehad, van welke wij alleen de plaatsen cn jaartallen opgeven, omdat van de merkwaardigste afzonderlijk gesproken wordt bij de namen der steden, waar zij zijn gehouden. Kicea (325, 787), Constantinopol (381, 553, 681, 8C9), Ephcso (431), Chalcedon (451), Uorae (1122, 1139, 1179, 1215), Lyon (1245, 1275), Vienne (1311), Constans (1414—1418), Uazol (1431—1440), Trente (1545—1563). De overige kerkvergaderingen, door sommigen bijzondere C., door anderen synoden genoemd, zoo als die to Clermont in 1096, waar tot den eersten kruistogt besloten werd cn die te Pisa in 1409, ter zake van de tegen-pausen belegd, benevens eonige andere, die bijzonder tor hereoniging van de oosterscho on wostersoho Kerk gehondon werden, kunnen niet tot do algemeone C.n gerekend worden. Onderscheidene verzamolingon der acta van de C.n zien het licht. Als do voornaamste noemen wij: Crabbii, Concilia omnia, tani generalia quam particularia (Colon. 1538—1551, 5 vol].); Surii, Concilia, omnia, cum generalia, cum provincialia atque particularia (Colon. 1567, 4 voll.); Concilia omnia (Vcnet. 1585, 5voII.); Uinii, Concilia, quotquot reperiri potuerunt (Colon. 1606, 4 voll.; ibid. 1618; Par. 1638, Ü voll.); Conciliorum collectio regia (Par. 1644, 37 voll.); Labbei et Cossartii, Sacrosancta concilia (Par. 1671, 17 voll.; op nieuw uitgeg. door Harduinus, Par. 1715, 12 voll.); Co\oü, Sacrosancta concilia (eene verbotorde nit-gave van Labbeus on Cossart on van do uitgave van Harduinus, Venet. 1728, 23 voll.) De volledigste en bosto verzameling echtor wordt geacht die van Mansi te zijn, welke zich insgelijks eene verbeterde uitgave van do vorige noemt. Zij is uitgegeven te Florence on Venetië 1759—1798 in 31 dln. (in fol. gelijk al de voorgaande). CONCINI (Concino), de eigenlijke naam van den maarschalk d'Ancre, dio in het jaar 1600 mot Maria do Medicis, gemalin van koning Hendrik den IV'1''quot;, aan hot Franscho hof kwam, waar hij mot zijne oehtgonoote eenen noodlottigon invloed verkreeg en uitoefende. Nadat Hendrik door hot moordmos van l{a-vaillac gevallen was en de koningin zoowol mot het rcgoritschap als met do voogdij over baron minderjarigen zoon was bekleed, maakte zich C. meester van bet gansoho staatsbestuur, maar laadde den algomeenen haat dermate op zich, dat hij, toon Lodcwijk do XIII110 do teugels van het bewind had aanvaard, in een opstand word vermoord, den 24quot;10quot; April 1617. Zijn lijk werd in stilte |
Hierin plaatst het spraakgebruik het onderscheid tussehen een Concilie cn eene Synode. De laatste bestaat uit personen, die gezamenlijk aan dezelfde kerk-orde onderworpen zijn, als behoorende tot hetzelfde kerkgenootschap. De vraag of de paus boven een Concilie sta of daaraan onderworpen zij, in laatst-gemelden zin door het Concilie van Constans (1414—1418) beantwoord, komt dus eigenlijk niet te pas, daar eene vergadering van bisschoppen, die zich allen voor onderworpen aan den paus houden, eigenlijk nog geen Concilie uitmaakt, maar veeleer eene synode zou moeten heeten. De eerste naam wordt slechts gegeven aan algemeone kerkvergaderingen, hoewel, gelijk in den tekst zal worden gezegd, de kerkelijke geschiedenis de Conciliën nog in algemeene en bijzondere onderscheidt.
CON.
348
|
bijgezet, doch door het verwoede volk opgegraven en aan den voet van het standbeeld van Hendrik IVden verbrand. Zijne weduwe, Eleonora Dori, bijgenaamd Galligaï, werd op beschuldiging vau tooverij ter dood gebragt en zijn zoon gestraft met verlies van adclijken rang en vermogen, waaronder het markgraafschap Ancre in Picardië, dat zijn vader in 1G13 had aangekocht. CONCLAVE heet dc vergaderplaats der kardinalen tot liet kiezen van ccnen nieuwen paus, alsmede do vergadering der daartoe zamengekomen kardinalen zelve. In de XIIIde eeuw zyn daaromtrent do bepalingen gemaakt, die in de hoofdzaak nog worden gevolgd. Wanneer een paus overleden is, worden dc kardinalen door den kardinaal-kamerling zamengeroepen om eerst te beraadslagen over de plaats, waar het C. zal gehouden worden. Dit echter geschiedt doorgaans slechts voor den vorm, want meestal (slechts met uitzondering van het C. van 1800, dat Pins den VHlIcn koos en te Venetië gehouden werd), wordt het C. gehouden in het vaticaan te Eome, waar dan ook eene reeks van cellen voor de kardinalen, leden van het C., is ingerigt. Deze cellen zijn vertrekjes, door houten beschotten van elkander gescheiden en gemeenschappelijk uitkomende in dc vergaderzaal. Wanneer do deur, die tot deze zaal en vertrekken toegang geeft, na de zamenkomst der leden van het C. is gesloten, wordt zij niet meer geopend, eer de keuze van den .paus bij meerderheid van stemmen haar beslag heeft, behalve wanneer een nagekomen kardinaal zich aanmeldt. De kardinalen benevens hunne beambten en bedienden zijn geheel van de buitenwereld afgesloten en hun wordt spijze door een venster toegereikt. Slechts een gevaarlijk zieke mag er worden buiten gelaten. CONCOEDAAT noemt men eene overeenkomst, die gesloten wordt tusschen eene regering en den paus over de regtcu en belangen der R. C. in dat rijk, en waardoor het staats-kerkregt ten opzigte van de belijders dier godsdienst wordt geregeld. Zulke overeenkomsten werden reeds in de middeleeuwen gesloten, toen de vorsten hun gezag tegenover de Kerk begonnen te handhaven; te Worms tusschen keizer Hendrik den Vdequot; en paus Calix-tus den IItIlt;quot; (1122) ; van paus Martinus den V,len met dc Duitsche natie, op verlangen van het concilie van Constans (1418); het Afschaffenburg-Weener C. tusschen keizer Frederik den III(Ion en paus Eugenius don IVd'!n (1448); dat tusschen koning Frans den Iquot;cquot; en paus Leo den Xden (1516) en andere. Inliet bijzonder hebben vele, zoo Protestantsche als E. C. vorsten iu lateren tijd Concordaten met Kome gesloten: Frankrijk onder Napoleon, in 1801, welk C., door gecne der partijen nagekomen, in 1813 voor slechts drie dagen vervangen werd door een ander, dat door den paus werd herroepen en in 1819, na verwerping door dc kamers van een ander, vervangen door eene voorloopige overeenkomst — Beijeren in 1817 — Napels in 1818 — Pruissen in 1821 — Hanover in 1824 — Wurtem-berg, Daden, Nassau, en ecnigo kleine Duitsche staten, in 1827 — Spanje in 1844 — Eusland in 1847 — cn Nederland, welks C., in 1827 gesloten, ten gevolge van de staatkundige gebeurtenissen van 1830 buiten werking bleef, op nieuw in 1853 in zoover, als toen de E. C. hiërarchie in ons rijk is vastgesteld. Zie over de Concordaten in het algemeen de schrijvers over het kerkregt, bijzonder Krug, Das Kirc/ienregt., I. 181, alsmede Eoyaards in: Kist en Eoyaards, Archief voor Kerkel. Gesch. D. I, bladz. 285—334; D. II, bladz. 667—750. Eene verzameling van de Concordaten zelve gaf E. Münch, Sammluny aller iiltern itnd neuern Concordate. (Leipz. 1831, 2 dln.) CONCOEDIE-FOEMULIEE. De keurvorst Augustus oordeelde in 1576 noodig, de regtzinnige Luthersche leer naauwkeuriger te omschrijven en belegde daartoe eene vergadering van godgeleerden te Torgau. Zij bestond uit Jac. Andreae uit Tubingen, Dav. Chytraeus uit Eostock, Mart. Chemnitz uit Brunswijk, Andr. Musculus uit Brandenburg, Christ. Körner uit Frankfort a/O en twaalf godgeleerden uit Keur-Saksen, die in 12 artikelen het C.-f. vaststelden, dat onder dien titel in 1580 werd gedrukt en als belijdenisschrift der Luthersche Kerk aangenomen is. Zie Anton, Geschichte der Coneordiën-formel (Leipz. 1779, 2 dln.). |
CONDAMINE (Chaules Marie de la). Deze vermaarde reiziger en geleerde, geb. te Parijs in 1701, verliet reeds vroeg de door hem gekozen militaire loopbaan ten einde zich geheel aan de wetenschappen te wijden. Nadat hij in de Middellandsche zee onderscheidene kustlanden had bezocht, werd hij door do academie der wetenschappen te Parijs, iu 1736, met Godin en Bouguer naar Peru gezonden, ten einde door graadmeting de gedaante der aarde naauwkeuriger te bepalen, eene reis die hij beschreef in: Relation ahrtyée (tun voyage fait dans I'Amc'rique meridionale (Par. 1745) en Journal du voyaye, fait a l'équator (Par. 1751, met een bijvoegsel 1752). Niettegenstaande verschillende moeijelijkhcden dit werk belemmerden, gelukte het hun, in drie jaren door naauwkeurige meting van drie graden de afplatting aan de polen te bevestigen, blijkens zijne Mesure des frois premiers detjrés du meridien dans Vhemisphere austral. (Par. 1751.) D. I. C. gebruikte deze reize ook nog tot andere wetenschappelijke navorschingen; hij ontdekte dc wijziging van de werking der zwaartekracht door do aantrekking van do bergen en leerde den echten boom kennen, die de kinabast oplevert. In 1745 keerde hij naar Parijs terug, waar hij in 1774 stierf. De aardrijkskunde en de wiskundige wetenschappen, alsmede do koepok-inenting, hebben veel verpligting aan dezen geleerde. CONDE. Stad en vesting in het Eransche departement du Nord. Zij telt ongeveer 8,000 inwoners en is vooral merkwaardig als stamplaats van een aanzienlijk geslacht, waartoe behooren; C. (Louis de Bouhbon , prins van), geb. den 8quot;°quot; September 1621, een der grootste veldheeren zijner eeuw. Eeeds op jeugdigen leeftijd onderscheidde hij zich, in 1640 bij het beleg van Arras, en in 1642 bij dat van Perpignan. In het volgende jaar voerde hij het bevel over het Fransche leger in de Nederlanden, aan welks spits hij bij Eocroy (den 19llcn Mei 1643) eene luisterrijke overwinning behaalde. Ofschoon zijn roem en aanzien den minister Mazarin afgunstig tegen hom hadden gemaakt, erlangde C. in 1648 het opperbevel over het leger, dat naar de Spaansche (zuidelijke) Nederlanden gezonden werd; doch hoewel hij daar en elders nieuwen roem behaalde, werd hij op last van Mazarin in hechtenis genomen en langer dan een jaar gevangen gehouden. Uit wraak nam C. dienst bij Spanje, nam verscheidene steden in en trok aan op Parijs, in welks nabijheid hij tegen Turenne streed, doch met ongunstigen uitslag. Toen hij ten gevolge van den Pyreneeschen vrede met het Fransche hof verzoend was, vatte hij op nieuw de wapenen voor zijn vaderland op, hielp Franeho-Comté veroveren en den slag bij Senef tegen Montecuculi (1674) winnen. In het volgende jaar begaf hij zich naar zijn landgoed te Chantilly bij Parijs, waar hij zich aan de wetenschappen wijdde en zijne overige dagen in rust doorbragt tot aan zijnen dood, die den lldlt;quot;i December 1686 plaats had. De naam „de Grootcquot; komt hem zeker toe, zoo men alleen zijne onverschrokkenheid in den krijg in aanmerking neemt. Zie over hem: de Essai sur la vie du grand Condé van zijnen kleinzoon (Lond. 1806); Mahon, Life of the great Condé (Lond. 1840); Le Mercier, Ilistoire dn grand Condé (Tours 1844); Voivrcuil, Ilistoire du grand Condé (Tours 1847). C. (Louis JosKi'ii de Bourbon, prins van), geb. te Chantilly, den 9dequot; Augustus 1736, was reeds op zijn vijftiende jaar grootmeester van 's konings huis en trad met het begin vau den zevenjarigen oorlog in de krijgsdienst, waarin hij tot veldmaarschalk opklom. Bij de omwenteling verliet hij Frankrijk en verzamelde in Duitschland een leger, waarmede hij te vergeefs hoopte Lodewijk den XVId'!n te zullen verlossen. Na den vrede van Campio Formido begaf hij zich naar Eusland cn volgde het Eussische leger in 1799 naar Zwitserland. Toen keizer Paul de I»,e de zijde der coalitie verliet, begaf zich C. met zijn corps in Engelsche dienst en maakte den veldtogt vau 1800 mede, waarna bet werd afgedankt. Hij zelf woonde toen in Engeland, totdat de verandering van zaken in zijn vaderland hem veroorloofde derwaarts terug te keeren, waar hem de rang van gene-neraal der infanterie en het grootmeesterschap van Frankrijk werden toegekend. Hij volgde koning Lodewijk den XVIIId™ naar Gend, cn keerde na den eindelijken val van het keizerrijk naar Frankrijk terug en overleed te Chantilly, den 13dcn Mei 1818. Zijn zoon C. (Louis Henri Joseph, hertog van Bourbon), ging ook uit de Fransche in de Eussische dienst over, leefde insgelijks tot 1814 in Engeland eu was de vader vau den ongelukkigen hertog van Enghien, die in 1804 te Vincennes doodgeschoten werd. CONDENSATOE. Toestel om geringe sporen van oleetriciteit te ontdekken, door Volta voor het eerst in 1783 bekend ge- |
349
|
maakt, cn bestaande uit twee metalen platen met isolerende handvatten voorzien, en door oen isolerend vernislaag of glazen plaat gescheiden. Do werking is als volgt; men onderstelle een horizontale koperen plaat op een glazen voet rustende, en door een ligchaam aangeraakt, dat te zwak elcctriseh is, dan dat men de gewone verschijnselen, vonken, aantrekking enz. daaraan kunne opmerken; dan zal men die verschijnselen evenmin bespeuren in de aangeraakte onderplaat, zelfs al raakt men die plaat herhaalde malen met het ligchaam aan. Want, eenmaal dezelfde zwakke electrische spanning bezittende als het ligchaam, zal de plaat niets meer aannemen. Is die plaat echter op de bovenzijde met eene dunne vernislaag bestreken, en wordt de bovenplaat daarop gezet, dan kan men de onderplaat met het te beproeven ligchaam aanraken, en te geiykertijd de bovenplaat met de hand. Was het ligchaam nu b. v. positief electrisch, dan zal de positive elec-triciteit, uit do bovenplaat afgestootcn en door do hand naar den grond wegvloeyeii, terwijl de overblijvende negative dor bovenplaat en do positivo der onderplaat elkander onderling aantrekken (binden). Do olectriciteit aan de onderplaat medegedeeld, wordt dus dadelijk door de bovenplaat aangetrokken, cn belet alzoo niet het opnemen van nieuwe clectrieiteit, daar zij wel eene spanning naar de bovenplaat bezit, maar gecne naar buiten werkende spanning, die het opnemen van nieuwe electriciteit zoude kunnen beletten. Met het te beproeven ligchaam kan men dus eenigo malen de onderplaat aanraken, voortdurend wordt hierdoor tegenovergestelde electriciteit in de bovenplaat gebonden, en gelijknamigo afgestooteu, welko laatste dan door de hand naar den grond wegvloeit. Neemt men nu eerst het zwak geëloctri-seerdc ligchaam weg, daarna de hand, en eindelijk do bovenplaat zelve, dan wordt do electriciteit aan de onderplaat opgehoopt niet meer gebonden, en kan zij eene merkbare spanning uitoefenen , want die plaat heeft nu veel meer electriciteit opgenomen, dan zij zonder de bovenplaat zoude hebben kunnen doen. Gewoonlijk wordt de onderplaat door eene glazen klok gedragen, waarin twee goudblaadjes, die aan de onderzijde der plaat hangen. De spanning der vrij gewordene electriciteit doet dan deze goudblaadjes uiteen wijken, even als by den gewonen goudblad electrometer (zie dat woord, en over meer zamcngestelde cn gevoeliger electrometers: Marbach, Physic. Lexicon, en Dingier, Pohjt. Journ. Bd. 129, 1853, pag. 210. —Zie ook Electricite.it). CONDILLAC (Etienne Bonnot de Madly), een van de voornaamste Fransche wijsgeeren der XVIIIa'! eeuw, geb. te Grenoble in 1715, was in zijne jeugd zoo zwak, dat hij zich eerst laat ontwikkelde. Hij was lid van de Fransche cn Berlijn-sche academiën en onderwijzer van den Infant Don Ferdinand, hertog van Panna. Helder was zijn verstand, schrander zijn oordeel, vlekkeloos zijn leven. Zijne schriften, onder welke afzonderlijke melding verdienen: Essai sw Voriyine des connaissari' ses iiurn(lines (Amst. 1746, 2 din.); Traité des systhnes (Amst. 1749, 2 dln.). Traité des Sensations (Amst. 1754, 2 dln.). Cours d'études t (Parma 1775, 13 dln.), Le commerce et le youverne-ment, consider és relntioement l'un a l'autre (Amst. en Par. 1771), zijn gezamenlijk onder den titel: Oeuvres completes (Par. 1798, 23 dln.; aid. 1803, 32 din.; aid. 1824, 16 din.) verzameld. CONDOR (Sarcoramphus Gnjpfius L.) Deze vogel behoort tot het geslacht dor Kamgieren onder de rooofvogels, hetwelk zich door een vleezigen kam op het hoofd cn door het doorboorde neusbeen tusschen de neusgaten, van de overige kaalhalzige gieren onderscheidt. Hij is de grootste roofvogel en heeft eene vlngt van 10—11 fr. voet; de hoogte van den geheelen vogel is bijna 3 voet. Do algemeene kleur van den C. is zwart, hier en daar iets meer grijsachtig; slechts om den hals heeft het mannetje een witten ring van vederen en de grootste dekvederen der vleugels zijn insgelijks wit. Het oog is zeer levendig met een purperachtigen iris. De pooton zijn zeer zwaar cn sterk, grijsachtig blaauw, met zwarte schubben bedekt; de nagels zijn gekromd en zeer lang; er zijn vier klaauwen, waarvan een zeer kort; zij zijn door een dun vlies aan elkander verbonden. |
De kracht en taaiheid van leven van den C. zijn verbazend. Hij bewoont de eenzame gedeelten van den bergketen der Andes in Zuid-America, de kruinen van naakte rotsen, aan do onderste grens der eeuwigdurende sneeuw, 10 tot 18,000 voet boven het waterpas der zee. In zijne vlugt echter kan hij zich nog veel hooger verheffen. Men berekent dat hij tot 21,000 voet boven de zee cn zelfs nog hooger dan de Chimborasso oprijst. Zijne vlugt is bijzonder snel en schijnt hem geene do minste moeite te kosten, daar men aan de uitgebrcido vleugelen geene beweging waarneemt. Hij leeft niet slechts van dood aas, maar rooft ook schapen, kalveren cn jonge lama's en komt in levenswijze het meest met den lammergier der Alpen (zie Tmiii-meryier) overeen. Verg. von Humboldt, Observations de Zoüloyie, pl. 8; Tcmminck, Planches Col. 133, 408 en 494, den kop van een mannclijkcn vogel in natuurlijke grootte voorstellende. Over de anatomie vergelijke men Harlan in de Transact, of the American Philosophical Society, New Series, Vol. III, pl. 2, p. 466. CONDOKCET '(Marie Jean Antoine Nicolas Caiutat, markies do). Deze beroemde Fransche geleerde, geb. te Hihe-mont, den I7lt;1'm September 1743, onderscheidde zich reeds vroeg door wiskundige verhandelingen, gelijk: Essai sur le culcul inté-gral, Mémoire sur le problème des trois corps, enz. Sedert 1777 was hij secretaris, vroeger reeds lid, van do academie der wetenschappen, daartoe benoemd ten gevolge van zijn geschrift: Eloyes des académiciens morts avant 1699 (Par. 1773). Omstreeks dienzelfden tijd bekroonde hem de acadcmie te Berlijn voor eene verhandeling over do kometen. Later was hij een ijverig modewerker aan do Encyclopédie. Als wijsgeer had hij zeer hooge denkbeelden van 's menschcn waarde, krachtens welke hij een levendig deel nam iu den Americaanschen bcvrijdings-oorlog en de Fransche omwenteling, na welke hij lid werd zoo van do wetgevende vergadering, als van de nationale convcntio. Wegens deelgenootschap aau do zaak van Brissot werd hij deu 3110quot; October 1793 in staat van beschuldiging gesteld, maar door oeno edelmoedige vriendin, mevrouw Verney, eenigo maanden verborgen gehouden, gedurende welke afzondering hij, zonder eenig letterkundig hulpmiddel, zijn voortreffelijk Esquisse dim tableau hislorique des proyres de tesprit humain schreef. Eindelijk vernemende dat de doodstraf bedreigd werd tegen hen, die buiten de wet gosteldon verborgen hielden, verliet hij, ondanks alle beden zijner grootmoedige beschermster. Parijs en dooldo verkleed eenigen tijd om, totdat hij aangehouden werd. Den volgenden morgen, den 28,ton Maart 1794, vond men hem dood, waarschijnlijk aan vergif, dat hij altijd bij zich droeg. Zijne werken zijn, met uitzondering van de wiskundige, door Garat cn Cabanis verzameld, uitgegeven te Parijs 1804, in 21 dln. — Zijne ochtgenoote, eene zuster van den maarschalk Grouchy en van Mevrouw Cabanis, bezat vele kundigheden; zij gaf het Esquisse (Tun tableau des proyres in het licht, en schreef eene vertaling met belangrijke aanteekeningen, van Adam Smith's Theory of moral sentiments (Par. 1798, 2 din). Zij overleed den 8quot;tlm September 1822. Zie over C.: Diamyère, Notice sur la vie et les ouvrages de Condorcet. (Par. 1796). CONDUCTOR of GELEIDER. Dezen naam geeft men aan alle ligchamcn die de electricitcit geleiden. In meer bepaalden zin verstaat men door C. het geïsoleerde metalen ligchaam, dat bij de clectriseermachino bestemd is om do electriciteit op te vangen. CONEGLIANO. (Zio Cima.) CONFERENÏIEN. Gewoonlijk noemt men alzoo eeno za-menkomst van afgevaardigden uit verschillende staten tot het beraadslagen over een of ander gemeenschappelijk belang. C. van ambassadeurs of andere hooge diplomatische agenten tot het bijleggen van algemeene Europceschc geschillen onderscheiden zich hierin van Congressen, dat zij zamengcsteld zijn uit de gewone diplomatische agenten, residerende ter plaatse waar de C. gehouden worden. Zoo do bekende C. van Londen over de Belgische, van Weencn over de Oostersche zaken. Dit onderscheid wordt echter niet altijd vastgehouden. CONFERVEN of DRAADWIEREN zijn wieren, dio uit enkelvoudige of vertakte draden bestaan, welke zelve weder uit aanecngcschakcldo cellen zijn zamcngestcld, die met een korrelig bladgroen gevuld zijn. Hare sporen vormen zich in afzonderlijke, dikwerf vreemd gevormde, tot de draden behoorendc cellen. Zij bewonen het zoete of het zeewater; de zoet-waterconferven vormen 't grootste gedeelte van het zoogenaamde „ flap quot; onzer sloo-tcn. Eenigo tot dc C. behoorendc geslachten zijn; Conferva, Zyynema, Ceramium, Oscillatoria, enz. O. CONFORMISTEN heeten in Engeland zij, die zich in alle |
350
|
opzigten voegen nnur de leerregelen en gebruiken dor Episeopnle Kerk. Do overige Protestanten, die zulks niet doen, dragon don naam van non-conformisten of van dissenters. CONFUCIUS. (Zie Kowj-jh-tsee en Sineezen-Godsdienst der) CONGESTIE. Onder C., of opliooping van bloed, verstaat men ecneu toestand waarbij de bloedvaten van eenig ligcbaams-gcstel moor bloed bevatten, dan in gezonden toestand. Men onderscheidt twee soorten van C., oeno active en eene passive. Actief noemt men haar wanneer zij ontstaat doordien de toevoer van bloed is toegenomen, •— passief wanneer zij het gevolg is van belemmerden afvoer. CONGIAMA. Uitdeeling van koren, olie en andere levensbehoeften aan do minvermogende burgers te Rome, onder do regering van Ancus Martins, ongeveer 620 jaren voor Chr. ingesteld. Hot woord Comjiariu wordt afgeleid van Congius, be-teekenende eene oude Romeinsche maat. CONGLOMERATEN zijn rotsmassa's, zameugesteld uit brokstukkon van verschillende gesteenten, die verbrijzeld zijn geworden. Do brokstukkon vertoonen zich scherphoekig en sehorpkan-tig; of zij dragon tookoiien van eene geweldige wrijving of afslijping en In vele erkent men ware gerolde steenen. Allo worden, wat hunne omtrekken betreft, doorgaans zeer bepaald en scherp begrensd gevonden; zij zijn niet met het cement, dat hen te zumon houdt, iuoongovlooid. Dit cement of bindmiddel , hetwelk tusschon de brokstukken en menigwerf zelfs in de dunste spleten der afzonderlijke brokstukken indrong, komt nu eens moor duidelijk te voorschijn en dan weder is het naauwo-lijks zigtbaar; hier versohijnt do verbindende massa der C. in vrij gelijken overvloed en ginds slechts spaarzaam of zij ontbreekt gehool, en de verbinding moet dan door drukking of door persing bewerkstelligd zijn geworden. Naarmate de grof-korroligheid der C. toeneemt, is het cement meestal in geringer hoeveelheid voorhanden. De grootte der brokstukken is zeer onderscheiden ; er bevinden zich raassa's onder zoo aanzienlijk, dat men ze voor vastliggende rotsen zoude honden. Do nitdrnkkingon congloraeraten en brokgostoontcn (Trünmer-Gesteine) zijn van dezelfde beteekeuis. Eenigo geologen bestompo-len bij voorkeur zulke C. mot don naam van Brcccie, welker brokstukkon meer hoekig zijn, terwijl zij die, welke meest uit rolsteenon en afgeronde stukken bestaan, Poddini/steenen willen genoemd hebben. CONGO. Een godoolto dor zuidwestkust van Africa, tot Ne-dor-Guinoa bohoorende, dat ook wel geheel de kust van C. genoemd wordt. Het eigenlijke C. grenst ten noordon aan Loango, waarvan hot door do Congo-rivier, en ten zuiden aan Angola, waa-vau liet door do Dando wordt goschoidon. Hot land bestaat uit eene kust en het binnenland. Do eerste is vlak, door vele riviertjes doorsneden, rijk aan plantengroei, maar ondragelijk licet on vol slangen en allerlei gedierte. Het binnenland ligt veel hooger on hoeft dus oen gematigde luchtstreek, is zeer vruchtbaar, bezit vele metalen en wordt bewoond door eene talrijke, arbeidzame en vrij beschaafde bevolking, die door sommigen op 10 millioon gosohat wordt. Deze negers zijn forsch van gestalte, bevallig van vormen en van oenen krachtigon ligchaains-bouw; hunne taal is welluidend; hunne godsdienst eene ruwe feti-che-dienst, in welke toovcnaars en waarzeggers eene groote rol spelen. Zie voorts; Tnckey, Narratioe of an expedition to explore the Zaïre (Loud 1818); Douville, Voyage an Congo (Par. 1832, !! din.); Tams, Die Portugiesische Besitsungen im Sndwest-Africa (Hamb. 1845); Borghaus, De volken des Aardbodems, D. II, blamp;dz. 66—73. CONGREGATIE. Dit woord heeft in de R. C. kerk meer dan éénc betoekenis. Hot wordt namelijk gebruikt: 1) voor de klooster-orden, en die voroouigingen welke uit do hoofd-ordon zijn uitgegaan; 2) voor do collegiën te Rome, die uit eenigo kardinalen bestaan en het opzigt hebben over verschillende kerkelijke aangelogoiiheden; b. v. de C. voor de inquisitie -— die voor do boekenconsuur •— die voor de propaganda — die voor do uitlegging en handhaving dor besluiten van hot Trentsche concilie — die voor do zaken der bisschoppen, enz. Do raeesfo dezer C.-n bestaan uit twaalf kardinalen. |
CONGRES is eene zamenkonist van gevolmagtlgdcn van meerdere staten, tot het beslechten van onoonigheden of het beramen van algomeene maatregelen bijeen geroepen. Van daar, dat de bijeenkomst vau do afgevaardigden der verschillende staten van Noord-Ameriea insgelijks het C. wordt genoemd. Gewoonlijk zijn zij echter slechts tijdelijk, voornamelijk tot hot sluiten van vrede. Naarmate het begrip van een Europeosch statenstolsol, welks leden als het ware te zamon céno familie uitmaken, zich moer vestigde, is hot aantal der C.sen zoor toegenomen en bezigt men ze als eene soort van scheidsgerigt tusschon do verschillende volken. Hierdoor zijn herhaaldelijk met goed gevolg vredebreuken voortgekomen, maar het is niette ontkennen, dat dit meestal ton koste van kleinere staten geschiedt, wier regten herhaaldelijk op eene schromelijke wijze door de grootere, onder voorwendsel van behoud des vredos, geschonden worden. Vooral geldt dit van het Weenor C., het beroemdste van den nieuwo-ren tijd. CONGREVE (William), dramaschrijver, in 1670 niet ver van Leeds in Engeland, uit eene aanzienlijke familie van Staffordshire geboren, genoot eerst te Kilkenny, daarna te Dublin zijne opvoeding. Hij was ingeschreven als student in do regten, doeh wijdde zich aan do dichtkunst. Zijne eerste dramatische proeve: The, old bachelor werd in 1693 mot grooton bijval ontvangen en verschafte hom de gunst van lord Halifax, die hem langzamerhand vorschillonde voordoeligo posten schonk. Weinig bijval oogstte hij in met T/ie double-dealer, in 1694, des te meer met zijn blijspel Love, for love, 1695; ook zijn treurspel The mourning bride word mot toejuiching aangehoord; doch toen in 1700 zijn blijspel The way of the world geen opgang maakte, liet hij hot dramatische genre varen en leefde sedert eenvoudig van zijne ambten. Hij overleed in 1729; zijne tooneelstukkon zijn te Londen in 3 dln. in 1752 en in 2 dln. in 1788 nitgegoven. CONGRUENT noemt men in de racetkundo zulke figuren, die gelijk en gelijkvormig zijn. CONJECTUUR is in hot algemeen eene gissing, maar het woord wordt bijzonder gebruikt voor die gissingen, door welko men de ware lezing der plaatsen, door do onkunde of onachtzaamheid der afschrijvers bedorven, tracht te herstellen. Vroeger gaven zich daarin vele geleerden toe, ton einde hun vernuft te too-neii, en hunne gissingen betroffen in wezenlijkheid minder wat de schrijver geschreven had, dan wat hij had kunnen of zelfs volgens hunne meening had moeten schrijven. In den laatsten lijil editor hooft men do voorhanden zijnde handschrifton mot moer naamvkeurigheid en oordcel onderzocht en vergeleken en de C. beperkt binnen do grenzen dor onvermijdelijke noodzakelijkheid. CONJUNCTIE boet in de storrekundo do stand van twee ho-melligchamen, waarbij beider lengte, d. i. beider afstand van het lengte-punt, langs de ecliptica gerekend, gelijk is, ongeaclit of de breedte ten noorden of ton zuiden van don laatstgenoemden cirkel vcrschillo. Doorgaans evenwel wordt het woord gebezigd bij gering verschil in breedte, en wel nieest met betrekking tot do zon. Bij de zoogenoemde beneden-planeten, Mercurius en Venus, onderscheidt men eene boven- en eene benedon-C. Do eerste hooft plaats wanneer do zon stnnt tusschon de aarde en do planeet; do laatste wanneer do planeet staat tusschon do zon en do aarde. Indien in het laatste geval do breedte minder is dan de halve middellijn der zon, gaat do planeet voor ons oog ovor do zonneschijf hoon. Zie: Voorbijgangen. Het sterrekuudig toeken dor C. is c/. CONNECTICUT. Een dor Vercenigde Staten van Noord-America, genoemd naar de rivier, die er van hot noorden naar het zuiden door loopt. C. grenst ten noordon aan Massachusetts, ton oosten aan Rhode-Island, ton zuiden aan do Long-Island-Sound en ten westen aan New-York; de grootte is 224 Q googr. mijlen en het aantal inwoners bedraagt bijna 400,000. Zij vinden hun bestaan zoo in handel als in landbouw, waartoe de voortreffelijke, zeer vruchtbare grond overvloedig gelegenheid aanbiedt. Ook geeft het fabriekwezen aan vclo handen werk. Do voornaamste steden zijn: Nowhavon, do hoofdstad, eene fraaijo stad met 23,000 inwoners, eene universiteit en andere wotonschnp-pelijko inrigtingon; Hartfort, met 18,000 inwoners, eene aangename stad aan dc C., door Nederlanders gesticht; New-London, mot 9,000 inwoners cn eene voortreffelijke haven; Bridgeport met 8,000 ou Dambrory met 5,000 inwoners. Voorts zijn er nog eenige zeehavens, in welke men zich toelegt op liet uitrusten van schopon, ook voor de walvisohvangst. |
351
|
Dc kuston van C. werden in 1609, tegelijk mot die van Niouw-Nederland, naderhand New-York genaamd, door Nederlanders ontdekt, die aan de rivier in 1C23 een fort bouwden en er eene volkplanting aanlegden, die zich eenige jaren later met eene Engelsche vereonigde. De kolonie nam in 1788 de grondwet dei-Unie anu en do Staat wordt bestuurd door ecnen gouverneur, die jaarlijks door hot volk gekozen wordt, terwijl de wetgevende magt berust bij eenen senaat eu eene kamor van afgevaardigden. Deze staatsligchamen houden jaarlijks zitting, bij afwisseling te New-haven en te Hartfort. CONNETABLE. Aldus heette in Frankrijk een van de voornaamste dignitarissen der kroon; hij had het opperbevel over de geheele landmagt en rang naast de prinsen van den bloede. In 1627 werd dit ambt afgeschaft en werden de werkzaamheden er van aan de maarschalken van Frankrijk opgedragen, doch bij de oprigting van het keizerrijk in 1804 hersteld; Is'apoloons broeder, Lodewijk, later koning van Holland, werd toen met deze waardigheid bekleed. Later is zij niet meer vervuld. CONON, een Athener van geboorte, kwam aan het bestuur van den staat, gedurende den Peloponnesischcn oorlog. Hij voerde hot opperbevel over dc eilanden, in welke betrekking hij zich vauPherae, eene Spartaansche volkplanting, meester maakte. Hij was juist afwezig, toen Lysander bij don -iEgospotamos (405 vóór C.) de Atheners versloeg. Het welzijn zijner medeburgers boven zijn eigen gemak en rust stellende, begaf hij zich naar den landvoogd van lonië en Lydie, I'harnubasus, welken hij tegen Agesilaus, den Spartaan-schen veldheer, bijstond. Daarna vertrok hij naar den koning van Perzie, Artaxcrxes Mnemon, die hem eene vloot verschafte; de Lacedcmoniers vertrouwden het opperbevel hunner seheeps-magt aan Pisander. Deze ontmoette bij Cnidus, koopstad van Carië, do vloot van C., waarmede hij in een zwaar gevecht gewikkeld werd, in hetwelk hij vele schepen verloor. De slag viel voor in het jaar 394 vóór Chr. geb. Door deze overwinning redde C. niet alleen zijne vaderstad, maar ook geheel Griekenland. Hij liet de muren van Athene en den Piraeus opbouwen, en schonk aan zijne medeburgers 50 talenten (ongeveer 120,000 Nederl. guld.) CON11AD (Fredeiuk Willem), geb. den 21quot;tC11 December 1769 te Delft, waar hij zijne opleiding in het fundatie-huis der Vrouwe van Renswoude ontving. Eerst legde hij zich toe op do militaire genie, doch later op de waterbouwkunde en heeft in het vak van don waterstaat aan zijn vaderland onschatbare diensten bewezen. Zijne eerste werkzaamheden waren bij de werken ter bedijking van do Passegeule en dor schorren tusschen Axel en Hulst, in Zeeland; later werd hij tot landmeter van den hove van Holland benoemd en aan de rivieren geplaatst. Zijne aan-stelling tot adjunct-generale opziener bij het hoogheemraadschap van Kijnland bragt hem in betrekking tot den beroemden inspcc-tenr-goneraal van den waterstaat, C. Brunings, die hem zeer onderscheidde en door wiens invloed C. met hoogst belangrijke commissiën vereerd werd. Niet lang nadat hij zijn meesterstuk, de uitwateringswerken te Katwijk, had tot stand gebragt, word hij de opvolger van den zoo even genoemde als inspecteur-ge-neraal, doch niet lang had hij bezit van deze aanzienlijke betrekking, daar hij den 8Squot;!quot; February 1808 overleed. Zijne uit-gegevcne schriften zijn slechts weinige, doch hetgeen hij het licht dood zien, getuigt van zijne zeldzame kundigheden en van do zorgvuldigste bewerking; wij noemen daaronder: Verhandeling over de liijnlandschen slaperdijk (Haarl. 1802) en Rapport wer/ens de uitwatering te Katwijk (Haarl. 1804). Onderscheidene genootschappen huldigden zijne verdiensten en van der Palm sprak zijnen lof nit in eene rede, gehouden op hot Feest van de orde der Unie, te Amsterdam, den 25''quot;' van Grasmaand 1808, bladz. 30—36, waarin evenzeer als aan zijne kunde, hulde werd gedaan aan een man, „zoo voortreffelijk, zoo goed, zoo beminnelijk , dat men van zijne talenten, zijne deugden, of van zijn karakter gewagende, naauwelijks weet, van waar men beginnen zal, of wat het meeste in hem uitblonk.quot; |
CONKING (Heumanus). Een der meest veelzijdige geleerden van zijnen tijd, die in onderscheidene wetenschappen te gelijk j uitmuntte. Hij werd den 9dcn Nov. 1606 te Norden in Oost-Fries- ; land geboren, bezocht achtereenvolgens dc hoogescholcn van Leyden en Helmstadt, en legde zich daar vooral op de beoefening dor godgeleerdheid en der geneoskimde toe. In 1632 werd 0. hoogleoroar in de wijsbegeerte eu in 1636 in de geneeskunde te Helmstadt, en bleef daar tot aan zijnen dood, die don 12 Dee. 1681 plaats had. Hij verwierf in bijna alle wetenschappen zulk een' roem, dat hij niet slechts in 1649 door de vorstin van Oost-Friesland en in 1650 door koningin Christina van Zweden tot raad eu lijfarts beroepen werd, maar hem ook in 1664 eene jaarwedde van Lodewijk den XIV11011, en in 1658 door Karei Gustavns van Zweden, de titel van lijfarts, en later door den hertog van Brunswijk en den keurvorst van do Palts die van geheimraad werd aangeboden; terwijl zijn landsvorst hem in 1650 ook tot hoogleeraar in het staatsregt benoemd had, en men van allo zijden zijnen rand bij de gewigtigste staats-aange-legenheden inriep. De voornaamste verdiensten van C. bestaan daarin, dat hij do geschiedenis van het Duitscho staatsregt met veel vrucht beoefende cn voor dit laatste vak eene geheel nieuwe baan opende. Betrekkelijk de geneeskunde heeft hij zich vooral daardoor verdienstelijk gemaakt, dat hij de leer van Harvey aangaande den bloedsomloop aannam, verdedigde en ophelderde, en een tegenstander was van dc scheikundige geneeskunde van lo Boe Sylvius, die toon algemeen in zwang was. Hij heeft eene ontzettende menigte geschriften over allerlei onderwerpen nagelaten, waarvan de voornaamste, met zijne levensbeschrijving, door J. W. Gobel in 1730 in 6 lijvige folio boekdec-len te Brunswijk zijn uitgegeven. Zij bevatten staats-, geschied-, natuur- eu geneeskundige, wijsgeerige, regtsgeieerdo en andere stukken, brieven en gedichten. C. liet twee geloerde dochters na: Eliza Sophia, die de Spreuken van Salomo in Hoogduitscho dichtmaat bragt, cn ook eenige Nederduitscho gedichten van Jacob Cats vertaalde, althans zijne Zinnebeelden, welke zij met eenige van zich zelve vermeerderde. Zij stierf als barones van Keichonbach, den 11 April 1718. Hare zuster Maria Sophia borduurde en schilderde voortreffelijk, verstond Latijn, Franseh en Italiaansch, maakte verzen, vertaalde Boccaccio cn schreef een treurspel: Alexander de Croote. CONSCRIPTIE, eigenlijk opschrijving, is dc naam van do gedwongen ligting voor de krijgsdienst. ïe Rome reeds waren do jongelingen, met uitzondering van die uit de laagste volksklassen, tot de krijgsdienst verpligt cn de keuze uit hen geschiedde op het veld van Mars door de consuls en krijgstri-bunen. In do middeleeuwen kwam, bij het naauwc verband tusschen de verpligting tot de krijgsdienst en het geheele burgerlijke leven, gceno eigenlijke keuze van manschappen te pas, daar krachtens het leenstelsel elk leenman zijnen onmiddelijkeu leenheer en niet dezen diens opperleenheer volgen moest. In de latere inrigting der Eiiropeesche staten stond het stelsel van vrijwillige aanwerving of bezoldigde huurtroepen op don voorgrond. De Fransehe omwenteling nam het stelsel van de Romeinen met eenige wijziging over en wel zoodanig, dat uit do jongelingen die den leeftijd hebben bereikt, waarin zij tot de krijgsdienst geschikt cn verpligt worden gerekend en geen wettige reden tot vrijstelling hebben, het tot aanvulling van het leger noodigo aantal manschappen door loting wordt aangewezen. Bij de herstelling van den Nederlnndschen staat in 1813 werd het leger aanvankelijk onderscheiden in vaste troepen, bestaande uit hen, die zich voor altijd of voor eenen bepaalden tijd om soldij tot dc krijgsdienst hadden verbonden (de linie-troepen) en in die jongelingen, welke door loting ter verpligte dienst gedurende vijf jaren waren aangewezen (de landmilitie). Doch deze onderscheiding is later opgeheven en thans wordt hot leger van onzen staat zoo door vrijwillige aanwerving, als door C. voltallig gehouden. Bijzondere wetten cn reglementen bepalen dc wijze waarop deze plaats heeft, de diensttijd, de vrijstelling enz., waarvan te dezer plaatse gecne naauwkeurige opgave behoeft te geschieden. CONSEIÏVATORIËN. Aldus noemt men zekere, in Italië opgerigte, zang- en muziekscholen, waarinkweekelingen onderhouden en in de theoretische en practische muziek geoefend worden. Sommige zijn voor knapen, andere voor meisjes; uit deze inrigtingen zijn voortreffelijke componisten voortgekomen on ook dc Italiaanschc kerkmuziek is cr zeer door bevorderd. Ook te Parijs bestaat eene inrigting van dien aard, waarbij men eene boekerij en een kabinet van allerlei muziekinstrumenten vindt. |
352
| ||||||||||||||||||||||||||||
|
hi -t VI n gt;o |
cc
re
p p
a
s.
5' s»
3
CONSISTORIE is do naam van die korkclijko vergaderingen , meer bepaald van de Lutherschen in Duitschland, aan welke het bestuur over de aangelegenliedon der Kerk volgens do landswetten is opgedragen. Na den godsdienstvrede van 1555 zijn zij in dat kerkgenootschap in Buitschland algemeen ingevoerd. Waar do regerende vorst inagel\jks de Evangelische godsdienst belijdt, staat het C. tot hem en de landsregering ia nuuuw verband; waar daarentegen het hoofd van den staat R. C. is, bestaat grooter zelfstandigheid van de C.-n tegenover de regering. Daar zy, in eenige overeenstemming met de R. C. hiërarchie, de gemeente van alle aandeel aan de regeling van hare kerkelijke aangelegenheden uitsloten, deelden zij over het geheel niet zeer in de volksgunst, en vandaar, dat menigmalen pogingen zijn aangewend om het consistoriale kerkbestuur met den presbyteri-aanschen vorm te vereenigen.
CONSOLE. Hierdoor verstaat men in de bouwkunde een blok, in een muur of kozijn aangebragt ter ondersteuning van uitstekende ligchamen, als: lijsten, balken, balcons, enz. Sie-raadshalve worden zij afgerond en loopen aan de benedenzijde toe naar het staande werk, waarin zij zijn bevestigd. Zij hebben veriichillende benamingen, als: C. arrasée (op zijde met krullen); C. en ancorbeVement (met bladen of andere versierselen); C. avr.r. enroulement (met krullen onder en boven); C. coudée (die in den buitenomtrek gebogen is); C. gravée (met cannelures); C. rampantes (in do helling der kroonlijsten); C. renversée (met de grootste omkrulling aan de benedenzijde).
CONSONANT heet, in de muziek, een interval, of cene toonverhouding, die het gehoor gemakkelijk kan bevatten. Maar dissonant is een interval, waarbij het aantal van slingeringen in eene meer zamengestelde rede staat, zoodat het gehoor daardoor niet onmiddellijk gestreeld wordt, maar eerst door oplossing der dissonanten in eenvoudiger verhouding. Om deze verklaring van muzikale consonanten en dissonanten te verstaan, plegc men raad met de leer der natuurkundigen over do toonverhoudingen. Onder geluid verstaan zij iedere gewaarwording in het gehoor; onder klank een geluid, dat bepaald kan worden; maar onder toon de snelheid van trillingen of slingeringen van klinkende ligchamen in cenen bepaalden tijd. Door proeven heeft men aangetoond, dat de laagste, nog hoorbare toon die is van 32 trillingen in eene sekonde, en dat de hoogste toon, welke het gehoor onderscheiden kan, wordt voortgebragt door 16384 trillingen in eene sekonde, zijnde dus negen octaven hooger dan de laagste, want, nis
de laagste toon bedraagt 32 trillingen in r'
bedraagt de eerste octaaf 64 „
Het verschil van den cenen toon met den anderen, of van het aantal trillingen bij twee toonen in denzelfden tijd, heet een interval of eene toonverhouding. Zoodanige verhouding wordt eenvoudiger genoemd dan eene andere, als zij in kleinere getallen kan worden uitgedrukt. De eenvoudigste is die van 1 : 1 de unison of gelijkluidendheid, als twee snaren, in denzelfden lijd, even veel slingeringen maken. De verhouding van 1:2, wanneer de eene gelijktijdig tweemaal zoo vele slingeringen maakt als de andere, wordt de octaaf genoemd, omdat deze, op den gewonen toonladder, de achtste trap is. Ook leert de ondervinding, dat twee toonen, die zich verhouden gelijk 1 tot 2, zoodanig overeenstemmen, dat men den cenen als eene herhaling van den anderen kan aanzien. Waaruit volgt 1°) dat eene toonverhouding niet wordt veranderd, als men cenen toon een of meer octaven, hooger of lager neemt, en dus een der beide getallen eener toonverhouding een of meermalen door 2 vermenigvuldigt of deelt; tenzij het kleinste getal daardoor grooter werd, dan het andere. In dit geval wordt de nieuwe interval eene omkcering der vorige. B. v. 2 : 3, 1 : 3, 3 : 6. is cenerloi interval, maar 4 ; 3 of 3 ; 4 zoude eene omkeering van de vorige zijn. 2») Dat de octaven als de grenzen van alle mogelijke
Deze ladder bestaat uit acht trappen van verschillende grootheid. De overgang van de derde tot de vierde, en die van do zevende tot de achtste, is ten naaste bij half zoo groot als ieder der overige, waarom dan ook de kleiner trappen halve, en de grootere geheele toonen heeten. De benaming dier toonen met ut, re, enz. is ingevoerd in de elfde eeuw, door Guido van Arezzo, en ontleend uit de eerste lettergrepen der halve verzen van het volgende gezang ter eere van Joannes den Dooper:
Ut queant laxis ifesonare fibris Mira gestorum /nmuli tuorum Sol\e polluti Ijihn reatum
Sancte Johannes I
Hoe overigens de ziel, op het bloote gehoor, eenvoudige toonverhoudingen of consonanten, gemakkelijk en terstond onderscheidt van de dissonanten of meer zamengestelde, is even moei-jelijk te verklaren als de wijze, waarop zij door het gezigt bevallige kleurschakeringen onderscheidt, en naar een ingeschapen gevoel, oogenblikkelijk oordeelt over de schoonheid van een gebouw, over de fraaiheid der wendingen en bogten of het stijve in den aanleg van ecnen tuin; over eene bevallige, fiksch geschrevene of lamme letter, enz. Te regt zegt Leibnitz, dat het muzikaal gehoor een ingeschapen rekenkundige takt der ziel is. Schoon zij daarbij niet rekent, gevoelt zij toch het aangename van gemakkelijke toonverhoudingen en het lastige van zamengestelde of dissonanten.
CONSTANT (Henri Benjamin) DE REBECQUE. Deze beroemde redenaar en publicist werd 23 Oct. 1767 te Lausanne geboren uit een Eransch geslacht, dat na de herroeping van het edict van Nantes zich in Zwitserland gevestigd had. In 1791 kwam hij in Frankrijk en toonde zich spoedig als schrijver en later ook als lid der wetgevende magt een groot en krachtig voorstander van constitutionele vrijheid. Zijne tegenkanting tegen den willekeur des eersten consuls had in 1802 zijne verwijdering uit Frankrijk ten gevolge. In 1814 teruggekeerd, werd hij gedurende de honderd dagen tot staatsraad benoemd, en moest na den val van Napoleon Frankrijk weder verlaten. Het volgende jaar reeds kreeg hij verlof om terug te keeren. Hij werd in 1819 lid van de kamer der afgevaardigden en bleef tot aan de Julij-omwenteling een der hoofden van de oppositie. Kort daarna , den 8quot;tcn December 1830, overleed hij. Hij was een man van zeldzame begaafdheden. Aan eene scherpe dialectiek paarde hij eene fijnheid van uitdrukking en stijl, die hem als een der beste Fransche staatkundige schrijvers deed beschouwen en hem tot een der uitstekendste redenaars zou gemaakt hebben, zoo niet ecu gebrek in zijn spraakorgaan cn het weinig levendige zijner voordragt den indruk zijner taal verminderd hadden. Eene rijke bron voor de kennis van het constitutionele staatsregl^zijn zijne geschriften, vooral zijne redevoeringen en vlugschriften. Deze zijn gezamentlijk uitgegeven onder den titel: Cours de politique
intervallen beschouwd moeten worden. 3°) Als men den grondtoon, waarmede men de overige wil vergelijken, voor eenheid neemt, zal men derhalve alle toonverhoudingen kunnen uitdrukken door breuken, die tnsscben 1 en 2 bevat zijn; of 1 : 2 is gelijk 1 : [, desgelijks 2 ! 3 = lij-, 3:4 = 1 : }, 4:5=1:4 ®nz-
Noemt men vervolgens den grondtoon, gelijk gebruikelijk is ut of c, en de scherpe octaaf uf, — c; dan zal men tussclien die beide nog eenige toonen kunnen verkrijgen, als blijkt uit de volgende toonladder.
Naam der noten.
toonen.
Aantal gelijktijdige
slingeringen.
Lengte der snaren.
Afstand der intervallen.
a
E
5*
353
|
constitutionelle, 4 tomes, Paris 1817—1820, 2, cd. 1833, geno onder den titel: Discours prononcés a la chnmbre des députc's, 3 tomes, Paris 1833. Nog zagen van hem liet licht: Mémoires sur les cent jours, 1822; De la reliyion considc're'e dans sa source, ses formes et ses dóveloppemenls, 3 tomes, 1824—1830; Du polytheïsme romain considéré dans ses rapports avec la philosophic grecque et la religion chrétienne, 2 tomes 1833; eeno vertaling van Kilan-gieri's La scienza della legislazione, Mélanges de littirature et de politique, 1829; eene omwerking van den Wallenstein van Seliil-ler, en oen roman: Adolphe. CONSTANTIJN, grootvorst van Rusland, geb. in 1779, overleden in 1831, is vooral daardoor bekend, dat hij ten behoeve van zijnen jongeren broeder Nicolaas afstand deed van zijn regt op den Russischen troon, dien hij anders na liet overlijden van Alexander den Iquot;te» in 1825 zou hebben moeten beklimmen. Naar het schijnt oordeelde deze zijnen broeder C. minder geschikt tot het bekleeden der keizerlijke waardigheid, waarbij kwam het ongelijke huwelijk van deu grootvorst, die zich met eene Poolsehe dame in den echt had verbonden, na gescheiden te zijn van zgne eerste gemalin Julia Henrica Ulrica, dochter van Frans, hertog van Saksen-Coburg. Hij was generalissimus van het Poolsehe leger en hield zich incest te Warschau op. CONSTANTINE, departement in Algerië, met eene stad van gelijken naam, het Cirta der Ouden, dat ten tijde van de grootheid van Carthago werd gesticht en zich onder Masinissa tot eene blocijende stad verhief. Zij heeft haren tegenwoordigen naam naar Constantinus den Groote, die haar omstreeks het jaar 320 liet herbouwen; word door de Wandalen ingenomen; later door de Byzantijnen veroverd; onderwierp zich na langdurige belegering in het laatst der Vil'1'1 eeuw aan de Arabieren, en kwam in 1568 in handen der Turken, in 1830 in die der Fran-schen. C. is eene zeer sterke stad, aan den voet van het Atlasgebergte, 75 uren ten zuidoosten van Algiers; zij ligt op eeno bijna vierhoekige, platte, naar alle zijden loodregte rots en heeft met de omliggende hoogten gemeenschap door eene brug. De bevolking bestaat uit 20,000 inboorlingen, bijna 3000 Europeanen en een sterk garnizoen. CONSTANÏINOPEL, do hoofdstad des Turksehen rijks, door dc Turken Stamboel en Istambocl, ook Islambol, door de Wallachiërs en Slavoncn Zaregrad genoemd. Zij is door keizer Constantinus gesticht ter plaatse waar vroeger de stad Byzantium (zie Byzantium) lag en werd door hem verheven tot hoofdstad van het Romeinsche rijk, van welks oostelijke helft zij na de scheuring des rijks zulks bleef tot in het jaar 1453, wanneer zij door Mohamed den I !'lon werd ingenomen. Sedert dien tijd is zij de zetel der Turksche regering. C. ligt op 41quot; N. B. en 28quot; 59' O. L. van Greenwich, op eene driezijdige landtong aan den Bosporus, die er eene uitmuntende haven vormt, welke onder den naam van „gouden horenquot; bekend is. Be eigenlijke stad heeft eenen omtrek van bijna 4 uren gaans en is omsloten door eenen muur met 28 torens en 9 poorten. Om haar liggen 15 voorsteden, onder welke Galata, Pera, Tophana, Scutari, Kadikoï, Ejub, Dolmabagdsche en Tsehiragan (de twee laatste met prachtige keizerlijke paleizen) de voornaamste zijn. Wegens de heuvelachtige gesteldheid van den grond vertoont de stad eene bekoorlijke afwisseling van terrassen met tuinen on boschaadjen, tusschen welke zich moskeen, minarets en paleizen verheffen; een geheel, zoo als naauwclijks eene enkele stad der aarde oplevert. Doch het inwendige van 0. beantwoordt weinig aan dat bekoorlijke gezigt van buiten. Men vindt er een doolhof van naauwe, morsige straten en eene onafzienbare menigte van armoedige hutten; hoewel in de laatste jaren eene meerdere aanraking met do Euro-peërs, vooral de Fransehen, daarin veel verbetering heeft ten gevolge gehad. De merkwaardigste gebouwen van C. zijn: de groote moskee, tijdens het Grieksche keizerrijk de S'. Sophia-kerk, een prachtig gebouw, in de VIdlt;! eeuw door keizer Jus-tinianus gesticht doch later aanmerkelijk vergroot en verfraaid, het oude en nieuwe serail of keizerlijk paleis (zie Serail) — voorts nog eene menigte openbare badplaatsen (ten getale van meer dan 3,000) — paleizen van Turksche grooten en moskeen, waarvan sommige vroeger Christen-tempels waren. Het aantal dier mos-keën bedi^agt ruim 300. C. telt, met inbegrip der voorsteden, nagenoeg 90,000 huizen en omtrent 800,000 inwoners, waaronder 140,000 Grieken, 230,000 Armeniërs, 30,000 Joden en 14,000 II. |
Christenen van verschillende natiën, die onder bescherming der onderscheidene gezanten staan en Franken genoemd, worden; zij hebben verscheidene kerken en kapellen. Er zijn vele en velerlei inrigtingen voor het onderwijs te C., als: 300 medrcsch , de meeste met eene moskee in verband staande, waar de Ulima's (zie Ulima) worden opgeleid; 400 mekreb of lagere scholen; eene instituut voor de marine op het eiland Ohalki, in de nabijheid; eene hooge-school, waar onderwijs wordt gegeven in de wiskunde, de krijgswetenschappen en de sterrekuiule; eene, schoon weinig beduidende, academie der wetenschappen; eene geneeskundige school; eene in-rigting tot onderwijs in de vce-artsenijknnde, 40 openbare boekerijen , enz. De boekdrukkunst zorgt voor dc verspreiding van nuttige kundigheden; men vindt te C. drie Turksche en onderscheidene Europeesche boekdrukkerijen. Voorts vindt een aanzienlijk gedeelte der bevolking zijn bestaan in velerhande fabrieken, terwijl de uitmuntende ligging der stad eene elders schaars zoo voortreffelijke gelegenheid aanbiedt voor den handel, die dan ook, schoon door de regering verwaarloosd, in eenen staat van toenemenden bloei verkeert. Zie over C.: von Ludemann, Constantinopel zoo als het is (Leeuw. 1827); Braijer, Negenjarig verblijf te Constantinopel (Zalt-Bommel 1836, 2 dln.); Constanti-niade, ou description de Constantinople ancienne et moderne (Con-stantinop. 1846); Ubicini, Lettres sur la Turquie (Par. 1851); Riegler, Die Turkey nnd ihre Dewohner (Wcenen 1827). CONSTANTINUS (Ca,jus Flavius Valeuius Aurelius Ci.au-dius), bijgenaamd „de Grootequot;, Romeinsch keizer, geb. den 28quot;C11 Februarij 274 te Naissus in Moosië,was de zoon van Constantius Chlorus en Helena. Krijgshaftig was zijne opvoeding; onder Dio-cletianus diende hij (296) tegen Aehilleus in Egypte; later onder Galerius, die met C.' vader in 292 tot do keizerlijke waardigheid was verheven, in den Pcrzischen oorlog. In het jaar 306 volgde hij zijnen vader op, doch Galerius weigerde hem den titel Augustus, en bewilligde hem alleen dien van Caesar. C. nam desniettegenstaande de landen zijns vaders, Gallië, Spanje en Brittanje, in bezit; trok over don Rijn; verstrooide de Franken, die Gallië verwoestten; keerde hierop zijne wapenen tegen Maxentius; sloeg diens leger onder de muren van Rome, en trok zegevierend binnen die stad, waar hij allen in vrijheid stelde, die door dc onregtvaardigheid van Maxentius gekerkerd waren en kwijtschelding verleende aan diegenen, welke partij tegen hem gekozen hadden. De senaat verklaarde hem hierop tot eersten Augustus (oppersten keizer) en tot pontifex maximus, waarna in het volgende jaar 313 het merkwaardig edict van C. en Liei-nius, ten voordeele der Christenen, verscheen. Ieder werd vrijgelaten om zoodanige godsdienst te belijden, als hij de beste oordeelde, en den Christenen werden de goederen teruggegeven, welke men hun gedurende de vervolgingen ontnomen had; terwijl zij niet alleen niet vervolgd, maar ook van openbare ambten niet mogten uitgesloten worden. Licinius, aan do dochter van C. gehuwd, en jaloersch op den roem zijns schoonvaders, beproefde wel hunne vervolging op nieuw, doch met geen ander gevolg, dan dat hij door den laatsten tot tweemalen toe werd geslagen, eindelijk bij Chalcedon in zijne handen viel, en in 373 omge-bragt werd. C., nu heer van het oostersche en westersche rijk, besteedde zijne voornaamste zorg aan hot bevestigen der openbare rust on de uitbreiding van de godsdienst. Hij ontwierp voor hot gansche rijk een geheel nieuw regeringstelsol, dat voor den toenmaligen toestand zijner staten van het uitgebreidste nut was, de inwendige rust verzekerde, den inval van buitenlandsche vijanden moeijelijk maakte, de staatskrachten meer in één punt vereonigde , en het overzigt van het geheel zeer bevorderde. Bijzondere wetten, die 's keizers mensehlievend hart eer aandoen, werden afgekondigd, ten einde de diep gezonkene zedelijkheid te herstellen; doch het algemeen zedebederf was zoo groot, dat zij de bedoelde uitwerking niet konden voortbrengen. Hij veroorloofde den Christenen om op zijne kosten kerken te bouwen, beriep de kerkvergadering van Arles, ter demping van de geschillen met de Donatisten, on in 325 een ander Concilium oecumenicum, dat te Nieea in Bi-thynië bijeen kwam, en waarbij hij in persoon tegenwoordig was. Voor lang had C. reeds het plan gehad om eene stad te bouwen, ten einde den zetel der regering derwaarts te verplaatsen, waartoe hij te Byzantium (zie Byzantium) den grondslag logde. Zij werd niet voltooid voor in het jaar 334, en naar hem 45 |
354
|
Constantinopcl genoemd; doch C. had van dit blijvend gedenk- | Btuk van zijnen roem slechts weinig genot, alzoo hij in het jaar 337 stierf. Hij bumimlo nevens de wapenen ook do wetenschappen, die hij wezenlijk begunstigde; en men vindt in Kusebius verscheidene proeven van zijne geleerdheid. Zie over C.; het doorwrochte werk van Gibbon, History of the. decline and fall of the Roman empire; hetgeen deze schrijver (die echter C. zeer ongunstig beoordeelt) over zijne bekeering tot het Christendom heeft geboekt, is met bijvoegselen in het Hoogd. afzonderlijk nitgegoven onder den titel: Die Bekehrung der Kaisers Constantins t/es Grossen nach den Ursachen und Wirktmyen u. s, w. (Altona 1784); vooral; Masso, Leben Konstantins des Grossen (Bresl. 1817). CONSTANT/ of COSÏNITZ. Ambt in het Groot-hertogdom Baden, met eene stad van gelijken naam, aan de Bodensee, ook wel het meer van C. genaamd. Zij is zeer ond; men wil, dat zij, of althans een kasteel waarbij naderhand de stad verrees, door Constantinns Chlorus, don vader van Constantinus den Groote, tijdens zijnen oorlog tegen de Alcinannen, zou gesticht en naar hem genoemd zijn. In de Vlde eeuw word het bisdom, dat tot dien tijd te Vindonissa in Thurgau bestaan had, naar C. verplaatst en do stad word ten tijde van den Frankisehen koning Dagobert, in G28, onder de koninklijke residentien gerekend. Zij werd in het laatst dier eeuw door bisschop Theobald vergroot en verfraaid, liehoordo later onder de vrije rijkssteden en bloeide door handel en fabrieken. In 1548 kwam zij aan Oostenrijk, dat haar in 1805 aan liaden afstond. In handel, scheepvaart, landbouw en handwerken, benevens het vertier door reizigers, vinden de 6,400 inwoners hun bestaan. Onder de gebouwen verdienen opmerking: do domkerk, waar vele merkwaardige grafsteden zijn — do Stevenskerk met voortretfelijke beeldwerken van Hans Moringen, eeu voornaam beeldhouwer, inboorling van C. — het koophuis, waar in 1414—1418 de vermaarde kerkvergadering gehouden is, in de geschiedenis bekend onder den naam van C. (Het Concilie van), waarbij de keizer, de paus, 26 vorsten, 140 graven, meer dan 20 kardinalen, 7 patriarchen, 20 aartsbisschoppen, 92 bisschoppen, 600 prelaten en doctoren, en omtrent 4,000 priesters tegenwoordig waren. Kerkelijke scheuringen en twisten waren do oorzaken barer bijeonroeping. De pausen, namelijk, hadden 72 jaren lang hunne residentie to Avignon gehouden, toen Gregorius do Xlde zijnen zetel in 1.'!78 weder naar Rome verlegde; doch kort daarna stierf. Daar de Italiaan-sche en Fransche kardinalen het thans over de keuze van eonen nieuwen paus niet eens konden worden, verkoos iedere partij er eenen voor zich zelven, zoodat er door de verkiezing van twee pausen eene scheuring ontstond, die 40 jaren duurde; zelfs waren er, toon Sigismundus in 1411 den keizerlijken troon beklom, drie pausen, die elkander beurtelings in den ban deden. Om nu deze wanorden, on tevens de verbreiding van de leer van Huss, te stuiten, liet genoemde vorst eene algemoone kerkvergadering bijeen roepen, waarin de voorgegeven ketterijen van Wiclof en Huss veroordeeld, on de laatste, in weerwil van 's keizers vrijgeleide, in 1415, alsmede zijn vriend Hieronymus van Praag in het volgende jaar, tot den brandstapel verwezen werden. Toen in on nu meende, na deze dubbele teregtstelling, tegen de verbreiding van ketterijen genoeg gezorgd te '.lobben, werden de drie pausen , Johannes do XXIIBto (of XXII l), Gregorius de XIIde en Benedictus de XIII110, van hunne waardigheid ontzet, en Martimis de Vde tot wettig paus verkozen. Sigismundus oordeelde nu eene geheole kerkelijke verbetering tot stand to kunnen brengen ; doch, daar zich do nieuwe paus, togen 's keizers zin, naar Italië begaf, ging do geheole kerkvergadering uiteen, zonder dat haar oogmerk was bereikt geworden. CONSTKLLATIE. Deze benaming wordt wel eens gebezigd als gelijk beteekenond met sterrobeeld, doch geeft (zie Sterre-beeld) niet hetzelfde te kennen. Door C. verstaat men den on-dorlingon stand, vooral de schijnbare nabijheid aan elkander, van twee of meer hemolligchamen, vooral do zon on do maan, of eene of meer planeten mot eon van die beide of onderling. Men gaf in do astrologie ook den naam van C.n aan do 28 zoogenoemde „huizenquot; van de maan in haren omloop langs de ecliptica. |
CONSTITUTIE, Staatsregeling. In alle landen waar de regeringsvorm niet geheel en al onbepaald (despotisch) is, wordt de magt van het opperhoofd van don staat of do vorm der regering omschreven door eene C. Do belangrijkste worden vermeld op do artt. der landen waartoe zij bohooren en met betrekking tot de C. van ons vaderland zie mot hot art. Grondwet. CONSUL. Do hoogste gewone staatsbediening bij do Romeinen, die onmiddellijk na don val dor monarehio, 508 jaren voor Chr. in do plaats der koningen word ingevoerd, en onder twee personen verdeeld was, aan welke het opperbewind, de leiding van alle openlijke zaken in vrodes- en oorlogstijden, en hot bevel over het in het veld staande leger was toevertrouwd. De magt der C.s werd echter, onder de regering der keizers langzamerhand verzwakt, en ging eindelijk, onder Justinianus, in de eerste helft der VIde eeuw, geheel verloren. Na de Fransche omwenteling hooft men onder dezen naam drie overheidspersonen aangesteld, van welke echter de eerste, die dan ook den naam van eersten C. droeg, bijna uitsluitend het gezag in handen had. De generaal Buonaparte, naderhand keizer Napoleon, werd met deze waardigheid bekleed, eerst voor eonen tijd van tien jaren, maar vervolgens, in het jaar 1801, voor zijn geheole leven. Do twee andere C.s waren Cambacérès, naderhand prins aarts-kanselier, en Le Brun, in later tijd hertog van Plaisance, tijdens de ver-oeniging van ons vaderland met hot Fransche keizerrijk gouverneur-generaal dor Hollandsehe departementen. Ook verstaat men door eeneii C. eenen ambtenaar, die door handeldrijvende staten aangesteld wordt in landen of steden, waar zich vele kooplieden hunner natie bevinden, ton einde voor hen te waken en voor hun wolzijn te zorgen. Inzonderheid moet hij de geschillen onder de kooplieden zijner natie ter plaatse van ziju verblijf beslissen, hen verdedigen, zaken voor hen ten einde brengen, van don staat des handels aan zijne regering be-rigton, enz. Hij wordt in deze zijne betrekking erkend door do regering van het rijk, waar hij gevestigd is. CONTAGIUM. De overplanting van eenen ziekte-toestand zal op hot art. ziek worden behandeld. CONTÉ (Nicolas Jacquks), word in 1755 te Cenory, niet ver van Seez, geboren, on stierf in het jaar 1806. Reeds vroeg legde hij zieh met goed gevolg toe op de schilderkunst, zonder echter daarbij de beoefening dor natuur- en werktuigkundige wetenschappen, waarvoor hij eene bijzondere neiging bezat, te verwaarloozen. Hij overhandigde het model van een, door hem uitgevonden, watorworktuig aan de academie der wetenschappon, die er een gunstig verslag van deed. Na zijn huwelijk mot eene vrouw uit eene dor eerste familien van Normandië, voldood hij aan zijn lang geuit verlangen en zette zich te Parijs neder, waar hij weldra onder de geleerden in allerlei vakken bekend werd. Men droeg hem het bestuur over hot Aërostatiseh instituut op, waaarin hij een aantal kweekelingen onderwees, en verkoos hem bij do commissie der bergwerken, om te beproeven, of men in het gebrek aan teekonpennen, welke men tot hiertoe mot groote kosten van buiten 's lands had moeten ontbieden, door Fransche nijverheid niet konde voorzien; waarin hij zoo gelukkig slaagde, dat Frankrijk, binnen don tijd van een jaar, daarvan eene eigene fabriek had. Hij vergezelde vervolgens, met andere geleerden, het leger naar Egypte, waar hij, bij zijne komst te Alexandrië, op den zieh aldaar bevindenden vuurtoren, in twee dagen , ovens voor het gloeijen van kogels aanlegde. Van hier naar Cairo gezonden, rigtte hij aldaar de noodige werkplaatsen op voor de behoeften van het leger aan wapenen enz., legde windmolens aan, vervaardigde muntgerecdschappcn, werktuigen voor do oos-terscho drukkerij, on die tot hot vervaardigen van buskruid ver-eischt werden; terwijl hij gieterijen aanlegde, en in zijne werkplaatsen zoowel staal en sabels, als gewast linnen enz. vervaardigd werden. Daarenboven brttgt hij do broodbakkerijen tot eene groo-tere volkomenheid; bezorgde al het noodige voor do hospitalen, werktuigen voor do vestingbouwers, kijkers voor de storrekun-digen, vergrootglazen voor de natuuronderzoekers, potlooden voor de tookenaars; mot een woord alles, wat tot zulk eene belangrijke onderneming, in zoodanig een land als Egypte, noodig was. Zoo vele verdiensten bleven niet onbeloond: hij werd na zijne terugkomst in het vaderland , tot een der eerste leden van het legioen van eer benoemd. CONTINGENT is dat gedeelte van hot Duitsche #tjksloger, hetwelk voormaals de rijksstenden bij oenen rijksoorlog leveren moesten. De grond voor deze verpligting lag in het edict van |
355
CON—COO.
356
|
gevolgd. In het zuiden volgden de meesten het voorbeeld van Beijeren, met hetwelk zij nog in 1837 den standaart van 24J. gulden aannamen, terwijl Kour-Héssen, Saksen, Hauover en andore noordelijke staten den Pruissischen standaart van 14 J Thaler verkozen. Alzoo bleef do standaart van 20 gulden, dien men ingevolge du bovengenoemde overeenkomst C.-s. noemde, gelijk de daarnaar geslagen munt Conventie-munt heet, eindelijk tot Oostenrijk bepaald, dat er zich bij zijnen muntslag tot hiertoe aan gehouden heeft, doch waar ook denkelijk de standaart van 24J gulden zal ingevoerd worden. CONVEX. (Zie Concaaf.) CONVULSIE is eene kramp waarbij de spieren beurtelings worden zamengetrokken en verslapt, zoodat zij met hevige bewegingen heen en weder getrokken worden. Zij behoort derhalve tot de Iclonische, krampen. Zie Kramp. COOK (James). Deze grooto zeevaarder werd den 278l,!n October 1728 in Engeland, te Marton in Yorkshire, geboren. Zijn vader, een landman, gaf hem eene slechte opvoeding en deed hein als matroos op een steenkolenschip. Hier ontwikkelde zich zijn talent voor de wiskunde en de zeevaart, welker beoefening hij met onvermoeide vlijt voortzette. Na eenige kleine zeetog-ten in ondergeschikte scheepsbetrekkiiigeu onderscheidde hij zich in 1759 in den oorlog tegen do Franschen bij Quebeck gunstig, en ondernam, op last van koning George den IIldlt;!n, in 1764—1767, eene reize naar Newfoundland, om de kusten van dat eiland te moten en af to teekenen. Na dit werk gelukkig volbragt te hebben, werd hij, op aanbeveling van lord Hawke, luitenant ter zee en bevelhebber van een schip, hetwelk tot het doen van sterre- en aardrijkskundige ontdekkingen naar de Zuidzee gezonden werd. Op dezen togt, die van 1768—1772 duurde, werd hij door Solander, Banks en andere grooto mannen vergezeld, en deed hij vele ontdekkingen, inzonderheid op Otaheite, Nieuw-Holland en Nieuw-Zeeland; vond bij het laatste eiland do gevaarlijke zee-engte, sedert Cooks zee-engte genoemd, en werd na zijne terugkomst bevelhebbend scheepsmeestor; een post, die tusschen luitenant en kapitein ter zee in staat. De koning droeg hem nu eene reis op naar do Zuidpool, ten einde te onderzoeken , of ook hier vast land te ontdekken ware. C. ondernam die reis in 1772 en werd vergezeld door Forster, hoogleoraar to Halle, benevens Furneaux; de expeditie drong zoo ver naar het zuiden door, als het drijf ijs, hetwelk de vaartuigen alle oogen-blikken dreigde te vernielen, toeliet; men kon echter nergens land ontdekken. In den grooten oceaan ontwaarde C. verscheidene eilanden van weinig aanbelang; zeilde andermaal naar de Zuidpool, zonder echter iets meer dan ijs te vinden, en werd na zijne terugkomst tot kapitein verheven. Dan, eene nog veel belangrijker ontdekking was voor hem bewaard. Hij moest namelijk onderzoeken, of er eene noordelijke doorvaart uit den Atlantischen in den grooten oceaan aanwezig was, waartoe in 1776 twee schepen, onder bevel van C. en Clarke, werden uitgerust. Na verschillende reizen ontdekte de eerste de zee-engte, die Azië en America van elkander scheidt, en stevende langs de noordelijke knst van Siberië; doch konde, wegens het veelvuldig ijs, noch doorvaart noch land bij de pool ontdekken. In den grooten oceaan vond hij verscheidene eilanden, en geraakte op een van deze, Oewhij-ho of Owaihi genoemd, in twist met de bewoners, die hem vijandelijk behandelden; verscheidene dingen ontvreemdden, en zelfs eene boot van hem wegnamen. C. gaf nu op een van hen vuur, cn er ontstond een moorddadig gevecht, waarvan hij op den 14d'-'quot; January 1779 het slagtoffer werd. Zijn lijk, door kritsen doorboord, werd vaneen gescheurd en grootendeels vernield. Zoo verschrikkelijk was het einde der roemrijke loopbaan van dezen grooten ontdekker, wiens reizen, in eene regte linie, 40,000 mijlen bedragen, en aan wiens ontdekkingen wij de eerste zekere ophelderingen omtrent de Zuidzee, Zuid-Indië en de uiterste wateren in het zuiden, zoowel als eene menigte hoogt belangrijke ontdekkingen, te danken hebben. Zijne reizen zijn herhaaldelijk uitgegeven. In het Nederlandsch vertaald bezitten wij van C.: Reizen naar den stillen oceaan en rondom de wereld, vertaald door J. D. Pasteur (Bott. 1806. 14 dln.); Reize naar de Zuidpool (Zwolle, 1791); Reize naar de Zuidpool en rondom de wereld (aid. 1793, 3 dln.); Reizen anz. verkort (Amst. 1802, 3 dln.) Het leven van C. is beschreven door Kip-pis, Life of Cook (Lond. 1788). |
COOKS ABCHIPEL. Aldus heet naar haren ontdekker een groep eilanden in den grooten oceaan, tusschen ISquot; 4' en 21» 57' Z.Br., 214° 19' cn 219» 38' O. L. Wegens do ontelbare koraalriffen zijn zij moeijelijk te naderen. Men schat de gezamenlijke oppervlakte op omtrent 50 □ mijlen. De voortbrengselen zijn hoofdzakelijk dezelfde als die der meeste eilanden in de stille Zuidzee. Ook de inwoners hebben in taal, levenswijze enz. veel overeenkomst met die der Gezelschaps- cn andere eilanden. Hun aantal bedraagt omtrent 20,000, waarvan de mecstcn door de pogingen der Engelsche zendelingen tot het Christendom bekeerd zijn. COOPEB (Sir Astley Paston), een der grootste heelkundigen van den laatsten tijd, werd den 13d'!u Aug. 1768 te Brooke in Norfolk (in Engeland) geboren. Nadat hij eonigen tijd te Yarmouth bij cenen apotheker in de leer was geweest, ging hij naar Londen, waar hij ouder de leiding van zijnen oom, Samuel Cooper, heelkundige aan Guy's hospitaal, en den voortreffolijken Cline aan het St. Thomas-hospitaal zich verder trachtte te bekwamen. Nadat hij eonigen tijd de hoogeschool te Edinburg had bezocht en naar Londen was teruggekeerd, werd hij prosector en later assistent voor het onderwijs in de ontloodkuudo on eonigen tijd daarna heelkundige aan Guy's hospitaal. In 1792 ging hij naar Parijs om Desault te hooren. Naar Londen teruggekeerd begon hij de private praktijk uit te oefenen, die hem later jaarlijks 10—15000 guinjes opbragt. George de IVJ° benoemde hom tot zijnen lijfchirurg, en in 1821 werd hij Baronet. In 1837 werd hij door koningin Victoria tot lijfarts benoemd. Hij stierf den 12d,n Februarij 1841 aan borstwaterzucht. In alle deden der heelkunde heeft hij zich verdienstelijk go-maakt, en als praktisch heelkundige muntte hij door de stoutheid en oorspronkelijkheid zijner kunstbewerkingen uit. Zijn voornaamste werken zijn: Observations on inguinal and congenital hernia (Londen 1803). The anatomy and surgical treatment of inguinal and congenital hernia (London 1804; On crural and umbilical hernia (Londen 1807). On abdominal hernia (2° nitg. 1827). A treatise on dislocations and fractures of the joints (London 1922, 7» nitg. 1831). Observations on the fractures of the neck and the thigh-bone (London 1823.) The Lectures on the principles and practice of Surgery (onder C.' opzigt door Tyrrell uitgegeven, 4 dln. London 1824—29). Illustrations of diseases of the breast (London 1829). Observations on the structure and diseases of the testis (Londen 1830). The principles and practice of surgery (uitgegeven door Leo, 2 dln. London 1836—37; in hot Nederd. vert, door Junius. Vergelijk: B. Cooper, Life of Sir Astleij Cooper, 2 dln., London 1842). COOPER (Bbansbv Blake), een neef van den zoo beroemden Sir Astley Cooper, wiens loven hij besehreven heeft: The Life of Sir Astley Cooper, Bart., interspessed with Sketches from his Note-Books of distinguished contemporary Characters (Lond. 1843, 8vo. 11 vol.). Bransby C. was zelf een verdienstelijk chirurgijn, die te Londen zeer gezocht was. Hij was in 1792 geboren en overleed plotseling op den 19llcl' Augustus 1853. In de Guy-Hospital Reports komen verscheidene verhandelingen van hem voor. Verder heeft men van hem: Lectures on Anatomy interspessed with practical remarks (Lond. 1830, 4 vol. 8vo.) Ook heeft hij een werk over de beenbreuken en ontwrichtingen geschreven. COÖRDINATEN. Bij wiskundige beschouwingen wordt do plaats van een punt in de ruimte bepaald door zijnen afstand van aangenomen vlakken: de coördinaten-vlakken. De afstanden tot de vlakken zijn de C. van het punt. Zijn de drie vlakken loodregt op elkander dan spreekt men van regthoekige C., scheefhoekig van scheefhoekige. De drie ribben of doorsneden door de snijding der vlakken ontstaande noemt men do C. assen, het punt waar doze assen te zamen komen: den oorsprong. Wanneer een punt in het vlak van twee C.-assen ligt, noemt men den afstand tot de regtopstaande as de abscis, dien tot de liggende as, do ordinaat. COORNHERT (Dirk Volkertz). Deze voortreffelijke man, die voor de staatkundige cn godsdienstige verlichting van ons vaderland, volgens Joronimo do Vries, datgene geweest is hetwelk Luther voor het gausche Christenrijk was, is geboren in 1522 te Amsterdam, waar zijn vader oenen aanzienlijken lakenhandel dreef. C. dood in zijne jeugd eene reis naar Spanje en Portugal, waar hij van nabij bekend word met do gruwelen dor |
coo—COP.
357
|
inquisitie, welke hem zulk een weerzin inboezemden, dat hij er voor zijn geheele loven afkeerig door werd van bekrompen denkbeelden in het godsdienstige, maar vooral van het opdringen eener godsdienstige overtuiging aan anderen. Krachtig stond hij de echt vrijzinnige begrippen ten deze voor, ert liet zich, gelijk hij het zelf uitdrukte „ door God gebruiken tot een willig breekijzer van den moordelijken kerker der consciëntiën.quot; Tegen den zin zijner ouders in het huwelijk getreden werd hij door dezen onterfd en zocht zijn bestaan in dienst van Heinoud van Brederode, heer van Vianen, met wien zijne vrouw vermaagschapt was. Daarna zette hij zich te Haarlem neder en vond zijn bestaan in de graveerkunst, die hij in zijne jeugd tot uitspanning geleerd had; doch daar hij zicli op de beoefening der Grieksche en Latijnsche talen had toegelegd en uit hoofde zijner groote kundigheden bekend en geacht was, werd hem in 1561 de betrekking van notaris aldaar opgedragen, die hij ten volgenden jare met het ambt van secretaris en in 1564 met dat van pensionaris dier stad verwisselde. Wegens het voorstaan van de zaak der Hervorming gevangen genomen en naar 's Gravenhage vervoerd, wist hij zich zoo goed te verdedigen dat men hem uit de gevangenis ontsloeg, doch vernemende dat uit Brussel bevel gekomen was om hem andermaal te vatten, nam hij de vlugt en zette zich in het Guliksche neder, waarop hij door den bloedraad gebannen werd met verbeurdverklaring zijner goederen. De gebeurtenissen van 1572 deden hem terugkeeren naar Holland, waar hij tot secretaris der staten van Holland werd aangesteld, in welke betrekking hij de afpersingen, vooral van den woesteu Lumey, moest onderzoeken. Deswegens door dezen booswicht met den dood gedreigd, week hij andermaal naar Kleefsland en behoorde onder de 24, die door Requesens in 1574 van de al-gemeene amnestie werden uitgesloten. Na de Gentsche bevrediging keerde C. in zijn vaderland terug, en leende, ondanks een zwervend en onrustig leven, zijn hoofd en zijne pen aan de verdediging der godsdienstige vrijheid tegen hen, die, ofschoon haar zelve ten koste van zwaren strijd verkregen hebbende, dien noch gunden aan de Roomschgezinden, noch aan hen die eenige leerstukken anders voorstelden. Hij haalde zich dan ook veler haat op den hals en zonder de bescherming van prins Willem van Oranje zouden welligt de pogingen gelukt zijn om den kloeken verdediger van het beginsel der vrijheid en des zelfonderzoeks in zaken van godsdienst, op het slot te Muiden of elders te doen gevangen zetten. C. overleed te Gouda in 1590. Hij muntte uit als godgeleerde, wijsgeer, staatsman en beoefenaar van fraaijo kunsten en wetenschappen; ook omtrent onze toen nog min beschaafde taal heeft hij vele verdiensten en maakt met Spieghel en Roemer Visscher het driemanschap uit, waardoor de bloei der Nederlandsche letterkunde in de XVIIdo eeuw is voorbereid. De eerstgenoemde vervaardigde op hem dit kernachtige en kunstige 'grafschrift: Nu rust Diens lust En vreught Was deught. En 't waer' Hoe swaer 't Oock viel. Noch sticht Sijn dicht-Geschrijf. Maar 't lijf. Hier bleef 't. God heeft De siel. De werken van C. zijn te zamen uitgegeven te Amst. 1630 (3 dln. fol.) '). Daarbij zijn echter niet gevoegd zijne overzetting van Cicero over de pligten en van Homerus* Odyssea. Zie over C.: Levens van Nederl. mannen en vrouwen, D. II, bladz. 101, volg.; Wagenaar, Amsterdam, D. III, bladz. 202, volg. (fol.), st. XI; bladz. 205, volg. (8vo). |
COPAIFBALSEM. Deze in de geneeskunde veel gebruikte balsem wordt door het insnijden of aanboren der stammen van verschillende soorten van Copaïjera gewonnen, een plantengeslacht, dat tot de natuurlijke familie der Papilionaceën (afdeeling Caesalpineën) behoort en in tropisch-America inheemsch is. Der melding waardig zijn vooral: C. multijuya Hayne, die 't grootste gedeelte van den C.balsem van Para levert, C. Lanysdorjii Desf. en C. coriacea Mart. van welke beiden te St. Paulo een balsem gewonnen wordt, en C, Jacquini Desf. van welke de O.balsem van Venezuela en die der Antilies afkomstig is. Het is echter, met het oog op de velerhande afwijkingen, welke men bij den C.balsem uit den handel, zoowel ten opzigte van zijne vastheid, kleur, zijn reuk en smaak, als van zijne scheikundige geaardheid opmerkt, niet onwaarschijnlijk, dat hij, behalve van de genoemden, nog van andere soorten van C. ingezameld wordt. De meeste C.balsem wordt van Para, Maranham en Rio Janeiro, hoewel ook van Carthagena, Maracaïbo en Savanilla, zeldzamer van de Antilies uitgevoerd, en hetzij onmiddelijk, ofwel over New-York in den handel gebragt. In den handel onderscheidt men hoofdzakelijk den Braziliaanschen en West-Indischen balsem. — De eerste, die als de beste geldt en ook wel blanke C.balsem genoemd wordt, is bleek-geel van kleur, zoo dik als dikke vette olie, helder, doorschijnend, en riekt en smaakt eigenaardig, aromatiek, harsachtig. — Met alcohol, ether, vette en vlugge oliën laat deze balsem zich in alle verhoudingen mengen. — Zijne voornaamste bestanddeelen zijn: vlugge olie, eene gele harde en eene bruine weeke hars. O. COPAL. De gom die onder dezen naam in den handel komt, wordt getrokken uit den Rhus Copalina, die in Mexico en eenige Staten van Noord-America voorkomt, alsmede uit den Eleocarpus Copalifer, een' O. I. boom. Do hars of gom is geelachtig of geheel kleurloos, doorschijnend, hard, glanzig en in kouden toestand nagenoeg zonder reuk of smaak. Zij is oplosbaar in alcohol en terpentijnolie en wordt tot vernis gebruikt. COPERNICUS (Nicolaus). Deze beroemde sterrekundige, geb. te Thorn in Oost-Pruissen den 19den January 1473, legde zich reeds vroeg toe op de wis-, genees- en sterrekunde. In 1497 deed hij eene reis naar Italië, waar hij te Bologna de sterrekundige lessen van Dominico Maria hoorde en te Rome zeifin 1500 tot groote toejuiching onderwijs gaf in de wiskunde. Hij keerde echter terug in zijn vaderland en bekwam door den invloed van zijnen oom, den bisschop van Ermeland, eene dom heersplaats te Frauenburg, waar hij zich met do beoefening der sterrekunde bezig hield tot aan zijnen dood, die den lldcn Junij 1543 voorviel. Het meest is C. beroemd geworden door het naar hem genoemde stelsel. Hoewel hem de eer toekomt van het volledig te hebben in het licht gesteld, was het nogtans niet geheel nieuw en C. zelf heeft iu de voorrede voor zijn werk : De revoUitionibus orbium ontvouwd, hoe hij bij zooveel strijdige begrippen aangaande den bouw van het planetenstelsel, in de schriften dei-Ouden den weg tot eene bevredigende zekerheid gezocht en ten deele ook gevonden had. Het was hem duidelijk geworden, dat de waarnemingen, vooral zoo als die door hemeelven waren vermeerderd en verbeterd, zich volstrekt niet lieten vereenigen met eene beweging van de planeten om de aarde. Bij de Ouden was de gedachte aan eene aswenteling der aarde niet geheel vreemd; Nicetas van Syracuse, Heraclides van Pontus en andere Pytha-goristen oordeelden daaruit den schijnbaren op- en ondergang der hemelligchamen te moeten verklaren; maar indien al Aristar-chus van Samos zich verhief tot de stelling, dat de zon stilstaat en de aarde zich om haar beweegt, was het voor C. bewaard , aan de laatste hare plaats in het zonnestelsel aan te wijzen als eene der planeten, die om de zon loopen en hare plaats heeft tusschen Venus en Mars. Eenmaal van die onderstelling uitgegaan vond hij in haar eene volkomen oplossing van alle waargenomen verschijnselen, doch oordeelde noodig om, alvorens haar als eene bepaalde waarheid aan te nemen, nog iedere planeet in het bijzonder waar te nemen in hare beweging. Hij liet daartoe de noodige werktuigen vervaardigen en werd door eenen veeljarigen arbeid in staat gesteld om nieuwe tafelen der planeten te geven en zijn reeds genoemd hoofdwerk zamen te stellen, dat hij eerst na dertien jaren begon te laten drukken. Weinige dagen voor het overlijden van den onsterfelijken schrijver was het voltooid, den IS41®'1 Mei 1543. Deze eerste uitgave geschiedde te Neurenberg; later is het te Bazel (1566) en te Amsterdam (1617), misschien ook nog meermalen, herdrukt. Alle waarnemingen hebben na dien tijd de waarheid van het stelsel van C. (waarover zie het art.: Zonnestelsel) boven alle bedenkingen verheven en als zoo zeker doen kennen, dat geen verstandig mensch |
Sommigen schrijven aan C. het beroemde lied: Wilhelmus van Nas-souwen too; doch meer grond schijnt de meening te hebben, dat de vermaarde Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde, er de maker van is.
358
|
hot meer betwijfelt. In C.' tijd daarontegon, gelijk nog lang daarna, werd het denkbeeld van eene stilstaande zon en eeno om haar wentelende aarde zoozeer in strijd geacht met don Bijbel, dat de paus er den banvloek over uitsprak en het ook zelfs door protestantsche godgeleerden voor ketterij werd verklaard, liet duurde dan ook gernimen tijd, eer aan de nagedachtenis van C. de verschuldigde eer werd bewezen, want eerst in 1581 werd een gedenktcekcn op zijn graf geplaatst. Bovendien hoeft graaf Sierakowsky een monument ter zijner ecro in de St. Anna-kerk te Krakau opgerigt en prijkt zijn gegoten standbeeld, door Thonvaldsen ontworpen, sedert 1829 te Warschau. Het hoofdwerk, waarin C. zijne ontdekking openlegde, is reeds vermeld; hij schreef ook nog: Astromoni'a instaurata en: Z)e la-teribus et. anyuh's iriangulorwn (Witemb, 1542). Zie over C.: Gassondi, Vita Copernici (in Operib. Tom. V, Lugd. 1685, ook afzonderlijk uitgeg. met die van Purbach, Re-giomontanus en Tycho Brahé, Hag. Com. 1655); Westphal, Nic. Kopernicus (Constanz 1822); Czynski, Kopernic et ses tra-vaux (Par. 1846). COPIÉERMACHINE. Verschillende middelen zijn uitgedacht om geschreven schrift werktuigelijk te copiëren. Hot oudste en eenvoudigste is de dubbele schrijfpen, waardoor men alles dubbel schrijft. Een Engelschman Watt, heeft er eene machine toe uitgevonden, hierin bestaande, dat men op het vorsch geschreven blad papier oen ander legt, dat doorsehijnend en ongelijmd moet zijn en eonigzins vochtig gemaakt wordt. Men legt de beide bladen tusschon glad papier en daarna het eene en andore in eene daartoe ingerigte handpers, die wordt aangeschroefd, waardoor op het ongelijmde blad ecu afdruk van hot oorspronkelijke ontstaat , die tegen het licht gelezen wordt. Nog nieuwer, en omdat men de afdrukken willekeurig kan vermenigvuldigen veel volkomenor, is de uitvinding om hot met eene daartoe opzettelijk vervaardigde inkt geschrevene op steen over te brengen en aldus te fnseimiloren. COPPELLO (Johannes Kaitkyne van üu), gob. to Middelburg den T'10quot; Maart 1790, was een dor geliefdste leerlingen van Wyttenbach en onderwees de Griekseho en Latijnsche talon enz. als praeccptor te 's Gravonhago en als rector, eerst te Zwolle, later te 's Gravenhage,' waar hij den 27quot;on April 1833 overleed. Ilij schroef eene Oratio 'Ie cansis quibusdnm e.rcellenti'u', Grrtecorinn in Uteris (Hag. Com. 1819), benevens eeno liiidimenta der Griekseho taal (Delft 1822), alsmede Latijnsche lijkredenen op A. van Hom-melen, J. C. van der Kemp en B. P. van Wesele Seholten. Zie over hem: Kunst- en Letlerh, 1833, D. I, hladz. 451 volg.; Handel, der Maatsch. v. NederL Letter!:. 1833, bladz. 40. volg. COPULATIE noemt men in de kruidkunde een verschijnsel, dat bij volo tot do afdeelingen der Zygnemacoën en Desmidioën be-hoorende Wieren wordt waargenomen, en daarin bestaat, dat twee eellen van twee afzonderlijke individu's of van twee in elkanders nabijheid gelegene draden, zich met elkander vereenigen om eene spoor te vormen. — Bij de Zygnemacoën zetten zich, tot dat einde, de aan elkander tegenovergestelde wanden van twee verschillende cellen tepclvormig uit, en dat wel zoo lang tot beiden elkander raken. Alsdan wordt het zoo doende gevormde tussehen-schot goresorboerd, waarna do inhoud der oeno cel zich met die der andore voreonigt en uit do gehcele massa eene spoor wordt voortgebragt. — Wij voegen hier eebter bij, dat de C. tot het vormen van do sporen bij de Zygnemacoën niet volstrekt noodig is, daar zij, ook zonder dat, dikwerf ontstaan. O. COPULEREN. Een in den tuinbouw bekende kunstgreep, waarbij de stam en het entrijsje schuins afgesneden worden, zoodat de daardoor vorkrogene vlakken naauwkourig op elkander passen en de overeenkomstige deelen, indien beiden even dik zijn, naauwkourig op elkander komen te liggen. Heeft echter, zoo als dikwijls 't geval is, de stam van 't wilde individu eeno veel aanmerkelijker middellijn dan 'tentrijsje, dan maakt men bij den eersten eene zijdolingscho scbuinschc insnijding, tegen welke men 't laatste dan liefst zoodanig aanlegt, dat de schors cn het splint op elkander komen te passen, omdat juist in dit saprijke gedeelte het vastgroeijen door middel van nieuw ontstane elementaire dooien plaats hooft. O. |
CORA IJ (Adamaktios), geboren te Smyrna den 27st0quot; April 1748, uit een geslacht, dat van Chios afstamde, gestorven te Parijs den G,'cn April 1833, was een zoor groot sieraad der oude, en vooral der oude Griekseho letterkunde. In 1782 ging C. naar Frankrijk, en woonde gedurende oonige jaren de lossen aan de hoogeschool van Montpellior bij, waar hij do studie der geneeskunde eu dor natuurlijke historie paarde aan die dor talen en letteren. Hij ontving te Montpellior den graad van doctor en vestigde zich in 1788 te Parijs, waar hij ondorschoidono werken schreef on vertaalde, zoo als: Médecine clim'que, uit hot Duitsch van Selle; Esquisse d'une histoire de la médacine et de la chirurgie enz., uit hot iMigclsch vim Hlack; /-V Knrnl'ters van Theophrastus, volgens een handschrift van het Vaticann, bevattende bijvoegsels, die in Frankrijk niet zijn uitgegeven. Nieuwe vertaling, met don Griok-sehen tekst; aldaar 1799, in Squot;. -— Verhandeling van Hippocrates: over de lucht, het ivater en de oorden. Nieuwe vertaling met don Griekschen tekst en aanteekeningon, 1800, 2 dln. 8». Ten tijde van de toewijzing der tienjarige prijzen, werd dit werk, op het versing der jurij bekroond, met deze woorden: „Do aanmerkingen van don hoer C. hebben groote helderheid over dit stuk verspreid. Het aantal plaatsen, die hij beter verstaan, en de bedorvene, die hij hersteld heeft, is zeer aanmerkelijk. De schranderheid zijner oordeelvellingen en het gelukkige zijner gissingen, brengen hem dikwerf tot de grootste waarschijnlijkheid. Do lettoren geneeskundige kennis, met keus en uitvoerigheid in zijne aanteekeningon verspreid, maken de lozing dezer verhandeling even nuttig als aangenaam.quot; Deze lof en uitspraak der jurij gaven aanleiding tot hevige wederspraak van don hoor Gail, die beweerde, dat men hem onregt aangedaan had en dat zijne vorta-taling van ïhucydidos don prijs verdiende, iets waarvoor hij degelijke redenen aanvoerde. C. antwoordde zelf niet, maar word in een stuk van den Mercure, door don heer Thurot verdedigd. Verhandeling over de misdaden en straffen, vertaling uit het Ita-liaansch van Beccaria, in het Nieuw-Grieksch, met aanteekenin-gen: aldaar, 1802, in 8°. -— Longi Pastoralia de Daphnide et Chloë, Griekseho uitgaaf, waarvan C. don tekst nazag ; aldaar, hij Didot, 1802, in 4quot;. — Eene uitgaaf van Holiodorus, mot noten, 1804, 2 dln. in 8''. C. was verder oen der Fransche vertalers van do Aardrijksbeschrijving van Strabo, waarvan 4 doelen, in 5 bandon, uitgegeven zijn in 4,l, Parijs 1806, op de keizerlijke drukkerij. Ook is hij de uitgever van de beroemde Bibliotheca Hdlenica of verzameling dor Griekseho schrijvers, met aantoeko-ningen. Van mevrouw Wyttenbach vertaalde hij eenige stukjes in het Nieuw Grieksch. Hij hooft eene menigte Griekseho schrijvers op nieuw het licht doen zien en vele dier uitgaven met uitstekende nanteekeningen begeleid. Ook gaf hij nog verder twee hoekdeulcn in het licht, getiteld: De teilehinde en De staatkunde van Aristoteles. De uitgave van Plutarehus door hem bezorgd, is zeer geacht. Hij hooft zijne uitgebreide en kostbare boekerij aan Griekonlnnd nagelaten, dat ook, hulde doende aan zijne verdiensten, hem een standbeeld heeft doen oprigten. CORBULO (Cnejus Domitics), Romeiusch veldheer, wien door keizer Clmidius het opperbestuur in het wingewest Nedor-Gcnnanië was opgedragen. Hij heeft de eer der zegepraal verkregen , zonder éenon oorlog gevoerd te hebben, on wel was hij die eer waardig; want hij liet door zijn krijgsvolk versehoidono dijken eu waterkeoringen aanleggen en oen kanaal graven ter veroeniging van den Rijn mot de Maas, door de oude schrijvers fossa Corbulonis genoemd, welke men gemeend heeft te moeten zoeken in de tegenwoordige Vliet, die van Leyden door Delft naar Maassluis loopt. C. werd later uit Germanic naar Armenië gezonden, waar hij Tiridatos verdreef, Tigranes op den troon herstelde en do Parthon noodzaakte den vrede te vragen. De bloeddorstige Nero, die niets groots naast zich dulden kon, zond bevel om C. ter dood te brengen; doch hij doorstak zich zeiven. Dit viel voor in 't jaar 67 n. Chr. CORCYRA. (Zie Corfu.) CORDA (August Joseph), een verdienstelijk Duitsch kruidkundige, in 1810 to Reichonherg in Bohemo geboren, werd door zijne ouders voor den koopmansstand bestemd, en om die reden bij een droogist te Praag in de leer gedaan. Reeds van zijne prilste jeugd openbaarde hij eene bijzondere voorliefde voor de natuurkundige wetenschappen, aan wier beoefening hij, ook als jongeling, zich voortdurend wijden bleef. Roods in 1819 trad hij met eene Munoyraphia Rhirospermarwn et Ilepaticornm (Praag 1829) nis schrijver op, ten gevolge waarvan von Humboldt hem | aanspoorde zich te Berlijn neder te zetten. Aan deze aanmaning |
359
|
gehoor gegeven hebbende, hield hij zich in die stad onafgebroken met botanische, en vooral met microscopische onderzoekingen bezig, totdat hij in 1834 door den graaf van Sternberg tot custos van 't zoölogisch museiim te Praag beroepen werd, aan welke onderscheiding hij gehoor gaf. Behalve een groot aantal kleinere stukken voor tijdschriften, gaf hij o. a. zijne beroemde: Icones ftmgonim hucusque cogmtorum (5 dln., .Praag 1837—42) en zijne Prachtflora europaïscher Schimmelbihlungen (Leipzig 1839) in 't licht, waarop weldra zijne Heilrage zur Flora der Vorwe.lt volgden. Van minder beteekenis is zijn Prodrom einer Monographic des Böhmischen Tnlobiten Praag 1846), terwijl van zijne andere werken vooral nog zijne Anleitung zuin studium des Mykologie (Praag 1842), de bewerking der zwammen voor Sturm's Deutsch-tands Flora, en do Skizzen zur vergleich en den Anatomie vor-und jetztweltlicher PJianzenstdmme vermelding verdienen. In 1842 werd C. door de Oostenrijksche regering aangezocht, zich tot eene reize rondom de wereld gereed te maken; doch tot zijne grootc spijt sprong deze, nadat hij daartoe reeds alle hulpmiddelen had bijeenverzameld, af. Eindelijk stelde Coloredo hem in 1847 in staat, eene reize naar Texas te ondernemen, van welke plaats hij in 1849 met eene rijke verzameling zich op het Bremer schip Victoria inscheepte om naar Praag terug te keeren. — Het was liem uogtans niet gegeven zijn doelwit te bereiken, daar hot sehii) op den Atlantisohüu oceaan verging, waarbij ook hij 't loven verloor. o. COKDAY (Makie Anne Ciiaulotte) d'AKMANS, werd in 1768 geboren te St. Saturnin in Normandic, in wolko provincie zich tijdens do omwenteling do misnoegden verzamelden, mot oogmerk om do afgevaardigden van do partij der Girondisten en hunne aanhangers, die men gedwongen had om op eono schan-delijko wijze do conventie to verlaten, te Parijs aan den kerker te gaan ontrukken, en zoo doende, op eenmaal, aan hot schrikbewind eon einde to maken. C., die ooggetuige van deze ondernemingen was, en, bij eoncn min of meer dweepzieken aard, door de levendigste vaderlandsliefde bezield werd, wilde bij dit alles goene ledige aanschouwster blijven, maar zich door eene belangrijke onderneming oenen duurzainen roem bij het vaderland verwerven. Tot dat einde besloot zij Marat, den afschuwo-lijkston onder de toenmalige dwingelanden van Frankrijk, en tegelijk door zijnen groeten invloed op het gemeen den ge-vaarlijksten, om te brengen, en volvoerde op den IS'11'quot; Jnlij 1793, tegen den avond, terwijl hij in het bad was, haar ontwerp mot eene tegenwoordigheid van geest, welke hot gevolg van.een bedaard overleg was. Zij werd omniddelijk gevat, voor de revolutionaire regtbank gebragt, en ter dood veroordeeld, dien zij vier dagen later met bedaardheid en heldhaftige standvastigheid onderging. COUDELIÈBE is een zilveren koord, gelijkende op een Fran-ciscanen-gordol, waarmede de wapenschilden der weduwen omgeven worden. De oorsprong dezer versiering wordt door sommigen toegeschreven aan Anna, hertogin van Uretagnc, die, weduwe geworden, de C. het eerst zou hebben gevoerd; doch Matthieu Compain meent dat zij van veel ouderen oorsprong is. Aanvankelijk werden do C.s slechts door vorstinnen gevoerd, doch het gebruik er van ging later op alle adelijke weduwen over. CORDILLERAS. Door dezen naam, betoekenende „bergketenquot; wordt, doorgaans met de bijvoeging: DE LOS ANDOS, hot gi-oote gebergte aangeduid, dat zich van de Zuidpunt van Zuid-Ameriea tot de landengte van Panama uitstrekt en zelfs door de gebergten van Guatemala, Mexico enz. tot aan do hoogvlakten van Noord-Amerlca voortgezet wordt. Do eigenlijke Zuid-Amoricaansche bergketen hoeft eene lengte van 650 mijlen en eene breedte, die van 8 tot !20 mijlen afwisselt. Do oostelijke holling is veel glooijender dan do westelijke, doch aan laatstgenoemde zijde is het gebergte veel gemakkelijker te naderen, daar do oostelijke zijde door ondoordringbare wouden, ontelbare klippen en schuimende watervallen op vele plaatsen geheel en al ongenaakbaar is. Het gansche gebergte heeft eene menigte ontoegankelijke kloven en vlakten, benevens een verbazend aantal toppen, die zich ver boven de sneeuwlinie verheffen; de Chim-borasso heeft eene hoogte van 20,100 voet, en hoewel men vóór do kennis van het Himalaija-geborgto in Azië meende dat deze do hoogste berg van den aardbol is, zijn er in de C. d. 1. A. nog hooger spitsen, als; do Chuquibamba, die 20,000 v., do II-limanni, die 22,700 v. en de piek van Sorato, die 23,600 v. hoog zijn. Sommige van die hooge borgen zijn deels uitgebrande, deels nog werkzame vulkanen, onder welke laatste do Cotopaxi behoort, die eene hoogte hoeft van 17,800 v. Over het algemeen zijn do C. d. 1. A. vol bergen, die niet alleen lava, maar ook verbrande bazalt en stroomen slijk on water opwerpen. Onder do rotskloven is eene der merkwaardigste de leononzo, met eene natuurlijke brug, die zich over eene lengte van 30, en met eono breedte van 40 en eene dikte van 8 voet uitstrekt, 300 voet boven de rivier do Suma-paz; onder do watervallen zijn de voornaamste: do Tequendama en de Bogota. liet gebergte bevat eenon rijkdom van edele metalen, wier mijnen ten dcelo nog worden bewerkt, doch ton deele verlaten zijn of niet ontgonnen kunnen worden uit hoofde dor grooto niooijolijklieden , die de plaatselijke gelegenheid en do aanwezigheid van ontzettende bergstroomon daartegen in den weg leggen. Vele bergvlakten bieden de schoonsto natuurtoonoelcn aan en bevatten oenen weligon plantengroei, die landbouw en veeteelt zeer begunstigt. |
Do afzonderlijke gedeelten van het C.-gebergte zijn deze: 1». Do C.- vim Patayonië, die van de 2940 v. hooge kaap Hoorn uitgaande, eono in allerlei rigtingen door hoogten en diepten doorsnedone rotsvlakte vormen, die noordwaarts in ecnen keten eindigt. 2°. De C. van Chili, welker kaïn steeds hooger klimt van 9,000—12,000 v., eono menigte vulkanen bevat en zich verbreedt tot onderscheidene zijketons, onder welke die dor C. Dcsplobada do voornaamste is. 3n. Do C. van Pern, aanvangende in de hooglanden van San Christoval en Potosi. Zij omsluiten met eono oostelijke keten van 13,500 v. en eene westelijke van 14,500 v. hoog het uitgestrekte, 1,000 □ mijlen bevattende en 12,000 v. hoog gelegene hoogland van Peru en bevatten de hoogste toppen van het go-heele gebergte. Ook vindt men er het meer van Titica, dat zich 12,000 v. boven den spiegel der zee verheft. 4quot;. De C. van Quito, die zich tor wederzijde van do ovennachts-lijn langs een hoogland van 8,500 v. uitstrekken en den Chimbo-rasso, don Pichineha, den Cotopaxi en andere hooge spitsen dragen. aquot;. Do C'. van Nieuw-Granada, mot zijtakkon, die als hoogo bergvlakten met onderscheidene toppen naar het noordoosten cn noorden uitloopon. De eerste dragon don naam van Sierra do Suma-paz, do laatste die van Sierra Nevada de Ferida. Gquot;. Do C. van Quinttin, die naar hot noorden afioopen en do noordelijke grens van het goheclo gebergte in Zuid-America uitmaken. Van haar gaan uit 7quot;. Do C. van Choco, die westwaarts loopen en in de landengte van Panama eindigen. CORDOVA. Echo oude, beroemde stad in Spanje, tot Nedor-Andaluzie behooronde, en de hoofdstad van eon, naar haar genoemd koningrijk, thans eene provincie dos rijks. Voorheen was zij oen Moorsch koningrijk, aan den noordelijken oever der Guadalquivir liggende. Do provincie bevat ruim 252,000 en do stad thans slechts omtrent 30,000 inwoners; in den tijd van kalif Abdorrhttinan had de stad 200,000 huizon. Zij is amphitheaters-gewijze aan do langzaam afloopende helling van het gebergte Sierra Morena gebouwd en wordt door muren en sterke torens omringd. Een gedeelte van C. is van Romoinsehon, een ander van Moorschen oorsprong. De voorsteden zijn bijna zoo groot als do stad zelve. Do straten zijn, zoo als in geheel Spanje, naauw, krom en morsig. Daarentegen verdient do Corredara, ecu voornaam plein, om uitgebreidheid en regelmatigheid oeno bijzondere opmerking. Do overblijfsels van do woonplaatsen der Moorscho koningen maken tegenwoordig oen gedeelte van het aartsbisschoppelijke paleis uit. Do merkwaardigste gebouwen in C. zijn de domkerk, eono voormalige, prachtige moskee, op hot einde dor VI1lt;1lt;! eeuw door don kalif Abderrhaman gesticht, welker zonderling verbondene, deels achtkante, deels ronde, koepels door omtrent 1,000 pilaren van jaspis en marmer gedragen worden. Do brug over do rivier rust op 1G bogen en is door do Mooron gebouwd. C. heeft steeds grooten handel go-dreven , en, reeds ten tijde der Mooron, bereidde men hier het Corduaan-leder, hetwelk nog tegenwoordig wijd en zijd verzonden wordt (Zie Marokijn). Ook is hier do voornaamste stoeterij van Andaluzië. C. is de geboorteplaats dor beide Seneca's. |
CON—COO.
356
|
gevolgd. In het zuiden volgden de meesten het voorbeeld van Boijeren, met hetwelk zij nog in 1837 den standaart van 24.;. gulden aannamen, terwijl Kour-Hflssen, Saksen, Hanover en andere noordelijke staten den Pruissisehen standaart van 14; Thaler verkozen. Alzoo bleef do standaart van 20 gulden, dien men ingevolge de bovengenoemdo overeenkomst C.-s. noemde, gelijk de daarnaar geslagen munt Conventie-munt heet, eindelijk tot Oostenrijk bepaald, dat er zich bij zijnen muntslag tot hiertoe aan gehouden hoeft, doch waar ook denkelijk de standaart van 24J gulden zal ingevoerd worden. CONVEX. (Zie Concaaf.) CONVULSIK is eeue kramp waarbij de spieren beurtelings worden zamongetrokken en verslapt, zoodat zij met hevige bewegingen heen en weder getrokken worden. Zij behoort derhalve tot do klomsclin krampen. Zie Kramp. COOK (James). Deze groote zeevaarder werd den 27quot;ten October 1728 in Engeland, te Marton in Yorkshire, geboren. Zijn vader, een landman, gaf hein eene slechte opvoeding en deed hein als matroos op een steenkolenschip. Hier ontwikkelde zich zijn talent voor de wiskunde en de zeevaart, welker beoefening hij met onvermoeide vlijt voortzette. Na eenige kleine zeetog-ten in ondergeschikte scheepsbetrekkingen onderscheidde hij zich in 1759 in den oorlog tegen de Franschen bij Quebeck gunstig, en ondernam, op last van koning George den IIlalt;!n, in 1764—1767, eene rcize naar Newfoundland, om de kusten van dat eiland te meten en af te teekenen. Na dit werk gelukkig voibragt to hebben, werd hij, op aanbeveling van lord Hawke, luitenant ter zee en bevelhebber van een schip, hetwelk tot het doen van sterre- en aardrijkskundige ontdekkingen naar de Zuidzee gezonden werd. Op dezen togt, die van 1768—1772 duurde, werd hij door Solander, Banks en andere groote mannen vergezeld, en deed hij vele ontdekkingen, inzonderheid op Otaheite, Nieuw-Holland en Nieuw-Zeeland; vond bij het laatste eiland do gevaarlijke zee-engte, sedert Cooks zee-engte genoemd, en werd na zijne terugkomst bevelhebbend seheepsmeester; een post, die tusschon luitenant en kapitein tor zee in staat. De koning droeg hem nu eene reis op naar do Zuidpool, ten einde te onderzoeken , of ook hier vast land te ontdekken ware. C. ondernam die reis in 1772 en werd vergezeld door Torster, hoogleeraar tc Kalle, benevens Furneaux; de expeditie drong zoo ver naar het zuiden door, als het drijfijs, hetwelk de vaarlnigen alle oogen-blikken dreigde te vernielen, toeliet; men kon echter nergens land ontdekken. In den grooten oceaan ontwaarde C. verscheidene eilanden van weinig aanbelang; zeilde andermaal naar de Zuidpool, zonder echter iets meer dan ijs te vinden, en werd na zijne terugkomst tot kapitein verheven. Dan, eene nog veel belangrijker ontdekking was voor hem bewaard. Hij moest namelijk onderzoeken, of er eeno noordelijke doorvaart uit den Atlantischen in den grooten oceaan aanwezig was, waartoe in 1776 twee schepen, onder bevel van C. en Clarke, werden uitgerust. Na verschillende reizen ontdekte de eerste de zee-engte, die Azië en America van elkander scheidt, en stevende langs de noordelijke kust van Siberië; doch konde, wegens het veelvuldig ijs, noch doorvaart noch land bij de pool ontdekken. In den grooten oceaan vond hij verscheidene eilanden, en geraakte op een van deze, Oewhij-he of Owaihi genoemd, in twist met dc bewoners, die hem vijandelijk behandelden, verscheidene dingen ontvreemdden, en zelfs eene boot van hem wegnamen. C. gaf nu op aen van hen vuur, en er ontstond een moorddadig gevecht, waarvan hij op den 14do)i January 1779 het slagtoffer werd. Zijn lijk, door kritsen doorboord, werd vaneen gescheurd en grootendeels vernield. Zoo verschrikkelijk was het einde der roemrijke loopbaan van dezen grooten ontdekker, wiens reizen, in eene regte linie, 40,000 mijlen bedragen, en aan wiens ontdekkingen wij de eerste zekere ophelderingen omtrent de Zuidzee, Zuid-Indië en de uiterste wateren in het zuiden, zoowel als eene menigte hoogt belangrijke ontdekkingen, tc danken hebben. Zijne reizen zijn herhaaldelijk uitgegeven. In het Nederlandsch vertaald bezitten wij van C.: Reizen naar den stillen oceaan en rondom de wereld, vertaald door J. D. Pasteur (Rott. 1806. 14 din.); lieize naar de Zuidpool (Zwolle, 1791); lieize naar de Zuidpool en rondom de wereld (aid. 1793, 3 din.); Reizen enz. verkort (Amst. 1802, 3 dln.) Het leven van C. is beschreven door Kip-pis, Life of Cook (Lond. 178 8). |
COOKS ARCHIPEL. Aldus heet naar haren ontdekker een groep eilanden in den grooten oceaan, tusschen 18° 4' en 21° 57' Z.Br., 214quot; 19' en 219° 38' O. L. Wegens de ontelbare koraalriffen zijn zij moeijelijk te naderen. Men schat de gezamenlijke oppervlakte op omtrent 50 □ mijlen. Do voortbrengselen zijn hoofdzakelijk dezelfde als die der meeste eilanden in de stille Zuidzee. Ook de inwoners hebben in taal, levenswijze enz. veel overeenkomst met die dor Gezelschaps- en andere eilanden. Hun aantal bedraagt omtrent 20,000, waarvan de mcestcn door de pogingen der Engelsche zendelingen tot het Christendom bekeerd zijn. COOPER (Sir Astley Paston), een der grootste heelkundigen van den laatsten tijd, werd den 13(1,,n Aug. 1768 te Brooke in Norfolk (in Engeland) geboren. Nadat hij eenigen tijd te Yarmouth bij eenen apotheker in de leer was geweest, ging hij naar Londen, waar hij onder de leiding van zijnen oom, Samuel Cooper, heelkundige aan Guy's hospitaal, en den voortreffelijken Cline aan het St. Thomas-hospitaal zich verder trachtte te bekwamen. Nadat hij eenigen tijd de hoogeschool te Edinburg had bezocht en naar Londen was teruggekeerd, werd hij prosector eu later assistent voor het onderwijs in de ontleedkunde en eenigeu tijd daarna heelkundige aan Guy's hospitaal. In 1792 ging hij naar Parijs om Desault te hooren. Naar Londen teruggekeerd begon hij de private praktijk uit te oefenen, die hem later jaar-lijks 10—15000 guinjes opbragt. George de IVlt;l0 benoemde hem tot zijnen lijfehirurg, en in 1821 werd hij Baronet. In 1837 werd hij door koningin Victoria tot lijfarts benoemd. Hij stierf den laiiüu February 1841 aan borstwaterzucht. In alle deelen der heelkunde heeft hij zich verdienstelijk gemaakt, en als praktisch heelkundige muntte hij door de stoutheid en oorspronkelijkheid zijner kunstbewerkingen uit. Zijn voornaamste werken zijn; Observations on inguinal and congenital hernia (Londen 1803). The. anatomy and surgical treatment of inguinal and congenital hernia (Londen 1804; On crural and umbilical hernia (Londen 1807j. On abdominal hernia (2° uitg. 1827). A treatise on dislocations and fractures of the joints (Londen 1922, 7° uitg. 1831). Observations on the fractures of the neck and the thigh-bone (Londen 1823.) The Lectures on the principles and practice of Surgery (onder C.' opzigt door Tyrrell uitgegeven, 4 din. Londen 1824—29). Illustrations of diseases of the breast (Londen 1829). Observations on the structure and diseases of the testis (Londen 1830). The principles and practice of surgery (uitgegeven door Lee, 2 din. Londen 1836—37; in het Ncderd. vert, door Junius. Vergelijk: B. Cooper, Life of Sir Astley Cooper, 2 din., Londen 1842). COOPER (Bbansby Blake), een neef van den zoo beroemden Sir Astley Cooper, wiens leven by beschreven heeft: The, Life of Sir Astley Cooper, Bart., interspessed with Sketches from his Note-Books of distinguished contemporary Characters (Lond. 1843, 8vo. 11 vol.). Bransby C. was zelf een verdienstelijk chirurgijn, die te Londen zeer gezocht was. Hij was in 1792 geboren en overleed plotseling op den 19dlt;in Augustus 1853. In de Guy-Hospital Reports komen verscheidene verhandelingen van hem voor. Verder heeft men van hem: Lectures on Anatomy interspessed with practical remarks (Lond. 1830, 4 vol. 8vo.) Ook heeft hij een werk over de beenbreuken en ontwrichtingen geschreven. COÖRDINATEN. Bij wiskundige beschouwingen wordt do plaats van een punt in de ruimte bepaald door zijnen afstand van aangenomen vlakken; do coördinaten-vlakken. De afstanden tot de vlakken zijn de C. van het punt. Zijn dc drie vlakken loodregt op elkander dan spreekt men van regthoekige C., scheefhoekig van scheefhoekige. De drie ribben of doorsneden door de snijding der vlakken ontstaande noemt men de C. assen, het punt waar deze assen te zamen komen: den oorsprong. Wanneer eeu punt in het vlak van twee C.-assen ligt, noemt, men den afstand tot de regtopstaande as do abscis, dien tot de liggende as, do ordinaat. COORNHERT (Dirk Volkeuïz). Deze voortreffelijke man, die voor do staatkundige en godsdienstige verlichting van ons vaderland, volgens Jeronimo de Vries, datgene geweest is hetwelk Luther voor het gansche Christenrijk was, is geboren in 1522 te Amsterdam, waar zijn vader ecnen aanzienlijken lakenhandel dreef. C. dood in zijne jeugd eene reis naar Spanje en Portugal, waar hij van nabij bekend word met de gruwelen der |
COO—COP.
357
|
inquisitie, weiko hom zulk eon weerzin inboezemden, dat hij er voor zijn goheele loven afkeerig door werd van bekrompen denkbeelden in het godsdienstige, maar vooral van het opdringen cener godsdienstige overtuiging aan anderen. Krachtig stond hij de ooht vrijzinnige begrippen ten deze voor, oil liet zich, gelijk hij het zelf uitdrukte „ door God gebruiken tot een willig breekijzer van den moordelijken kerker dor consciëntiën.quot; Togen den zin zijnor ouders in het huwelijk gotrodon werd hij door dezen onterfd en zocht zijn bestaan in dienst van Reinoud van Brederodo, heer van Vianon, mot wien zijne vrouw vermaagschapt was. Daarna zotte hij zich te Haarlem neder on vond zijn bestaan in de graveerkunst, die hij in zijne jeugd tot uitspanning goloerd had; doch daar hij zich op de beoefening der Grieksche en Latijnsohe talon had toegelegd en uit hoofde zijner groote kundigheden bekend en geacht was, werd hem in 1561 de betrekking van notaris aldaar opgedragen, dio hij ten volgenden jaro mot het ambt van secretaris en in 1564 mot dat van pensionaris dier stad verwisselde. Wegens het voorstaan van do zaak der Hervorming gevangen genomen en naar 's Gravenhage vervoerd, wist hij zich zoo goed te verdedigen dat men hem uit de gevangenis ontsloeg, doch vernemende dat uit Brussel bevel gekomen was om hom andermaal te vatton, nam hij de vlugt on zette zich in het Guliksche neder, waarop hij door den bloedraad gebannen werd mot verbeurdvorklaring zijner goederen. De gebeurtenissen van 1572 deden hein terugkeoron naar Holland, waar hij tot secretaris der staten van Holland werd aangesteld, in welke betrekking hij do afpersingen, vooral van den wooston Lumey, moest onderzoeken. Doswegons door dozen booswicht met don dood gedreigd, week hij andermaal naar Kloefsland en behoorde onder de 24, die door Requesens in 1574 van de al-gomcene amnestie worden uitgesloten. Na de Gentsclie bevrediging keerde C. in zijn vaderland terug, en leende, ondanks oen zwervend en onrustig leven, zijn hoofd en zijne pen aan de verdediging der godsdienstige vrijheid tegen hen, dio, ofschoon haar zolvo ten koste van zwaren strijd verkregen hebbende, dien noch gundon aan de Roomschgozindeu, noch aan hen die eenige leerstukken anders voorstelden. Hij haalde zich dan ook veler haat op den hals en zonder de bescherming van prins Willem van Oranje zouden welligt do pogingen gelukt zijn om don kloeken verdediger van het beginsel der vrijheid en des zolfonderzooks in zaken van godsdienst, op het slot te Mnidon of elders te doen gevangen zotten. C. overleed te Gouda in 1590. Hij muntte uit { als godgeleerde, wijsgeer, staatsman en beoefenaar van fraaijo 1kunsten en wetenschappen; ook omtrent onze toen nog min beschaafde taal heeft hij vele verdiensten en maakt met Spieghel en Roemer Visscher het driemanschap uit, waardoor de bloei der Nedorlandscho letterkunde in de XVIIquot;10 eeuw is voorbereid. De eerstgenoemde vervaardigde op hem dit kornachtigo en kunstige grafschrift; Nu rust Diens lust En vreught Was deught. En 't waer' Hoo swaer 't Oock viel. Noch sticht Sijn dicht-Geschrijf. Maar 't lijf. Hier bleef 't, God hooft Do siel. De werken van C. zijn te zamen uitgegeven te Amst. 1630 (3 dln. fol.) '). Daarbij zijn echter niet gevoegd zijne overzetting van Cicero over de pligten en van Homorus' Odyssea. Zie over C.: Levens van Nederl, mannen en vrouwen, D. II, bladz. 101, volg.; Wagenaar, Amsterdam, D. III, bladz. 202, volg. (fol.), st. XI; bladz. 205, volg. (8vo). |
COPAIFBALSEM. Deze in do geneeskunde veel gebruikte balsem wordt door het insnijden of aanboren der stammen van verschillende soorten van Copaïfera gewonnen, een plantengeslacht, dat tot de natuurlijke familie der Papilionaceën (afdeeling Caesalpineën) behoort en in tropisch-America inhcemsch is. Der melding waardig zijn vooral: C, mxdtijuya Hayne, die 't grootste gedeelte van den C.balsom van Para levert, C. Lamjsdnrfii Dosf. en C. coriacea Mart. van welke beiden te St. Paulo een balsem gewonnen wordt, en C. Jacquini Desf. van welke do C.balsom van Venezuela en die der Antilles afkomstig is. Het is echter, met het oog op do velerhande afwijkingen, wolkc men bij den C.balsom uit don handel, zoowel ton opzigto van zijne vastheid, kleur, zijn reuk en smaak, als van zijne scheikundige geaardheid opmerkt, niet onwaarschijnlijk, dat hij, behalve van de genoemden, nog van andere soorten van C, ingezameld wordt. Dc moeste C.balsom wordt van Para, Maranham en Rio Janeiro, hoewel ook van Carthagena, Marncaïbo on Savanilla, zeldzamer van de Antilles uitgevoerd, en hetzij onmiddolijk, ofwel over New-York in don handel gebragt. In den handel onderscheidt men hoofdzakelijk den Braziliaanschen en West-Indischen balsem. — Do eerste, die als de beste geldt en ook wel blanke C.balsein genoemd wordt, is bleok-geel van kleur, zoo dik als dikke vette olie, helder, doorschijnend, en riekt en smaakt eigenaardig, aromatiek, harsachtig. — Met alcohol, ether, vette en vlugge oliën laat deze balsem zich in alle verhoudingen mon-geu- — Zijne voornaamste bostanddeelen zijn: vlugge olie, oono gele harde en oono bruine weeke hars. O. COPAL. De gom die onder dezen naam in don handel komt, wordt getrokken uit den Rhus Copalina, die in Mexico en eenige Staten van Noord-Amorica voorkomt, alsmede uit den Eleocarpus Copnlifer, een' O. I. boom. De hars of gom is geelachtig of geheel kleurloos, doorschijnend, hard, glanzig en in kouden toestand nagenoeg zonder reuk of smaak. Zij is oplosbaar in alcohol eu terpentijnolie en wordt tot vernis gebruikt. COPERNICUS (Nicolaus). Deze beroemde sterrekundige, geb. te Thorn in Oost-Pruissou don 19d«n Jannarij 1473, legde zich reeds vroeg toe op do wis-, genees- en sterrekundo. In 1497 dood hij eeno reis naar Italië, waar hij te Bologna de sterrekundige lossen van Dominico Maria hoorde en te Rome zelf in 1500 tot groote toejuiching onderwijs gaf in de wiskunde. Hij koerde echter terug in zijn vaderland en bekwam door den invloed vau zijnen oom, den bisschop van Ermeland, eeno domhoersplaats to kranenburg, waar hij zich mot de beoefening der sterrekundo bezig hield tot aan zijnen dood, die don 1 ld'-quot; Junij 134.'1 voorviel. Het meest is C. beroemd geworden door bet naar hem genoemde stelsel. Hoewel hem do eer toekomt van het volledig te hebben in hot licht gestold, was het nogtans niet geheel nieuw en C. zelf hooft in de voorrede voor zijn werk : De revolulionibus orbium ontvouwd, hoe hij bij zooveel strijdige begrippen aangaande den bouw van hot planetenstelsel, in do sehrifteu dor Ouden den weg tot eeno bevredigende zekerheid gezocht en ten deele ook gevonden had. Het was hem duidelijk geworden, dat de waarnemingen, vooral zoo als die door hemzolven waren vermeerderd en verbeterd, zich volstrekt niet lieten vereenigen met eeno beweging van de planeten om de aarde. Bij de Ouden was de gedachte aan eeno aswenteling der aarde niet geheel vreemd; Nicotas van Syracuse, Hcraclides van Pontus en andere Pytha-goristen oordeelden daaruit don schijnbaren op- en ondergang der hemelligchamon te moeten verklaren; maar indien al Aristar-chus van Samos zich verhief tot de stolling, dat de zon stilstaat en de aarde zich om haar beweegt, was het voor C. bewaard , aan do laatste hare plaats in het zonnestelsel aan te wijzen als eeno der planeten, dio om de zon loopen en hare plaats heeft tusschon Venus en Mars. Eenmaal van die onderstelling uitgegaan vond hij in haar eeno volkomen oplossing van alle waargenomen verschijnselen, doch oordeelde noodig om, alvorens haar als eeno bepaalde waarheid aan te nemen, nog iedere planeet in het bijzonder waar te nemen in hare beweging. Hij liet daartoe de noodige werktuigen vervaardigen eu werd door oenen veeljarigen arbeid in staat gesteld om nieuwe tafelen der planeten te geven cn zijn roods genoemd hoofdwerk zamen te stellen, dat hij eerst na dertien jaren begon te laten drukken. Weinige dagen voor het overlijden van den onsterfclijkon schrijver was het voltooid, den 13ll(JI1 Mei 1543. Deze eerste uitgave geschieddo te Neurenberg; later is het te Bazel (1506) en te Amsterdam (1617), misschien ook nog meermalen, herdrukt. Alle waarnemingen hebben na dien tijd de waarheid van hot stolsel van C. (waarover zie het art.: Zonnestelsel) boven alle bedenkingen verheven en als zoo zeker doen kennen, dat geen verstandig menseh |
Sommigen schrijven aan C. het beroemde lied: Wilhelmus van Nas-souwen toe; doch meer grond schijnt de meening te hebben, dat de vermaarde Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde, er de maker van is.
358
|
het meer betwijfelt. In C.' tijd daarentegen, gelyk noj»; huig daarna, werd liet denkbeeld van eene stilstaande zon en eene om haar wentelende aarde zoozeer in strijd geacht met den Bijbel, dat de paus er den banvloek over uitsprak en het ook zelfs door protestantsche godgeleerden voor ketterij werd verklaard, liet duurde dan ook geruimen tijd, eer aan de nagedachtenis van C. de verschuldigde eer werd bewezen, want eerst in 1581 werd een gedenkteeken op zijn graf geplaatst. Bovendien heeft graaf Sierakowsky een monument ter zijner eere in de St. Anna-kerk te Krakau opgerigt en prijkt zijn gegoten standbeeld, door Thorwaldsen ontworpen, sedert 1829 te Warschau. Het hoofdwerk, waarin C. zijne ontdekking openlegde, is reeds vermeld; hij schreef ook nog: Astromonia mstaurata en: De la-teribus et angulis Iriangulorum (Witemb. 1542). Zie over C.: Gassendi, Vita Copernici (in Operib. Tom. V, Lugd. 1685, ook afzonderlijk uitgeg. met die van Purbach, Re-giomontanus en Tycho Brahé, Hag. Com. 1655); Westphal, Nic. Kopernicus (Constanz 1822); Czynski, Kop er me et ses tra-vaux (Par. 1846). COPIËERMACHINE. Verschillende middelen zijn uitgedacht om geschreven schrift werktuigelijk te copicren. Het oudste en eenvoudigste is de dubbele schrijfpen, waardoor men alles dubbel schrijft. Een Engelschman quot;Watt, heeft er eene machine toe uitgevonden, hierin bestaande, dat men op het versch geschreven blad papier een ander legt, dat doorschijnend en ongelijmd moet z;jn en eenigzins vochtig gemaakt wordt. Men legt de beide bladen tusschen glad papier en daarna het eene en andere in eene daartoe ingerigte handpers, die wordt aangeschroefd, waardoor op het ongelijmde blad een afdruk van het oorspronkelijke ontstaat , die tegen het licht gelezen wordt. Nog nieuwer, en omdat men de afdrukken willekeurig kan vermenigvuldigen veel volko-mener, is de uitvinding om het met eene daartoe opzettelijk vervaardigde inkt geschrevene op steen over te brengen en aldus te fasci mil eren. COPPELLO (Johannes Kappuyne van de), geb. te Middelburg den 7don Maart 1790, was een der geliefdste leerlingen van Wyttenbach en onderwees de Grieksche en Latijnsche talen enz. als praeceptor te 's Gravenhage en .als rector, eerst te Zwolle, later te 's Gravenhage, waar hij den 278ten April 1833 overleed. Hij schreef eene Oratio de eau sis quibnsdam excellent ine. Graecorum in Uteris (Hag. Com. 1819), benevens eene llndimenta der Grieksche taal (Delft 1822), alsmede Latijnsche lijkredenen op A. van Bem-melen, J. C. van der Kemp en B. P. van Wesele Scholten. Zie over hem: Kunst- en Letterh. 1833, 1). I, bladz. 451 volg.; Handel, der Maatsch. v. Nederl. Letterh:. 1833, bladz. 40. volg. COPULATIE noemt men in de kruidkunde een verschijnsel, dat bij vele tot de afdeelingen der Zygnemaceën en Desmidiecn be-hoorende Wieren wordt waargenomen, en daarin bestaat, dat twee cellen van twee afzonderlijke individu's of van twee in elkanders nabijheid gelegene draden, zich met elkander vereenigen om eene spoor te vormen. — Bij de Zygnemaceën zetten zich, tot dat einde, de aan elkander tegenovergestelde wanden van twee verschillende cellen tepelvormig uit, en dat wel zoo lang tot beiden elkander raken. Alsdan wordt het zoo doende gevormde tusschen-schot geresorbeerd, waarna de inhoud der eene cel zich met die der andere vereenigt en uit de geheele massa eene spoor wordt voortgebragt. — Wij voegen hier echter bij, dat de C. tot het vormen van de sporen bij de Zygnemaceën niet volstrekt noodig is, daar zij, ook zonder dat, dikwerf ontstaan. O. COPULEREN. Een in den tuinbouw bekende kunstgreep, waarbij de stam en het entrijsje schuins afgesneden worden, zoodat de daardoor verkregenc vlakken naauwkeurig op elkander passen en de overeenkomstige deelen, indien beiden even dik zijn, naauwkeurig op elkander komen te liggen. Heeft echter, zoo als dikwijls 't geval is, de stam van 't wilde individu eene veel aaninerkelijker middellijn dan 'tentrijsje, dan maakt men bij den eersten eene zijdelingsche schuinsche insnijding, tegen welke men 't laatste dan liefst zoodanig aanlegt, dat de schors en het splint op elkander komen te passen, omdat juist in dit saprijke gedeelte het vastgroeijen door middel van nieuw ontstane elementaire deelen plaats heeft. O. CORA IJ (Adamantios), geboren te Smyrna den 278ten April 1748, uit een geslacht, dat van Chios afstamde, gestorven te Parijs den ö*1611 April 1833, was een zeer groot sieraad der oude. |
en vooral der oude Grieksche letterkunde. In 1782 ging C. naar Frankrijk, en woonde gedurende eenige jaren de lessen aan de hoogeschool van Montpellier bij, waar hij de studie der geneeskunde en der natuurlijke historie paarde aan die der talen en letteren. Hij ontving te Montpellier den graad van doctor en vestigde zich in 1788 te Parijs, waar hij onderscheidene werken schreef en vertaalde, zoo als: Alédecine clinique, uit het Duitsch van Selle; Esquisse d'une histoire de la médecine et de la chirurgie enz., uit het Engelsch van Black; De, Karakters van T/ieophrastus, volgens een handschrift van het Vaticaan, bevattende bijvoegsels, die in Frankrijk niet zijn uitgegeven. Nieuwe vertaling, met den Griek-schen tekst; aldaar 1799, in 8°. — Verhandeling van Hippocrates: over de lucht, het water en de oorden. Nieuwe vertaling met den Griekschen tekst en aanteekeningen, 1800, 2 dln. 8°. Ten tijde van de toewijzing der tienjarige prijzen, werd dit werk op het verslag der jurij bekroond, met deze woorden: „De aanmerkingen van den heer C. hebben groote helderheid over dit stuk verspreid. Het aantal plaatsen, die hij beter verstaan, en de bedorvene, die hij hersteld heeft, is zeer aanmerkelijk. De schranderheid zijner oordeelvellingen en het gelukkige zijner gissingen, brengen hem dikwerf tot de grootste waarschijnlijkheid. De letteren geneeskundige kennis, met keus en uitvoerigheid in zijne aanteekeningen verspreid, maken de lezing dezer verhandeling even nuttig als aangenaam.quot; Deze lof en uitspraak der jurij gaven aanleiding tot hevige wederspraak van den heer Gail, die beweerde, dat men hem onregt aangedaan had en dat zijne verta-taling van Thucydides den prijs verdiende, iets waarvoor hij degelijke redenen aanvoerde. C. antwoordde zelf niet, maar werd in een stuk van den Mercure, door den heer Thurot verdedigd. Verhandeling over de misdaden en straffen, vertaling uit het Ita-liaansch van Beccaria, in het Nicuw-Grieksch, met aanteekeningen: aldaar, 1802, in 8°. — Longi Pastoralia de Daphnide et Chloëf Grieksche uitgaaf, waarvan C. den tekst nazag ; aldaar, bij Didot, 1802, in 4°. — Eene uitgaaf van Heliodorus, met noten, 1804, 2 dln. in 8°. C. was verder een der Eransche vertalers van de Aardrijksbeschrijving van Strabo, waarvan 4 deelen, in 5 banden, uitgegeven zijn in 4°, Parijs 1806, op de keizerlijke drukkerij. Ook is hij de uitgever van de beroemde Bibliotheca Hellenic a of verzameling der Grieksche schrijvers, met aanteekeningen. Van mevrouw Wyttenbach vertaalde hij eenige stukjes in het Nieuw Grieksch. Hij heeft eene menigte Grieksche schrijvers op nieuw het licht doen zien en vele dier uitgaven met uitstekende aanteekeningen begeleid. Ook gaf hij nog verder twee boekdeelen in het licht, getiteld: De zedekunde en De staatkunde van Aristoteles. De uitgave van Plutarchus door hem bezorgd, is zeer geacht. Hij heeft zijne uitgebreide en kostbare boekerij aan Griekenland nagelaten, dat ook, hulde doende aan zijne verdiensten, hem een standbeeld heeft doen oprigten. CORBULO (Cnejus Domitius), Romeinsch veldheer, wien door keizer Claudius het opperbestuur in het wingewest Neder-Germanie was opgedragen. Hij heeft de eer der zegepraal verkregen , zonder eenen oorlog gevoerd te hebben, en wel was hij die eer waardig; want hij liet door zijn krijgsvolk verscheidene dijken en waterkeeringen aanleggen en een kanaal graven ter vereeniging van den Rijn met de Maas, door de oude schrijvers Fossa Corbnlonis genoemd, welke men gemeend heeft te moeten zoeken in de tegenwoordige Vliet, die van Leyden door Delft naar Maassluis loopt. C. werd later uit Germanic naar Armenië gezonden, waar hij Tiridates verdreef, Tigranes op den troon herstelde en de Parthen noodzaakte den vrede te vragen. De bloeddorstige Nero, die niets groots naast zich dulden kon, zond bevel om C. ter dood te brengen; doch hij doorstak zich zeiven. Dit viel voor in 't jaar 67 n. Chr. CORCYRA. (Zie Corfu.) CORD A (August Joseph), een verdienstelijk Duitsch kruidkundige, in 1810 te Reichenberg in Boheme geboren, werd door zijne ouders voor den koopmansstand bestemd, en om die reden bij een droogist te Praag in de leer gedaan. Reeds van zijne prilste jeugd openbaarde hij eene bijzondere voorliefde voor de natuurkundige wetenschappen, aan wier beoefening hij, ook als jongeling, zich voortdurend wijden bleef. Reeds in 1819 trad hij met eene Monographia Rhizospermarum et Ilepaticornm (Praag 1829) als schrijver op, ten gevolge waarvan von Humboldt hem aanspoorde zich te Berlijn neder te zetten. Aan deze aanmaning |
359
|
gehoor gegeven hebbende, hield hij zich in die stad onafgebroken met botanische, en vooral met microscopische onderzoekingen bezig, totdat hij in 1834 door den granf van Sternberg tot enstos van 't zoölogisch museüin tc Praag beroepen werd, aan welke onderscheiding hij gehoor gaf. Behalve een groot aantal kleinere stukken voor tijdschriften, gaf hij. o. a. zijne beroemde: Icones fungoitm hucusque cogm'torum (5 dln., .Praag 1837—42) en zijne Prach(flora europaJscher Schinmelbilitungen (Leipzig 1839) in t licht, waarop weldra zijne Beitriige zur Flora der Vorwelt volgden. Van minder beteekenis is zijn Prodrom einer Monographic des Böhmischen Trüobiten Praag 1846), terwijl van zijne andere werken Vooral nog zijne Anleitung sum studiwn des Mykologie (Praag 1842), do bewerking der zwammen voor Sturm's Veulsc/i-tands //om, en do Sktzzen zur vergleichenden Anatomie vor-xmd jetztweUUcher PJlnnzenstiimme vermelding verdienen. In 1842 werd C. door de Oostenrijksche regering aangezocht, zich tot ceno reize rondom do wereld gereed te maken; doch tot zijne groote spijt sprong deze, nadat hij daartoe reeds alle hulpmiddelen had bijeenverzameld, af. Eindelijk stelde Coloredo hem in 1847 in staat, eene reize naar Texas te ondernemen, van welke plaats hij in 1849 met eene rijke verzameling zich op het Bremer schip Victoria inscheepte om naar Praag terug te keeren. •— Het was ''em nogtans niet gegeven zijn doelwit te bereiken, daar het schip op den Atlautischen oceaan verging, waarbij ook hij 't loven verloor. Q. COKDAY (Mauie Anne Ciiaiu.otte) d'AHMANS, werd in 1768 geboren te St. Satnrnin in Normandië, in welke provincie zich tijdens de omwenteling de misnoegden verzamelden, met oogmerk om de afgevaardigden van de partij der Girondisten en hunne aanhangers, die men gedwongen had om op eene schandelijke wijze de conventie te verlaten, te Parijs aan den kerker te gaan ontrukken, en zoo doende, op eenmaal, aan het schrikbewind een einde te maken. C., die ooggetuige van deze ondernemingen was, en, bij eenen min of meer dweepzieken aard, door do levendigste vaderlandsliefde bezield werd, wilde bij dit alles geene ledige aanschouwster blijven, maar zich door eene belangrijke onderneming eeneu duurzamen roem bij het vaderland verwerven. Tot dat einde besloot zij Marat, den afschuwe-lijksten onder de toenmalige dwingelanden van Frankrijk, en tegelijk door zijnen grooten invloed op het gemeen den ge-vaarlijksten, om te brengen, en volvoerde op den IS'1'quot; Julij 1793, togen den avond, terwijl hij in hot bad was, haar ontwerp met eene tegenwoordigheid van geest, welke het gevolg van,een bedaard overleg was. Zij word onmiddclijk gevat, voor de revolutionaire regtbank gebragt, en ter dood veroordeeld, dien zij vier dagen later met bedaardheid on heldhaftige standvastigheid onderging. COKDELIEUE is oen zilveren koord, gelijkende op een Franciscan en-gordel , waarmede de wapenschilden der weduwen omgeven worden. De oorsprong dezer versiering wordt door sommigen toegeschreven aan Anna, hertogin van Brctagne, die, weduwe geworden, do C. het eerst zou hebben gevoerd; doch Matthien Compain meent dat zij van voel ouderen oorsprong is. Aanvankelijk werden de C.s slechts door vorstinnen gevoerd, doch het gebruik er van ging later op allo adelijke weduwen over. COUDILLKRAS. Door dezen naam, beteekonendo „bergketenquot; wordt, doorgaans met de bijvoeging; DE LOS ANDOS, het groote gebergte aangeduid, dat zich van do Zuidpunt van Zuid-America tot de landengte van Panama uitstrekt en zelfs dooide gebergten van Guatemala, Mexico enz. tot aan de hoogvlakten van Noord-America voortgezet wordt. De eigenlijke Zuid-Amoricaansche bergketen hooft eene lengte van 650 mijlen en eene breedte, die van 8 tot 20 mijlen afwisselt. De oostelijke helling is veel glooijender dan de westelijke, doch aan laatstgenoemde zijde is het gebergte veel gemakkelijker te naderen, daalde oostelijke zijde door ondoordringbare wouden, ontelbare klippen en schuimende watervallen op vele plaatsen geheel en al ongenaakbaar is. Het gansche gebergte heeft eene menigte ontoegankelijke kloven en vlakten, benevons een verbazend aantal toppen, die zich ver boven de sneeuwlinie verheffen; de Chira-borasso heeft ceno hoogte van 20,100 voet, en hoewol men vóór do kennis van het Himalaija-gebergte in Azië meende dat deze de hoogste berg van den aardbol is, zijn er in de C. d. 1. A. nog hoogor spitsen, als: de Chuquibamba, die 20,600 v., de 11-limanni, die 22,700 v. en do piek van Sorate, die 23,600 v. hoog zijn. Sommige van die hooge bergen zijn deels uitgebrande, deels nog werkzame vulkanen, onder welke laatste do Cotopaxi behoort, dio eene hoogte heeft van 17,800 v. Over het algemeen zijn do C. d. 1. A. vol borgen, dio niet alleen lava, maar ook verbrande bazalt en stroomen slijk en water opwerpen. Onder de rotskloven is eene der merkwaardigste de Icononzo, met eene natuurlijke brug, die zich over eono lengte van 30, en met eene breedte van 40 en eene dikte van 8 voet uitstrekt, 300 voet boven de rivier de Suma-paz; onder de watervallen zijn de voor-naamste: de Tequendama en do Bogota. Het gebergte bevat eenen rijkdom van edele metalen, wier mijnen ton doele nog worden bewerkt, doeh ten deele verlaten zijn of niet ontgonnen kunnen worden uit hoofde dor groote mooijelijkliodon , die de plaatselijke gelegenheid en do aanwezigheid van ontzettende bergstroomen daartegen in den weg leggen. Vele bergvlakten bieden de schoonste natuartooneelen aan en bevatten eenen weligen plantengroei, die landbouw en veeteelt zeer begunstigt. |
De afzonderlijke gedeelten van hot C.-gebergte zijn deze: 1». Do C- van Patagoniii, die van de 2940 v. hooge kaap Hoorn uitgaande, eene in allerlei rigtingon door hoogten en diepten doorsnedene rotsvlakte vormen, die noordwaarts in eenen keten eindigt. 2». De C. van Chili, welker kam steeds hooger klimt van 9,000—12,000 v., eeno menigte vulkanen bevat en zich verbreedt tot onderscheidene zijkotens, onder welke die der C. Desplobada de voornaamste is. 3quot;. De ('■ van Peru, aanvangende in de hooglanden van San Christoval en Potosi. Zij omsluiten met eene oostelijke keten van 13,500 v. en eene westelijke van 14,500 v. hoog hot uitgestrekte, 1,000 □ mijlen bevattende en 12,000 v. hoog gelegene hoogland van Peru en bevatten do hoogste toppen van hot ge-heele gebergte. Ook vindt men er het meer van Titiea, dat zich 12,000 v. boven den spiegel der zee verheft. 4quot;. De C',van Quito, dio zich ter wederzijde van de evennachtslijn langs een hoogland van 8,500 v. uitstrekken en den Chimbo-rasso, den Pichincha, den Cotopaxi en andere hooge spitsen dragen. ü». De C'. van Nieuw-Granada, met zijtakken, die als hooge bergvlakten met ondorsehoidono toppen naar het noordoosten en noorden uitloopen. De eerste dragen don naam van Sierra de Suma-paz, do laatste die van Sierra Nevada de Eerida. Gquot;. De ('■ van Quindm, die naar het noorden atloopen en de noordelijke grens van het geheole gebergte in Znid-America nit-maken. Van haar gaan uit 7quot;. De C. van Choco, die westwaarts loopen en in do landongto van Panama eindigen. CORDOVA. Eono oude, beroemde stad in Spanje, tot Neder-Andaluzië behooronde, en de hoofdstad van een, naar haar genoemd koningrijk, thans eeno provincie des rijks. Voorheen was zij oen Moorsch koningrijk, aan den noordelijken oever der Guadalquivir liggende. Do provincie bevat ruim 252,000 en de stad thans slechts omtrent 30,000 inwoners; in don tijd van kalif Abderrhaman had de stad 200,000 huizen. Zij is amphitheators-gowijzo aan de langzaam aflooponde helling van het gebergte Sierra Morena gebouwd en wordt door muren en sterke torons omringd. Een gedeelte van 0. is van Romoinschen, ecu ander van Moorschon oorsprong. Do voorsteden zijn bijna zoo groot als de stad zelve. De straten zijn, zoo als in geheel Spanje, miauw, krom en morsig. Daarentegen verdient de Corredara, een voornaam plein, om uitgebreidheid en regelmatigheid eene bijzondere opmerking. De overblijfsels van de woonplaatsen dor Moorsche koningen maken tegenwoordig oen gedeelte van het aartsbisschoppelijke paleis uit. I)c merkwaardigste gebouwen in C. zijn de domkerk, eene voormalige, prachtige moskee, op het eindo der Vllde eeuw door den kalif Abderrhaman gesticht, welker zonderling verbondene, deels achtkante, deels ronde, koepols door omtrent 1,000 pilaren van jaspis en marmer gedragen worden. De brug over do rivier rust op 16 bogen en is door do Mooren gebouwd. C. heeft steeds grooten handel gedreven , en, roods ten tijdo dor Mooren, bereidde men hier het Corduaan-ledor, hetwelk nog tegenwoordig wijd en zijd verzonden wordt (Zie Marokijn). Ook is hier de voornaamste stoeterij van Andaluzic. C. is do geboorteplaats der beide Seneca's. |
COK.
300
|
CORK A. Door de inwoners ïoo-Cen-konk genoemd, een groot lang scliier-eiland en koningrijk van Azië, tussclien de zee van C., de Sineesche zee, de gele zee, cn hot Sneeuwgebergte, dat het van Tinguzen scheidt. Het is 200 uren lang en 400 ure» breed, en beslaat 4200 □ mijlen, waarop IJ (volg. anderen wel 6 of 8) niillloeneu mensehen wonen, die vrij beschaafd zijn, met de Sineczen veel overeenkomst, en eenc niet onaangename taal, benevens vele geschreven en gedrukte boeken hebben. Het noordelijk deel is bergachtig, heeft eene gure koude lucht, is slecht bewoond, en brengt veel hout, en gerst voort, va» welke laatste de inwoners brood bakken, als ook ginsing of nifl, waarmede inwoners een sterken handel op Sina en Japan drijven. Ook vindt men erbeeren, wolven, tijgers, wilde zwijnen enz. Het zuidelijke deel is zeer vruchtbaar aan rijst, gierst, hennip, katoen, tabak, zijde, vee, paarden, parels, visch, ijzer, lood, zilver, goud, enz. Het eiland is een i-yk, dat verdeeld is in 8 provincie», die me» wil dat 200 stede» zouden bevatte». Het is aan Sina en aan Japan cijnsbaar. De hoofdstad is King-ki-tao. COKES. (Zie Cyrus.) CORFU, het Corcyra der Ouden, is ee» der eila»den van de Ionische republiek. Het ligt op ruim 39° N. Br. en 37O. L. aan den ingang der Adriatisehe zee, tegenover Epirus. Het beslaat eene oppervlakte van 10 □ mijlen. De kust is rotsig en steil; zij heeft eene menigte inhammen en baaijen, waarvan de bogt van C. de voonmamste is. Het klimaat is er zacht, doch vera»derlijk; de voortbrengsele» bcstaa» i» allerlei zuidvruch-te», kore» c» hout; de gro»d bevat zout, moleusteenen, potaarde , gips e» zwavel. De olijvenbouw is de voornaamste bezigheid der inwoners, die omtrent 70,000 i» getal zijn (oudtijds bedroeg het getal 300,000), Grieken van afkomst, godsdienst e» taal, vadsig cn bijgeloovig. Het eiland klom i» den tijd der Grieken tot hoogen bloei, werd eerst door de Illyriërs bcmag-tigd, daarna door de Romeinen vermeesterd, tijdens de invallen der Barbaren door Genseric veroverd c» was in later tijd beurtelings het eigendom van de Saracenen en van het Byzantijn-sche rijk, totdat het voor de magt der Noormannen bezweek en zich, door de Genuezen bedreigd, eindelijk aan Venetië overgaf. Herhaaldelijk beproefden de Turken het aa» die republiek te ontweldigen, doch te vergeefs, totdat het i» 1799 aan de Russen cn Turken in handen viel, en bij de oprigting dor Ionische republiek bij deze gevoegd werd en de hoofdstad va» het eiland, mede C. genaamd, de hoofdstad van dit gemeenebest word. Zij ligt op eene landtong aan dc oostkust des eilands e» is door vestingwerken versterkt. De stad bestaat uit drie deelen, dc oude citadel, de eigenlijke stad, cn de voorstede» St. Roeh, Cas-trati en Marduchio, te zamen 19,000 inwoners tellende. C. telt onderscheidene nuttige inrigtingen, waaronder de belangrijkste is eene lönisch-Grieksche universiteit, die i» 1824 is gesticht, eene theologische, juridische, medische en philosophische faculteit heeft en omtrent 300 studenten telt. Van de openbare gebouwen is de Grieksche hoofdkerk hot voornaamste. CORIANDER. Eene tot do natuurlijke familie dor scherm-dragende gewassen behoorende, in Zuid-Europa en 't Oosten inheemsehe, doch elders veel gekweekte plant, wier kogelronde vruchtjes, onder den naam van C.-znad, zoowel in de geneeskunde als tot andere doeleinden gebruikt worden. De C. onderscheidt zich, in versche» toestand, va» andere umbelliferen terstond door haar ondragelijken stank, die volmaakt met dien va» gekwetste weegluizen overeenkomt. Zij wordt een paar voet hoog, is éénjarig, bloeit van Junij tot Augustus en draagt witte blocm-kroonen, wier twee buitenste blaadjes doorgaans veel grooter zijn dan do drie anderen. Hot C.-zaad bestaat uit kogelrondo ligchaampjos, op wier oppervlakte men 20 ribben waarneemt, waarvan er 10 een slingerenden loop hebben. Zij bezitten eene geelbruine kleur e» kunnen in twee helften gesplitst worden. Men gebruikt hen als specerij, o. a. in de zoogenaamde suikererwten, hetgeen mogelijk wordt doordie» hun onaangename reuk onder 't rijpen geheel verloren gaat en voor een aangenaam aroma plaats maakt. De C. wordt bij ons in dc provincie Noord-Holland gekweekt. O. CORINNA. Eene Grieksche dichteres, va» Tanegra in Beii-tie, die omtrent 500 jaren voor Chr. leefde cn van wie eenige fragmenten zijn overgebleven, die in Fabrieii Bibliotheca Grueca zijn opgenomen. |
CORINTHE. Eene der oudste en rijkste Grieksche stede», omtre»t de landengte, welke Moroa met het overige Griekenland vereenigt, en de zeeboezems van Lepanto cn Acgina (de Ionische en Aegcïsche zee) van elkander scheidt. Deze oudtijds beroemde stad dreef reeds vroeg eenen uitgestrekte» handel en was zeer magtig; thans bevat zij naauwelijks 2000 inwoners. Do huizen zijn groepsgewijze gebouwd, cn de straten worden door uitgestrekte tuinen e» korenvelden van elkander gescheiden. Men vindt naauwelijks nog enkele muren, en weinige, half verzonken zuilen , die de plaatsen kenmerken, waar zich ten tijde van Griekenlands bloei alles vereenigde, wat weelde, beschaving en kunstvlijt konden opleveren, terwijl de rijke koopvaardijvloten in twee prachtige havens do schatten der wereld uit-alle landen bijeen bragten. De stad maakte met haar gebied oudtijds eene aanzienlijke schakel van de keten der Grieksche staten uit, cn werd door Sisyphus, den beroemden Aeolier, gesticht. Het bleef in hot bezit zijner nakomelingen tot Agamemnon, die o»der zijne uitgebreide rijken ook over C. regeerde. Op dezen vorstenstam volgde», meer dan 4 eeuwen, de Heracliden; na hen de aristocratische regering dor Bacchiaden, en op deze de tirannen Cypselus en Periander, totdat eindelijk het vereenigde volk zijne regten hernam en een volksbostuur invoerde. Op deze wijze werd C. het hoofd van het Achaïsehe verbond, en viel, als een offer der Romeinsche hoerschzucht, onder Mummius, 346 jaar voor Chr., wanneer het eene prooi der vlammen en plunderzucht werd. Julius Caesar liet wel een groot gedeelte der stad herbouwen, doch koude het de vorige welvaart niet teruggeve». C. werd i» 261 door de Heruleu ingenomen, had in 395 de woede der benden van Alaric te verduren en kwam »a den val va» het Grieksche keizerrijk beurtelings i» de handen der Bourgondiërs en der Fransehen, der Venetianen en dor Turken, totdat het in den bevrijdingsoorlog der Grieken zich bij dezen voegde. Te C. bestond roods vroeg eene Christelijke gemeente, gesticht door den apostel Panlns (Hand. XVIII), die er anderhalfjaar vertoefde en later twee brieven aan haar schreef, die in het N. V. voorhanden zijn; waarvan de eerste, ten gevolge van be-rigten die de apostel nopens den toestand dier gemeente had ontvangen, de verdeeldheden cn wanorden tracht te herstellen, na zijn vertrek ontstaan; cn do tweede betrekking heeft op de werking, door den eersten te weeg gebragt, alsmede op Paulus' aanstaande komst te C. en regtvaardiging zijner apostolische bediening tegenover hen die haar miskenden. CORINTHISCHE ORDE. (Zie Orden der bouwkunst.) CORIOLANUS (Cajus Mabcius). Ecu der vermaardsto belde» van de oudste Romeinsche republiek, die zijn vaderland in het eerst de uitstekendste voordcelen verschafte, cu het naderhand op den rund van zijnen ondergang bragt. Zijn karakter was een zonderling mengsel van edele en lage eigenschappen; want hij vereenigde mot belangeloosheid, moed, schranderheid, standvastigheid en eene voorboeldelooze dapperheid, eene onbegrensde wraakzucht; was oploopond, onbuigzaam, eergierig en o»verbid-delijk omtrent zijne vijanden. Als gemeen soldaat veroverde hij, in het 20quot;to jaar na dc herbouwing va» Rome, d. i. 493 voor Chr., toen reeds bijna alle Romeinen vlode», de vesting Corioli, en sloeg onmiddellijk daarop een logor, hetwelk tot baar ontzet toeschoot. Toon hij wegens deze verdienstelijke daad den bijnaam va» C. verkreeg, ontvhig zijne eerzucht daardoor een nieuw voedsel, en verbeeldde hij zich, dat hij nu iedere» trap van eer beklimmen konde. Hij dong derhalve, het volgende jaar, naar den post van consul; doch daar hij hot kiezend volk door zijne trotschheid beleedigde, werd hij niet benoemd. Van dit oogenblik af verbond hij zich, nog naamver dan te voren, met dc Patriciërs of den adel, waartoe hij behoorde, cn vond weldra gelegenheid om zijne wraakzucht te bevredigen. Hij deed namelijk bij gelegenheid van eene lang aanhoudende duurte van het koren, den voorslag, om aan het volk geen koren uit te reiken dan onder beding, dat het zijne voorregten zoude afstaan; doch do Tribunen klaagden hem dadelijk wegens de misdaad van dwingelandij e» beleedigde oppermagt dos volks aan, met dat gevolg, dat hij uit zijn vaderland werd gebannen. In gramschap deswegens overreedde hij den koning der Volsciërs. Tullus, om do Romeinen te beoorlogen, verkreeg het bevel over oen le- |
361
|
ger, veroverde versclioidene plaatsen, en nadenlo Rome. Te vergeefs smeekten hem do Roraeinsehe gezanten om den vrede en baden zelfs priesters, om de stad te versehoonen, doch hij zond hen terug, terwijl 's volks aanbieding, om het geslagen vonnis te herroepen, verachtelijk door hem verworpen werd. Eindelijk begaf zich zijne moeder, vergezeld door zijne gemalin en kinderen, naar het leger, en smeekte zoolang om do redding van Rome, dat C. uitriep: „Moedor 1 gij hebt Rome gered, maar uwen zoon verloren 1quot; Hij gaf haar zijn woord, cn liet, met con pijnigend geweten , het leger terug trekken. Zijn verder lot is onzeker. Volgons sommige schrijvers werd hij door de Volseen omgebragt, doch volgens andoren stierf hij in oenen droevigen en kwijnenden ouderdom en in gedurig verlangen naar zijn vaderland. Tot erkentenis van de dienst door zijne moedor Veturia aan het ge-meenobest bewezen, deed de raad oenen tompel bouwen, aan de fortuin der vrouwen toegewijd, waarin de vrouwen alleen rogt haddon te mogen komen. CORK. Ken graafschap in Ierland, groot 137 □ mijion, met 850,000 inwoners. De grond is er vruchtbaar en bevat ook koper en kalksteen. De hoofdstad heet insgelijks C. Zij ligt zeer bekoorlijk aan den mond der Lee op hoogten en eilanden, en hooft eenen aanzienlijken handel, benevens schoopstimmonvorven cn onderscheidene fabrieken. Zij telt 117,000 inwoners. CORNALIJN. Een edelgesteente, gelijk het kwarts, uit kiezelaarde gevormd, en voorkomende in Uohome, Saksen on Si-lezië, alsmede in een groot gedeelte van Azië on hier cn daar ook in America; do kleur is meestal roodachtig, zeldzamer geel of wit; de steen is half doorschijnend en komt in hardheid het naast aan den onyx. Hij breekt in hoekige stukken, die glad zijn op de breuk en neemt door polijsten eoneu schoonen glans aan. Waarschijnlijk is de C. hetzelfde gesteente als het sardion der Grieken en het sardis der Romeinen, waardoor in de Grieksche overzetting van hot O. V. en in navolging van haar in latere vertalingen, is uitgedrukt de naam van don steen, in hot He-breeuwsch odem genoemd, die als eerste opgegeven wordt bij de twaalf welke in den borstlap van den Israëlitisehen hoogepries-ter gezet waren (Exod. XXVIII: 17). CORNARO (Ludovico), uit cenc der aanzienlijkste familiën van Venetië, ontsliep in 1566 zeer zacht in den ouderdom van 104 jaren. Van zijne jeugd af had hij aan oene ongesteldheid der maag on jichtpijnen geleden, doch zich daarvan volkomen bevrijd door cene strenge en allernaauwgezotste matigheid. Ofschoon reeds zwak, werd hij daardoor niet alleen volkomen gezond, maar bereikte zelfs don roods vermelden hoogen ouderdom. Hij schroef een werk over do voordeeion cenor matige levenswijze (Discorsi delta vita sobria, Padua 1558, laatste uitgave Ven. 1816) en in zijn 95quot;t0 jaar, over de geboorte en don dood van den monsch. CORNARUS (Janus), of eigenlijk Hagonbut of Ilaijnpol, werd in 1500 to Zwickau in Saksen geboren, bestudeerde in Italië de geneeskunde, oefende die vervolgens in zijne geboortestad uit, werd hooglceraar te Jona en stierf daar den Maart 1558. Hij maakte zich bijzonder verdienstelijk door do beoefening der kritiek cn uitlegging van do schriften der Ouden, en door de herstelling dor Hippocratische geneeskunst in Duitsch-land. Zijne overzetting van Hippocrates wos een zeer verdienstelijk werk, doch zijne verbeteringen van don tekst van Gale-nus, dio hij op den rand van ccn exemplaar dor Aldischo uitgave schreef, dat nog op de bibliotheek te Jona berust, zijn niet door don druk publiek gemaakt. Hij schreef vele scherpe twistschriften tegen zijn' bonijdcr Leonard Fuehs; alsmede De conviviorun veterum Graeeorum et hoc tempore Germanorum riti-bus, moribus et sermonibus, en De amoris praeslantia etc. (Basil. 1548). CORNEILLE (Pieure), den 6lt;lei1 Julij 1606 te Rouen geboren, den I»'0quot; October 1684 overleden, is de grootste treurspeldichter van Frankrijk. Hij begon met het schrijven van blijspelen en do MClite, die in 1629 op het tooneel vcrschoon, was het eerste zijnor stukken. Do bijval, dien dit stuk genoot, sterkte zijnen moed en kort na elkander verschenen van hein Clitamlre, la Veuve, la Gulene du Palais, la Suivante en la Place royale (1635). De natuur is in doze stukken zeer weinig gevolgd, doch deze fout had C. met al zijne tijdgenooten gemeen. In 1635 verschoen ook zijne Médée, ecne verre navolging van Senoca. De II. |
kardinaal Richelieu had toenmaals vole dichters in zijn gevolg en aan C. werd daaronder oeno plaats bereid, doch cene verandering, die hij zich veroorloofde in een hem opgegeven plan, vorijdoldo deze hofgunst. Daarop haalde do vroegere secretaris van Maria de Medicis, Chalon, hem over zich geheel aan hot treurspel to wijden; 0. leerde Spaanseh, om het Spaanschc tooneel te loeren kennen en schreef daarop zijnen Cid, het beste Fransche treurspel. De hoofdstad bewonderde dit, de kardinaal vond het ecu iiiotsbeteekenend stuk en liet de nieuw gestichte academie het vonnis er over vellen. Mon vindt haar oordeel in do Sentiments de l'acad. Pranf. sur la trai/icomédie dn Cid. In 1639 gaf nu C. zijne Horaces in druk en in hetzelfde jaar Cinna, dat do Franschon voor zijn meesterstuk houden; andere regters schenken den palm aan zijnen Polyeiicte. In het geheel heeft C. 33 stukken geschroven; daarvan zijn in de laatste jaren nog eonigon met grooten bijval ten tooneele gevoerd. Zijn room is na zijnen dood moer gestegen dan gedaald. Hij is van 1647 tot aan zijnen dood lid der Fransche academie geweest. De beste uitgaaf zijnor werken, waarbij gevoegd zijn dio zijns broeders (zie het volgende art.), de commentairos van Voltaire en noten van 1'a-lissot, bezorgde Renouard te Parijs 1807, in 12 dln. In 1834 word C. ter eore in zijne vaderstad oen standbeeld opgorigt. Verg. Kloge de C. 1807 (door de Acadomio bekroond), Tacbcran, Histoire de la cie et des ouvratfes de C., Parijs 1829, Levavas-scur. Vie de C, Parijs 1843. C. (Thomas) broeder des voorgannden, geboren te Rouen den 20'ten Aug. 1625, overleden den 8quot;1quot;quot; Dcc. 1709 te Andolys, wijdde zich insgelijks aan de dramatische dichtkunst en schreef 42 toonoelstukken, meest blijspelen. Hij staat op veel lageren rang dan zijn broeder, doch heeft eonige zoor goede stukken geleverd, waaronder zijn Comte d'Essex uitmunt. Eeno reeks van jaren leefden beide broeders, die twee zusters getrouwd hadden, in huiselijke condragt. Th. verving zijn broeder in 1685 als lid der Fransche academie. CORNELIA. Deze beminnelijke Romoinsche vrouw was do dochter van Scipio Africanus, den ouden, en echtgenoote van Sompronius Gracchus. Zij is moest bekend als de moeder van Tiberius en Cajus Gracchus, die zij als haar grootsten schat aanmerkte cn in wier opvoeding zij haren moesten room vond. CORNELIS (Coiinehus). Eon beroemd Noderlandsch schilder, geboren te Haarlem, waar hij met Karei van Mander in 1595 eeno schilders-academie stichtte, en in 1638 stierf. Zijne stukken, alhoewel talrijk, zijn nogtans zeldzaam, vermits de Vlamingers zo op oonon zeer hoogen prijs stelden. De oorspronkelijke antieken niet kunnende beoefonen, werkte hij naar welgelukte afgietsels. Hij schilderde, in het groot en klein, geschiedenissen, portretten, bloemen, en inzonderheid stukken uit do mythologie. Hij was een naauwkeurig teckenaar, een getrouw nabootser der natuur, on had eon levendig en bohagclijk koloriet. CORNELIUS NEPOS. (Zie Nepos.) CORNETTE. Een bhias-instrument met twee, zelden drie kleppen, doorgaans C. a piston genoemd. Het vervangt de trompet, bijzonder voor stukken, die zeer hoog gaan. Do Fransche muziek maakt er het meest gebruik van. Er is ook eeno C.-torto, ook Cornon genaamd, die een quint lager staat dan de gewone C. CORNWALLIS. Graafschap van Engeland, in het zuidwesten des lands, aan alle zijden door de zee omsloten, behalve aan de oostzijde, waar het aan Devonshire grenst. Het is 63 □ mijlen groot en heeft omtrent 345,000 inwoners, die hun bestaan vindon in de visscherij, welke in sprot zeer aanzienlijk is, bonevens in de tinmijnen, welke van ouds beroemd zijn. Insgelijks is C. de naam van oen graafschap in Nedor-Canada, dat zich langs den zuidoostelijken oever van de St. Laurens-rivier uitstrekt. C. (Nieuw-) is eeno landstreek in Britsch America, aan den stillen oceaan, dat slechts door Indiaansche stammen bewoond wordt. COROLLARIUM. Eeno volgreeks, uit cene vooraf aangeno-mono of bcwezene stolling afgeleid. 15. v. is het bewezen, dat een driehoek. Welke 2 gelijke zijden heeft, ook 2 gelijke hoeken bezit, dan kunnen wij als C. daaruit afleiden, dat een gelijkzijdige driehoek ook 3 gelijke hoeken moet hebben. COROMANDKL (Kust van), is do oude, thans slechts nog in den handel gebruikelijke benaming van een gedeelte der oostkust van voor-Indië, en wel van dat gedeelte dat zich van kaap 46 |
COB.
362
|
Comorin tot aan den mond van do rivior Kistna uitstrekt. Zij is zandachtig en voor don rijstbouw weinig geschikt; doch het binnenste des lands brengt zeer veel katoen voort, waarvan de inwoners stoffen van eene zeer goede hoedanigheid vervaardigen. Verscheidene vorsten waren voorheen bezitters van deze kust, waaronder de Nabob van Arkot do aanzienlijkste was; doch de Engelschon, die hier het presidentschap Madrns bezitten, hebben zich van bijna het geheele land meester gemaakt. De Franschen bezitten er Pondicherij cn eenige andere plaatsen, de Denen Tranquebar. CORPUS JURIS. Hierdoor verstaat men eene verzameling van wetten en verordeningen, die de Grieksche keizer Justinia-nus, in de Vlde eeuw, deed bijeenvoegen. Het werk is in de Latijnschc taal geschreven en bestaat uit verscheidene deelen: 1°. uit een handboek van de geheele regtsgeleerdheid, toteenen leiddraad bij het onderwijs geschikt (Institutiones): 2°. uit een uitvoerig regtsgcleerd stelsel in 50 boeken, welke uit de werken der oude regtsgeleerden verzameld zijn (Pandecten): 3°. uit verordeningen van voorgaande keizers (Codex): 4quot;. uit latere, na de zamenstelling der 3 genoemde werken, verschenen wetten van Justinianus (Novellen); terwijl eindelijk verscheidene verordeningen van latere keizers cn de Longobardische boeken over het leen-regt het aanhangsel uitmaken. Den tegenwoordigen vorm dezer verzameling heeft men aan de Italiaansehc regtsgeleerden uit de middeleeuwen te danken. In do XII110 eeuw begon men in Italië de Justiniaansche wetgeving, die aldaar bijna geheel vergeten was, wederom op de hoogescholen te onderwijzen, waarbij inzonderheid die van Bologna eenen uitgebreiden roem verwierf. Naderhand vond zij ook in andere landen bijval en werd het zoogenoemde Romeinsche regt in Duitschland door keizer Maxi-miiiaan den Iquot;en in 1425 bekrachtigd en tot een rigtsnoer in regten aangenomen. CORREGGIO. Aldus heet naar zijne geboorteplaats, eene nette stad in het hertogdom Modena, de beroemde sehilder, wiens eigenlijke naam was Antonio Allegri, geboren in 1494, overleden in 1534. Zijn penseel is voortreffelijk, oorspronkelijk, naauwkeurig en vol genie. In het voorstellen van licht cn donker had hij eene geheel eigene manier van behandeling; zij bestaat in het verspreiden van een groot licht, dat zich van lieverlede in donkere schaduw verliest. Zijne beelden, landschappen enz. zijn alle uitstekend. Tot zijne meest beroemde stukken behooren: een vrouweportret in oostersche kleeding, dat men voor de afbeelding zijner vrouw houdt, die hij teeder beminde ea met welker dood in 1529 zijn geheele levensgeluk ten grave ging; dit stuk bevindt zich thans te Napels — de hemelvaart van Maria, eene heerlijke fresco-schilderij in de hoofdkerk te Parma, in welke stad hij zich meest ophield — eene lö en Leda, waaraan het zonderlinge lot te beurt viel, dat een Fransche prins er de beide koppen uit liet snijden, die naderhand op eene uitstekende wijze zijn bijgewerkt door Schlesinger, zoodat dit stuk thans een sieraad is van het museiim te Berlijn — eene boetvaardige Magdalena, thans te Dresden — en, behalve nog vele andere schilderijen, zijn meesterstuk, de geboorte van den Heiland. Dit overschoone stuk is bekend onder den naam van „don nachtquot; (la nolle) en is insgelijks te Dresden. Zie over C.: Pungileoni, Memorie iscoriche di Ant. Allegri, detto il Correggio (Parma 1317, 3 dln). CORREG1DOR is de naam van een ambtenaar in Spanje en Portugal, die in geschillen van ondergeschikt belang regt spreekt, met het handhaven der policie belast is, somwijlen aan het hoofd der burgerwacht staat en over 't geheel allerlei kleine over-heids- en regtsbetrekkingen bekleedt. CORRIDOR is in grootè gebouwen, schouwburgen enz. een gang, waarop de deuren van verschillende vertrekken uitkomen. CORRIENTES of SAN-JUAN-DE-CORRIENTES , hoofdstad van den gelijknamigen staat in de La Plata-republiek, aan den linkeroever van de Parana, niet ver van de zamenvloeijing dier rivier en van den Paraguay, in eene voor den handel zeer geschikte ligging, heeft eene citadel en telt 10,000 inwoners. De stad is eerst in het begin der 18de eeuw gesticht. Do provincie C. tusschen den staat Entre-Rios ten zuiden, den Paranastroom ten westen, de republiek Paraguay ten noorden en de staten Uraguay en Brazilië gelegen, bevat 2200 Q mijlen met 140,000 bewoners, waarvan 100,000 Indianen. |
CORSICA. Eiland in de Middellandsche zee, tusschen do kust van Genua on het eiland Sardinië, van hetwelk C. door de smalle straat van Bonifacio is afgescheiden. Het heeft eene oppervlakte van 178 Q mijlen en wordt door eene hooge bergketen in eene oostelijke en westelijke helft gescheiden, welke met elkander slechts door, ten deele zeer moeijelijko en in den winter onbruikbare bergpassen met elkander gemeenschap hebben. Sommige spitsen van dat gebergte hebben eene hoogte van ruim 8000 voet en onderscheidene rivieren vloeijen er af, van welke de Golo, do Tavignano en de Fiumorbo de voornaamste zijn. De grond is ten deele zeer rotsig en bevat onderscheidene metalen, alsook aluin, zout, porfier en jaspis. Voor zooveel het eiland bebouwd is, levert het granen, hennip, vlas, tabak en allerlei zuidvruchten. Ook zijn er vele en daaronder zeer schoone bossehen, waarin zwijnen en ander wild gevonden worden. De voornaamste plaatsen zijn: Ajaccio, de hoofdstad, vermaard als geboorteplaats van Napoleon den I,lel1 — Bastia, de grootste stad van het eiland, vroeger de hoofdstad — Calvi, eene vesting— Porto Velchio en San Bonifacio, elk met eene goede haven — Corte, in eene bergvlakte en Stazzona, een dorp met minerale wateren. Het aantal inwoners van het eiland bedraagt 208,000. Voor omstreeks 1000 jaren werd C. aan de Genuezen ontrukt door de Saracenon, die het na een bezit van bijna twee eeuwen moesten overgeven aan do heerschappij van Pisa, aan welke het in 1285 door de Genuezen werd ontnomen. Doch het eiland was sedert 1729 in eenen aanhoudenden opstand, zoodat de republiek Genua in het jaar 1730 keizerlijke, en in 1738 Fransche hulpbenden inriep, welke laatsten de inwoners tot eene schijnbare rust bragten, doch bij het uitbarsten van den Duitschen oorlog in 1741, het eiland verlieten. Thans brak de opstand onder verscheidene legerhoofden op nieuw uit, en benoemde de Corsi-eaansche senaat, in 1755, Pasquale Paoli tot veldheer, die het zoo ver bragt, dat den Genuezen, behalve Bastia, weinig overbleef, en zij wanhopen moesten, het eiland immer weder te zullen overmeesteren. Zij stonden het derhalve aan Frankrijk af, hetwelk aanvankelijk scheen te meenen dat men C. met eene geringe raagt zoude kunnen tot onderwerping brengen; maar Paoli, op Britsche hulp hopende, bood eenen tijd lang zulk eenen hevigen tegenstand, dat de kosten dezer onderneming reeds 30 railliocn livres beliepen, zonder dat de Franschen verder voorwaarts gedrongen waren. Daarop ontvingen zij van hun hof versterking; doch daar Engeland geheel werkeloos bleef en de Corsicanen bovendien in verscheiden gevechten hunnen pligt vergaten, zag Paoli van allen verderen tegenstand af, en vlugtte naar Engeland. Bij de Fransche omwenteling werd C. al aanstonds als een afzonderlijk departement in Frankrijk ingelijfd cn had zijne afgevaardigden in de conventie; terwijl Paoli nu ook uit Engeland naar zijn vrij geworden vaderland terugkeerde. De tercgtstelling des konings van Frankrijk en andere besluiten van de conventie baarden op het eiland veel misnoegen. Het schrikbewind hield Paoli verdacht en ontbood hem naar Parijs; doch hij haalde het volk tot de zijde der En-gelschen over, die dan ook den ISquot;*quot;quot;1 Februarij 1794 op C. landden en weldra Bastia en Calvi veroverden. De natie onderwierp zich hierop aan Engeland; het eiland werd nu als een vierde koningrijk aangemerkt, en op de Britsche wijze, door een bijzonder parlement, even als Ierland, bestuurd; doch spoedig werd een groot gedeelte der inwoners van de Engelschea afkeerig, en het viel den aanhangeren der Franschen gemakkelijk, zich bij deze eilanders bemind te maken. Er ontstond op verscheidene plaatsen oproer, terwijl kwaadaardige ziekten onder de Britten de verschrikkelijkste verwoestingen aanrigtten, van welk een en ander het gevolg was, dat de onderkoning Elliot, inzonderheid nadat de Britsche overmagt in de Middellandsche zee door het in bezit nemen van Livorno door de Franschen aanmerkelijk gefnuikt was, het geraden oordeelde C. te ontruimen, dat sedert een Fransch departement is. Zie voorts: Bellin, Description géographique et historique de tile de Corse (Par. 1769, 2 dln.); Robiquet, Recherches histori-ques et stalistiques sur la Corse (Par. 1835, 2 dln.); en voor de geschiedenis van het eiland: Philippini, 1 listor ia di Corsa (Tur-none 1594, voortgezet tot 1769 door Grcgori, Pisa 1828—1832, 5 dln.); Jacobi, Hisloire générale de la Curse (Par. 1835, 2 dln.); Stephanopoli, Hisloire de la colonic grecque en Corse (Par. 1827); |
COR.
363
|
Ehrmann, Pragmatische Geschichte der Revulutionen von Corsica (Hamb. 1799). COUT (ConNELis), beroemd schilder en graveur, is in 1530 te Hoorn geboren en in 1578 te Rome gestorven. Hj) oefende zich onder Hieronyraus Cock en heeft zelfs veel geschilderd van hetgeen onder diens naam bekend was. Daarop werd hij te Venetië leerling van Titiaan, die hom in zijn huis opnam en wiens schoonste werken hij in koper graveerde. Vervolgens zette hij zich te Rome neder, waar hij eene school stichtte, onder wier beroemdste leerlingen Aug. Caracci en Ph. Thomassino genoemd worden. C. was buitengemeen ijverig en leverde een zeer groot aantal van zeer merkwaardige platen naar do schilderijen der beroemdste Italiaansche en Nederlandsche schilders, als Titiaan, Raphael, Michael-Angelo, Correggio, Michiel Coxie, Heemskerk, Floris en anderen. Ook zijne eigene compositien heeft hij in plaat gebragt. CORTES; (van Corte, Curia, het hof regis atria heette in de middeleeuwen een rijksdag) is in Spanje en Portugal de naam van het wetgevend ligchaam of de volksvertegenwoordigers. Toen de Christelijke vorsten de heerschappij der Mooren in Spanje ten onder bragten, ontstonden in de veroverde provinciën ligcha-men, uit de ingezetenen zamengesteld, die de vorstelijke magt beperkten. In Castilië en Arragon behoorden daartoe de geestelijkheid, de adel en de steden; zij waren afgescheiden in afdeelin-gen, welke in Castilië den naam hadden van estamentos, in Arragon dien van brazos. In het laatste erlangde de burgerstand al vroeg zekere zelfstandigheid en besliste een door de C. benoemde opperregter, genaamd El Justicia, de geschillen tusschen den koning en zijne onderdanen. Na de vereeniging van de beide genoemde rijken gelukte het aan Ferdinand en Isabella, zich onafhankelijker van de C. te maken, en toen de Castilianen zich verstoutten aan Karei den Vden eene op den rijksdag te Toledo in 1538 gevraagde geldhefflng te weigeren, ontbond hij de vergadering. Na dien tijd werden de adel en de geestelijkheid niet meer opgeroepen, maar alleen de afgevaardigden van 18 steden, en wel enkel tot het goedstemmen van nieuwe belastingen, terwijl de bijzondere voorregten der Arragonsche C. in 1591 door koning Philips den IIdIquot; zeer werden beperkt en Philips de Vde, na den Spaanschen successie-oorlog de provinciën, die de Oostenrijksche zijde hadden gehouden, daarvoor met verlies hunner nog overgeblevene vrijheden boeten deed. Van toen af werden de C. slechts bijeen geroepen om don koning bij zijne troonsbeklimming te huldigen of ook wanneer de troonsopvolging moest geregeld worden. Tot het eerste kwamen zij voor het laatst te zamen in 1789 bij de troonsbeklimming van Karei den IVdcquot;; tot het laatste in 1713. Toen Napoleon in 1808 Ferdinand den VIl(,equot; onttroond had, werd in eene junta te Baijonne vastgesteld dat de C. zouden bestaan uit 25 aartsbisschoppen, 25 'edellieden en 122 afgevaardigden van liet volk; maar deze C.-vergadering kwam even weinig tot stand als de aloude, welker herstelling de Fransche keizer had toegezegd. Doch de junta, die den door Napoleon aangestelden koning Jozef niet wilde erkennen en op naam van koning Ferdinand handelde, riep in 1809 de C. zamen op den voet van 1789; zij bestonden uit 182 leden, vergaderden den 24'1,in September 1810 en gaven den 12den Maart 1812 aan het land eene nieuwe constitutie, die door Ferdinand bij zijne herstelling in 1814 afgeschaft, maar door hem, ten gevolge der omwenteling van 1820 bezworen werd. Ten gevolge dier gebeurtenissen moest de koning de C. van 1812 weder zamenroepen, die echter, na de gewapende tusschenkonist van Frankrijk, in 1823 werden ontbonden, maar op nieuw zamengeroepen toen de koning door afschaffing der Salische wet de troonsopvolging geregeld had (1830). En toen de koningin regentes in 1834 de teugels van het bewind had in handen genomen, moest zij ten gevolge van den burger-oorlog op nieuw do instelling der C. bekrachtigen, die nu in twee kamers, die der proceres of aanzienlijken, en van de afgevaardigden, proairadores, werden verdeeld. Sedert heeft de constitutionele regeringsvorm in Spanje, ook bij onderscheidene binnen-landsche onlusten, blijven bestaan en tegenwoordig (1855) is de magt van koningin Isabella uiterst beperkt. |
Wat Portugal aangaat; de geschiedenis der C. begint aldaar met den rijksdag te Samega (1143), die Alphonsus den Iquot;ll!n als koning huldigde. Zeer onbepaald waren echter de wijze van hare zamenstelling en de kring harcr bevoegdheid. Sedert do XVIquot;1' eeuw zoo goed als vernietigd, werden zij in 1640 bij de troonsbeklimming van het stamhuis Braganza in haren ouden luister hersteld, maar na 1697 niet meer bijeengeroepen. De omwenteling van 1820 deed haar herleven en de nieuwe, ingevolge de aangenomen grondwet opgeroepen C. kwamen den 1quot;'°quot; December 1822 zamen. De tegen-omwenteling maakte daaraan een einde, doch den 5den Junij 1824 vaardigde de koning een besluit uit, waarbij de oude vorm der C. van 1143 werd gehandhaafd. Na zijnen dood stelde zijn opvolger Don Pedro den 26quot;quot;1quot; April 1826 eene op de Fransche leest geschoeide grondwet (Caata lt;le Ley) in, benevens nieuwe C., tevens de kroon aan zijne dochter Donna Maria da Gloria overdragende. De regering van Don Miguel schortte de constitutionele regering in Portugal gedurende eenigen tijd op, doch zij werd den 1 ldequot; February 1842 hersteld en daarmede ook het bestaan der C., die sedert, even als in Spanje, zyn in wezen gebleven. CORTEZ (Fernando). Deze heldhaftige Spanjaard is in 1485 geboren te Medelin in Estremadura. Hij studeerde te Salamanca in de regten en ging in 1564 naar West-Indië, waar Velasquez, gouverneur van Cuba, hem aan het hoofd eener vloot plaatste ter ontdekking van nieuwe landen. Den I2dsn February 1518 scheepte hij zich te San-Jago op 11 kleine schepen in met 508 soldaten, 109 matrozen, 6 paarden en 10 stukken geschut, en landde den 2'len April in de golf van Mexico, waar de inboorlingen doodelljk verschrikt werden door het gezigt van de ruiters en het geschut; zij hielden de paarden en de berijders voor één voorwerp en de schepen voor drijvende vestingen, zoodat hij zeer spoedig zijnen intogt in de hoofdstad deed. Montezuma, het opperhoofd, ontving hem plegtig, terwijl de bevolking hem voor een goddelijk persoon en een zoon der zon hield. Hij wierp de afgodsbeelden neder, voor welke menscben werden geofferd, en rigtte het beeld der moedermaagd in hunne plaats op. Vervolgens sloot hij een verbond met eenige Caziques, vijanden van Montezuma, en dwong dezen om de opperheerschappij van keizer Karei den Vdlt;!quot; te erkennen. Velasquez, naijverig op de veroveringen van C., zond een leger tegen hem af, maar deze, door troepen met Spanje en overloopers van Velasquez versterkt, onderwierp geheel Mexico en nam Guatimo-rin, den schoonzoon van Montezuma, die dezen door zijne onderdanen verlaten vorst was opgevolgd, met zijne gemalin en rijksgrooten, gevangen; zoodat C. met een handvol volks een magtig rijk veroverde, grooter dan Spanje zelf. Door het gc-regtshof (audiencia) beschuldigd, keerde hij met schatten beladen naar zijn vaderland terug en regtvaardigde zich in persoon bij den keizer; niet zoo evenwel, of hij verloor zijnen invloed en ging op nieuwe togten uit, op welke reize hij in 1536 Californië ontdekte. Om nieuwe ondersteuning te erlangen, keerde hij naar Spanje terug, maar werd koel ontvangen en leefde verder in eenzaamheid in Sevilla tot aan zijnen dood in 1534. C. was buiten kijf een zeer dapper, schrander en ondernemend man, maar van wreedheid kan hij niet worden vrijgesproken. Zijne krijgsbedrijven zijn vooral naauwkeurig geboekt in Prescott, Historij of the conquest of Mexico (Lond. 1843, 3 dln). CORTONA. Eene bekoorlijk gelegen stad in Toscane, het Co-rytum der Ouden, eene der twaalf oud-Etrurische vrijsteden, met 4,500 inwoners, die meest in den landbouw hun bestaan vinden. De stad bezit merkwaardige kunstschatten en is de geboorteplaats van den naar haar genoemden schilder en bouwkundige C. (Pietro-da), eigenlijk Berettini, die er in 1596 het levenslicht zag. In zijne jeugd had hij de antieken, benevens de groote meesters Raphaël, Caravaggio en Michaël Angelo beoefend, en trad hierop onverwacht als kunstenaar met zijne schilderij, de roof der Sabijnen, te voorschijn. Dit stuk, en nog meer: de geboorte onzes Zaligmakers, in de Lieve Vrouwe-kerk te IiO-retto geplaatst, vestigde zijnen roem. Hij schilderde vervolgens het verwulf van de groote zaal in het paleis van Berberini, verbeeldende den triomf der eer; een werk, zoo volkomen geslaagd, en van zulk eene uitgebreidheid, als immer door cenig schilder geleverd werd. Hij reisde door Loinbardije, den Vene-tiaanschen staat, en naar Florence, waar hij de zoldering van het paleis Pitty schilderde, en was vervolgens te Rome gestadig als schilder en bouwkundige werkzaam tot aan zijnen dood, in 1061. C. lette minder op de waarheid dan op het bevallige, |
COU—COS.
364
|
schoon hij dit niet altijd bereikte. Vooral muntte hij uit in levendige verbeelding, het zacht bevallige zijner jeugdige vrouwe-beelden, en de overeenstemmende afwisseling van kleuren, welk laatste zijne eigenlijke verdienste uitmaakt. CORUNA (La). Do hoofdstad van de Spaansche provincie Galli-cië, op een eiland aan den mond der baai van Betanzos. Zij bestaat uit twee deelen, de oude en de nieuwe stad. De eerste heeft eene sterke citadel en de laatste draagt den naam van Pesca-deria (vischmarkt). Zij heeft zes kerken, onderscheidene gestichten van weldadigheid, eene school voor de zeevaart, een arsenaal en 15,000 inwoners, die handel drijven en eenige fabrieken bezitten. Een uur van de stad staat een hooge kustlichttoren, die, naar men wil, reeds door de Pheniciers zou gesticht zijn en door de Romeinen aan Mars werd toegewijd. C. is in den jongsten Spaanschen nationaloa oorlog inzonderheid merkwaardig geworden door den veldslag op den lGdcn Januarij 1809, tusschen den Franschen maarschalk Soult en den Engelschcn veldheer Moore voorgevallen, waarin de laatste sneuvelde en zijn opvolger Baird gevaarlijk gekwetst werd. CORVER (Maakten). Een vermaard tooneelspeler, die te Amsterdam in het jaar 1727 geboren werd. Hij gaf reeds vroeg blijken van een zeer goed geheugen en schitterende geestvermogens, en genoot het onderwijs in de teeken- en graveerkunst, waartoe men hem scheen te bestemmen, van den beroemden tooneelspeler Jan Punt, hetgeen in hem zijne sterke zucht voor het tooneel, zoo al niet deed geboren worden, ten minste aanmerkelijk bevorderde. Op 22jarigen leeftijd betrad hij tot groote toejuiching het Amsterdamsche tooneel, dat hij in 1703 verliet, om het bestuur op zich te nemen van een tooneelgezelschap, dat hier en daar voorstellingen gaf. Van 1776—1779 was hij tooncel-directeur te Rotterdam, waar hij in 1774 den schouwburg had laten bouwen, en zette zich vervolgens te 'sGravenhage neder. C. overleed in 1793. CORYBANTEN waren de priesters van Cybele, anders ook wel Cureten of Galli genoemd. Zij liepen op de feesten hunner Godin als razenden rond, door het tegen elkander slaan van metalen schilden, alsmede door het geraas van tamboerijnen, trompetten en dergelijke, anderen tot dezelfde uitzinnigheid en razernij aanzettende. De C. worden ook als wachters genoemd bij de kindschheid van Jupiter, door diens moeder Cybele aangesteld , opdat hun gedruisch Saturnus zou beletten, het schreeuwen van het kind te hooren. CORYTUM. (Zie Cortona.) COSCHWITZ (George Danicl) geboren in 1679, overleden in 1729, was hoogleeraar in de geneeskunde te Halle en verdediger van de leer van Stahl. Behalve vele kleinere schriften, heeft men van hem een afzonderlijk werk onder den titel van: Organismns ct mechamsmus in homine vivo ohvitis et stabilitus, (Lips. 1725) waarin hij, namens de leerlingen van Stahl, ook het aanzijn van een zenuwvocht verdedigt, en buitendien verscheidene blijken geeft van tot de gematigde partij te behoo-ren. De nieuwe speeksclbuis, welke hij meende ontdekt te hebben, en in een werkje: Dc (hictu salivali novo, Halle 1724, in 4°. beschreef, werd door Duvernoy en Ilaller bewezen niet te bestaan , daar C. de aderen der tong daarvoor gehouden had. COSECANS. (Zie Goniometrischc lijnen.) COSINUS. (Zio Gonioinetrische lijnen.) COSMAS en DAMIANUS. Twee broeders, van welke verhaald wordt, dat zij in de III*1® eeuw in Arabic leefden; na den dood van hun vader door eene godvruchtige vrouw, met name Theodotes, werden opgevoed; zich op de geneeskunde toelegden en die uit menschlievendheid, zonder belooning aan te nemen, uitoefenden; en om het Christelijke geloof, op bevel van Lysias, in het jaar 283 (and. 288) werden ter dood gebragt. Hunne gedachtenis wordt in de R. C. Kerk gevierd op den 278ten September. Vele stormen en watervloeden, op dien dag voorgevallen , worden in de geschiedenis C. en Z).-vloeden genoemd. Zie voorts: Acta Sanct. ad 27 Sept.; Surius, De prob. Sanct. vitis (Col. Agripp. 1618), T. III, pag. 280; Hist. Eccl. Maydeh. Cent. IV, Cap. 12; Beckii, Marty rol. Eed. Cap. VIII, § 9; Zuingeri, Theatr. vit. hitman. Vol. X, lib. IV, pag. 2451; Thum-mius, De festin Christian., pag. 167. |
COSMUS DE MEDICIS. Toen in de XI*e eeuw bijna alle steden van Opper-Italië zich tot republieken vormden, ontwikkelden zich in deze, meestal kleine, staten eene kracht, die haren invloed aan alle kanten verspreidde, en Opper-Italië, zoo in handel en nijverheid, als ten aanzien van de vrije beschaving van den geest in kunsten en wetenschappen, boven alle staten van Europa deed uitmunten. Tot het laatste droeg de ge-meenebest-regering, en, tot vestiging van deze, de onderlinge tweespalt der staten niet weinig bij. Toen nu, onder deze on-eenigheden der partijen, eenige stoute of aanzienlijke mannen zich tot Dictators verheven hadden, die naderhand vorsten werden, wedijverden dezen met elkander in magt, aanzien en bevordering van kunsten en wetenschappen, welke nooit schooner bloeiden, dan in dien tijd, waarin alles zich vereenigde om er geestdrift voor op to wekken. Onder deze staten kenschetste zich inzonderheid Toscane, welks staatsgesteldheid den handel begunstigde, waardoor de familie der Medicis niet alleen onmetelijke schatten, maar ook eenen overwegenden invloed verwierf. In eenen afstammeling van dit geslacht, den oudsten C., vereenigde zich alles wat hem den eernaam van Vader des vaderlands konde doen verwerven. Zijne pracht, zijne edelmoedigheid en deugden bragten te weeg dat de volksregering wel behouden, doch C. inderdaad het hoofd der republiek werd en een aanmerkelijk gedeelte zijner magt aan zijne nakomelingen naliet. Ondertusschen had de familie der Medicis, zoo als doorgaans het geval is, met de woelingen der onderscheidene partijen veel te worstelen, en moest zij zelfs, van 1433 tot 1527, driemaal Florence ruimen. Alexander, een achterkleinzoon van C., den Vader des vaderlands, werd wel hierop in 1580 tot hertog benoemd, doch 6 jaren daarna verraderlijk vermoord, hetwelk de voornaamsten van den staat deed besluiten, om C., den eenigen erfgenaam van dit aanzienlijk geslacht, een jongeling van 18 jaren, tot opperhoofd te verklaren. Ondertusschen had de moordenaar van Alexander zich door do vlugt gered, terWijl Philip Strozzi en andere misnoegden zich met hem vereejiigd hadden, om de volksregering van Toscane weder te herstellen, waartoe zij met een aanzienlijk aantal bijeenverzamelde troepen in het Florentijnsche gebied vielen. Zij echter die C. verkozen hadden, bezaten middelen om hem in zijne regering te bevestigen. Zij wierven krijgsvolk, zochten de burgers te winnen, en poogden zich bovenal van de bescherming van keizer Karei den Vden te verzekeren, van welk een en ander het gevolg was, dat het leger der misnoegden bij nacht overvallen en C. in zijne heerschappij volkomen bevestigd werd. Strozzi benam zich zeiven in den kerker het leven, ten einde de doodstraf te ontwijken; aifderen werden te regt gesteld. Men beschuldigde C. van wreedheid en argwaan — en er zijn ook eenige onmenschelijke handelingen van hem bekend — maar het is ook zeker, dat zijn bestuur zachter was, toen hij zich in zijne heerschappij zag bevestigd. Handel en fabrieken herkregen haren alouden bloei; 's lands welvaart nam gestadig toe; men stelde goede middelen van verdediging, te land en ter zee, in het werk; hij vergrootte het gebied van den staat door het vorstendom Piombino, door Karei den Vden voor 200,000 daalders aan hem afgestaan, en liet zich door Spanje met de republiek Siena beleen en. Voorts stelde hij in 1561 de orde van den heiligen Stephanus in, ten einde de Toscaansche kusten tegen dc Turksche zeeroovers te beveiligen, was tevens een bevorderaar van kunsten en wetenschappen en de stichter van de academie te Pisa. Paus Pius dc Vde benoemde hem in 1569 tot groot-hertog van Toscane en zond hem eene gouden kroon. Met hem, als C. den Igt;ten, begint dus de reeks der groot-hertogen van Toscane, die na verloop van bijna twee eeuwen den troon der Duitsche keizers beklommen. C. de T8te stierf in het jaar 1574. COSTA-RICA (dat is de Rijke kust), tegenwoordig een zelfstandig gemcenebest in Centraal-America, tusschen de landengte van Panama, de golf van Mexico, dc stille Zuidzee en Nicaragua. Het beslaat eene bergvlakte van 1070 □ mijlen, met eene hoogte van tusschen de 4000 en 6000 voet, van waar eene ontelbare menigte kleine en meestal onbevaarbare bergstroomen naar zee vloeijen. Het land is zeer vruchtbaar, voornamelijk aan de kusten, doch juist daar zeer ongezond, zoodat de vruchtbaarste gedeelten van het land onbebouwd blijven. De republiek is in acht partidos verdeeld en telt 250,000 inwoners. De hoofdstad San-Josc, in een heerlijk dal aan de westzijde van den bergketen der Andes op 16 mijlen afstands van de Stille Zuidzee |
365
|
gelegen, is fraai en regelmatig gebouwd; zij is do zetel der regering on van een' bisscliop, heeft oeno mnnt, eeno hoofdkerk, tabaks- eu andere fabrieken en tolt 20,000 inwoners. In 1842 scheidde zich C. nf van do unie der staten van Midden-America en constitueerde zich in April 1848 als onafhankelijke staat. Vergelijk omtrent deze republiek: Coup tVoeil rapide sur la ré' jiuhhqm C, Paris 1849; Baily, CenirO'Americat describing each oj the Sta/.eSj Lond. 1850; Kcichardt, Ventro-Amerika, nach den ye-genwartif/en Zustanden des Landen und Volks, Brunsw. 1851. COSTEi; (Samuöi.), do stichter van het Amsterdamscho too-neel, van wien het jaar zijner geboorte zoo min als dat van zijn overlijden met zekerheid bekend is. Hij was geneesheer te Amsterdam, en bezorgde de zieken in het gasthuis meer dan 50 jaren, zonder eenigo belooning. Bovendien wijdde hij zich aan do letterkunde, en heeft men van hem 5 blij- en 6 treurspelen. Zijn eerste drama was; De vermaken van hel land, zijn laatste het treurspel Polyxena; het eerste verscheen in 1615, het laatste in 1644. Zijne Jphigenia, die in 1616 het licht zag, maakte den moesten opgang. Toenmaals gaf men in Amsterdam tooneelstukken, eerst om niet; doch naderhand betaalde inen er eenig geld voor, ten behoeve der armen, en het was omtrent dezen tijd dat C. een genootschap, onder den naam van academie, oprigtte, hetwelk de vorming der Hollandsehe taal- en dichtkunde ten doel had, en waaruit in 1617 de volkomenc stichting van een tooneel, schoon nog onder den naam van academie, geboren werd, waartoe door C. op do Keizersgracht een houten gebouw werd opgerigt. C. maakte nu eene overeenkomst met het weeshuis, hetwelk voor een derde van de winst de kosten der onderneming op zich nam, en de overige twee dorde aan het gezelschap overliet. In het jaar 1638 werd het houten gebouw met een van steen verwisseld, en de academie veranderde in eenen schouwburg, die met het opvoeren van Vondels Gijs-brecht van Aemstel werd ingewijd. COSTN1TZ. (Zie Constantz.) COSÏUMEN zijn gewoonten en gebruikelijkheden in de reg-ten en de regtspraak, welke door hun lang bestaan kracht van wet hebben verkregen. Het costumier regt veronderstelt, dat de wet niet altijd van don souverein of wetgever uitgaat, maar ook wel van het volk, 't welk alsdan in plaatse van geschrevene wetten, costumen of gewoonten stolt; het costumier regt is alzoo de door het volk te voorschijn geroepen en in zijn bewustzijn voortlevende regtsnorma. Dit regt heeft gelijke kracht als de wet, ja het kan zelfs in enkele gevallen de wet veranderen. Het strekt zich wel is waar over een geheel volk uit, maar vertoont zich toch meestal in den vorm van provinciaal of locaal regt. Het bestaan van do costumen wordt voor den regter meestal door uitspraken van getuigen bewezen, doch de regter is uit hoofde zijner betrekking reeds verpligt het costumier regt van den kring zijner uitspraken te kennen. COTICE. In de Heraldie noemt men C. een teeken dat bijna gelijk is aan do Bande (zie Bande) en dezelfde rigting heeft, doch altijd smaller is. Menetrier zegt dat de C. do helft der breedte beslaat van de Bande, de baton peri het derde en de fdet het vierde gedeelte; doch het gebruik hooft deze benamingen onder elkander verward. Als voorbeeld van de C. mogen wij het wapen van de Celles in België noemen; deze familie voert op een schild van hermelijn, eene bande en twee C.'s aan hare zijden van keel. COTOPAXf. Een vulkaan, zooveel men weet de hoogste der aarde, in hot gebergte Cordilleras de los Andes, 11 mijlen ten zuidoosten van Quito. Hij is van eene kegelvormige gedaante en heeft eene hoogte van 17,800 voet boven de oppervlakte der zee, doch vertoont zich minder hoog, daar hij oprijst uit eene bergvlakte, die zelve ruim 9,000 voet boven den waterspiegel der zee ligt. De berg werpt niet alleen lava, maar ook stecnen en geheele rotsbrokken op, waardoor in do heerlijke dalen die hem omringen, meermalen de ontzettendsto verwoestingen zijn aange-rigt. Do merkwaardigste uitbarstingen zijn die van 1698, 1738, 1742, 1744, 1766, 1768 en 1803. Von Humboldt heeft den C. in 1802 bezocht, maar verklaart hot voor onmogelijk, hem te beklimmen. |
COTTA (Joiiann Fhikdrich, vrijheer van), was oen van de vermaardste boekhandelaars van Duitschland. Hij is geboren te Stuttgart den 27'tcl1 April 1764 en trad in zijne jeugd in dienst, doch legde zich, na den rang van othcier der kavallene verkregen te hebben, op do wiskundige en krijgswetenschappen toe, waarbij hij later ook de beoefening der regtsgeleerdheid voegde. Na het doen eenor reize naar Parijs vestigde hij zich in den sedert 1642 in zijn geslacht erfelijkeu boekhandel te Tiibingen, stichtte mot Schiller do AUgemeine Zeitxmg (1798), en gaf vele en zeer belangrijke boekwerken in liet licht. Ook aan algemeone belangen wijdde C. de krachten van zijnen geest: de invoering van stoomvaartuigen op den Bovenrijn en do Bodensoe, staatkundige bomooijingen, enz. Zijne verdiensten werden erkend, zoo door zijne verheffing in den adelstand als door zijne benoeming tot kamerheer des konings van Würtemberg, ondervoorzitter der Würtembergsche stónden-vergadering en ridder van onderscheidene orden. Hij overleed don 29quot;e!' December 1832. COÏTBUS. Kreits in het Pruissischo regeringsdistrict Frankfort a/O., mot eene stad van denzelfden naam aan de Spree. Zij heeft 3 voorsteden, een kasteel en 9,000 inwoners, die onderscheidene fabrieken hebben en eenen levendigen handel drijven. COTTIN (Mevrouw), aldus genoemd naar haren echtgenoot, heette eigenlijk Sophia Kistaud en werd in 1773 geboren te Tonneins in het departement Lot et Garonne. Hare opvoeding door eene moeder, die de kunsten en wetenschappen beminde, vormde vroeg haren smaak; doch daar zij zicii moer toelegde om in de verkeering nuttig te zijn dan te schitteren, had niemand van haren voortreffelyken aanleg iets vermoed; en het was eerst na den dood baars echtgenoots, een rijk bankier te Parijs, dien zij na een driejarig huwelijk op nog slechts twintigjarigen leeftijd verloor, dat zij, hare toenemende zucht voor een stil, afgezonderd leven volgende zich aan de vriendschap en het studee-ren toewijdde, zonder er nog aan te denken om als openbare schrijfster op te treden. Haar eerste roman, Claire d'Albe, werd met goedkeuring ontvangen en ook hare volgende toonden, dat zij in staat was om de teedorsto en reinste gewaarwordingen van 's mensohen ziel met de levendigste verwen te schilderen. Onbaatzuchtig van ziel, besteedde zij do opbrengst harer geschriften tot weldadige oogmerken. In do laatste jaren baars levens begon zij een werk over de Christelijke godsdienst, en had tevens eenen roman over do opvoeding onder handen, waarvan do beide eerste doelen voltooid waren, toen zij door eene verschrikkelijke ziekte werd aangetast, welke, na 3 maanden lijdens, den 25quot;'°quot; Augustus 1807, in het 34quot;'° jaar baars ouderdoms, aan haar verdienstelijk leven een einde maakte. Hare Oeuores completes zijn het eerst te Parijs in 1806, later meermalen, uUgegeven; ook zijn do meeste harer romans in onze taal overgebragt. COÏYLEDONEN. (Zie Zaadlobben.) COULOMB (CiiAiir.ES Aüoüstin de), geboren in 1736 te Angoulème, overleden den 23quot;tcquot; Augustus 1806, had zich tot de krijgsdienst toegerust mot kennis en wetenschap en bekleedde in dat vak reeds eenen aanzienlijken stand, toen de zucht om voor de opvoeding zijner kinderen en de wetenschappen te leven hem allo ambten dood noderloggon. Voel hebben zijn ijver en door-zigt aan do uitbreiding der natuurkunde toegobragt. Zijne schoonste uitvinding was die van de zoogenaamde balance « torsion, die hem don weg baande tot do ontdekking van de voor hem nog geheel onbekende wetten van het magnetismus en de elec-tricitoit. COULOMCHA, slaaf des konings, is de naam van zekere Perzische beambten, zoo als bij do Europeesche hoven de gewone hof-edollieden. Zij komen reeds als kindoren in dienst en worden gebezigd om do boodschappen van den koning aan do landvoogden over to brengen, die dan niet alloon verpligt zijn om hen gedurende hun verblijf te onderhonden, te kloeden en te vermaken, maar ook hun, bij hun vertrek, een aanzienlijk geschenk te geven. COUPE noemt men in de wapenkunde een schild, dat door eene lijn, loopende door het midden der beide zijden in twee gelijke doelen gedoold is. Hot wapen der stad Botterdam is C. COURIER (Paul Louis), beoefenaar der Griokscho letteren en schrijver van vlugschriften, geboren den 4d'jquot; Jan. 1772 te Parijs, studeerde eerst aldaar in de Grieksche letterkunde en wiskunde, daarna in de artillerie-school to Chalons en trad in 1792 in krijgsdienst. Hij onderscheidde zich in de Italiaansche vcldtogten van 1792—1797 en later in 1805 door moed on onverschrokkenheid, doch nam in 1809 kort na den veldslag bij Wa- |
cou—COX.
366
|
gram zijn ontslag cn begaf zich naar Italië om zijne philologische onderzoekingen voort te zetten. Als vrucht daarvan zag in Rome eene nieuwe tekst-recensie van Longus het licht (2® dr. Par. 1830). In 1812 keerde hij naar Frankrijk terug en vestigde zich op een buitengoed nabij Tours. Behalve zijne Fransche vertaling van Longus (Parijs 1813) en der Aethiopica van Heliodorus (Parijs 1823) verdient voornamelijk zijne kritische uitgaaf van Lucianus, Lucius of de ezel, Parijs 1818 genoemd te worden. Meer bijzonder heeft hij invloed uitgeoefend op zijne tijdge-nooten door zijne politieke vlugschriften, waarin overal mannelijke ernst met geestige satire en opgeruimde ironie gepaard gaan; het waren voornamelijk de adel en de geestelijkheid, die den geessel zijns vernufts gevoelen moesten. Hij werd den 10de» April 1825 in de nabijheid zijner woonplaats met drie kogels doorschoten gevonden; nimmer gelukte het den dader te ontdekken. C.'s schriften verschenen in druk onder den titel; Collection compléte des pamphlets politiques et opuscules littéraires (Brussel 1826); doch vollediger nog in de Mémoires, correspondance et opuscules inédites (Parijs, 1828). COURT (Pieter de la) of VAN HOVE, zoon van een rijken Leytischen fabrikant, word waarschijnlijk in 1618 geboren en overleed den 28l,quot;m April 1685 te Amsterdam. Hij was schrijver van: Het welvaren der stad Ley den, Interest van Holland en van de beroemde: Aanwijsing der heilsame potitieke Gronden en Maxi-men van de llepublike van Holland en West- Vriesland, waarvan in 1707 eene Fransche vertaling verscheen. Een vriend van Johan de Witt, deelde hij in diens staatkundige gevoelens, maar tevens in de miskenning, die dezen staatsman te beurt viel. In zijne bovengenoemde geschriften toont hij eene kennis der staathuishoudkundige wetten en een verlicht liberalisme, die hem tot bestendige eer zullen verstrekken, maar hem tevens blootstelden aan de wangunst, partijhaat en vooroordeelen zijner tijdgenooten. Men zie over hem: B. W. Wttewaall, Proeve uit een onuitgegeven staathuishoudkundig geschrift (Leyden 1845). COURT DE GÉBEI.IN (Antoine), uitstekend Fransch geleerde, geboren te Nimes in 1725, was de zoon van een Hervormd geestelijke, die na de herroeping van het edict van Nantes Frankrijk verlaten en zich naar Zwitserland begeven heeft. C. studeerde van zijne vroegste jeugd de classieke schrijvers, geschiedenis, wiskunde en talen met zoo buitengemeenen ijver, dat de omvang zijner kundigheden op zijn 12de jaar iedereen verbaasde. Na zijns vaders dood deed hij eene reis in Langnedoc en zette zich voorts met der woon te Parijs neder. Hij gaf aldaar zijn Monde primitif anah/si et comparé avec le monde moderne, 9 dln., 1773—84 in het licht. Bij veel geleerdheid wemelt dit boek van onhoudbare hypothesen. Met medewerking van Franklin en Robinct begon C. in 1776 een tijdschrift ten gunste der Ame-ricanen onder den titel: Affaires de VAngleterre et de l'Aménque, waarvan 15 doelen verschenen zijn. Hij onderscheidde zich door eenvoudigheid, zachtaardigheid en welwillendheid, en overleed den 10den Mei 1784. COURT INE. (Zie Bastion.) COURTOIS (Jacques), bijgenaamd Bourguignon, een vermaard schilder van veldslagen, werd geboren in het jaar 1621 te St. Hippolyte in Franche-Comté. Hij leerde do beginselen der schilderkunst bij zijnen vader, trad daarna in krijgsdienst en deed na zijn ontslag tot ontwikkeling zijner talenten eene reis naar Italië. In het jaar 1657 ging hij in een klooster en bleef daar de kunst beoefenen. De levendige verbeelding en klare voorstelling zijner veldslagen verdient hocger lof dan de naauw-keurigheid van zijn penseel. Hij overleed te Rome in 1676. COUSIN (Jean). Deze vermaarde beeldhouwer en glasschilder behoort tot de oude Fransche school. Hij leefde in de laatste helft der XVIdl' eeuw en is te Souci bij Sens, in welk jaar is onbekend, geboren. Zijne glasschilderijen, waaronder „het laatste oordeelquot; in de kerk te St. Romain een der beroemdste is, onderscheiden zich door levendigheid van kleuren en zorgvuldigheid van bearbeiding. Als beeldhouwer leverde hij een gedenktceken voor den admiraal Chabot, dat zich thans in het museiim to Parijs bevindt, benevens andere stukken. Ook als schrijver over de kunst is C. bekend door een Livre de perspective en een Livre de portraicture. |
COUSTON (Nicolas cn Gotixaüme). Twee broeders, van welkt de eerste in 1683 geboren en in 1733 gestorven, en de laatste in 1678 geboren en in 1745 gestorven is; beiden hebben zich als beeldhouwers beroemd gemaakt. Nicolas bezat verheven denkbeelden en had eenen fijnen smaak. Zijne tee-keningen zijn naauwkenrig cn hij gaf aan zijne beelden eene edele houding en sierlijke draperiën. Zijne „afneming van het kruisquot;, op het hoofdaltaar in de cathedrale kerk te Parijs, wordt inzonderheid zeer hoog geschat. Guillaume, zijn broeder, die hem als bestuurder van de academie der beeldende kunsten opvolgde, vervaardigde de graftombe voor den kardinaal du Bois, in de kerk St. Honoré, welk stuk zeer geprezen wordt. Zijn oudste zoon echter, die zijnen naam droeg en in 1777 te Parijs stierf, overtrof hem. De standbeelden van Venus en Mars, die deze kunstenaar in 1769 voor den koning van Pruissen vervaardigde, verwekten eene algemeene bewondering. COUVRE-FACEN. (Zie Contregarden.) COVENANT. Aldus heet in de geschiedenis de overeenkomst, waardoor do Schotten zich in 1638 verbonden tot handhaving der Presbyteriaansche kerkorde tegen dc plannen van koning Karei dCn I«'on om den Episcopalen kerkvorm in te voeren. Later werd deze overeenkomst ook onder den naam van Solemn league and C. tot Engeland uitgestrekt, daar beide natiën, dc Engel-sche en de toen nog afzonderlijk Schotsche, zich verbonden om het Romanisme met kracht tegen te gaan. Karei de 1'quot; weigerde standvastig het C. aan te nemen, maar toen Karei de II'1quot; door dc Schotten in 1650 tot koning was uitgeroepen, bezwoer hij het, doch liet het na de omwenteling van 1660 door het parlement opheffen. De aanhangers van het C. bleven in het geheim woelen, hoewel na den opstand van 1678 de gestrengste maatregelen tegen hen genomen werden. De omwenteling van 1688 maakte alle pogingen van dezen aard overbodig en verzekerde aan het protestantisme in Groot-Brittannië eene volkomene zegepraal. COVENTRY. Eene oude en oudcrwetsche stad in Engeland, in het graafschap Warwick, aan dc Sherbourne en het C.-ka-naal, met 34,000 inwoners, die hun bestaan vinden in fabrieken en cenigen handel in verfwaren en wol. De Michaëlis-kerk heeft eenen der schoonste torens, die voor een meesterstuk van bouwkunde gehouden wordt. COWPER (Wii.liam) oefende de heelkunst te Londen uit, cn maakte zich zeer verdienstelijk door het naauwkenrig en ontleedkundig onderzoek, zoowel van hot menschelijk ligchaam als van dat van vele dieren, en door onderscheidene verbeteringen in dc heelkunst. Het voetspoor van onze landgenooten Ruysch en Leeuwenhoek volgende, deed hij zeer fijne opspuitingen der bloedvaten, en toonde door het microscoop zeer duidelijk den overgang der slagaderen in de bloedaderen, ook bij warmbloedige dieren, aan. Hij voegde bij 300 exemplaren van de ontleedkundige platen van Bidloo eene eigene verklaring en werd daarom door dezen van dieverij beschuldigd. Behalve vele andere ontleed- cn heelkundige werken, heeft men van hem ook uitmuntende platen der spieren, die na zijn' dood, 1724, door Mead zijn uitgegeven. C. stierf in 1710. COXE (William). Deze Engelsche reiziger en geschiedschrijver is geboren den 7den Maart 1747 te Londen, waar zijn vader do geneeskunde uitoefende. Na zijne studiën te Cambridge vol-bragt te hebben, vergezelde hij cenige jonge edellieden op eene reize door het grootste gedeelte van Europa. Eene vrucht daarvan waren Sketches on the natural, civil and political state of Switzerland and the Country of Orisons (Lond. 1779, 3 din., later meermalen herdrukt en met eene geschiedenis der omwenteling van 1798 vermeerderd). Later deed hij in gelijke betrekking eene reis door zuidelijk en noordelijk Europa, alsmede eene andere door Frankrijk cn de Nederlanden. Zijne waarnemingen op deze gaf hij in het licht onder den titel: Travels into Poland, Russia, Stoedcn and Denmark (Lond. 1784—1790, 3 din.), in het Nederd. onder den titel: Beschouwing der maatschappij en zeden in Polen enz. (Amst. 1792, 9 dln.). Na een geestelijk ambt te hebben bekomen, schreef hij: Memoirs of Sir Robert Walpole (Lond. 1798, 3 dln.); Memoirs of Horatio, Lord Walpole (Lond. 1802); History of the house of Austria (Lond. 1807, 3 din.); Historical memoirs of the Bourbon Kings of Spain (Lond. 1813, 3 dln.); Memoirs of John, duke of Marlborough (Lond. 1817—1819). Eene in volkomen blindheid overgegane oogverzwakking maakte hem den arbeid later mocijelijk; niettemin voltooide hij, door een sterk geheugen geholpen, The private and original correspondence |
COY—CBA.
367
|
of tht duke of Shrewsbury (Lond. 1821). Zijno Memoirs of the administration of Henry Pelhain (Lond. 1829, 2 din.), zagen liet licht na zijnon dood, die den 8,Wn Julij 1828 voorviel. COYPEL. Uit do Fransche familie van dezen naam zijn onderscheidene schilders voortgesproten. Wij vermelden de volgenden : C. (Antoine), geb. te Parijs in 1661 ging in zijne jeugd naar Kome, ten einde er de werken dor groote Italiaansehe meesters te bestudeeren, doch hij bleef er te kort om veel vrucht van zijne reize te hebben. Niettemin werd hij een vermaard schilder, wiens rijkdom van verbeelding, grootsche compositie en helder koloriet het min naauwkcurige zijner teekening en liet gebrekkige zijner harmonie veelzijds deden vergeten. Hij is een van de voornaamste stichters der Fransche schilderschool en ook als schrij -ver bekend door: Discours prononctfs dans les conferences dans Vacadémie de la peinture (Par. 1721). Ook zijn ten decle van hem afkomstig. Histoire du roi Louis le yrand par les médailles (Par. 1691) en Médailles sur les principaux évenements du regne de Louis le grand (Par. 1702). Hij overleed te Parijs in 1728. Zijn zoon; C. (Cmarles Antoine) geb. te Parijs in 1694, volgde zijnen vader, doch werd door overdrijving een manierist, die slechts door het effect van kleuren zocht te schitteren. Ook hij maakte zich als schrijver cenigen naam door een vrij groot aantal bllj-en treurspelen. Hij stierf in 1752. Zijn grootvader C. (NoëL), geb. in 1628 of 1629, overl. in 1707, had zich door ijverige studiën voorbereid, ook door een bezoek van Italië. Hij vervaardigde vele schilderijen voor de Louvre, het paleis te Versailles cn fresco's in de groote kapel van het hotel des invalides. Onder zijne voornaamste stukken behooren: de moeder van Jacobus in do NOtre-dame kerk to Parijs; Kains broedermoord, in de academie, en do boodschap bij Maria, in het zoo even genoemde hutel. Hij bezat eene levendige verbeelding en zoowel zijne teekening als zjjn koloriet verdienen allen lof. Een jongere zoon van hem, dan Antoine, C. (Noëi, Nicolas), gewoonlijk C. de oom genoemd, geb. te Parijs in 1692 en aldaar overleden in 1735, was bescheidener kunstenaar dan zijn broeder, maar bezat meer wezenlijke verdiensten. Zijn beste stuk wordt geacht eene schilderij aan het gewelf der N6tre-dame kapel in de Salvatorskerk te Parijs. COYSEVOX (Antonio), beroemd beeldhouwer, geb. in Spanje in 1640, vertrok in zijne jeugd naar Frankrijk en vervaardigde reeds op zijn zeventiende jaar een beeld van de maagd Marin voor de St. Nizier-kerk te Lyon. Later werd hij lid en kanselier van de Fransche academie en verwierf grooten roem door het edele en bevallige zijner beelden. Van zijnen beitel zijn onderscheidene standbeelden van en gedenkteekenen voor Frankrljks groote mannen, bonevens eonige mythologische en zinnebeeldige voorstellingen. C. overleed te Parijs, den 10,iim October 1720. CKAHBK (George). Een beroemd Engelsch dichter, geboren te Altborough in Suffolk den 21quot;e,1 December 1754. Hij werd tegen zijnen zin tot chirurgijn opgeleid, doch verliet, nadat zijn gedicht „ The hopequot; was bekroond, deze loopbaan en begaf zich naar Londen, waar Burke zich zijner aantrok en Johnson zijne goedkeuring schonk aan de gedichten: The library en The village van den jeugdigen 0., die zich zonder academisch onderwijs in do godgeleerdheid oefende, mot dat gevolg, dat hij een kerkelijk ambt bokwam. Na vele jaren gaf hij zijn uitvoerig beschrijvend gedicht The borough in het licht, waarop hij The parish register, Tales en Tales of the hall volgen liet. Al zijne uitgegeven gedichten zijn verzameld in The life and works of George Crabbe (Lond. 1833). Hij overleed den 9deu February 1832 en was een van de schilderachtigste dichters van zijnen tijd en zijn land. Zie over C. behalve het zoo even aangehaalde Life, ook nog K. Sijbrandi, in: Letteroefen. 1849, Mengelw. bladz. 165. volgg. |
CUABETH (Dirk en Wouter). Twee broeders, de beroemdste en kundigste glasschilders die er ooit geweest zijn. Hunne geboortejaren zijn niet bekend, maar men weet, dat Dirk in 1500 te Gorinchem en Wouter in 1511 te Gouda overleed. In laatstgemelde stad behoorden zij te huis, waar zij voor een gedeelte die overheerlijke glazen in de grooto of St. Jans-kerk geschilderd hebben, welke nog heden ten dage door kunstkenners mot zoo veel bewondering beschouwd worden, en zoo vele vreemdelingen derwaarts lokken. Wouter wordt geoordeeld, inzonderheid in nette sierlijkheid en helderheid van penseel, boven zijnen broeder uit te munten, die hem echter in den gloed der kleuren weder verre overtrof; zoodat men plagt te zeggen: „hetwelk Dirk doot door zljno diepsels, werkt Wouter door zijne hoogsels.quot; Beide broeders waren uitmuntende meesters, waarop zich ons Nederland met regt mag beroemen. Zij hebben in genoemde kerk 11 ramen beschilderd, waarvan er 7 door Dirk zijn vervaardigd, verbeeldende: Johannes, den Zaligmaker doopende — Jezus met zijne discipelen omtrent den Jordaan — Johannes in de gevangenis, en aan den Jor-daan predikende — do inwijding van Salomo's tempel, en daaronder het Avondmaal des Heeren — de diaken Philippus binnen Samaria — do uitdrijving der koopers en verkoopers uit den tempel — eindelijk Bethulië ontzet door de onthoofding van Ho-lofernes. Do vier overige zijn van de hand van Wouter, en ver-toonen: do koningin van Scheba, een bezoek bij Salomo afleggende, om zijno wijsheid te hooren —- en hem kostbare geschenken brengende — de kerkroover Heliodorus door de engelen gestraft— de geboorte van den Zaligmaker, en daaronder Christus zittende in het midden der schriftgeleerden — en de offerande van Elia door vuur van den hemel verteerd, cn boneden dit stuk de voetwassching der Apostelen. Al deze stukken, waarin kunst en kleuren alles overtreffen, prijken van onder met beeldte-nissen der edelmoedige en aanzienlijke gevers. Schoon deze twee groote meesters broeders waren, handelden zij zoo bedekt jegens elkander, dat als de een aan den ander iets aangaande hunne kunst vroeg, deze ten antwoord gaf: „ik heb het door vlijt gezocht , doe ook zoo.quot; Zelfs ging dit zoo ver, dat, wanneer zij, hetwelk echter zelden gebeurde, op elkanders winkel kwamen, het werk, dat zij onder handen hadden, voor dien tijd overdekt werd. CEABTREE (William). Een storrekundige, die te Broughton bij Manchester leefde en iu 1641 overleed. Hij deed gedurende do jaren 1636—1639 vooral met Horoccius zeer vele waarnemingen, onder anderen den voorbijgang van Venus over do zonneschijf, den 4lt;lcl1 December 1639. CRACUS, door de oude Polen tot hun opperhoofd verkozen, maakte zijne onderdanen gelukkig en gaf hun denkbeelden van regtvaardigheid; ook rigtto hij regtbankon op; de oudste zijner zonen moest hem opvolgen, maar werd door zijnen broeder vermoord, welke echter niet lang de vrucht zijner misdaad genoot; zijne onderdanen stieten hem van den troon en plaatsten er zijne zuster Vanda of Wanda op. CRAIJON. (Zie Teekenkrijt.) CRAMER (Johann Andreas), die zich als godgeleerde, kanselredenaar en bevorderaar van den goeden smaak in Duitschland eenen welverdienden roem verwierf, werd geboren don 20s'e» Januari) 1723 te Jijhstadt in het Saksische Ertsgebergte, waar zijn vader predikant was. To Leipzig studeerende was hij genoodzaakt door letterarbeid en het geven van lessen in zijn onderhoud te voorzien. Met Schlegel, en weldra ook met Gartner, Klopstock, Gellert, Rabener en anderen, gaf C. do Bremische Beytrilge uit, welke eenen zeer gunstigen invloed hadden op de verbetering van den letterkundigen smaak in Duitschland en woldra gevolgd werden door Sammlung vermisc/Uer Schriften von^ den Verfassern der Bremische Beytrage. Intusschcn werd hij in 1748 predikant te Kröllwitz en twee jaren later hofprediker te Quodlinburg, waarna hij In 1754, op aanbeveling van Klopstock, door den koning van Denemarken tot hofprediker werd aangesteld en in 1765 daarbij tot hoogleeraar dor godgeleerdheid te Kopenhagen. Doch ten gevolge der gebeurtenissen mot graaf Stuensee verloor hij eerst-gemelde betrekking en vertrok als superintendent naar Lubeck, waar hij tot de grootste toejuiching predikte en een e benoeming als superintendent te Leipzig afwees. Doch toen de Deensche regering hem den post van vico-kanselier en eersten hoogleeraar der godgeleerdheid aan de academie te Kiel opdroeg, keerde hij met genoegen naar een land terug, dat hij als zijn tweede vaderland beminde. Hij overleed te Kiel, den 12lt;1lt;m Junlj 1788. Zijne SSmmt-liche Gedichte zijn uitgegeven te Dessau on Leipzig 1782, 1783 in 3 din. en zijne Uinterlassene Gedichte door zijnen zoon C. F. Cramer te Hamburg 1791, in 3 Hefte. Van '• mans overige, talrijke schriften noemen wij als de voornaamste: Das Leben Gellerts (Leipz. 1774); zijne voortreffelijke vertaling en bewerking vau Bossuets Histoire universelle (Leipz. 1757—1763, 7 din.) en do dichterlijke overzetting der Psalmen (Loipz. 1762—1764, 4 dln). |
CKA.
368
|
Ook voor de verbetering van het schoolwezen heeft C. veel gedaan en geschreven en de Kielsehe hoogesehool heeft hem meer dan eéne nuttige inrigiing te danken. C. (Wh.iielm), geboren te Mannheim in 1745, hofmuzie-kant en solo-speler in de koninklijke kapel, en bestuurder van het orchest der opera te Londen, was een der beroemdsto vioolspelers, die in vaardigheid met oenen Lulii, en in bevallige voordragt met oenen Frans Benda mag gelijk gestold worden. In het jaar 1787 dirigeerde hij bij gelegenheid van het derde jaarfeest van Handel het concert , hetwelk uit 800 toonkunstenaars bestond. Hij stierf den 3dlt;m October 1800 te Londen, in hot öCquot;10 jaar zijns onderdoms, nalatende verscheidene zonen, waaronder de oudste, Johann Baptist C., een leerling van Clcmenti, inzonderheid als een der sterkste klavierspelers uitmuntte. CRANACH (Lucas), beroemd schilder, geb. in 1472 in het Bambergsche. Van zijne levensgeschiedenis is weinig bekend tot aan het jaar 1504, wanneer hij hofschilder werd bij keurvorst I'rederik den Wijzen. Hij genoot destijds oenen roem, dien hij aan hot natuurlijke zijnor voorstollingen en do buitengewone vruchtbaarheid van zijn penseel te danken had. In 1509 deed hij eene reis door de Nederlanden cn schilderde bij die gelegenheid het portret van don jeugdigen Karei, later keizer Karei de V110. Naar hot hof van Froderik teruggekeerd, had hij daar op allerlei zaken on inrigtingon oenen uitgebreiden invloed en word zelfs burgemeester van Wittemborg. Na nog onderscheidene reizen gedaan en verschillende betrekkingen vervuld te hebben, overleed hij den 16lt;,c° October 1553 te Weimar. Op zijne talrijke stukken bediende hij zich niet altijd van hetzelfde monogram; meestal van het hom door zijnen vorstolykon beschermer geschonken toekon; eene gevleugelde slang met eene kroon op het hoofd en een ring in den bek. Zie over C. als schilder; Schnchardt, I.ucas Cranach's des Altern J^cben imd Werhe (Loipz. 1851, 2 dln., vooral de bijgevoegde platen, Wcim. 1851). Zijn zoon C. (Lucas) do jongere, was insgelijks een voortroli'elijk schilder, die vooral in het koloriet en hot portretschilderen uitmuntte. Hij overleed in 158B en was mede burgemeester van Wittemborg. CHANCELIN (Kram-lew) noemt men in hot blazoen eene krans of kroon, die en bande op bet wapenschild geplaatst is. Ik kon er geen ander voorbeeld van, dan in het wapen van Saksen, 't geen aldus goblazoneord wordt; Imreh' r-n fa see de auhh et il'ur de. ÏO pieces, au cran-r.elin de simple, posé bande, et brOchant sur Ic tout. Zie do nevensgaande figuur. CBANIOLOGIE. (Zie Schedelleer.') CRANMElHtTHOMAg), oen van de eerste bevorderaars der Kerkhervorming in Engeland , is geboren den 2(lü,, Julij 1489 te Aslacton in het graafschap Northampton. Hij volbragt zijne studiën te Cambridge en werd er later mot het onderwijs dor godgeleerdheid belast. Koning Hendrik de VIII,,e, voornemens zich van zijne gemalin te scheiden en vernomen hebbende dat C. zich had uitgelaten tegen het inroepen van 's pausen oordeel in deze zaak, maar te kennen gegeven, dat zij uit do Heilige Schrift moest onderzocht cn volgens het gevoelen van godgeleerden beslist worden, benoemde C. tot zijnen hofkapollaan, hem opdragende om een geschrift over die zaak op te stellen, later ook om doswogons do meening van geleerde mannen op het vaste land in te winnen en ter bevordering van 's konings echtscheiding naar Rome to reizen. Op zijne torugreize door Duitschland verklaarde hij zich voor do Hervorming en huwde eene nicht van Osiander te Neurenberg. In Engeland teruggekeerd werd bij aangesteld tot aartsbisschop van Canterbury en stelde zich aan het hoofd eoner kerkvergadering, die den paus de gehoorzaamheid opzeido en Hendrik den VlUquot;10quot; als hoofd der Engolsche Kerk erkende. Bovendien gaf hij zich veel moeite om den Bijbel in de landtaal voor het volk toegankelijk te maken, doch toen koningin Maria den troon beklom werd hij gevangen genomen en zwoor tot behoud van zijn loven het protestantisme af, welken stap bij echter later weder openlijk herriep. Hij werd niettemin den 21quot;'™ Maart 1556 om het geloof verbrand. Zijne in hot Latijn en in het Engelscb uitgegeven geschriften zijn zeer zeldzaam; in het koninklijk musoüm te Londen worden nog onuitgegeven handschriften van hom bewaard. Zie over C.; Todd, The life of Cranmer (Lond. 1831, 2 dln.) |
CRAFELET (Chaules) geboren in 1762, was een uitmuntend boekdrukker. Bij het uitbarsten der omwenteling, in 1789, legde hij eene eigen drukkerij aan, die eene menigte voortreffelijko proeven van typographio opleverde; o. a. eene llistoire naturelle des Grimperaux et. des Oiseaux de paradis (1802, 2 dln., fol.), met vergulde letters gedrukt, en hot schoonste, hetwelk in deze soort de drukpers immer opleverde; alsmede Audebert, llistoire des Colibris, waarvan 15 exx. bestaan , met gouden lettors gedrukt. C. overleed don 10(loa October 1809, nalatende eenon zoon, C. (George Augustb), geboren in 1789, die de zaak van zijnen vader nog uitbreidde on prachtig gedrukte werken leverde. Dooide uitgave van Collection des anciens monuments de l'histoire et de la langue Franfaise (1826) heeft hij zich zoor verdienstelijk gemaakt omtrent de letterkundige geschiedenis van zijn vaderland, gelijk door oen geschrift over R. Stephanus (Robert Etienne, Far. 1840) omtrent die der boekdrukkunst. Ook als schrijver maakte C. zich bekend door Souvenirs de Londres en 1814 et 1816 (Far. 1817). CRAS (Hendrik Constantijn), geboren in 1739, werd in 1771 hooglooraar in de regten aan het Athenaeum illustre te Amsterdam, hetgeen hij tot aan zijn dood, die den S4®quot; April 1820 voorviel, dus gedurende cone halve eeuw, bleef. Zijne voornaamste geschriften zijn zijne verhandelingen: Over de gelijkheid der menschen, afgedrukt in het XIII110 doel der Verhandelingen van Teylors genootschap; -öe principiis doctrinae mortim; eene Lofrede op II. de Groot, cn Lijkredenen op 1). A. Walraven en J. Meerman. Kemper gaf na zijn dood zijne JSlagelatene Verhan-delingen en Redevoeringen uit, waarvoor hij de lijkrede plaatste, die bij kort na het overlijden van C. gebonden had, en die volo bijzonderheden aangaande hem bevat. De invloed van zijne voorlezingen en vooral van zijnen omgang was evenwel oneindig grooter dan die zijner geschriften, en groot was het aantal van geleerden en staatslieden (b. v. Kemper, van Lennop, Meijer, Falek enz.), die hem als hun leeraar cn voorbeeld beschouwden. CRASSUS. Van dezen naam is do beroemdsto Marcus C., oen Romein van buitongowonen rijkdom, die, naar men zegt, op eigen kosten een leger kon onderhouden. Onder Cinna en Marius hield hij zich in Spanje op; diende vervolgens onder Sylla in Africa; maakte zich beroemd in don slavon-oorlog; word consul met Fompejus, en verbond zich met dozen en Caesar. Als proconsul van Syrië veroverde hij Judea en plunderde den tempel te Jerusalem. Eindelijk, tegen do Farthers opgetrokken, werd zijn leger geslagen, en hij gevangen en onthoofd, 55 j. v. Chr. CRATES. De Grioksche goschiodonis kent eono menigte mannen van dezen naam; letterkundigen, geschiedschrijvers, redenaars, wiskundigen, wijsgooren. Onder de laatston zijn moest bekend: C. do ïhebaner, leerling van Diogenes, die 300 j. voor Chr. leefde en omtrent wiens mismaaktheid en dierlijke levenswijze vele, waarschijnlijk zeer overdrevene, verhalen in oude schrijvers gevonden worden — C. do Athonor, leerling van Fo-lemo; hij loefde eene eeuw later dan de vorige en onderscheidde zich niet slechts als Flatonisch wijsgeer, maar ook als redenaar — en C. Mallotos, een Stoïsch wijsgeer, die anderhalve eeuw voor Chr. leefde en aanteokeningen op Homerus schreef, welke verloren geraakt zijn. CRATINUS. Dezen naam droegen twee blijspeldichters te Athene, van welke de eono ruim 400 j. voor Chr., de andere later leefde. Van hunne stukken is niets overgebleven. CRATIFFUS was een vermaard peripatetisch wijsgeer, van wien Cicero met den hoogsten lof spreekt. Caesar schonk hem het Romeinsch burgerregt. Zijne schriften zijn verloren geraakt. CRAWFURD (Adair). Een beroemd geneeskundige, die in hot begin van Augustus 1795, in den ouderdom van slechts 48 jaar, in Engeland, to Limington in Hampshire, stierf. Hij was de zoon van oenen geestelijke, der gereformeerde gezindte toegedaan, die in het noordelijke gedeelte van Ierland woonde, en |
369
|
con man was, die, wegens geleerdheid en godsvrucht bij allen in achting stond. Heeds vroeg vertoonden zich bij den jongen C. de duidelijkste kiemen van zucht tot wetenschappen, en gedurende zijne loopbaan stelde hij alles in het werk om zijne kuudo door onafgebroken vlijt aan te kweeken. In zijne eerste letter-jaren wijdde hij zich aan do beoefening der godgeleerdheid, en begaf zich als student in het collogio te Glasgow; doch zijn zwak ligchaainsgestol cn vooral zijne zeer zwakke stem deden hem hiervan afzien en zijne gedachte tot een ander vak, en wel tot dat der geneeskunde, bepalen, waarin hij dan ook, na loffelijk volbragto studiën, tot doctor bevorderd werd. Gedurende zijn verblijf te Glasgow woonde hij bij den beroemden hoogleeraar Irrwin, door wien hij de edele scheikunst leerde kennen, welke hij tot zijno meest geliefde studie verkoos. Welke vorderingen hij in dat vak maakte, blijkt uit zijn werk over de dierlijke warmte, (Experiments and observations on animal heat; waarvan do 2de merkelijk vermeerderde druk, in 1788, te Londen is uitgekomen,) hetgeen alleen zijnen naam door geheel Europa met lof deed bekend worden; en inderdaad, hij was de eerste, die ons eenigo duidelijke knndighoden aangaande dit zoo belangrijke onderwerp heeft medegedeeld. Kort nadat C. zijne praktijk in Londen begon, werd hij tot oen der geneesheeren van het St. Thomas gasthuis verkozen, en niet lang daarna tot hoogleoraar in de scheikunde, in hot collegie van Woolwich, benoemd. Behalve het genoemde werk schreef hij nog andere kleine stukjes, waarvan wij alleen noemen zijno mededeeling aan do Londenscho societeit, over hot vermogen der terra ponderosa sa/ita, in verhardingen der klieren, kankoraardige ongemakken en verzweringen; een werk, hetgeen alle kenmerken draagt van zuivere waarneming cu een merkwaardig vernuft. Eeeds sedert eenigo jaren hield hij zich, bij zijne overige werkzaamheden, onvermoeid bezig met het doen van onderscheidene proeven aangaande de manier, hoedanig verschillende geneesmiddelen op het dierlijk ligchaam werken, en welke bepaalde uitwerkselen zij voortbrengen. — Niet alleen echter muntte C. uit door zijne ongemoene kundigheden en minzamen omgang, doch vooral ook door zijne onwrikbare opregtheid en ware kennis van zijne afhankelijkheid en betrekking tot het Hoogste Wezen, waarvan hem de eerste gronden door zijnen godvruchtigen vader waren ingeprent; en inderdaad, het zaad der deugd was bij hem in eenen gelukkigen akker gezaaid, alwaar het diepe wortelen had geschoten en welig opgroeide. GRAYER (Casper de), historie- en portretschilder, geb. te Antwerpen in 1582, was een leerling van Rafael Coxis. Hij vormde zich vooral door ijverige studio dor natuur en onder-seheidde zich door stoute vinding, natuurlijke uitdrukking en naauwkeurige teokoning. Eubbens sprak mot hoogen lof van C., wiens schilderijen meest als altaarstukken in do kerken van Gend en andere Belgische steden gevonden worden. Zijn monogram is KL CRKBILLON (Claude Prosper Jolvot de), geb. te Parijs don I2dcn February 1707, en aldaar overleden don 12den April 1777, schroef oenige romans, waarin de zedeloosheid en ligtzin-nigheid van het toenmalige Frankrijk zijn afgeschilderd op eene wijze, die door do kieschhoid ten hoogste wordt gewraakt en met de zuivere zeden van den schrijver zeer in tegenspraak is. Zijno Oeuvres completes zijn to Parijs (1779) verzameld uitgegeven. Zijn vader C. (Prosper .Ioi.yot de), geb. te Dij on den 15lt;len Fobruarij 1674, overleden te Parijs den 17aon Junij 1764, is bekend als treurspeldichter. Hij had in zijno jeugd met vele tegenspoeden te worstelen, hetgeen eenen wrevel aan zijn karakter gaf, die zich zoo in het schrikwekkende van zijne treurspelen, als in ontevredenheid met do maatschappelijke wereld uitdrukte. Lodowijk de XIV1'0 schonk hom een pensioen on oen ambt bij do koninklijke bibliotheek. Zijne werken zijn op last van Lodowijk den XVllen in eene prachtuitgave verzameld (Parijs 1750, 2 dln.); de laatste en beste uitgave is gedrukt te Parijs 1818, 2 dln. CREDIET is het vertrouwen, hetwelk men in iemand stolt, dat hij aan zijne vorpligtingen of beloften zal voldoen. De belangrijke rol, dio het C. in hot verkeer spoelt, hooft het tot een II. |
van de uitgebreidste en gewigtigsto leerstukken der staatshuishoudkunde verheven, en de wotonschappelijke behandeling, die het in den laatston tijd ondervond, deed or do voordeolon naauw-kouriger van kennen en beoordeelen, zoodat hot aan don eenen kant eene voorheen ongekende ontwikkeling verkreeg en aan den anderen op meer juiste en vaste grondslagen gevestigd en van vele overdrijving en dwaling gezuiverd werd. Eene dezer dwalingen, die de verderfelijkste gevolgen na zich sleepte, is do meening, dat het C. de kapitalen vermenigvuldigt, terwijl het eenvoudig den omloop der kapitalen bevordert. Door de circulatie gemakkelijker te maken werkt hot wel op eene krachtige, maar toch steeds middclijke wijze modo tot de vermeerdering der rijkdommen. Zonder C. zouden do kapitalen steeds in specie moeten voorbanden zijn ten tijde en ter plaatse, waar men er eenigo handeling mede wil verrigten. Men zou ze dus altijd met zich moeten voeren en dus groote onkosten en belangrijk tijdverlies ondervinden. Op de voorkoming dezer bezwaren steunt voornamelijk het geheele bank- en wissolstelsol. (Zie Bunk: en Wissel.) C. is echter niet alleen het vertrouwen, dat oen werkelijk vermogen voorhanden is, waaruit men de nakoming dor verpligting afleidt. Ja daar, waar voor die nakoming zekerheid bestaat (b v. bij pand en hypotheek, wanneer deze althans goed geregeld zijn), kan men eigenlijk met langer van C. spreken, omdat vertrouwen overbodig is, waar zekerheid beslaat. Maar ook op andere omstandigheden kan hot C. berusten, b. v. bij geldleeningen, waarbij men uit don arbeid van hem, die ter leen ontvangt, do interest of de geheele waarde der voorgeschoteno gelden hoopt terug te verkrijgen. Hier bestaat het C. voornamelijk in vertrouwen op den persoon, zijno bekwaamheid, werkzaamheid, eerlijkheid. Naarmate deze grootor zijn stijgt bot C. Aan deu anderen kant verwijderen onkunde, luiheid en oneerlijkheid het vertrouwen. Eene poging om deze te verbergen is een misbruik, dat men van hot C. maakt. Do gemakkelijkheid, waarmede dikwijls zoodanig misbruik gemaakt wordt, is voornamelijk toe te schrijven aan dc duisternis, waarmede men gewoon is den stand dor zaken te omgeven. Wanneer hot C. van bijzondere personen of vereonigingon op valsehe grondslagen alleen op persoonlijk vertrouwen en schijn steunt, dan moet het natuurlijk, zoodra de ware stand der zaken bekend wordt, vernietigd worden. De groote schokken, die daardoor in don handel ontstaan en die zoo nadeelig terugwerken op het algemeene C., heeft daarom de mcening doen veld winnen, dat in handelszaken de oponbaar-heid zooveel mogelijk moet vermeden worden. Wolk voedsel hierdoor aan bedrog gegeven wordt, leert do dagelijkscho onder vinding, zoodat niet genoeg kan herhaald worden, dat de openbaarheid, wel vorro van het C. to schokken, het door voorkoming van oneerlijkheid bevestigt. CREEKS. Een stam van Noord-Amerikaansche Indianen, aldus door de Eiigelsehon genoemd naar de natuurlijke gesteldheid van het met kreken (Creeks) doorsneden land, waar zij woonden, oor zij verdreven werden naar de streken ton westen van den Mississippi, waar zij zich thans ophouden. Zij zijn omtrent 30,000 sterk cn leggen zich zoo op do landbouw, als op do veeteelt toe. CREFELD. Eene fraaije en zeer belangrijke fabriekstad in het Pruissische regcriugsdistrict Dusseldorf, vier uren ten westen van do stad van dezen naam. Zij ligt in eene vlakke streek en hooft aanzienlijke zijde-, fluweel-, laken- en wolwoverijen, meest gesticht door de Doopsgezinden, die na hunne verdrijving uit het Gu-liksche, zich te C. hebben nedergezet. Er zijn thans omtrent 20,000 inwoners, terwijl er voor eene eeuw nog slechts 5,000 waren. CRELL (Nicolaas) leefde in hot laatst der XVI*11' eeuw en beijverde zich zeer om het Calvinisme in Saksen in to voeren, waartoe hij zelfs de gewapende tusschenkomst van vreemde mogendheden trachtte te verworven. Deswegens door het Hijkskamer-gorigt veroordeeld, werd hij den liquot;10quot; October 1601 te Dresden onthoofd. CREMNITZ. Eene oude on belangrijke stad in het Hongaar-sche gespanschap Bars, vooral vermaard door do goudgroeven in hare nabijheid, waarin omtrent 750 werklieden arbeiden. Hare munt is bekend door de van dat goud geslagen ducaton. De stad heeft eene bevolking van 5,000 inwoners, deels Duitschers, deels Slowaken. CREMONA, hoofdstad der delegatie van denzelfden naam in hot 47 |
CUE—CKI.
370
|
Lombardisch-Venetiaansch koningrijk, tusschen de rivieren Adda en Oglio aan de Po, waarover eene schipbrug voert, is de zetel eens bisschops en eene regelmatig gebouwde stad met 29,000 inwoners. Zij bezit een sterk kasteel, 45 kerken en kapellen en vele kloosters. Een kanaal, dat de Po en de Oglio vereenigt, loopt gedeeltelijk onder de huizen door. De domkerk is een verbazend gebouw met eenen gevel van heerlijk wit en rood Cre-moneesch marmer; inwendig is zij met uitmuntende fresco-schilderijen en groote marmeren doopvonten versierd. De toren, die 372 voet hoog is, bestaat uit twee achthoekige obelisken, op welke zich een kruis verheft. Beroemd zijn sedert lang do Cre-moneesche zijden stoffen en violen. CREMOB TARTAUI. (Zie mjnsleen.) CREOLEN zijn in het algemeen zij, die in koloniën geboren zijn uit ouders, waarvan de een tot de inlanders, de ander tot de Europeanen behoort. Vooral wordt de naam C. gegeven aan kinderen, die op de Phiiippijnsche eilanden en in de West-Indien van half Spaansche, half inlandsche afkomst zijn. Zie Ols-ner-Monmerqué, /)er Creool (Berl. 1847). CREOSOOT is eene kleurlooze, naar rook riekende, brandbare, olieachtige vloeistof, wier gewigt 1,037 bedraagt. Het C. werd door Reichenbach in 1832 getrokken uit houtteer en is de zelfstandigheid, die den eigenaardigen reuk aan teer, pek, hout-azijn enz. geeft. Het ontwikkelt zich uit drooge distillatie van plantaardige stoffen, als; hout, turf, steenkolen, enz. Ook maakt het een der bestanddeelen van de pis uit. Het oefent eene eigenaardige werking uit op de eiwitstof in dierlijke ligchamen, die het zamentrekt en tegen rotting beveiligt, waarom het van veel gebruik is tot het bewaren der dierlijke zelfstandigheden, vooral ook van ontleedkundige voorwerpen. Gelijk de werking van het C. het eigenlijke beginsel uitmaakt om sommige spijzen, als: vleesch en viseh, door rooking te bewaren, zoo wordt het ook verdund, als C.-water, in vele gevallen, b. v. aangestoken tanden enz. gebruikt. Door de werking van salpeterzuur op C. ontstaat een geel, zeer bitter smakend zuur, dat bij het geel verwen van zijde gebruikt wordt. CREQUIER. Aldus noemt men in de wapenkunde den Krie- kenboom, die altijd op dezelfde wijze en wel als de nevensgaande figuur voorgesteld wordt. De hertogen van Crequi en Lesdiguerres voerden dit toeken in hunne wapenen. Varennes (/ooi d'Ai-mes p. 179) zegt van dien boom: Cest un arbris-seau sur le hord (l'uuo petite riviere, qui arrose tes prairies de Crequi en Picardie, ainsi que me Vont appris ceux de la maison même. Crequi voert: d'or au Cre-quier de gueules, Housdain in Artois: d'or au Crequier de sinople. Meerdere voorbeelden zijn den steller van dit art. niet bekend. CRESCENDO heet in de muziek het toenemend krachtiger voortbrengen van den toon. Het teeken is quot; ^. Het omgekeerde van C. is Decrescendo of Diminuendo, het toenemend verzwakken van den toon, dat door het teeken |^=- wordt aangewezen. CRESPI (Giovanni Battista), naar zijne geboorteplaats II Cerano genaamd, geb. in 1557, overleden in 1633, was een voornaam Milaneesch schilder, die ook in de bouwkunst, de beeldhouwkunst en de letteren ervaren was. De voornaamste voortbrengselen van zijn penseel bevinden zich te Milaan in de kerken en in de galerij van Brera. De aanleg zijner stukken is grootseh, maar de uitvoering meestal zeer gemaniereerd. |
CRESUS of CROESUS. Do. laatste koning van Lydië, die in de Vlde eeuw voor Chr. loofde. Hij was dapper en vergrootte zijn roods uitgebreid rijk met Pamphylië, Phrygië en Mysië. Zijne rijkdommen, welke hij inzonderheid uit bergwerkenen het goudstof van den vloed Pactolus gehaald had, waren grooter dan ooit voorheen oenig vorst bezat en zijn zelfs ten spreekwoord geworden. Trotsch op het bezit dezer goederen, gaf hij zich aan do uitbundigste pracht over, maar zag zich twee geliefde zonon door den dood ontrukt; werd door Cyrus, dien hij ten beste der Babyloniërs beoorloogd had, geslagen; in do veroverde stad Sar-des gevangen genomen, en veroordeeld tot den brandstapel, aan wolken hij, naar men wil, toen door Cyrus' modelijden, later, onder Cambyses, door do list van eenige hofbedienden zou zijn ontsnapt. Zie: Vömol, Exercitatio chronologica de aetate Solonis et Croesi (Frankf. 1832). CRETA. (Zie Candia.) CRETHI en PLETHI worden in do geschiedenis van David vermeld (2 Sam. VIII; 18 en old.). Hetgeen van hen verhaald wordt doet hen kennen als eene koninklijke lijfwacht (2 Sam. XV: 18), die onder bevel stond van Benaja (1 Chron. I: 14). De oorsprong dor benaming is niet bekend. CRETINS. De C. zijn idioten of stompzinnigen die vooral in tweederlei opzigt merkwaardig zijn en zich van andere idioten oudersoheidon; 1° doordien zij bijna altijd zekere uitwendige misvormingen vortoonen die bij gewone idioten niet worden opgemerkt, waartoe vooral behooren sterk ontwikkelde kropgezwellen; 2quot; doordien hun ellendige toestand het gevolg schijnt te zijn van eigenaardige plaatselijke invloeden. Do C. komen vooral voor in laaggelegene, diepe en enge dalen en zijn zeer talrijk in sommige gedeelten der Alpen, in Zwitserland en Savoije; ook in het Rhijndal, in Wurtomberg, Saksen, Beijeren, Tyrol, sommige strokon van Frankrijk enz. worden zij gevonden. Zij hebben een dik, misvormd, plat hoofd , plompe grove gelaatstrekken, roodachtige oogon zonder vuur of leven, slappe spieren en eenen krop die dikwijls tot over de borst hangt. Zij zijn uiterst dom en slechts met moeite voor eenigo beschaving vatbaar, vraatzuchtig, traag, wellustig en morsig. Hot cretinisme (zoo noemt men dien toestand) plant zich van het eene geslacht tot het andere voort, ofschoon er ook C. zijn wier ouders dit niet waren. Vooral in den laatstou tijd zijn talrijke onderzookingen in hot werk gesteld naar de oorzaken van het cretinisme. Het zou ons te ver leiden zoo wij daaromtrent in bijzonderheden wilden treden. Wij willen slechts vermolden dat hot crotinisme vooral schijnt voor te komen, waar de bodem magnesia-houdend is (dolomiet), en waar drinkwater wordt gebruikt hetwelk geen iodium bevat. Voor meerdere bijzonderheden verwijzen wij naar: Foderë, Traité du goitre el du Crétinisme (Paris, an VIII); Ferrus, Mé-moire sur le goitre et le Crétinisme (Paris 1852); Niepee, Traité du goitre et du Crétinisme (Paris 1852); Elie de Beaumont, Cornp-tes rendus, T. XXXII; Chatin, Buil. de l'Acad. de médecine, 1852; Moijor-Ahrens, Einige allgein. Bemerk, üb. die Aetiologie des Cretinismus, in Prager Vtjschr. Bd. 42; het overzigt van vor-schilleudo opstellen over Cretinismus, voorkomende in Schmidt's Jahrbücher der gesammten Medicin, Bd. 76; en het belangrijke artikel Goitre et Crétinisme in Tardieu's Dictionnaire d'Hygiene publique et de salubrité, vol. II, p. 57—69. CREÜSA, dochter van Priamus en Hecuba, was de gemalin van Aeneas, wien zij bij zijne vlugt uit Troje wilde vergezellen. Hot verhaal zegt, dat zij op eenmaal verdween en hierop aan Aeneas in oeno verheerlijkte gedaante verscheen, verklarende dat de moeder der goden haar tot zich genomen had, omdat deze niet wilde dat zij Phrygië verlaten zoude. CRIMINEEL REGT. (Zie Strafregt.) CRISIS, CR1TISCHE DAGEN. De oude geneeskundigen hadden voel op met de loer der Crison, of der Critischo dagen. Zij hadden den duur dor ziekten, vooral der koortsen, volgens bepaalde dagen vooruit bepaald, en do dagen waarop de ziekte eenon keer nam (of voorondersteld word te nemen), waarop zij zich bepaalde tot leven of dood, Critische dagen genoemd. Er worden zeer vele zulke dagen aangenomen, en sommige daarvan als bijzonder belangrijk aangegeven. Testa (Bemerk, über die period, Veranderungen und Erschein. im kranken u. gesunden Zu-stande des menschl. Karpers (Leipz. 1790) heeft al deze kritische dagen opgegeven. Diensvolgens zouden crisen kunnen voorkomen van don l8tlt;!11 tot don 24quot;tcn, van den 27quot;,cn tot den 31quot;en, op den 34sten, 40quot;tc,1, 60slcI1, 70',cn, 80quot;en, 90,tequot;, 100«'«'', 120quot;equot; en 2oo»tlt;ln dag. Tot do zoogenaamde Critischo dagen in engeron zin, dies critici, vere decrelorii, indicatorii, nfiiimoq, xpninoi) rekende men allo onevene dagen en men vreesde, als de ziekte op zulk eenen dag een keer nam, minder eenen terugkeer, oen roeidief der |
|
CRI- ziekte. Maar ook do cvcne dngen hadden Imnno rcgten. Vooral intusschon schroef men aan eiken T'11-'11 dag oen bijzondereu invloed toe. Bovendien werdon door Hippocrates en Galonus de 4degt; li00, 30quot;quot; als dies indices, indicantos of contempla- biles aangewezen. Op zulke dagen zouden volgens hen do voorboden der crison zich vertoonen. De dagen waarop belangrijke crisen te wachten waren noomdo men dios intercalaros of pro-voeatorii, waartoe do 3d«, 5''«, gn*, IS*quot;, IS46, lOquot;»quot; behoorden. Die eindolijk, welke bet meest geschikt waren voor het toedienen van geneesmiddelen, waren de lquot;'e, 2'lc, Oquot;10 (dies tyran-nus), 8quot;«, 10dl!, 12de, I6de, I8d«. Vele latere gcnoeskundigeir hebben bevonden dat inderdaad «nkele koortsige ziekten dikwijls op bepaalde dagen hun keerpunt hebben. Vooral is dit bij de typheïne ziekte waargenomen, bij ■welke b. v. Schönlein ook een zevendaagse!) verloop der tijdperken, met eene crise op eiken'7dequot; dag waarnam. Bij acute huidziekte worden eritische dagen algemeen aangenomen. Bij ontstekingen daarentegen kan, zoo als J. P. Frank (Kpilome § 127) en Schönlein (PMoyosen) aanmerken, de erise eiken dag even goed plaats hebben. Naarmate eene koorts een meer ebronisch karakter aanneemt, kan men zich minder op eritische dagen verlaten. Bij de bepaling der eritische dagen stuit men intusschen, zoo als te begrijpen is, o. a. op de moeijelijkheid der bepaling van den eersten dag der ziekte. Men vergelijke over Crisen: Baumgarten Crnsius, Periodologie, (Halie 1834), p. 56; Naumann, Pothog. § 245; Traube, Ueber Krisen u. Krit. T'ujen (Berlin 1852). CRITICA. (Zie Kritiek.) CKITISCHE WIJSUEGEERTE. (Zie Kant.) CROATIË. Een koningrijk, aan Oostenrijk toebehoorende. Het heeft eene oppervlakte van 333 □ mijlen en wordt begrensd: ten noorden door Stiermarken en Hongarije; ten oosten en zuiden door het Oostenrijksche railitaire-grensland, ten westen door de Adriatische zee, Illyrie en Stiermarken. Onderscheidene rivieren, als: de Save, de Kulpa, de Drave en de Mur, doorsnijden het land, welks gebergten, eene voortzetting der Stiermark-sehe Alpen, ijzer en koper bevatten en zware bosschen dragen. De voornaamste voortbrengselen zijn: koren, zuidvruchten en wijn. De inwoners, bijna 900,000 in getal, vinden hun bestaan in berg- en landbouw, visscherij en eenen vrij levendigen handel, zoo te land over goed aangelegde straatwegen als op de Adriatische zee. C. bestaat uit het eigenlijke C., de Croatische kustlanden, de stad Fiume en haar regtsgebied, benevens Slavonic. Het eerste behoort tot Hongarije, is verdeeld in 4 gespansehap-pen: Agram, Kreuz, Warasdin en het Litorale, en bevat op 180 □ mijlen ruim 600,000 inwoners. Do voornaamste steden zijn: Agram of Zagrab, do hoofdstad, in eene vrnehtbaro vlakte; zij heeft eene bezienswaardige domkerk mot een hoogen toren, en telt 15,000 inwoners — Carlstadt mot levendigen handel en 6,500 inwoners — Kreuz of Körös, met ruim 3,000 inwoners — Warasdin met 10,000 inwoners en eene hoogesehool — Fiume, op eene hoogte, met oen prachtige hoofdkerk en 10,000 inwoners — Buecari, eene handelstad aan do Adriatische zee, met 2,000 inwoners. C. word oudtijds door do Pannoniers bewoond en door de Romeinen onder Augustus veroverd. In de Vdo eeuw word het door do Gothen bezet, aan wie Justinianus hot ontnam. Na vele oorlogen kwam het in do VIIIquot;le eeuw onder de Frankische koningen en in de IXde onder de Byzantijnsche keizers, aan welke de inwoners zich ontrokken om een zelfstandig rijk te stichten, dat nu door het oostersche keizerrijk, dan door Hongarije of Venetië werd cijnsbaar gemaakt en na verschillende lotgevallen onder den scepter der Oostenrijkseho monarchie gekomen is. Zie voorts Csaplovicz, Stawonicn und Kroatiën (Posth 1819, 2 din.); Neigebaur, Die Siidslaioen und deren Lander (Leipz. 1851). CROCUS. Een tot de natuurlijke familie dor Iridoën behoorend plantengeslacht, dat zich vooral onderscheidt door oen bloemkroonachtig, regelmatig, trechtervormig bloemdek met eene zeer lange buis en een zesspletigen klokvormigen zoom, en door oen driedeoligen stempel, welks slippen naar boven breeder, opgerold en langs den rand gekarteld zijn. Do meest bekende soorten van C. zijn: C. sathiis L. of de Saffraanpknt (zie Saffraan) en C. vernu.1, de gewone Voorjaars-C., die bij ons in verschillende kleuren gekweekt wordt. O. |
•CRO. 371 CROESUS. (Zie Cresus.) CROISSANT, wassende maan, wassenaar is een toeken in een wapenschild, dat aan iedereen overbekend is. Wanneer eenvoudig C. gezegd wordt, dan staat de ronding naar benedenen de punten naar omhoog; reuverst zegt men van bet O. als do punten naar beneden zien. Croissants adossés zijn C,, wier hoornen van elkander wijken, contournés, wier hoornen naar elkander toegekeerd zijn. Hot geslacht van Wassenaar in Holland voerde oudtijds alleen hot tegenwoordige eerste quartier van hot wapenschild, namelijk: de yueules a trois croissants argent, 2, 1. CROISETTES, zijn in do horaldie kleine kruisen, waarvan er drie of meer in een schild komen; zie voorts hot art. Croix. CROIX (Kruis), is in de wapenkunde een der negen groote eervolle figuren. De vorm van het gewone is aan iedereen bekend; het moet vijf negondo doelen van hot wapenschild beslaan. Deze figuur is meestuit de tijden der kruistogten afkomstig. Buiten het gewone kruis treft men nog in de wapens menigerlei andere kruisen van bijzondoren vorm aan, van welke wij de voornaam-sten met hunne kunsttermen zullen opgeven. Men zegt: C. ancrée, wanneer do uiteinden in den vorm van ankerhaken omgebogen zijn. C. de St. André voor het Sautoir (zie Sauloir.) C. barbie als de uiteinden tor weerszijde als vischangols zijn omgebogen. C. bourdonnde, wanneer de uiteinden als die dor pelgrimsstaven van knoppen voorzien zijn. C. clechie wanneer de uiteinden hol zijn, zoodat het veld daardoor waargenomen wordt. C. denche'e of dentée, wanneer de randen zaagswijzo getand zijn. C. engrilée, wanneer de randen uitgeschulpt zijn. C. Jichée, wanneer de benedenste punt scherp is, alsof zij in den grond moest gestoken worden. C. fleuronnie of triflée, wanneer do uiteinden van klaverbladen voorzien zijn. C. fourchetée, wanneer de vier armen eindigen op de wijze van een ouden muskotvork. C. haussée, wanneer de bonedon-arm merkelijk verlengd is, waarbij dus hot dwarshout hoogcr staat dan gewoonlijk. C. de Jerusalem, is potencëe en gocantonneord met vier eroisettes. C. de Malte, Zio Malte {Croix de), C. patde, welks armen aan de einden breeder zijn dan in het midden. C. de patriarche, een kruis mot twee dwarsbalken boven elkander, waarvan de onderste de langste is. C. potencée, wanneer do armen aan hot einde van dwarsstuk-kon zijn voorzien. C. rayomante, wanneer tusschen de armen uit het middenpunt stralen schieten. C. recroisetée, wanneer ieder der vier armen afzonderlijk een klein kruis uitmaakt. CROLL (Oswald), die in het laatst der XVIdl! en het begin der XVIId' eeuw in Hossen leefde, was een voor zijnen tijd voortreffelijk scheikundige, die do wetenschap echter meer zou heben gediend, indien hij zich van do alehymistischo dwaasheden dier eeuw hadde kunnen losmaken. Hij is meest bekend door zijne liasilica Chemica, die in 1635 en later meermalen is gedrukt en lang het werk geweest is, waaruit de alchymisten hunne wonderen puiteden. CROMWELL (Olivier), die in de XVIIde eeuw over Groot-Brittannie en Ierland, destijds eene republiek, onder den titel van Protector regeerde, is een van de merkwaardigste mannen der nieuwere geschiedenis. Hij word geboren den 15dequot; April 1599 te Hurdington; zijne ouders waren Robert C. en Elisabeth Stuart, oene afstammelinge, naar men verhaalt, uit bet koninklijke geslacht van dien naam. Na zich, eerst te Cambridge, daarna te Londen, in de rogton te hebben geoefend, huwde hij oene koopmansdochter, met name Elisabeth Bourgior, met welke bij op het land loofde. AI spoedig werd hij lid van het parlement, doch hield zich meer met de godsdienstige gevoelens dor Puriteinen dan met do staatkunde op, totdat hij, als lid van het parlement dat in 1640 ter zake dor Sehotsche kerkgeschillen was zamen-geroepon, zijne ontevredenheid mot do bestaande burgerlijke en kerkelijke inrigting te kennen gaf en bij het uitbarsten der vijandelijkheden tusschen koning Karei don I'l'!n en het parlement |
CUO.
dat Spanje het bondgenootschap met de Britsche republiek slechts teg^jn opheffing der inquisitie verkrijgen kon. Tegen de Neder-landsche republiek voerde hij eenen oorlog ter zee, die door de dapperheid van Tromp, do Kuyter en andere zeehelden, voor de laatste zoo voorspoedig was, dat C. genoodzaakt was, den 15(U:I1 April 1C54 den vrede te sluiten. Nu was de Protector, die verstandig genoeg was geweest om den hem aangeboden koningstitel te weigeren, op het toppunt zijner magt en grootheid. Maar deze was niet onbeneveld; do onophoudelijke woelingen, verbitterden zijn leven; gedurige zamenzweringen maakten hem achterdochtig; zijn ligchaam werd door jichtpijnen gefolterd; eene koorts tastte hem aan en in hem stierf, den 3don September 1658, een man, die meer verschillend dan welligt iemand, beoordeeld en vroeger doorgaans zeer veroordeeld is. Men heeft hem een huichelaar, een geestdrijver genoemd, die onder het masker van godsdienstigheid slechts eigene grootheid zocht. In de laatste jaren echter is dit harde en buiten kijf onbillijke oordeel aanmerkelijk gewijzigd, vooral na het bekend worden van 's mans brieven en andere oorspronkelijke stukken, die door Carlyle onder den titel: Cromwell's letters and speeches (Lond. 1845, 2 dln.) zijn uitgegeven en volgens welke Merle d'Aubigné zijne Histoire du prutectorat (Par. 1847) heeft bewerkt, die door Oudijk van Putten in het Nederlandsch is overgebragt onder den titel: Olivier Cromwell, Protector der Enyelscha republiek, of een groot, maar miskend man in zijne eer hersteld (Uott. 1852, 2 dln.). De weg tot regtvaardiger beoordeeling van C. was reeds geopend door Macaulay in zijne History oj England en na hem door Guizot, Histoire de la réoolution d'Angleterre (Par. 1850, 2 dln., 2° uitg.) en: Puurquui la revolution d'Angleterre a-t-elie réussif (Par. 1850). Voorts zie men over C.: Villemain, Histoire de Cromwell (Par. 1819, 2 dln.); O. Cromwell (een afstammeling van den Protector) Memoirs of the Protector O. Cromwell and his sons (Lond. 1820), en eene uitmuntende karakterschets van C. door Carrière in het Ilistorisches Taschenbttch van 1851. — Zijn zoon
C. (Hiciiard), geb. in 1626, volgde zijnen vader als Protector op, doch legde zijne waardigheid reeds na eenige maanden neder en begaf zich na de herstelling van het koningschap naar Frankrijk totdat hij terugkeerde naar Engeland, waar hij onder den naam Clark in Herfortshire woonde en in 1720 stierf.
Do laatste afstammeling van C., van wiens uitgave der Memoirs van den Protector wij hierboven melding maakten, is te Chesnut in 1821 overleden.
CROTALEN. Eene soort van cymbalcn; men ziet ze op de oude gedenkpenningen in de handen der priesters van Cybele.
CROTON. Een tot de natuurlijke familie der Etiphorbiacoën behoorend plantengeslacht met eénhuizige bloemen, belangrijk om de twee daartoe beboorende soorten C. Eluteria Sm. en C. Tiglium L., waarvan de eerste op Jamaica te huis behoort en don Cdscarillebast levert, terwijl de laatste in de Oost-Indië in-heemsch is en zaden voortbrengt, waaruit eene zeer scherpe olie, de zoogenaamde Crotonolie, geperst wordt. O.
CROUP. Do C. (Angina membranacea, A. exsudatoria, A. po-Ijjposa, Laryngitis exsudativa, s. pseudomembranacea) is eene aan don kinderlijken leeftijd eigene ontsteking van het slijmvlies van het strottenhoofd, of de luchtpijp, of van beide tegelijk. Zij be-
- gint gewoonlijk met eene tamelijk hevige koorts en met eene , heeschlieid, die voor een ervaren oor verdacht klinkt, en ver-i raadt spoedig haren ernstigen aard door de steeds toenemende i angst en benaauwdheid der kinderen bij de ademhaling, door
- een piepend geluid bij het in- en uitademen, een eigenaardigen s klank van de hoest, die, eerst hevig, kort, scherp, blaffend,
0 later kraaijend, hol en raauw is, even als of men in een hol e vat of in eene metalen bus hoestte en meestal droog. Dikwijls
1 wordt in het strottenhoofd en de luchtpijp eene spoedig stollende
- massa uitgezweet, die den toegang der lucht bij de ademhaling f belet en waarvan soms bij het hoesten gedeelten worden opge-
- hoest in den vorm van vlicsjcs, en somtijds van buisjes. De be-
- lemmeriiig der ademhaling is oorzaak van de spoedig toenemende s zwakte der kinderen en van den dood die niet zelden door ver-li stikking op den 3,lcl, of 4d,!,gt; dag plaats heeft. Spoedige gences-r kundige hulp is bij C. van het grootste belang. De hoofdwenken
- over C. zijn; J. A. Albers, Commentatio de tracheltide infantum !. (Lcipz. 1314); L. Jurine, Mémoire sur le croup, on angine trac-t teale (Geneve 1812); L. A. Goelis, Tractatus de rite cognoscenda
372
met vuur tcge» den ecrstgenoemdo partij koos. Doorziende dnt de hofpartij niet te bestrijden zou zijn zoo niet een mngtige hefboom in beweging gebragt wierd, wist hij eene godsdienstige geestdrift te verwekken, zoodnt het leger, dat hij om zicli verzameld had, zich door gestrenge tucht, zij hot dan ook niet zonder dweeperij, onderscheidde. Aan het hoofd dier opgewondeneu streed C. in deu slag bij Marston-Moor (den 2lt;lon Julij 1G44) na welken de zaak des konings hopeloos werd, hoewel de legerhoofden der Indopondenten on de meerderheid van het parlement de zaak nog altijd daarheen wilde leiden, dat de geschillen mot den koning op vredelievende wijze werden ton einde gebragt. Het was C. die te weeg wist te brengen, dat al de leden van het parlement hunne voordeelige ambten nederlegdcn , waarna hij wist door te zetten, dat het geheelo leger naar hot voorbeeld zijner benden werd ingorigt en onder het opperbevel van Fairfax gesteld. Niettemin bleef hij zelf do hoofdleider van alle bewegingen en bezat de verwonderlijke gave om allen te bezielen door eene geestdrift, die in hein zeker te sterk gelaakt of te uitbundig geprezen wordt, indien men haar den naam geeft van dolle dweeperij of den roem van onbesmette godsvrucht. Hoe het zij, de zaak der Puriteinen zegevierde; de koning verloor den slag bij Naseby (14 Junij 1045) waarin al zijn geschut in handen van het parlementslegor viel, en moest zelf naar Schotland vlugten , ofschoon moeite doende om de onderscheidene partijen die hem bestreden, tegen elkander in het harnas te jagen. Doch dit mislukte, even nis een beroep van den ongelukkigen vorst op het parlement, terwijl C., van zijnen invloed gebruik makende, vooral door middel van hot leger, dat hem blindelings gehoorzaamde en het onbepaaldste vertrouwen op zijne onmiskenbare talenten had, het parlement zoover bragt, dat koning Karei werd onthoofd (29 Januarij 1649) en Engeland tot eene republiek verklaard, aan welks hoofd een nieuw, door het volk gekozen parlement stond, dat eenen regeringsraad van 41 personen benoemde, van welke C. een was. Door zijnen onbegrensden invloed bij het leger wist hij oproerige bewegingen in toom te houden, doch Ierland kwam in openbaren opstand en C. werd derwaarts gezonden. Streng strafte hij schuldigen aan vervolging der Protestanten en poogde door ijverige maatregelen, ook ten behoeve der welvaart van het eiland en het verordenen eener naauwgezette regtspleging, de zaken tot rust en orde te brengen. Intusschen hadden de Schotten Karei den H'1™ tot koning uitgeroepen en deze trachtte zich ook op den omvergeworpen En-geischen troon te vestigen. C. sloeg hun leger bij Dunbar (1G5Ü) en Worcester (1651), waarna hij eenen zegevierenden intogt binnen Londen deed, eene algemcone amnestie begeerde en een nieuw parlement deed verkiezen. Het bestaande verzette zich hiertegen en wilde zich permanent verklaren, slechts toestemmende in nieuwe keuzen tot aanvulling der opengevallen plaatsen. Maar C. dreef de vergadering uiteen; het leger, de vloot en vele gemeenten dankten hem voor do redding van het vaderland en hij zelf werd onder den titel van Protector aan het hoofd der regering geplaatst. Volgens do nieuwe orde van zaken berustte de geheele wetgevende magt bij het parlement, dat door nieuwe verkiezingen word gevormd; het zou om de drie jaren zamenko-men, zonder eigen bewilliging niet binnen de vijf maanden mogen ontbonden worden eu magt hebben tot het invoeren van belastingen. De uitvoerende magt was aan den Protector opgedragen, die echter ook aan den wil der volksvertegenwoordiging gebonden was ten opzigte van het kiezen der hooge staatsambtenaren en bet verklaren van oorlog of het sluiten van vrede. Hij de verkiezingen voor het parlement werd gehandeld op die wijze als in onze eeuw door de Reform-bill is voorgeschreven. C. beloofde bij cede, Engeland, Schotland en Ierland volgens do bestaande wetten en privilegiën te zullen besturen, en het was zijne schuld niet, dat de gevallen partij nog altijd bleef woelen en dat onzin-nigen eene menigte zamenzweringen en opstanden aanrigtten of begunstigden, waardoor de Protector gedreven werd tot maatregelen , die door partijzucht als eigendunkelijke aanmatigingen worden uitgekreten, maar door do onpartijdige geschiedenis voor onvermijdelijke daden gehouden. Thans regelde C. ook Engelands buitenlandsche betrekkingen. Zijne erkenning door vreemde mogendheden was vrij spoedig gevolgd; de Protestant-sche vorsten zagen in hem den hechtsten steun tegen de II. C. overheersching, en dat dit niet ten onregte was, bleek daaruit
CRO—CUD.
373
|
et sananda angina membranacea (Weenen 1828); F. W. Weiden-reich, Revision der neueren Ansichten und Behandlung von Croup (Erlangen 1841); P. J. Lauda, Das hydriatische Heilverfahren hei der hdutifjen Braune (2®. Aufl. Prag, 1845). CROWNGLAS. (Zio Flintglas.) CROY. Eene oud adclijkc familie, in België, Duitschland en Frankrijk gevestigd, welke hare afkomst van den Hongaarschen koning Bela den IIIden afleidt. Onder de talryke aanzienlijke mannen uit dit geslacht munt voornamelijk uit Willem van C., hertog van Soria en Arci, heer van Chièvres, (overl. 1521) die aan het hof van Karei den V06quot; de hoogste waardigheden bekleedde. Zijn neef Philips werd in 1533 hertog van Aarschot (zie Aarschot) en markies van Renty; diens kleindochter Anna bragt door haar huwelijk met Karei van Ligne een gedeelte der bezittingen der familie in die van Aremberg over. Haar broeder Karei was de laatste hertog van Aarschot; hij stierf kinderloos in 1612 en liet belangrijke gedenkschriften na, welke in 1845 door Reiffenberg te Brussel zijn uitgegeven. Do stam C. werd na 1600 in tAvee takken gesplitst, welke C.Dulmen en C.-Havré genoemd worden. Hoofd van den eerstgenoemden tak is tegenwoordig hertog Alfred, geb. 1789, grande van Spanje der eerste klasse; de andere tak is in de mannelijke linie in 1839 uitgestorven in den persoon van hertog Joseph, die pair van Frankrijk, grande van Spanje en luitenant-generaal was. C.-Dulmen bezit in België eene menigte heerlijkheden, die te zamen jaarlijks 160,000 gulden renten opleveren. CRUQU1US (Nicolaas) was een voornnam waterbouwkun-kundige in de XVIde eeuw, van wien onderscheidene adviezen on verhandelingen het licht zien. CRUSÏACEËN. (Zie Schaaldieren.) CRUZADO. Eene Portugeesehe munt, waarvan men oude en nieuwe onderscheidt; de laatste worden ook wel Finto genoemd. De eersten dragen het merk 400, de laatsten, sedert 1722 gemunt, het merk 480. Zij zijn namelijk 480 Reis waard, dat is ongeveer /1,15. CRYPTOGAMEN. Hieronder verstaat men die planten, welke geene zaden met eene duidelijk waarneembare kiem, maar zoogenaamde kiemkorrels of sporen voortbrengen, waarin hoegenaamd niets van de toekomstige plant is waar te nemen, niettegenstaande zij 't vermogen bezien om deze, onder gunstige omstandigheden uitgezaaid, weder voort te brengen. — Daarenboven vindt men bij de C. geene bloemen, welke uit een kelk en eene bloemkroon, of wel uit een bloemdek, meeldraden en een stamper bestaan, maar in plaats daarvan organen, welke gewoonlijk niet den naam van mannelijke en vrouwelijke voort-plantingswerktuigen worden bestempeld, waarvan dan de eersten de eigenschap hebben om zwermdraden voort te brengen, terwijl de laatsten eene cel bevatten, die, na met die draden in aanraking-gekomen te zijn, eene reeks van veranderingen ondergaat, welke bf daarop uitloopen dat er eene nieuwe plant geboren wordt, zoo als bij de Varens, Equisetaceen en Lycopodiaceen, of wel dat er een kiemhuisje ontstaat, waarin later kiemkorrels worden aangetroften, zoo als bij dc Mossen 't geval is. — De daad van bevruchting zelve is tot nog toe bij do C. niet waargenomen j even min zijn de voortplantingswerktuigen reeds bij allen ontdekt. Deze zijn zeer duidelijk bij de Varens, Equisetaceen, Lycopodiaceen en Mossen, minder duidelijk of niet waarneembaar bij de Korstmorsen, Zwammen en Wieren. Dc laatstgenoemde drie groepen worden te zamen wel eens loofdragende C. geheeten, omdat zij geen duidelijke stengels en bladen voortbrengen ; de eerste vier daarentegen bladdragende C., omdat zij deze organen wel degelijk bezitten. Men beschouwt de C. gewoonlijk als lager georganiseerd dan de planten mot meeldraden en stampers, die Phanerogamen genoemd worden. O. CRYPTOGRAPHIE. (Zie Cijferschrift.) CSAHA is merkwaardig als waarschijnlijk het grootste dorp der wereld; het ligt in Hongarije in hot gespanschap Bekos, werd in 1715 aangelegd en bestaat van vlasbouw en zijdeteelt. CSANAD. Een Hongaarsch gespanschap, ruim 29 □ mijlen groot met 72,000 inwoners. Het is meest bekend door eene uitmuntende paardenstoeterij, welke keizer Joscphus de li30 in 1785 op het landgoed Mezohegyes vestigde. |
CSOKONAI (Miciiaöl), geb. in 1774, overleden in 1805, is een der voornaamste Hongaarsche dichters van onze eeuw. Eenvoudigheid, natuurlijkheid en oorspronkelijkheid kenmerken zijne muze. Zijne Gesammellen Werke zijn te Weenen in 1813 en op nieuw in 181G in 9 dln. uitgegeven door Marton, die ook Cso-konaVs Lehen und einiye hinterlassene Schriften (Pesth 1801) in het licht gaf. CTESIAS, een Grieksch geneesheer, van Cnidos geboortig, loefde in do IVJ» eeuw voor Chr. cn schreef eene Perzische geschiedenis, die hij zeide te hebben zamengesteld uit gedenkschriften aan het Perzische hof. Zie Diod. Sic. Lib. II et XIV; Strab. Lib. XIV. CÏESIBIUS. Een Egyptisch werktuigkundige, die in de IId0 eeuw voor Chr. leefde. Men schrijft hom do uitvinding der pompen toe, alsmede die der waterorgels, werktuigen, waarvan men de zamenstelling niet meer kent. Zie Vossius, do Scient. mathem. CXLVIII § 9. CÏESIPHON. Een beroemd bouwkundige, die den vermaarden tempel van Diana te Ephese gesticht heeft. CUBA, het grootste der Antillischo eilanden, ligt aan den ingang der golf van Mexico, tusschen 19» 46' en 23» 20' N. Ur., en 293» 22' en 303» 30' O. L. Het heeft eene lengte (van hot oosten naar hot westen) van 136 mijlen, eene breedte van gemiddeld 15 mijlen en eeno oppervlakte van ruim 2300 □ mijlen. De kust heeft onderseheideno voortreffelijke landingsplaatsen, doch is overigons meestendeels moeijelijk te naderen wegens do vele klippen, zandbanken en omliggende eilandjes. Het binnenste des eilands is in het westen heuvelachtig, doch rijst oostwaarts op tot een bergland, waarvan sommige spitsen eene hoogte hebben van 8000 voet. Eene menigte kustrivieren, waarvan de Rio-Canto, de Sagua-Grande en de Saguala-Chiea bevaarbaar zyn, vlocijen van doze gebergten naar de zee. De grond bevat goud, zilver, koper, steenkolen en minerale bronnen. Een groot gedeelde van C. is onbewoond en onbewoonbaar, doch sommige gedeelten, zoo als de districten van Matanzas, Mariël, Trinidad, Xagua en het dal van Grunos, zijn van eene uitstekende vruchtbaarheid. Suiker, koflij en tabak zijn de voornaamste voortbrengselen. De handel is op C. zeer levendig, waartoe do havens van Havana, Matanzas, San Jago de Cuba, Trinidad, Cianfueges, Cardenas en eonige anderen, benevens oen uitgestrekt net van spoorwegen, veel toebrengen. Do bevolking bestaat uit bijna een millioen inwoners, waaronder 430,000 blanken, 150,000 vrije kleurlingen en dc overigen slaven zijn. Men vindt op C. 13 steden, 8 vlekken, ruim 100 dorpen, 1442 suiker-, 1670 koffij-en 9102 tabaks-plantaadjen. Het eiland is de belangrijkste kolonie van Spanje; het werd den 28quot;'quot;' October 1492 door Columbus ontdekt, die het voor een schiereiland hield; in 1508 werd het omgevaren door Sobastiaan Oeampo. Dc zetel van den Spaan-schen gouverneur is to Havana (zie Havana), de hoofdstad des eilands. Zie over C.: de la Pezuela, Ensayo historica de isla de Cuba (New-York, 1842); Masse, i'lie de Cuba tt ld Jlamue (Par. 1825); Huber, Aperqu statistiqm de l'ile de Cuba (Par. 1826); von Humboldt, Essay politique sur l'Ue de Cuba (Par. 1826); Ramon de la Sagra, Historia economiea, politica y estadistica de la isla de Cuba (Hav. 1831); het prachtwerk van denzelfden schrijver, Historia Jisica, politica y natural de la isla de Cuba (Par. 1837 volg.) is nog onvoltooid; een uittreksel daarvan is uitgegeven onder den titel: Mistoire physique et politique de l'ile de Cuba (1'ar. 1844); Gravin Merlin, La Havana (Par. 1844); Notes on Cuba (Boston 1844); d'Hcspel d'Harponville, La reine des Antilles (Par. 1850). CUBEBE. De vruchten van Cubeha officinalis Miq., eeno op Java voorkomende hecsterachtige en kliininendo Piperacea. Zij zijn kogelrond van vorm, ongeveer zoo groot als zwarte-peper-korrels, grijsbruin van kleur, verheven-netvormig-gestroept, en loopen naar onder in een steeltje uit van 5—8 Ned. streep lengte. Zij smaken bitter, kamferachtig, veel minder scherp dan de zwarte peper en rieken aangenaam aromatiek. Moxheim vond in de C. eene groene en eene gelo vlugge olie, Cubebine, eene balsemachtige hars, was, en eenigo stoffen van minder aanbelang. De C. wordt uit do Nederlandsehe en Engelsche Oost-Indische bezittingen aangevoerd in balen van 35 kilo, en in de geneeskunde gebruikt. O. CUBUS. (Zio Teerling.) CUDWORTII (Ralph), geb. te Aller in Somersetshire in 1617, overleden te Cambridge, waar hij hoogleeraar was, in 1688, |
|
374 CUD- was een vcrmanrd godgeleerde, inzonderheid bekend door zijn werk: The. inteUectual system o/immense (Lond. 1678), waarvan J. L. Moshcim eene Latijnecho vertaling uitgaf onder den titel: Systema mtellecluate (Jcna 1733). CUEVA (Juan de la), dichter, was omstreeks 1550 te Sevilla geboren en overleed na 1607. Hij was met een groot talent en bijzondere gemakkelijkheid begaafd, waardoor hij verleid werd alle soorten van dichtwerken to beproeven. Van zijne werken noemen wij do Obras (Sevilla 1582), bevattende lierdichten, sonnetten, liederen, elegiën en de klagt van Venus over Adonis' dood in Italiaanschen stijl; Coro Feheo de romances historiales, (Sevilla 1587—88), 10 boeken met historische romancen, waarvan slechts cenigen Spaansche onderwerpen behandelen; Primera parte de las comedias y truyedias (Sevilla 1583 en 1588), bevattende vier treur- en tien blijspelen; La conquista de la Betica (Sevilla 1603), een heldendicht in 20 gezangen in ottave rime, waarin C. de verovering van Sevilla door koning Ferdinand den III4011 van Castilic bezingt, doch welk dichtstuk ten spijt van de gelukkige keuze des onderwerps en des ccnvouds van het plan zoo krachteloos en prozaïsch behandeld is, dat het zich niet dan op sommige plaatsen boven den dorren toon eener rijmkronijk verheft. CUJACIUS (Jacobus), wiens eigenlijke geslachtsnaam is Ja-ques Cujaus, (hij was de zoon eens leertouwers te Toulouse,) in 1522 geboren, veranderde later zijnen door hem zeiven verkorten naam in do Cujas. Door vlijt en kunde vorderde hij zoozeer bij het onderwijs van Arnoul Ferrier, zijnen leeraar in de reg-ten, dat hij de algemeene opmerkzaamheid tot zich trok. Reeds in 1547 bij zijne eerste voordragt der Instituten aan de kinderen des presidents Dufaur, bewonderde men zijne duidelijkheid. Hij moest evenwel in 1554 eenen in kundigheden middelmatigen mensch, Forcadel genaamd, aan zich voorgetrokken zien, om een* leerstoel in de regten te Toulouse te vervullen. In Cahors, waar hij in 1554 beroepen werd on waarheen al zijne leerlingen hem volgden, bleef hij slechts een jaar, want Margaretha van Valois, die, door de keus van Michel de l'HOpital tot haren kanselier, een bewijs van haren schorpzinnigen blik gegeven had, liet C.' talent niet onopgemerkt, toen zij besloot Bourges, do hoofdplaats van hare eigene bezittingen, tot de eerste rogts-school van dien tijd te verheffen. Op l'Höpital's verzoek ging C. er naar toe, en leerde or tot 1567, wanneer hij zich naar Valence begaf, en aan de school dezer plaats evenveel roem en luister bijzette. Toen de ongelukkigste partijschappen in Frankrijk woedden, zag C. zich gedwongen ze te ontwijken. Hij keerde in 1575 naar Bourges terug, doch ging uit bezorgdheid spoedig weder naar Parijs, waar hij collegien in de regten hield; eene gunst die alleen aan hem toegestaan werd, daar dc regts-scbool te Parijs eerst sedert Lodewijk den XIVden bestaat. In 1577 begaf hij zich weder naar Bourges, eene stad, die hij, schoon hem de luisterrijkste voorslagen gedaan werden om zich naar Bologna te begeven, niet verliet. C. was zijnen roem verschuldigd aan het terugkcoron tot de bronnon van het Komoinsche regt en de klassieke wijze van hun gebruik. Terwijl hij de Ro-meinscho wetboeken door het gebruik van handschriften, waarvan hij er zelf 500 bezat, op ontelbare plaatsen herstelde en den gansehen rijkdom eener grondige geleerdheid uitputte om het duistere te verklaren, werd hij de stichter van do letterkundige regtsgeleerdheid, die zijne geestige voordragt, zijne vrij geuite, doch evenwel scherp uitgewerkte, deduction van op zich zeiven staande punten, in die tijden dubbele opmerking moesten doen verwerven. Zijn verdriet over de gesteldheid van Frankrijk heeft zijnon dood verhaast: hij stierf te Bourges, den 4'1'',, October 1590. Tegen zijn' wil bestéldo men hem zeer plegtig ter aarde. C. was kort van stijl, afgebroken en krachtig, en had eene fijne, doch doordringende, stom. Hij heeft zijne talrijke werken alle voorover op den grond liggende geschreven. In zijn' uitersten wil had hij bevolen, dat zijne boeken verkocht moesten worden, opdat er geen misbruik van zijne kantteekeningen zoude kunnen worden gemaakt; doch dat men ze volstrekt aan geene Jezuïten verkoopon zoude. De boekhandelaren van Lyon worden meester van zijne handschriften, om die voor misdruk te gebruiken. De door hem zeiven bij zijn loven bezorgde uitgave zijner werken (bij Nivelle, in 1577) is goed en naauwkcurig, doch onvolkomen; even zoo bevat de door Colombot bezorgde |
GUM. uitgaaf (Parijs 1617 en 1634) niet al zijne schriften. Eene volledige uitgaaf bezorgde Fabrot (Parijs 1658, 10 din. fol.), die door: Merillii varümtes, Róberti ohss. en een wijdloopig register vermeerderd, te Napels, Venetië en Modena van 1758—83, in 11 deelen fol. nagedrukt werd. Zeer nuttig is bij het gebruik van dit aantal deelen: Prompluarium operum Jae. Cujacii, auc-tore Dan. Albuncnsi, (Noap. 1763, 2 dln. fol.). Zijne Animad-versiones el obss., een schat van geleerde wenken en opmerkingen, zijn te Hallo 1737, in 4°, door J. C. Uhl weder uitgegeven geworden. GULLEN (William), oen beroemd Engelsch geneeskundige, werd in 1712 uit behoeftige ouders in een dorp in Schotland geboren. Bij een bloedverwant in Glasgow leerde hij de heelkunde en daarna word hij scheepsheolmeoster bij de Oost-Indische compagnie. Hij keerde later naar zijne geboorteplaats terug en leefde er in behoeftige omstandigheden als heolmeostor. Steeds streefde hij naar meerdere ontwikkeling. Na oenigen tijd vertrok hij naar Edinburg en ontving eerst van den hertog van Argyle en later van den hertog van Hamilton ondersteuning voor zijne studiën. Nadat hij den laatsten in eene zware ziekte had bijgestaan, werd hij op diens aanbeveling tot hoogleeraar in de scheikunde te Glasgow aangesteld. Door zijne aangename voordragt bragt hij, vooral nadat hij in 1751 hoogleeraar in do geneeskunde was geworden, de hoogeschool zeer in aanzien. Dit gaf aanleiding dat hij in 1756 naar Edinburg werd beroepen, waar hij in 1766 hot hoogleeraarambt in de praktische geneeskunde op zich nam. Later werd hij tot eersten goneosheer van den koning van Engeland , voor Schotland benoemd. Hij overleed den 6de,' Fobruarij 1790. Hij maakte zich vooral ook daardoor bekend dat hij tegenover de humoraalpathologie van vroeger, eene zenuw-pathologie grondde. Zijne voornaamste werken zijn: Treatise of the materia medica (2 dln., Londen 1789; First lines of the practice of physics (4 dln., Edinburg 1789, nieuwe uitg. 4 dln. Londen 1816. In het Spaansch, Portugeosch, Fransch, Italiaansch en Hoogduitsch vertaald). Synopsis nosologiae methodicae (2 dln., Edinburg 1772, en later); Physiology (Edinburg 1785). Na zijnen dood verschenen: Nosology, or systematic arrangement, of diseases (Londen 1800) en The Edinburgh practice of physic., surgery and midwifery (5 dln., London 1805). Door Thomson werd in 1827 cene complete nit-gave van zijne werken bezorgd. Zie over hem: Thomson, Account. of the Life of William Cullen (2 dln., Edinburg 1832) en: G. Pruys v. d. Hoeven, De histor ia medicinae, p. 240. CULLODEN. Eene plaats in het Schotsche graafschap In-verney, vermaard door den veldslag van den 26,quot;:n April 1745, die de pogingen der Stuarts verijdelde om zich op nieuw meester te maken van den Engolschon troon. Karei Eduard, de zoon van Jacobus den IIIden, die zijn leger bij C. had verzameld, leed er eene volkomene nederlaag. Zie ook: Cumberland (W. A. hertog van). GULMINATIE. Do hemelligchamon worden gezegd te cul-mineeren, wanneer zij in het punt van hun dagboog staan, hetwelk het verst van den horizon is; dus: wanneer zij door den meridiaan gaan. De zon culmineert te 12 ure waren tijd; de vaste sterren elk wanneer een naar den sterretijd geregeld uurwerk het oogenblik van hare in tijd gerekende Regte Opklimming wijst. Zoo culmineert Betelgeuze dagelijks te 5 nre 46 minuten sterretijd, omdat de R. O. dier ster even zooveel bedraagt. Voor sterrekundigen is de tijd der C. daarom belangrijk, vermits de sterren alsdan hot verst van den horizon verwijderd en alzoo het meest aan den invloed der straalbreking onttrokken zijn. GULTUURSTELSEL. (Zie Koloniën.) CUMAE, eene zeer oude stad in Campanië aan de zeekust op de steile helling eens bergs gelegen. Zij werd meer dan 1000 jaar voor Chr. door de Ghalcidensers gesticht en was de eerste Grieksche kolonie in Italië. Spoedig nam zij in magt en rijkdom toe, bezat eene eigene havenstad, Puteoli, en cene vrij belangrijke vloot, werd daarop meer dan cons door dc Etrusken en Umbriërs aangevallen, doch verdedigde zich manhaftig, gedeeltelijk bijgestaan door koning Iliëro van Syracuse. Later moest C. een tijd lang de heerschappij van den tiran Aristodomus verduren en bezweek eindelijk in 417, verzwakt door inwendige twisten, onder do aanvallen dor Campaniërs. Wel verwierf nog C. naderhand het Romeinscho burgerregt, doch bleef een onbe- |
CUM—CUR.
375
|
teekonend stadje, dat in 1203 door de Napolitanen geheel word verwoest. Nog lieden ten dage toont men tusschen Lago di Pa-tria en Fusaro do overblijfselen van muren, tempels, waterleidingen, enz. Volgens de sage was hier het verblijf der Cumaan-sclie Sibyllo, aan wie men den verkoop der Sibyllijnsche boeken aan Tarquinius toeschrijft. Ook bezat Cicero in de nabijheid een landgoed, Cumamm genoemd. CUMANA, provincie der Zuid-Americaanscho republiek Venezuela. Zij heeft eene oppervlakte van 1463 □ mijlen en is ten deele bergachtig, ten deele, vooral langs den Orenoco, laag en vlak. Het aantal inwoners bedraagt 80,000. De hoofdstad heet insgelijks C. of Santa Ines de C. Zij heeft lage huizen, uit hoofde der veelvuldige aardbevingen en 20,000 inwoners. De stad is versterkt en als eene bijzonderheid verdient melding, dat in de grachten, die in plaats van palissaden door zware, puntige cac-cussen zijn omgeven, groote krokodillen gehouden worden, die het doorwaden beletten. De stad CUMANACOA telt 5,000 inwoners en is vermaard door den uitmuntenden tabak, die in don omtrek wordt geteeld. CUMARINE is de naam van eene zeer welriekende zelfstandigheid, die in eenige planten, als; de toncaboon (Dipferix odorata) de steenklaver (Mdilolus officinalis), het onze-lieve-vrouwen-bedstroo (Asjierula odorata) en eenige andere wordt aangetroffen. Het kristalliseert in kleine prisma's, is kleurloos en lost zich mocijelijk in koud water op. CUMBERLAND. Engelsch graafschap, grenzende ten noorden aan de Solwaybaai in Schotland, ten oosten aan Northumberland en Durham, ten zuiden aan Westmoreland en Lancaster, ten westen aan de lersehe zee. Het heeft eene oppervlakte van 62 Q mijlen en bestaat ten deele uit hooge bergen, ten deele uit woeste streken en moerassen. De grond vertoont vele sporen van vulkanische werking en is rijk aan delfstoffen, vooral lood, ijzer, steenkolen, kalamijnstecn en het beste potlood der wereld. C. telt 170,000 inwoners. De voornaamste steden zijn: Carlisle, de hoofdstad (zie Carlisle) — Whitehaven met eene schoone markt en 11,400 inwoners — Mary port of Ellenfort, met druk bezochte zeebaden en 4,000 inwoners — Workington, eene belangrijke handelstad met 6,400 inwoners — Penrith, eene oude stad met 6,000 inwoners en Alastonc-Moor met belangrijke loodmijnen en ruim 5,000 inwoners. C. (Richard), geb. te Cambridge in 1732, overleden in 1811, heeft zich eenigen naam gemaakt als blijspeldichter; hij heeft ook eenige andere geschriften in het licht gezonden, als: Anecdotes of Spanish painters en The observer (Lond. 1810, 3 dln.), welk laatste vooral belangrijk is wegens hetgeen er ten opzigte der oude Griekscho blijspeldichters in voorkomt en dat meer dan waarschijnlijk ontleend is uit do papieren van Bentley, wiens kleinzoon C. was, daar zijn vader met eene dochter van dien beroemden letterkundige gehuwd was. C. (Willem August, hertog van), tweede zoon van George den koning van Engeland, werd den 26quot;®quot; April 1721 ge boren en woonde in 1743 reeds den slag bij Dottingen bij, in welken hij aan zijns vaders zijde gekwetst werd. Zijne bedaardheid en moed deden de schoonste verwachtingen van hem voeden, cn het was alleen aan het voortreffelijke beleid van den maarschalk van Saksen toe te schrijven, dat hem de zege bij Fontenay ontrukt werd. Des te grooteren roem behaalde hij in den veldslag van Culloden, waardoor de opstand van Schotland gedempt werd, doch na welken de overwinning door de Engel-schen op het schandelijkst misbruikt werd. Bij Lawfeld was C. in 1747 niet minder gelukkig; door zijnen terugtogt naar Limburg verhinderde hij het oogmerk des Franschen veidheers, om Maastricht te vermeesteren, doch 16 jaren later werd hij door d'Estrces bij Hastenbeck geslagen. C. overleed to Windsor den 31.l6n October 1765. |
CUNAEUS (Petrus), in 1586 te Vlissingen geboren, werd in het jaar 1611 hoogleeraar in de oude letteren te Ley den, doch werd in 1615 ook benoemd tot hoogleeraar in de regten aan die hoogeschool. Zijne bijzondere bekwaamheid in de Oos-tersche letterkunde deed veel verwachten van de Commentariën op Flavins Josephus, aan wier zamensteliing een groot gedeelte van zijn leven toegewijd was geweest. Hij verbrandde die echter weinig tijds voor zijnen dood, met zijne andere geschriften, alles te onvoltooid achtende om in het licht te verschijnen. Zijn algemeen bekend werk: de llepublica Hebraeorum (Leyden 1617 in 8») in het Fransch en Nederduitsch vertaald, bevestigt onze meening, dat, bij dit al te streng maar zeker ongewoon besluit, zeer veel wetenswaardigs verloren gegaan is; gelijk zijne Sardi Venales, Sati/ra Menippea in sui seaili homines inepte eruditos (Leyden 1612 in 16mo), de uitgave der Caesnres van Julianus, en zijne aanteekeningen op de Diomjsi'ica van Nonus, dergelijke onderstelling omtrent zijne overige werken wettigen. C. overleed te Leyden in 1638. CUNDINAMARCA, een van de schoonste berglanden der aarde, ligt in liet midden der Zuid-Americaansche republiek Nieuw-Grenada. Het is 3660 □ mijlen groot en bestaat in het oosten uit een laag vruchtbaar land, cn in het westen uit een hoog land, dat zich 12,000 voet boven den spiegel der zee verheft en hooge bergen bevat, waaronder eenige van 15,000 voet volstrekte hoogte. De piek van Toluna is zelfs 18,000 voet hoog. De bevolking telt 400,000 zielen; de inlanders onderscheiden zich van de omwonende volken, doch bewonen thans meest de bosschen en bergpassen. De hoofdstad van het gewest, tevens die van de gehecle republiek, is Bogota, eene van de schoonste steden van Zuid-America, met 40,000 inwoners. Zij heeft eene prachtige domkerk, uitgestrekte kloosters en een schoon gouvernementshuis. CUNNERSDORF. Een dorp in het Pruissische regeringsdis-trict Frankfort, in welks nabuurschap het Pruissische leger, in den zevenjarigen oorlog, op den 22quot;«° Augustus 1759, door de Russen en Oostenrijkers geslagen werd. CUNNINGHAM (Allan), Engelsch dichter, geb. den 17den December 1784 te Blackwood in het graafschap Dumfries, heeft zich vooral bekend gemaakt door liederen en andere gedichten, waarin de nationale overlevering en schildering van het Engel-schc volksleven in vroegeren en lateren tijd uitkomen. Ook de letterkundige en kunstgeschiedenis (C. was tot bouwkundige en beeldhouwer opgeleid) werden ijverig door hem beoefend. Van het eerste gaf hij een bewijs in eene Biograph. mul Crit. History of the British Literature, van Johnson tot Walter Scott, benevens de door hem bezorgde uitgave van Burns' Works, die hij met eene levensbeschrijving van dien dichter, in vele opzigteu zijn' geestverwant, verrijkte; van het laatste, in cone History of the British painters, sculptors and architects (Lond. 1829, 6 din.), en een Life o/'(den schilder) David Wilkie (Lond. 1842, 3 din.). C. overleed te Londen den 29s,en October 1842. Zijn zoon Peter C. heeft eene levensbeschrijving van zijnen vader aan diens nagelaten Poems and Songs (Lond. 1847) toegevoegd. CUPER (Gijsbert). Deze geleerde oudheidkenner, werd geboren te Hemmen den 14den September 1644; genoot te Leyden het onderwijs van Joh. Fred. Gronovius; reisde vervolgens door Frankrijk en werd, in 1668, hoogleeraar aan het atlienaeum te Deventer, welk ambt hij na zeven jaren met het burgemeesterschap dier stad verwisselde, gelijk hij ook dien ten gevolge meermalen afgevaardigde ter algemeene staten-vergadering werd, en eenmaal afgevaardigde te velde naar Braband en Vlaanderen. Onder dit alles vergat hij zijne geliefkoosde letteroefeningen niet, en hield eene uitgestrekte geleerde briefwisseling. Zijne schriften, die slechts ten deele zijn uitgegeven, worden nog tegenwoordig op hoogen prijs gesteld. C. overleed in 1716. Zie: P. Bosscha, Oratio de G. Cupero. CUPIDO. De god der liefde. Hij wordt voorgesteld als een naakte knaap, gevleugeld, cn voorzien van eene toorts en pijlen. CURASAO. Het voornaamste der Curaijaosche eilanden, liggende tusschen Aruba en Bonaire, tegenover de provincie Coro in Venezuela. Het heeft eene lengte van zuidwest naar noordoost van 12 uren en eene breedte van 2 tot 3 uren; do oppervlakte is 10 □ mijlen. De grond is over het geheel dor en onvruchtbaar. Aan de noord- en noordwestzijde is de kust geheel ongenaakbaar, doch aan do zuidzijde vindt men eenige baaijen, die voortreffelijke havens vormen. Men vindt er eenige bergen, de hoogste van ruim 1,100 voet; ook talksteengrotten, waarvan do Hato de vermaardste is. Daar C. geen rivieren heeft en or slechts weinig regen valt, beteekenen de plantaadjen er zoo weinig als niets; boomen en heesters die weinig vocht behoeven, groeijen er welig. Do veeteelt levert eene dor bronnen van bestaan aan de omtrent 17,000 inwoners, ruim 11,000 vrijen en bijna 6,000 slaven. Ook |
376
|
bloeit er sedert eenige jaren de cochenille-teelt. Viervoetig wild vindt men op C. weinig; vogels daarentegen in menigte. De eenige stad van het eiland is: Willemstad, veelal ook C. genoemd , met eene voortreffelijke haven; de huizen zijn er op de Nederlamlsche wijze gebouwd. Bij de stad behoort het fort Amsterdam, waar het gouvernementsgebouw en de protestantsche kerk gevonden worden. Het aantal inwoners bedraagt 7,000. C. (Klein-) is eeen eiland ten zuidoosten van C. In 1850 is er een lichttoren gebouwd en sedert heeft zich ée'n huisgezin op dit vroeger onbewoond eilandje gevestigd. CUliACAOSCHE (De) EILANDEN maken een gedeelte van Nederlandsch West-Indië uit. Zij liggen tussehen 11° 30' en 12° 40' N.Br., en 307» 20' en 310» 20' O.L. Zij zijn: Curasao, Aruba, Bonaire, Klein-Cura^ao, Klein-Bonaire, de Aves-eilanden, Roca en Orchilla; beslaan te zamen eene oppervlakte van 22} □ mijlen en zijn bevolkt door 22,000 inwoners. Slechts de vier eerstgenoemde zijn bewoond. Zie voorts de artt. ylrwècE, Bonaire, Curasao en Klein-Curasao. De Nederlanders hebben deze eilanden in 1634 onder Jan van Waldeck op de Spanjaarden veroverd en bij den Munsterschen vrede behouden; in 1807 werden zij hun door de Engelschen ontnomen doch in 1816 teruggegeven. CURARE, ook wel WOORARE gehoeten, is een verschrikkelijk vergif, dat door de oeverbewoners van den Orinoco bereid wordt uit het sap van EcJdtes suherecta L. (Apocyneën) en den bast van Strychnos fftiyanensis Mart. en Str. tonfera Schomb. —-Volgens l'öppig bodionen de Indianen zich daarvan om hunne houten pijlen te vergiftigen, welke, met kracht uit bamboezen blaaspijpen voortgedreven, zelfs op 30 passen afstands het doelwit bereiken, en bij de ligste verwonding den dood veroorzaken. O- CURATELE. (Zie Curator.) CURATOR (Verzorger). Aldus noemt men dengenen, wien door den kantonregter de zorg is opgedragen voor den persoon en de goederen of wel alleen voor de goederen van een onder curatele gestelden persoon; in het laatste geval is de persoon uithoofde van verkwisting onder curatele gesteld. De artikelen 478 fot 517 van liet Burgerlijk Wetboek handelen van den C. en de curatele. Ook noemt men Curatoren de bewindvoerders over hoogescho-len, athenaeen en gymnasicn. CURCUMA. De wortelstok van Curcuma lomja L., eene in Bengalen, Sina en Java in 't wild groeijende en gekweekt wordende Zingiberacca. In den handel onderscheidt men eene C. rotunda, welke uit geringde knollen bestaat ter grootte van een duivenei, die aan den cenen kant in eene stompe punt uitloopen en aan den anderen breeder zijn en nog het likteeken van don afgestorven stam dragen ; en eene C. longa, die zich voordoet in den vorm van bijna rolronde, gebogene, knoopigo, min of meer vertakte stukken van een vinger dik. De O. is bruinachtig-gcel van kleur, inwendig donker-geel, op de breuk glinsterende als was, hard, vast en vezelig van weefsel. Zij smaakt bitter, specerijachtig en riekt aromatiek. Wegens de vlugge olie, die zij bevat, wordt zij in haar vaderland als specerij, bij ons echter slechts als kleurstof gebezigd. Men heeft er in aangetroffen: eene scherpe vlugge olie, eene bruine kleurstof, zetmeel, gom en eene harsachtige gele kleurstof, curcumine gehoeten. O. CURIATIÉRS (De) waren drieling-broeders in de stad Alba. Zij werden, volgons gemaakte overeenkomst met de Romeinen, verkozen, om in een bijzonder gevecht tegen de drieling-broeders de Horatiërs, van den kant der Romeinen benoemd, het geschil te beslissen. De strijd, 664 jaar voor dir., in tegenwoordigheid van ontelbare aanschouwers van beide partijen voorgevallen , werd wederzijds met moed en standvastigheid gevoerd. De drie C. waren reeds gewond en twee der Horatiërs gesneuveld, wanneer de eenig overgeblevene, veinzende voor zijne vijanden te vlugten, op hot onverwachts zich omkeerde, en hen, één voor één, met vernieuwden moed aanviel, de drie C. nedervelde, en alzoo de zege voor de Romeinen behaalde. CURIONE8 waren bij de Romeinen priesters, die aan het hoofd cener wijk (Curia) stonden. CURISCH HAFF. Een zeeboezem van Oost-Pruissen, welke bij Koningsbergen begint, en door het smalle, 15 mijion lange, zandachtige schiereiland Curische Nührung, van de Oostzee is afgezonderd, waarmede het bij Memel, door een klein kanaal verbonden is. Het is 15 mijlen lang en 4J breed. Er zijn eenige dorpen op, wier inwoners van de visscherij bestaan. |
CURIUS DENTATUS (Maiicus Annius). Een aanzienlijk Romein, die in het begin der III'10 eeuw voor Chr. leefde, driemaal den post van consul bekleedde, en tweemaal de eer van cenen zogepralenden intogt genoot. Hij overwon de Samniten, Sabijnen en Lucaners, en sloeg den koning Pyrrhus bij Tarente. Behalve door zijne krijgskundige bekwaamheden is hij bekend door de eenvoudigheid zijner levenswijze en de onbaatzuchtige taal, die hij tot do Samniten voerde, toen dezen hem gouden vaten aanboden, ten einde zijne gunst te winnen. CURSUS. Is zoodanig zamenstel of beloop eener wetenschap, waarin al hare takken grondig onderwezen worden, en hetwelk een afgesloten geheel uitmaakt. Een C. der wiskunde bevat dus de lagere en hoogere meetkunst, de cijferkunst, algebra, platteen klootsche-driehocksmeting, en toont ook hare betrekking aan op de werktuig-, sterre-, gezigt-, waterweeg- en waterloop-, uurwerk-, aardrijks- en bouwkunde. Do eerste, die cenen wiskundigen C. geschreven heeft, was Petrus Herigonius: deze is gedrukt te Parijs in 1644 in 8 dln.; doch bevat niet al do aangevoerde takken, als weeg-, waterweeg-, waterloop- en bouwkunde, welke bij latere schrijvers, in dien C. begrepen worden. De eerste C. der wiskunde, hier te lande uitgegeven, is de geheele Mathesis of Wiskonst door A. de Graaff, Amst/ 1694. CURTENIUS (Petros). Deze verdienstelijke godgeleerde, geb. to Amsterdam den T'1'-11 December 1716, genoot eerst in zijne vaderstad het onderwijs van d'Orvillo, later te Leyden dat van den oudsten Schultens en de van den Honerts. In 1739 werd hij predikant, eerst te Dnrgerdam, daarna (1741) te Deventer, vervolgens (1746) te Gouda, van waar hij in 1754 beroepen werd als hoogleeraar in de godgeleerdheid aan het athenaeum te Amsterdam, en kort daarna als predikant aldaar. Hij overleed den 3lh:i Augustus 1789 op zijn buitenverblijf te Loenen. De uitgegevcne schriften van C. zijn meestal van oenen uitlegkundi-gen en te gelijk practikalcn aard. Ook als kanselredenaar verwierf hij veel roem. Zijne leerredenen over don Heidelbergschen Catechismus zijn na zijnen dood door don hoogleeraar B. Broes uitgegeven. Zie over C.: J. van Nuys Klinkenberg. Oratio fmebris in obitum Curtenii (Amst. 1790), in het Nederd. vert. door Jonge-neel (Amst. 1790). CURTIUS (Maiicus). Volgens een Romeinsch volksverhaal zou deze heldhaftige jongeling, 362 jaren voor Chr., zijn loven voor het vaderland hebben opgeofferd. Er zou namelijk op de markt te Rome eensklaps eene groote opening ontstaan zijn, en de wigchelaars zouden verklaard hebben, dat zij niet konde gedempt worden, dan wanneer men het waardste, dat men bezat, daarin wierp; waarop do jongeling C., onder het uitroepen dor woorden: „Rome heeft niets beters dan wapenen en dapperheid,quot; zich in de opening stortte, waaruit een meer ontstond, hetwelk, naar hem, dat van C. werd geheeten. Men schijnt echter gerustelijk te mogen aannemen, dat dit door Livius (Lib. VII, c. 6.) en Valerius Maximus (Lib. V, e. 6. ex. 2) verhaalde voorval geheel verdicht is. CURTIUS (Quintus) RUPUS. Een Romeinsch geschiedschrijver, van wiens levensbeschrijving van Alexander den Groote (üe rebus gestis Alexandri M.) de twee eerste boeken zijn verloren geraakt. Zijn leeftijd is onzeker, doch valt waarschijnlijk onder de regering van keizer Vespasianus. Anderen zijn van oordeel dat C. in de derde eeuw na Chr. heeft geleefd, terwijl nog anderen het geheele op zijnen naam bestaande geschrift voor oen ondergeschoven werk van de XIII'1'' eeuw houden. Zie daarover Niebnhr, Zioei Lat. Classiker tt. s. w. in; Denkschriften der Berliner Akademie (Berl. 1823). Hoogst twijfelachtig is de geschiedkundige waarde van het werk. De bronnen die C. gebruikt heeft, Clitarchus en Megastlienes, zijn verdacht; vele aardrijks-en tijdrekenkundige opgaven zijn blijkbaar verkeerd en het geheel heeft door gezwollen stijl meer van eene opgesierde, dan van eene naar waarheid geboekte geschiedenis. De eerste uitgave van C. is gedrukt te Venetië in 1470; onder do besten behooren die van Freinshemins (Argentor. 1648) vermeerderd door Rapp (Argentor. 1670); van Snakenburg (L. B. 1724); van Schmieder (Gött. 1804); van Baumstark (Stuttg. 1829); van Mützell (Berl. 1841, 2 dln.), en van von Zumpt (Brunsw. 1849). |
CUR—CUV.
377
|
CURULISCHE AMBTEN. Zij, welke sommige aanzienlijke ambten bij de Romeinen bekleedden, hadden het regt om zich van eenen oorestool (sella curiilis) te bedienen, waarnaar deze staatsbetrekkingen don naam van Curulische hadden, zooals het Dictatorschap, het Consulsambt, dat van Praetor, Censor, en eindelijk van JEdilis. CUSA (Nicolaas van) of CUSANUS. Deze beroemde en geleerde kardinaal (niet te verwarren met eenen Jezuït van gelijken naam, die in het laatst der XVIdo eeuw leefde) was van geringe afkomst en is geboren in het jaar 1401 te Cusch aan de Moezel, tegenover Berncastel. Naar deze zijne geboorteplaats heet hij v. C. of Cusa-nus; zijn eigenlijke naam was Krebs. Door den graaf van Mander-scheid met middelen ondersteund, studeerde hij eerstin de Fraterschool te Deventer, later te Padua, waar hij den doctoralen graad verwierf. Zijne buitengewone kundigheden, vooral in de Grieksche en Hebreeuwsche talen, alsook in de wis-, natuur- en storrekunde, maakten hem spoedig bekend. C. bekleedde eerst onderscheidene kerkelijke betrekkingen te St. Wendol en te Coblentz, woonde daarna als archidiaconus der bisschoppelijke kerk te Luik het concilie van Bazel bij, en hoewel hij daar met allo kracht ijverde voor 's pausen ondergeschiktheid aan eene algemoene kerkvergadering, waartoe hij zelfs een geschrift: De concordnntia catholica aan de leden van het concilie overhandigde, zond paus Eugenius de IVdc hem naar Constantinopol, mot hot doel om de Ooster-sche en Westersche Kerken te herecnigon. Deze zending echter mislukte en C. kreeg in last om zich naar Duitschland te begeven, ten einde er de diep vervallen kloostertucht to herstellen en de zeden der geestelijkheid te verbeteren. Paus Nicolaas de ydo verhief hem in 1448 tot kardinaal en bisschop van Brixen. Hij overleed te Todi den 11dlt;'11 Augustus 1464. Zijne werken, opgenoemd door Dr. Swalue in diens zoo aanstonds aan te halen verhandeling, zijn incest van godgeleerden cn wiskundigen inhoud. De eerste, onvolledige, uitgave is te Parijs in 1510 gedrukt; meer volledig is die van Fabor Stapulensis (Par. 1514, 2 voll.)j do beste de Bazelsche van 1565 (3 tomi in 1 vol.). Zie over C.: Pabor Stapulensis voor de zoo even genoemde uitgave van C.'s werken; Hartzheim, Vita Nic. Cusani (Trevir. 1730); Ducx, Lebcn u, s. w. (Begensb. 1847, 2 dln.); Swalue, De kardinaal Nic, van Ctisa in zijne werkzaamheid als pauselijk b/jaat in Nederland, in: Kist en Royaards, Archief voor kerk. yesch. D. IX, hladz. 1—115, 233—283; Scharpft', Lias kirch-hche uud literarische Wirken des Nic. von Cnsu, in: Tübinfjer Theolog. Quartalschrifi, 1837, Heft 1, 2, 4. CUSÏRIN of KOZTÜYN. Stad en vesting in het Pruissischo regeringsdistrict Frankfort, in eene vlakte, waar de Wartha in den Oder valt. Zij is door weidon en moerassen omgeven, heeft drie voorsteden, een kasteel, benevens ondersebeidene fabrieken en telt 5,500 inwoners. In 1758 werd C. door de Kussen beschoten; 'maar Frederik kwam de stad te hulp eu sloeg hen bij Zorndorf. In 1806, kort na den slag bij Jena, werd deze vesting, schoon van het noodige rijkelijk voorzien, door den Pruissischen bevelhebber von Ingersleben schandelijk aan de Franschen overgegeven , die haar ook na den vrede bezet hielden en eerst in 1814 na eene zware belegering overgaven. CUVIER (Geohoe Leopold Chretien Fiiedéric Dagobeut , of zoo als hij gewoonlijk schreef Geohoe) is een der uitstekend-ste geleerden dezer eeuw geweest, die zich in de zoölogie cn vergelijkende ontleedkunde eenen onvergankelijken roem verworven heeft. Hij werd geboren te Montbeliard (eene kleine stad in het oostelijk gedeelte van Frankrijk niet ver van de Zwitsorsche grenzen, in het departement du Doubs, destijds de hoofdplaats van een vorstendom of graafschap, dat aan Wurtemborg toebehoorde) op den 238t0quot; Augustus 1769. Merkwaardig is dat jaar door de on-gemeene talrijkheid van beroemde mannen, dio daarin geboren werden, waaronder Napoleon, Alexander von Humboldt, enz. Zijn grootvader was Luthersch predikant cn zijn vader had als otHcier in een der Zwitsersche regimenten in Fransche dienst zich roemrijk onderscheiden en leefde in bekrompen omstandigheden , van een klein pensioen. Keeds in zijn eerste jaren toonde hij groote weetgierigheid; bijzonder rauiitte hij uit in vaardig teekenen. Het werk van lïuffon werd hem door 0011' broeder zijns vaders ter leen gegeven, on daaruit teekende hij de platen af. Dit bragt hem ook tot het lezen der beschrijvingen eu gaf aanleiding tot zijne belangstelling in de natuurlijke geschie-II. |
denis. Zijne eerste opvoeding genoot hij in zijne geboortestad, waar hij het gymnasium bezocht en zich met de oude talen grondig bekend maakte. Vervolgens studeerde hij in do dnsgenoemde Cameral- Wissenschaften aan do Carlsschule te Stuttgart en maakte zich hier met de Duitscho taal zoo bekend dat hij die met gemak schrijven kon. In 1788 verbond hij zich als gouverneur bij den zoon van eenen zekeren graaf d'Herlcy in Nor-mandie. In Stuttgart had C. zijne kennis in de natuurlijke geschiedenis uitgebreid en behalve botanie vooral entomologie bestudeerd. De omgang met Kielmeijer, Parrot, Pfaff en andere, later in de wetenschappen bekend geworden jongelieden, die daar met hem studeerden, was daartoe behulpzaam geweest. In zijne betrekking van huisonderwijzer besteedde hij den vrijen tijd waarover hij beschikken kon, om zich de nabijheid van de zee ten nutte te maken eu de dieren, die daarin wonen, visschen , schaaldieren, weekdieren, na te sponni en af te teekenen. Het toeval bragt hem in kennis met Tessier, die zich toen in Nor-mandië ophield; door toedoen van dezen kwam hij in betrekking met onderscheidene geleerden van Parijs, ouder anderen met Geoffroy Saiut-Hilaire, die, hoezeer eenige jaren jonger dan C., toen reeds hoogleeraar in don plantentuin was. Op zijne uitnoodi-ging vestigde C. zich in 1795 te Parijs, werd weldra professor in de natuurlijke geschiedenis aan de centrale school van het Pantheon, en toegevoegd (Professenr adjoint) aan Mertrud, die destijds do vergelijkende ontleedkunde aan het museiim van natuurlijke geschicdonis onderwees. Van dien tijd af bleef hij onafgebroken aan deze laatste inrigting verbonden, waar hij in 't begin dezer eeuw als opvolger van Mertrud optrad. De onder-schcidene regeringen die in Frankrijk elkander opvolgden, beschermden en begunstigden hem. Zoo werd hij achtervolgens lid van den raad van openbaar onderwijs, staatsraad en eindelijk onder Lodewijk Philips pair van Frankrijk. Lodewijk de XVIII40 had hem don titel van baron gegeven. In 1803 verbond hij zich in bet huwelijk met de weduwe van den lieer Duvaucell; zijne vier kinderen uit dezen echt heeft hij allen voor zich ten grave zien brengen. Hij overleed na eene korte ongesteldheid op den igdcni jjei 1832, in 62jarigen ouderdom. Do eerste onderzoekingen van C. waren op de ongewervelde dieren gerigt. Hij heeft vooral Linnaeus' rangschikking der wormen volgens deze onderzoekingen verbeterd, en is met Lamarck als hervormer der wetenschap opgetreden. De vergelijkende ontleedkunde kan men in zekeren zin zeggen, dat eerst door hem als zelfstandige wetenschap het aanzijn verkregen heeft. Hoezeer hij zelf nooit ecu menschelijk cadaver ontleed en zijno ontleedkundige kennis van het menschelijk ligchaam vooral uit liet bestudeeren van afbeeldingen had geput, was C. echter met de noodige kennis toegerust om het dierlijk zamenstel daarmede te vergelijken. Hij wist over de ontleedkunde der dieren al, wat vroegere schrijvers opgeteokend hadden, bijeen te zamelen en uit die brokstukken een verwonderlijk zamenstel in het leven te roepen , dat den grondslag uitmaakt van alle volgende werken over vergelijkende ontleedkunde. Door kundige medehelpers, waaronder vooral Rousseau, Duvernoy en Laurillard moeten genoemd worden, wist hij de verzamelingen van vergelijkende ontleedkunde in het museiim van natuurlijke geschiedenis zoozeer uit te breiden, dat weldra Parijs de hoofdplaats werd, waar vergelijkende ontleedkunde kon worden bestudeerd. Hier vormden zich Ticdemann, J.F.Meckel cn anderen. Door zijne uitgebreide verzamelingen en dicrskelcttcn geholpen, wist hij met ongemeene scherpzinnigheid de brokstukken der dicrskelettcu cener vroegere schepping, die in de tertiaire formatiën rondom Parijs gevonden werden, te rangschikken cn bijeen te voegen. Vóór hem was zulk eene studie der gedolvcne beenderen nooit beoefend. In latcren leeftijd hield hij zich vooral met de rangschikking der visschen bezig eu begon over die klasse een uitgebreid werk, 'tgecn hij echter onvoltooid aan zijnen medehelper Valenciennes moest achterlaten. In al zijne werken is eene groote beknoptheid met duidelijkheid verbonden; nooit ondernam hij van eenig onderwerp eene bijzondere behandeling, zonder eerst de vorige geschriften, die over dat onderwerp licht konden verspreiden, naauwkeurig te hebben geraadpleegd. Van zijne uitgebreide al-gemcene kennis en zijnen keurigen schrijfstijl leveren vooral do Eloges historiques schoone proeven op, welke hij als secretaris van het Fransche Instituut in de openbare vergaderingen in die geloerde 43 |
|
378 inrigting uitsprak, telkens nis haar eon harer leden door den dood ontrukt was. (Zij zijn afzonderlijk uitgegeven onder den titel: Re- cueil des Éloyes historiques (Paris et Strasbourg, 1819-—1827, 3 din.). De voornaamste werken van C. zijn in tijdorde de navolgende: Tableau élémentaire de l'IIistoire naturelle des animaux , Paris an 6 (1798 8quot;) ; Lemons d'Anatomie comparée (Paris 1802—1805) 5 vol., do twee eerste doelen onder medewerking van Duméiil, de 3 laatste met behulp van Duvernoy, die later eeno tweede, vermeerderde uitgave bewerkte, waarvan C. kort voor zijnen dood het ontwerp gevormd had); Recherches sur les ossemens fossiles (Paris 1812) 4 vol. In 1821—1823 verscheen van dit werk eene nieuwe, verbeterde uitgave in 5 doelen, of 7 banden, welke weldra uitverkocht was, zoodat kort daarop eone derde druk volgen moest. N a C.'s dood verscheen eene vierde uitgave in 8Ü — Mémoires pour servir a f'his-toire et a l'anatomie des Mollnsques (Paris 1817); Le règnc animal distribué d'après son organisation, Paris 1817, IV tomes; (het derde deel, over do schaaldieren, spinnen en insekten handelende, is door Latroille bewerkt; in 1829 en 1830 verschccn eene vermeerderde uitgave in 5 doelen); 1 list aire naturelle das Poissons, Paris 1828 en verv. Er zijn tot aan den dood van C. van zijne met Valenciennes gemeenschappelijk bewerkte uitgebreide Ich-thyologie 8 doelen uitgegeven. Valenciennes heeft dien tot het 22»te (Jool (1849) gobragt, maar onvoltooid gelaten. Verg. over het loven en de schriften van C. onder anderen een door den schrijver van dit artikel gegeven Levensberigt in de Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen, uitgegeven door II. C. van Hall, W. Vrolik en G. J. Mulder, Deel VII, 1832 (bl. 298—333); G. L. Duvernoy, Notice sur les outrages et la vie de M. Ie Baron Cu vier (Paris 1833); Elogc de M. O. Cuvier par M. Laurillard, couronué a l'Acad. de Ih'Saiir.on; geplaatst voor het 1quot; deel dor vierde uitgaaf van do Recherches sur les ossemens fossiles (Paris 1834). Een belangrijk tafereel van zijne eerste ontwikkeling leveren zijne Brie/e an C. H. Pfaff, aus den Jahre 1782 bis 1792. Herausgegeben von IK Cl. Behn. (Kiel 1845). J. v. u. II. C. (Ehédebic), gob. te Montbeliard deu 27quot;10quot; Junij 1773, overl. den 25al011 Julij 1838; broeder des vorigen. Zijne verdiensten zouden misschien meer schitteren, wanneer hij niet in de onmiddelijke nabijheid van zulk eeno star der eerste grootte gestaan had; doch men mag daarbij niet vergeten dat het vooral het voorbeeld en do hulp zijns broeders waren, die dezen jongeren broeder tot de beoefening der wetenschappen aanspoorden. Hij heeft zich hoofdzakelijk op de kennis van do klasse dor zoogdieren toegelegd, en was daarenboven een wijsgeerig waarnemer van het instinct der dieren. Behalve zijn hoofdwerk over de tanden bij de onderscheidene geslachten der zoogdieren (Des dents des mammiferes, consider és comme caracteres zoologiques (Strasbourg et Paris 1825, 1 vol. 8quot; av. 103 pl. lithogr.), heeft hij met Geoffroy Saint-Hilairo (van 1820—1835) eeno Jlist. nat. des Mammiferes (3 vol. lol.) en verschillende verhandelingen, vooral in de Mémoires du Muséum d'hist. naturelle, uitgegeven. Hij was bij zijn overlijden een der administrateuren en professoren van het museiim der natuurlijke historie, sedert 1826 lid van het Instituut en inspecteur der universiteiten, in welke hoedanigheid hij zich op eene reize bevond, toen hij te Straatsburg overleed. ,1. v. 1). II. CUXIIAVEN. Een vlek aan den mond der Elve, met eene ruime haven, een lichttoren, eene quarantaine-inrigting en een zeer goed ingerigt badhuis. Het telt 1,200 inwoners, waaronder vele visschers en loodsen. C. is mot het .imbt Ritzebüttel, waartoe hot behoort, in do XVI'10 eeuw door dc stad Hamburg gekocht, ten einde toezigt te kunnen houden over den mond der Elve. CUYP (Ai.iskut), de zoon van een verdienstelijk portret- en landschapschilder, met name Jacob Gerritsz. C., is geboren te Dordrecht in het jaar IGOli. Hij hield doorgaans zijn verblijf op zijn buitengoed Dordvvijk bij Dubbeldam, waar nog lang na zijnen dood onderscheidene van zijne stukken zijn voorhanden geweest. De Engelschcn, wier meest geliefkoosde schilder hij is, betalen zijne stukken met groote sommen. Geen schilder voor of na hem behandelde het penseel met gelukkiger gevolg in zoo groote verscheidenheid van vakken; historische stukken, veldslagen, stadsgezigten, kerken, portretten, stillevens, in één woord alles schilderde hij uitvoerig en keurig, doch zijne landschappen met vee en jagtpartijon munten het meest uit. Onder zijne leerlingen is een der voornaamste Jacobus van Strij (zie StriJ-Jacobus van) die de manier vnn zijnen meester zoo kunstig wist na te bootsen, dat er de geoefomlste kenner ligtelijk door kan bedrogen worden. |
CUZCO, do hoofdstad van een departement van denzelfden naam in den Zuid-Americaanschen vrijstaat Peru, voormaals de zetel der Inca's (zie Inca), ligt in een der heerlijkste bergvalleien der Andes en telt 50,000 inwoners, waaronder 15,000 Indianen. Zij is tegenwoordig dc zetel eens bisschops en het middelpunt van een uitgestrekten handel, heeft eene universiteit en is rijk aan kerken en prachtige openbare gebouwen, liehalve de domkerk bezit zij nog negen kerspolkcrken en vele, gedeeltelijk zeer rijke, kloosters. Onder de overblijfselen der oude Peruaan-sehe koningspracht behooron do ruïnen van don zonnetempel en de groote, ter verdediging der stad gebouwde citadel; op de plaats, vroeger door den zonnetempel ingenomen, treft men tegenwoordig een dominicaner-klooster aan. Volgens de overlevering werd de stad in 1045 door don eersten Inca, Manco Capak, gegrondvest; in 1534 werd zij door de Spanjaarden onder Pizarro ingenomen. CYAN (zoo als veelal goschroven wordt; boter CYAAN) of CYANOGENIUM, eene incrkwnnrdige zamengestelde stof, in 1815 door Gay-Lussac ontdekt, is eene verbinding van kool- en stikstof. Het is bij do gewone temperatuur een kleurloos, brandbaar gas, van een' eigendommolijken, doordringenden reuk en 1,8 soortelijk gewigt; in water is het tamelijk oplosbaar. Het wordt door sterke drukking of lage temperatuur drupvormig vloeibaar en vormt eene kleurlooze vloeistof. Hot Cyaangas brandt met eene purperroode vlam en bestaat uit 2 atomen koolstof en 1 atoom stikstof. Het Cyaan voreenigt zich met de zuurstof tot Cyaanzuur, knal-zuur en Cyanuurzuur; het eerste is cone kleurlooze vloeistof van een' prikkelenden reuk en zure smaak, die bij de gewone temperatuur, dikwijls terstond na hare afzondering, onder sterke warmteontwikkeling wordt ontleed en tot eene vaste, indifferente stof overgaat, welke men Cyamelide hooft genoemd. Het knalzuur bestaat uit 2 atomen Cyaan en 2 atomen zuurstof; zijne zouten bezitten de hoedanigheid om, door stoot of drukking, onder do gevaarlijkste ontploffing ontbonden te worden; men verkrijgt het gebonden aan kwikzilver-oxydulc of aan zilveroxydo, als de salpeterzure zouten dezer bases met salpeterzuur en alcohol in aanraking komen. Het Cyanuurzuur bereidt men gewoonlijk door verhitting van pisstof (ureum), waardoor Cyanuurzuro ammonia ontstaat. Met waterstof vormt hot Cyaan eene belangrijke verbinding, het Cyaan wat erstofmur of blaauwzuur, dat eene kleurlooze vloeistof is, van 0,7 soortelijk gewigt, welke een' naar do geur van bittere amandelen zweemenden reuk bezit en bijzonder vergiftig is. Men verkrijgt dit zuur in den wntervrijen toestand door Cyaaukwikzilver met zwavelwaterstof te ontleden, in water-houdenden toestand door het gele bloedloogzout met geconcentreerd zwavelzuur te verwarmen. Met hot ijzer vormt het Cyanogonium twee merkwaardige verbindingen, daardoor merkwaardig, omdat zij in hunne verbindingen met andere stoffen dezelfde geaardheid hebben als het chlore, bromium, iodium, fluorium. Zij vormen mot Cyaanme-talen dubbelzouten, die de kenmerken van haloïdezouteu bezitten. De eene verbinding noemt men ijzcrcyanuw, de andere ijzer cyanide. Met het kalium vormen deze verbindingen weder twee verbindingen het kalium-ijzercyanuur en het kalium-ijzercyanide. Het eerste zout, dsft in don handel onder den naam van bloedloogzout voorkomt, vormt tafolvormigo, eitrocn-gcle kristallen, die uit 2 atomen Cynankalium on 1 atoom ijzercyannur bestaan en 3 atomen kristalwater bevatten, dat zij door verhitting loslaten. Het is niet vergiftig, in water gemakkelijk oplosbaar en heeft ceneu bitteren, zoutachfigen smaak. Het wordt veel aangewend in de verwerij, ter bereiding van lierlijnsch-blaauw, Cyaanwater-stofzuur, Cyaankalium en Cyaangond, ter vergulding langs den hydro-electrischen weg. Het ijzereyanmr-cyanide eindelijk, welke verbinding in den handel onder den naam van Berlijnsch-blaauw voorkomt, is eene zwartblaauwe, in water onoplosbare, niet gekristalliseerde stof, die in het groot bereid wordt door de moederloog van het bloedloogzout met eene oplossing van ijzervitriool te vermengen, den gevormden noderslag goed af te wasschen en te droogen. — Het Cyaan verkrijgt men vrij door Cyaankwik- CUV—CYA. |
CYA—CYC.
379
|
zilver te verhitten, waardoor het tot Cyaangas en kwikzilver wordt herleid; men vangt dan het ontwijkende gas boven kwikzilver op. CYANOMETEU is een werktuig, in 1790 door Saussure uitgedacht, ten einde het ligtere of donkere van het blaauw (xuaroy) des uitspansols vergelijkenderwijze te bepalen. Het bestaat uit eene schijf van papier, in 51 vakken verdeeld, van welke ieder eenen verschillenden graad van blaauw heeft, het donkerste naauwelijks van zwart — het ligtsto raoeijelijk van wit te onderscheiden. Wil men nu den graad vau blaauwheid van den dampkring bepalen, dan draait men het werktuig zoolang tegen de lucht, totdat een der vakken daarmede juist overeenstemt. CYBKLE was oorspronkelijk eene godin der Phrygiërs, het zinnebeeld van de vruchtbaarheid der aarde; uit dien hoofde werd zö meermalen met Rhea verwisseld, wier dienst op Creta ontstond en die insgelijks een zinnebeeldige voorstelling van de natuur was. C. wordt voorgesteld als eene dochter van don rhrygischen koning Maeon en zijne gemalin Dindyma. Haar vader, vertoornd dat hem eene dochter, en niet een zoon, geschonken was, legde haar op den berg Cybclus, waar zij door leeuwen en panthers gezoogd, vervolgens door herderinnen gevonden en opgevoed werd. In later jaren ontdekt, kwam zij bij hare ouders terug, doch toen haar vader last gegeven had om Atys, voor wien 0. hevige liefde had opgevat, te dooden, zwierf zij woedende en met loshangende haren door het land en ontstond er een hongersnood, totdat op aanwijzing van het orakel haar goddelijke eer werd bewezen. De herinnering aan het ge-druisch, dat C. in hare woede maakte met trommels enz., werd bewaard in het uitzinnigst geschreeuw bij hare eerdienst, welke te Rome met vele schandelijkheden gepaard ging. C. wordt afgebeeld als eene zwangere vrouw ten teeken van vruchtbaarheid; met een muur op het hoofd, als zinnebeeld van den invloed, dien het aanwenden van de vruchtbare kracht der aarde (de landbouw) op de beschaving des menschdoms en het hieruit ontstane bouwen van steden heeft uitgeoefend; met een sluijer, als teeken van het geheimzinnige dier vruchtbaarmakende kracht; met de zon aan de eene en do maan aan de andere zijde, uitdrukkende do werking dier hemelligchamen tot het vruchtbaar worden van den grond. Voorts wordt haar wagen door leeuwen en tijgers getrokken of liggen deze om haren zetel, waardoor misschien op de geschiedenis harer jeugd, waarschijnlijker op dc onderworpenheid der dierenwereld aan den mensch, den meester der aarde, wordt gezinspeeld; zoodat in C. het karakter der natuurdienst zeer sterk is uitgedrukt. CYCADEËN. Planten met een palmachtig voorkomen en een boomachtigen, enkclvoudigen, in eene groote uit vindcelige bladen bestaande kroon eindigenden, stam; deze bladen zijn stevig en leerachtig en worden meestal slechts door weinige enkelvoudige nerven doorloopen. De bloemen komen tussehen de bladen, aan den top des stams, in kegelvormige bloeiwijzen te voorschijn; zij zijn tweehuizig, en, daar alle bijkomende bloemdeelen (kelk en bloemkroon) ontbreken, uiterst enkelvoudig van bouw. De meeldraden springen met twee overlangsche spleten open. De vrouwelijke kegels bestaan uit ongeslotene, meest uitgespreide, vruchtbladen, die de eitjes, en later de zaden, langs den rand in tandvormige uitsnijdingen dragen. Dc zaden hebben eene harde zaadhuid en daarover dikwerf nog een vleezig vlies. Zij bevatten, in een vleezig kiemwit, eene van twee zaadlobben voorziene kiem. Deze kleine doch merkwaardige familie staat in zeker opzigt tussehen do Boomvarens, waarmede velen door de in den knop slakkenhuisvonnig opgerolde bladen overeenkomen , de palmach-tige Monocotyledonen en de blocmbladlooze Dicotyledonen in, onder welke laatsten zij zich door de naakte, d. i. niet in de holte van geslotene vruchtbladen verborgene, zaden allereerst aan de pijnboomen aansluit. Zeer eigenaardig is de bouw haars stams, daar deze een wijd, veelal niet zetmeel hondend celweefsel gevuld, mergkanaal bezit, dat door een uit groote, in vele rijen naast elkander geplaatste, gestippelde houtcellen en vaten zaani-gestelden houtcilinder omgeven wordt, waaraan men echter geene jaarringen, maar alleen eene scheiding tussehen 't bast- en houtgedeelto onderscheiden kan. In vroegere tijdperken onzer aarde schijnen de C. betrekkelijk algemeen geweest te zijn, daar men hare zeer karakteristieke stammen niet zelden in fossielen toestand aantreft. Thans komen zij nog slechts in de verzengde luchtstreek, en wel voornamelijk in die der nieuwe wereld voor. De voornaamste geslachten zijn: Ctjcns, Zamia, Encephalarthus en Diron. Het zetmeel uit het merg van sommige C. komt, in den vorm van ronde, door kunst vervaardigde, korrels onder den naam van Sago in den handel. Prof. Miquel te Amsterdam schreef eene Monographic dezet familie (Monographia Cycadearum gt; Trajecti ad Kbcnum, 1842). O. |
CYCLADEN (De). Een groep eilanden in den Griekschen archipel, aldus genoemd, omdat zij in oenen kring liggen. Do oude aardrijkskundigen rekenden tot de C.: Andros, Naxos, Dclos (het middelpunt van den kring), Gyaros, Ceos, ïenos, Syros, Miconos, Cythnos, Cimolos, Lebinthos, Amorgos, Paros, Oliaros, los, Anaphe, Astypalca en Seriphos; de nieuwere aardrijkskunde verdeelt hen in noordelijke, middelste en zuidelijke. Tot de eersten behooren: Andro, Tino, Mycone, Syra, Ther-inia, Serifo en Zea; tot de tweeden Paros, Naxos, Cimoli, Siphanto, Policandros, Nio en Sicino; tot de laatsten Amorgo, Anaphi, Santorin, en Stampalia. Met Syros maken zij een departement van het koningrijk Griekenland uit. C. (De Nieuwe) is do naam, door Bougainville gegeven aan eene groep eilanden ten noorden van Nieuw-Zecland. Zij zijn echter meer bekond onder den naam Nieuwe-Hebriden, door Cook er aan gegeven. CYCLISCHE DICHTERS noemt men dc Grioksche dichters, welke in navolging van Homerus en de Homeriden, de voorvallen en dc geschiedenissen uit den Trojaansehon oorlog bezongen hebben, welke dezen niet hadden behandeld. De geringe fragmenten , die van hunne gedichten overig gebleven zijn, hebben geene dichterlijke, maar wel historische waarde. De naam C. D. komt of daarvan af, dat zij hunne onderwerpen uit een bepaalden kring, cyclus, ontleenden, of wel van de verzameling hunner dichtstukken, door de Alexandrijnen bijeengebragt en door hen Cyclus geheeten. Verg. Welcker, Der e/iische Cyclus, (Bonn 1835) en Düntzer, Homer wul der epische Ky/clos (Keulen 183!)). CYCLOÏDE, Roltrck of Radlijn, is eene van do merkwaardigste kromme lijnen, zoowel in de wis- als werktuigkunde. Zij ontstaat uit de omwenteling van een punt aan den omtrek van een cirkel, die langs eene regte lijn om zijn middelpunt wordt omgedraaid. Zoodanige kromme lijn wordt in dc lucht beschreven door ecu spijkerkop aan het rad van eenen wagen, terwijl het over eenen vlakken weg rolt. Galileï was de eerste meetkundige , die hare eigenschappen nader onderzocht, en om hare bevallige gedaante haar voorsloeg bij het maken van gewelven en bogen. Roberval, Descartcs, Fermat, Torricelli, Wallis, Wren cn andere wiskundigen der XVIIdu eeuw spoorden hare eigenschappen na; zelfs loofde Pascal, in 1658, onder den naam van Dentonville , eenen prijs van 40 pistolen uit voor de oplossing zijner, aan alle wiskundigen opgegevene, vraagstukken over den roltrck. Maar dc ontdekking harer belangrijkste eigenschappen heeft men te danken aan onzen beroemden landgenoot Christ. Huygens. Eene der voornaamste daarvan is, dat de ligchamcn, die langs eenen Cycloïdalen weg, van onderscheidene hoogten, gelijktijdig beginnen te vallen, ook, op denzelfdcn tijd hun laagste punt bereiken; uit welker hoofde de C. den bijnaam van tauloc/ironische of iso-chronische lijn ontving. Huygens' denkbeeld om den slinger van een uurwerk in eene Cycloïdale lijn te doen loopen, is in do theorie schoon, maar heeft in de praktijk bezwaren, tegen welke het voordeel op verre na niet kan opwegen, waarom men dan ook andere middelen heeft te baat genomen om de ongelijkheden in den gang der slingeruurwerken, uit de ongelijke beweging van den slinger ontstaande, voor te komen (zie SUnfjc.runrwerhdi). Bernoulli bevond, dat de kortste valtijd eens ligehaams, van een punt naar een ander, (loodregt buitengesloten) die .is , welken het besteedt met te loopen langs eene C, waarom zij ook wel do Brachystochronische lijn heet. In het algemeen is zij, naast do kegelsneden, eene der voornaamste kromme lijnen voor de beoefening der wiskundige natuurkunde. Wanneer men den cirkel, in plaats van langs eene regte lijn, op den buitenomtrek van eenen anderen cirkel doet omloopen, doorloopt een punt van den omloopenden cirkel eene kromme lijn, die Epicyóloïde wordt genoemd. Heeft dit omloopen langs den binnen-omtrek van eenen cirkel plaats, dan noemt men haar Hypocydoïde. |
CYP.
380
|
CYCLOMETRIE, Cirkelmeting, is Je leer der onderlinge betrekkingen van cirkelbogen met de regte lijnen, die er toe be-hooren, terwijl de Goniometrie de vergelijkingen der hoeken met behulp dier lijnen onderzoekt. CYCLOPEDIE. (Zie Encyclopedie.) CYCLOPEN zijn mythologische reuzen, voorgesteld als dienaars van Vulcanus, die voor Jupiter de bliksempijlen smeedden. Homerus stelt do C. alleen voor als woeste bewoners der kusten van Sicilië; Polyphemus is de voornaamste van hen. Bij Hesiodus zijn zij drie in getal: Brontes, Steropes en Argcs, zonen van Uranus en Gea (hemel en aarde). De Etna wei-d gehouden voor hun werkplaats. Andere C. kwamen volgens Strabo uit Lycië en stapelden in Argolis ontzettende steenen opeen tot reusachtige muren, welke onder den naam van Cyclopische bekend zijn. Do C. worden afgebeeld als woeste reuzen met een oog in hot midden van bet hoofd, waarnaar zij den naam hebben. CYCLOSE. De vraag of er ook aan de volkomen geassimi-beerde sappen der planten, zoo als zij in de eigene eu vooral in. de molksapvaten worden aangetroffen, cene beweging moot worden toegeschreven, is dikwerf behandeld en zeer verschillend beantwoord geworden, liet is echter voornamelijk Prof. C. II. Schultz van Berlijn, die in 't melksap eene soort van regelma-tigen omloop hoeft aangenomen, dien hij C. genoemd en met de circulatie van 't bloed bij de dieren (waarmede liet melksap der planten overeen zoude stemmen, 't geen echter geheel en al onjuist is) vergeleken heeft. Men ontwaart, wel is waar, bij een onder 't microscoop geplaatst stukje van een blad der cene of andere melksap voerende plant, onder gunstige omstandigheden , niet zelden eene stroomende beweging in de netvormig vertakte kanaaltjes, waarin dit sap in 't parenchym bevat is, doch deze beweging schijnt, in zeer hoogc mate, van de drukking en beleediging der deelen afhankelijk te zijn, welke men ten behoeve der waarneming moet aanwenden en is daarom in de levende onaangeroerde plant waarschijnlijk in 't geheel niet voorhanden; do trillende beweging echter, die men, onder eene zeer sterke vorgrooting, bij do oliedruppeltjes en slijmko-gcltjes van 't eigene sap en van het melksap waarneemt, en die naar haar ontdekker, R. Brown, genoemd, of liever met don naam van moleculaire beweging bestempeld wordt, is blijkbaar van een zuiver physischen aard, daar zij bij alle, ook onorganische ligchamen gezien wordt, die, in zeer fijn verdeelden toestand , in eenige vloeistof zweven. Er is derhalve blijkbaar geen grond voorhanden, om in de melksapvaten, die buitendien bij een groot aantal planten geheel en al ontbreken, eene O. aan te nemen, die met den bloedsomloop dor dieren zoude overeenstemmen. En met deze , ook aan de werken der voornaamste planton-physiologen ontleende, uitspraak valt het schoono luchtkasteel in duigen, dat Schultz eenmaal opbouwde, en waarvoor hij door de Parijsche academic met den Monthyonschen prijs begiftigd werd. 0. CYCLUS. (Zie Tijdrekenkunde.) CYDNUS. Eene rivier in Cilicië, aan welke Tarsus lag. Van Alexander den Groote wordt verhaald, dat hij bezweet in den C. sprong en bijna stierf van gevatte koude. CYLINDER of ROL, is oen ligchaam dat begrepen is tus-schen twee even groote cirkels, die evenwijdig zijn en zoo geplaatst, dat do lijn, die do middelpunten verecnigt, loodregt op beider vlak zij. Deze lijn heet de as van den C. Men kan zich den C. ook voorstellen als te ontstaan, hetzij door een oneindig getal cirkelvlakken van dezelfde grootte op elkander te leggen, hetzij door een regthoekig vlak om eene van zijne zijden te wentelen. CYLLENE. Een berg in Arcadië, waarop Morcurius het loven ontving, die hiervan den naam Cyllonius ontleende. CYNISCHE WIJSGEERIGE SCHOOL. (Zie Antistimes.) Naar haar heet CYNISME het verachtelijk verwaarloozen van alle uitwendige vormen der welvoegelijkheid en beschaafdheid, zoo als die in de maatschappij zijn aangenomen. CYNOSURE beteekent eigenlijk Hondestaart. Daar het ster-rebeeld de kleine Beer bij de Ouden ook somtijds do Hond heette, is do naam C. gegeven aan do uiterste ster van don staart, zijnde do Poolster, die voor de uitvinding van het kompas het verkennings-punt aan don hemel was, waarnaar de zeevaart zich rigtte. Vandaar dat het woord C. in het algemeen voor leiddraad, rigtsnoer enz. gebruikt is. De Poolster draagt thans niet meer den naam van C., maar van Rochob of Ruecaba. |
CYNTHIUS. Een bijnaam van Apollo, van den berg Cynthus op het eiland Dolos ontleend, om welke reden ook zijne zuster Diana den naam van Cynthia voerde. CYPERGRASSEN (Cyperaceën) zijn écnzaadlobbige gewassen, die, wat hun uiterlijk betreft, veel met do Grassen overeenkomen , doch zich daarvan op 't eerste gezigt roods onderscheidon door oen veelal driekanten, met een los parenchym govulden, stengel; minder ontwikkelde knoopen; en bladen, die moest in drie lijsten aan den stengel bevestigd zijn en wier bladschede van voren niet gespleten is. — Verder vormen de bloemen eerst aartjes, welke zolven dikwijls weder tot eeno op een bijschcrm gelijkende blooiwijze vereenigd zijn, die men ook wel met den bijzondoren naam van bloemspies bestempeld beeft; deze blooiwijze wordt aan haar voet dikwijls door oen eenig blad of een meerbladig omwindsel ondersteund. De bloemen zijn t:ën- of tweeslachtig cn in den oksel van een kafaehtig schutblaadje gezeten. In plaats van een bloemdek is er dikwijls een haarkrans aanwezig. Do meeldraden zijn drie in getal, zelden minder of meer. Het vruchtbeginsel is vrij, éénhokkig, met cón regtstandig eitje; do stijl enkelvoudig en eindigende in twee of drie stengels, die aan hunne binnenzijde ook wel behaard zijn. De vrucht is cene meest driekante graanvrucht, met oen dik vliezig of dun, doch hard en bros, zaadhulsel, dat nimmer met de zaadhuid vergroeit. De zaden zijn met een melig of vleezig kiemwit opgevuld , dat de zeer kleine kiem aan zijne basis omsluit. De C. komen, ten opzigto hunner verre verspreiding en 't gezellig groeijen hunner zoo talrijke soorten, met de Grassen overeen; zij zoeken echter meer vochtige plaatsen en krijgen daar dan ook, zoo als in de hoogere bergstreken en in 't noordon, boven de laatston do overhand. Zij behooren, wegens hunne aan sappen, arme, ruwe en dikwijls sehorpe bladen en halmen, tot het slechte voeder en geven op moeras-sigen grond, waar zij dikwijls zoor rijk in aantal zijn, aanleiding tot het ontstaan van slecht weiland. Slechts weinige C. zijn, door 't zetmoolgehalte hunner knolligo wortelstokken, van eenig nut. Ons vaderland bezit tusschen de 70 cn 80 C., waarvan de meesten tot hot geslacht Carex behooren. O. CYPRES. De C.sen zijn tweezaadlobbige, tot de natuurlijke familie der pijnboomon en de ondorafdeeling der Cupressinoën behooronde gewassen, welke cn om hun uiterlijk, én om de kleur van hun groen zoor gezocht zijn. Hunne bloemen zijn oen-huizig; de mannelijke vormen katjes, die uit schubben (/lelm-bindsels) bestaan, welke aan hare onderste oppervlakte 2—4 helmknoppen dragen, terwijl do vrouwelijke zich voordoen in don vorm van geopende vruchtbladen, welke ieder aan hun voet 8 of meer regtop staande en aan hun top doorboorde eitjes dragon, en ovoneens tot katjes vereenigd zijn. De vruehtkegels bestaan uit houtige, schildvormige, 4—6-hookige, in 't midden bultig verhevene, van achter gestoelde schubben, die aan haar voet de smalgevleugelde zaden dragen. Een der meest bekende C.sen is Cypressus sempervirens L., oen boom van 20—40 voet hoog, met op elkander gedrongene, stijf opgerigte, tot eene kogelvormige kroon voreonigdc takken; zeer kleine, schubachtige, digt togen do takken aangedrukte, eirond-ruitvormige, stompaehtige, donker-groeno bladen en kogelrondo kegels. — Deze C., welke bij do Grieken en Romeinen don goden was toegewijd, en, oven als thans nog in zuidelijke landen op kerkhoven geplant werd, heeft een donker, zwaarmoedig uiterlijk en geldt om die roden ook onder ons nog al-gomoen als een zinnebeeld van diepe droefheid. Hij wordt in Europa nog slechts in zuidelijke streken in den vollen grond aangetroffen. Vroeger worden zijn welriekend hout en zijne kogels in de geneeskunde aangewend. Onder do overige C.sen maken wij nog slechts gewag van Cypressus disticha (Taxodium distichum Rich.), die onder do schoonsto sierboomen behoort, en ook bij ons buiten overwintert. O. CYPRIANI (Nicolo). Een Italiaansch schilder, die in Engeland, waar hij zich had neêrgczet, in hooge achting stond. Zijne talrijke stukken, door Bartolozzi's graveernaald in Europa verspreid, ademen bevalligheid en schoonheid. Zijne teekeningen bezitten wel weinig karakter en uitvoerigheid, maar door hare |
CYP—CYR.
381
|
menigte en verscheidenheid, door hot uitkomen zijner figuren, do fijnheid zijnor koppen en door zijne ligte omtrekken heeft hij eenen grooton roem verworven. Engeland heeft do verbetering van den goeden smaak niet weinig aan hem te danken. C., ook als mensch geacht, overleed te Londen in hot jaar 1785. CYPRIANUS (Thascius Caeoiuus). Deze kerkvader, die met Irenaeus, Tertullianus en Angusthms den moesten invloed op de rigting in denkwijze en spraakgebtiuk bij de westersche Kerk heeft uitgeoefend, werd in het jaar 2Ü0 te Carthago uit een aanzienlijk geslacht geboren. Op zijn 45B|0 jaar tot het Christendom bekeerd, kwam hij door milddadigheid jegens do armen en zuiverheid vr.n zeden zoodanig in achting, dat hij spoedig tot opziener der gemeente in zijne geboortestad werd gekozen. Onder keizer Decius ontweek hij eerst in de woestijn do vervolging togen do Christenen, maar trad daarna moedig op, zoo als verdediger zijner gemeente, als tot het beslechten van do in haren boezem gerezen geschillen. Tijdens de vervolging onder Valerianus werd hij, in het jaar 257, naar Curuba gebannen en den 14l,cu September van het volgende jaar in zijne vaderstad onthoofd. Zijne schriften onderscheiden zich voordeelig van die der moeste andere kerkvaders door eeno zuivere latiniteit. Do voornaamste zijn; 83 Epistolao, eene voortrcflfelijke bijdrage tot de kerkgeschiedenis van dien tijd — Dn imitate Ecclesiae ■— De idoloruni vanitate — De oratione dominica — De mortalitate — J)e opere et ehëmosyuis — De bono patientiac ■— De disciplina et habitu virginum, enz. Zij zijn het eerst uitgegeven door Andreae (Kom. 1471); later door Erasmus (Bas. 1521); Mauutius (Rom. 1563); Morellus (Par. 15G4); Pamelius (Antv. 1508); Pearson en Fell (Oxon. 1682, Anist. 1700); Balusins (Par. 1726); CalUau en Guillon (in Collect. Eed. Pair. Brux. 1829, Tom. XIV); Goldhorn, in Gersdorf's Bihlioth. Pair. Eccl. Latin. (Lips. 1838, Vol. II, III). Afzonderlijk zijn de Epistohe uitgegeven door Ste-phanus (Lond. 1632) en de Opitscida (niet die van Hilarins en andoren) door Trombellus (Bonon. 1751). Zie over C.: Rettberg, Cyprian nach seinem Lehen und Wirken (Gott. 1831) en over zijne schriften: Dodwell, Diasertationes Cy-priamcac (üxf. 1684.) Van hem moot onderscheiden worden; C., van wien Gregorius Nazianzenus verhaalt, dat hij eerst een hevig vijand van het Christendom geweest is, maar daarna bekeerd en tot bisschop van Antioehië bevorderd; hij zou in het jaar 304 op bevel van Diocletianus zijn onthoofd. Nog wordt do naam C. gedragen door twee Fransehc bisschoppen, die beiden in de VI'10 eeuw hebben geleefd; de een was bisschop van Porilon, do ander aartsbisschop van Bordeaux. CYPRUS. Eiland in do oostelijke golf der Middcliandsche zeoliet heeft eeno oppervlakte van 293 □ mijlen en is van het oosten naar liet westen doorsneden door een hoogon bergketeu, waarvan de bij de Ouden beroemde Olympus de hoogste top is. Reeds in de oudheid was C. bekend wegens uitstekende vruchtbaarheid en heeft nog, hoezeer verwaarloosd, voortreffelijke wijnen en uitgestrekte bosschen. Oudtijds vond men er goud- en kopermijnen' waarvan de laatste vooral vermaard waren; voorts edelgesteenten, amianth en talksteen. De bevolking is niet mot zekerheid bekend; sommigen begrooton haar op 70,000, anderen op 120,000 inwoners. De voornaamste steden zijn: Nicosia (door de Turken Leskopja genoemd), eeno vesting met 16,000 inwoners — Lar-naca, eenc aanzienlijke zeehaven met 5,000 inwoners — Paphos, do oude beroemde stad aan Venus gewijd, thans eenc onaanzienlijke plaats, van welker voormalige grootheid talrijke bouwvallen getuigen. C. schijnt het eerst door Ionische en Phe-nieische volkplanters bewoond te zijn geweest; het behoorde eeuwen lang aan Egypte, werd kort voor Chr. door de Romeinen veroverd en bij de scheuring des rijks bij de Oostersche helft gevoegd, totdat oen der Comnenon, die er landvoogd was, er eene onafhankelijke heerschappij stichtte, die door Richard Leeuwenhart werd veroverd. In de XVId0 eeuw werd het eiland een eigendom der Venetiancn, aan wie het zestig jaren later werd ontweldigd door dc Turken, die het nog bezitten. CYR. (St.) Zie Saint-Cyr.) |
CYRENAICA, onder do heerschappij der Ptolemaecn ook Pentapolis genoemd, was eene vrij belangrijke landstreek aan de noordkust van Africa, tnsschen Marmarica en do woestijn. Zij lag ter plaatse van hetgeen tegenwoordig het westelijke Barca in het rijk van Tripoli genoemd wordt. Het eerst werd deze landstreek bevolkt door Battus uit Thora, die zich aldaar omstreeks 631 voor Chr. mot Griekseho volkplantelingcn nederzette. Onder zijne nakomelingen werd eeno soort van koningschap ingesteld en onder Arcesilaus don Hl'1011 kwam C. onder dc magt der Perzen. Ongeveer 514 jaren voor Chr. nam C. oenen repnbli-keinschen regeringsvorm aan, terwijl handel, scheepvaart, kunsten en wetenschappen bloeiden, doch langzamerhand verviel het in handen van vorschillonde tyrannen. Na Alexander's dood werd het door Ptolemaeus Lagi veroverd en bij Egypte getrokken en ongeveer 97 jaar voor Chr. kwam het in handen der Romeinen, die hot spoedig mot Creta tot oen wingewest ver-eenigden. In de Vil'1quot; eeuw werd C. door de Saracenen veroverd en heeft vorder goone beteokenis in dc geschiedenis moer gehad. Gelijk voor Chr. C. beroemd was als do kwooksehool der Cyre-naïsche wijsgeeren (zie hot volgend art.), zoo was hot in doV110 eeuw de zetel der Gnostiken. Cyreno was do voornaamste stad dezer landstreek, welke tegenwoordig nog buitengcnieon rijk is aan overblijfselen nit do oudheid. Verg. Delia Cella, Viaggio de. Tripoli di Barbarie alle frontieri occidental/ dell' Egitto, fatto nel 1817, (Genua 1819); Pacho, Voyage dans la Marmariqne, la Oyrénaique, etc. (Paris 1825—29, 4 vol.) CYRENAÏSCHE WIJSGEERIGE SCHOOL, die in tegenoverstelling mot de Cynisehe, het hoogste goed der menschen in woelde en vermaak stelde, was gesticht door Aristippus (zie Aristippus), die tc Cyrene geboren is. Dc vermaardstc wijsgeeren uit haar waren Annicoris, Antipater, Bion, Borysteni-tes, Euphomerus, Hegesias en Theodorus. Na bijna eeno eeuw bestaan te hebben, werd zij van lieverlede door dc Epicnrische verdrongen. CYRILLISCHE LETTERS, Slaw-Csuralicza, naar haren uitvinder Cyrillus aldus genoemd, en bij do Russen gebrnikolijk, uit welke, waarschijnlijk door het kunstig schoonschrift, een bijzonder alphabet ontstond, dat thans alleen nog in gedrukte boeken, maar nergens moer in het dagelijkscho loven, in gebruik is. CYRILLUS. De kerkelijke geschiedenis vermeldt onderscheidene mannen van dezen naam; C., patriarch van Antiochie, die in 297 stierf — C., diaken te Heliopolis, die ten tijde van Con-stantinus den Grootc leefde — C. van Scythopolis, oen leerling van Enthymius, wiens loven hij beschreef; hij loofde in de Vd0 eeuw — C. van Thessalonica, die in do IXda eeuw loefde en het Christendom aan do Slawen hoeft gepredikt ■— C. Contari, patriarch van Constantinopol, die in dc XVII'10 eeuw veel onrust veroorzaakte en te Tunis wegens onderscheidene misdaden mot den dood werd gestraft — C., patriarch van Antioehië, die in 1628 werd omgebragt — C. Lncaris, die in 1572 geboren is, patriarch van Alexandrië was en later van Constantinopol, in welke betrekking hij is opgevolgd door C. Contari, enz. Afzonderlijk moeten wij vermelden twee kerkvaders van dezen naam: C. van Jerusalem, aldaar geboren omstreeks het jaar 315 on bisschop geworden in 351. Hij geraakte in hevigen twist met den Ariaanschon bisschop van Cesarea, Acacius, die, toen C. gedu-rendo eenen hongersnood kerkelijke goederen had te gelde gemaakt om in den nood der armen to voorzien, dezen aanklaagde wegens vervreemding van kerkelijke eigendommen. Een concilie, tc Cesarea bijeengeroepen, zette C. af, doch con ander, te Se-leucia vergaderd, herstelde hem. Het gelukte echter Acacius, hem andermaal tc verdrijven , doch keizer Constantinns de Grootc hergaf hem zijne waardigheid, van welke Valens hem op nieuw beroofde. Na den dood van dezen keizer herstelde hom het concilie van Constantinopol (331). C. stierfin 372. Zijne werken zijn uitgegeven door Touttec (Par. 1720). C. van Alexandrië, volgde in hot jaar 412 zijnen oom Theo-philus als patriarch aldaar op. Hij bezoedelde zijne begaafdheden door heerschzucht en door wreedheid togen do Joden. Ook was het meer dan waarschijnlijk op zijn aanstoken, dat Orestes, de landvoogd van Egypte, die zich over de gewelddadigheid van C. beklaagd had, op straat door monniken word aangevallen, en dat Hypatia, de geleerde dochter van den wiskundige Theon vennoord werd. Ook had hij een groot deel in de veroordeeling van Chrysostomus en voerde oenen hevigen strijd met |
382
|
Nestorius, wiens vcroordeeling hij wist te bewerken, hoewel kort daarna C. zelf wegens ketterij aangeklaagd en veroordeeld werd. Nog een geruimen tijd duurde de strijd; Nestorius werd afgezet en C. onderteekende eeue geloofsbelijdenis, die de hevig verbitterde kerkvergaderingen althans bevredigde. Hij overleed in het jaar 444. Zijne werken, ten deele van godgeleerden, ten deele van wiskundigen inhoud, zijn meermalen uitgegeven. De volledigste en beste uitgave is die van Aubert (Par. 1638, 7 din.). CYRUS, do stichter van het Perzische rijk, gewoonlijk de oudere genoemd, was een zoon van Carabyses, een voornaam Porzinan, en Mandane, dochter van den Medischen koning Astya-ges. Toen zijne moeder van hem zwanger was, werd een droom van Astyages door do wigehelaars aldus uitgelegd, dat zijn toekomstige kleinzoon hem zoude onttroonen, waarop hij bevel gaf, om hem van kant te helpen. C. echter werd door eeneu staatsdienaar, met name Harpagns, gered en bij eenen herder opgevoed. Toen hij in rijper jaren het voornemen zijns grootvaders vernam, bragt hij een Perzisch leger op de been, onttroonde hem, omtrent 528 jaar voor dir., veroverde Medië en maakte dit land tot een Perzisch gewest. Hij stierf, nadat hij ook het Babylonische rijk aan zich onderworpen had, in eenen slag tegen de Massageten, een Scytisch volk. Wel luidt het verhaal van Xe-nophon in de Cyropaedia (Opvoeding van C.) geheel anders. Deze toch schrijft, dat C. aan het hof van Astyages eene uitmuntende opvoeding zoude genoten, het rijk van hem geërfd en als een waar wijsgeer geregeerd hebben. Maar het doel van Xenophon was niet, eene geschiedenis te schrijven; hij wilde slechts in C. het beeld schilderen van een volmaakt vorst. Het is echter noch onmogelijk, noch zelf» onwaarschijnlijk, dat er verschillende overleveringen aangaande de geschiedenis van C. in omloop zijn geweest, die misschien niet eens alle denzelfden persoon betreffen. C. werd vroeger algemeen gehouden voor den Cores der Bij-belsche geschiedenis, die den Israëliten vrijheid gaf om na do zeventigjarige ballingschap naar hun vaderland terug tc keeren. Dit gevoelen werd in 1845 bestreden door den hertog van Manchester, met wien de hoogleeraar Ebrard (T/icol. Sludiën und Kritiken, 1847) instemde en wiens bedenkingen Dr. J. G. üttcma met nadere bewijzen staafde in een Ilistorisch-chronologiscli onderzoek (Leeuw. 1850); doch de hoogleeraar A. Rutgors heeft daartegen (lief tijdvak der Babylonische ballingschap, Leyden 1851) do oude voorstelling der Babylonische en Perzische geschiedenis gehandhaafd, vooral uit inschriften en spijkerschrift, op rots- en paleiswanden gevonden. |
CYRUS de H'10, of do jonge, was de zoon van Darius Nothus, broeder van Artaxerxes den IUdl!n. Zijn vader liet hem, bij uitersten wil, de heerschappij over die gewesten, ■welke hij tot dusver als stedehouder had bestuurd. Niettemin ontstonden tus-schen do twee broeders hevige geschillen, die weldra in eenen openbaren oorlog losbarstten, tot welken C. 100,000 Barbaren en 13,000 Grieken, onder bevel van Cleanthus, on Artaxerxes 900,000 man, op de been bragten. C. moest het onderspit delven, en sneuvelde in eenen onvoorzigtig aangeganen veldslag. Van de Grieken bleven er 10,000 over, die, na oenen gevaarlijken, bijna ongeloofelijken, in de geschiedenis voorbeeldeloozen, togt, behouden in hun vaderland terug kwamen onder het geleide van kundige veldheeren, waaronder ook Xenophon zich bevond, aan wien wij onder den titel: Anabasis, eene beschrijving van dezen togt te danken hebben, die in het eerste boek met eene levensbeschrijving van dezen C. wordt aangevangen. CYTHERA. (Zie Cerigo.) CYTHBREA. Aldus werd Venus genoemd naar het eiland Cythera, waar zij na hare geboorte uit het zeeschuim het eerst aan wal trad. C/AAR, beteekent in het Slavonisch zoo veel als koning of beheerseher. Iwan de II110 van Rusland nam in 1545 dezen titel, in plaats van Weliki Knijas (grootvorst), bij zijne krooning aan, en z\jne opvolgers behielden dien tot in 1721, wanneer Peter de Iquot;10 zich den titel van keizer gaf, die door Pruissen, Zweden, en de Nederlanden, het eerst erkend werd. Do Russen zeiven geven aan hunne monarchen nog altijd bij voorkeur den titel van C. De gemalin van eenen C. heet Czarowska, en de kroonprins Czarewitsh. CZIRKNITZER MEER, dus genoemd naar het vlek Czirk-nitz in Krain, eene mijl ten Z. O. van Adclsberg, is beroemd om zijne onderaardscho verbindingen met holen, grotten en rivieren, waardoor het water van dit meer somtijds geheel weggevoerd wordt of aHoopt, dan weder tot eene hoogte van 21 voet boven den gewonen waterstand stijgt. Men verhaalde in vroegc-ren tijd dat men in dit meer naar gelang der jaorgetijden, vischtc, zaaide, maaide en joeg, doch de afwisselingen van den stand des waters zijn lang zoo geregeld niet als men uit dit sprookje zou opmaken; zoo is het meer in de jaren 1707—1714 slechts eenmaal drooggeloopen, terwijl het daarentegen in den gansehen tijd van January 1834 tot Ecbruarij 1835 droog gebleven is. De oogst heeft er altijd zeer weinig te bctecke-nen; beter gedijt de veeteelt op de weiden; de vangst van snoeken en zeelten is somtijds verbazend, terwijl de jngt op watervogels , voornamelijk op eenden, van groot belang gerekend mag worden. |
|
Bladz. 14. Het portret van Berzelius staat verkeerd; de ridderorden dien ten gevolge op de reytcrhmst. Bladz. 30, kol. 2, reg. 21. Bij de verovering van Cunstanti-nopel, enz.: Het hier opgegevene is het eerst medegedeeld door A. dc Smet of eigenlijk door A. de Koovere, die een gedeelte der Chronijke van Vlaenderen (Antw. 1531) gesehreven heeft en waar fol. 35 deze bijzonderheid aangaande de Biervliotcrs voorkomt, die door vele andereu is nagesehreven. Doeh zonder grond: d'Onltromont, Constantinop. lic.hj. L. III, e. 6,pag. 231 verzekert, dat hem uit vele nasporingon gebleken was, dat noch Nicetas, noch keizer Bondewijn van dit feit der Biervlieters eenige melding maken, hoezeer de eerste zeer breedvoerig is in het opgeven van de geschiedenis der belegering van Constantinopel; en de laatste schrijft dat eerste beklimmen uitdrukkelijk toe aan do bisschoppen van Soissons en van Troyes, die hot eerst hun vaandel op den be-wusten toren plantten; met welke getuigenis die vau Ville Har-douin, die er bij tegenwoordig was, overeenkomt (DeAa conquete de Constanlinoplc, png. 116, 117). Bladz. 45, kol. 1, reg. 33 staat; = a b. lees: == a b. „ 46, „2, „ 5. Do naam van dezen schrijver is eigenlijk Bjornstaiil. Bladz. 91, kol. 1, reg. 7. v. o. moet het woord werrfc wegvallen. Bladz. 93, kol. 2 bov. Onder do boekerijen van grooteren omvang zijn hier overgeslagen: die van het Zeeuwsche genootschap der Wetenschappen, te Middelburg; die in de Grootc kerk te Rotterdam, van welke een catologus is uitgegeven door J. Cla-risse (Kolt. 1814), en die dor Remonstrantsche kerk, waarvan een catalogus door J. Tideman (Kott. 1852). Voorts konden onder de plaatsen waar openbare boekerijen bestaan, ook genoemd zijn; Arnhem, Dordrecht, Gouda, Hoorn, Kampen, Nijmegen en misschien nog meer plaatsen. Bladz. 94, kol. 1, reg. 11. Fb/^ens .ficc/rma/m, enz. Hierin vergist Beckmanu zich echter. Reeds do naam, dien de Franschen aan de boekweit geven: blé sarrazin, doet vermoeden, dat hare kennis van veel vroeger dagteekening is. Doch in de rekening van de Illustre Lieve-Vrouwo-broederschap over 1417—1418 wordt reeds gewag gemaakt van boekweit (Dr. Hermans, Geschied/c. Mengelw. over Noord-Brabant, II, 77) en Heijlen, Hist. Verhandd. I, 12, vond hetzelfde in eeno huurcedul van 1401, door de abdij van Tongerlo gemaakt. Bladz. 107. kol. 1, reg. 5 v. o. en kol. 2, reg. 5 en 9 staat: Gherquière; lees: Ghesquière. Bladz. 138, kol. 1, reg. 2;)staat:Zie Campus; lees:/iaKompas. „ 140, „ 1, „ 26 „ misvormige holte, „ nisvormige. » 141, „ 1, „ 16 „ de grootste bouwwerken, lees: grootsche. Bladz. 141, kol. 1, reg. 10 v. o. staat: in de wouden van een rotsheuvel, lees: in de wanden enz. Bladz. 150, kol. 1, rog. 29 .sfcrrrf; Romeinscho kerken,/ees; Ro-maansche. Bladz. 150, kol. 2, reg. 24 v. o. staat: een prachtig kunstwerk, lees: kantwerk. Bladz. 153, kol. 1, reg. 21 v. o. staat: Fig. 12. De kerk van St. Sophia te Constantinopel, lees: Do kerk van St. Vitulis te Ravenna. |
Bladz. 158, kol. 1, reg. 3 volg. De spelling van don naam Brabant in plaats van Braband is thans officieel en ook algemeen aangenomen. Bladz. 165, kol. 1, reg. 10 v. o. staat: wetenschap. Bezocht lees: wetenschap, bezocht Bladz. 187, kol. 2. Het art. lh-itannilt;:us behoort te heeten Iha!.-tannicus en dus op dezelfde bladz. na Britsen te staan. Bladz. 188, kol. I, reg. 43,44 slaat: polyg- lotte; lees:poly- glotte. „ 189, „ 1, „ 21,22 „ Ran- gordnun'j; lees: liang-ordnung. Bladz. 191, kol. 1. Het art. Broes {Petrus) kan aangevuld worden met de vermelding, dat hij achtervolgens predikant was te Vclp, Nieuw-Loosdrecht, Vlissingen, Haarlem en Amsterdam en aldaar den 27»quot;quot;1 October 1797 overleden is. Bladz. 191, kol. 2, reg. 11 voege men achter de woorden Haagsch genootschap: Kunstliefde spaart, geen vlijt. Bladz. 196, kol. 2, reg. 11 v. o. staat: Craasbeek; lees: Graasbeek. Bladz. 197, kol. 2, reg. 22 staat: grootore, lees; de grootste. Aid. reg. 24 staat: hier lees: in de nabijheid ii ii 26 „ 258ten January „ 14lllt;i Januarij. Bladz. 200, kol. 1, reg. 4 v. o. staat: Leipz. 1747. Men voege er bij: Herdr. aid. 1756. Bladz. 280 is op zijne plaats uitgevallen het art.: CATHETERS noemt men in de geneeskunde dunne buizen welke men om verschillende redenen in de natuurlijke kanalen van het ligchaam inbrengt. In engeren zin verstaat men daar vooral onder, do werktuigen die dienen om bij ophooping van urine in de blaas en belemmerde nrineloozing, de blaas te ledigen. Zij onderscheiden zich van do bougies (zie Bougies) alleen daardoor, dat in do C. een kanaal is dat met eene opening aan de punt in gemeenschap is, waardoor het vocht kan afvlocijen waarin do punt is gedompeld, — terwijl de bougies massief zijn. C. zijn buizen; bougies zijn cilinders. Men maakt C. van verschillende metalen (vooral zilver en nieuw-zilver), van caoutchouc, getah pertsja, enz. Bladz. 289, kol. 1, reg. 50 slaat: zoo als die en:, lees; zoo als die bepaald wordt door de kracht van een ligchaam, dat zich bevindt in een punt, middelpunt (Centrum) genoemd, waarnaar de beweging den naam C. b. heeft, Bladz. 325, kol. 1, reg. 49 staat; met eeno gladde grijsachtige bast, lees; met een gladden grijsachtigen bast. Bladz. 325, kol. 1, reg. 68 staal: De C. uit den handel wiens, lees: wier. Bladz. 325, kol. 2, reg. 21, 22 staat: li/ms cioiaria, lees: Rhus coriaria. Bladz. 325, kol. 2, is op zijne plaats uitgevallen het art.: CITROENKRUID (Artemisia Abrotanum L.). Een tot de natuurlijke familie der zaamgestoldblöemigen behoorende heester met een regtop staanden, 2—5 voet hoogen, vertakten, onbe-haarden stengel; gestcclde, dubbel- of enkelvoudig-gevinde, aan don onderkant zacht behaarde, bladen met smal-lijnvormige slippen, zonder steunblaadjes; en kogelronde, zeer kort gesteolde, knikkende, tot trossen en pluimen vereenigde bloemhoofdjos, welke slechts buisbloempjes bevatten, die door een grijs, viltig omwindsel omgeven worden. Deze plant, die op zonnige heuvels van Zuid-Europa en in 't Oosten in 't wild voorkomt, wordt in Duitschland en bij ons veel in tuinen aangetroffen, en is zeer |
misstellingen.
|
bekend om den frisschen reuk, dien hare blaadjes verspreiden, indien zij beleedigd of tussdien de vingers gewreven worden. Zij bloeit in de maanden September en October en levert do Herha Abrotani van sommige Pharmacopaeen, die rijk is aan eeno vluggo olie, en buitendien nog bittere extractiefstof en looizuur bevat. O. Bladz. 331, kol. 1, reg. 13 staat; C. Erecta, hes; C. erecta; Florida, lees; jiorida; Vetalba, lees; VitaUa. Aid. reg. 14 slaat; Intecjnfoh'a, lees; integrifolia. Bladz. 332, kol. 2, reg. 12 v. o. is bij do aanhaling uitgevallen: Da Costa, Herinneringen uit het leven en den omgang van TF. de Clercq (Amst. 1850). Bladz. 335, kol. 1, reg. 25 \.o. staat; Jixoticornm, lees;Exoticorum. „ 343, „ 1, „ 45 „ COLUMBWORTEL, lees; COLUMBOWORTEL. Bladz. 343, kol. 1, reg. 4G, 47 staat: Mcnis- penuaeeën, lees; Meni- spermaceen. Bladz. 343, kol. I, reg. 17 v. o.staat: columbzuur, lees; eolumbozuur. „ 343, „ 1, „ 15 v. o. „ grootste „ groote |
Bladz. 356, kol. 1, is op zijne plaats uitgevallen het art.: CONVERGENT. Toenaderend. Wanneer twee regte lijnen elkander in een punt snijden, worden zij gezegd naar dat punt te convergeeren en van dat punt af te divergeeron (quot;zich hoe langer zoo verder te verwijderen). In de analytische wiskunde heet eeno oneindige reeks C., wanneer hare opvolgende termen steeds kleiner worden. Bladz. 370, kol. 1, rog. 36 had in het art. Creosoot nog moeten gezegd zijn, dat deze zelfstandigheid het hoofdbestanddeel uitmaakt van het naar den uitvinder genoemde aqua Binelli, een bloedstelpend vocht, welks bereiding in Italië geheim wordt gehouden. Voorts houde do lezer in het oog, dat eene volkomene gelijkvormigheid in de spelling, b. v. Africa of Afn'ka niet overal kan bereikt worden, daar niet alle mede-arbeiders zich de keuze der Redactie laten welgevallen. Hij verbetero voorts de kleine, niet in het gebruik hinderende drukfouten, die ook bij de grootste zorg onvermijdelijk in een werk van dezen aard overblijven. |
1
( '■ , .; ■ . . ., ■■■■'■,■ , ■ ■ ■: .. , 1 r '■ ■• ' quot; ', ■■: :■'■■ ■■ ■ ■ :•; ,■■.•.:■
' ■ lt; ' ■ • :• »gt;quot;•., K-'-y. . . v; Vasv- •/( V ••'?•■: N ' . ■• gt; quot;' ,',M ■]
quot;
■
■ ' ' , , . ' ^ ; '-V ' ,
■
■'••• -V V;-;, ; . X ■■ . ' 'x} -n - ...i !:i:''Z r ; „v.:
■
V - t
j v' Mr,.
■
gt;,, ■1 ■' '■■', '■.:v ^r.
;• J
/' - : .r ' . • .■
- ' '■•?• iv ; -
; 1 . ' ;7 ;^r:
-• ■ - ■
,i'
''fi, '
■
.
■ v - A - ■
■ ■ ■gt;
:M:V-
v ■: - '
J
quot; ■., . ■ ' .v'
' ■'.. ■■■■' \ •v'. ■■.'''''
■■ ■ ■■ ^
■
■f
■
- -
|
■ ■ 'v 7- ' , Y ' ■ '• • ' ■:■:■• ; ■ ■lt;.,'■ ■■ -j.: ■ ■ . ■ ■■■■■..■• ■■ . . ,■■■■-, ■ -c, ■ ■ .•■; „ |
■■ ■ -v; ■ ^ ■ ■ A ■; '■■■ tï:' '■ 'M ' .■■■ ' .. ' 7 ' Wvï;-- R.ï.: ■ - : / |
.? '.'f „
'
_
■ 'i'
1
i
f ) S- ■ , ■
1
i