NEES VON ESENBECK (Christian Gottfried), beroonul plant- en dierkundige, werd den 14^dl:n Februari) 1776 te Rei-chenberg in het Odenwald geboren, genoot eene zorgvuldige opvoeding, bezocht liet gymnasium te Darmstadt en studeerde te Jena in de geneeskunde. Nadat hij gepromoveerd was, zette hij zich als geneesheer te Frankfort a. d. M. neder, waar hij zich nu ook nader op entomologie, ornithologie en botanie toelegde. In 1818 werd hij als hoogleeraar in die laatstgenoemde wetenschap te Erlangen aangesteld en nog in hetzelfde jaar tot voorzitter der Leopoldinisehe academie van natuuronderzoekers benoemd. In 1819 werd hij naar Bonn als professor der botanie beroepen en in 1831 van daar naar Breslau. Wegens zijn heulen met de ontevredenen en de republikeinsgezinden in 1848 en 1849 werd hij in Januari) 1851 in zijne betrekking gesuspendeerd en den IS¹¹⁰⁰ Maart van het volgende jaar daaruit ontslagen; ook moest hij van zijn praesidium der Leop. academie afstand doen. Hij werd later door inschrijvingsgelden, die ook in Nederland werden bijeengebragt, onderhouden en overleed den 16^dlt;!n Maart 1858 te Breslau.

N. v. E. was een uitmuntend botanist, die niet alleen groot was op het gebied der beschrijvende, maar ook op dat der wijs-geerige plantenkunde. Wat Goethe, wien het echter aan positive kennis der beginselen van de wetenschap mangelde, in zijne Metamorphose der P/lanzen slechts ruw ontworpen had, dat werd door N. in een afzonderlijk handboek omstandig bewezen en uiteengezet. In de entomologie had hij zich de kleinste vliesvleu-gelige insecten tot nader onderzoek uitgekozen en zijn werk sloot zich aan dat van Gravenhorst aan. Van zijne hand zagen de volgende werken het licht: Hymenoptera Ichneumonibus af-finia (2 din., Stuttgart en Tubingen 1834); Das System der Pike und Schwdmme (Wurzb. 1819); met Hornschuch en Sturm, Sryo-logia Germanica (2 dln., Neurenb. 1823—1831 , met 43 platen); Systema Laurinearum (Berl. 1836); Die Enlwickehmg der PJian-zensnbstanz (Erl. 1819); Ayrostoloyia Brasiliensis (Stuttg. 1829); Enumeratio plantarum cryployamicarum Ja vac, et insularum adjacen-Uum (Bresl. 1830) en eenige anderen, die wij niet allen vermelden kunnen.

NEGAPATNAM of NAGAPATNAM is eene stad op de kust van Coromandel in Hindostan, gelegen op 97° 45' O. L. van Ferro en 10° 43' N. Br. N. betcekent stad der slangen of eigenlijk der Brilslang, welke in het Sanskriet Naga genoemd wordt. Deze stad was voorheen het hoofdkantoor onzer Oost-Indische, compagnie op do kust van Coromandel en de zuidelijkste van alle Europesche nederzettingen op die kust. Zij ligt meer dan 60 Dnitsche mijlen van Madras en omtrent 20 van Tranquebar.

Wegen? ' are ligging is zij voor den handel van aanbelang als zijnde digt bij de rivier Coleron gelegen, welke verscheidene mijlen opwaarts in het land van Madura en de provincie Mas-souwcr bevaarbaar is. Zij werd door de Portugezen versterkt ten voordeolo van Ceilon en do paarlvisscherij, waarvan zij bezitters waren. Do Nederlanders ontnamen hun N. met behulp des ko-nings van Tansjouwer in 1658. Zij bouwden er eene citadel, welke meer dan 16 ton gouds kostte en later bleek van geen nut hoegenaamd te zijn. N. werd op den I2^den November 1781 door den Engelschen generaal Munro bij verdrag ingenomen of liever de stad werd hem door verraad overgegeven en verkocht.

NEGENOOG. (Zie Lamprei),

NEGERS. De N. maken eene verscheidenheid of stam van het mensehelijke geslacht uit, welke in Africa haren zetel heeft. Zoowel Blumenbach, welke vijf hoofdstammen of rassen aannam, als Cuvier, die er slechts drie erkende, en Bory de St. Vincent, die hun getal tot 15 bepaalde, nemen den stam der N. als afzonderlijken stam aan. De grenzen, die zij daar bij trekken, zijn echter bij den eencn ruimer, hij den anderen enger. Wij zullen in onze korte opgave geheel de denkbeelden volgen, door den hoogleeraar J. van der Hoeven ontwikkeld in zijne Bijdragen tot de natuurlijke geschiedenis van den Negerstam (Leyden 1842, 4quot;).

Deze menschenstam is door vrij scherpe grenzen van de overigen afgescheiden. Het gekroesde haar en de zwarte huidkleur zijn do eerste in het oog vallende kenmerken des N. Zuiverder kenmerk evenwel is de scherpe gelaatshoek, waardoor de Neger meer tot den dierenvorm nadert dan do Europeaan. Zijn schedel onderscheidt zich door smalheid, als ware hij zijdelings te zamen gedrukt; het achterhoofdsgat ligt meer naar achteren, en het grondstuk van het achterhoofdsbeen is in het midden uitpuilend en helt van daar naar de randen; twee zijdelingsche voorhoofdsknobbels, zoo als bij de Europeanen, ziet men bij de N. of in het geheel niet, of slechts weinig ontwikkeld. Gemiddeld genomen is de inhoud des schedels bij N. kleiner dan bij Europeanen en dus ook de hersenmassa gemiddeld geringer. Verreweg het grootste getal der volkeren, die tot dezen stam behooren, hebben een' platten neus en hoog opstaande lippen. Hunne tanden zijn meest wel geregeld en zuiver wit. Zij bezitten meestal eene breedo borst en sterke dijen, lange beenen en breede voeten; zij zijn vlug en sterk, en de vrouwen zijn-dikwijls bevallig van uiterlijk.

Wij zeiden dat de N. Africa bewonen; ondertusschen vindt men in dit werelddeel ook landen door volkeren van andere stammen bewoond. De natuurlijke verbreiding der eigenlijke Negervolken schijnt over het geheel besloten te zijn tusschen den Igion graad N. B. en den 20quot;^tequot; Z. B.; meer zuidwaarts wonen Hottentotten en Kaffers, meer noordwaarts leven Kaukasische

1

volksstmamcii. De Kaftbrs behooron wol tot den Aothiopischou inonschcustam, doch zijn cchtcv van de gewone N. onderscheiden. De Mnkoea's, die do oostkust tegenover Madagascar bewonen, behooron volgens Salt tot de N., gelijk mede de Sowauli's, die noordelijker wonen tot 3° N. B. Dan volgen Arabische volkstammen, Mohammedanen, langs de kust. In Abys-sinic loven, behalve de Abyssiniërs, die uit Arabic stammen, de (ïalla-horden, die N. zijn. Noordelijker treft men hot Kaukasische ras aan, doch beneden de grenslijn der Sahara strekken zich verder echter Negervolken westwaarts uit tot aan don Atlanti-schen oceaan, waar de Senegal de afscheiding uitmaakt tusschcn het Kaukasische en hot Aothiopiseho ras. In Zuid-Gninca (do kust ten zuiden van den aequator) behooren al do inwoners dor kust en van het middolterras oorspronkelijk tot één volk; in Noord-Guinea treffon wij do Fanti's en in het binnenland ton noorden der goudkust de Ashantijnen. Aan de westzijde van hoog-Africa of Soedan wordt het hooge terras van Teemboe cn hot bergachtige land door Foela's cn Soesoe's bewoond, die in alle opzigton ver boven do N. dor kusten staan; aan de noorderhelling dier bergen treft men de Mandingo's aan, die schoon, sterk en groot zijn en minder zwart, dan de kust-N. De Negerstammen van het binnenland zijn overigens nog slechts op onvoldoende wijze bekend; onder hen onderscheiden zich vooral de Follata's door lang, gekruld hoofdhaar on een' meer Euro-pesohen golaatsvorm.

Het is onmogelijk bij zoo vele en zoo uitoenloopende volkeren, al behooron zij tot eenon en denzelfden monschonstam, al-geineene karaktertrekken op to geven — en wij meenen, dat zij die dit beproeven, stellig den verkeerden weg bewimdolen en slechts kenmerken van het eono ol' andere volk mededoolcn. Wij zullen ons dus in geeno algome'eno schildering inlaten, te meer daar men in verscheidene afzonderlijke artikels, als Guinea, Congo, Loamjo, Senegambie enz. korte beschrijvingen dor verschillende volken, die deze lauden bewonen aantreffen zal. Twee aanmerkingen mogen dit art. besluiten. Ofschoon het Mohamme-danismus en ook de Christelijke godsdienst in vele Negorlandon zijn binnengedrongen, zoo is toch het middendeel van Africa de ware zetel van hot Fotischismus (zie Fetischismus), of do aanbidding van eenig voorwerp van natuur of kunst, cn nog zullen er misschien eeuwen voorbijgaan eer deze godsdienst (indien men daaraan dien naam geven mag) aldaar door redelijker godsvereoring zal vervangen zijn. Ten andore is de Negerstam altijd, sedert de ontdekking van America, diegene geweest, die door den Kaukasisobon stam onophoudelijk verdrukt, in slavernij gebragt en gehouden, verkocht cn naar andere landen, vooral America overgevoerd is, gelijk wij zulks omstandiger in het art. Slavenhandel zullen aantoonon. Merkwaardig is het, dat op een der Americaansche eilanden de verdrukte cn ingevoerde stam zich heeft vrij gemaakt en zelfstandig tot een volk geworden is, dat zijn eiland onafhankelijk bestuurt en regeert (zie Haiti).

NEGOTIEPENNINGEN. (Zie Muntwezen).

NEGROPONTE. (Zie ICuhoea).

NEHALENNIA. Deze naam, ook Nohalenia en Nehalaenia geschreven, is het eerst bekend geworden door eene ontdekking van oude votief- en andere stoeuon aan hot strand ten westen van het eiland Walcheren, op den S⁰quot;¹ Januarij 1047. Op dien dag namelijk vond men nabij Domburg cone menigte voorwerpen, waaronder eenige altaarsteencn, do afbeelding en den naam bevattende van ceno godin N. Deze afbeeldingen vertoonen in het algemeen eene vrouw, staande of zittende, gekleed mot oen schoudermanteltje en in de eene hand eene korf mot vruchten dragende. Bovendien heeft zij ook nog andere attributen, mot name; oen hond aan hare voeten, een scheepsroer, waarop zij den voet zet, een schulpvormig gewelf boven zich enz. Later hooft men ook nog elders, met name aan den Rijn, bij Keulen, enkele dergelijke votiefsteenen gevonden, vormoedoiyk die hunne bestemming niet bereikt hebben om geplaatst te worden in den N.-tempel, die daar ter plaatse gestaan heeft, ook blijkens andere overblijfselen, waar thans het strand bij Domburg wordt gevonden. De opschriften zijn allen in do Lalijnscho taal, doch dit maakt de monumenten niet zuivor Romoinseh; zij schijnen integendeel van een gemengd Romoinseh en inlaudsch karakter te zijn, en N. aangaande welker naam onderscheidene, ton dode zeer onaannemelijke afleidingen bestaan, moet naar do waarschijnlijkste gevolgtrekkingen aangemerkt worden als eene godin, die do vruchtbaarmakende kracht der natuur vertegenwoordigt. De steenen zijn bijna geheel vernield in den brand, door welken do kerk te Domburg in den nacht van 31 December 1848 op 1 Januarij 1849 is vernield geworden. Doch kort te voren waren de hoogst onnaauwkeurige afbeeldingen van die steenen, in gedrukte werken voorhanden, door de zorg van het Zeeuwseh go-nootschap der wetenschappon vervangen door allornaauwkeurig-ste, uitmuntend uitgovoerde afbeeldingen, bij wolko de oudheidkundige Janssen eene beschrijving hoeft gegeven (Middelburg 1845). Over N. en de haar toegewijde steenen verwijzen wij naar die beschrijving, alsmede naar de, mode met die afbeeldingen in verband staande verhandeling van J. Ab Utrecht Drcsselhuis, Over de godsdienstleer der aloude Zeelanders, bekroond en uitgegeven door het Zoeuwscho genootsohap (Middelburg 1845). De oorstgemelde dezer twee schrijvers geeft (Voorrede bladz. XII vlg.) eono bibliographio van daaromtrent uitgegeven geschriften.

NEHEMIA, wiens naam aan het hoofd staat van con Bijbelboek, dat behoudens enkele bijvoegselen van lateren tijd waarschijnlijk door hem zeiven geschreven is, was volgons dat boek een zoon van Hachalja (Neb. I: 1), behoorende tot een der aanzienlijke geslachten, die bij do verovering van hot rijk Juda door Nebucndnozar naar Babel waren weggevoerd. Hij was schonkor aan het hof van Arthahsastha (Artaxorxes, bijgenaamd Langhand), van wien hij (II: 1—9) verlof en brieven van voorschrijving ontving om Jeruzalem te herbouwen, hetgeen hem dan ook in weerwil van den tegenstand der Samaritanen, Arabieren eu Ainmoniton gelukte (II; 11—XIII: 5). Hij keerde vervolgens, in hot 32^8te jaar der regering van Artaxorxes (432 voor Chr.), na twaalfjarige afwezigheid, naar Perzië terug (XIII; 6), van waar hij later (aid.) nogmaals naar Jeruzalem reisde, ton einde eenige ingeslopen misbruiken in de Jehova-vereoring te horstellen (XIII; 7—31). Zijne verdere lotgevallen en de tijd vau zijn sterven zijn onbekend.

MEID HART VON REUENTHAL, Een dor voornaamste Duitscho dichters van hot begin dor XHI^dlt;! eeuw. Hij was naar het schijnt uit Beyeron afkomstig, doch hield zich lang in Oostenrijk op en overleed waarschijnlijk te Weenen, waar althans zijn grafteekon nog aan den buitenmuur der Stophanuskerk vertoond wordt. Hij onderseheidde zioh vooral daardoor, dat zijne poëzij op hot land en te midden van het buitenleven van zijnen tijd verplaatst. Hetgeen van hem is overgebleven, is dan ook niet onbelangrijk voor do konnis van hot volksleven ten platten lande, gedurende het tijdvak, waarin hij optrad. Doch latere bijvoegselen tot zijne gedichten en verdichtingen aangaande zijn levou hebben hem in de Duitsche volksoverlevoringen tot eenen vorstolijkon hofnar gemaakt, die de boeren in een bespottelijk daglicht stelde, zoodat „Noidhartquot; in oude volksvertellingen als tot een tweede Uilenspiegel geworden is. Hetgeen van hem is bewaard gebleven, is uitgegeven door Bonoke, in: Beitriige zur Kenntniss der altdeutschen Sprache und Literatw (Gottingen 1832, 2^til! Th.), vollediger echtor door von dor Hagen, in; Mimesingern (Leipzig 1838). Eono verhandeling Uber Neidhart's Dotfpoesie is door Lilieneron geplaatst in Haupt's Zeitschrift für Deutsches Altcrthum, Dool VI.

NEISSE, eono vesting in hot zuiden dor Pruisische provincie Silezio. Zij ligt aan eene rivier van denzolfden naam, dio zich in den Oder stort, is door een zijtak verbonden met den spoorweg, die van Breslau naar Weenen loopt, eu telt, behalve het garnizoen, 13,000 inwoners. De stad is vrij regelmatig gebouwd, heeft 5 pleinen, 8 Catholieko cn 2 Evangelische kerken, een gymnasium, een hospitaal, door barmhartige zusters bestuurd on eon oud bisschoppelijk slot, thans tot artillerie-werkplaats ingerigt.

N. was eertijds do hoofdstad van een vorstendom van dien naam, hetwelk in de XIII^d0 eeuw aan de bissehoppen van Breslau kwam, dio zich later vorston van N. noemden en er bij wijlen hun verblijf hielden. Bij den vrede van Breslau in 1742 bleef het zuidelijke dool, 17 Q mijlen groot, aan Oostenrijk, terwijl hot noordelijko gedeelte, dat 23 □ mijlen besloeg aan Pruis-sen kwam en in 1810 mot andere stroken gosoculariseord werd.

De stad N. heeft rijkelijk in het lot des oorlogs gedoold, verdedigde zioh in 1428 tegen do Hussiton, werd tijdons den dertig-jarigen oorlog bij herhaling bezet, gaf zich in 1741 bij verdrag

aan de Pruissen over, die haai- beter versterkten, bood in 1758 weerstand aan de Oostenrijkers en viel in 1807 in haiulen der Kranschen, dio haar bijna een jaar bezet hielden.

NBIÏHA, eene Egyptische godin, die vooral te Saïs vereerd werd, waar zij een prachtigen tempel had met het opschrift: „ik ben al wat was, wat is, en zijn zal; geen sterveling heeft mijn' sluijer opgeligt.quot; Zy werd door de Grieken met Minerva vergeleken, is naar het gevoelen van sommigen van Egypte nnar Phoenicië overgebragt, waar do olijfboom haar geheiligd werd, en van daar met Oecrops naar Griekenland gekomen, waar eene letteromzetting haar en de naar haar benoemde stad den naam van Athene gaf. Zeker is er eene merkwaardige overeenkomst tnssehen hetgeen de Egyptenaren aan N., do Grieken aan Minerva of Athene toeschreven. Zij wordt vaak nevens Ptha den god van Memphis gesteld, en even als andere godheden wel niet Isis verwisseld. Jaarlijks werd te Saïs ter harer eerc een feest gevierd, waarhij den ganschen nacht talloozc lampen gebrand werden.

NELEUS, een zoon van Neptunus en Tyro, eene dochter van Salmoneus, was even als zijn broeder Pclias te vondeling gelegd cn door herders opgevoed. Later werden do broeders in hot bezit van Jolchos hersteld. N. door Pelins verdreven, week naar Mes-senië, waar hem eene kuststreek werd afgestaan, op welke hij verscheidene steden en ook zijne residentie Pylos bouwde. Hl) bragt veel vee uit Thessalië naar zijn nieuw gebied over, waardoor de stallen van N. in de oudheid geroemd werden. In een huwelijk met Chloris, dochter van Amphion, verwekte hij 12 zonen en eene dochter. Een strijd met Hercules kostte N. cn 11 zijner zonen het leven. De eenige, die behouden bleef was Nestor (zie Nestor). N. wordt ook onder de Argonauten genoemd.

NELSON (Horatio Viscount), de beroemde Britsehe zeeheld, werd den agquot;™ September 1758 in het graafschap Norfolk geboren. Keeds op twaalf-jarigen leeftijd scheepte hij zich op een oorlogschip in, dat door zijnen oom Suckling gecommandeerd word en woldra toonde hij eene vastheid van karakter, welke zijne glorierijke loophaan deed vermoeden. In 1773 nam hij deel aan eene ontdokkingsreize naar de Noordpool, waar hij vele blijken van onverschrokkenheid gaf. Aan zijueu ijver cn zijne bekwaamheden had hij een vrij snelle bevordering te danken. In 1777 werd hij luitenant, volgde als zoodanig Parker naar Wcst-Indië, werd in 1779 post-kapitein en maakte als zoodanig den A m erica an sch on oorlog mede. Naar Engeland teruggekeerd, bragt hij het jaar 1783 in werkeloosheid door cn het was eerst in 1784, dat hij het bevel over de Borens van 28 stukken verkreeg, waarmede hij naar de Eilanden onder den wind stevende en aldaar de Navigatie-acte streng handhaafde. In 1787 huwde N. met Francisca Herbert, weduwe van Dr. Nesbit en bragt eenigen tgd in den schoot van zijn huisgezin door. Naauwelijks echter brak in 1793 de oorlog tegen Frankrijk uit, of N. verkreeg het bevel over de Agamemnon van 04 stukken, welk schip deel uitmaakte van het escadcr van den admiraal Hood. Hij vertrok naar de Middellandsche zee, en, naar Napels gezonden, knoopte hij eene innige betrekking aan met do beruchte lady Hamilton. Nadat hij eenige troepen naar Toulon had overgevoerd, keerde hij naar do vloot terug cn nam een aanzienlijk deel aan de inname van ïïastia en Calvi, waarbij hij een oog verloor. In 1794 werd Hood door den admiraal Hotham vervangen. Deze schonk aan N. zijn geheele vertrouwen cn gaf hem het bevel over een geheel escadcr, waarmede hij zulke gewigtige diensten bewees, dat hij tot colonel verheven werd. Sir John Jervis (do latere lord St. Vincent), opvolger van Hotham, gaf hem het bevel over een schip van 74 stukken Me Captain, waarmede hij zich ter hoogte van kaap St. Vincent (14 Februarij 1 797) zeer onderscheidde. Hij veroverde in dien slag twee schepen cn werd voor zijn gedrag tot schout-bij-nacht en ridder der Bath-ordo benoemd. Zijne eerste operatie als opper-oöicier was tegen het eiland Teneriffe gerigt. Deze onderneming mislukte echter en hij verloor daarbij zijn' regter arm. Tot herstel naar Engeland gegaan, werd hij met eereblijken overladen. Na zijne genezing keerde hij naar de Middellandsche zee, waar hij de Fransche vloot, die naar Egypte bestemd was, in het oog moest houden. Deze ontkwam hem echter, doch hij zocht haar, nadat hij aanzienlijk versterkt was, op, cn vond haar op de reode van Ahuukir.

De overwinning, welke hij hier behaalde (2 Augustus 1798), is eene der bcslissendsten, welke ooit ter zee verkregen zijn, daar van de 13 Fransche schepen er slechts 2 gered werden. Dezo zegepraal bragt hem ten toppunt van roem. Hij werd tot pair des rijks verheven met den titel van baron Nelson van don Nijl en Bnrnham-Thorpe en kreeg een jaargeld van 2000 J3, terwijl de Oost-Indische compagnie hem een geschenk van 10,000 ), gaf en hij nog van verschillende zijden eeredegens en andere eereblijken ontving. De Engelscho admiraal vestigde zich toen te Napels en gaf zich daar aan de zinsverbijstering van oenen onteerenden hartstogt over. De inval der Franschen dwong hem den koning, do koningin en het hof naar Palermo over te brengen, doch hij wist spoedig de Franschen tot den aftogt te dwingen cn de stad in naam van koning Ferdinand in bezit te nemen. Hij verbrak het tractaat door den kardinaal Buffo met de nieuwe republikeinen gesloten en liet de voornaamsten hunner door beulshanden om het leven brengen, eene daad welke steeds eene groote smet op zijn anders zoo schitterend leven werpt. In 1801 werd hij tot vice-admiraal verheven cn volgde in die betrekking den admiraal Parker naar de Oostzee. Hij behaalde alleen den roem van den slag voor Koppenhagen (2 April 1801), dewijl de admiraal daaraan geen deel kon neinen. Eene onderneming welke hij nog in datzelfde jaar (16 Augustus) tegen Boulogne rigtto, mislukte echter. De vrede van Amiens schonk hem weder eeuer kortstondige rust. Bij de vredebreuk kreeg hij liet opperbevel in de Middellandsche zeo cn blokkeerde van 1803 tot 1805 de Fransche vloot, die zich in de haven van Toulon ophield. Deze vloot wist echter toen onbemerkt de haven te verlaten cn zich mot een Spaansch escadcr voor Cadix te vcr-ccnigen. N. zocht haar lang te vergeefs, doch ontmoette haar eindelijk don 21«'quot; October 1805. Hij schaarde zijne vloot in twee kolonnen, waarvan hij de eene, admiraal Collingwood do andere aanvoerde. Do vijandelijke vloot onder Villeneuve en Gravina leed eene zware nederlaag; 17 van hare schepon werden genomen of in den grond geboord. Do Engolsche vloot echter kocht hare overwinning duur door den dood van haren zeeheld, die door oenen geweerkogel getroffen werd. Zijn lijk naar Londen vervoerd, werd in do cathedraal St. Paulus bijgezet, terwijl geheel Engeland zijnen dood als eene nationale ramp beschouwde cu do overwinning bijna niet telde, die tot zulk oenen prijs ge-kocht was.

Zijne levensbeschrijvers zijn: Clarke (2 din., Londen 1810), Churchill (Londen 1813) en Southey ^¹¹⁰ druk, Londen 18S1 , dit werk is in het Nederl. vertaald door van der Velde, Modem-blik). Men zie verder: Nicolas, The dispatches and letters of admiral Viscount X. (Londen 1845) Pettigrow, Memoirs of the life of N. (2 din., Londen 1849).

NEME1SCHE SPELEN. Deze spelen, die met de Olympische, Pythische cn Istmische tot een vereenigingspunt van Griekenland dienden, ontleenen hunnen naam van do kleine plaats Ne inca in het Peloponnesische landschap Argolis, alwaar zij gevierd werden. Volgens het Chronicon van Eusebius, zouden zij allereerst in het 2^dl! jaar der 53quot;» Olympiade zijn ingevoerd geworden. Zg bestonden in wedspelen, wcdloopon, ligchamelijke oefeningen van allerlei aard, alsmede iu dichterlijke wedstrijden. De kampregters (Agonotheten) bij deze spelen, die om do 2 jaar in den zomer, tot een aandenken aan Hercules, die in deze landstreek den Nemeischen leeuw geveld had, gevierd werden, waren uit Argos, Sieyon en Corinthe gekozen ; zij droegen zwarte rouwkleederen, en waren beroemd wegens hunne strenge regt-vaardigheid en onpartijdigheid. De prijs voor den overwinnaar bestond in het eerst in eenen krans van olijftakkeu, doch in later tijd van klimop.

NEMESIANUS (MAncos Auiielids Olympius), van geboorte ccn Cartlmger, leefde in de III^dc eeuwen was een Latijnseh dichter, die te Rome zeer in achting stond bij keizer Numcrianus, welke mede voor dichter wilde doorgaan. Zijn Cynegeticon, een gedicht over de jagt, munt uit door eene voor dien tijd zuivere dictie, die den navolger van Virgilius verraadt. Hetzelfde kan gezegd worden van zijne Ilalieutica, waarin de vischvangst, zijne Nautica, waarin de zeevaart, en zijn gedicht de Aueupio, waarin do vogelvangst beschreven wordt. De Eclogae, dio op zijnen naam gaan, behooren waarschijnlijk aan zijnen tijdgenoot Calpurnius, wiens gedichten met de zijnen het eerst zijn uitgegeven to lïomo

in 1472. Lutore uitgaven van N. zijn, dio te Florence 1503, ¹ Venetic 1518, alsmede in de Poetae minor es van Bnrman (Ley- j den 1731, Tom. ü) en Wernsdorff (Altenburg 1780, Tom. I).

NEMESIS was bij do Grieken en Romeinen de godin der straffende gerogtigheid, die tevens billijke handelingen beloonde. Haar afkomst wordt zeer verschillend opgegeven. Sommigen houden haar voor de dochter van Erebus en de Nacht, anderen voor die van do Nacht alleen, cn wederom anderen van den Oceaan on de Nacht. Zij wordt als eene statige vrouw (somwijlen niet vleugcis) afgebeeld, en met eene kroon op het hoofd; zij houdt in de eene hand eenon toom en in do andere oenen maatstaf, en rust mot den coneu voet op een rad ; verboeldende de toom het tegenhouden van alle onregtvaardige bedrijven, de maatstaf de billijke wedervergelding, en het rad en de vleugels de snelheid, waarmode do straf de ondeugd altijd op de hielen volgt. De godin draagt ook den naam van Adrastea, alsmede van Bhamnusia, omdat zij te Rhammis, in Attica, eencn tempel had. Men moet echter de N. van do overige godinnen der gerogtigheid wel onderscheiden, want zij is eigenlijk eene wrekende cn straffende noodlotsgodin, terwijl Themis alleen over het burgerlijke regt gesteld was.

NEMOURS, eene stad in het Fransche departement Seine et Manie, aan de Loing, met 5,000 inwoners. Zij heeft breede straten, eene schoone brug over de rivier, een oud kasteel in dc nabijheid, en ligt niet ver van het bosch van Fontaincbleau. Oudtijds stond zij onder heeren en graven, die in 1404 van koning Karei den Vl¹¹quot;quot; den titel van hertog en pair kregen, waarna N. aan den koning van Navarra kwam tot het in 1425 weder aan de kroon verviel cn in 1461 door Lodewijk den Xr^lcn aan Jaques d'Armaguae werd afgestaan. Wegens diens houding tegenover de kroon ingetrokken, ten deele terug gegeven en in liet begin der XVI^dc eeuw hij vernieuwing aan do kroon gekomen, ging N. later over aan Gaston de Foix f 1512 en in 1528 aan het huis van Savoije, hetwelk in 1059 in de mannelijke linie uitstierf. Van de vrouwelijke nakomelingen ging het onder de regering van Lodewijk den XlV^dcn op diens jongeren broeder Philips van Orleans over, in wiens geslacht het gebleven is. Lodewijk Philips van Orleans, in 1830 tot de koninklijke waardigheid verheven, schonk den titel van hertog van N. aan zijnen tweeden zoon, welke dien nog voert. De plaats is voorts geschiedkundig merkwaardig door het edict van N., aldaar in 1585 tusschen Hendrik den III^aou en de ligue tot stand gekomen.

NEOGRAO (eig. Nograd) is een gespanschap in Hongarije, bevattende het schoone dal van de Eipel. Het grenst ten noorden aan het gespanschap Sohl, ton oosten aan Gemor on Steves, ten zuiden aan Pesth cn ten westen aan Hondt. Bij eene oppervlakte van 78 □ mijlen telt het eene bevolking van 240,000 inwoners, waarvan meer dan do helft Hongaren, de overigen Slawen en Duitschers zijn. Er worden vele granen verbouwd en een voortreffelijke wijn gewonnen. Ook is de handel in hout cn vruchten er zeer aanzienlijk. Be vesting Neograd, die den naam aan hot geheele gespanschap gegeven heeft, was vroeger oen belangrijk punt ter verdediging tegen de Turken; thans ligt zij als vesting in puin en is een onbeduidend plaatsje met 1,500 inwoners. Belangrijker is de hoofdstad Balassa-Gyarmath, aan de Eipel, eene stad met 4,000 inwoners, die fabrieken bezitten en oenen belangrijken wijnhandel drijven. Voorts verdienen eenige vermelding; Lossoncz, een morsig plaatsje, met fabrieken en 3,500 inwoners, meest Hervormden, die er oen seminarie hebben — Gacs, met eene aanzienlijke lakenfabriek en een fraai kasteel — Filck, mot eene bezienswaardige dropsteengrot — Blauenstein, met overheerlijke kastanje-bosschen — en Verocze, met een prachtig lustslot van don bisschop van Waitzen.

NEOLOGIE, eig. naar de beteekenis van het Grieksche woord: nieuwe bewering. Het wordt meest ten aanzien van staatkundige, wijsgeerige en vooral godgeleerde, pas opgekomene gevoelens, gewoonlijk in cenen ongunstigen zin, gebezigd, zoodat men Neologen noemt diegenen, welke als roekelooze nieuwigheidzoekers worden aangemerkt. In dien zin werd de uit-diukking in het midden der vorige eeuw, inzonderheid ten aanzien der voorstanders van vrijzinnige begrippen met betrekking tot de godsdienstleer, door de aanhangers der geijkte kerkelijke opvattingen, gebruikt.

NEOPIIYTEN, d. i. naar do beteekenis van het Grieksche woord nieuw-geplanlen, heetton in de taal der oude Christelijke kerk diegenen, welke pas door den doop in de gemeentewaren opgenomen. Bit had gewoonlijk met Paschen plaats en de N, droegen gedurende acht dagen witte kleederen, als zinnebeeld van reinheid, die zij op den zondag quasimodo (den zondag na Paschen) aflegden. Later werden ook de nieuwelingen in dc monnikenorden, gelijk mede ook andoren, pas in eene afzonderlijke vereeniging, vooral in een geheim genootschap opgenomen , mot dezen naam aangeduid.

NEOPLATONISMUS noemt men de gevoelens dor wijsgeeren, die in de eerste eeuwen onzer jaartelling de leer van Plato weder meenden voor te staan, ofschoon zij die in vele opzigtcn wijzigden en met vreemde bestanddeelen vermengden. Be school van Plato (zie Plato) was onder de Socratische wijsgeerige secteu de talrijkste; zij onderging vele veranderingen cn de latere academie verviel weldra in het Scepticismxis (zie Scepticismus), In do eerste cn tweede eeuw na Chr. herleefde het oude Platonis-mus weder eenigzins in Griekenland, maar vermengd met Py-thagorischo en Aristotelische leerstellingen. Hierin maakten zich mannen als Plutarchus en Maximus van Tyrus beroemd. Van deze Platonisten, moet men do latere of de eigenlijke Neoplato-nisten, wol onderscheiden, welke in de derde eeuw in Alexan-drië te voorschijn kwamen, cn die moer eigenlijk ook wel Platonici der Alexandrynsche school genoemd worden. Hun wezenlijk kenmerk is dat zij de Grieksche wijsbegeerte met de Oostersche leerstellingen poogden zamen te smelten, waarin reeds de Jood Philo (zie Philo) en de Syriër Numenius (zie Nuincnius) hen voor waren gegaan. Be opgang, dien deze veranderde vorm van het Platonismus gedurende meer dan eene eeuw maakte, is voornamelijk toe te schrijven aan do neiging tot een mystiek bijgeloof, dat op de twijfelzucht en de alle zodelijkhcid ondermijnende Epicuristlsche denkwijze, als hare terugwerking volgde, cn aan de verwachting om het zinkend Heidendom togen de nieuwe leer der Christenen te handhaven, door het oenen meer wijsgeerigon vorm cn verklaring te geven.

Het N. streefde naar het hoogste doel, naar de kennis van het absolute en de innigste vereeniging met hetzelve, om daardoor do bestemming van don mensch, de volkomene zekere kennis van het Al, do heiligheid en het volmaakte geluk te bereiken, waartoe dc onmiddclijke aanschouwing van het absolute den mensch alleen brengen kan. Als stichter der Alexandrijnsche school worden gewoonlijk Potamon (zie Potamon) enAmmonius, met den bijnaam van Saceus, uit Alexandriëj aangenomen, die van het Christendom tot de Hcidensche godsdienst terug keerde en een man van een buitengewoon genie en groote overredingskracht was. Hij vertrouwde zijnen leerlingen, waaronder Longi-nus, Plotinus, Origencs en Herennius de voornaamste waren, als eene geheimenis der oude wijsheid, zijne gevoelens toe, en de drie laatstgenoemden zouden zich bij verdrag verbonden hebben om die als een onschendbaar geheim te bewaren. Hij zelf heeft niets in schrift nagelaten en wij kunnen zijne zienswijze alleen uit de leerstellingen van zijnen volgeling Plotinus (zie Plotinus) met eenige waarschijnlijkheid raden; deze was het welke het N. eene vaste gedaante gaf. Plotinus ging van de ware grondstelling uit, dat do wijsbegeerte slechts dan mogelijk is, wanneer do kennis en het gekende, het subjective en objective eenswe-zend („identiekquot;) zijn. Be wijsbegeerte moet volgens hen het Eene, dat de grond en het wezen aller dingen is, en met hetwelk zij innig is verbonden, niet door denken en overweging, maar op eene volkomene wijs, door eene onmiddelijke aanschouwing, wolke aan het denken voorafgaat, kennen en gewaar worden. Be rede is bij Plotinus geenszins het hoogste verstandelijke vermogen van den mensch, om tot de kennis van het Eene of het absolute te geraken, maar de geestdrift (enthusiasmus), de geestelijke aanschouwing {exstasis), die boven het denken verheven ia. Hot hoogste verstand (nous) als het afschijnsel en beeld des Eenen (de onuitsprekelijke Godheid) aanschouwt dit, hetgeen ook als hot oorspronkelijke licht wordt voorgesteld; hierdoor wordt het mogelijke werkelijk, en door het denken brengt het alles voort. Be wereldziel {psyche) gaat daarvan onmiddolijk uit, welker werkzaamheid de naar buiten gerigte aanschouwing is. I Beze wereldziel brengt de verschillende zielen, of de vormende I krachten voort. Tot haar behoort ook de zigtbare natuur, de

bewegende kracht, welke de stof vormt. Het Eeno, liet godde- | lijke Verstand en de vormende Wereldziel maken de Plotinische drioeenheid (Trias) uit, die zich met de voorstolling eener eeuwige emanatie (zie Emunatie) verbindt. De raonschelijke zielen, wier oorspronkelijke bron het Eene en vervolgons mede het Vorstand on de Wereldziel zijn, en in welke zich hoogore en nedorigo krachten openbaren, zijn door oenen vroegeren afval tot don 1 aardschon kroits afgedaald en daardoor veroordeeld om in verschillende ligchamen hunno schuld te boeten, om eindelijk gezuiverd, tot hot absolute Eeno terug te vloeijen. Dit mystieke idoalisraus verkroop vele aanhangers, en onder de onmiddellijke opvolgers en leerlingen van Plotinus waren Porphyrins (zie Porphyrins) en Amelius do voornaamsten. Jamblichns (zie Jam-blichus), een leerling van Porphyrins, had evenzeer vele volgelingen, onder welke Eusthatius, Aedosius en keizer Julianus boven anderen in hunnen ijver voor hot herlevende wijsgeerigo heidendom uitkwamen. In hot vervolg word Athene do hoofdplaats van hot N. en onder do latere Neoplatonisten maakte zich Proclus (zie Proclus) in de V^d0 eeuw onzer jaartelling het meest beroemd. In twee opzigton is hot N. in de geschiedenis dor wijsgoorige ontwikkeling van den raenschelijken geest merkwaardig. Vooreerst om den philosophisch dichterlijken geest die het bezielde, nadat men al de verschillende dogmatische stelsels had doorgegaan en tot een troosteloos scepticisraus was vervallen, zonder ergens eeno genoegzame bevrediging voor den geest des ondorzooks, en voornamelijk voor het gemoed gevonden to hebben. Vervolgens is het N. voor den historisohon onderzoeker zeer aantrekkelijk uit hoofde van de overeenstemming, in wolko bet de Grieksche wijsbogoorto met de oudste symboliek en godsdienstige leerstellingen van het oosten zocht te brongon. Niettegenstaande het de strekking had om daardoor de heiden-scho volksgodsdienst in hare oorspronkelijke beteekenis op te vatton en te verklaren, hoeft men tot nog toe vele tot bewijs van deze overeenstemming bijgebragte geschiedkundige bescheiden verworpen, ou beweerd dat het voor den lateren tijd van zijn ontstaan, niet meer als een geloofwaardig getuige kon aangezien worden voor feiten en gevoelens, die zich gedeeltelijk in hot duistere der vóórhistorische tijdon verliezen. Maar vele dezer oudheidkundige en mythologische bijzonderheden, die wij het eerst en alleen bij de Neoplatonische wijsgeeren vermeld vinden, dragon zoo zeer hot kenmerk dor waarheid, dat wij niet kunnen veronderstellen, zij door hen verdicht zouden zijn, maar waarsehijnlijk uit vroegere bronnen ontleend, wolko voor ons verloren zijn gegaan. Het was tijdens do herleving dor oudo letterkunde in hot midden der XV^dc eeuw, toen men van do scholastieke verstands-philosophie, welke in de middeleeuwen heorseh-ste, zoo wol als van het misbruik eener spitsvindigo rodoneer-kunde afkeorig was geworden, en naar eeno wijsbegeerte uitzag, die de verschillende behoeften van den menscholüken geest kon bevredigen, dat men van do eenzijdig begropeno leer van Aris-toteles tot die van Plato meende terug te koeren, door hiermede ook de bespiegelingen van het N. to verbinden, dat men als de ontwikkeling en volmaking daarvan aanzag. De grootste voorstander van deze nieuwe italiaansch-platoniseho rigting, welke door de Medeeis te Florence begunstigd werd, was do beroemde vertaler van Plato Marsilius Ficinus. Uit hoofde van de methode dor Neoplatonisten om do leerstellingon van verschillende wijsgoorige stelsels met elkander in verband te brengen of door eon to mengen, werd hunne school ook do Eclectische of do Syncrotistischo genoemd.

Men zie over het N.: E. Vacherot, Histoirc critique del'Ecole d'Ahxandrie, 3 din. in 8°, Parijs 1846—1849, door het Fransoho Instituut bekroond. Vergelijk Jules Simon, Hisioire de l'Ecole d'Ahxandrie, 2 dln. in 8°, Parijs 1843—1845, en Barthclemy Saint-Hilaire, De l'École d'Alexandrie 8°, Parijs 1845, en vooral Les Ennéadet de Plotin, Iraduites pour la premiere fois en Francais, avec notes el éclaircissements etc., par M. N. Bouillet, inspecteur do I'academie de Paris, 3 dln., Parijs 1857, 1859.

NEOPTOLEMUS, zoon van Achilles en Deidamia , ook Pyrrhus goheeton, word door zijne moeder zorgvuldig opgevoed; nadat Achilles in do belegering van Trojo was omgekomen, toog hij naar het Griokscbe leger om zgnon vader op te volgen en toonde zich zijner afkomst waardig. Na Trojo's val viel hem Hector's vrouw Andromache ten deel, en keerde hij, volgons sommigen, naar hot vaderlijk gebied in Thossalië terug; doch volgens hot meest aangenomen gevoelen, stichtte hij in Epirus een nieuw rijk, en rekenden do volgende Epirische koningen zich van hem afkomstig. Behalve Andromache hooft hij nog tweo vrouwen gehad, Hermione, de dochter van Menolaus, en Lanassa, do dochter van Cleodaous. Hij werd door Orestes omgobragt uit minnenijd wegens Hermiono, die aan dezen vroeger verloofd was. Deze laatste gebeurtenis is het onderwerp van het treurspel Andromaque van Racino.

NEOPYTHAGORISÏEN. Toen in de eerste eeuwen onzer jaartelling het Scepticisraus oen' krachtigon aanval op allo dogmatische stelsels dor wijsbogoorto deed en bijna eeno volkomeno overwinning behaalde, was dit tevens ook de oorzaak dat sommigen, onder anderen dat der Pythagoriston, weder herleefden. Do nieuwe pythagorische school hield zich gedoeUelijk met de verklaring en ontwikkeling dor getallenleer bezig, waardoor Moderatus van Gados en Nieomaohus van Gorasa (zie Nicoma-c/ius) zich kenmerkten, terwijl Sotion van Alexandrio en Secundus, die te Athene leerde, zich voornamelijk mot do ontwikkeling en toepassing dor zedelijke grondstellingen van Pythagoras onledig hielden. Anaxilaus van Larissa daarentegen verdiepte zieh in eeno aan magie grenzende natuuronderzoeking. In hoever Apollonius van Tyana, dio zieh door aan hem toegeschreven wonderen zoo berucht maakte, tot deze pythagorische wijsgeeren kan gerekend, en of hij zijne pantheistisehe gevoelens uit het Pythagorismus ontwikkelde, kan uit de fabelachtige horigten der oude schrijvers omtrent dien raadsolachtigon wonderman moeijolijk uitgemaakt worden.

NEPAUL, NEPAL of NIPAL, eeno vrije staat van Voor-Indië, gelegen tusschen do parallellen van 20° 20' en 30° 40 N. Br. on de meridianen van 80° 30' en 83° 30' O. L. van Greenwich. Het is gelegen op eene bergvlakte aan de zuidelijke afhelling van hot Himalaya-gehergto, grenst ton noordon aan Tibet, ten oosten aan Sikin, ton zuiden aan Bengalen, Bahar en Oude, ton westen aan Delhi en Goorwall. Do gedaante des lands is die van een' rogthoek, 105 goographisoho mijlen lang en 20 broed bij eene oppervlakte van 2100 □ mijion. De bevolking wordt door de Engolschon op twee millioeu zielen geschat, bestaande uit eenigo onder elkander gemengde stammen. N. kan geacht worden, wat hot godsdienstige betreft, den overgang te vormen van het Bramahismus tot het Buddhaïsmus, hetgeen een gevolg is daarvan, dat de stammen, die hoofdzakelijk tot de Tartaarsehe en Mongoolsche volken behooron, zich mot do Hindoes voreonigd bobben. Professor Neumann beeft in het Tijdschrift das Ansland, Jaargang 1857, n⁰. 41, een overzigt gegeven van do ondersohoideno volksstammen, die er worden aangetroffen. De landbouw levert hoofdzakelijk maïs, rijst en gierst op, ook wordt er katoen geteeld. De bosschon, met uitzondering van oenig kroondomein, worden ten algemeenen nutte gebezigd; ook van weiden maakt iedereen gebruik naar zijne behoefte. De vruchten zijn van weinig beteekenis, behalve de oranjeappel en do ananas, dio voor zoor goed gehouden worden. Van do katoen worden khadi en changa vervaardigd, dat hoofdzakelijk tot kleoding voor de mindere klasse dient. De meer gegoede klassen kleeden zich mot Sinesche zijde, katoen en mousseline, dat van Bongalon wordt ingevoerd. Do soldaten alleen zijn in laken gekleed, dat uit Europa wordt aangevoerd. Dc handel naar Bengalen bestaat in olifants-tanden, hout, was, honig en oranjeappelen. Daarentegen worden van daar ingevoerd de bovengenoemde stoffen, zijde, Engolscho messen, saffraan, sandelhout, kwikzilver, zink, koper, kamfer, tabak en koralen. De nitvoer naar Tibet bestaat in dezelfde artikelen als naar Bengalen j de invoer in schapen, ossen, zijdon stoffen, papier, borof, ammonia, goud, zilver en geneesmiddelen; van do vroegere geschiedenis is weinig bekend. Tot op bet midden der vorige eeuw was het bestuur verdeeld onder Radja's, die onafhankelijk van elkander regeerden. Dezen werden toon vervangen door stadhouders , terwijl het hoofdbestuur in handen kwam* van oenen koning, dio door een raad van twaalf personen wordt bijgestaan, terwijl bovendien, wanneer er in ernstige zaken beslist moet worden, van de aanzienlijksten des volks worden bijeengeroepen, die een advies uitbrengen, waardoor echter de regering niet ge-bondon is, maar vrij biyft om naar goeddunken te handelen. Eerst omstreeks 1760 beginnen de berigten oenige zekerheid te

erlangen. ScJert dien tijil zijn de Engelschen ook meer in aanraking gekomen met de bewoners van N., zoowel door de oorlogen, die zij met hen gevoerd, als door de handelsbetrekkingen , die zij met dat volk aangeknoopt hebben. Kirckpatrick is de laatste geweest, die N. heeft doen kennen; in zijn Account of the, kingdom of Nepaul, deelt hij belangrijke berigten aangaande dat rijk mede. Het leger is op een' goeden voet ingerigt; ieder man is verpligt tot de krijgsdienst gedurende zeven achtereenvolgende jaren; van dien tijd is hij nogtans slechts een jaar in werkelijke dienst; daardoor kan het leger, dat in tijd van vrede 16,000 man sterk is, in zeer korten tijd op eene sterkte van 112,000 man gebragt worden, die alle geoefeiulo soldaten zijn. De regts-pleging is zoo ingerigt, dat de twisten beslecht worden door eene jnrij, die door de beide partijen gekozen wordt en waaraan de regering eenen voorzitter toevoegt; er wordt met zulk eene 'uillijklieid uitspraak gedaan, dat de in N. heerschcnde regtvaar-digheid, in het Oosten tot een spreekwoord geworden is. Nogtans zijn er gevallen, waarin de beleedigde persoon zich zelve regt verschaft cn op eeno zeer harbaarsche wijze; zoo wordt hij echtbreuk de beleedigde echtgenoot als ontcerd beschouwd, tot dat hij zijne voormalige vrouw van den neus beroofd en haren onteerder het hoofd voor de voeten gelegd heeft, waartoe hij soms eerst na verloop van jaren in de gelegenheid is.

NEPOS (Cornklivis). Een Romeinsch schrijver, die in den besten tijd dor Romeinsche letterkunde leefde en waarschijnlijk W5 jaar voor Chr. geboren werd, en naar men meent in don ouderdom van 58 jaren overleed. Aangaande zijne levensgeschiedenis is niets bekend. AVij bezitten eeno verzameling levensbeschrijvingen van 25 vermaarde mannen, die zijnen naam aan het hoofd draagt, doch die volgens sommigen aan Aemilius Protus zijn toe te schrijven, wiens naam dit werk ook in de oudere uitgaven draagt. Misschien heeft l'rotus het oorspronkelijke werk van N. verkort; en daaruit zou zich dan ook laten verklaren, dat het te gelijk do zuiverheid van styl uit den bloeitijd van Rome's lelterkundo, en latere taalontwikkeling verraadt. Do levensbeschrijvingen zijn als zoodanig meestal zeer kort en verdienen veelmeer den naam van karakterschilderingen. Zij betreffen meest Gricksche helden en staatslieden; Hatnilcar en Hannibal komen er in voor als Carthagers, Cato cn Pomponius Attieus als Romeinen. Wegens slijl en inhoud behoort N. tot die schrijvers, welke altijd bij hel onderwijs in de Latijnsclie taal worden gebruikt. Misschien wordt zijn werk daardoor te veel als schoolboek aangemerkt, en het fraaije zijner voorstolling niet genoeg gewaardeerd. De Editio prince.ps zng te Venetië in 1471 het licht; Aldus gaf eene tweede, aid. 1522. Uitmuntend is de uitgave van van Staveren (Lcyden 1734, herdr. 1773 en later op nieuw bearbeid door Bardili, Stuttgard 1820, 2 dln.). Lof verdienen ook de uitgaven van Heusinger (Isen. 1 747), van Tzsehulke (Göttingen 1804, 2 dln.), van Bremi (Zürieh 1812), van Both (Bazel 1841), van Brenckc (Posen 1843), om van ontelbare school-uitgaven niet te spreken.

NEPOTISMUS. Alzoo noemt men het aanstellen van personen uit eigene familie door hem, die aan hot hoofd van oenig bestuur staat, vooral wanneer zulks gepaard gnat met hot op zijde schuiven of achterstellen van verdienstelijker personen. Het is een kwaad, dat wel altijd zal bestaan hebben en moeijelijk geheel te weeren is, maar dat door de regeringen zoo veel mogelijk behoort te worden tegengegaan. Het was zeer in zwang onder de bewindhebbers onzer oude republiek, maar ten allersterkste werd het N. bedreven door sommige pausen, uit ge-ringen stand tot dien zetel opgeklommen, die hunne soms geheel onbruikbare cn verachtelijke neven en natuurlijke zonen de rijkste bisdommen, hoogste waardigheden en aanzienlijkste jaargelden toekenden.

NEPTUNUS was waarschijnlijk oorspronkelijk eene Itnliaan-gche landgodheid, onder wiens bescherming do paarden bepaaldelijk stonden. Eerst nadat de Romeinen eene zecmagt hadden zamengesteld cn met do Gricksche. godenleer waren bekend geworden, werd hij vereenzelvigd met den Griekschen Poseidoon, zoon van Kronos (Saturnus) en Rhea, den zeegod, die, daar zijn vader, de kinderverslinder, hem naar het leven stond, in Boeotie werd opgevoed cn bij de verdeeling der wereld de heerschappij over de zee verkreeg. Hij had tot gemalin Amphi-trite, eene dochter van Oceanus, en wordt afgebeeld als met haar of ook zonder haar op zee te rijden in eene kar, gemaakt van eene zeeschelp, omringd door Tritons en dolfijnen; hij is een gespierd man, gewapend mot ccncn drietand, mot wolken hij do stormen stilt cn loslaat, de zee beroert en effen strijkt. Voor zijne gemalin, die hem Triton, Rhode cn Benthesicyino schonk, was hij op verre na gecu getrouw echtgenoot, daar hij minnehandel had met Antiope, die hem Bootes en Hellen, mot Chione, die hem Eumolpos, met Europa, die hem Euphomos, met Gaea, die hem Antaeos, met Iphimedeia, die hem Otos cn Ephialtes, mot Lybia, die hem Agcnor cn Belos, mot Lysia-nassa, die hem Boesiris, met Medusa, die hem Pegasus, met Thoosa, die hem Polyphemus baarde. Doch deze en andere uitspattingen belettcden niet, dat hij als een deugdelijk god in gansch Griekenland, echter zoo als van zelf spreekt, vooral langs de kusten, vereerd werd, onder het offeren van stieren en rammen. Inzonderheid op het eiland Euboea had hij eenen beroemden tempel, terwijl do Isthmischo spelen aan hem waren toegewijd.

NEPTUNUS. Eene der planoten, en wel de buitenste bekende, van ons zonnestelsel. Hare ontdekking was het gevolg van eeno diepzinnige, den menschelijken geest tot onsterfciyke eer verstrekkende wiskundige nasporing; hare waarneming dat van een gelukkig toeval. Nadat Herschel in het jaar 1781 de planeet Uranus bad ontdekt, bleek aan de sterrekundigen onzer eeuw, dat deze afwijkingen vertoonde, welke bij geene mogelijkheid uit de werking der bekende ligchamen van het zonnestelsel konden afgeleid worden. Verschillende onderstellingen werden geopperd om dat zonderlinge verschijnsel te verklaren, tot dat men het er algemeen over eens werd, dat er een tot dusver onbekend hemelligchaam moest bestaan , tot hot zonnestelsel be-hoorende, dat door zijne werking de onmiskenbare afwijkingen van Uranus moest veroorzaken. Twee uitstekende wis- en sterrekundigen, Leverrier te Parijs en Adams te Cambridge, vattc-den, zonder van eikandoren te weten, de taak op om uit die verstorende werking het bestaan, do plaats en de loopbaan der vermelde onbekende planeet builen Uranus af te leiden. Do arbeid van laatstgenoemden werd niet naar waarde geschat, toen voorname sterrekundigen er het eerst mede bekend werden, maar deelde in een lot, dat door een grillig toeval in do geschiedenis der kunsten en wetenschappen niet zeldzaam is. Geheel het omgekeerde dier waardschatting boneden de waarde, wedervoer aan Leverrier. Deze maakte in den herfst van het jaar 1846 aan dco sterrekundlge Galle te Berlijn de plaats bekend, waar zich volgens zijne berekeningen de planeet moest bevinden, en reeds in den avond van denzelfden dag, waarop Galle die aanwijzing ontving, vond hij do planeet, verwonderlijk naauwkeurig op de door Leverrier omschreven plaats. Zulk eene ontdekking, onder zulke omstandigheden, moest wel verbazende verwondering wokken over de zaak en bewondering van den man, die aldus het bestaan niet alleen, maar ook de juiste plaats van een geheel onbekende hemelligchaam enkel door berekening van uitgeoefende werking op millioenen mijlen afstands, gevonden had. Doch bij nader onderzoek bleek, dat indien de gevondene planeet die moest zijn, welke de afwijkingen van Uranus verklaarden, de berekeningen van Leverrier, hoe hoogst verdienstelijk ook en van hoe diepe wiskunde ook getuigende, nogtans alleen door een allergelukkigst toeval juist waren overeengekomen met de plaats, waar de nieuwe planeet door Galle gevondeu was. De ontdekking gaf aanleiding tot eenen strijd, waarin — men kan het niet zonder leedgevoel schrijven — een te onregte zich gekwetst wanend zelfgevoel maar al te zeer doorslraalt tegenover de bedaarde, maar door geenen hartstogt bestuurde gevolgtrekkingen der wetenschap. Het is hier de plaats niet, om dieper in do geschiedenis van dit wetenschappelijk vraagstuk te treden. Genoeg zij het te verwijzen naar Kaiser, £)e. onidekkingm der planeten, bladz. 486—742.

Do planeet, door Galle den 23quot;^tcquot; September 1846 te Berlijn ontdekt en sedert op voorgang van Jahn te Berlijn en het bureau des longitudes te Parijs, N. genoemd, heeft eenen middelbaren afstand van de zon, die 30,0363 maal dien van de zon tot do aarde (grootste afstand = 30,2982, kleinste = 29,7744) en dus omtrent 620 millioenen mijlen bedraagt. Haar omloopstijd bedraagt 164,225 j., de helling der loopbaan op de ecliptica 1° 47', de lengte van den klimmenden knoop 130° 8', die van het perihelium 47^:gt; 16', de uitmiddelpuntigheid der baan 0,0087,

slechts oen weinig grooter dau die vau Venus, wolke onder al de planeten-banen hot moest den cirkel nadert. Aangaande de planeet zolvo is ons alleen bekend, dat haar middellijn die dor aarde 4,8 maal overtreft, zoodat zij 110 maal grooter is dan deze. Do digtlioid van hare stof is nog niet met volkomen juistheid bekend, doch zal omtrent tot die van water staan = 1 : 1,25, zoodat Neptunus slechts 20.;. maal meer vaste stof dan de aarde bevat en de digtheid van deze omtrent ^ van die der aarde bedraagt. Voor het oog vertoont zij zich als eeno ster van de 8»to grootte en bij de sterkste vergrooting heeft N. slechts 2quot;,7 middellijn. Lassell te Liverpool ontdekte in Augustus 1847 eenen wachter bij deze nieuwe planeet; eeno ontdekking, door Struve op den Pnlkowa en door Bond to Cambridge bevestigd. Later meendo Lassell oenen tweeden wachter te hebben gezien, maar daaromtrent is niets naders met zekerheid bekend geworden.

NERESHEIM. Een stadje aan do Egge in Wurtomberg met 1100 inwoners, met tapijtenfabriekon en pannebakkerijen, is in de geschiedenis bekend door den veldslag van den U^dlin Augustus 1796 tusschen de Eranschon ouder Moreau en do Oostenrijkers onder den aartshertog Karei, en door de overwinning dio de Franschon den 17^dcquot; October 1805 aldaar op do Oostenrijkers behaalden. L.

NEHEUS bootte bij do Grieken on llomeinen een der zeegoden, dio onder Neptunus stonden. Hij was een zoon van Oceanus en Thetis, of, volgens andoren, van Pontus en Gaea. Hij bezat de gave van te kunnen voorspellen, en, gelijk allo watergoden, ook die, om zich in allerlei gedaanten te kunnen veranderen. Bij zijne gemalin Doris, eeno dochter van Oceanus, en bij andere godinnen verwekte hij 50 dochters, de Nereiden of zeenimfen. Zijne woonplaats is in do Aegcïsche zee, on de dichters stellen hom voor als eenen grijsaard met een achtbaar gelaat.

NERO, een Romeinsch keizer, die tusschen do jaren 54 en 68 na Chr. rogeorde. Hij was de zoon van Ahenobarbus en Agrippina, wolke laatste, met keizer Claudius gehuwd, dezen tot de aanneming baars voorzoons wist te bewegen, 's Keizers zoon Britannieus werd ter zijde gesteld. Ten gevolge dier beschikking aanvaardde N., na het overlijden zijns stiefvaders, op 18-jarigen leeftijd de regering, die zich aanvankelijk zoo lang hij aan de raadgevingen zijner vroegere leermeesters Burrhus en Senooa gehoor gaf, door gematigdheid kenmerkte. Eenmaal, toen hem een doodvonnis ter teekening word voorgelegd, zeide hij; „ik wenschte niet te kunnen schrijven.quot; Het huldebetoon des senaats beantwoordde hij met de grootste zedigheid, verklarende dat hij hot eens later hoopte te verdienen.

Na een tijdsverloop van vijf jaren had er cchtor eeno noodlottige omkeoring plaats, daar hij zich sedert aan allerlei wreod-heden en buitensporigheden overgaf, die zijnon naam tot een afschuw voor de nakomelingschap hebben gemaakt. Niet onwaarschijnlijk is oene ziekte er do reden van geweest. Zioh badende in allerlei wellust, boging hij ook togen zijne naaste betrekkingen daden van onmenscholijke wreedheid, dio of van de zwartste ondankbaarheid, of van krankzinnigheid getuigen. Brittannicus, Agrippina, zijne deugdzame vrouw Octavia, Seneca, vielen als slagtoffbrs zijner woede. En zoor in strijd mot den wonsch bij de teekening van het eerste doodvonnis, wenschte hij nu dat het gansehe monsoholijk geslacht slechts een hoofd mogt hebben, ten einde het in eens te kunnen dooden. In het jaar 64 dood hij Rome aan verschillende hoekon in brand steken, verlustigde zich in het aanschouwen dor vlammen en hief een lied aan over don ondergang van Trojo. Nadat do brand 6 dagen gewoed had, wierp hij de sehuld op de Christenen, hetgeen tot do eerste hevige christonvorvolging aanleiding gaf. Hij bezocht Alexandrië en Corinthe en ontwierp hot plan tot de doorgraving der landengte bij de laatste stad. Zijne leefwijs was door allerlei overdaad go-kenmorkt. Een en ander verklaart genoegzaam zoowel den schrik als don haat, dien zijn naam inboezemde, ook lang nadat hij reeds opgehouden had te regeren.

De Boracinsoho legioenen In Gallic violen hem af; die in Spanje veroenigdon zich onder Galba togen hem. De wreedaard, die bijna de gehcolo wereld voor zich had doen beven, zag zich nu weldra van allen verlaten, en moest van slechts enkele slaven vergezeld don zetel des rijks ontvlugten. Van allo kanten door zijne vijanden vervolgd, verborg hij zich en had ten laatste geen ander redmiddel dan den dood, dien hij zich zeiven met hulp van oen zijner slaven aandeed. Hij had 13 jaren, 7 maanden en 18 dagen geregeerd.

NEUTSCHINSK, Kussische kreits, die een deel uitmaakt van hot gouvernement Iikuts, in Aziatisch Rusland; zij grenst aan het Sinosehe rijk. Genoemde kreits wordt door het Jablonoi-gobergte in twee doelen gescheiden, van welken het westelijke deel, dat aan het meer Baikal grenst, woest en bergachtig is, terwijl het oostelijke deel in hot noorden ook bergachtig is, doch naar het zuiden vlakker wordt. Het land is door vorschoidone rivieren besproeid, waarvan de voornaamste zijn de Amur, de Sehilka, do Argan on do Solenga; het bevat ook eenigo meren. Nogtans is er weinig landbouw, hetgeen ten deelo aan het ruwe klimaat is toe te schrijven; ook zijn do weidon mager, maar daarentegen vindt men er goed hout. Do veeteelt levert oen voornaam middel van bestaan op; men treft er groote zwervende kudden aan, bestaande in paarden, rundvee, geiten en kameelen. Ook de jagt wordt zeer beoefend, vooral die op sabeldieren, waarvan do zwarte vellen zeer gezocht zijn. De mijnwerken leveren zilver, lood en ijzer op; andere mineralen worden niet gezocht, niettegenstaande men de zekerheid hooft dat zij er gevonden zouden worden. De inwoners bestaan uit Russen, Kozakken, Mongolen, Buratton en Tongoezen.

NEKTSCHINSK, eeno plaats met 2000 inwoners, de hoofdplaats van de kreits van denzelfden naam, gelegen aan dc Sehilka, ongeveer op 52° N. Br. en 115° 30' O. L. van Greenwich. De stad heeft vestingwerken. Do huizen z.ij11 van hout. Dc inwoners bestaan van don handel en gedeeltelijk ook van den landbouw. De lage ligging van de plaats is oorzaak dat zij veelvuldig aan overstroomingen is blootgesteld en dat de regtbankon naar Saschigow-jiir zijn verlegd, waarheen ook vele inwoners van N. hunne woonplaats overgobragt hebben.

NERVA (Marcus Coccejus), wiens voorvaderen van het Griokseho eiland Crota afkomstig waren, werd te Narni in Umbrië geboren, in het jaar 2 van onze jaartelling. Even als zijn overgrootvader, grootvader en vader bekleedde hij de waardigheid van consul en was lid van den senaat, toon hij in plaats van don omgebragten Domitianus den IS¹¹⁶¹¹ September 90 tot keizer werd uitgeroepen. Hij was een man van onbesproken braafheid, grooto schranderheid, bedaarde wijsheid en onbezweken ijver. Daar hij zich echter op zijnen hooggoklommen leeftijd niet krachtig genoeg gevoelde om de woelingen der onrustige Praetorianen (zie Praetorianen) het hoofd te bieden, nam hij don uitmuntendsten zijner onderdanen, den voortroffolijkeu Trajanus tot zoon aan, die hem dan ook na zijnen dood, den don 27quot;⁰¹¹ Jannarij 98 opvolgde.

NESSUS. Een der Centauren, uit Ixiou en oene wolk geteeld. Hij had aan Hercules zijnen bijstand aangeboden, om Deianira aan de andere zijde eener rivier over te brengen; doch toen hij van deze gelegenheid misbruik wilde maken en haar geweld aandoen, word hij door Hcronles van den anderen oever doorschoten. Stervende gaf hij aan Deianira zijn kleed mot zijn bloed doortrokken, zeggende, dat het do kracht had om liefde te verwekken. Toen naderhand Hercules in liefde jegens lole ontstoken was, cn hij op den berg Oeta aan Jupiter offeren zou, zond Deianira hem het bewuste kleed, hetwelk hem, dadelijk nadat hij het had aangetrokken, door zijnen gloed zoo schrikkelijk pijnigde, dat hij zich uit wanhoop op don heiligen brandstapel wierp, die al wat monschelijk aan hem was verteerde, terwijl het goddelijke ten hemel werd opgenomen.

NESTEN. Zoo noemt men in het algemeen de woonplaatsen, dio do vogels zich vervaardigen om de eijereu uit te broeden en de jongen in do eerste dagen te verzorgen. Daarbij worden zij door het instinct genoopt om steeds dezelfde soort van materialen te gebruiken en denzelfdon vorm aan het Nest te geven. Men treft vogels aan, die geen nest maken, gelijk sommige meeuwen, den struisvogel enz.; anderen graven slechts kuilen, die zij met mos en vederen van binnen voorzien; doch sommi. gen maken zeer kunstige N. zoo als onder onze inlandscho vogels , do wielewaal, de staartmees, de ekster, de huis- en boerenzwaluw; onder de uitlandschen munt bijzonder uit Si/lvia sartoria in West-Indie, die haar nest uit twee bladeren mot katoen aan elkander naait, als ware het door mensehonhanden i verrigt. Do N. van zekere zwaluwsoort in Oost-Indië wordeu ! gegeten en zijn als lekkernij door de geheole wereld bekend

(verg. het art. Zwaluwnesten). Een andere zwaluwsoort aldaar maakt een dergelijk nest aan een takje, doch niet grooter dan eene theelepel, terwijl het ei, daarin vervat zoo groot is als een spreeuwenei.

Overigens noemt men ook woningen van andere dieren N.; zoo spreekt men van bijennesten, wespennesten, mierennesten, bevernesten, enz.

NESTELING. Do N. of AIJl (Cyprinm alburms L.), behoort tot de groote familie der Cyprmoiden of Karperaehtigen onder de weekvinnige vissehen. Dit vischje, gemeen in de zoete wate-ren van Europa, wordt in Duitschland Weisfisc/i, in Frankrijk Ahlelte, in Engeland Bleak, in Zwitserland Vaudoise of Dard, in Zweden Loja en door de Denen Lnijer geheeten. Het wordt 1 tot 1,5 palm Ned. lang, is op den rug, den kop en aan de rugvin bruinachtig groen, overigens wit met zilverglans; na den dood spelen al deze kleuren in hemelsblaauw. De iris van het oog is zilverglan/.ig; de rugvin spreidt zich verder naar achteren nit dan de buikvin.

Men zegt, dat dit vischje Alft of Alphenaar genoemd wordt, omdat het in den Rijn bij Alphen zoo gemeen is; maar het komt door ons geheele land in alle rivieren en vaarten in onbegrijpelijk aantal voor. Het wordt niet gegeten, tenzij door kinderen en alsdan daartoe in de pan gebakken, doch het wordt by Zutphen in menigte gevangen om de schubben, welke dienen tot het vervaardigen van valsche paarlen.

NESTOR, do zoon van Neleus (zie Nehns) en Chloris, kwam na den dood zijns vaders en zijner broeders in het bezit van Pylos in Messenie. Hij huwde Euridice, eene dochter van Cly-menus, volgens anderen Anaxibia, eene dochter van Atreus, en maakte zich op jeugdigen leeftijd vermaard door zijnen strijd met de Centauren. Op hoogen ouderdom nam hij nog deel aan den togt tegen Troje, waarbij hij zoo veel beleid aan den dag legde, dat Agamemnon tien Nestors wenschte te bezitten, om de stad spoedig ten val te brengen. De woorden vloeiden, gelijk Homerus het uitdrukt, als honig van zijno lippen. Het smartte hem slechts wegens zijne jaren geen gehoor te kunnen geven aan eene uitdaging van Hector, den Trojaanschen prins. Van Troje teruggekeerd, leefde hij nog geruimen tijd. Homerus zegt, dat hij drie mensehen-geslachten zag voorbijgaan, van waar het sprookje, dat hij drie eeuwen leefde. Hoe dat zij, de ouder, dom van N. werd tot een spreekwoord. Aannemende dat, gelijk Herodotus berigt, een menschenleeftijd op 30 jaren gerekend werd, dan zou hij 90 jaren oud geworden zijn.

NESTORIANEN. Aldus hecten, naar Nestorius (zie Neslo-rius) diegenen, welke behooren tot eenen aanhang onder do Christenen, welke in de eerste helft der V^de eeuw ontstond en nog in het Oosten gevonden wordt. De gevoelens van dien bisschop werden door Coelestinus den I^s,cn, bisschop van Rome, door Cyrillus, bisschop van Alexandrië en vooral door het concilie te Ephese in het jaar 431, benevens dat van Chalcedon in 451, als kettersch veroordeeld. Doch daarmede was de strijd niet geëindigd, daar in de oostersche kerk hevig getwist werd over do gronden, op welke de veroordeeling was uitgesproken. De Syrische bisschoppen namelijk beweerden, dat die vcroor-deeling op Apollinaristische en Docetische gevoelens rustte; de Egyptische ontkenden dit, en dit gaf aanleiding tot nieuwe scheuringen. Zelfs werden de leeraars der godgeleerde school te Edessa met geweld gedwongen om zich aan te sluiten aan eene soort van geloofsbelijdenis, op last van den bisschop van Alex-andrie opgesteld. Bij weigering vlugtten zij naar Persië en stichtten aldaar onder Thomas Barsumns in het jaar 489 do gemeenschap der zoogenoemde Chaldeeuwsche christenen, ook Thomaschristenen genoemd. Als hun hoofd erkenden zij den bisschop van Seleucia; in de VP¹⁰ eeuw verspreidden zij zich over Arabic en Indië, en in de volgende eeuwen zelfs naar Sina; in de XP¹⁰ hragten zij de Tataren, met name den vorstenstam der Kerai-ten, tot het Christendom over. Herhaaldelijk wendden do pausen alle moeite aan om hen tot onderwerping aan den stoel van Rome te brengen: doch deze pogingen bleven vruchteloos, tot dat een geschil over de verkiezing van eenen bisschop in het jaar 1651 aanleiding, dat het aan den Roomschgezindcn bisschop van Goa, Alexius Menezius, gelukte een gedeelte van hen in den schoot der Roomsche kerk te voeren. Dezen dragon den naam van Vereenigde Nestorianen, doorgaans echter lt;licu van

Chaldeeuwsche christenen. Zij zijn omtrent 90,000 in getal en erkennen do 7 sacramenten der R. C. kerk, benevens het primaat van den paus, terwyl zij in kerkgebruiken de Grieksche kerk blijven volgen. De overigen, thans omtrent 70,000 in getal, erkennen alleen den doop, het avondmaal en de priesterlijke wijding als sacramenten; zij staan het huwelijk toe aan de geestelijken, gelijk ook hunne monniken en nonnen de kloosters verlaten en in het huweiyk treden mogen. Zij wonen hoofdzakelijk in het bergland Dsjidda in Koerdistan, en hoewel zij lang in die ongenaakbare wildernisson hunne onafhankelijkheid hebben bewaard, zijn zij thans grootendeels aan hot Turksehe juk onderworpen. De werken over hunne geschiedenis zijn in het art. Nestorius aangehaald.

NESTORIUS, een monnik uit Antiochië, was een leerling van Diodorus van Tarsus en Theodorus van Mopsueste; hij onderscheidde zich zoozeer door kunde en welsprekendheid, dat hij in het jaar 4'i8 tot patriarch van Constantinopel werd verhoven. Terwijl hij tegen de Apollinaristen het menschelyke in den persoon van Jezus Christus, en tegen de Arianen het goddelijke in Hem wilde verdedigen, kwam hij tot de vreemde stelling, dat er in Christus eene dubbele persoonlijkheid was, eene goddelijke, krachtens welke Hij de zoon Gods, en eene men-schelljke, krachtens welke Hij de zoon van Maria was. Hij verzette zich daarom ook tegen de uitdrukking, dat Maria eene Godbaarster (S-foxoxói;) geweest zou zijn en liet alleen die van Christusbaarster (AT^tffroToxèg) toe. Volgens N. had zoowel de eene als de andere persoonlijkheid bij bolder vereeniging hare zelfstandigheid behouden. Zijne leer werd (zio Nestorianen) veroordeeld en hij zelf afgezet en naar Arable verbannen, vanwaar hij later naar Egypte vertrok, waar hij waarschijnlijk in het jaar 435 gestorven is.

Over hem, zijne leer on zjjnen aanhang zio men voorts: Ca-lixtus. De haeresi Nestoriana (Helmstadt 1640); Calovius, de Nestorianimo (Wittemberg 1681); Doucin, Histoire du Nesto-rianisme (Parijs 1699, herdr. Utrecht 1716, en later vermeerderd met Additions, Parijs, zonder jaartal), en Specimen obser-vatiomm ad Nestorianismi historiam (Parijs 1698); Franc, de Nestorio (Wittemberg 1670); Franzius, De initiis et progressu certaminum Aestorianorum (Wittemberg 1605); Jablonski, Exer-citatio hist.-lheol, de Nestorianimo (Berlijn 1724), eene verdediging van de gevoelens van Nestorius behelzende en als zoodanig bestreden door Borger, de Nestorianismo (Wittemberg 1726) en Hofman, de Controversia Nestoriana (Leipzig 1725) en Defensio dier verhandeling (Leipzig 1730); König, JJisloria Nestorianismi (Grijpswaldo 1653); Kortbolt, de Nestorianismo (Rostock 1662); Setsch, Nestorianismi historia (Wittemberg 1688); Maresius, de Nestorio et. Nestoriarismo (in Dissert, sacr. T. I); Praotorius, Historia certaminum Nestorio et Kutijrho ducihnx eet (Dantzig 1583); do Rodon, Plurima inaudila de Nestorio, eet (Frankfort 1645); Schmidt, Vera Nestorii senlentia (Jena 1794); Schroder, de Nestorianismo et Eutychismo (Wittemberg 1594, hordr. Frankfort 1603, Giessen 1612); Werpl, Nestorianismius et Adoptianismus confulatus (Rotterdam 1727).

NETSCHER (Cabpak), schilder, werd in 1639 te Heidelberg geboren, waar zijn vader, Joban, beeldhouwer en architect was. Na diens dood tot armoede vervallen, reisde zijne moeder met den tweejarigen knaap en een klein meisje naar Arnhem, waar doctor Tullekens zich den jongen Caspar aantrok, voor zgne opvoeding en onderhoud zorgde, en hem tot de beoefening der geneeskunst wilde opleiden. N. toonde cchtor meer aanleg voor de kunst en ontving daarin eerst van Koster te Utrecht en later van Gerard Terburg te Deventer onderwijs. Hij volgde al spoedig geheel de rigting van laatstgenoemden meester en werd een voortreffelijk genreschilder die, zonder een' diepen zin of eeno levendige uitdrukking te geven aan zijne voorstellingen, echter uitnemend do schilderachtige zijde van hot dago-lijksche loven in den deftigen burgerstand wist te vatten, en in zijne daaraan ontleende tafereelen, zoowel als in zijne portretten paarde hij een voortreffelijk zilverachtig coloriet aan veel natuur-waarheid en eene delicate, ofschoon niet bijzonder krachtige pcnseelsbehandeling zoo van hot naakt als van de verschillende stoffen. Op twintig-jarigen leeftijd begaf N. zich op reis naar Italië, bleef echter te Bordeaux toeven en huwde er de dochter van den werktuigkundige Godin uit Luik. De reis naar Rome

bleef hierdoor steken en in Nederland teruggekeerd vestigde N. zich te 's Gravenhege, waar hij met uitstekend gevolg een aantal portretten van vorsten, diplomaten, edele dames en heeren en voorts een aantal genrestukken schilderde. Hij verwierf zich daardoor een vrij groot vermogen, zoodat hij, volgons van Gooi, bij zijn overladen iu 1684 een voor die dagen zeer aanzienlijk vermogen van tachtig duizend gulden zou hebben nagelaten. Zijne voornaamste werken bevinden zich o. a. in het museum to Dresden, waar men een doctor bij eene zieke dame, een musicerend gezelschap, eene dame aan haar toilet enz. aantreft; to Munchen eene Bathseba in hel bad, een musicerend gezelschap, een knaap op de fluit blazende bij nachtlicht. Voorts zijn de Engelsche kabinetten rijk aan zijn werk; ook in den Louvre bevindt zich een van zijne meesterstukken, eene dame in blaauive zijde met eene bas, aan wien haar leermeester een muziekblad overreikt, terwijl een knaap met een viool aankomt. Te 's Gra-venhage bezit het museum van Netscher's hand eene schilderij, zijn eigen portret en dal van zijne vrouw en dochter voorstellende, te Amsterdam het portret van Constantijn Huygens en eene dame met het toilet van haar kind bezig. Een aantal graveurs, waaronder Hasan, Blooteling, Verkolje, J. G. Willo enz. hebben naar hem gewerkt; van N. zelf bezit men eene gravure in zwarte kunst, eene slapende nimf voorstellende.

NETSCHEH (tneodook), schilder, de oudste van de negen kinderen van C. Netscher, werd in 1661 te Bordeaux geboren en door zijnen vader in de kunst onderwezen. Reeds op jeugdigen leeftijd begaf hij zich naar Parijs, waar hij twintig jaren lang vertoefde en eene menigte portretten schilderde van vorstelijke en andere aanzienlijke personen. Later woonde hij te'sGra-venhage, schilderde daar do portretten van prins Willem den III^lt;lon en andere aanzienlijke personen. In Engeland, waar hij een'tijd lang vertoefde, beoefende hij hetzelfde vak en verwierf hij zich een vrij aanzienlijk vermogen, waarmede hij naar Nederland terugkeerde. Hij overleed te Utrecht in 1732. G. Edelinck graveerde naar hem het uitstekende portret van den tooneelspeler Poisson.

NETSCHER (Constantijn), schilder, broeder van laatstge-melde, werd in 1670 geboren en volgde in zijne portretten en genreschilderijen veelal de manier zijns vaders. Hij verwierf zich door studie en vlijt eene vrij groote mate van technische bedrevenheid, was niet ongelukkig in het schilderen van voorstellingen met kinderen. Zijne behandeling is eenigzins gemaniëreerd; zijn coloriet doorgaans goed. In 1699 was hij medelid van de 's Gravenhaagscho academie en later deken en hoofdman dier instelling. Hij overleed in 1722.

NET {Omentum) wordt in de ontleedkunde de eigenaardige voortzetting van hot buikvlies genoemd (zie Buikvlies). Het groote N., eene voortzetting van het bekleedsel der maag, milt en van den dikken darm, bestaat uit twee platen van het buikvlies, welke digt op een gelegon en door vaten en vet netvormig doorsneden worden; het hangt van do groote bogt der maag als een gordijn tusschen do buikwanden en de dunne darmen tot aan het bekken naar beneden. Het kleine N., eene voortzetting van het buitenste overtreksel van maag en lever, gaat van do kleine bogt der maag naar achteren en boven, zoodat hetzelve de maag met de onderste vlakte der lever verbindt. Voorts zijn aan den dikken darm nog verscheidene nethoudende aanhangselen (appendices epiploicae), welke misschien dienen om do wrijving der ingewanden tegen elkander te voorkomen. Wij zien ons intusschen, oven als bij het buikvlies, genoodzaakt den lezer met opzigt tot dit onderwerp, naar direct ontleedkundig onderzoek aan het lijk te verwijzen; aangezien eene verstaanbare, duidelijke en juiste beschrijving zonder dat onmogelijk is. v. P.

NETEL, DOOVE. (Zio Doove netel),

NETVLEUGELIGEN. (Zio Insecten).

NETVLIES. (Zio Oog).

NEUBRANDENBURG. (Zio Brandenburg, Niemo).

NEUBURG. Eene stad aan den Donau, gelegen in het noorden van de provinciën Schwaben en Neuburg, behoorende tot fhet koningrijk Beijeren, op 28° 51' N. Br. en 31° O. L. van Greenwich. Het aantal inwoners bedraagt 7000. N. is de hoofdplaats van het landgerigt van denzelfden naam. De koning heeft er een kasteel. Eigenlijke fabrieken worden er niet gevonden. De wandelingen om de stad zijn fraai.

VII.

NEUFCHATEL. Een der cantons van Zwitserland, in rang het 21quot;'° of voorlaatste. Het grenst ten noorden en noordoosten aan Bern, ten zuidoosten aan het meer van N., dat hot van Waadland en Freybnrg scheidt, ten zuiden aan Waadland en ten westen aan Frankrijk. De geheele oppervlakte beslaat 14 □ mijlen en wordt doorsneden door het Jura-gebergte. Men vindt er eene bekoorlijke afwisseling van beemden, graanvelden en boomgaarden. De voornaamste voortbrengselen zijn; koren, ooft, henuip en vlas, terwijl de veeteelt en wijnbouw er niet onbelangrijk zijn. Onder do fabriekmatige voortbrengselen hekleedeu de zakhorologiën eene voorname plaats. Men vervaardigt er ook allerlei ijzer- en staalwaren; ook velo plaatsen hebben belangrijke katoenweverijen. Do bevolking bedraagt omtrent 71,000 zielen, die Fransch spreken en grootendeels tot de Hervormde godsdienst behooren. Onder de landlieden vindt men er veel kunstvlijt, verlichting, beschaving en deugd. Do voornaamste plaats is Neufchatel, de hoofdstad, in het Hoogduitsch gelijk het geheele canton, Nouenburg genoemd. Zij ligt aan bet meer van N., omringd door wijnbergen, duinen en landgoederen, tolt 8,000 inwoners, bezit eene gothische hoofdkerk, een slot en onderscheidene liefdadige inrigtingen. De merkwaardigste dorpen zijn: Serrières, met koper- en ijzersmelterijen; Colombier, met veel wijnbouw en eene aanzienlijke katoenfabriek; Boudry, dateenen vermaarden rooden wijn oplevert; Motiors, waar men nog de kamer toont, in welke Rousseau eenigen tijd woonde; St. Blaise, dat eenon voortreftelijken witten wijn oplevert; les Planchettes, waar vooral optische instrumenten gemaakt worden; Chaux de Fonds, de geboorteplaats dor vermaarde automaatmakors Droz.

Het meer van N. is 9 uren lang, 1 uur breed en ligt 1340 voet boven de oppervlakte der zee. Op zijne diepste plaats heeft het 4.^r)0 voet water. Het bevat veel visch, vooral uitmuntende zalm. Bij Yverdun neemt het de Thille op, die het aan de tegenovergestelde zijde weder verlaat. Ook loopen de Reuse, de Sayon en de Broie er in uit.

N. behoorde vroeger als afzonderlijk gebied aan eene oude Franseho familie, genaamd do Longueville, en sedert 1707 aan den koning van Pruissen, die het vorstendom in 1806 aan Napoleon moest afstaan en het bij den Parijschen vrede van 1814 terug bekwam. Niet lang daarna werd het als een der cantons in het Zwitsersche bondgenootschap opgenomen, met behoud van zijnen monarchalen regeringsvorm onder den koning van Pruissen; doch deze is na verschillende onlusten in de noodzakelijkheid geweest, het souverein gezag van dit vorstendom te laten varen.

NEÜFVILLE (Christiana Leonora de), geboren te Amsterdam in het jaar 1713 en aldaar ongehuwd overleden den l»tcn April 1781, was niet onvermaard als dichteres. Hare gedichten, ten deele uit het Fransch, mot name nit Voltaire over-gebragt, bestaan meest uit wijsgeerige Bespiegelingen in dichtkundige brieven (Amsterdam 1741, herdr. aid. 1762). Ook heeft zij het Franseho treurspel Childerik van de Morand in dichtmaat vertaald (Amsterdam 1738). Volgens sommigen zouden do gedichten, onder den naam van vrouwe C. P. van hare hand zijn, doch dit is niet waarschijnlijk; zie Catal. der Bibl. van de maatsch. van Ned. leiterh, D. I, bladz. 258.

NEUILLY, een dorp ton westen van Parijs, waarmede het door eene laan verbonden is, die vroeger bij het dorp op een veer uitliep, waarover Hendrik de IV^de eene houten brug liet leggen, dio in 1772 door eene prachtige steenen brug van 750 voet lang vervangen is. Deze is van gehouwen steen, rust op 5 bogen van kunstigen bouw en heeft eene borstwering, van welke sommige steenen tot 34 voet lang zijn. Koning Lodewijk Philips bezat er een lusthuis, waar hem in 1830 de burgerkroon aangeboden werd, welk huis echter in 1848 grootendeels verwoest en later met het omliggende park en andere bezittingen dor familie Orleans ten voordeele van den staat in beslag genomen werd. Hieraan ontleende koning Lodewijk Philips den titel van graaf van N, dien hij na 1848 voerde.

NEURENBERG, Duitsch NÜRNBERG, eene van oudsher beroemde fabriek- en handelstad in het koningrijk Beijeren, aan do Pegnitz, die door het midden der stad loopt en deze in twee deelen scheidt, naar de schoone gothische kerken van St. Sebald en St. Laurens, de Scbalder- en Lorenzer zijde genoemd. N. ligt ook aan den spoorweg over Wiesbaden, Frankfort, Wurzburg,

2

Erlangen, Augsburg en Munchen, cn is bovendien door eon' spoorweg verbondon met het niet ver afgelegen Fürth, welke laatste daarom vooral merkwaardig is, omdat de aanlog daarvan als het ware do aanleiding tot het aanleggen der spoorwegen in Duitschland is geweest. De omstreken zijn zandig maar goed bebouwd. liet aantal inwoners wordt geschat op 27,000 tot 30,000. Keeds vroegtijdig werden aan N. door keizer Hendrik den IV^dcquot; groote voorregten toegekend, die Frederik de II¹¹⁰, Uendrik de Vilquot;¹' cn Karei de IV^d0 nog vermeerderden, terwijl de hertogen en keurvorsten de stad bovendien met ruime privilegiën begiftigden. Toen de zeeweg naar Oost-Indië gevonden en nadat America ontdekt was, behoorde N. al spoedig tot de mot betrekking tot die ontdekkingen meest bevoorregte steden. Daar en to Augsburg waren de stapelplaatsen van Duitschland voor de Oost-Indische waren, die over Venetië werden aangevoerd. Do voortbrengselen harer fabrieken werden naar de Hanze-stedon verzonden en van daar Engelsche artikelen ingevoerd. In de XVI¹¹⁰ eeuw ondervond N. zware slagen, zoowel ten gevolge van den oorlog, als door het verleggen der handelswegen, waardoor zij, buiten staat hare producten af te zetten, zich van vele handwerkslieden en kunstenaars, die zich naar Engeland, Frankrijk, Spanje en Italië begaven, verlaten zag. Nogtans hield zij zich staande, ofschoon haar toppunt van bloei bereikt was geweest, en zij sedert eene min belangrijke plaats onder de Duitsche handelsteden heeft ingenomen. Onder de uitvindingen, waarop N. mag bogen, moeten voornameHjk genoemd worden die der platen tot het trekken van ijzerdraad, door Rudolph in 1460, der zakhorologiën door Peter Hele of Heinlein in 1500, der geweersloten in 1517; dor windroeren en der persen om figuren in metaal af te drukken, door Hans Lassinger, omstreeks 1560, der klarinet door Denner, van het vervaardigen van geel koper door Ebner, van het vervaardigen van eene machine met raderwerk, waardoor de loop der hemelligchamen werd voorgesteld, door Eegiomontanus of Johann Müller von Königsbcrg. Martin Behaim, een zeevaarder, die zich door hot vervaardigen van kaarten zulk eene bekendheid verwierf, dat de meening geopperd is, dat Columbus daarvan gebruik heeft gemaakt bij zijne outdekkingeu, werd daar geboren ; zoo ook Hans Sachsen, de schilder Albert Durer en de dichter 1'fingzing. Hoezeer N. bekend was voor den geest van uitbreidingen en ver. boteringen, die zijne inwoners bezielde, kan onder anderen blijken uit het volgende middeleeuwsche gedichtje:

Hatt ieh Herzog Jürgens von Baiern Gut,

Und dercr von Ulm muth,

Und Herzog Christoffels von Munchen Leib,

Und Herzog Siegmunds von Oestorreich Wcib,

Und derer von Nürnborgs Witz,

Ich giibe uni Sachsen keinen Schmitz.

Tegenwoordig nog worden er omstreeks 500 fabrieken gevonden, waarin vervaardigd worden; geel koper, staal, ijzerdraad, ijzer- en koperwaren, spiegels, geslepen glaswerk, naalden, muziek-instrumenten, prenten, papier en zoogenaamde Neuron-berger waren, waaronder verstaan wordt speelgoed, kammen, spiegels eu dergelijke snuisterijen, die niet alleen in Europa ver-keeht, maar ook naar America uitgevoerd worden. Onder do merkwaardigheden van N. hehooren; het nationale museum , waarin van alles gevonden wordt, dat Duitschland van eeuwen herwaarts merkwaardigs heeft opgeleverd, cn dat in 1853 is op-gerigtj het raadhuis, de St. Sebald-, Laurens- en Aegidius-kerken, hot tuighuis, de woonhuizen zelven die nog in gothischen stijl gebouwd zijn. Voorts vindt men er weeshuizen, hospitalen en meer andere inrigtingen van liefdadigheid. De scholen voor lager onderwijs ontbreken daar niet, zoo min als de Latijnsche scholen en die tot opleiding van onderwijzers, en voornamelijk verdienen vermelding de industriescholen tot vorming van handwerkslieden en de inrigtingen, waar teeken- en schilderkunst beoefend worden. Moge ook N, voor tegenwoordig de vergelijking niet meer kunnen doorstaan met hetgeen zij vroeger was, als vrije rijksstad, het lydt geen twijfel, dat zij nog heden onder do merkwaardigste fabriek- en handelsplaatsen van Duitschland blijft hehooren. Hare geographische ligging is 49° 30' N. Br. en 11° O. L. van Greenwich.

NEUROPTERA. (Zie Insectm).

NEUS (Nasus) wordt gedeeltelijk de uitwendige neus genoemd, gedeeltelijk die holte, welke daarachter ligt, het reukorgaan. De uitwendige N. bestaat uit den neuswortel {radix nasi), de neusrug (dorsum nasi), de punt der neus (apex nasi) cn de neusvleugels (alae nasi). Aan de onderste vlakte van den neus zijn twee ovale neusgaten (nares) welke door eene tusschenwand (septum naiium) van elkander gescheiden zijn. Hot bovenste ncusgedeelte wordt door de neusbeenderen (ossa nasi) het onderste door de neus-kraakbeenderen (cartilagines narium) gesteund, en evenzoo bestaat de tusschenwand van achteren uit been, het ploegbeen (vomer) cn van voren uit kraakbeen. De vorm van den uitwendigen N. is voor de gelaatsuitdrukking zeer kenmerkend en zelfs verschillend naar de verschillende menschenrasscn, zoodat de zoogenoemde haviksneus aan het Kaukasische ras eigen is, de stompneus aan het Aethiopische en Mongoolscho, en de wipneus aan het Maleische. De inwendige N. of neusholte heeft eene zeer za-mengestelde vorming, waartoe niet minder dan 14 beenderen bijdragen. Zij wordt omgeven door het voorhoofdsbeen, de zeef-beenderen, het wiggebeen, de traanbeenderen, de neusbeenderen, do bovenkaaksbeendoren en de gehemeltebeendcren. Door het ploegbeen wordt zij in twee gelijke helften verdeeld, en in ieder derzelven zijn weder drie ncusschelpen (conchae narium), waarvan de beide bovenste gedeelten van het zeefbeen zijn, terwijl de onderste een zelfstandig been uitmaakt. De voorste opening der neusholte (aperlura externa of piriformis) heeft na het wegnemen der weeke doelen eene peervormige gedaante; de achterste opening (aperfura posterior of choanae narium) is vierhoekig en komt in do keel uit. Buitendien staat de neusholte door de zeefplaat van het zeefbeen met de schedelholte door middel van kleine gaatjes, met de oogholte door het traankanual en met de bo-venkaaksholte (ant/irum Uighmori) door een soortgelijk beenen kanaal in verband. Do geheele holte en alle daarin voorhanden beenderen zijn met een tamelijk dik slijmvlies, het reukvlies (membrana sc/meideriana) bedekt, waarin zich do vaten en zenuwen in uiterst fijne vertakkingen verspreiden. Deze laatsten hehooren grootendeels tot de reukzenuw (nervus olfactorius), welke naar geen ander orgaan dan naar den N. gaat en door de zeefplaat uit do hersenen daarin nederdaalt. Buitendien verspreidt zich daarin een tak van de vijfde (gevools) zenuw, welke daartoe dient do gewaarwording van mechanische prikkels (aanraking enz.) tot het bewustzijn te brengen en de zetel van de nieskitteling is, waardoor de adomhalingszenuwen tot het niezen worden opgewekt. ])c eigenlijke bestemming van den N. is die om als orgaan van den reuk te dienen. Om de in de lucht aanwezige fijn verdeelde, oplosbare, riekende deeltjes tot perceptie van de reukzenuw te brengen, is hot neusslijmvlies vochtig en deszelfs oppervlakte door het tussehenschot en de ncusschelpen door vele vouwen uitgebreid, opdat de in de lucht zwevende riokonde stoffen mot de grootstmogelijko oppervlakte in aanraking zoude komen cn zoo hunne werking tot stand brengen. Bij het inademen der lucht proeven wij deze door het reukorgaan eu kunnen zoo ten minste bij vele luchtsoorten hare schadelijkheid en deugdelijkheid erkennen. Buitendien deelt de neusholte met de mondholte den rol van in- en uitademing der voor de longen bestemde atmospherische lucht, is dus het voorste ademhalingsorgaan. Voorts heeft de vorming van den neus grooten invloed op do modulatie van de stem en de spraak, dewijl de toonen daarin weerklinken en hij verstopten neus een eigenaardig karakter aannemen. De ontwikkeling van het reukorgaan bij den mensch is in vergelijking met de andere zintuigen achterlijk. De neusholte wordt bij het embryo eerst laat gevormd; liet zintuigclijke vermogen ontwikkelt zich daarin pas bij het te voorschijn komen der eerste tanden en de beginselen der spraak-vorming, terwijl het eerst in de jaren der rijpheid zijne volmaaktheid bereikt te gelijk met do ademhalingsorganen. Bij de wervel-looze dieren heeft men tot nu toe geen reukorgaan kunnen vinden, ofschoon het van sommigen uitgemaakt is, dat zij reukvermogen bezitten]; daarentegen wordt het bij alle visschen, amphibiën, vogels en zoogdieren gevonden en is bij velen uit de laatste klasse veel hooger onfijner ontwikkeld dan bij don mensch, die evenwel dit zintuig, gelijk alle anderen door oefening zeer sterk kan ontwikkelen (men denke aan de wijnproevers). De ontleedkun-' dige vorm van het reukorgaan bij de verschillende dieren is on-i eindig verschillend , maar behoudt daarhy alt\jd zijnen grondvorm,

nam. de uitbreiding van de voor aan de hersenen ontspringende reukzenuw over een betrekkelijk groote oppervlakte. Eene bijzondere soort van reukorgaan is do bij sommige dieren voorkomende snuit. Als ziekten, waaraan de neusholte onderworpen is, verdienen vooral genoemd te worden de ontsteking (con/zu), zweren van verschillenden aard en woekeringen van het slijmvlies (polypen). Neuszweren (dikwijls met stank gepaard, stinkneus, ozaena) zijn dikwijls het gevolg van algemeen lijden, vooral van syphilis en klier-aandoening, en vernietigen niet zelden een groot gedeelte van den inwendigen en zelfs van den uitwendigen N., welke laatste door de rhinoplastie dikwijls weder hersteld kan worden. Een zeer algemeen verschijnsel is de neusbloeding (epistaxis), welke of door verettering of scheuring der slijmvlies vaten of door bersting van dezelven ontstaat (b. v. door aandrang van bloed naar het hoofd), of ook toestanden vergezelt, die op bloedontmenging berusten (rotkoortsen, scheurbuik). Het kan dus plaats grijpen, dat congestie naar het hoofd door eene neusbloeding wordt genezen, hetgeen dan bij hevige koortsen eene gunstige, zoogenoemde kritische beteekenis heeft. In zulke gevallen mag men de bloeding natuurlijk niet onderdrukken. Waar intusschen de bloeding door bloedverlies gevaardreigend wordt, stilt men die door opslurpen van koud water (met of zonder ijs, aluin of andere zamentrekkende middelen), door koude omslagen om den neus, in den nek, door tamponeren (verstopping). Eene menigvuldig zich herhalende en hebbelijk wordende neusbloeding ver-eischt steeds een naauwkeurig onderzoek met eenen dunnen catheter, of den neusspiegel van Zeis; dikwijls kan ook de keelspiegel van Turek in dit geval van nut zijn, om neuszweren of polyp en te doen ontdekken. v. P.

NEUSHOORN {Rhinoceros). Een geslacht van zoogdieren, tot de orde der dikhuidigen {Pachydermatd) behoorende. De dieren van dit geslacht hebben, als algemeene uitwendige kenmerken; een groot en lomp ligchaam, dikke ledematen, de pooten in 3 teenen verdeeld, welker toppen met eene hoornachtige hoef bedekt zijn, eene zeer dikke huid, zonder haar en rimpelig, bij sommige soorten groote plooijen vormende; neusbeenderen, die zeer dik en als het ware tot een verwulfsel opgezwollen zijn, dragende bij beide do kunnen een of twee hoornen, die niet aan liet been vast, maar alleen met de huid zamengegroeid zijn; zeer kleine oogen; de ooren veel korter dan de kop, de lippen vooruitstekende en zeer beweegbaar, eenen korten staart cn twee mammen aan den buik geplaatst. De tanden van den N. verschillen bij de bijzondere soorten in hoeveelheid en vorm, en zijn hoorn bezit geene beenachtige as, gelijk die der herkaau-wende dieren, maar is uit zaamgepakt haar gevormd. Hij is een plantetend dier, heeft een zeer lang darmkanaal, eene stevige maar enkelvoudige maag, eenen zeer grooten blinden darm en geene galblaas. De levende Rhinoceros-soorten vindt men in Africa en Azië. Men heeft nog geenen lovend in Noord- of Zuid-America aangetroffen. Hij zoekt beschaduwde en vochtige plaatsen op en is niet ligt te temmen. Men onderscheidt deze dieren naar het getal der hoornen en naar hunne kiezen en snijtanden.

De eerste soort is; de Rhinoceros Indicus of Asinticus, Cuv. met 14 kiezen in de onder- en bovenkaak, waarvan de ondersten dubbel zijn; 4 voortanden boven cn onder, waarvan de ondersten kegelvormig, de bovensten eenigzins gekwabd zijn, maar geene hoektanden. Hij woont in de Oost-Indiën, heeft aan het einde van do bovenlip eene snuitachtige, zeer beweegbare haak, waarvan hij zich tot het aanvatten en opheffen van kleine dingen zeer behendig weet te bedienen, en eet kruiden en takken. Men heeft er in 1739 een uit Bengalen naar Londen gevoerd , wiens overvoeren meer dan 1000 Louis d'or gekost heeft; hij was twee jaar oud, gebruikte dagelijks tot voedsel 7 pond rijst, 3 pond suiker en voel hooi en gras. De hoeveelheid drank was aanmerkelijk. Deze Rhinoceros houdt zich aan de oevers der rivieren en in moerassige plaatsen op, en is een zeer dom en schuw dier; zljno huid heeft het aanzien van geplooid te zijn en is ruw en rimpelig. Het wijfje brengt gewoonlijk een jong ter wereld. Het schijnt, dat zij niet langer dan 9 maanden draagt-Eene voldragen vrucht is reeds langer dan 3 voet. Dit dier gebruikt zijnen hoorn, om in de aarde te wroeten, en heeft niet alleen eenen zeer fijnen reuk, maar ook een uitmuntend gehoor. Zijn gezigt is zwak. Z\jne stem bestaat in een geknor, even als dat der varkens. Men vindt deze soort van Rhinoceros in In-die, vooral aan gene zijde van den Ganges, en volgens sommigen zou men er ook in Abyssinië aantreffen.

De tweede soort. Rhinoceros Sumatranus, Cuv., heeft twee groote snijtanden onder en boven, in plaatsing veel verschillende van de eerste soort; eene gladde huid, bijna zonder plooijen, met kort zwart haar bedekt, en twee korte hoornen achter elkander, beide zijdelings zaamgedrukt. Men heeft deze soort niet dan op Sumatra waargenomen.

Eene daarvan onderscheidene soort is de Javaansche N., in het systeem als Rhinoceros Sondaicus bekend.

Do vierde soort, Rhinoceros Africanus, Cuv. heeft geene snijtanden, zelfs geene tusschenkaaksbeenderen; de huid is zeer glad en schier zonder groote plooijen; de kop is mot twee hoornen voorzien, die bijna kegelvormig en meer bewegelijk, dan van de eerste soort zijn. Het is zonder twijfel deze soort, die men in de laatste eeuwen niet levend in Europa gezien heeft, doch welke ten tijde van Martialis waarschijnlijk dikwijls naar Romo overgevoerd werd, 't geen uit de 22quot;^te zijner Epigrammen de Spectaculis schijnt te blijken.

Do vijfde soort. Rhinoceros Simus, werd in Londen uit de binnenlanden van Africa door Mr. Burohell overgebragt, en kenmerkt zich vooral door zijne breede lippen, door een buitengewoon grooten kop en twee hoornen, waarvan do eerste bijzonder lang is. Buiten deze wordt nog het bestaan van andere» soorten in Africa voor waarschijnlijk gebonden.

Possile beenderen van den N. heeft men overvloedig in Siberië gevonden en ook op sommige plaatsen in Duitsehland en Italië. In 17 70 vond men bijna een geheel geraamte, met de huid en spieren, in den zandigeu oever van do Wilhuoi in Siberië. Alle de beenderen, die men verzameld heeft, schijnen tot twee ver-sehillende soorten behoord te hebben, welke men niet mot de nog bestaande levende soorten moet verwarren. Do eerste soort is de door Cuvier beschrevene fossile Rhinoceros van Siberië, de tweede de Rhinoceros van Toscane.

Italië beeft zeer vele overblijfselen van Neushoornen opgeleverd, vooral de oevers van do Po, in Lombardije; de berg Pul-gnaseo enz., maar geene plok zoo overvloedig, als de Val-d'Arna, waar men echter nog meer overblijfselen van olifanten en rivierpaarden gevonden heeft.

NEUSHOORNKEVER. Deze kever (Oryctes nnsicornis L.j, behoort tot de familie der Bladsprietigen (Colcoptera lamellicor-nia) en wordt dikwijls in overvloed in en bij de broeikassen aangetroffen, binnen welke de larve in de run leeft. Deze larve, welke eenige jaren oud wordt, eer zij verpopt, is cylindervor-mig, kaaskleurig, glimmend en vettig. De kop en de zes pooten zijn kastanjebruin, de laatste ring van het ligchaam is meest blaauwaehtig. Het ei, waaruit deze larve voorkomt, is ietwat meer dan 2 streep lang, rond, wit en zacht. In Mei of Junij verpoppen zij in do run of in do aarde; de pop gelijkt wegens Imro dikke pooten nog sterker op een Neushoorn (zio hot vorige art.) clan de Kever. Deze laatste komt in Junij to voorschijn en leeft tot in Augustus. Hij is donker kastanjebruin, glimmend, aan do onderzijde meer roodbruin en harig, 4 duim lang of daaromtrent. Hot mannetje hoeft op den kop een' achterover gebogen hoorn, welke somtijds l duim lang is; de waaijer der sprieten bestaat slechts uit drie leedjes. In Italië, waar dezo soort van kever mede zoor gemeen is, hooft zij voel te lijden van zekere wesp, Scolia quadn'nolala, wier larve de hare uitzuigt.

NEUSS. Eene stad van het koningrijk Pruissen met 7000 inwoners, gelegen in de Rijnprovincie, in het regerings-distriot Dusseldorp, ten zuidwesten op ongeveer een geographisohe mijl van de stad van dien naam. De geographisohe ligging is 51° 15' N. Br. en G⁰ 40' O. L. van Greenwich. Het was in de nabijheid van de genoemde plaats, dat in 1813 het leger dor bondgenoo-ten over den Rijn trok. De inwoners drijven eenigen handel, voornamelijk in katoenen stoffen, veters, lint, garen en derge-lijkon, die daar vervaardigd worden.

NEUSTADT, een naam, dien meer dan 30 plaatsen in verschillende oorden van Duitsehland dragen. Tot de voornaamsten daarvan behoort N. of Wiener-N. in Oostenrijk met 13,000 inwoners, door een kanaal met Wconon verbonden cn aan don spoorweg van die hoofdstad naar Griitz. Het werd in 1834 op 14 huizen na door brand vernield, doch is sedert herbouwd. De

stad is bekoorlijk gelegen, heeft 2 kerken, kapellen, eeue abdy met uitgebreide bibliotheek en wetenschappelijke kabinetten, hospitalen, kazernen, een schouwburg, verscheidene fabrieken, de grootste suikerraffinaderij des keizerlijks en vrij levendigen doorvoer. De k aerlijkc burgt in do XII^do eeuw gebouwd, ia thans tot militaire academie ingerigt en bevat nog vele geschiedkundige merkwaardigheden, onder welke ook het graf van keizer Maximiliaan den Iquot;^lcquot;. Dc stad had in den oorlog met de Turken en Hongaren veel te lijden. Keizer Rudolf de II^d0 gaf er in 1609 den bekenden majesteits-brief.

Tot do voornaamste andere plaatsen van dien r.aam behooren N. in Pruissiseh Siiezië, N. in Rija-Beijeren, N.-Eberswalde aan den spoorweg van Berlijn naar Stettin e. a.

NEU STIiELITZ, de hoofdstad van het groothertogdom Mec-klenburg-Strelitz, aan het Zicrkitzer meer met 7,500 inwoners, die eeuigeu handel drijven. De stad dagteekent van het midden der XVllIquot;¹⁶ eeuw, is zeer regelmatig gebouwd en strekt den groothertog tot gewoon verblijf. Men vindt er een prachtig slot met park, 2 kerken, eene bibliotheek, verzamelingen van oudheden en munten, een' schouwburg, een gymnasium, twee hospitalen enz. Een half uur ten zuiden van N. ligt Strelitz met 4,000 inwoners, die vrij levendigen handel drijven in tabak, olie, leder en waskaarsen, welke aldaar vervaardigd worden. Hier worden de drukst bezochte paardenmarkten des groothertogdoms gehouden.

NEUSTRIE. Dezen naam droeg, van hot begin der VI^de tot het begin der X^d0 eeuw dat gedeelte van het Frankische rijk, hetwelk begrensd werd: ten noorden door de uitmonding der Schelde en ten zuiden door de Loire. Het bevatte dus dat land, hetwelk tusschen Borgondië, Austrasie, Aquitanie en de zee lag, geheel noordwestelijk Frankrijk en Vlaanderen. Soissons, Parijs, Orleans en Tours waren er de voornaamste steden. N. werd onder dezen naam een afzonderlijk rijk in het jaar 511, toen het Frankische rijk onder de zonen van Chlodowig verdeeld werd. Nadat Karei de Eenvoudige in het jaar 912 een gedeelte van N. aan de Noormannen had afgestaan, dat van toen af Normandië heette, verdween de naam N. uit de geschiedenis.

NEUTRA. Eene stad in Hongarije, ten noorden van den Do-nau, aan de N., die zich uitstort in den Douau, gelegen op 48° 20' N. Br. en 18° O. L. van Greenwich. Men vindt er een versterkt kasteel, een bisschoppelijk paleis, een klooster en eene iniigting voor onderwijs. Het getal inwoners bedraagt 6.000. Dezen houden zich bezig met handwerken, wijnoogst, handel en voornamelijk in den omtrek mot veeteelt.

NEUTRALISEREN is in scheikundigen zin hetzelfde als verzadigen. Men verzadigt in eigenlijken zin het eene llgchaam met het andere, wanneer het eerste zich met het laatste in eene dusdanige hoeveelheid verbindt, dat het van het andere niets racer kan opnemen. In de scheikunde is raen evenwel gewoon het eene ligchaam verzadigd of geneutraliseerd te noemen, met of door eenig auder, zoo zij beide met elkander in de eenvoudigste verhouding in aequivalentia vereenigd zijn. In vele gevallen is rood en blaauw lakmoes-vocht of papier een middel, om aan te tooncn, of eenig ligchaam een ander verzadigd of geneutraliseerd heeft, en omgekeerd, of niet. Eene waterige oplossing van salpeterzuur b. v. kleurt blaauw lakmoesvoeht rood. Voegt men nu bij eene waterige oplossing van salpeterzuur eenig lakmoes-vocht, en daarna bij kleine hoeveelheden potassa, zoo komt er een tijdstip, waarop het roode vocht blaauw gekleurd wordt; dan zegt men is het salpeterzuur met potassa verzadigd of geneutraliseerd.

NEUWIED. Eene kleine, maar zeer nette, door regte kruisstraten verdeelde stad aan den regteroever van den Rijn, in het Prulssische regeringsdistrict Coblents. Do inwoners, 7,000 in getal, hebben onderscheidene fabrieken en drijven eenen leven-digen handel op den Rijn. Zij Is do hoofd- en residentieplaats van het vorstelijke graafschap Wied (zie Wied) en werd omstreeks het jaar 1730 gesticht door graaf Frcderik Willem, wiens opvolger Alexander den grond legde tot haren lateren bloei door het toestaan van vrije godsdienstoefening aan allen, die er zich kwamen nederzetten, ten gevolge waarvan er ook nu nog zeven verschillende kerkgenootschappen hunne bedehuizen hebben; R. Catholijken, Hervormden, Evangelischen, Doopsgezinden, Kwakers, Hernhutters en Joden. Bezienswaardig is het residentieslot van den vorst, met eene menigte Romeinsche oudheden, in den omtrek opgegraven, alsmede eene fraaije verzameling opgezette dieren, vooral vogels, grootondeels uit Brazilië medegebragt door vorst Maximiliaan, wiens Huize ook in het Ned. is vertaald (Groningen 1823, 2 dln.). Een uur ten noordoosten van N. ligt het slot Mon repos, met ecu heerlijk ultzlgt op korenvelden en wijnbergen.

Zie voorts; Cassino, Die stadl Neuwicd (Neuwiod 1851).

NEVE (Frans de), schilder en etser, werd in 1627 te Antwerpen geboren. Hij bestudeerde aanvankelijk de werken der groote Vlantnsche meesters Rubens en van Dyck en begaf zich later naar Italië, waar hij Rafael en de antieken tot dc voorwerpen zijner studio koos. lu Antwerpen terug gekeerd, verwierf hij er zich een goeden naam als schilder, en zijne werken, meest historische voorstellingen in den stijl en met het colorlet van genoemde kunstenaars, waren vrij gezocht. Men kent van hem eenige geëtste prenten, meest landschappen met heroïsche en mythologische stoftaadjo; zij zijn goed geteckend maar wat cen-toonig van bohundeliug. Het sterfjaar van dezen kunstenaar is niet bekend.

NEVEL. Een verschijnsel, dat in zeer naauw verband staat met mist (zie Mist), door dezelfde oorzaak wordt te weeg ge-bragt, even als deze uit fijne waterdeclen of blaasjes bestaat cn de doorzlgtlgheid van do lucht belemmert, zoodat bolde deze verschijnselen dikwerf met elkander verwisseld worden en er bijna geen verschil in bestaat, dan dat de N. gemeenlijk meer in omvang beperkt, minder nat is en daardoor de voorworpen minder bevochtigt.

Wanneer waterdampen In de vrije lucht worden nedorgesla-gen, dan wordt deze daardoor verdonkerd en wij duiden den aldus gevormden nederslag aan met de benaming van N., wanneer hij zich in de nabijheid van den grond of van de plaats waar wij ons bevinden vertoont: is hij daarentegen op grooterc hoogte en verder van ons verwijderd, dan wordt hij meestal mot den naam van wolk bestempeld. Hij ontstaat veelal daardoor, dat de vochtige grond warmer is dan de lucht, en dat de in de lucht opstijgende dampen nedergeslagen worden, op ceno dergelijke wijze, als zich steeds boven eenen open ketel met kokend water eene Nevelmassa vertoont en als de waterdamp, welke wij in den winter uitademen, terstond verdikt en eenen nevel vormt, wanneer hij in dc lucht treedt. Van daar zien wij den N. zeer dikwijls in het begin van den herfst boven do rivieren en kanalen, dewijl het water daarvan des morgens veel warmer is dan de lucht en niet zelden kan men den loop van eene rivier alsdan op annmerkelijken afstand alleen uit den zich daar boven bevindenden N. herkennen.

Somtijds treft men, vooral des winters en bij windstilte, zware en digte nevels laag by den grond aan, terwijl men op eene zekere hoogte den helderen hemel kan aanschouwen, waarvan groote steden als Londen, Parijs en Amsterdam dikwerf voorbeelden opleveren, inzonderheid de eerstgenoemde stad, als wanneer men midden op den dag genoodzaakt is, de straten en winkels met lantarens en lampen te verlichten; terwijl op geringen afstand van en eene zekere hoogte boven de stad de hemel volkomen helder Is. Voorts moeten wij hierbij nog aanmerken , dat er geene nevels aanwezig kunnen zijn, wanneer de lucht eenen hoogen graad van droogte bezit. Vandaar dat zij in zandwoestijnen nimmer voorkomen. Wat reizigers daarvan als nevels vermelden, welko zich somwijlen zelfs op den middag vertoonen, zijn niets anders dan door wervelwinden in de hoogte gevoerd fijn stuifzand. Evenzoo wordt er bjj ons wel eens van drooge nevels gesproken; indien dan dit verschijnsel niet met veenrook of veendamp wordt verwisseld, zoo zijn het in alle gevallen stofdeeltjes, welke door den wind in de hoogte werden gebragt; dewijl eigenlijke drooge nevels, met de bepaling, die wij van het verschijnsel gegeven hebben in tegenspraak zijn.

Nu behoeven de dampen niet in de luchtlaag nedergeslagen te worden, welke onmiddellijk boven de watervlakte ligt, waaruit zij zich ontwikkelden. Het is evenzeer mogelijk, dat deze dampen in en met warme luchtmassa's naar koudere streken komen en hier in nevelen veranderd worden; of dat de temperatuur van een oord plotseling daalt en daardoor eene nevelvor-raing mogelijk wordt. Voorvallen van beider aard kunnen inzonderheid des winters in onze lauden waargenomen worden,

hctzy dat zuidwestewinden «oor veol dampen tot ons brengen; hetzij dat er zich koude noordoostewinden verheffen, welke snel eeno grooto hoeveelheid novelblaasjes vormen.

NEVELSTEBKEN. (Zie Nevelvlekken).

NEVELVLEKKEN en NEVELSTERREN. Gelijk de melkweg aan het uitspansel voor het ongewapende oog en zelfs nog door zwakke kijkers het voorkomen heeft van een mat, effen ! licht, zoo vindt men aan den sterrenhemel duizende kleine licht- \ wolkjes, van welke eenige weinige, h. v. Praesepe in do Kreeft ; (zie Kreeft) en de alleen op hot zuidelijke halfrond zigthare Ma- \ gelhaens- of Kaapsehe wolken, met het bloote oog kunnen waar-

genomen worden. De laatste, hier nevens afgebeeld, hoeft eene uitgestrektheid, 12 malen grooter dan de maanschijf; zij bestaat volgens John Herschel uit 582 afzonderlijke sterren, 291 nevelvlekken en 46 sterrenhoopen. De overige nevelvlekken zijn allen veel kleiner, en ver de meesten zijn slechts door kijkers zigtbaar. Men onderscheidde haar vroeger in oplosbare en onoplosbare of eigenlijke nevelvlekken; de eersten worden, sommigen reeds door vrij zwakke, anderen slechts door sterke, velen eerst door zeer sterke kijkers kenbaar als verzamelingen van duizende, digt bijeenstaande sterren, en alzoo in wezenlijkheid zulke sterrenhoopen, gelijk die in Hercules zich bij zwakke vergrooting ver-

toont; de laatste, de onoplosbare, behouden ook in zeer sterke kijkers dat voorkomen van lichtende wolkjes of nevelmassa's, waarnaar zij den naam N. hebben ontvangen. Maar dezo onderscheiding vervalt, wanneer men in aanmerking neemt, dat er onder deze merkwaardige voorwerpen aan den hemel velen zijn.

die in alle vroeger vervaardigde kijkers haar nevelachtig voorkomen behielden, maar door den reuzen-telescoop van lord Rosse (zie Rasse) in duizenden sterren zijn ontbonden. En gelijk er telescopisehe kracht van allerlei afmetingen gevorderd wordt tot het in sterren ontbinden van de als eigenlijke sterrenhoopen oplosbare nevelvlekken, zoo is er niets dat bewijzen zou, dat niet ook die, welke nog in den telescoop van Rosse als nevelvlokken blijven verschijnen, in het veld van nog veel krachtiger werktuigen niet verschijnen zouden gelijk het hoofdhair van Berenice (zie Hoofdhair van Berenice) reeds voor een zeer zwak kijkertje of zelfs voor oen zeer scherp oog, namelijk als eene verzameling sterren, die op don afstand, van welken wij haar zien, zeer digt bij elkander schijnen te staan, zoodat haar licht even zoo ineensmelt als dat van den melkweg, die mede voor het met genoegzame sterkte gewapend oog kenbaar wordt als bestaande uit ontelbare vaste sterren.

De N. hebben ondersoheidono gedaanten; sommigen zijn hoogst regelmatig, b. v. die, welke op de hier bijgevoegde afbeelding genommerd zijn met 6 (de nevelring in do Lier) en 7 (de ne-velring in Andromeda); anderen uiterst onregelmatig, b. v. de nevelvlok in Orion, hiorna te vermelden en af te beelden. Dit echter hebben zij mot elkander gemeen, dat zij een wolkachtig voorkomen hebben en aan de randen niet scherp begrensd, raaar uitvloeiend en als wegsmeltend zijn. Sommigen hebben een vrij eenparig, anderen een afwisselend licht van lichte en donkere vlekken, mot zulke talrijke overgangen, dat eene naauwkenrigo afbeelding dier voorwerpen zoo goed als onmogelijk is. De regelmatige N. hebben, voor zoover zij niet gelijk de beide zoo oven aangeduiden ringvormig zijn, meestal eeno liehtophooping ' in het midden, of ook op meer, met de gedaante der vlek in overeenstemming staande plaatsen. Dezo liehtophooping wordt ! bij velen tot eene wezenlijke kom, die nu en dan zoozeer tot don vorm eenor ster overgaat, dat het voorwerp eer het voorkomen heeft van eene ster door oenen nevel omringd, dan van eenen nevel, in het midden tot eene ster verdikt. Deze N. naderen aan de straks te noemen nevelstorren.

De eerste die, zooveel men weet, cone N. met het gewapend oog heeft opgemerkt, was in het jaar 1612 de sterrekundigc Simon Maijer; daarna in dezelfde eeuw, ontdekte onze beroemde landgenoot Christiaan Hnygens de heerlijke N. in Orion, het prachtigste voorwerp aan den hemel. Naarmate men den hemel moer met het gewapend oog onderzocht, vond men meer dier N. Messier heeft, tegen het laatst der vorige eeuw, dc plaats van 100 dier voorwerpen aan den hemel bepaald en hunne gedaante beschreven. Doch het getal werd verbazend vergroot door den ouderen Herschel, die de plaats van meer dan 2500 N. en sterrenhoopen bepaalde en de merkwaardigsten afbeeldde. Zijn zoon hoeft er nog ongeveer 500 bijgevoegd, en latere sterrekundigen | nog velen gevonden, die door de Herschels waren overgeslagen, hoewel daaronder zijn, die zich — en dat is zeer opmerkelijk — reeds door eenen middolmatigen kijker, voel zwakker dan den door Herschel gebruikten, laten vindon. De oudere Herschel vond N. op allerlei plaatsen aan den sterrenhemel, hier meer zeldzaam, ginds menigvuldiger; raaar het meest in eenen gordel, loodregt staande op den melkweg. De grooto verscheidenheid der door : hom ontdekte en beschrevene N. noopte hem, haar in 8, later j zelfs in 34 klassen te verdoelen; doch behalve dat de grenzen tusschen de eeno en de andere klasse, gelijk zij door hem worden geschift, bij goenc mogelijkheid overal met juistheid kunnen getrokken worden, is het met het dool van dit werk meer overeenkomstig, die onderscheiding te volgen, welke door den hoog-leeraar Kaiser gevolgd is. Volgens haar hoeft men ;

1°. Zeer uitgebreide N., die zich als uiterst flaauwe wolkjes aan don hemel vertoonen. Men kan haar alleen door de allergrootste telescopen, en dan nog slechts bij de gunstigste omstandigheden onderseheiden. Daar er geone parallaxis aan kan worden waargenomen, moeten zij ten minste zoo ver van ons afstaan als de ons naaste der vaste sterren, bij welke men mede geen parallaxis heeft kunnen ontdekken; maar al ware die afstand niet grooter, dan die der ons naaste vaste ster, dan nog zouden vele dier N. eene doorsnede hebben, welke den zonsafstand van Uranus duizende malen overtreft. En daar het nu om onderscheidene redenen hoogst waarschijnlijk is, dat vele dier zoo flaauw lichtende voorwerpen duizende malen verder van

ons verwijderd zijn, dan do naaste vaste sterren, zoo volgen daaruit afmetingen, dio wij bij gissing in millioenen en bil-lioenen mijlen kunnen uitdrukken, maar die wij ons niettemin niet klaar kunnen voorstellen.

2°. Gewone N., van allerlei vorm en helderheid. Ook bij geene van deze heeft men nog eene parallaxis kunnen bespeuren. Voorzeker zijn er onder deze, die op afstanden van ons geplaatst zijn, welke door het licht eerst in duizenden, misschien millioenen jaren worden doorloopen. Trouwens, men moet dit wel aannemen, indien men weet, dat sommigen zoo klein zijn, dat zij in eenen weinig vergrootenden kijker slechts het voorkomen van lichtpunten hebben. Men behoeft zich slechts voor te stellen tot op wat grooteren afstand b. v. do sterrenhoop in Hercules zou moeten worden geplaatst, om hetzelfde voorkomen te hebben, om zich te overtuigen dat die afstanden verbazend groot moeten zijn. En dat die schijnbaar weinige lichtnevels, honderde

malen kleiner dan de maanschijf, nog licht genoeg uitzenden om voor ons oog op die ontzettende afstanden zigtbaar te zijn, bewijst genoeg, welke verbazende uitgestrekte sterrenmassa's zij moeten zijn.

3°. rianeetvormige N. Zij dragen dezen naam naar haar voorkomen, dewijl zij zich voordoen als ondoorschijnende, kogelvormige of afgeplatte ligchamen, die dan ook scherper begrensd zijn aan de randen, dan zulks bij de overige N. het geval is, Daar ook bij geen dezer voorwerpen ecnige parallaxis te bespeuren is, volgt uit hunne schijnbare grootte eene uitgebreidheid, die alle vergelijking zelfs met onze zon uitsluit en den gan-schen omvang van ons zonnestelsel millioenen malen moet overtreffen.

4°. Ringvormige N. Deze behooren tot die, welke slechts in zeer geringen getale aan den sterrenhemel gevonden worden. Zie do afbeelding hierboven fig. 6. Zij vertoonen zich rond, indien de gewigtslijn geheel of bijna zamcnvalt met de as van het voorworp; zien wij haar daarentegen in oenen schuinen stand (zie fig. 7) dan vertoonen zij zich in eene langwerpige gedaante, als eene ellips, of bij nog schuiner stand als een weversspoel. De ruimte binnen den verlichten ring is niet, ten minste niet bij allen, geheel donker, maar mot een flaauw schemerlicht. Zeer merkwaardig is de nevelring in de Jagthonden , in wier middelpunt

zich eene ronde, lichte kern bevindt, onmiddelyk door eenen

5°. Stervormige N., zijnde die ronde N., welker licht van de randen naar het middelpunt gelijkmatig in sterkte toeneemt, tot dat het een heldor vlokje vertoont. Deze nevels bobben het voorkomen van eene groote ster, die naar alle zijden een licht uitzendt, dat steeds verzwakkend is naarmate het verder van de ster verwijderd wordt.

6°, Nevelaterren, zijnde N., met sterren verbonden. Somtijds is de N. rond on in het midden eene ster geplaatst; somtijds elliptisch, met eene ster in ieder brandpunt; somtyds waaijervormig, met eene ster aan do punt; somtyds met meer sterren tot eene geregelde figuur; somtijds is het eene ster met eene nevelstreep, even als eene komeet met haren staart, voorzien. Het verschijnsel komt te menigvuldig voor dan dat men het

optisch zou kunnen verklaren, d. 1. aannemen; dat do ster alleen daarom met do N. verbonden eehijnt, omdat wij beiden in

dezelfde rigting zien.

70. Dubbele en veelvoudige N., die somtijds zoo digtbij elkan-dor staan, dat zij onderling nagenoeg in aanraking schijnen. Ook dit verschijnsel komt te dikwijls voor om er cene optische verklaring van te geven. Herschel toch (do zoon) telde ouder de omtrent 3000 waargenomen N. 146 dubbele, 25 drievoudige, 10 viervoudige, 1 vijfvoudige en 2 zesvoudige N. Ook bij deze voorwerpen heerscht groote verscheidenheid, daar het voorkomen der zamenstellende N. somwijlen vrij gelijk is, somwijlen grootelijks verschilt. ïig. 3 der afbeelding op bladz. 14 vertoont de dubbele N. in do Tweelingen.

Het spreekt van zelf, dat wij hier geenc beschrijving of zelfs cone lijst kunnen geven van ai de N., die men met eenen goeden kijker aan den hemel kan waarnemen. Slechts bepalen wij ons tot cene korte vermelding van die, van welke wij tevens eene afbeelding geven. Daarin de alphabetischo orde der sterrebeel-den, waartoe zij behooren, volgende, noemen wij:

Andromeda. 7°, 9 R. O., 40°, 8 Z. Deel. (Afb. bladz. 14 fig. 7). Deze N. heeft de gedaante van eenen hollen weversspoel, doch is hoogst waarschijnlijk ringvormig en wordt door ons in sehuinen stand gezien. Haar licht is vrij helder.

Jagthonden. 186°, 5 R. O., 42°, 2 N. Deel. Wij gaven boven, bladz. 14 eene afbeelding van dit merkwaardige voorwerp volgens

Herschel j in den grooten telescoop van lord Rosse vertoont hot zich geheel andors, en wel gelijk het hier is afgebeeld. Op den eersten blik ziet men, dat het zich mot groote snolheid moet omwentelen, waaruit de spiraalvormige gedaante ontstaat.

Leeuw (Groote). 175°, 2 R. O., 15°, C N. Deel. Afb. bladz. 14 fig. 2a geeft haar volgens Horschol; fig. 26 volgons Rosse. Uit de laatste afbeelding blijkt, dat ook in dit voorwerp eene omwenteling om hot heldere middelpunt plaats heoft. Waarschijnlijk heeft hot eene lensvormige gedaante, en zien wij hot in eenen zeer schuinen stand. Hot licht dozer N. is vrij helder.

Lier. 281° R. O., 32°, 5 N. Doel. (Afb. bladz. 14 fig. 0). Do hoogleoraar Kaiser beschrijft dit voorwerp aldus: Dc schoonste der ringvormige N., en een van de merkwaardigste voorwerpen des hemels. De ring heeft eene eenigzins langwerpige gedaante, en zijne lengte bedraagt omtrent 1'. Do buitenrand van don ring is niet scherp begrensd en het middelste gedeelte is niet geheel duister. Door een' minder goeden kijker kan men het duisterder gedoelto in het midden niet goed onderscheiden, gelijk het ook door Mossier niet is opgemerkt geworden. Door eenen grooten kijker ziet men een klein sterretje, zoor digt bij dit voorworp.quot;

Orion. 99°, 9 R. O. 5°, 5 Z. Deel. Dc schoonste van alle N. aan den geheelen sterrenhemel en verreweg het merkwaardigste voorwerp, dat zich in den kijker vertoont. Het is onmogelijk, in eene houtsnede meer dan cene zeer flaauwe schets van deze onbeschrijfelijk schoono N. to geven, gelijk dan ook de afbeeldingen, die men er van in sterrekundige schriften aantreft, zeer uiteenloopon. Doze N. loopt over eene stor (0), die viervoudig (of volgons Struve vijfvoudig) is en naar de onregelmatige gedaante dier sterretjes don naam van „het trapeziumquot; draagt.

Hare gedaante is zeor onregelmatig. De lichte hoofdvlek, het midden van het goheol, laat zich bij niets beter vergelijken, dan bij den kop van dat beentje uit don loopor van een haas, dat men wol eens tot pijpuithaler gebruikt. Van dit middelste gedeelte uit loopen links twee vleugelvormige, uitvlooijonde lieht-wolkon door eene flaauwore liehtmassa goschoiden; regts twee smallere gebogono lichtstrepen, van welke die, welke op de afbeelding te onregte aan het uiteinde met cono verbroeding wordt voorgesteld, door eene liehtmassa van llaauwer licht met de hoofdfiguur verboudon is. Onderscheidene sterretjes vertoonon zich hier en daar op en in do nabijheid van de lichtnevcls.

Tweelingen. 89°, 8 R. O. 24°, 2 N. Doel. (Afb. bladz. 14 fig. 3). Dit voorworp, waarvan de afbeelding mode veel te won-schen overlaat, vertoont zich in den grooten telescoop van lord Rosse als een tweetal nevelmassa's met stervormig uitlooponde punten, aan eene zijde inoonvloeijond; hot geheel omringd door eene nevolmassa van boogvormige gedaante, die mede het denkbeeld van omwenteling onmiddellijk opwekt.

Reeds is opgemerkt, dat de afstand der N. van ons zonno-stelsel tot nog toe door goono parallaxis bekend is geworden. Wij weten dus met zekerheid niets aangaande do ware afmetingen dier voorwerpn, gelijk ons mode onbekend is of b\j genoegzame tolescopische kracht ook die N. in sterren ontbonden zouden worden, tot wolker oplossing do tegenwoordige werktuigen nog niet in staat zijn. Het laatste vindt in hot algemeen zijne bevestiging ia de omstandigheid, dat sterker toicscopen in staat zijn geweest om N. te ontbinden, voor welke dit bij werktuigen van geringer kracht in goonon deele mogelijk was. Doch het is niet te ontkennen, dat, terwijl zulks ten opzigto van sommige N. moge gelukt zijn, het vruchteloos beproefd is bij andere, die door don ouderen Herschel bg zijne talrijke onderzoekingen van den hemel, door middel van hior niet te vermelden prooven on tcloseopisehc uitmetingen, bevonden heoft op veel kleineren afstand van ons geplaatst te zijn. Herschel beschouwde de N. als ophoopingen van die stof in de hemelruimte, uit welke zich van lieverlede nieuwe sterren en sterrenstelsels ontwikkelen. Hij beschouwde 'dan ook do N. van verschillondo gedaanten als ver-koerende in verschillende perioden van vorming, zoodat de rondo, met eene heldere kern in hot midden (zie de afbeelding op bladz 14 fig. 5) in die ontwikkeling het verst zouden zijn gevorderd. En voorzeker hebben vele onoplosbare N. een geheel ander voorkomen, dan de in sterren ontbindbare sterronhoopon aannemen in het beeld van die werktuigen, welker kracht niet toereikende is om hen in afzonderlijke, digt bijoonstaande sterren te ontbinden. En hot is uit deze omstandigheid, verbondon met de ervaring, dat sterke kijkers velen van die N. .als sterrenhoo-pen hebben kenbaar gemaakt, welke bij zwakker werktuigen haro nevolgodaante behielden, dat de wetenschap het als hoogst waarschijnlijk hoeft afgeleid, dat do N. inderdaad van twee physi-sehe soorten zijn, namelijk:

1quot;. eigenlijke nevelmassa's, nit cene dunne, lichtgevende stof bestaande, die, gelijk zich do hoogleoraar Kaiser uitdrukt, zich wolligt tot de sterren of sterrenhoopen verhouden als de kometen tot de planeten; en

2°. Sterrenstelsels, die alleen daarom als ééne liehtmassa verschijnen, dewijl zij zich op afstanden bevinden, te ver, om de afzonderlijke sterren voor ons gewapend oog kenbaar te doen worden.

Voor het bestaan der laatston pleit roods de ontbindbaarheid van sommigen. Maar bovendien ook nog do vergelijking, mot die sterrenwereld, welke ons omringt en tot welke de zon met de haar omringende planeten en kometen behoort.

De tegenwoordige sterrekunde heoft het boven allo bedenking geplaatst, dat do zou eene voortgaande beweging in de hemelruimte heeft. Hetzelfde is het geval met do vaste sterren. Men weet, dat Halcyonc, eene dor sterren van het zovengesternte, het middelpunt dior rondwentelende beweging is. Hot zich alzoo bewegende sterrenstelsel behoort tot dio verbazend groote sterrenwereld, tot welke do Melkweg (die zich voor sterke kijkers mede in nül-lioenon sterren oplost) insgelijks behoort, en die daarom oen Melkwegstelsel kan genoemd worden. Dat Melkwegstelsel heeft volgens de jongste onderzoekingen eene lensvormige gedaante, van welke wij hior (zie bladz. 17) eene op die onderzoekingen gegronde afbeelding geven, in welke de donkere gedeelten de

16 N]

sterrenrijko gedeelten verbeelden, de lichtere die, waarin de sterren moer uit elkander staan. Door middel van zoogenoemde liypothetisehe parallaxon en andere hulpmiddelen, die althans tot eonige benadering leiden, heeft men aangetoond, dat dit Melkwegstelsel eene middellijn zal hebben, die waarsehijnlijk door het licht eerst in bijna 10,000 onzer jaren wordt door-loopen.

Als zulke Melkwegstelsels in de oneindige hemelruimte verspreid, meent men op goede gronden die N. te moeten aanmerken, welke waarschijnlijk uit millioeuen sterren bestaan. En dit aangenomen, erlangen wij tevens eenig denkbeeld aangaande de afstanden, die ons van deze schemerende lichtwolkjes scheiden. Verbeelden wij ons geplaatst te zijn, boven het grootste door-snede-vlak van het Melkwegstelsel, en wel zooveel als de doorsnede van dat stelsel zelve bedraagt, dan omspant die middellijn van het stelsel natuurlijk 60°; neemt men den afstand tienmalcn grooter, dan verschijnt het Melkwegstelsel onder eenen hoek van 5° 30', enz. De wiskunde leert, dat een voorwerp schijnbaar 1' in doorsnede groot, ruim 3400 maal verder verwijderd is, dan zijne middellijn bedraagt. Stellen wij nu, dat de nevelring in de Lier, die 1' doorsnede heeft, evengroot is als ons melkwegstelsel, dan bedraagt de afstand tussehen ons en dien nevelring eene ruimte, die door het licht eerst in ruim 32 millioen jaren doorloopen wordt. Voorzeker zou op dien afstand ons geheele Melkwegstelsel zich zamenkrimpen tot een lichtwolkje, dat voor onze telescopen bij geene mogelijkheid in afzonderlijke sterren zou kunnen worden opgelost.

Maar indien die N. inderdaad uit sterren bestaan, dan eisehen

de wetten van zwaartekracht en beweging, dat hun onderlinge afstand ook groot genoeg zij om lien te beveiligen tegen werkingen, die hun bestaan zouden bedreigen. Indien wij — en wij kunnen niet anders — nu uitgaan van do afmetingen in ons zonnestelsel, dan bespeuren wij, dat daarin de onderlinge afstand der ligchamen ten minste honderdmaal grooter is dan hun middellijn. Van het kleine tot het groote besluitende, geraken wij tot de gissing, dat eene dergelijke ruimte zou moeten worden aangenomen tussehen de onderscheidene wereldstelsels, zoodat de naastbijgelegene dier werelden honderdmaal verder van ons Melkwegstelsel verwijderd is, dan haar middellijn bedraagt, dan zou eene N., aangenomen dat zij even groot is als ons Melkwegstelsel, aan den hemel eene doorsnede moeten hebben van 34'. Onder dien hoek zien wij de N. in Orion; die dus even groot zijnde als ons Melkwegstelsel, zoo ver van ons verwijderd zou zijn, dat de lichtstraal dien afstand in 900,000 jaren doorloopen zou. Volgens deze en dergelijke redeneringen en gevolgtrekkingen zijn er N., wier licht 90 millioenen jaren noodig heeft om ons oog te bereiken.

Doch hier zijn wij reeds buiten het gebied der eigenlijke waarneming en berekening. Daar echter de telescoop van lord Kosse N. ontbonden heeft, die zelfs in de groote werktuigen van Herschel nog nevels bleven, mag men gerust aannemen, dat deze voorwerpen verder van ons verwijderd zijn, dan dio, welke de uiterste waren, welke nog voor zijn' telescoop in sterren werden ontbonden en die hij 980 maal verder oordeelde dan de naast-bijgelegene sterren, zoodat de ruimte tussehen ons en die licht-massa's minstens 3000 jaren noodig heeft om ons oog te bereiken.

Tot meer zekero slotsommen aangaande do N. zal de wetenschap eerst dan geraken, wanneer men veranderingen in hot voorkomen dier voorwerpen zal hebben kunnen waarnemen. Dat zulko veranderingen in de N. van Orion inderdaad plaats grijpen , is meermalen afgeleid uit het groote verschil tussehen do verschillendo afbeeldingen van dat prachtigo voorwerp. De jongere Herschel heeft deze zaak tot een bepaald onderwerp van onderzoek gemaakt en bevonden , dat al die verschillen zich uit die van werktuigen, luchtsgesteldheid en andere gereedelijk laten verklaren. De sterrekundigo Lament heeft voor ecnige jaren den

weg aangewezen, langs welken men hieromtrent, zij het clan welligt eerst na langen tijd tot meer zekerheid zal kunnen geraken. Hü heeft namelijk de meest lichtgevende plaatsen in sommige N. naauwkeurig bepaald, zoo met betrekking tot derden in dezelfde N., als ten opzigte van bepaalde vaste sterren. Het moet aan de toekomst worden overgelaten, na te sporen of zich daarin veranderingen opdoen. Dergelijke bepalingen op uitgebreider schaal te herhalen, wordt ongelukkig belet door de omstandigheid, dat het slechts door middel van de kostbaarste en grootste werktuigen kan geschieden.

NEVERS, de hoofdplaats van het Fransehe departement Nièvre, aan do Loire, met 18,000 inwoners. Zij bevat een oud kasteel, eene schoone brug over de Loire, eene bibliotheek, een' schouwburg en vele fabrieken van aardewerk, poreelein, wollen en katoenen stoffen en ijzerwaren. Er is handel in hout, wijn, en ijzerwaren. Onder de merkwaardigheden behoort ook eene groote geschutgieterij.

N. door Cesar reeds genoemd, werd onder Clovis eene stad, en kreeg weldra afzonderlijke heeren, die in de X^d0 eeuw den grafelijken titel aannamen. Jolanda, erfdochter van N. en weduwe van eenen zoon des H. Lodewijks, huwde in 1270 Robert van Vlaanderen. Zoo kwam het aan diens nakomeling Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, die in 1384 slechts eene dochter Margaretha naliet. Deze huwde ten tweeden male met Philips den Stouten van Borgondië, die daardoor Vlaanderen, Artois, Mechelen, Antwerpen en ook N. kreeg. Het laatste werd eene bezitting van een' der jongere zonen uit dat huwelijk en diens nakomelingen, en kwam in het begin der XVII^al, eeuw door huwelgk aan de familie Gonzaga. De kardinaal Mazarin kocht het later van do vrouwelijke erfgenamen, wist in 1660 nieuwe brieven als Hertog en Pair van N. te verkrijgen, en liet het na aan zijnen neef Philips Mancini f 1707, wiens nakomelingen den titel van hertog van N. voerden, tot die tijdens de omwenteling opgeheven werd, en de laatste Hertog in 1798 als burger Mancini stierf.

NEWA. Eene rivier in Rusland, eigenlijk slechts de uitwatering van het moer Ladoga. Zij hoeft eene lengte van 8 geogra-phischo mijlen en is aan den mond zeer breed en diep. Zij neemt in haren loop op: de Woxon, uit het Sarinameer; do Wolcliow uit het Ilmenmeer; en de Swirr uit het ünegameer. Doorstroomt mot twee armen de hoofdstad Petersburg, die niet verre van haren mond gelegen is, en ontlast zich in de golf van Finnland. Tot in April is zij gewoonlijk met ijs bedekt. Overigens levert zij veel visch op, terwijl haar water, helder en volkomen geschikt tot dagelijksch gebruik is.

NEWARK. Eene stad in New-Jersey, een' der Vereenigde VII.

Staten van Noord-Ameriea en hoofdplaats van het graafschap Essex, gelegen op den westelijken oever der Passaie. Het getal inwoners bedraagt 38000, die in uitgebreide looijerijen werkzaam zijn, en handel drijven, voornamelijk op New-York.

NEWARK UPON XRENT. Eeno stad in Engeland, in het graafschap Nottingham, gelegen aan een der armen van de Trent, op ongeveer 53° 5' N. Br. en 3° 10' W. L. van Greenwich. Het aantal inwoners bedraagt 8000. Men vindt er kousenweverijen, katoonfabrieken en zeepzioderijon.

NEW-BRUNSWICK, een der gouvernementen van Britsch-Noord-America, grenst ten zuidwesten aan Maine, den noordelijksten der Vereenigde Staten; ten westen aan Canada, waarvan het nogtans door den broeden mond der St. Laurens is gescheiden; wordt ten noorden bespeeld door de golf van St. Laurens; en is ten oosten bespeeld door de Fundy- en Groene baai, die het scheiden van Nieuw-Sehotland, waarmede het nogtans door eeno smalle landtong verbonden is. Het heeft den vorm van een' onregelmatigen vierhoek. Het aantal inwoners bedroeg in 1853 omstreeks 200,000 en is, ten gevolge van de vele middelen van bestaan, die het land oplevert, nog steeds toenemende. Het klimaat is ruw en de winter duurt genoegzaam een half jaar. De uitgestrekte wouden, die men er aantreft, worden gehouden voor de schoonsten van gansoh Noord-America; de vischvangst levert veel op; landbouw en veeteelt worden met goed gevolg beoefend, terwijl in den bodem steenkool en ijzer gevonden wordt. Ter bevordering van den landbouw heeft zich in 1848 eene maatschappij gevormd, die eene landstreek, groot 500,000 morgen, tusscheu de Nachwasch en Miramichi heeft aangekocht, welke zij, tegen nog geen 4 gulden per morgen aan ieder afstond, die zich daar wilde vestigen, terwijl do koopprijs in elf jaren kon worden afbetaald, zonder dat er rente of pacht behoefde opgebragt te worden. Rogge, gerst en haver werpen de meeste voordeelen af. Do handel wordt zeer bevorderd door dien er zeven goede havens gevonden worden en de rivieren bevaarbaar zijn. Onder laatstgenoemden verdient vermelding de St. John, die, van haren mond , tot aan Frederiktown, de hoofdplaats, voor schepen van 50 ton

3

16 N]

sterrenrijke gedeelten verbeelden, de lichtere die, waarin de sterren meer uit elkander staan. Door middel van zoogenoemde hypothetische parallaxen en andere hulpmiddelen, die althans tot eenige benadering leiden, heeft men aangetoond, dat dit Melkwegstelsel eene middellijn zal hebben, die waarschijnlijk door het licht eerst in bijna 10,000 onzer jaren wordt door-loopen.

Als zulke Melkwegstelsels in de oneindige hemelruimte verspreid, meent men op goede gronden die N. te moeten aanmerken, welke waarschijnlijk uit millioeuen sterren bestaan. En dit aangenomen, erlangen wij tevens eenig denkbeeld aangaande do afstanden, die ons van deze schemerende lichtwolkjes scheiden. Verbeelden wij ons geplaatst te zijn, boven hot grootste door-snede-vlak van het Melkwegstelsel, en wel zooveel als de doorsnede van dat stelsel zelve bedraagt, dan omspant die middellijn van het stelsel natuurlijk 60°; neemt men den afstand tienmalcn grooter, dan verschijnt het Melkwegstelsel onder eenen hoek van 5° 30', enz. De wiskunde leert, dat een voorwerp schijnbaar 1' in doorsnede groot, ruim 3400 maal vorder verwijderd is, dan zijne middellijn bedraagt. Stellen wij nu, dat de nevelring in de Lier, die I' doorsnede heeft, evengroot is als ons melkwegstelsel, dan bedraagt de afstand tusschen ons en dien nevelring eono ruimte, die door het licht eerst in ruim 32 millioen jaren doorloopen wordt. Voorzeker zon op dien afstand ons geheele Melkwegstelsel zich zamenkrimpen tot een lichtwolkje, dat voor onze telescopen bij geenc mogelijkheid in afzonderlijke sterren zou kunnen worden opgelost.

Maar indien die N. inderdaad uit sterren bestaan, dan eisehen

de wetten van zwaartekracht en beweging, dat hun onderlinge afstand ook groot genoeg zij om hen te beveiligen tegen werkingen, die hun bestaan zouden bedreigen. Indien wij — en wij kunnen niet anders — nu uitgaan van de afmetingen in ons zonnestelsel, dan bespeuren wij, dat daarin de onderlinge afstand der ligchamen ten minste honderdmaal grooter is dan hun middellijn. Van het kleine tot het groote besluitende, geraken wij tot de gissing, dat eene dergelijke ruimte zou moeten worden aangenomen tusschen de onderscheidene wereldstelsels, zoodat de naastbijgelegene dier werelden honderdmaal verder van ons Melkwegstelsel verwijderd is, dan haar middellijn bedraagt, dan zou eene N., aangenomen dat zij even groot is als ons Melkwegstelsel, aan den hemel eeno doorsnede moeten hebben van 34'. Onder dien hoek zien wij de N. in Orion; die dus even groot zijnde als ons Melkwegstelsel, zoo ver van ons verwijderd zou zijn, dat de lichtstraal dien afstand in 900,000 jaren doorloopen zou. Volgens deze en dergelijke redeneringen en gevolgtrekkingen zijn er N., wier licht 90 millioenen jaren noodig heeft om ons oog te bereiken.

Doch hier zijn wij reeds buiten het gebied der eigenlijke waarneming en berekening. Daar echter de telescoop van lord Hosse N. ontbonden heeft, die zelfs in de groote werktuigen van lier-schel nog nevels bleven, mag men gerust aannemen, dat deze voorwerpen verder van ons verwijderd zijn, dan die, welke de uiterste waren, welke nog voor zijn' telescoop in sterren werden ontbonden en die hij 980 maal verder oordeelde dan do naast-bijgelegene sterren, zoodat de ruimte tusschen ons en die licht-massa's minstens 3000 jaren noodig heeft om ons oog te bereiken.

Tot meer zekere slotsommen aangaande do N. zal de wetenschap eerst dan geraken, wanneer men veranderingen in het voorkomen dier voorwerpen zal hebben kunnen waarnemen. Dat zulke veranderingen in do N. van Orion inderdaad plaata grijpen , is meermalen afgeleid uit het groote verschil tusschen de verschillende afbeeldingen van dat prachtige voorwerp. De jongere Herschel heeft deze zaak tot een bepaald onderwerp van onderzoek gemaakt cn bevonden, dat al dio verschillen zich uit die van werktuigen, luchtsgcsteldheid en andere gereedelijk laten verklaren. De sterrekundige Lamont heeft voor eenige jaren den

weg aangewezen, langs welken men hieromtrent, zij het dan welligt eerst na langen tijd tot meer zekerheid zal kunnen geraken. Hij heeft namelijk de meest lichtgevende plaatsen in sommige N. naauwkeurig bepaald, zoo met betrekking tot derden in dezelfde N., als ten opzigte van bepaalde vasto sterren. Het moet aan de toekomst worden overgelaten, na te sporen of zich daarin veranderingen opdoen. Dergelijke bepalingen op uitgebreider schaal te herhalen, wordt ongelukkig belet door de omstandigheid, dat het slechts door middel van de kostbaarste en grootste weiktuigen kan geschieden.

NEVERS, do hoofdplaats van het Franscho departement Niovre, aan do Loire, mot 18,000 inwoners. Zij bevat een oud kasteel, eene schoono brug over de Loire, eene bibliotheek, een' schouwburg en vele fabrieken van aardewerk, porcelein, wollen en katoenen stoffen on ijzerwaren. Er is handel in hout, wijn, en ijzerwaren. Onder de merkwaardigheden behoort ook eene groote geschutgieterij.

N. door Gesar reeds genoemd, werd onder Clovis eene stad, en kreeg weldra afzonderlijke heeren, die in de X¹¹⁰ eeuw den grafelijken titel aannamen. Jolanda, erfdochter van N. en weduwe van eenen zoon des H. Lodewijks, huwde in 1270 Robert van Vlaanderen. Zoo kwam het aan diens nakomeling Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, die in 1384 slechts eene dochter Margaretha naliet. Deze hnwde ten tweeden male met Philips den Stouten van Borgondië, die daardoor Vlaanderen, Artois, Mechelen, Antwerpen en ook N. kreeg. Het laatste werd eene bezitting van een' der jongere zonen uit dat huwelijk en diens nakomelingen, en kwam in het begin der XVl^^ll, eeuw door huwelijk aan de familie Gonzaga. De kardinaal Mazarin kocht het later van de vrouwelijke erfgenamen, wist in 1660 nieuwe brieven als Hertog en Pair van N. te verkrijgen, en liet het na aan zijnen neef Philips Mancini f 1707, wiens nakomelingen den titel van hertog van N. voerden, tot die tijdens de omwenteling opgeheven werd, en de laatste Hertog in 1798 als burger Mancini stierf.

NEWA. Eeno rivier in Rusland, eigenlijk slechts de uitwatering van het meer Ladoga. Zij heeft eene lengte van 8 geogra-phische mijlen en is aan den mond zeer breed en diep. Zij neemt in haren loop op: de Woxen, uit het Sarinameerj de Wolcliovr uit het Ilmenmeer; en do Swirr uit het Onegameer. Doorstroomt met twee armen de hoofdstad Petersburg, dio niet verre van haren mond gelegen is, en ontlast zich in de golf van Einnland. Tot in April is zij gewoonlijk met ijs bedekt. Overigens levert zij veel viseh op, terwijl haar water, helder en volkomen geschikt tot dagelijksch gebruik is.

NEWARK, Eeno stad in New-Jersey, een' der Vereenigde VII.

Staten van Noord-America en hoofdplaats van het graafschap Essex, gelegen op den westelijken oever dor Passaie. Het getal inwoners bedraagt 38000 , die in uitgebreide looijerijen werkzaam zijn, en handel drijven, voornamelijk op New-York.

NEWARK UPON XRENT. Eeno stad in Engeland, in het graafschap Nottingham, gelegen aan een der armen van de Trent, op ongeveer 53° 5' N. I5r. en 3° 10' W. L. van Greenwich. Het aantal inwoners bedraagt 8000. Men vindt er kousenweverijen, katoenfabrieken en zeepziederijen.

NEW-BRUNSWICK, een der gouvernementen van Britsch-Noord-America, grenst ten zuidwesten aan Maine, den noordelijksten der Vereenigde Staten; ten westen aan Canada, waarvan het nogtans door den broeden mond der St. Laurens is gescheiden; wordt ten noorden bespoeld door do golf van St. Laurens; en is ton oosten hespoeld door de Enndy- en Groene baai, die het scheiden van Nieuw-Schotland, waarmede het nogtans door eene smallo landtong verbonden is. Het heeft den vorm van een' onregelmatigen vierhoek. Het aantal inwoners bedroeg in 1853 omstreeks 200,000 en is, ten gevolge van de vele middelen van bestaan, die het land oplevert, nog steeds toenemende. Het klimaat is ruw en de winter duurt genoegzaam een half jaar. Do uitgestrekte wouden, die men er aantreft, worden gehouden voor de schoonsten van gansch Noord-America; de vischvangst levert veel op; landbouw en veeteelt worden met goed gevolg beoefend, terwijl in den bodem steenkool en ijzer gevonden wordt. Ter bevordering van den landbouw heeft zich in 1848 eene maatschappij gevormd, die eene landstreek, groot 500,000 morgen, tusschen de Naehwasch en Miramichi heeft aangekocht, welke zij, tegen nog geen 4 gulden per morgen aan ieder afstond, die zich daar wilde vestigen, terwijl do koopprijs in elf jaren kon worden afbetaald, zonder dat er rente of pacht behoefde opgebragt te worden. Rogge, gerst en haver werpen de meeste voordoelen af. Va handel wordt zeer bevorderd door dien er zeven goede liavons gevonden worden en de rivieren bevaarbaar zijn. Onder laatstgenoemden verdient vermelding de St. John, die, van haren mond, tot aan Erederiktown, de hoofdplaats, voor schepen van 50 ton

3

bevaarbaar is. De grootste haadol wordt gedreven ia hout. Do kooplieden laten hot hout togen vast loon, vellen; daartoe begeven zich do arbeiders in do wouden, vestigen zich daar, voeren de stammen met ossen naar don naastbijzijnden stroom, terwijl deze het, als in het voorjaar de sneeuw smelt, naar beneden voort. De woudbranden, die er soms plaats hebben, zijn zeer verderfelijk voor de woudbewoners. Met schrik wordt nog gedacht aan den feilen woudbrand, in 1828, toen een orkaan uit het westen de vlammen zoo snel voortzweepte, dat er bijna aan geen redding te denken viel, en honderden in de vuurzee omkwamen. Do prachtigste wouden werden in een korten tijd vernietigd en geheele landstreken geleken op aseh-velden. Het onderwijs wordt in N.-B. zeer ter harte genomen; in 1848 telde men 500 scholen voor lager onderwijs; 9 gymnasiën en eeno inrig-ting voor hoogcr onderwijs, die te Frederiktown gevestigd, ecne jaarlijksche subsidie van 25000 gulden genoot. De hoofdstad telt 14000 inwoners, dat echter nog slechts het derde gedeelte is van dat van St. John, niettegenstaande het gouvernement krachtig werkzaam is, om te trachten Frederiktown tot de eerste stad van N.-15. te verheffen. De overige voorname steden zijn; Dal-housie, Chatham en Liverpool. De industrie geniet een' minderen bloei, doordien het streven van Engeland is, om de Engel-sche fabrieken, door afvoer naar de koloniën te bevoordeclen. Een der middelen daartoe bestaat in het voornemen om Halifax, de meest geschikte haven van Nieuw-Schotland, door een broeden weg in onmiddelijke verbinding met Quebec in Canada te stellen. Ook het aanleggen en bouwen van steden en dorpen ondervindt van de zijde der regering eene krachtige medewerking. De ontdekking van belangrijke steenkoollagen doet verwachten, dat ook in die streken weldra spoorwegen zullen worden aangelegd, hetgeen echter niet dan met groote kosten zal kunnen geschieden, uithoofde van de meren, die omgetrokken, de bruggen, die over de rivieren gelegd moeten worden enz.

KEW-CALEDONIA. (Zie Nieuw Caledonié).

NEWCASTLE, de hoofdplaats van het Engelsche graafschap Northumberland, aan den noordelijken oever van de Tyne en daarom upon Tyne bijgenaamd. Zij is in rang de vijfde handelshaven van het koningrijk en bestaat uit twee deelen: do eigenlijke stad N. die bijna 90,000 inwoners telt, en het aan de overzijde der rivier in het graafschap Durham gelegen Gateshead, dat 72,000 inwoners heeft en door twee bruggen, waarvan de eene een meesterstuk der nieuwere bouwkunst is, met het eigenlijke N. verbonden is. De stad is buitengewoon levendig door handel en vertier; zij ligt in eenen krans van nianufactunrfabrie-ken, glasgieterijen en ijzersmelterijen, terwijl de rivier een mast-bosch vertoont van kolen- en andere schepen. Do omtrek trouwens dor stad is zeer ryk aan steenkolenmijnen, van welke N. dan ook de hoofdstapelplaats is. In het oudere gedeelte van N. vindt men enge en kromme straten, in het nieuwere daarentegen ruime en regte, benevens fraaie pleinen en prachtige openbare gebouwen. Onder de merkwaardigste gebouwen behoort eene overoude burg (Castle) met eene in den zuiveren Normandischen smaak gebouwde kapel. De Gothische hoofdkerk is met haren hoogen toren mede een indrukwekkend gebouw. Het meest bezienswaardig is echter do Royal arcade, in den vorm eener halve maan gebouwd, waar zich twee handelsbanken en andere openbare inrigtingen bevinden. Ook heeft men er onderscheidene liefdadige gestichten.

N. heet tegenwoordig ook die kleine Noord-Amerieaansche stad aan de rivier Delaware, in den staat van dezen naam, welke door de Nederlanders in het jaar 1651 is aangelegd en Nieuw-Amstcrdam genoemd. Ook nog eene andere kleine stad in de Vereenigde Staten draagt denzelfden naam; zij ligt inden staat Kentucky. Den naam N. dragon ook twee steden in Britsch-Noord-America, de eeno in Ópper-Canada, de andere op hot Prins Eduard-eiland.

NEWFOUNDLAND, door de Fransehen ïcrnjHcuwc genoemd, is een Engelsch gouvernement in Noord-America, waartoe behalve het eiland van dien naam, de eilanden Anticosti, Perse, Magdalena's-eilaud en het kleine eiland Belle-Isle behooren. Het gouvernement bevat op 1495 □ mijlen ongeveer 100,000 inwoners. Het eiland New-Foundland is een groot eiland, ruim 1400 □ mijlen niet 70,000 inwoners bevattende. Hot wordt door de !

straat Belle-Islo van het vasteland van Noord-America gescheiden, werd reeds zeer vroeg door de Noormannen gezien, en in 1497 door Giovanni Caboto ontdekt. In 1583 word het door de Engelschen in bezit genomen. Toen in de XVI¹¹⁰ en XVII^ eeuw ook do Franschen zich hier vestigden, die er den naam van Terreneuve aan gaven, ontstond er onophoudelijk twist tuséchcn hen en de Engelschen , welke twisten door den vrede van Utrecht, waarbij het geheele eiland aan do laatsten werd afgestaan, schenen geëindigd te zijn. Dan, daar zich de Franschen het regt hadden voorbehouden, om aan de belangrijke visscherij langs de kusten van Bonavista tot aan de kaap Rich deel te mogen nemen, zoo duurden do oneenighodon met Engeland over do uitvoering van dit punt voort; doch do Franschen bedongen bij den Paryschen vrede van 1783, eonigo voordeolige voorwaarden, ten aanzien der beroemde visscherij op Terreneuve, welke echter sedert den omwentelings-oorlog geheel in handen der Engelschen geraakt is.

Niettegenstaande allo kusten van dit eiland do rijkste visch-vangst opleveren, zoo is echter de zoogenoemde groote visscherij, op oenigen afstand van de kaap Race, als het zuidelijkste punt, de voordeeligato. Men legt zich nogthans hier het meest op de stokvisohvangst toe, welke visschen door anderen, die hun tot voedsel dienen, herwaarts gelokt worden. Men vangt hen van hot begin van February tot in Julij, in de zuidelijke streken van de groote bank welke 130 mijlen lang en op enkele plaatsen 43 mijlen breed is; men kan over do belangrijkheid dezer visscherij oordeelen, wanneer men in aanmerking neemt, dat Engeland, toen het nog in dezelve met Frankrijk deelde, alleen jaarlijks meer dan 600,000 centenaars stokvisch vervoerde, waarvan do waarde op 6 tot 8 millioon guldon geschat wordt; terwijl Frankrijk, hetwelk in zijn aandeel aan deze visscherij aanmerkelijk bepaald was, ten zelfden tijde, er jaarlijks nog omtrent 3 millioen livres bij won. Alleen het noordelijke en westelijke gedeelte van het eiland beeft ecnen helderen hemel. De winter is zeer ruw en streng, en de zomer kort en onvordragelijk heet. Het land is onvruchtbaar, vol borgen, poelen en moerassen. De eenige voortbrengselen van landbouw zijn aardappelen, haver en gerst. Tarwe, maïs, meel worden uit de Vereenigde Staten, manufacturen uit Engeland ingevoerd. De oorspronkelijke roodo Indiaan-sche bewoners zijn uitgestorven; de Mic-Mac-Indianen, die men er aantreft, zijn later van het vaste land overgekomen. Dennen, lorken en berken zijn de voornaamste boomsoorten. Onder de wilde dieren moet men rendieren, bevers, wolven en vossen noemen; onder de tammen munt de Newfoundlands-hond uit, bekend om zijne grootte, leerzaamheid en trouw. Die welke aldaar zijn, worden meest met stokvisch gevoederd. In Europa treft men slechts zelden voorwerpen van het echte ras aan. De hoofdstad van N. is St. John's, aan do oostkust van hot schiereiland Avalon gelegen, met eene haven, die 200 schepen bevatten kan en twee kastoelen. Zij heeft eene bevolking van 18000 inwoners. Andere steden zijn Harbour-Grace met 6000 inwoners, Trinity-Harbour met ruime havon en Placontia, voormaals de hoofdstad der Franschen.

NEW-HAMPSHIRE, oen der Vereenigde Staten van Noord-America, die ten oosten door Maine en don Atlantischen Oceaan, ten noorden door Canada, ten westen door Vermont en ten zuiden door Massacliusets begrensd wordt. In 1858 bevatte hij op 378 Q mijlen 338,000 zielen. De weinig uitgestrekte kust is laag en moerassig, doch heeft in do haven van Portsmouth eene der besten van Noord-America. Dieper landwaarts in rijst de grond en wordt in het westen en noorden bergachtig. De Connecticut en de Merrimac, do voornaamste rivieren, die dezen staat besproeijen, hebben langs hare oevers voortreffelijken grond voor don landbouw, terwijl in de hoogere streken meer veeteelt gedreven wordt. De voortbrengselen zijn: koper, ijzer, minerale wateren, hout, verschillende graansoorten, boomvruchten, enz. Men vervaardigt er wollen en katoenen stoffen, papier en lederwerk. De uitvoer bepaalt zich echter hoofdzakelijk tot hout, visch en vee. Het binnenlandsch verkeer wordt door verscheidene spoorwagen bevorderd. In het noorden van N.-H. loopt een weg van Portland naar Lancaster door ecne schilderachtige engte in het Witte gebergte.

N.-H. werd in 1624 en 1629 voor het eerst gekoloniseerd. De zwakheid en onderlinge verdeeldheid der kolonisten maakten echter dat zij tegen de aanvallen der Indianen niet bestand wa-

ren. Zij Tereenigden zich dus met Massachusets, waarvan zij in 1679, door oen besluit dos Britschen konings, zeer tegen hunnen zin, weder gescheiden worden. Na den opstand der Noord-Amo-ricaansche gewesten, voegde het zich in 1778 bij do Unie, en ontwierp in 1784 eene constitutie, die in 1792 veranderd werd. Het uitvoerend bewind berust bij een gouverneur, die door oen' raad van 5 leden wordt bijgestaan; do wetgevende magt bij een' senaat van 12 en eene kamer van afgevaardigden van 250 leden. Allen worden slechts voor één jaar benoemd. N.-H. wordt door 3 afgevaardigden in het congres vertegenwoordigd.

Deze staat is in 10 graafschappen verdeeld, bevat 4 hoogere, 68 middelbare en 2284 lagere scholen. De hoofdstad is Concord aan de Merrimac.

NEWHAVEN, eene stad in den Noord-Amerieaanschen staat Coneeticut, van welken zij bij afwisseling met Hartford, de hoofdplaats is. Zij ligt in een schilderachtig oord aan eene baai van Long-Island-Sound, ter rogter en linker zijde door bouwland begrensd, terwijl eene heuvelachtige streek zich achter haar am-phitheaforswijze vorhoft. De haven is voor schepen van mid-dehnatigen diepgang geschikt. Zij biedt do gelegenheid aan tot het drijven van handel, die voorts door een kanaal naar Northampton, door verscheidene spoorwegen, en geregeld stoomboot-verkeer met Boston en New-York begunstigd wordt. De voornaamste gebouwen zijn, behalve een 20-tal bedehuizen, het gouvernementshuis, oen tolhuis, en de gebouwen van het Yalo-college, eono hoogosehool, die in het begin der XVIH^d(! eeuw te Saybrook opgerigt, en in 1718 naar hier verplaatst is. Het getal der inwoners bedraagt 23,000, die meest van handel, visch-vangst en oenigen fabriekarbeid loven. In den omtrek der stad, bevinden zich twee naakte rotsen „East and West Roekquot;, in welker nabijheid eenmaal sommige rogters van Karei den eene schuilplaats zochten, die nog den naam van „Judge's Cavequot; draagt.

NEW-JEIiSEY, een der Vereenigde Staten van Noord-Ame-riea, grenzende ton noorden aan den staat New-York, ten oosten aan den Atlantischen Oceaan, ten westen en ten zuiden aan de staten Pensylvanië en Delaware, van welke hij door de rivier van den laatsten naam geseheiden is. In 1858 teldo N.-J. op 323 Q mijlen 570,000 bewoners. De grond is langs do kust, waar slechts ééne middelmatige haven gevonden wordt, zandachtig en weinig vruchtbaar, doch in de hoogore streken voor de veeteelt zoer geschikt. Er zijn, met uitzondering van de Delaware op de grens, geene bevaarbare rivieren. Voortbrengselen zijn koper, lood, ijzer, brandhout, vruchten, groenten, on eenigo fabriekgoederen, als ijzerwaren, wollen en katoenen stoffen, rijtuigen, enz. Kustvaart en transitohandel zijn er levendig. N.-J. wordt door vele methodisten bewoond, heeft 6 hoogere, 70 middelbare on meer dan 1600 lagere scholen.

Eene Zweedseho kolonie, in 1626 aldaar gevestigd, stelde zich na den dood van Gustaaf Adolf onder beschorming der Nederlanders , waardoor N.-J. een deel van Nieuw-Nederland werd, tot dat de Engelsehen het in 1664 veroverden. De streek tus-schen de Hudson en de Delaware werd toen door den hertog van York aan lord Berkeley en sir George Carteret geschonken. Ter eere van den laatsten, die vroeger gouverneur van J. geweest was en dat eiland voor Karei den I^8tcl1 tegen het parlement verdedigd had, kreeg zij den naam N.-J. Later kwam zij weder aan de kroon, en werd in 1738 eene afzonderlijke provincie, dio zich in 1787 bij de Unie voegde. Do eerste constitutie was van 1776, de tegenwoordige is van 1844. De uitvoerende magt berust bij eenon gouverneur, die voor 3 jaren gekozen wordt, doch niet onmiddellijk herkiesbaar is; de wetgevende bij eon' senaat van 20 leden, die voor 3 jaren en eene kamer van afgevaardigden van 60 leden, die voor 1 jaar gekozen worden. N.-J. zendt 5 afgevaardigden naar het congres. De hoofdplaats is Trenton mot 7000 inwoners aan de Delaware. Zij is door spoorwegen mot Philadelphia en New-York verbonden, en geschiedkundig merkwaardig door een' veldslag in 1776 door Washington in hare nabijheid gewonnen.

NEWMARKET is een dorp met ongeveer 3500 inwoners , gelogen in het Engclsche graafschap Cambridge, 12 Eng. mijlen ten noord-noord-oosten van Londen, bekend om zijne prachtige renbaan, waar jaarlijks in de maanden April, Juli) en October de meest gezochte wedrennen van Groot-Brittannie plaats grijpen.

NEWPORT is eene stad, bevolkt door 43,500 inwoners, gelegen in het Engolsehe graafschap Monmouth aan den rogter oever der Usk niet ver van hare monding in het kanaal van Bristol. Zij bezit een voortreffelijk dok, eene oudo hoofdkerk en overblijfselen van een oud kasteel. Door hare verbinding zoo wel to water als to land met de steenkolen- en ijzermijnen van Usk en bijgelegen plaatsen en de ijzerfabrieken van Nantyglo, Ebbw-Vale en Fredegar is zij het middelpunt van een levendig handelsvervoer.

NEWPORT. Eon ander N. is de tweede hoofdplaats van den Noord-Amerieaanschen vrijstaat Rhode-Island, gelegen aan de zuidwestzijde van het eiland, dat denzelfden naam draagt, eene mijl afstands van zee. Zij bezit een gouvernements-gebouw, een' schouwburg, overdekte markt, armenhuis, openbare boekerij, 13 kerken, vele scholen, vele fabrieken en is bevolkt door 10,000 inwoners. De visehvangst in hare nabijheid is vermaard om do menigte en de vele soorten van visschen, die aldaar gevangen en ter markt gebragt worden. De haven is eene der schoonsten en veiligsten in do Vereenigde Staten en wordt door het fort Adams verdedigd.

NEWSTEAD-ABBEY. Een oud kasteel in het Engelsche graafschap Nottingham, schilderachtig gelegen aan hot riviertje do Lynn. Het is een der schoonste gebouwen van Engeland en was oorspronkelijk een Augustijner-klooster, dat door koning Hendrik den IIJoquot; gesticht, door Hendrik den VIII^slei1 als zoodanig opgeheven en aan zijnen gunsteling John Byron geschonken werd. In diens nakomelingen is het bezit van dit belangrijk gebouw steeds gebleven, gelijk er dan ook de beroemde dichter Lord Byron begraven ligt.

Zie over deze abdij Washington Irving, Ahhotsford and New-stmd-ahbey (Londen 1835, Ned. vertaling, Haarlem 1837).

NEW-SOUTII-WALES. (Zie Nieuw Holland).

NEWTON (Isaac), een der grootste wiskundigen van alle tijden en do grondlegger der nieuwere theoretische sterrokunde, word den 25^lltcl1 December 1642 to Woolstorpo in het Engelsche graafschap Lincoln geboren. Zijno moeder, weduwe voor zijne geboorte, bestemde hem voor landelijk bedrijf, doch do knaap betoonde reeds vroeg eenon bijzonderon aanleg voor de wis- en werktuigkunde, in welke hij zich op de hoogosehool te Cambridge oefende onder de leiding van Barrow, een' der bekwaamste wiskundigen van zijnen tijd. Verbazend waren z\jne vorderingen, en weldra bleek het, dat die jongeling niet alleen bestemd was om de wetenschap op haro toenmalige hoogte te volgen, maar zolfs om haar met rouzonsehrodon vooruit te drijven. Hij ontdekte, dat het naar hom genoemde Binomium (zie Binomium) niet alleen voor positive, maar ook voor negative en gobrokeno exponenten gold en bragt dien ten gevolge de Fluxio-rokoning onder algemeone vormen (zie do artt. Fluxie- en Differentiaal- en integraalrekening). Ten gevolge der uitgebroken pest naar zijno geboorteplaats teruggekeerd, werd hij, gelijk bekend is, door het vallen van eonon appel geleid tot de ontdekking der algemeone zwaarte of aantrekkingskracht, op welke de geheele he-dondaagsche sterrokunde rust en door welke roemrijke ontdekking do wetten van Kepler (zie Kepler, Weiten van) van het gebied der empirische waarneming tot dat der wiskundige noodwendigheid verheven zijn. Ook ontdekte hij, dat het witte zonlicht niot eenvoudig is, maar uit oenen bundel van zeven hoofdkleuren bestaat. Door de drie genoemde ontdekkingen had hij zich reeds als een wiskundige van don allereersten rang doen kennen, toen hem Barrow in het jaar 1669 zijnen leerstoel afstond. Woldra deed hij zich ook als uitstekend werktuigkundige kennen door eene belangrijke verbetering aan de spiegeltelesco-pen, bestaande in het aanbrengen van een spiegeltje, dat onder oenen hoek van 45° ten opzigte van don grooten spiegel geplaatst, het daarop vallende beeld opvangt. Deze soort van telescopen is naar hora genoemd. Nadat hij oenen geleerden strijd met Hook over do theorie van hot licht had gevoerd, bragt hora tie slotsom der graadmeting van Pieard weder tot de sterrokunde terug, en de daaruit gebleken afplatting der aarde ontwikkelde hij uit den loop der maan en beschouwingen over den oorspronke-lijken toestand der aarde. De waarneming heeft sedert zijne theorie op de schitterendste wijze bevestigd. Inmiddels werd hij, zijns ondanks, ook op het staatstooneel geroepen. Als afgevaardigde van de hoogosehool te Cambridge in het parlement van IG89

trok hij do aandacht van graaf Halifax, door wiens bemiddeling N. don post van mnnlmeestor bekwam, in welke betrekking hij aan zijn vaderland belangrijke diensten bewees. Doch het ouge-Ink dat hem trof, van zijne handschriften bij eenen brand te verliezen, had eenen nadeeligen invlued op de gezondheid van zijn ligehaam en de opgewektheid van zijnen geest. Niettemin zette hij zijne studiën voort on zond in het jaar 1704 ouder den titel: Optics, or a treatise on the reflexions, inflexions and colours of tight, dat later (1706) door Clarke onder het oog van den schrijver werd vertaald in hot Latijn en onder den titel: P/iilosophiae natwahs principia mathematica in hot licht verscheen als dat onsterfelijke boek, dat de geheele gedaante der wiskundige natuurkunde heeft hervormd en ook voor do laatste nageslachten na alle nieuwere ontdekkingen een der onvergankelijksto gedenkstukken van do ontwikkeling des menschelijkcn goestes blijven zal. Bij de eerste uitgave van dit later meermalen herdrukte werk (voor ons ligt cene Amsterdamsche uitgave van 1714) voegde hij zijne wiskundige verhandelingen over do quadratuur der kromme lijnen en ovor do oplossing der lijnen van don derden graad. Later gaf hij, of liever gaf Whiston buiten zijn weten zijne Arithmetica universalis in het licht (Londen 1707), vervolgens verschenen zijne Methodus differentialis on Analysis per aequationes numero terminorum iiflnitas (Londen 1711). Bijna gelijktijdig met Leibnitz vond N. (beiden van elkander onafhankelijk) do berekening dor oneindige reeksen. Nog zijn ondersohei-done verhandelingen van zijne hand in de Philosophical transactions geplaatst, onder welke bepaalde vermolding verdienen cone over de bepaling der temporatuur (1701) on eene over de Braohy-stochiono of kortsto vallijn van oen in bepaalde rigting geworpen ligehaam (1715). Deze groote man, die dit met vele andere uitstekende geniën gemeen had, dat chiliastische bijbelbeschouwingen hem tot dwaze berekeningen verleidden (blijkens zijne Observatio-nes ad Danielis vaticinia, nee non ad Apocalipsin, Londen 1736), overleed mot uitgeputton, niet moor werkzamen geest, te Londen, den 20»quot;quot; Maart. 1727. Zijn stoftelijk overschot word met groote parade op kosten dos konings in do Wostminster-abdij begraven. Zijne nagelaten betrokkingen (gehuwd is hij niet geweest) lieten hem aldaar in het jaar 1751 een prachtig gedenktooken oprigton met het zinrijke opschrift: Sibi graiulentur mortales tale tantumque extitisse humani generis decus (liet strekt der menschhcid tot eer, dat eenmaal een zoodanige onder de monschen is opgestaan). Ook werd hem in het Trinity-college te Cambridge in 1755 een marmeren standbeeld gesticht. Maar duurzamer gedenkteeken heeft hij zich gesticht in zijne onsterfelijke ontdekkingen en schriften. De laatsten zijn door Uorsley (Londen 1779—1785, 3 dln.) uitgegeven; Lesueur on Jaequier bezorgden eene uitgave der Principia mot aantcckeningon (Geneve 1730—1742, 3 dln.), terwijl elke ontdekking in de sterrekunde steeds een nieuwe steen aan N.'s eerzuil zal zijn.

NEW-YORK. Een dor Veroonigde Staten van Noord-America, weleer het voornaamste deel van Nieuw Nederland, dat zich langs do Oostkust uitstrekte, van do Delaware tot kaap Codd, door de Nederlanders ontdekt is geworden, doch bij den vrede van Breda aan de Eugolschen afgestaan, tegen de kolonie Suriname. De grenzen worden uitgemaakt door het meer Ontario, de St. Laurens-rivier, Canada, Vermont, Massachusets, Connecticut, Long-island-Sound, den Oceaan, New-Jersey, Pennsylvanie, het meer Erie en de Niagara. De oppervlakte bedraagt 2295 □ geographische mijlen, bevolkt in 1858 door 3,097,494 zielen; het laatstgenoemd getal nogtans heeft weinig waarde, vermits de bevolking jaarlijks toeneemt. De hoofdplaats is Albany, gelegen aan de Hudson-rivier, op 42° 40' N. Br. en ongeveer 74° W. L. van Greenwich, met 25000 inwoners. Andere voorname steden zijn: New-York, Rochester, Manchester, Buffalo, Ithaca, Hudson, Martinsburg, Watertown, Morristown enz. Het Apalachisch gebergte doorsnijdt het land van het noordoosten naar het zuidwesten. De oevers van de Hudson-rivier zijn zeer bergachtig. De voornaamste meren, om en in den staat gelegen, zijn Ontario, Erie, Champlain, Oneida, Ostregat, Scaron, Saratoga en Himlock. De voornaamste rivieren zijn, de St. Laurens, de Hudson, de Delaware, de Alleghany, terwijl er bovendien een aantal kleinere nevenstroomen van de genoemde hoofdrivieren gevonden worden. De voornaamste takken van het Apallaohiseh gebergte ! zijn, de Taconuc, de Catskill, waarvan de hoogste toppen zijn ¹ de Highpeak en Roundtop, en het Hoogland-gebergte. De Apal-lachen hebben eene middelbare hoogte van 4000 voet; doch er zijn eonige kruinen, die zich boven de 60 voet verheffen. Do grond is over het algemeen vruchtbaar. Men bouwt er tarwe, maïs, gerst, rogge, havor, boekweit, aardappelen on alle soorten van Europesche tuinvruchten. De runderen, die men er aantreft, zijn uit Nederland oorspronkelijk; zij geven goede boter en kaas; do veeteelt mag aanzienlijk genoemd worden; men vindt er paarden, muilezels, schapen, varkens enz. In de nog uitgestrekte bosschen zijn de slangen, zelfs ratelslangen, niet zeldzaam. De inwoners bestaan uit afstammelingen van Nederlanders , die voornamelijk te en in de nabijheid van N.-Y. gevestigd zijn, Engelschen, Franschen, kleurlingen. Negers, Duit-schers en Ieren, waaruit hoofdzakelijk de landverhuizerstroepen bestaan, en vrije, beschaafde Indianen. Aan het hoofd der regering staat een gouverneur, die president van den senaat en opperbevelhebber van de krijgsinagt is; hij wordt voor 3 jaren gekozen.

NEW-YORK, weleer Nieuw Amsterdam, de voornaamste handelplaats van Noord-America, gelegen in do vrije staat van denzelfden naam, op 40° 42' 40quot; N. Br. en 74° 1' W. L. van Greenwich. De stad is gebouwd op het eiland Manhattan, dat in 1609, door den Engolsclnuau Hudson, toen in Hollandsche dienst, ontdekt werd. Do Hollanders bouwden in 1610 een fort aan het zuid-oiude vun hetgeen men tegenwoordig noemt den Broad way, en dat de voornaamste straat van N.-Y. is. Langzamerhand ontstond daar eene stad, die tot in 1644 in het bezit der Hollanders bleef, doch toon door do Engelschen werd ingenomen. In 1673 kwam zij op nieuw aan de Hollanders; werd in het volgende jaar weder aan de Engolsehe afgestaan, die in het bezit bleven, tot dat in 1776, de staat en stad N.-Y. tot het verbond der Vereenigde Staten toetraden cn zich onafhankelijk verklaarden. De oppervlakte, die N.-Y. beslaat, wordt gerekend gelijk te zijn aan die van Parijs; zij breidt zich echter voortdurend uit. De bevolking is veel geringer, dan die van Parijs, doch steeds toenemende; in 1656 toch bedroeg zij 1009, in 1696 4302, in 1800 60849, in 1850 516394, en in 1855 reeds 640,000 zielen. De stad is aan allo kanten van water omgeven; aan do zuidpunt van Manhattan wordt door de kust van New-Jersey, Staten-eiland en Long-island eene baai gevormd, die een' omvang heeft van meer dan 6 Duitsche mijlen , drie toegangen, en genoegzame diepte, om zelfs de grootste schepen tot aan de kaden der stad toe te laten; westelijk van de stad stroomt de Hudson, oostelijk de Eastrivier, en noordelijk do Haarlem, die do twee eerstgenoemde rivieren verbindt. De toegangen tot de baai zijn gemakkelijk te verdedigen, aangezien zij niet breeder zijn dan | Engelsche mijl; bovendien zijn de binnen de baai gelegene eilanden van verdedigingswerken voorzien, en wordt de toegang tot Long-island-Sound door batterijen verdedigd; doch moge een en ander het hoogst bezwaarlijk maken voor eene vloot om de stad te naderen, onoverkomelijk zijn de genoemde hindernissen niet, mits de vloot voorzien zij van landingstroepen en van hulpmiddelen om batterijen op to werpen. N.-Y. heeft negen voorsteden. De stad zelve kan, wat den bouw betreft;, verdeeld worden in de oude stad, zijnde het zuidelijke gedeelte, waarvan de straten smal en krom en de buizen zeer onregelmatig gebouwd zijn, en in de nieuwe stad, die eene zoo groote; regelmatigheid bezit in den aanleg, dat het oog daardoor onaangenaam wordt aangedaan; vijftien straten of ave-nuen loopen evenwijdig van het zuiden naar het noorden , en zullen langzamerhand het noordcinde van Manhattan moeten bereiken; zij zijn zoo breed, zoodat acht voertuigen elkander gemakkelijk kunnen passeren. Regthoekig daarop heeft men dwarsstraten, die genommerd zijn. Tusschen elk paar avenuen en elk paar dwarsstraten heeft men een regthoekig blok huizen, dat square wordt genoemd. In 1855 waren vijf-en-dertig dwarsstraten bebouwd; en als de langstraten hare volle lengte zullen verkregen hebben, zal het aantal dwarsstraten 156 bedragen. Groote marktplaatsen worden er niet aangetroffen. Do kaden zijn zoo smal, dat een schrijver zegt, dat het niet te verwonderen zou zijn, als te eeniger tijd een schip met zijn jaaghout in de ramen der huizen drong. Hot voormalig fort Nieuw-Amsterdam is thans herschapen in een park, dat do schoonste wandelplaats van geheel N.-Y. is. Behalve naar het noorden, breidt de stad zich ook naar het oosten en westen uit, ten gevolge der plaats heb-

bende aanslibbing, en do gedwongene indijking, die daarmede gepaard moet gaan. Het schoonste dor openbare gebouwen is de nieuwe beurs, die, na den brand van 1834, uit graniet is opgetrokken en 1,800,000 dollars gokost heeft. Het gebouw heeft ecne lengte van 200 voet. De portieus bestaat uit achttien Ionische zuilen, die eeue hoogte van 38, en een diameter van 4 voet hebben. Boven het midden van hot gebouw verheft zich een koepel, waarvan de kap zich 80 voet boven don grond verheft en door acht Corintischo zuilen gesteund is. Het hoofdgebouw staat op de plok, waarop zich hot voormalig raadhuis verhief, merkwaardig, doordien Washington aldaar staande op do opene galerij van genoemd gebouw, als president der republiek gehuldigd werd. Het tegenwoordig stadhuis is in Griekschen stijl gebouwd , ofschoon met weinig smaak. Het paleis van justitie is naar don oud-Egyptischen bouwtrant opgetrokken en verbondon met de daarachter gelegene gevangenis. De kerken zijn over het algemeen klein, maar des te grootor is het aantal; men telt er 247 kerken, waarin door 14 onderscheidene secten gods-dienst-oofening gehouden wordt. De kerk der hoiligo drieëenheid maakt op den voorgaanden regel eene uitzondering, althans wat den toren betreft, die 2C0 voet hoog en van rooden zandsteen gebouwd is; men kan echter duidelijk zien, dat do kerk zelve als bijzaak is behandeld. Van de hotels is het Metropolitaansche het voornaamste, het overtreft alles wat dienaangaande, zolfs te Parijs en te Londen bekend is. Het gebouw hooft eene lengte van 250 voot, is vier verdiepingen hoog, neemt do helft van con square in, en kan 700 personen verblijf aanbieden. Alles wordt daar verrigt door stoomwerktuigen, tot in de geringste kleinigheden. Men geniet er een comfort als nergens elders. In de vordeeling der inwoners merkt men wederom op de aan N.-Y. eigene regelmatigheid, namelijk dat iedero stand, ieder beroep als tot eene groep veroonigd is; zoo heeft men de straat der bankiers, dor roedors, der boekhandelaars enz. liet fabriekswezen is te N.-Y. op eene vrij uitgebreide schaal, daar men kan rekenen, dat een zesde deel der bevolking, daarin zijn bestaan vindt; er zijn ijzergieterijen, machinefabrieken, bierbrouwerijen, branderijen, ijzer- en staalfabrieken, fabrieken van vuurwapenen, zeilen, leder, muziekinstrumenten, cigarcu enz. Dat alles wordt evenwel nog verre overtroffen door de scheepswerven; in 1854 liepen niet minder dan 196 zeeschepen van onderscheidene grootte van stapel; dat aantal kan nu wol niet tot maatstaf worden aangenomen, integendeel, het is bijzonder groot, nogthans kan daaruit blijken, wat men in dat vak te N.-Y. vermag te doen. Hot aantal schepen, dat onder 27 vcrschillendo vlaggen in 1855 do haven van N.-Y. bezocht, bedroog 3391 , alien van vreemde havens, terwijl er daarenboven nog 6302 kustvaarders in do haven binnen liepen, hetgeen eon totaal van 9693 schepen en vaartuigen oplevert. In dat zelfde jaar kwamen aldaar niet minder dan 124,475 landverhuizers aan, die, naar schatting, een kapitaal van 5,000,000 dollars, in geld, mede-brngton. Het is vooral daardoor dat America zoozeer in magt en welvaart toeneemt. Van de wetenschappelijke inrigtingen noemen wij; hot in 1754 gestichte Columbia-coUego, de in 1831 gestichte universiteit, hot in 1847 gestichte theologisch seminarium der bisschoppelijke kerk en de gelijksoortige, in 1836 gestichte inrigting der presbyterianen; — do twee laatstgenoemde secten en die der methodisten, zijn het sterkst vertegenwoordigd; — het collogie voor, wat men hier zoude noemen, plattelands heelmeesters, de industrieschool voor handwerkslieden, enz.; de uitgebreide bibliotheek voor wetonschap-pelijken handel, voorts verschillende godsdienstige en philan-thropische inrigtingen, waaronder instituten voor blinden en doof-stommen. De schilderkunst staat nog op een lagen trap en heeft weinig oorspronkelijks. Do regte on breede straten zijn, wegens de luchtvervorsching, die daardoor zoor bevorderd wordt, gunstig voor den gezondheidstoestand; wat echter de verordeningen op do zindelijkheid aangaat, laat N.-Y. nog al wat te wen-schen over. Daarentegen is de in 1833 aangelegde en 10 Duit-sche mijlen lange waterleiding, bekend onder den naam van Craton waterworks, waardoor de stad van versch water voorzien wordt, een reusachtig kunstwerk, waarvan nergens hot gelijke gevonden wordt en do kosten op 10,375,000 dollars berekend worden. Even als in allo grootc steden, ontbreken ook te N.-Y. de schuilhoeken van armoede en zedeloosheid niet, maar hebben daar eene schrikbarende uitbreiding verkregen en leveren de meest afzigtelijke toonoelen op. En zullen zij niet gevaarlijk worden voor de stad, dan moet de vrees voor het uitvaardigen van polieie-verordoningen overwonnen, en moeten or verbeterhuizen en armen-koloniën aangelegd worden. N.-Y. is door vier stoomboot-liniën met Europa in geregelde betrekking, namelijk met Liverpool, Havre, Bremen en Triest, waaraan zich de spoorwegliniën aansluiten. Laatstgenoemden hadden in 1855, alleen in den staat N.-Y., eene uitgestrektheid van 3216 Engelsche mijlen, waarover in dat jaar ongeveer 34 millioen personen vervoerd worden.

NEY (Michel), hertog van Elchingcn, prins van de Mos-kowa, maarschalk van Frankrijk, werd don lO¹⁰» January 1769 te Sarrelouis geboren. Hij trad reeds vroegtijdig in dienst en was bij het begin der omwenteling officier der huzaren. In 1794 was hij kapitein, toen Kleber, die zijne dapperheid en zijne bekwaamheden wist te schatten, hem tot escadronchof en tot adjudant-generaal deed benoemen en hem bezigde tot verschillcndo partlj-gangors-togton, die allen mot eonen gunstigon uitslag bekroond werden. N. werd zeer spoedig bevorderd. Bij Altenkirehen, Ober-merch, Wurtzburg en Forchem blonk zijn moed op het helderst. Na het roemrijke gevecht aan de Rednitz werd hij in 1796 tot brigadegeneraal verheven en bragt veel tot de overwinning van Neuwied bij, waar hij aan hot hoofd van een cavallariocorps de Oostenrijkers overhoop wierp. Eenigen tijd later (16 April 1797) vordroof hij den vijand uit Dresdorff; maar bij eeue poging tot herwinning van een stuk geschut, stortte zijn paard en werd hij gevangen genomen, doch dadelijk weder in vrijheid gelaten onder voorwaarde van de wapens niet meer to voeren voor zijne uitwisseling. In 1799 vindt men hem weder bij hot leger van den Rijn, waar hij don rang van divisiegoraal verwierf. Hij hechtte zijne goedkeuring aan de omwenteling van den 18^llon Brumaire, behield dionsvolgens zijn commando en bragt de Oostenrijkers vele nadoelen toe. In 1801 diende hij onder de bevelen van Moreau en verwierf nieuwe lauweren bij Kelmuntz, Ingolstadt en Hohenlinden. In hot volgende jaar ging hij als gevolmagtigde naar Zwitserland en onderwierp dio landstreek volgons zijne ontvangene Instruction. In October 1803 werd hij teruggeroepen, verkreeg het bevel over hot leger van Compibgne en ging van daar naar het kamp van Montrouil. Kort daarna erlangde hij de waardigheid van maarschalk en het grootkruis van het legioen van eer. In 1805 voerde hij een corps van hot groote leger aan, beslistte de overwinning van Elchlngen, had oen groot aandeel aan de capitulatie van Ulm en veroverde Tyrol. Slechts de vrede kon zijnen zegevierenden togt stuiten. Bij het uitbreken van den oorlog togen Pruissen in 1806, was hij op den rogter Donau-oovor geplaatst. Hij had een zeer gewlgtig deel aan de operation en toonde vooral evenveel moed als talenten. Jena, Maagdeburg, Eylau en Friedland waren zoo vele nieuwe paarlen aan zijne kroon. Naar Spanje gezonden, streed hij daar in 1809 mot veel moed en bekwaamheid. Napoleon wantrouwde hem toen echter en riep hem naar Frankrijk terug, waar hij eenigen tijd in ongenade doorbragt. Hij nam echter deel aan den Russlschen veldtogt, waar zijne dapperheid en zijne militaire deugden met den grootsteu luister schitterden. Ter belooning schonk Napoleon hom hier don titel van prins, maar wat nog vleijender was, hij verwierf hier te midden van dat heldhaftige leger don roemrijken bijnaam van dou dapperen der dapperen. Het was vooral bij den noodlottigen terugtogt van Moskou, dat N. die het bevel over do achterhoede voerde, de overblijfselen van het groote leger redde, doordien hij mot onbezweken moed in talrijke gevechten den opdringendeu en vorvolgenden vijand tegenhield. Gedurende vier geheele dagen waande men hem verloren, on Napoleon zijne terugkomst vernemende, juichte van blijdschap en riep uit: „ik zoude 300 millioen gegeven hebben om hot verlies van zulk oenen man af te koopen.quot; Hij organiseerde het leger te Hanau in korten tijd, woonde do veldslagen van Lutzen on Bautzen bij, behaalde de overwinning bij Dresden maar werd don e¹¹quot;¹ September 1813 door Bulow geslagen, die hem noodzaakte op Torgau terug to trekken. Eonige dagen later echter verjoeg hij do Zweden uit Dessau, onderscheidde zich bij Leipzig en dokte den terugtogt van het leger op Hanau. In den veldtogt van 1814 overdekte hij zich met nieuwen roem te Moutmirail, Craonno en Chülons sur Manie. Alle tegenstand

was echter nutteloos en den lI^de,1 April werd Napoleon vervallen verklaard van den troon. N. dwong den keizer nagenoeg om afstand van den troon to doen en ging dadeljjk tot de partij der Bourbons over. Door dezen werd hij met gunsten overladen, lodewijk de XVIII'¹⁰ benoemde hem tot pair van Frankrijk, ridder van St. Louis en eommandant-en-chef van de kurassiers, dragonders, jagers en ehevaux-legers en dacht daardoor den held van do Moskowa met onverbreekbare banden aan zich te hechten. De terugkomst van den keizer van Elba kwam echter die trouw op eene harde proef stellen. N. bood dadelijk zijne diensten aan Lodewijk den XVIII^den aan, hem van zijne getrouwheid verzekerende en belovende, dat hij den vlugteling van het eiland Elba in eene ijzeren kooi zoude terug brengen. Deze belofte deed hem later van verraad beschuldigen. Toen hij in tegenwoordigheid van don keizer verscheen, kon hij geen weerstand bieden aan de betoovering, die deze groote man op alles wat hem omringde uitoefende; hij vergat zijne dure eeden en schaarde zich met do aanzienlijke trocpenmagt, welke hij aanvoerde, onder do vaandels van hem, dien hij gezworen had te bestrijden. Na deze trouwelooze daad vreesde N. het niet weder in tegenwoordigheid van Lodewijk te verschijnen, wiens ontvangst hem over zijne ondankbaarheid berouw moest doen gevoelen. Spoedig evenwel keerde hij naar den keizer terug en scheen zijne belangen weder met warmte te omhelzen. Ongelukkigerwijze gaf hij weldra aanleiding om zijne getrouwheid te verdenken. Zijn gedrag te Quatre-Bras en te Waterloo scheen ten minste zeer dubbelzinnig. Na de nederlaag was N. een der eerste generalen, die binnen I'nrijs terug kwamen; hij dacht er niet aan het verspreide leger te verzamelen. quot;Weldra word Napoleon genoodzaakt te vlugten en N. werd in het verhanningsbevel van den I4^(llm Julij begrepen. Het gelukte hem eerst te ontkomen, maar in October werd zijne schuilplaats ontdekt en hij naar Parijs gevoerd en in do conciergerie gevangen gezet. Op den giien November verscheen hij voor eenon krijgsraad uit de maarschalken Moncey, Atigereau, Masséna en Jourdan bestaande, en deze weigerde het vonnis over hem uit te spreken. Daarop werd

hij naar de kamer der pairs venvezen en niettegenstaande de pogingen van welsprekende verdedigers werd hij den 6^lt;1lt;,n December 1815 ter dood veroordeeld. Hij onderging zjjne straf in den morgen van den volgenden dug met de onverschrokkenheid van eenen held, in den tuin van het paleis Luxemburg. Zoo stierf deze merkwaardige krijgsman, die door eene voorbeeldelooze dapperheid den naam van dapperste der dapperen uit den mond van den grootsten veldheer dor nieuwere tijden verworven had. L.

NIAGARA, een Americaansch woord, hetwelk zooveel als „Donder der waterenquot; moet beteekenen, is do naam eener rivier in Noord-Amorica, die uit het moer Erie stroomt en zich in dat van Ontario ontlast. Zij is slechts een verbindingskanaal tiisschen beide meren, welker waterstand een verschil van meer dan 100 nieters bedraagt. Zij maakt voor een gedeelte de grensscheiding tusschen de Vereenigdo Staten en Canada uit, is ruim 8 uren lang, en bevat vele eilanden, onder welke het Goat-islaml, 4| uur van haren oorsprong, waar zij den beroemdsten waterval der wereld vormt. De berigten daarvan, ook van ooggetuigen, zijn zeer uiteenloopend.

quot;Bij het dorp Chippawa begint de rivier door het toenemend verval sneller te stroomen, en houdt op bevaarbaar te zijn, bereikt het genoemde eilandje, dat een vierde harer breedte beslaat, en werpt zich ter wederzijde daarvan in de diepte, met een gedruisch, dat zich somtijds uren ver in den omtrek doet hooien, daarbij wolken van schuim verwekkende, waarin de stralen der zon allerlei kleurschakeringen, en bij kalm weder prachtige regenbogen doen ontstaan.

De breedte van den val is, wegens den onregelmatigen vorm, niet naauwkeurig te bepalen. De zoogenaamde Hoefijzor-val aan do zijde van Canada, die echter sedert herhaalde instortingen niet meer aan dien naam beantwoordt, is meer dan 600 meters breed en 48 hoog; do Americaansche val is omstreeks 300 meters breed en iets hooger. Tusschen de hooge oevers in eene veel smallere bedding gekomen, stroomt de rivier langs beide zoomen met groote onstuimigheid voort, doch is weinig lager reeds zoo kalm, dat eene veerschuit er den reiziger overzet, en dat zij beneden Lewisburg en Queenstown bevaarbaar is.

Van de tafelrots, wegens hare overhelling en vlakke gedaante

alzoo genoemd, heeft men een der beste gezigtspunten uit de hoogte, ea zoo nabij, dat men het water, even voor dat het nederstort, mot do hand kan aanraken.

De hoogte, waarvan de N. zich afstort, bestaat uit horizontale kalklagen, die naar beneden hoe langer hoe minder hard worden, en eindelijk zoo broos, dat zij bij de minste aanraking kleine deelon loslaten. De watermassa verwijdert zich door do kracht, waarmede zij nadert en valt, van do rots, en laat zoo tussohon de rots en het vallende water eene ruimte, die wel bezocht wordt. De ademhaling is er echter door het schuim, dat er met geweld in alle rigtingon rond geslingerd wordt, bezwaarlijk. Hieraan is het ook toe te schrijven dat do onderste deelen der rots langzamerhand uitgehold worden, waardoor dan instortingen ontstaan, als in de jaren 1818, 1828 en 1853, die den waterval hét meer Erie doen naderen, zoodat het beweren, dat hij oudtijds voel digtor bij het Ontario-meer geweest is, geenszins van grond ontbloot schijnt. Men heeft echter berekend dat hot nog wel 16000 jaren duren kan, eer hij het meer Erie bereikt.

Het Goat-island is reeds lang door eeno houten brug mot den Americaanschen wal verbonden; een weinig boven den waterval is eene hangende ijzeren brug, over welke oen spoorweg gaat. De watorgcmoenschap tusschen de beide meren heeft langs het Wellaud-kanaal plaats. De omliggende strook is zeer bevolkt, goed aangebouwd, telt vele lusthuizen en hötels, en wordt meer en meer bezocht door de bewoners der beide aangronzonde landen.

In New-York ligt een graafschap N., een vlok N.-Falls genoemd, en aan do uitwatering dor rivier het fort N. — In Canada ligt ook een district en oeno stad van dien naam, welke laatste voorheen Newark genoemd word.

NIBELUNGEN-LIED. Dozen inin gepaston naam draagt een dichtstuk, dat met regt de kroon mag boeten der Duitscho episehe poiizïj; een meesterstuk, waarin éénheid van onderwerp, natuurlijkheid van voorstelling, zuiverheid van gevoelens en dichterlijke taal om don voorrang dingen. Het behoort tot de zoogenoemde Zwabisehe poëzij en dagteokont in zijnen tegenwoor-digen vorm uit hot begin der XIII¹¹' eeuw, hoewel het toonoel der handeling den lezer in do V¹¹⁰ eeuw verplaatst. De hoofdhandeling, die het geheole heldendicht als een geheel aaneenschakelt, is: do ongelukkige liefde on bloedige wraak van Chriomhildo. Deze Chriemhilde is eene Borgondische prinses, verblijf houdende hij haren broeder, koning Gunthor, te Worms. De room haror schoonheid bewoog den Noderlandschon koningszoon Siegfried naar hare hand te dingen. Deze edele en dappere prius, te Xunten gezeteld, verwierf hare liefde en hare hand na eene reeks van grootmoedige en heldhaftige bedrijven, voornamelijk door de Noordsche prinses Brunhildo op eeuen stouten reistogt naar IJsland ter vrouw te winnen voor Gun-ther. Doch do trotschheid van Brunhildo, die den dapperen Siegfried als leenman en bijgevolg onderdaan van haren gemaal Gunther wil hebben aangemerkt, doet eenen twist tusschen haar en Chriemhilde ontbranden, die in onverzoonlijkon haat overgaat en aanleiding geeft tot eene geheime zamenspanning, ten gevolge van welke Siegfried op do jagt verraderlijk vermoord wordt. Dit schelmstuk doet Chriemhilde dorsten naar wraak. Ten einde die naar wensch te kunnen nemen, geeft zij gehoor aan hot aanzook van Attila, den govreesden koning der Hunnen om hare hand. Zij lokt de bloem der Borgondische helden, zelfs hare broeders, koning Gunther, benevens Gemot en Gisoler, onder voorgeven van een foest, aan het hof van haren gemaal Attila (in het gedicht Etzel genoemd). Zij vallen na oenen vree-selijken strijd, terwijl Chriemhilde met eigene hand den dood toebrengt aan den verrader Hagen, die haren eersten gemaal had omgebragt en haar kind uit haren tweedon echt op een gastraaal don schedel gekloofd. Daarna eindigt het dichtstuk met Ohriernhildes dood door de hand eens dienaars van een dor gevallen Borgondische helden.

De Nibelungon, naar wie hot heldendicht genoemd is, zijn oen Noordsche holdonstara; slechts eene ondergoschikto plaats in het geheel beklcedendo. Zij worden voorgesteld als te zijn in het bezit van eenen onmetelijken schat, die door Siegfried veroverd, later door Hagen geroofd en bij Worms ia den Rijn go-worpen werd. Het gedicht heet echter ook in sommige handschriften Der Nibehngen Hort, dat in de oud Teutonische taal „schatquot; beteekende en in het Engelsch nog is overgebleven in de uitdrukking; to hoard up (opstapelen).

Het dichtstuk is afgedeeld in 39 afdeclingen, avonturen genoemd en bestaande uit vierregelige coupletten in den oud-Duitschen tongval. Deze afdeelingen worden gevolgd door eene zoogenoemde klagt van Chriemhilde, in korter rijmregelon en blijkbaar van eeno andere, latere band. Zeer laat is dat oud-Duitscho holdon-dicht in druk uitgegeven. Nadat de ten deole onvolledige handschriften van hetzelve in de XVII'¹⁰ eeuw geheel en al in vergetelheid waren geraakt, was Bodnier de eerste, die het laatste gedeelte in het licht gaf onder den titel: Chriemhilde» Rache (Zurich 1751). H. Muller gaf er het eerst eeno volledige uitgave van in zijne Sammlung daUscher Gedichte aus dem 12—14 Jahr-hundert (Berlijn 1782); von dor Hagen leverde eene critische uitgave met oon Glossarium (Berlijn 1807), op welke eene nog betere van Lachmann volgde (Berlijn 1826). Latere uitgaven werden bezorgd door von Lassborg, in het vierde deel van zijn' Liedersaai (Eppishausen 1821), Schönhut (Tubingon 1834, herd. 1840) en Loyser (Leipzig 1840). Simrock (Berlijn 1827 en later) on Pfitzor (Stuttgard en Tubingen 1842—1843) gaven vertalingen in het hodondaagsche Hoogduitsch. Het is evenzeer vreemd als jammer, dat er van dit dichtstuk goene dichterlijke Neder-landsche vertaling bestaat.

De dichter van dozen epos is geheel onbekend. Er is echter geen twijfel aan, of het geheel is van dezelfde hand. Reeds de éénheid dor geheele handeling bewijst dit, en hot blijkt bovendien uit do geheele dictie. Merkwaardig is de aanteekoning van den Beyersehon geschiedschrijver Aventinus, die in het begin der XVI^|1lt;! eeuw leefde, dat het onderwerp van het N. (de lotgevallen van Chriemhilde) en waarschijnlijk bet dichtstuk zelf, nog in zijnen tijd in het volksgezang voortleefde.

Talrijk zijn de schriften, in welke dit voortreffelijke voortbrengselen dor Zwabisoho poëzij uit oen taalkundig, critisch, historisch of aesthetiseh oogpunt beschouwd en behandeld wordt. Als do voornaamsten noemen wij: Giittling, Über das Geschicht-liche ini Nibelungenliede (Rudolstadt 1814) en Nibelungen und Gibelinen (Rudolstadt 1817); W. Grimm, Deutsche Ilaldensage (Göttingen 1829); von dor Hagen, Die A'ibelungen, Hire Bedeu-tung u. s. tv. (Brcslan 1819); van Kampen, Het oud-Duitsche heldendicht der Nibelungen, in: Letteroefeningen, 1818, Meng. bladz. 101—116, 153 — 167, herd, in Tydoman en van Kampen , Mnemosyne, D. IX, bladz. 19!)—237; Laclunann, Kritih der Sage, von den Nibelungen, in: Rheinisches Museum; Mone, Einleitung in das Nibelungenlied (Heidelberg 1818); 1'. E. Muller, in Sagabi-bliothek (Koppenhagen 1817—1820, 3 din.); W. Muller Versuch einer etymologischen Erkldrung der Nibelungensage (Berlyn 184 1); Rückert, Oberon van Mons u. s. ia. (Leipzig 1836); Siogenbeck , Het Nibclungenlied in; Tydoman en van Kampen, Mnemosijne, D. VII, bladz. 235—292, D. IX, bladz. 125—191; von Spaun , II. von Ofterdingen und das Nibelungenlied (Linz 1840).

NICAEA was oudtijds eene aanzienlijke stad in Kloin-Azic , in Bitbynië, aan hot meer Ascania. Zg werd gesticht door An-tigonus, den zoon van koning Philippus, en door en naar hem Antigonia genoemd. Perdiccas brciddo haar uit en noemde haar N. naar zijno gemalin Nico. Vroeg was zij de zetel van oenen christelijken bisschop, later van eenen aartstbisschop. Tijdens hot zoogenoemde Latijnsche keizerrijk to Constantinopel sticht te Theodorus Lascaris in het jaar 1206 oen afzonderlijk Grieksch keizerrijk to'W. dat tot 1261 bestond en toen door Michael Pa-leologus weder naar Constantinopel verplaatst word. In 133 0 werd N. door de Turken veroverd, die hot sedert in bezit hielden. Thans is het oeno vorvalleno plaats en heet Isnik.

N. is in de kerkelijke geschiedenis bekend door twee oecume -nische conciliën, die er gehouden zijn, en wol het eerste , in 325 on het zevende, in 787. Het eerstgonoeinde was belegd ter bijlogging van de geschillon met Arius, wiens gevoelens aangaande den persoon van Jezus Christus door de welsprekendheid van zijnon tegenstander Athanasius en den invloed des keizers werden veroordeeld. Verdienstelijk maakte zich die kerkvergadering door hot vaststellen van don tijd, waarop de chns-tolijke kerk voortaan overal het feest van 's Hollands opstanding vieren zou; als mede door het verwerpen vau een voorstel om do geestelijken tot den ongehuwden staat to verpligton. Het con-

cilie van 787 werd gehouden op last van keizerin Irene en bepaalde de wijze waarop de beelden vereerd en de reliquien bewaard moesten worden.

Zie over het eerstgenoemde concilie; Baijer, de auctoritale el intcyritale Concilü JS'icatni /j/ imi (Jena 1671); Bensel, Vindiciae Concilii Nicaeni primi (Lunden 1736); Caccini, Sloria del primo concilia Niceno (Lueca 1637); Camerarius, 1 list O!'ia Synodi Aicbe-nae (Leipzig 1543, herdr. 1552, 1560); Dannhauer, Concilium Nicaenum primum (Straatsburg 1666); Dorsch, Exercitatio ad concilium Nicaenum primum (Straatsburg 1653, herdr. 1681); Fech-tius. De innucenUa concilii Nicaeni primi (Rostock 1710); Gela-sins. Acta concilii Nicaeni (Parijs 1599, herdr. Heidelberg 1604); Ittig, Historia concilii Nicaeni (Leipzig 1712); Mentzer, Exercitatio ad concilium Nicaenum (Giessen 1752); Pisanus, Ada concilii Nicaeni (Dillingen 1572, verbeterd Keulen 1581 , herdr. 1591).

N1CANDER (Kakel Augustds), Zwcedsch dichter, geboren den 20^8tei1 Maart 1799 te Strengnas, verloor vroegtijdig zijnen vader, die aldaar conrector was, en geraakte door dit verlies met zijne moeder in zeer bekrompene omstandigheden. Inmiddels word er door vrienden toch voor gezorgd, dat hij in 1817 do lessen op de Universiteit te Upsala kon bijwonen. Reeds in 1821 gaf hij daarop oen treurspel in het licht, getiteld: Runesviirdet eller den forste riddarn (2^dl! druk Stokh. 1835) en spoedig daarna Fjiirilar fran Pinden. Hij promoveerde in 1823 en verkreeg ecne betrekking aan de koninklijke kanselarij. Daarop verscheen zijn gedicht Tassos död, dat den eereprijs der Zwcedsche academie waardig geacht werd, en Konumj Enzio, dat door gloed en welluidendheid uitmunt. Ondersteund door den kroonprins en de academie, ondernam hij in 1827 eene reis naar Italië, waaruit hij arm en met schulden beladen naar het vaderland teritgkcerde. Hij was nu voor het practische leven ongeschikt en hoewel de uitgaaf zijner gezamenlijke gedichten {üesperider, Stockh. 1835) hem een vrij aardig honorarium opleverde, verdween zijn geld als water op een' heeten steen en hij leed volslagen gebrek. Uit had ten gevolge dat hij zijnen troost in den drank zocht. Hij trok eenigen tijd later naar Stockholm, waar hij bij een boekhandelaar werk vond en den 7^,3cn February 1839 overleed. Al zijne werken zijn in 4 deelen te Stockholm uitgegeven (1839— 1841, 2'¹⁰ druk in 7 deelen 1851—1852).

NICARAGUA, een weinig beschaafde vrijstaat in Centraal-America, begrensd ten noorden door Honduras, ten oosten door de Mosquito-kust en de zee der Antilles, ten zuiden door Costarica en ten westen door de Stille zuid-zee, beslaat ongeveer 1100 □ mijlen. Het is eene zeer vuleanische landstreek, ten westen met de hooge Cordillera's weinig doorzochte hooglanden, ten zuidoosten vlak land opleverende, met rivieren doorsneden, en waarin men twee groote meren aantreft. Het kleinste, Managua of Leon genaamd, is ongeveer 10 mijlen lang, 6 of 7 breed en legt op 4 mijlen afstands van de zee en 143{. voet boven hare oppervlakte verheven. Door de rivier Panaloya is dit meer verbonden met het grootere meer, 'tgeen den naam N. draagt, die van daar op den vrijstaat is overgegaan. Dit meer, dat slechts door eene 2} mijl breede strook van vuleanische heuvelen van de Stille zuidzee gescheiden wordt, is 27 mijlen lang en bijna II breed. Het ligt 120 voet boven de oppervlakte der zee en heeft eene diepte van ongeveer 84 voet. Dit moer is weder door den San Juan del Norte, eene rivier van 281—938 voet breedte en 22 mijlen lengte met de zee dor Antilles verbonden. Er wordt over gesproken door middel dezer meren en rivieren beide zeeën met elkander in verbinding te brengen en door eene doorgraving der beide smalle landstreken Noord- van Zuid-America af te scheiden.

De bodem is, als zijnde vulcanisch, zeer vruchtbaar. De uitgestrekte bosschen leveren velerlei soort van hout, harsen en gommen; alle Europcesche korensoorten en tropische gewassen gedijen aldaar op verschillende hoogte. Er is oen groote menigte vee, die voornamelijk het middel van bestaan voor de inwoners oplevert. Hun getal word na de laatste schatting gerekend 264,000 zielen te bedragen; daarvan is slechts een tiende gedeelte blank, de overigen zijn negers, mulatten, oorspronkelijke Indianen en Ladinos (gemengd ras). De nijverheid is er onbeteokenend, do handel voor als nog gering. De constitutie dagteekent van 1852 en is democratisch; een president der republiek wordt telkens |

I voor twee jaren gekozen; een senaat en eene kamer van volksvertegenwoordigers bezitten do wetgevende magt, In administratief opzigt wordt de staat in vijf districten verdeeld; Leou, Managua, Grenadaj, N. en Segovia. De hoofdstad Leon, zetel dei-regering en van een' bisschop, 3 mijlen van het Managna-meer en op gelijken afstand van de zee gelegen, in 1523 door Francisco de Cordova gesticht, heeft eene bevolking van 30,000 inwoners. Andere noemenswaardige steden zijn Managua aan het meer van dien naam met 13,000 inwoners; Massaya met 13,000; Grenada aan het meer N. met 14,000 inwoners, N., mede aan dat meer met 12,000 inwoners.

N. werd spoedig na de ontdekking en het in bezit nemen van zijne kusten door Gil Gonzales Davila een intendantschap van het Spaansche kapitein-generaalschap Guatemala, doch scheurde zich in 1821 van Spanje los en trad in 1823 toe tot het verbond der 5 Staten van Centraal-America. Do staat heeft sedert onder voortdurende binnenlandsche onlusten en gedurige twisten met de naburige staten een onzeker leven tot heden gerekt, maar zal, zoodra het kanaal tusschen do beide wereldzeeën gegraven is, wel eene onderhoorigheid van Engeland worden. Reeds nu is de haven van Greytown aan den mond van den San Juan del Norte eene vrijhaven onder onmiddelijke bescherming van Engeland.

NICE. (Zie Nizza).

NICEP HORUS is de naam van onderscheidene middeleeuw-sche Grieksche, meest Byzantijnscho schrijvers. De voornaam-sten zijn;

N. patriarch van Constantinopel, geboren in 758, overleden in 828, schrijver eener Chronologia cornpendian'a, uitgegeven door Camerarius (Basel 1561, herdr. Leipzig 1573) en van een Breviarium historicum, uitgegeven door Pitau (Parijs 1648) en Dekker (Bonn 1837).

N. Brigennius, een Macedoniër, wiens geboortejaar niet bekend is, overleden in 1137, schreef eene geschiedenis der Com-nenen, aangevuld door zijne geleerde gemalin Anna Comnena. Zij is uitgegeven door Possin (Parijs 1666) en Meinicke (Bonn 1836).

N. Blemmides, patriarch van Constantinopel in de eerste helft der XIII^de eeuw, heeft twee aardrijkskundige geschriften nagelaten, die door Spohn (Leipzig 1818) en Manzi (Rome 1819) zijn uitgegeven.

N. Gregoras, patriarch van Constantinopel in de XIV^de eeuw, schreef eene Historia Byzantina in 28 boeken, van welke slechts 24 tot ons gekomen zijn. Zij bevatten het tijdvak van 1204 — 1351 en zijn meermalen uitgegeven. De beste uitgave is die van Schopen (Bonn 1829, 1830, 2 dln.).

NICETAS ACOMINATÜS, naar zijne geboorte2)laats in Phry-gie ook Choniates genoemd, een Byzantijnsch geschiedschrijver, ontving omstreeks II50 zijne opvoeding te Constantinopel, bekleedde vervolgens eenige openbare betrekkingen en week na de verovering dier stad naar Nicaea in Bithynie, waar hij omstreeks 1206 stierf. Zijn voornaamste werk is eene geschiedenis der Grieksche keizers in 21 boeken, welke van II17—1203 loopt en door Wolf (Bazel 1557) Fabroti (Parijs 1647) en quot;J. Bekker (Bonn 1835) uitgegeven is. Bovendien bezitten wij van hem eene beschrijving der monumenten, door de Franken bij de inneming van Constantinopel vernield, uitgegeven door Wilken (Leipzig 1830).

NICIAS. Een der voortreffelijkste Atheensche veldheeren, door braafheid niet minder dan door dapperheid beroemd, en bij zijne medeburgers wegens milddadigheid vooral gezien. Hij bloeide ten tijde van den Peloponnesischcn oorlog, en ontnam als bevelhebber der Atheensche vloot den Lacedaemoniers het eilaud Cythera. Vervolgens was hij de voornaamste bewerker van het vijftienjarig bestand tusschen do oorlogende partijen, welk bestand evenwel wegens onvervulde voorwaarden na weinig jaren weder verbroken werd. Hierop werd hij met Aleibiades en La-maehus als veldheer verkozen in den togt tegen Sicilië, schoon hij denzelven steeds had afgeraden. Nadat zijne ambtgenooton waren terug geroepen, belegerde hij Syracuse, en zoude die stad waarschijnlijk hebben ingenomen, indien eene Spartaansche vloot niet ter hulp der stad ware toegesehoton. De Atheniensers zonden wel versterking onder bevel van Demosthenes, doch de on-voorzigtigheid van dezen bereidde aan het Atheensche leger de

nederlaag. Het overschot van hetzelve hiul zich nog door eene tijdige teruglegt kunnen redden; doch de bijgeloovige vrees voor eene maansverduistering deed N. het vertrek nog een paar dagen uitstellen en dit gaf den vijand gelegenheid tot een nieuwen aanval, waarin N. zelf en Demosthenes gevangen werden. Beide stierven in de gevangenis. Dezo nederlaag had plaats in 't jaar 413 voor Chr. Het leven van N. is door Plutarchus beschreven.

NICIAS, beroemd schilder van Athene, zoon van Nieomedes en leerling van Antidotus, die gebloeid heeft van de 110^lle tot de U8^de olympiade. Het is bekend dat Praxiteles zich van de hulp van eenen N. bediende, die volgens sommigen vroeger zou geleefd hebben, volgens anderen de hier bedoelde schilder is geweest. In dat geval zou hij het geweest zijn, die de zoo vaak en zeer uiteenloopend besprokene beschildering en vergulding der beelden van Praxiteles volvoerde. N. heeft uitgemunt als historie-, zee- en landgevechten-schilder. Pausanius roemt hem daarenboven als dierschilder en Plinius vermeldt dat hij bijzonder slaagde in hot voorstellen van honden. Hij bediende zich van de vier verwon, aan welke de schilders der oudheid tot op Apelles getrouw bleven. Ten zijnen tijde begon echter reeds het gebruik van fijner en schitterender verwstoffen in zwang te komen. Hij verstond zeer goed de kunst van kleuren te mengen en er effect door tc weeg te brengen, terwijl zijne figuren volgens Plinius zeer veel relief hadden (ut emmerent e tabulis pic-turae). Hij schilderde in kalk Ncmea op eenen leeuw, den Liber Pater, die te Rome in den tempel der Concordia gevonden werd, eene Diana, eenige voorstellingen aan Homerus ontleend, enz.

NICOBAR-EILANDEN, door de Maleijers „Sambi-langsquot; d. i. Negen eilanden genoemd, is eene eilandengroep in de Indische zee, welke, ten westen van het sehiereiland Malakka, zich tusschen Sumatra en de Andaman-eilanden in noord-noordwestelijke rigting uitstrekt. Acht of negen daarvan zijn van eenige beteekenis , de overigen klein. Het klimaat is er voor Europeanen hoogst ongezond, hetgeen ten laatste de colonisatie, vooral door de Denen bij herhaling beproefd, in 1848 weder heeft doen opgeven. Do voornaamste eilanden van het zuiden te beginnen zijn: Groot-N. dat door het St. George-kanaal van klein-N. gescheiden is, Camorta en Noncowry, tnsschen welke zich eene ruime en zeer veilige ligplaats voor schepen bevindt, aan welks oever zich voorheen kolonisten hebben nedergezet, Bompoka, Terressa, Chrowry en Car-N. het noordelijkste, dat door het ruime Ten-degrees-Chaunel van het zuidelijkste der Andaman-eilanden gescheiden is.

De grond levert er geeno granen, doeh een grooten rijkdom van tropische vruchten, onder welke vooral kokosnoten, veel hout en verschillende diersoorten op. De bewoners, wier getarl wel 10,000 moet bedragen, behooren tot het Maleische ras, worden op de noordelijke eilanden als zachtzinnig en gastvrij geroemd, terwijl die der zuidelijke daarentegen schuw zijn en zich voor vreemdo bezoekers schuil houden.

NICODEMUS. Een aanhanger in het geheim van Jezus gedurende diens openbare leven, die met dezen een nachtgesprek had (Joh. III). Na den dood van Jezus vereenigde hij zich met zijnen ambtgenoot in het lidmaatschap van den grooten Jood-schen Raad, Jozef van Arimathea, om den gekruisigde eervol te begraven. Of hij dezelfde is met den in den Talmud genoemden N., zoon van Gerion, is onzeker. Een der apocryphe Evangeliën draagt zijnen naam, maar dit stuk is blijkbaar onecht.

NICOLAAS (St.), meer dan eenigen anderen heilige der R. Catholijke kerk aan de jeugd bekend, leefde, naar men wil, in het begin der IV^d0 eeuw en zou een der tegenstanders van Arius op het concilie van Nicaea geweest zijn. Volgons de kerkelijke overlevering was hy bisschop van Myra en geraakte tijdens de vervolging der christenen door Diocletianus in de gevangenis, uit welke hij eerst onder de regering van Constantijn den Grooten bevrijd werd. Zijn feestdag valt, als bekend is, op den 6^,Urgt; December.

Zie eene verhandeling over St. Aicolaas en het St. Nicolaasfeest van den hoogl. van Hengel, in; Kist en Royaards, Archief voor kerkelijke geschiedenis.

NICOLAAS, naar zijne geboortestad bijgenaamd Damasce-nus, was een zeer geleerd man, dio ten tijde van keizer Augustus leefde en aan het hof van Herodes den Grooten zeer in achting stond. Hij was wijsgeer, dichter en geschiedschrijver, maar de VII.

moesten zijner werken zijn verloren gegaan. De fragmenten, die er van overgebleven zijn, heeft Constantinus Porphyrogeneta verzameld en Valasius uitgegeven (Parijs 1634).

NICOLAAS. Er zijn zes pausen van dien naam geweest. N. de I^s10, bijgenaamd de Groote, geboren te Rome, beklom den pausolgken zetel in het jaar 858, na den dood van Benedictus den III¹''¹¹. Hij deed Photius, patriarch van Constantinopel, in den kerkban en voltooide daardoor de scheiding tussehen de Oosterscho en Westersche, of Grieksche en Latijnscho kerk. Deze bisschop van Rome was do eerste, die zich tot staving van do pauselijke oppermagt beriep op de valscho dceretaleii aan Isidorus toegeschreven (zie Decretalen). In zijne heerschzueht sprak hij den ban uit over keizer Lotharius, doch hij maakte zich verdienstelijk door do Bulgaren, met hunnen koning aan het hoofd, tot het Christendom te bekeeren. Hij was een der pausen, die het eoolibaat der geestelijkheid mot geweld wilde invoeren, waarom hij verbood, dat iemand de mis zoude aanhooren, door eenen gehuwden geestelijke bediend. Zijn sterfjaar is niet met zekerheid bekend, maar is waarschijnlijk 867.

N, de II^d0, geboren te Chevron in Savoy e, was bisschop van Florence, toen hij in het jaar 1058 de opvolger werd van Paus Bonedietus den Xquot;^lon. Hij bragt veel toe aan de verheffing der pauselijke magt door de verkiezing van den paus op te dragen aan het collegie van cardinalen, schoon tevens bepalende, dat geen paus zou worden ingezegend buiten 's keizers toestemming. In den strijd met Berengarius over het avondmaal betoonde hij zich een zeer ijverig voorstander van het orthodoxe gevoelen, en ofschoon het door zijne schuld was, dat de Noormannen zich in zijnen tijd van een gedeelte van Italië meester maakten, vond hij in hun opperhoofd Robert Wiscard een krachtig verdediger van zijn wereldlijk gezag. Hij overleed in het jaar 1061.

N. de IIIquot;¹⁰, uit het edele geslacht der Orsini, heeft zieh in de geschiedenis vooral bekend gemaakt door do krachtdadige wijze, op welke hij het aanzien en de magt zijner bloedverwanten bevorderde, nadat hij in het jaar 1277 den door don dood van Johannes den XIX'^,Cquot; opengevallen pauselijken zetel had beklommen. Hij was oen ijverig bevorderaar der wetenschappen; het was aan hem, dat keizer Rudolf van Habsburg de keizerlijke regten over het exarchaat (zie Exarchaat) overdroeg. Hij overleed iu het jaar 1280.

N. do IV'^le, van Piacenza, was bisschop van Praeneste, toen hij in het jaar 1288 in plaats van den overleden Honorius don IV^,k'^u tot paus verkozen werd. De zware partijschappen, die destijds tc Rome plaats hadden en in welke hij zich niet met de noodige voorzigtigheid schijnt te hebben gedragen, veroorzaakten, dat hij gedurende eenigen tijd zijne zetelstad moest verlaten. Hij overleed in het jaar 1292, na vruehtelooze pogingen te hebben aangewend om door eenen nieuwen kruistogt het christelijke gezag in hot oosten te herstellen.

N. de V^lt;l8 wordt door velen niet onder de eigenlijke pausen gerekend, daar hij eigenlijk een tegenpaus was, die toen, paus Johannes do XXIIquot;⁰ in het jaar 1328 door eene opgeworpene kerkvergadering als ketter was afgezet, op den pauselijkcn stool werd geplaatst door den invloed van Lodewijk van Beijeren. Hij overleed in de gevangenis, waarschijnlijk in het jaar 1332.

N. de VI^dl!, of volgens hen, die den vorigen niet erkennen de V^d0, eardiuaal bisschop van Bologna, volgde in het jaar 1447 Eugenlus den IV^llen op. Schoon van geringe afkomst (men wil dat hij een barbierszoon was) wist hij zich met roem op den pauselijken zetel te houden. Vooral maakte hij zich door het bevorderen van kunsten en wetenschappen bemind, inzonderheid door ua den val van Constantinopel vele Grieksche geleerden naar Rome te lokken. Hij stierf in het jaar 1455.

NICOLAAS de Iquot;^t0, keizer van Rusland, zoon van keizer Paul den I⁸'⁰'¹ en Sophia Dorothea van Wurtemberg (keizerin Maria ïeodorowna), werd den 25quot;^l0n Junij (7 Julij) 1796 te Petersburg geboren. Daar hij de derde zoon was, scheen het niet waarschijnlijk, dat hij immer den troon zou beklimmen, doch gedurende de regering van zijnen oudsten broeder, keizer Alexander den die kinderloos was, hadden er geheime onderhandelingen plaats, zoodat er een verzegeld, eerst na's keizers dood te openen geschrift bij don rijksraad en bij de heilige synode werd nedergelegd, waaruit bleek dat de grootvorst Constantijn, Alexanders oudste boeder, afstand deed van zijne aanspraken

4

op dun troon, en do erfopvolging aan don jongeron, N., werd opgedragen. Deze schijnt van die schikking gcene kennis te hebben gedragen, althans hij erkende de regten van zijnen ouderen broeder Constantijn en verklaarde zich eerst bereid tot het aanvaarden dor keizerlijke waardigheid, toendozo, die zich to Warschau bevond, toen Alexander den l⁸'⁰¹¹ Docoinber 1825 overleed, zijnen troonsafstand bekraehtigde. Of Constantijn daartoe bewogen zij doordien Alexander hom minder geschikt voor don itus-sisehon troon achtte, dan wel of een toen roods voorgenomen huwelijk met eeno poolscho dame cr mede aanleiding toe hebbo gegeven, doet hier minder ter zake. Genoeg, N. beklom den troon, maar had al aanstonds te kampen met eeno militaire zamonzwering, die hij met grooton persoonlijken moed, met onbezweken kracht en mot cene onvermijdelijke gestrengheid dempte. Van toeu af legde hij zieh met ijver toe op de verbetering van Ruslands inwondigon toestand. Een oorlog niet Perziii in 1824 eindigde met een voordoelig vredesverdrag. Ook oen krijg togen de Turken, kort daarna uitgebarsten, eindigde roemrijk voor den Czaar. Be opstand van Polen in 1830 werd bedwongen door oenen zwaren strijd tegen een heldhaftig volk, datnoode buigt onder den scepter van Rusland. Gedurende de staatkundige woelingen, eerst van 1830 cn 1831, later van 1848, was dc staatkunde van Rusland behoudend, doch zij scheen den loop dor gebeurtenissen meer af te wachten dan te leiden, en nog duurde de oorlog in de Krim tegen Frankrijk en Engeland, toen do keizer den 2^dC11 Maart 1853 overleed en opgevolgd werd door zijnen oudsten zoon Alexander den IIquot;¹⁰quot;.

NICOLAI (Ciiristoph FmEDiiicu). Deze geloerde boekhandelaar en smaakvolle schrijver word don Maart 1733 te Berlijn geboren en overleed aldaar den 8quot;^cn Januarij 1811. Hij trad als schrijver op met Briefc über tien jetzigm Zustand rler schlinen Wissenschaften (Berlijn 1756). Mot Mendelssohn gaf hij uit: UihUothek der schonen Wissenschaften (Leipzig 1757—1758, 4 din.) Vervolgons alleen de AUyemeinc Deutsche Bibliotheh (Leipzig 1765—1792, 106 din.), in eeno Neua voortgezet (Kiel 1800— 1805, 56 dln.). Ook gaf hij eeno Topographisch-Historische Be-schreibuntj von Berlin und Potsdam (Berlijn 1719), die meermalen herdrukt is. Zeer belangrijk zijn zijne Carakteristischen Anec-doten von Friedrich II (Berlijn 1788 — 1792, 6 dln.), waarbij be-hooren: Anmerkungen über Zimmermanns Frayen über Friedrich den Grossen (Leipzig 1791, 2 dln.). Voel tegenspraak vond zijne Beschreibung einer lieise durch Deutschland und die Schweitz (Berlijn 1781, 12 dln., meermalen hordr.). Ook schroef N. eenige romans, die alleen als prooven van de toenmalige denkwijze oenigo waarde hebben en onder welke zijn Sebaldus Nolhanker, dikwijls herdrukt en ook in het Ned. vertaald, de bekendste is, zijnde eene satire op do kerkelijke onverdraagzaamheid.

Hij heeft zijn loven beschreven in de door Löwe uitgegeven Bildnissen, alsmede in een geschrift over zijne opleiding cn wijs-geerige ontwikkeling (Berlijn 1799). Ook is 's mans leven en zijn zijne geschriften behandeld door .Kichte (Tubingen loul) en na zijnen dood door Gockingk (Berlijn 1820).

NICOLA1TEN. Een kottersehe aanhang, die reeds in de I^s'⁰ eeuw bestond en blijkens Openb. II■ 0, 15, in de oudste gemeenten te Ephose en te Pergamus gevonden werd. De N. sehij-nen zich minder door dwalende loerstellingon, maar voel moor door ligtzinnigheid on zedeloosheid onderscheiden te hebben, gelijk do oude Balaamiten in Israël (verg. vs. 14). Niet onwaarschijnlijk is de naam N. slechts eene Grioksche vertaling van het Hehreeuwscho Balaiimiton; zoodat men den eerstgenoemden naam niet behoeft af te leiden van zekeren Nicolaas, on allerminst van den Antiochicr, die Hand. VI: 5 met lof genoemd wordt en van wien door Clemens Alexandrinus en Ircnaeus verhaald wordt, dat hij uit dweeperij zijne schoone vrouw van zieh liet gaan.

Zie voorts: Balthasar, de prisca haeresi Nicolaitanm (Gryps-walde 1682); Hemmius, de Nicolaüis (Kopenhagen 1714); Janus, de Nicolaüis (Wittemberg 1723); Mosheim, Dissertatie de Nico-laïtis, in Bibl. Bremens. Class, I,fasl. 4, pag. 381, herdr. in zijne Dissertdlwnes, ad hist, eed, pert. T. I, pag. 3S9; Hoth, de Nicolaitis (Jena 1679); Valckcnicr, Disputatie dc Nicolaüis (Fra-noker 1664).

NICOMACHU8 van Gorasa, niet te verwarren met Nicoma-chus, den zoon van Aristoteles, aan wien deze groote wijsgeer zijne verhandeling over do zodokunde opdroeg, bloeide in de II¹¹⁰ eeuw na Clir. (waarschijnlijk onder of even na de regering van Trajanus); hij sehrcef eene Inleiding in twee boeken over de Pythagorische getallenleer, die naderhand door lambli-chus (zie lambhchus) gecommentarieerd word. Hij paste verder deze leer op natuurkundige en zedelijk godsdienstige onderworpen toe. Zijne schriften werden door de Nooplatonisten, die in de volgende eeuw opkwamen, op hoogen prijs gesteld, zoo als wij door het voorbeeld van lamblichus zagen. De Neopythagoristen, waartoe Nieomachiis behoorde, waren de voorloopers van de Alexandrijnscho school, die zooveel invloed niet alleen op het Heidendom, maar zelfs op de Christelijke leerstellingen uitoefende (zie Neoplatomsmus),

NICOMACHUS, eou van de beroemdste schilders der oudheid, zoo als blijkt uit Cicero, Plutarchus en Plinius. Hij was een tijdgenoot van Aristides, Protogenes en Apelles, oen leerling van zijnen vader Aristodomus. Deze lozing van Plinius wordt echter door anderen betwijfeld, die Aristides tot don boeder en Aris-toclcs tot zijnen zoon maken. Hoe 't zij, do bloeitijd dezes kunstenaars is vast te stellen tusschcn do UO¹¹⁰ en 115^de olympiade. Hij is dc maker van ondorsoheidene beroemde schilderijen, die voel verdienste hadden door hun coloriet; zijne vlugge en uitvoerige techniek wordt door Plinius bijzonder geroemd. Vitru-vius meent dat, ofschoon hem minder roem ton deel viel dan aan Apelles en Protogenes, hij echter niet in bekwaamheid voor hen behoefde onder to doen. N. schilderde de schaking van Proserpina, dio later in den tompol van Minerva op het capitool van liome werd tentoongesteld. Verder Ulysses, die door hem 't eerst werd voorgesteld met den dpitson hoed, en waarnaar de gesneden steenon en marmeren afhcoldingon van Ulysses met dien hoed zouden genomen zijn. Ook schilderde N. Apollo, Diana, de moeder dor goden op ecu' leeuw gezeten. Bacchanten door Satyrs overvallen, en de voorstelling van Scylla, die ten tijde van Plinius in don tempel des vrodes te Rome was.

NICOMEDES is de naam van drie Bithynischo koningen,van welke de eerste weinig bekend is, en in het jaar 281 voor onze jaartelling aan de regering kwam, on do tweede zijnen vader Prusias ombragt, (148 v. Chr.) omdat deze den Romeinen in alles onderdanig was: doch ook hem wachtte oen gelijk noodlot, daar hij door de hand van zijnen zoon Socrates sneuvelde. Deze laatste werd door zijnen broeder N. don IIP¹⁶¹¹ verdreven, maar door Mithridates hersteld; doch moest den troon, in het jaar 90 op bevel dor Romeinen aan N. weder afstaan. Deze laatste N. nu was den Romeinen zoo onderdanig dat hij, oven als een vrijgelaten slaaf, zijn hoofdhaar afschoor on eenen hoed opzette; zeggende, eeno vrijgelatene dor Romeinen te zijn, welke hij ook bij uitersten wille tot erfgenaam zijns rijks benoemde (75 v. Chr.).

NICOPOLIS. De naam van verschoideno in do oudheid bekende steden, onder anderen van twee in Egypte en even zoo vele in Moesië en Daciö. Eeno der beroomdston en aanzienlijk-sten is die, welke Augustus, na zijne beslissende overwinning op Antonius bij Aetium, in de nabijheid van dit voorgebergte in Epirus liet bouwen, om zoo de zegepraal te vereeuwigen, waardoor hij onbepaald gebieder van het Romeinseho rijk werd. Men ziet nog aanzienlijke bouwvallen dezer stad omstreeks Pro-vesa.

NICOT (Jean), gezant van den Eranschcn koning Eranfois den XI¹¹⁰quot; aan het Portugeescho hof, bragt in 1560 de eerste tabaksplant in Frankrijk on voordo oonigc jaren later het tabak-rooken aldaar in. Hem ter eere werd het plantengeslacht, waartoe do tabak (zie Tabak) behoort, JSicotiana genoemd.

NICOTINE. In de bladeren van iedere tabaksoort komt eene stof voor, dio om hare bijzondere eigenschappon vermelding verdient, en waaraan mon, naar don naam van het geslacht, waartoe do tabaksplant behoort, don naam heeft gegeven van N. Deze stof, het eerst door Vauquelin uit tabak afgezonderd, bestaat uit koolstof, waterstof en stikstof, cn behoort tot die reeks van ligchamen, waaraan men den naam geeft van bewerktuigde bases of alkoloïdon. Zij vormt eeno kleurlooze, vlug-tigo en uiterst vergiftige vloeistof met doordringenden reuk. Eou druppel dezer vloeistof zou voldoende zijn om oen' houd te doodeu. In do tabaksplant komt het N. voor in verbinding mot zuren als citroenzuur en appelzuur. Door ovorhaling van tabak

mot water en jiotassa kan Je N. daaruit worden afgezonderd; de potassa namelijk bindt de zuren, waarmede de N. in den tabak vereenigd is, en maakt de N. vrij, die met het water overdestilleert. Het gehalte van verscho tabaksbladeren aan N. is grooter, dan van die, welke aan eene gisting zijn onderworpen geweest, zooals het geval is bij den rooktabak. Het gehalte van rooktabak aan N. loopt zeer uiteen. Volgens Schlösing zou hot gehalte van gedroogden rooktabak kunnen verschillen _V(U1 2—7 pCt. Do waarde van tabak wordt niet bepaald door zijn gehalte aan N. Bij het rooken vnn tabak nuttigt men ook N., want in tabaksrook komt N. voor; de hoeveelheid, die men verbruikt, is echter gering, daar de tabaksrook slechts korten tijd in den mond blijft. De N. werkt evenwel mede, om den smaak en den reuk van den tabak en den tabaksrook te ver-lioogen.

NIERUIIR (Carstens), den 17^lt;,en Maart 1733 te Ludingworth in Hannover geboren, trad in het jaar 1760 als luitenant-ingenieur in Deensehe dienst. Toen het Deenseho hof, op voordragt van den beroemden oosterling Miehaelis, door den graaf van Eernstorff ondersteund, besloot, om eenige geleerden, op zijne kosten, naar Arabic te zenden om nieuwe ontdekkingen ten aanzien van dit land te doen, werd ook N. daartoe bestemd, met nog vier andere geleerden. Deze vijf reizigers, waarvan aan Cramer en ITorskal de natuurlijke geschiedenis, aan Hagen de oosterscho talen, aan Baurenfeind het teekenen, en aan N. de aardrijkskunde werd opgedragen, verlieten den 4^llcn Januarij 1761 Kopenhagen en namen den weg over Constantinopel, door Egypte, naar Yemen. Dan, binnen den tijd van een jaar stierven, zoo hier als op don weg naar Iridic, al zijne togtgenooten, waardoor het geheolo oogmerk der rcizo zoude zijn verijdeld geweest, indien niot N. het stoutmoedig besluit genomen had om baar alleen te vervolgen en den arbeid en de waarnemingen zijner overledene reisgenooten in zich te vereenigen. Hij keerde in 1767 eerst terug, en gaf in 1772 te Kopenhagen zijne Beschrcibung von Arahien, en van 1774—1778 zijne Rcisebdschrcihitvg unch Arabian und anderen umliegenden Lündcrn, (Ned. vert, van het eerste Amsterdam en Utrecht, 1780, van bet tweede aid. 1776, 2 din.), alsmede P. Forskal Descripliones ani'mrt/mm (Kopenhagen 1775) en diens Flora Aegyptiaco-Arabica (Kopenhagen 1776) in het licht. Mot do uiterste naauwkeurigbeid alles onderzoekende en nooit op vreemde borigten afgaande, zag hij altijd uit eigene oogen, en liet zich steeds door waarheidsliefde leiden, waardoor zijne borigten omtrent Arabic cono hooge waarde verkregen hebben. Nn zijne terugkomst werd hij in 1768 kapitein ingenieur te Kopenhagen, in 1778 koninglijk justitie-, in 1808 staatsraad, en in 1809 lid der Danebrogs-ordo; terwijl hij in 1802 door het Nationaal instituut in Frankrijk onder zijne leden werd opgenomen. Hij overleed den 26'^lon April 1815. Zijn zoon

NIEBUHR (Bartiiold Georo), een der scherpzinnigste geschied- en oordeclkundigen van zijnen tijd, werd den 27quot;^tori Augustus 1776 te Kopenhagen geboren. Hij beoefende de regts-geleerdheid te Göttingen, de natuurwetenschappen te Edinburg. Na eenigen tijd particulier secretaris van den Deenschcn minister Schimmelmann te zijn geweest, bekleeddo bij verscheidene openbare ambten, eerst in Deensehe, sedert 1806 in Pruissischc dienst, het laatst als gezant bij den pauselijken stoel. Inmiddels betrad hij tevens met roem de baan der wetenschap. Na de stichting dor Bcrlijnscbo hoogeschool hield hij aldaar voorlezingen over de Romcinsche geschiedenis, gelijk dan ook eene iJö-miche Geschichte (Berlijn 1811 volg. 3 dln. meermalen herdr.) zijn hoofdwerk is. Het munt uit door eene uiterst scherpzinnige critiek, die eene menigte verhalen en overleveringen buiten do historische waarheid plaatste, benevens eene uitmuntende voordragt. Hot loopt echter slechts tot aan den eersten Punischen oorlog en is uit zijne voorlezingen door zijnen leerling Schmitz vervolgd in History of Rome from the first Punic war to the death of Conslantine (Louden 1844 2 din.), ook in het Hoogd. vertaald door Zeitz (Jena 1844, 5 din.). Ook gaf hij gedurende zijn verblijf te Berlijn als hoofdambtenaar bij het ministerie van finan-lien eenige staatkundige vlugschriften in het licht, van welke Grundziige fur die Verfassmg iVïWci'faWs, (Berlijn 1832) voor ons liet belangrijkst is. Maar zij worden ver overtroffen door ziinen critischen en philologischen arbeid. Hiertoe beliooren: Bcschrei-hung der Stadt Rom (Stuttgard 1830, 4 dln.); Griechische He.roen-geschichte (Hamburg 1842, herdr. 1850 eu dus na zijnen dood uitgegeven). Ook te Bonn hield hij na zijne terugkomst uit Rome met groote toejuichingen over do classieke oudheidkunde, mede eerst na zijnen dood uitgegeven onder den titel: Historische und philologiseke Vortriige (Berlijn 1846 volg. 7 dln., ook onder verschillende afzonderlijke titels uitgegeven. Sommige bijzonderheden daartoe behoorende, ziju nader behandeld in Kleine historische und philologische Schriften (Bonn. 1828—1843, 2 dln.) eu Nachgelassene Schriften (Hamburg 1842). Gedurende zijn verblijf te Rome heeft N. de stof opgespoord tot zeer bclangrjjko uitgaven , met name den door Mai te voorschijn gebragten Fronto (Berlijn 1816), twee tot dusver onuitgegeven fragmenten uit Cicero's orationes pro Fontejo el Rabinio (Rome 1820), alsmede In-scriptiones Nubienses (Rome 1821). Te St. Gallen ontdekte hij een fragment van den Romeinschen redenaar en dichter Mero-baudes, dat hij in het licht gaf (Bonn 1824). Ook stichtte hij mot Bockh en Brandis het uitmuntende Rheim'sche Museum fiir Philologie (Bonn. 1827 en volg.), terwijl hij zich nog hoogst verdienstelijk maakte door den eersten stoot te geven aan eene nieuwe, met onderscheidene geleerden bearbeide uitgave der Scriptores historiae Byzantinae (Tionn 1828 volg.). Het Engelscli was hem zeer gemeenzaam en behalve zijn bovengenoemd werk over de Romeinsche geseliiodenis, dat een meesterstuk is vau historisehen stijl, hebben zijne meeste schriften iets van het harde en afgebrokenc, aan den Eugelschen stijl dikwijls eigen. Deze voortreffelijke geleerde overleed te Bonn, den S*¹⁰quot; Januarij 1831.

Zie over hem: Lieber, Erimerungen aus meinem Zusammenleben mil Niebuhr (Heidelberg 1837); Lebensnachrichlen it her Niebu/tr (Hamburg 1838, 2 dln); Susanna Winkworth, The life and letters of B. G. Niebuhr Londen 1852, 3 dln.).

NIELLO'S noemt men do mot veel kunst en zorg in goud of zilver gegraveerde ornamenten of figuren, waarbij de dieperliggende lijnon met eene donkere gekleurde zelfstandigheid (niello) zijn gevuld, opdat het werk dos te duidelijker zigtbaar zou zijn. De niello-stof bestaat uit eene vermenging van zilver, koper, lood en zwavel, welke met bijvoeging van den noodigen borax wordt zamengesmolten. Do compositie wordt door herhaalde versmeltingen verzacht, fijn gestampt, door eene zeef gelaten en zoo over de gegraveerde lijnen gebragt. Waarschijnlijk kende men deze kunst reeds in de oudheid. Een van de groote meesters daarin was Einiguerra te Florence. In latoren tijd werd zij vooral in Rusland beoefend; voornamolljk hechtte men veel waarde aan de eehthcid eonor dusgenaamde Tula-doos, d. i. een niello-doos van verguld zilver in Tula vervaardigd. Toen men echter begreep dat deze soort van dozen elders, zoo als o. a. te Parijs, veel beter en fraaijer worden gemaakt, verloren de Tula-dozen veel van hunne waarde.

. NIEMEN (Du) eene rivier, die ten zuiden van Minsk in westelijk Rusland ontspringt, te Groduo bevaarbaar wordt, een doel dor grensscheiding tusschen Rusland en Polen uitmaakt, te Kowno de Wilia opneemt, en bij Sclimalleningken op Pruissisch gebied komt, waar zij don naam van Memel aanneemt. Zij besproeit ïilsit en verdeelt zich boneden dio stad in twoo takken, van welke de noordelijke onder den naam van Russ, de zuidelijke onder dien van Gilge in hot Kurischo Haft' valt. In Rusland zijn hare oevers laag en moerassig, in Pruissen zeer vruchtbaar. Hare gemiddelde breedte, beneden Grodno, bedraagt 300 el. Rusland voert hout, granen, enz. langs deze rivier uit; Pruissen daarentegen suiker en verschillende fabriekgooderen naar Rusland en Polen. Bij Tilsit had in 1807 op een vlot in de rivier het mondgesprek tusschen keizer Alexander van Rusland, Eredorik 'Wilhelm den III^I,on van Pruissen en Napoleon plaats.

NIEMEIJER (August Hermann) werd den II^I,Cquot; September 1754 te Hallo geboren. Na zijuo wetenschappelijke vorming in zijn geboortestad, eerst aan het paedagogium, daarna aan do hoogeschool, te hebben ontvangen, werd bij er in het jaar 1780 buitengewoon hoogleoraar dor godgeleerdheid en inspector vau het theologisch seminarium, vier jaren later gewoon hoogleoraar en opziener van hot koninklijk paedagogium, het volgende jaar mede-directeur der laatstgenoemde instelling, In 1787 directeur van hot paedagoglsch seminarium, in 1792 consistorlaalraad, in 1794 doctor der godgeleerdheid en in 1804 opperoonsistorinal-raad. Na in 1807 met andere aanzienlijken zijner woonstad naar Frankrijk te zijn vervoerd geweest, word bij in het volgende

jaar lid dor stonden van het koningrijk Westfalen, benevens kanselier en vaste rector der hoogoschool te Hallo, doch deze betrokking hield op, toen Napoleon die hoogoschool in 1813 vernietigde. In het volgende jaar, bij do herstelling der universiteit, werd hij op nieuw in zijne posten bevestigd, welke hij, behalve den door hem nodorgelcgdeu van kanselier, bekleedde tot aan zijnon dood, den 7^lt;1(!quot; Julij 1828.

Talrijk zijn do schriften van dezen helderdenkenden en vooral in het vak van opvoedkunde schaars geëvonanrden man. In de godgeleerde wetenschap is zijn hoofdwerk: Charahteristik der Bibel, zoor dikwijls uitgegeven (het laatst door zijnen zoon H. A. Niemoijer (Halle 1830, 5 dln.) en tweemalen in hot Ned. vort. laatst door Romswinckel (Tjoiden 1831, 5 dln.); ook zijn Ilandbvcli fur christliche lielijionslehrer (meermalen uitgeg. laatst Halle 1829) is onder don titel: Volks- en heoefcnemh godgeleerd-heul (Amsterdam 1793) in onze taal overgezet, gelijk mede het goval is met zijn christelijk troostboek voor lijdenden: Philotas (dikwijls herdr. Nod. vert. Utrecht, 1827). Zijne denkbeelden over opvoeding en onderwijs zijn vooral nedergelegd in Grund-siitse der Erziehmg und des Unterrichts (elfmalen herdr.. Nod. vort. door Teissbdre l'Ange, Amsterdam 1810, 6 stukken, verkort door Prinsen Amsterdam 1828). Ook zijne schriften voor de jongelingschap hebben vele verdiensten, met name zijne liedevoeringen voor jongelingen (Leouwardon 1805) en Godsdienstig handboekje voor jongelingen (Amsterdam 1810). Aangenaam go-schreven zijn zijne Beobaehtungen nuf Reisen (Halle 1820, 5 dln. Nod. vort. Haarlem 1827, 5 dln.). Ook zijne godsdienstige liederen en sehoolgezangon zijn met welverdiondo goedkeuring ontvangen.

Zie Jacobs en Gruber, A. II. Niemeijer, dessen Lehen und Wirken (Hallo 1831). Zijn jongste zoon

N. (Hermann Agatiion) geboren to Hallo den 5^don Januarij 1802, hoogloeraar dor godgeleerdheid, eerst te Jena, daarna te Halle, en overleden don 6^dequot; December 1851 heeft zich, even als zijn vader, hoogst verdienstelijk gemaakt ten aanzien van het beroemde weeshuis te Halle, alsmede door het uitgeven oenor Collectio confessiomm in ecclesiis reformatis publicatarum^Lcip-zig 1840) en cone Kritische Ausgabe der Lutho.r*schen Bibelüber-setsung (Halle 1840).

NIEREN (iïencs) hooten do klieren, die voor de pisafschei-ding dienen. Zij zijn bij den monsch en alle hoogero dieren ten getale van twee, aan do binnenste, achterste oppervlakte der buikholte aan beide zijden van de eerste tot do derdo lenden-wervels te vinden. Zij hebben eene boonvormige gedaante, zoodat men daaraan eene voorste en achterste (onderste en bovenste) vlakte kan onderscheiden en daarenboven eenon uitwendigen bollen en eenon inwendigen uitgeholden rand. De voorste vlakte wordt door don achterwand van het bnikvlies bekleed , do achterste grenst van bovon aan het londondoel van het middelrif. De buitenste rand is glad en bol, de binnenste bezit eene naar binnengaande spleet (hilus renalis), waardoor de pisleider met do nier zamenhangt. Iedere nier heeft oen eigen vast vlies en wordt door los, zeer vetrijk celweefsel omgeven, hetgeen deze met du omringende doelen verbindt. De zelfstandigheid, der N. bestaat uit fijne vaatvertakkiugen en afscheidingsbuisjes. Men onderscheidt daaraan eene sehorszelfstandigheid, die aan den buitenkant is gelegen, en eeno moor naar het midden gelegen buisjeszelfstandigheid. Eerstgenoemde is rooder en rijker voorzien van vaten en bestaat uit digt aan elkander liggende buisjes of netten van haarvaatjes (Jubuli urinifert), welko uit de zoogenoemde Malpighisehe blaasjes ontspringen en daarmede met kluwen van fijne haarvaten verbonden zijn, uit wier dunne wanden do pis doorsiopelt. De buisjoszelfstandighcid maakt het binnenste der nier uit, is minder vaatrijk, bleeker en bevat pyramidenvormigo bundels van fijne buisjes {pyramides renales); dezo buisjes zijn do uitloozingsbuisjos der pis en voreenigen zich eindelijk in eeno punt, die in dezen hylus uitkomt. Deze punt heeft den vorm van eene kleine tepel en is mot fijne openingen voorzien {papilla renalis), steekt uit in do holte die door den eindtak van oenen pisleider wordt gevormd, welko holte nierkelk {calix renalis) heet, en daarin stort de tepel zijn vocht uit. Al deze kolken, 7—14 in getal, vereenigon zich weder tot twee of drie grootere zakken en deze eindelijk tot eene enkele, het zoogenoemde nier-bokken (pelvis renalis), hetgeen trechtervormig in de pisleider {ureter) overgaat. Do grootte en hot gowigt der N. is in vorsehil-lendo ligchamen verschillend, ook zijn dikwijls beide N. in hetzelfde ligehaam niet van dezelfde grootte. Somtijds zijn zij aaneengegroeid en hebben dan eeno hoefijzervormige gedaante. Boven elke N. ligt nog een bijnier {glandula suprarenalis) van platte, halve-maansvormige of driehoekige gedaante, sponsachtige vastheid, wolke tot de bloodklieren behoort, daar zij uit digt in elkander geweven fijne vaten bestaat en goeno waarneembare uitloozings-buis bezit. De werkkring dezer klier is onbekend; alleenlijk weten wij dat oen bepaalde ziektevorm met ziekelijke aandoening van een of beide bijnieren zamenhangt (de Addisonsche ziekte). De verrigting der N. is de afscheiding dor pis uit het bloed, hetgeen door twee groote slagaderen (nierslagaderen) daarin stroomt. Deze afscheiding gaat zoo snel dat men na twee tot tien minuten sommige in do niaag gebragte stoffen in do pis vindt, dientengevolge hooft men gemeend dat eene dadelijke verbinding tusschon de blaas en het darmkanaal bestond , deze is intusschon niet te vinden. Do moest algoraeon voorkomende ziekte der N. is de Bright'sohe nierziekte, buitendien de nierontsteking (ne-phritis), meestal als niorkolkontsteking (pyelitis) met bloed- en etterloozing verbonden, waarbij dikwijls, vooral als zij door nierstoenon wordt veroorzaakt {p. calculosa), komt hevige, vastzittende of periodiek wederkeerende nierpijn {nephralgia), wolke volgens sommige pathologen als zelfstandige zenuwziekte, zonder woefselverandering der organen voorkomt. De stoornis der pis-afscheiding veroorzaakt .dikwijls andere ziekten, b. v. uraemie (zie Uraemie), waterzucht, steen en jicht. v. P.

NIE11STKASZ (Johannes Leonakdüs) Jr. geboren te Rotterdam den 14^(le11 Maart 1796, een der beste dichters uit de school van Tollens, vooral uitmuntende door zuivere en vloeijonde versificatie, maakte zich het eerst bekend door eenige afzonderlijk uitgegeven gelegenheidsstukjes (allereerst door eene Opwekking, 'sGravenhage 1813, dus als 17-jarig jongeling), daarna door De Verlosser en anderen gedichten ('s Gravenhage 1820), waarop volgde John Howard (Leeuwarden 1823). Ingenomenheid met dien mensch-lievonden Engelschman leidde hem tot ingenomenheid met de zaak, aan welke deze zich gewijd had, en deed hem deelnemen aan do oprigting van hot genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen. Later gaf hij Frans Naerebout (Leeuwarden 1826 herdr. 1828) en Gedichten (Leeuwarden 1827). Kort daarna tot herstelling zijner gezondheid naar Alphen vertrokken, overleed hij aldaar den 2^tien Augustus 1828. Zijne gedichten munten vooral uit door edele gevoelens en bevalligen vorm, minder door stoutheid of oorspronkelijkheid van denkbeelden.

NIESKRUID (Uelleborns niger), ook wel bekend onder den naam van Wrangkruid, Wrang- en Nies-wortel, behoort tot de familie der lianunculaceae, volgens het stolsel van Linnaeus tot de 12^lit' orde dor 13^l!ü kl. {Polyandria polygynia), Dezo plant is gemakkelijk te herkennen aan don grooten witten kelk en aan de bloombladen, die in kleine, groene, kokervormige honig-bakjes veranderd zijn. Do Franschcn bestempelen haar wol met den naam van Rose de Noi'l {Kerst-roos), daar zij soms midden in den winter bloeit. Do wortel bezit sterk purgerende eigenschappen, werd vroeger in do geneeskunde gebezigd als sterk drasticum on door Dr. Mead zeer aangeprezen als stondondrij-vond middel. 1400 jaren v. Chr. word de wortel reeds door Melampus gebezigd tot bestrijding van zielsziekten. Wanneer de wortel tot poeder gestampt en dan als niesmiddel gebezigd werd, veroorzaakte zij meermalen den dood door gevolgde bloedspuwing en neusbloeding. B,

NIETIGHEID is dio toestand van eene rogtshandeling, welke maakt, dat de handeling hoewol feitelijk aangegaan, regtens geacht moet worden niet te bestaan. Naar den vorm en do uiterlijke omstandigheden bestaat er eeno handeling, doch de omstandigheden maken haar tot niet rogtsgeldig; b. v. men dwingt u mot hot pistool op de borst uw gouden horologio voor een zilveren te' ruilen; gij doet het, or is eeno overeenkomst gesloten en uitgevoerd; gij hebt toegestemd, want gij hadt u kunnen laten doodschieten; de wet evenwel vindt in die omstandigheid van gepleegd gewold eene roden tot N. De beteokenis van hot woord wordt ook uitgebreid tot do gevallen, dat er eigenlijk ook wezenlijk in do essentiële bestanddeelen van de handeling iets ontbreekt, hoewel men dan eigenlijk oor zou kunnen zeggen, dat do handeling niet heeft plaats gehad, dan dat zij nietig is: b. v. gij ver-

koopt uw horologie aan eou' ander, maar bepaalt geen' prijs, want zonder prijs is koop ondenkbaar. De N., als iets dat handelingen aankleeft, komt te pas bij de leer dor overeoukomsten en bij die van geregtelijke acten en formaliteiten. Men vindt dus voor het Nederlandsche regt hare beginselen of liever de toepassingen daarvan verspreid in de wetboeken van het Burgerlijke en Handclsregt, en in die van Eegts- en Strafvordering. In het algemeen hooft N. plaats op eene der drie volgende gronden; 1°. do wet verklaart eene handeling nietig, omdat zij strijdt tegen hare uiterlijke voorschriften; 2°. er ontbreken de voreischten, die tot het bestaan dor handeling onontbeerlijk zijn; 3quot;. de handeling strijdt met de openbare orde of goede zodon. In al dio govallon steunt de N. op do bepalingen der wet, en buiten deze is zij ook niet denkbaar. Men kan in verbinding hiermede do oorzaken van nietigheid verdeelon in verschillende klassen, zooals in die, welke in het algemeen belang zijn ingesteld on dio in het belang der particulieren bestaan. Het praktisch onderscheid is, dat do particulier hot regt heeft, om eene handeling die in zijn belang vernietigd kan worden, te bevestigen, maar niet die welko in het algemeen bolang nietig is. Gij kunt b. v. berusten in eene boedelscheiding, waarin gij voor meer dan een viordo benadeeld zijt, hoewel gij de nietigheid dier handeling volgons de wet zoudt kunnen inroepen. Maar al vindt gij hot goed met oenen geldschieter eene overeenkomst tosluiten, dat hij u zal kunnen laten gijzelen ook buiten de gevallen in do wet bepaald, zulk eeno overeenkomst is nietig, omdat do wet de persoonlijke vrijheid der burgers zoo veel mogelijk verdedigt. Voorts verdoolt men de ooizaken van nietigheid in die, welko bestaan van regtswego en die oeno regtsvor-dering tot nietigverklaring voreischon. Dezo vordeeling kan tweelo-dig worden uitgelegd, of vooreerst zóó, dat eene handeling van regtwoge nietig is, als hij, die zich op die handeling beroept, zich haar steeds zal zien ontzeggen, omdat de handeling tegen de openbare orde of goede zeden strijdt, of omdat de handeling hare wezenlijke bestanddeelen mist. Alsdan behoeft niemand de N. in te roepen, de regter inoet haar toepassen, b. v. in het boven aangehaalde van lijfsdwang of als eeno dagvaarding voor oenen onbevoegden regter of op te korten termijn gedaan is, en do gedaagde zich eenvoudig met de zaak niet inlaat. Tegenover zulke N. staat dan elke, die door don belanghebbende moot worden ingeroepen, 't zij eischend door middel oener regtsvordering, 't zij zich verdedigend. Anders kon men ook van rogtswege N. noemen, die maar alleen do tegenspraak van don gedaagde noodig hoeft om door den regter te worden uitgesproken, waar dan tegenover staat die door oenen eisch bij den regter moot wordon aangevraagd. Die tweede opvatting is echter minder juist, omdat hot dan van de omstandigheden afhangt, of de handeling reeds is uitgevoerd of do uitvoering daarvan nog gevorderd wordt; want is zij reeds uitgevoerd, dan zal men de nietighoidsvorklaring moeten eischcn , om de zaken in vorigon staat te doen herstellen; moet daarentegen de persoon, mot wien gij uwe handeling hebt aangegaan , de uitvoering nog vorderen, dan kunt gij dat afwachten, en alsdan do redenen van N. als verdedigingsmiddel aanvoeren. Zoodra dus eeno rogtshandeling in vorm aanwezig is, moet de N. er van door den regter worden uitgesproken; vóór zulks heeft plaats gehad, kan men die N. niet aanvoeren. Onze wet verklaart dit omtrent overeenkomsten in art. 1482 Burgerlijk Wetboek en omtrent het huwelijk in art. 40 en vlgg. Burgerlijk Wetboek. Voorts valt op te merken, dat niemand zich beroepen kan op gronden van N., die het gevolg zijn zijnor eigene vrijwillige handeling; zoo kan hij, die zelf meerderjarig zijnde met oenen minderjarigen gehandeld heeft, do N. dor overeenkomst niet inroepen. Dat cr voor de regtsvordering, om reeds uitgevoerde handelingen door den regter to laton nietig verklaren, in vele gevallen oen tijd bepaald is, binnen wolken do geregtigde haar moot instellen, maar dat men zich steeds, ten allen tijde, op grond van N. verdedigen mag togen een' tegen ons ingestolden oiseh tot uitvoering eener handeling, is zoor natuurlijk.

lu de burgerlijke wijze van regtspleging zijn er gevallen van nietigheid, die de regter steeds moet uitspreken uit eigene beweging ; er zijn er die hij alleen moet verklaren als do partij , die or toe gerogtigd is, de N. inroept, en die anders volgens de praktische uitdrukking „gedekt zijnquot;.

Daar de vormen, die do wetgever op strafte van N. in do straf-regtspleging hooft voorgeschreven, allen als tot het algemeen bolang behoorend beschouwd moeten worden, zal de regter ook zonder dat de beklaagde of hot openbaar ministerie de uietigver-klaring vordert, dergelijke handelingen als niet gedaan moeten beschouwen.

In beide soorten van regtspleging, in do burgerlijke zoowel als 'n de strafrcgtelijke, is er een middel voor den belanghebbende, om na afloop van het proces, ingeval van verzuim der op straffe van N. voorgeschreven vormen, hot arrest te laten vernietigen, nam. do cassatie door den hoogen raad, volgons art. 99, 1°. wet op de B. O. (art. 82, 1°. van het ontwerp dat roods door de 2^dc ka-mor is aangenomen).

NIEÜWHOF (Jan), omtrent wien ons geono lovonsbijzonder-heden bekend zijn, deed in dienst der O. I. compagnie eene gezantschapsreis naar Sina, welke hij beschreef in Naauwheuriye beschrijving van hel gezantschap naar Peking (Amsterdam 1604, meermalen godr. en in onderscheidene talen, o. a. in hot latgn door den Leidschen hoogleeraar Hornius, vertaald). Ook zien van hem het licht: Braziliaansche ace- en landreizen (Amsterdam 1079) en Zee- en landreizen door verscheidene gewesten van Oost-Indie (Amsterdam 1682).

NIELTLANT (Adriaan), geboren te Antwerpen, schilderde landschappen en zeegozigton, en wordt wel eens verward met oenen latoron A. van N., dio historiëlo voorstellingen schilderde en leerling moet geweest zijn van P. Isaacs en F. Badons. De eerste overleed te Amsterdam in 1601, in ongeveer zostigjarigon ouderdom; de andere schildordc in 1619 of 1020 in de kerk der Fre-deriksburgt te Kopenhagen en was nog in 1057 werkzaam. Naar eorstgemeldon N. word veel gegraveerd; o. a. door 1'. Nolpo 7 fraaijo landschappon; door P. de Jode, do verloren zoon als zwijnenhoeder; door W. do Leeuw landschappon, enz.

NIEULANT (Willem van) schilder, word in 1584 te Antwerpen geboren. Hij was eerst leerling van R. Savory en begaf zich vervolgens naar Rome, waar hij zich vorder bekwaamde ouder de leiding van Paulus Bril. Hij studeerde vlijtig naar Italiaan -soho landschappen en gebouwen, en schilderde in do manier van Bril, tot dat hij, in 1007 te Antwerpen teruggekeerd, oenen moor onafhankolijken weg insloeg. Zijne schilderijen uit dien tijd werden zoor gezocht, vooral nadat hij zich te Amsterdam had nedergezet, waar hij bleef wonen en in 1035 overleed. Zijne teekeniugen zijn met de pen en in bistro bewerkt. Hij heeft een aantal van die tookoningon zelf geëtst (50 stuks, Italiaansehe landschappon, monumenten en enkele bijbolscho voorstellingen) in eeno zeer seliildoraehtige en fraaijo manier. Deze prenten worden zeer gezocht. J. Meyssens graveerde zijn portret.

NIEUW-ALBION is de uaam door Franeis Drake gegeven; aan een landsehap op de westkust van Noord-Amorica, ton noorden van Nieuw-Californio. De genoemde zeevaarder, uitgegaan zijnde op zeeroof, landde in 1758 in America, en nam de bovengenoemde streek in bezit voor de toenmalige koningin van Enge -land, Elisabeth; deed de inwoners don eed van getrouwheid aan die vorstin afleggen, en rigtto eeno zuil op, waaraan hij hot wapen van Engeland hoohtte, ten blijke van zijn verblijf aldaar. Later word hot land nog door Vancouver en andoren bezocht, dio er evenwol geono nieuwe ontdekkingen byvoegdon. Tegenwoordig wordt het gerekend tot het Oregon-gebied, dat de Vor-eenigdo Staten van Noord-America zich tooeigenen, doch waarop ook Engeland zijne regten nog wil doen gelden.

NIEUW AMSTERDAM. (Zie Newark en New- York).

NIEUW-CALEDONIE, een langwerpig eiland, in het werelddeel Australië, ton oosten van Niouw-IIolland. Het is door vele kleinere eilanden omringd, onder welke hot Pijnboomon-eiland. Zoowol daardoor als wegens do klippon daartnsschen is de scheepvaart er gevaarlijk. De eenige goede havens zijn Balade in het noordoosten en St. Vincent in het zuidwesten. In het binnenland verheffen zich hooge bergen, door vruchtbare dalen afgewisseld , dio door talrijke beken overvloedig besproeid worden. Do plantengroei is or in vergelijking mot naburige eilanden niet rijk. Vampieren en Zeokalvoren zijn do eenige zoogdieren, die men er hooft aangetroffen; daarentegen overvloed van vogels, vissehon en schelpdieren. Do luchtsgesteldhoid is er door do zeewinden moer gematigd, dan men uit de breedte zou opmaken.

In 1774 word het eiland door Cook ontdekt, die er door de inlanders goed ontvangen werd, iets dat IS jaren later, toen d'Entrecasteaux het bezocht, het geval niet was. Hunne berigten

men den grooton Oceaan heeft. De gedaante van N.-H. is bijna ovaal; alleen maakt de golf van Carpentaria aan de noordzijde eenen grooten inham, terwijl aan de znidoostzijde het Victoria-land zuidwaarts naar het niet ver van daar gelegen eiland van Diemensland uitloopt. Do lengte van het westen naar het oosten is 900, de breedte van het noorden naar het zuiden G00 uren; do oppervlakte omtrent 130,000 □ geogr. mijlen. Van dit uitgestrekte land is weinig meer dan de kustenstreek bekend. Hoewel men aan de oost- en zuidwestzijde het verst in dc binnenlanden is doorgedrongen, heeft toch nog geen Europeaan het midden des lands op honderd uren na bereikt. Ook schijnen de inboorlingen der kustlanden weinig kennis van de inwendige gesteldheid van dit verbazend groole eiland te dragen. Tegen het bestaan van hooge gebergten spreekt de omstandigheid, dat men op geheel N.-H. geene groote rivieren vindt. Alleen in het zuidwesten heeft men de zoogenoemde Australische Alpen en aldaar stroomt ook do Murray, die oenen zeer kronkelenden loop heeft en daardoor eene lengte van 500 uren. Wanneer men de wereldkaart, in het oostelijke en westelijke halfrond verdeeld, voor zich legt, kan men zich niet onthouden van de overeenkomst op te merken, die er bestaat tusschen America en Azië met N.-H. zamen, en men wordt geleid tot de onderstelling, dat oven als Noord- en Zuid-America onderling verbonden zijn door de zuidoostwaarts loopende smalle landstrook, die Centraal-America bevat, zoo ook Austra-liö's vastland met Azië verbonden is geweest eer eene groote natuurgebeurtenis de Soenda-eilanden, met name Sumatra en Java, van het vaste land hoeft afgescheiden. Zelfs is er dan overeenkomst tusschen de ligging der Antilles op het westelijke, en Nieuw-Guinea, de Philippijnsehe-, de Salomons- en andere eilanden op het oostelijke halfrond, tusschen liet Vuurland daar en van Diemensland hier.

De luchtsgesteldhoid is zeer verschillende, op dc meeste plaatsen heet, doch op hooge en de aan de vrije zeelucht blootgestelde plaatsen gematigd. Ongezond is er hot klimaat bijna nergens, de heete en dan ook onbewoonde streken van het binnenland uitgezonderd. De grond biedt groote verscheidenheid aan. Over de ganseh onbekende, maar vermoedelijk in uitgestrekte, dorre zandvlakten bestaande binnenlanden kunnen wij niet oor-deelen; voor zoover het land bekend is, vindt men er in het zuiden veel koper; in het oosten zijn belangrijke goudmijnen. Ook vindt men er ijzer en steenkolen, benevens een weinig tin, lood en zilver. De natuur in Australië verschilt in vele opzigten van die in de andere werelddeelen. Zoo begint, terwijl elders de vruchtbaarste gronden doorgaans aan de monden der rivieren liggen, op N.-H. do grootste vruchtbaarheid gewoonlijk daar waar de scheepvaart ophoudt. Zijn elders de dalen het vatbaarst voor bebouwing, op N.-H. zijn het de heuvels. Van de voortbrengselen zijn er velen, die door Europeaansche kolonisten zijn overgebragt, doch ook vele planten worden er aangetroffen, die aan dat land alleen eigen schijnen te zijn, gelijk mede het geval is met onderscheidene dieren, onder welke de Dingo, het vogelbekdier, do Kangaroe, de Apteryx, de zwarte Zwaan enz. de opmerkelijksten zijn.

De inlandsche bevolking behoort tot den stam der Papoea's. Zij zijn donkerbruin van huid, en hebben vooruitstekende wangbeenderen en dikke lippen. Zij verkeeren nog in eenen staat van bijna volkomen wildheid, zoodat zij zelfs geheel of bijna geheel naakt loopen en hun meeste voedsel raauw nuttigen. Hun aantal is niet bekend, maar bedraagt minstens 100,000, maar zal vermoedelijk het driedubbele van dat getal niet te boven gaan.

Het eerst is N.-H. ontdekt door den Nederlander Willem Jansen, in het jaar ICOfi; andere Nederlandsche zeevaarders verkenden in de eerste helft der XVIT^le eeuw verschillende kusten; in het begin der XVLII¹¹⁰ eeuw de Engclschman William Dampier, wiens ontdekkingen in het jaar 1770 worden uitgebreid door den beroemden James Cook. Later hebben de Engclschen er onderscheidene koloniën aangelegd, met name Nieuw Zuid-Wallis (New-South-Wales) meest door gedeporteerden, met do steden Sydney, de algemeene hoofdstad, en Paramatta, waar eene sterrewacht is; Victoria of Port-Philip, Zuid-Australië en AVest-Australië.

NIEUWLAND (Piktku). Deze beroemde wiskundige on bevallige dichter werd den 5^aeu November 1704 te Diemermeer uit lieden in den burgerstand geboren. Reeds vroeg trok de on-gemeene aanleg van don knaap do aandacht van eenige menseh-lievende mannen te Amsterdam, die hem in staat stelden om aan het atheneum te Amsterdam in de lettoren en de wiskunde te studeren, nadat hij in de eerste onder de leiding van den vermaarden Jeronimo do Vries, in de laatste ouder den geleerden Acneae de grondslagen gelegd had. Na het verdedigen oener verhandeling over Mvsonius begaf hij zich naar Leidon, waar hij zijne studiën voortzette, totdat hij door de admiraliteit te Amsterdam benoemd word tot medelid eener commissie voor het bepalen der lengte op zee en het verbeteren der zeevaartkunde. In het jaar 1787 tot hoogleeraar der wiskunde te Utrecht benoemd, aanvaardde hij die betrekking niet, daar ten gevolge van veranderde staatsinstellingen de beroemde Hennert, in wiens plaats hij was aangesteld, tot zijn ambt terugkeerde. Twee jaren later werd hij aangesteld tot lector der wis-, sterre- en zeevaartkunde te Amsterdam, vanwaar hij in 1793 naar Leiden vertrok als hoogleeraar der hoogere wis- en der natuurkunde, waarbij eenigen tijd later de sterrekunde gevoegd werd. Doch de wetenschap had niet lang genot van dezen als mensch, als geleerde, en dichter hoogst achtingwaardigen man, daar hij den I4^acn November 1791 overleed. Hij was lid van onderscheidene geleerde genootschappen, met name te Haarlem, Utrecht, Vlissingen, Leiden, Göttingen, Gotha, Erfurt, enz. Behalve eenige inwijdings- en andere redevoeringen, gaf hij in het licht eone Zeevaartkunde (Amsterdam 1793), waarvan slechts het I^s,e dl. is uitgegeven; Gedichten (Amsterdam 1788j. Ook zijn na zijnen dood uitgegeven: Gedichten en liedevoeringen (Amsterdam 1824) on Nagelaten gedichten (herhaaldelijk gedr. laatst Haarlem 1827).

Zie voorts: Brugmans, Levensberigt van P. Nieuivland in: Alg. Kunst en Letterbode D. II, bladz. 178 volg., hordr. in Nieuwlands Nagelaten Gedichten (3'^l° druk bladz. 149 volg.).

NIEUWOLD (Jan Hendrik), geboren te Gerkesklooster in Friesland, den 27quot;^lon November 1737, was predikant eerst te Heumen, daarna te Oldeboorn, laatst en langst te Warraga, waar hij den 30^8tcn Junij 1812 overleed. Hij heeft zich vooral verdienstelijk gemaakt door het werkzaam aandeel, dat hij had aan do verbetering van opvoeding en onderwijs, zoo door zijne ijverige bemoeijingen als schoolopziener, als door het schrijven en vertalen van onderseheidene werken over het onderwijs, alsmede het uitgeven van eene menigte werkjes voor de jeugd, waarvan de optelling minder met don aard van dit werk overeenkomt.

Zie voorts: Visser, Herinnering aan J. II. Nieumold(Snoek 1814): Plegtige toewijding van het monument enz. tor zijner eer in 1820 gesticht in de groote kerk te Leeuwarden (Leeuwarden 1820).

NIEUWPOORT. Een stadje in West-Vlaanderen aan do User met 3400 inwoners. Hot is bekend door den merkwaardigen veldslag, die hier door Prins Maurits don 2'¹⁰¹¹ Juiij 1600 geleverd werd, op den togt dien hij op last dor Staten tor vermeestering van Duinkerken ondernomen had. Maurits was don l'quot;quot;¹ reeds voor N. gekomen en had zijn leger aan beide zijden van de haven opgesteld. Den zelfden dag rukten do Spanjaarden, die in allerijl een leger van 10000 man voetvolk en 1300 paarden op do boen hadden gebragt, naar de zijde van Oostende op en in den nacht kreeg Maurits mot de eerste tijding van 's vijands oprukken, tevens hot berigt, dat doze do forten en schansen, die hem in den weg waren, hernomen had en zich reeds tusschen Oostende en het leger bij N. bevond. Een veldslag was nu onvermijdelijk geworden en Maurits was er op bedacht om de keus der strijdplaats aan zich te houden en tijd te winnen om zijn leger behoorlijk in slagorde to scharen. Aangezien echter het gros des legers eerst naar do noordzijde der haven moest worden overgebragt , kregen de schepen last om de haven te ontruimen en moest graaf Ernst Casimir van Nassau met 9 vendelen voetvolk en 4 cornetten ruiterij den vijand bij de brug van Lefflnghem ophouden. Toen deze daar aankwam, was 's vijands hoofdmagt reeds over do brug, doch hij opende onverschrokken hot gevecht en verloor meer dan 800 man aan dooden.

Door zijne zelfopoffering had echter Maurits den tijd gekregen om zijn leger door de haven te doen trekken, hetgeen 's morgens tusschen 7 en 10 uur plaats had-en tegen 11 uur was het Nederlandsche leger toen 11000 man voetvolk en 2500 paarden sterk , in drie liniën op hot strand in slagorde geschaard.

De l^Bte linio stond ouder den luitenant-generaal der eavallerie Lodewijk Gunther van Nassau on Francis Vere, en telde 4.i vendelen voetvolk. De regtervleugel leunde tegen de duinen aan

cn was gedekt door 6 stukken geschut, die op bedding geplaatst waren, om het inzakken te beletten. Op den linkervleugel, aau den zeekant, stonden 8 cornetten ruiterij in 2 hoopen of escadrons elk op 5 gelederen, De Squot;¹⁰ linie (bataille) onder bevel van graaf Everard van Solms telde 25 vendelen voetvolk, bij zich hebbende 7 cornetten ruiterij, mede op den linkervleugel in 2 escadrons geschaard. Het voetvolk stond in langwerpige vierkanten, dc piekeniers in het midden, de musketiers op do vleugels op 10 gelederen diepte, mot tusschenruimten, zoodanig dat do eerste door de openingen der tweede kon terug trekken en zich daarachter verzamelen. Do 3^lt;,e linie of achterhoede stond onder de bevelen van Olivier van den Tempel en bedroeg 26 vendelen en 3 cornetteu. Manrits met den jeugdigen Frederik Hendrik en zijnen staf waren aan het hoofd der 2*° linie.

Het eerste plan van Manrits om de vijandelijke ruiterij in eene hinderlaag te lokken, mislukte door de drift der constabels, die te vroeg vuur gaven. Toen sprak Maurits zijne troepen toe en daarna liet hij de schepen zee kiezen en de brug over de haven afbreken. Van wederzijde maakte men nu de noodige toebereidselen ten strijde.

Do aartshertog van Oostenrijk had zijn leger in 4 groote slag-hoopen geschaard, met de ruiterij op beide vleugels en wilde den regtervlcugel der Nederlanders omtrekken. Maurits dit bespeurende, liet het geheele leger in een oogenblik zich zoodanig plaatsen, dat do drie linien echelonsgewijze achter elkander stonden. Twee stukken werden op een duin gesleed, op bedding gesteld en deden later goede werking. Tevens bragt graaf Lo-dewijk zijne ruiterij van den linker naar den regtervleugel over. Het was toen 3J uur in den middag en Lodewijk, do kans schoon ziende, viel op de vijandelijke ruiterij aan. De strijd werd nu algemeen en na een allerhevigst gevecht, dat bijna vier uren aanhield, verlieten de Spanjaarden het slagveld ruim 5300 gesneuvelden verloren hebbende. Meer dan 700 gevangenen, waaronder Mendoza, 105 vaandels, 3 cornetten en veel bagaadje vielen den overwinnaars in handen. L.

NIÉUW-SCHOTLAND. Een Britsch gebied in Noord-Ame-rica, een schiereiland, tusschen de 43° 30' en 46° N. Br., hetwelk ten noorden door de smalle zeeëngte Canso van het eiland kaap Breton gescheiden wordt, en alleen ten Westen mctNieuw-Brunswijk zamenhangt, terwijl de Atlantische Oceaan het van drie kanten omringt. Ebbe en vloed zijn hier zeer sterk, zoodat het water niet zelden 40 voet hoog rijst. De uitgestrektheid van dit eiland wordt begroot op 653 Q mijlen, en het getal der bewoners op 80,000, welke in Engelschen, Franschen en Duit-sehers bestaan. Op eenen afstand heeft dit schiereiland, uithoofde van zijne hooge en rotsachtige kusten, een woest aanzien; doch is van binnen zeer vruchtbaar. De lucht is er tamelijk gematigd; maar langs de kusten vochtig en nevelig. De zomer is hier hee-ter dan in Engeland, en de koude duurt 4 of 5 maanden. Aan nuttige voortbrengselen ontbreekt het dit land niet. De bosschen leveren overvloedig eiken-, dennen-, ceder-, beukenhout enz. op. Men verbouwt koren, erwten, boonen, haver, vlas, tuingewassen en ooft, en inzonderheid wordt er veel maïs gewonnen. Aan vee, viseh, eu peltcrijdieren heeft men mede geen gebrek. De voornaamste handel bestaat in pellerijen, hout, visch en een weinig potaseh. Behalve do veeteelt en landbouw, is de visseherij hier van belang. Men bouwt er schepen en vindt er handwerkers voor de gewoonlijkstc en onontbeerlijkste behoeften. N.-S. wordt verdeeld in 7 land- of graafschappen, waarvan Halifax de hoofdstad is. (Zie Halifax).

NIEUW-ZEE1AND bestaat uit een eilanden-groep, die zich uitstrekt van 34° 25 tot 47° 20' Z. Br. en van 167° tot 178° O. L. van Greenwich. De drie grootste eilanden, die voornamelijk in aanmerking komen, en nog het meest onderzocht zijn, worden het Noordelijke- Middel-en Zuidelijke eiland genoemd. Zij zijn van elkaar gescheiden, de beide eersten door straat Cook, de beide laatsten door straat Foreaux. De overige eilanden zijn klein en hebben in zeer geringe mate de aandacht der bezoekers van N.-Z. getrokken. Abel Tasman ontdekte N.-Z. in 1042, en gaf het aanvankelijk den naam van Statenland. De Hollanders echter hechteden zeer weinig gewigt aan die ontdekking, zoodat zij genoegzaam in de vergetelheid was geraakt, toen Cook aldaar aanlandde, op zijne reis rondom de wereld in de jaren 17G8 tot 1771. Cook nam de kust niet bijzondere zorg op eu vervaardigde kaarten, die nog heden voor de besten gehouden worden. N.-Z. levert een schilderachtig gezigt op; aan de oostzijde vertoonen zich vier of vijf rijen bergen achter elkander en op den achtergrond nog merkbaar hooge sneouwkruinen; voorts steile voorgebergten, vooruitspringende klippen; verderop bogten en baaijen in menigte, slechts afgebroken door met bosch begroeide eilandjes. De noordkust vertoont een' rijken plantengroei, bevaarbare stroomen met wijde mondingen, die uit de dalen te voorschijn treden. Ook de zuidkust doet zich op gelijke wjjze voor. Do westzijde levert minder afwisseling op en is minder bezocht, uithoofde van do aldaar heerschende westelijke stormen. In het midden daarvan, aan den voet van den trotschcn 10,000 voet hoogen Egtnond, is de trechtervormige ingang van de straat van Cook. Het land is van vulcanischen oorsprong; getuigen de vele warme bronnen, waaronder een van drie geographische mijlen in omvang, en de vele uitgebrande vulcanen; een, do Tongariro werkt nog heden. De hoofdstroom draagt den naam van Theems; hij is voor schellen van 150 tonnen bevaarbaar. In het binnenland treft men moerassen aan. Digte wouden, kale rotsgronden en met varens bewasscno velden, wisselen elkander af; niet minder dan 57 verschillende soorten van varens, heeft men op N.-Z. gevonden. In de bosschen, waar de inboorlingen eerst in lateren tijd begaanbare wegen hebben gemaakt, bereikt dc Damman auslralis eene hoogte van 96 cn eene middellijn van 12 voet; do Podocarpus Asplenifolius bereikt slechts de helft dezer hoogte; heide houtsoorten zijn van bijzonder veel belang voor de scheepvaart, daar de eerste tot masten, do laatste tot dekken zeer geschikt is. De viervoetige dieren zijn, mot eene enkele uitzondering, allen ingevoerd. Daarentegen vindt men er een groot aantal vogelsoorten, en ook visschen. Verscheurende dieren heeft men tot nog toe niet aangetroffen, maar des te meer lastige insecten, die als landplagen zijn aan te merken. Het klimaat is gematigd, het geheele jaar door. Kegen valt er overvloedig in a ie jaargetijden. De inboorlingen hebben groote overeenkomst met die van Australië; zij zijn menscheters, wreed en ruw van aard, en zeer geneigd tot kindermoord, zoo zelfs dat het niet vreemd is, dat de moeder haar kind om het leven brengt. Hunne godsdienst is eene soort van dualismus; zij erkennen een' goeden geest, Mawe, die de schepper is van N.-Z. eu een' kwaden, Wiro, die het beginsel is van alle kwaad. Eerst in 1814 hebben zich drie zendelingen, afgezonden door de Church missionary socieli/, bij de Insel-baai neergezet. Aanvankelijk hadden zij met vele moeijelijkheden te kampen , daar de inboorlingen hun vijandig waren en zij zelfs gebrek hadden aan de eerste leveusbenoodigdheden. Ten laatste toch kwam er eenige toenadering en overreedden zij twee hoofden, Hongi en Waikato, om zich naar Engeland te begeven. Hongi, in Engeland hoogst welwillend ontvangen zljude, was na zijn terugkeer tot grooten steun voor do zendelingen, zoodat al spoedig, te Kerikeri, eene tweede, en in 1823, te Paihia, eene derde volksplanting werd aangelegd. Nogtans droeg de zaak van het Christendom weinig vruchten. In 1831 waren nog slechts 30 inboorlingen gedoopt. Na dien tijd begon men eene meer gunstige gezindheid waar te nemen; de inmiddels aangelegde scholen werden door de kinderen, en de godsdienstoefeningen in het algemeen drukker bezocht en de hoofden drongen nu zelf er op aan dat er ook volkplantingen in het binnenland zouden aangelegd worden, iets hetgeen zij tot hiertoe volstandig geweigerd hadden. Op die wijze ontstond Waimakc, de grootste van al de volk-plantingeu en de gewigtigste, omdat zij te midden van de inboorlingen gelogen is. Omstreeks 1840 vormde zich te Londen eene maatschappij, die zich ten doel stelde N.-Z. te kolonizeren en daartoe gemeene zaak maakte met eene dergelijke vereeniging, die te Hamburg tot stand was gekomen. De eerste expeditiën, die in 1843 en 1844 werden uitgezonden, mislukten geheel en al, uithoofde er gecne bohoorlüke voorzorgen genomen waren. Moeijelijkheden met de Engelsche regering en ook mei Fransche volkplanters, dio zich te Korozarika, met een' bisschop aan het hoofd neêrgezet hadden, waren dier zaak niet gunstig. Daaruit vloeiden weder andere bezwaren voort met de inboorlingen, die eindelijk tot een treffen leidden, waarbij de Engelschen, met een verlies van 27 dooden, het slagveld moesten ruimen. Eindelijk toch werden er troepen met eenig geschut naar N.-Z. overgezonden, die eene onderwerping dor opstandelingen, althans in

naam, bewerkstelligden. Wat verder te wachten staat, zal do tijd moeten lecrcn.

N.-Z. is ceno belangrijke standplaats voor do walvisoh- en robbenvangst; hot is niet vreomd aldaar een dertigtal vaartuigen te gelijkertijd in Inselbaai voor anker te zien liggen. Het is niet minder belangrijk met betrekking tot hot hout, dat daar gevonden wordt. Ook meent men, mot groot voordeel daar Nieuw-Zoolandseh vlas te kunnen bouwen. Intussehen sehynen de tot hiertoe verkregeno resultaten, niet in die mate aan het doel te beantwoorden, als men zieh voorgesteld heeft; hetgeengrootendeels daaraan toegesehreven moet worden, dat er eene geschikte machine voor de vlasbereiding ontbreekt. Keeds is er door eene vereeniging van gegoede kolonisten een prijs uitgeloofd, voor, do eenvoudigste en tot genoemd doel meest geschikte machine. In hoeverre de grond nog schatten in zijne Jagen verbergt, zal nog onderzocht moeten worden. Wel meent men sporen van steenkolonlngen, kopererts en tin gevonden te hebben, doch of het in genoegzame hoeveelheid aanwezig is, om de kosten aan het uitgraven verbonden, goed te maken, zal te bezien staan. Men zie: Yates, An account oj Nexc Zealand and of the formation and progress of Church Missionary Society's Mission in the Northern Island.

NIEUW ZILVER {Argentaan) bestaat uit een alliage van drio metalen, namelijk, koper, zink en nikkel. De Sinezen schijnen dit alliage reeds in vroegere eeuwen gekend te hebben; onder den naam van Pakfing (witkopor) is het dan ook het eerst uit Sina tot ons gekomen. De kleur van het N. Z. is afhankelijk van de verhouding, waarin bovengenoemde metalen met elkander zijn zamengesmolten. De verhouding van 3 gew. d. koper, 1 gew. d. zink en 1 gew. d. nikkel schijnt de geschiktste te wezen, om dit alliage zijnen naam waardig te maken. Somwijlen komt het voor, dat het by de bereiding van N. Z. aangewende nikkel niet vrij was van arsenicum, in welk geval het alliage op de oppervlakte snel aanloopt met bruingele kleur. Er bestaan verschillende soorten van N. Z. verkregen door koper, zink eu nikkel in verschillende verhoudingen zamen te smelten. Het N. Z. wordt aangewend tot het maken veler voorwerpen yan weelde en huishoudelijk gebruik, als lepols, vorken, trekpotten enz. In het gebruik is het evenmin gevaarlijk door zijn gehalte aan koper, als het gewone tafelzilver; het koper is in N. Z. namelijk verbonden met zink en nikkel, zoo als het in het tafelzilver verbonden is met zilver, waardoor het zich minder gemakkelijk oxydeert.

NIÈVRE een departement van Frankrijk, dat zijnen naam ontleent aan een klein riviertje, 'twelk bij Kevers in de Loire valt. Het departement bevat het oude Nivernais en gedeelten van Orleanais en Gatinais, beslaat eene oppervlakte van 124 Q mijlen eu heeft eene bevolking van 459,084 inwoners. N. wordt in vier arrondissementen Nevers, Champ;teau-Chinon, Clamecy en Cosne verdeeld en heeft Nevers (zie Nevers) tot hoofdstad. Deze landstreek is zeer bergachtig, doch bevat mede vele zeer vruchtbare dalen; de bergen verheffen er zich in hot oostelijk gedeelte tot 1818 voet hoogte. Dit gebergte, Monts Moroan genoemd, maakt de scheiding uit tusschen het watergebied dor beide rivieren Seine en Loire. In het zuidelijke en westelijke gedeelte vloeit deze laatstgenoemde rivier, welke hier ter rogter zijde den Aron, de N. en den Nouain, ter linker den Allier opneemt. Het kanaal du Nivernais, dat de Loire met de Yonne vereenigt, is 16 mijlen lang in dit departement gegraven. De landstreek levert koren, hennep, wijn, ooft en moeskruiden op; in de bergachtige streken heeft men zich meer op de veeteelt toegelegd. Men treft er uitgestrekte eiken- en beukenbosschen aan, zoodat er ook hout uitgevoerd wordt. Doch de voornaamste rijkdom des lands bestaat in steenkolen- en (jzermijnen.

NIEZEN {Sternutatio) bestaat uit gewelddadig, snel uitstooten der lucht na voorafgegane diepe inademing, door middel van eene plotselinge zamentrekking der nitademingsspier van de buik en de borst. Deze snelle, meestal onwillekeurige, krampachtige uitademing berust op reflectie, die in do zenuwen dezer spieren door het zenuwcentrum wordt opgewekt. De zenuw, die hier als oorzaak der reflectie kan beschouwd worden, is de ramus naso-ciliaris van den vijfden zenuw, die het neussüjmvlies van gevoelzenuwen voorziet. Elke prikkel die op hot neusslijmvlies of op genoemden zenuw werkt, kan het N. teweeg brengen. Hiertoe behoort als onmiddelijk werkend een vreerad ligchaam in do neusholte of opgehoopte dikke slijm of tranenvocht, zoo als bij VII.

32

coryza; middelijk kan het N. ook tewoeggebragt worden door prikkeling van den oogneuszenuw bij het kijken in de zon of door sympathische werking door prikkeling der onderbuikzenuwen. Het N. heeft ten doel do ligohamen, dio het neusslijmvlies prikkelen, te verwijderen en uit to stooten. Waar dit bij de eerste proef niet wordt bereikt, herhaalt zich het N. Dit geschiedt ook meestal nog eens of tweemaal na verwijdering van den prikkel, omdat de prikkeling niet dadelijk ophoudt. Men bezigt het N. somtijds als geneesmiddel, b. v. bij hoofdpijn, zwaarte in het hoofd, of om het slijmvlies van den neus of andere digt bij gelegen organen tot verhoogde werking aan te zetten. In deze gevallen bezigt men of onmiddelijke mechanische prikkeling van het neusslijmvlies (b. v. mot pennovederen) of do zoogenoemde niesmiddelen (Stermtatoria), waartoe tabak, mansoor, lischwor-tel, nieswortel enz. behooren, en welke als fijn poeder op het neusslijmvlies gebragt, dit gedeeltelijk mechanisch, gedeeltelijk chemisch prikkelen en daardoor N. teweegbrengen. De gewoonte, aan iemand die niest geluk te wenschen, is zoo oud, dat Aris-toteles baron oorsprong reeds niet moer wist op te geven. Waarschijnlijk is deze gewoonte ontstaan bij gelegenheid van het hoer-schen eener ziekte, waarbij het N. het toeken was van aanvangend herstel. Ook bij offeranden beschouwde men het N. als een gunstig teeken. v. P.

NIFLHEIM. (Zie Godenleer, Noordsche).

NIFON. (Zie Japan).

NIGEIl (Gajus Phscenniüs Justus). Deze mededinger van Septimius Soverus was onder Pertinax proconsul van Syrië, doch nam in het Oosten eerlang den naam van Augustus aan, en werd bij den dood van Didius Julianus door het leger tot keizer uitgeroepen. Te veel op zijn geluk en op de hulp der Aziatische vorsten steunende, nam hij geene maatregelen togen den te Rome tot keizer verkozen zijnden Soverus, die hom eerlang in Azië kwam bestoken, eerst zijnen veldheer Aemilianus bij Cyzicus, en vervolgens hemzelven bij Nieaea versloeg. Hij herstelde zich echter nogmaals, doch verloor eindelijk, in 197, in den slag bij Issus, 20,000 man en tevens het leven.

Septimius stelde zijn hoofd voor de muren van het belegerde Byzantium ten toon, om het tot overgave te dwingen. Het ongeluk alleen heeft den roem van N. verhinderd, om met schitterenden glans te prijken, daar hij in velo opzigten vorstelijke deugden blijkt bezeten te hebben. Een opschrift op den voet van een marmeren standbeeld gaf hem dezen zeldzamen lof; Dit is de groote Niger, de schrik van Egypte, de bondgenoot van Thel/e. Hij riep de gouden eeuw terug. De volken van Rome beminden hem. Bij ioas de vriend der twee Antoninussen, Daar zijn naam Niger (zwart) was, hebben wij hem een standbeeld van zwart marmer doen oprigten.

NIGER (De). Deze in Europa algemeen gebruikelijke naam van eene der voornaamste rivieren van Africa is eene verbastering van den naam Ngirreu, stroom, dien de Berbers er aan geven. Ook draagt deze rivier bij de Negers de namen Joliba, Issa, Kawara of Koewara. Omtrent geene rivier der oude wereld zijn de berigten, van de oudheid af tot in onze eeuw too, meer uiteenloopend geweest, en behalve de doorvaart om de Noord naar Indië is er geen aardrijkskundig waagstuk, tot welks oplossing meer moeite, kosten en opofferingen besteed zijn. Gedeeltelijk was deze stroom reeds aan Herodotus bekend, die hem voor denzelfden met den Ngl hield — een gevoelen, dat eerst ten gevolge der uitgave van Browne's Travels in Africa (Londen 1799) wetenschappelijke tegenspraak vond. De Engelschen hebben onderscheidene expedition uitgezonden met den bepaalden last om den loop dezer geheimzinnige rivier te onderzoeken, met name die van Mungo Park, Denham, Clapperton, Lander en anderen. De jongste berigten aangaande dit onderwerp heeft de wetenschap te danken aan de reis van Earth (Ned. vert, door van Oosterzee, 's Hertogenbosch 1858—1860, 5 dln.), na welke slechts weinige gedeelten van dezen in zijnen loop eeuwen lang onbekend gebleven stroom meer voor de aardrijkskunde verborgen zijn gebleven. Men weet nu, dat de N. uit onderscheidene bronnen, ten deele in het landschap Ketsehe of Kissi, ton deele in de berglanden ten oosten van Liberië, op 8° of 9° N. Br. en op ongeveer dezelfde O. L. van Greenwich ontspringt. Hij doorloopt het land der Mandingo's en wordt bij Bambarra bevaarbaar. Eene noordoostelijke rigting volgende tot bij Timboetoe, stroomt hij van daar

/gt;

oostelijk tot Boerom en vervolgens zuidoostelijk tusselien de landen door de Aneliminiden bewoond ton oosten en Aribinda ten westen. Eon weinig ten zuiden van Saï, waar Earth den N. tweemalen overvoer, tusselien de landen Goorma en Boergo aan de west-, en Kissi, Yauri cn Nyfli aan de oostzijde, is de N. nog niet geheel bevaren. Men weet echter, dat hij zijne zuidoostelijke rigling voortzet, tot waar hij, oen weinig ten oosten van hot land Yoroeba of Yorriba op 8° N. Br. on bijna 7° O. L. do van het oosten uit do lage landen van het Tsad-mcer komende rivier Benob opneemt en zich met ccnigc verzakkingen in dc bogt van Benin uitstort. Do lijnregte afstand der bronnen van den N. tot aan zijne uitmonding bedraagt weinig meer dan 250 geogr. mijlen, doch door de vole bogton is de gohcele lengte van don stroom 650 mijlen, terwijl zijn stroomgebied 34,000 □ mijlen bedraagt, zoodat do N. tot de grootste rivieren dor aarde behoort.

NIGIUTIE. (Zie Soedan).

NUL (De). Deze rivier, cone van de vormaardsten der wereld, heette bij de oude inwoners van het door haar bespoelde Egypte Aur-a., do grooto stroom; de tegenwoordige Arabieren noemen haar Bahr, hot groote water. Hare bronnen zijn lang het voorwerp geweest van wetenschappelijk onderzoek; men weet thans, dat de N. gevormd wordt door dc zamonvlooijing van twee Abys-sinlscho rivieren, van welke do eene, do Blaauwe rivier of Bahar el Asrak genoemd, in de hooglanden van Abyssinië ontspringt op 11° N. Br. en 54° O. L. Deze arm is do oorspronkelijkste en kortsto. Langer is do westelijke, do witte rivier of Bahet cl Abiad genoemd, welker bronnen men nog niet heeft opgespoord, doch die waarschijnlijk in de gebergten ton noorden van den acquator, oen viertal graden bewesten don andoren arm ontstaat. In Ncdor-Egypte verdeelt de N. zich aan don zoogenoomdon Delta in twee hoofd- en eenigo kleine takken die, do beide eersten bij Damiatc en Rosette, zich in de Middellandscho zoo ontlasten.

Vermaard zijn de periodieke overstroomingen van don N., van welke, sedert eeuwen reeds de vruchtbaarheid in hot zelden door regen bevochtigde Egypte afhangt. Do rivier begint, waarsehijnlijk ton gcvolgo van ontzettende regens in de binnenlanden van Africa, in Junij te zwellen cn do omgevende landen to overstroomen. Deze overstrooming stijgt op de laagste plaatsen somtijds tot 20 voet; zij duurt tot in September, als wanneer hot water wordt afgevoerd naar de zeo, een vruchtbaar slib achterlatende. Indien dozo ovorstrooraing overvloedig is, heeft men oenen voordooligen oogst te waohton, bij geringe overstrooming eenen schralen, bij het geheel achterblijven een misgewas. Dezo overstroomingen strekten zich in oude tijden tot in Nubie uit, doch in don loop der eeuwen hooft hot Nijlslib aldaar den bodem zoozeer verhoogd, dat do tegenwoordige zuidelijke grenzen van het treden dor rivier

buiten hare oevers in Opper-Egypte liggen. Do oude Egyptena-ren vingen het water op in en leidden hot naar gegraven meren cn waterbokkons, doch deze kostbare waterwerken zijn geheel in verval.

NULBAAKD. (Zie Rivierpaard),

NIJMEGEN. Stad in do provincie Gelderland. Zij heeft eene fraaijc ligging aan den linkeroever van do Waal, over welke de gemeenschap met het dorp Lont aan don overliggende oever door middel van ocuc gierpont wordt onderhouden. De stad ligt, in de gedaante van oenen gespannon boog en aan de rivierzijde geheel open, op on langs vijf heuvels: don Hoeren-, Marien-, Grint-, Klokken- cn Hornorborg. Zij heeft tien poorten, zes aan do wateren vier aan de landzijde. Do grooto markt is een fraai plein; aan do oostzijde der stad heeft men het Kolf kens-, doorgaans Kal-verbosch genoemd, eene fraaijo wandeling met bekoorlijke ver-gezigton cn twee merkwaardige overblijfselen; het eeno cono overoude kapel, liet andere oen godoclto van hot Valkhof (zie Valkhof). Onder de openbare gebouwen zijn merkwaardig; het stadhuis, met de bekende schilderij, het zoogenoemde Nijmcogscho raadsel voorstellende; do groote of St. Stophanuskork, een fraai gebouw met oen heerlijk orgel, de graftombe van Anna van Bourbon, gemalin van hertog Adolf van Gelder, en het zoogenoemde Blok, oen vertrekje, waarin de oorspronkelijke privilegiën der stad worden bewaard; alsmede eenige liefdadige go-stiohton. Hot aantal inwoners bedraagt ruim 20,000, die hun bestaan vindon in eenige fabrieken, benevens eenen levendigon oxpoditie-handel. Hot Nijmogor bier, mol genaamd, was van oudsher beroemd.

N. is eene van de alleroudste stoden onzes vaderlands, vrij zo-kor hot Oppidum Batavorum onzer oudste geschiedenis en in do middeleeuwen een der zetels van Kavel den Grooten en latere keizers. Er is eene verbazende menigte Komelnsche cn andere oudheden gevonden, over welke men raadplege de schriften van J. in do Betou, meestendeels vermeld in den catalogus van dc boekerij der Maatschappij van Nedorlandscho letterkunde. d. ii. bladz. 112; als mode die van Smctius (zie Smetius).

NIJMEGEN (Elias van) schilder, werd in 1GG7 te Nijmegen geboren. Hij werd, even als zijn brooder Tobias, door oenen ouderen broeder in de boginselen dor kunst onderwezen. Hij was con zeer bekwaam kunstenaar, die portretten en bloemstukken en ondersehoidene plafondsehilderijcn vervaardigde. Te Rotterdam, waar hij in het huwelijk trad on zich nederzette, word hij al spoedig door zijne werken zeer gunstig bekend cn met bestellingen overladen, bij welker uitvoering hij word bijgestaan door zijnon broeder Tobias , die een' tijd lang aan hot hof van don keurvorst te Dusseldorp heeft vertoefd. Zijn zoon en leerling.

NIJMEGEN (Dionys vak), in 1785 te Rotterdam geboren, volgde zijne voetstappen en werd mode con zoor gunstig bekend

schilder van portretten, kabinet-schilderijen en plafonds. Voor do Jansenistenkerk to Rotterdam schilderde hij een altaarstuk, de ver-heerlijkiny op den bery Tabor voorstellende. Zijn lof is bezongen door D. Smits, den dichter van den Rottestroora. Hij overleed in 1798 en bleef tot op den leeftijd van ruim 90 jaren in 't volle genot zijner zintuigen. Zijn zoon

NIJMEGEN (Gebahd van), in 1735 te Rotterdam geboren, was wederom een verdienstelijk kunstenaar; hij toekende o. a. het portret van den stadhouder Willem den V^Jon, dat door den Fran-schen graveur Beauvarlct in koper werd gobragt. Zijne meeste schildérijen stellen boseh- en bergachtige landschappen voor. Behalve enkele portretten kent men van hem teekeningen naar schilderijen van Ruysdael, Hobbema, Hackaert, e. a., benevens een 21tal fraalje etsen. Hij was mede-oprigter van hot Rotterdara-sche teekengenootschap Hierdoor lol Hooger, bij welks prijsuit-deeling in 1800 hij eene redevoering hield over de waarde der leelcen- en schilderkunst. Hij overleed in 1808.

NIJNAGEL {Nieuwe nagel) is eene woekering van opperhuids-weefsel naast of achter den rand van het nagelbed aan de huid. Deze woekering heeft op zich zelve geeno belangrijke beteekenis, daar deze intussehen als uitstekende opperhuidsvezel bij het gebruiken der hand aanleiding geeft tot haken in versohlllendo voorwerpen met daaropvolgend openrijten der huid en de daaraan verbonden ontsteking van do naaste omgeving van het nagel-bed, welke laatste van hare zijde weder tot nagelbedontsteking (zie Onychia) kan aanleiding geven, zoo is het van belang deze als langwerpige schubben uitgroeljende huldwoekeringcn, zoodra zij ontstaan, tot togen de oppervlakte aan, af te knippen. Zij die deze woekeringen afscheuren stellen zich aan het zooeven genoemde gevaar bloot. Het beste middel om het ontstaan der N. te voorkomen is het herhaalde losmaken der nagelvomv rondom den nagel. v. P.

NIJVERHEID of Industrie is eigenlijk niets anders dan het totaal der menschelljko bomoeljlngen om den algemeenon rijkdom in verkoopbare zaken te vermeerderen. Het is evenwel noodzakelijk dat daarbij dit dool of wel het individuele, om zijnen eigenen rijkdom te vergrooten, worde in het oog gehouden, want zoodra iemand met een ander doel den algemeenen rijkdom vermeerdert, dan stelt hij zich buiten of zoo men wil boven de N.; een schilder b. v. zoodra hij alleen uit zucht voor de kunst schildert, vermeerdert wel den algemeenen rijkdom, maar zijne werkzaamheid behoort niet tot de N.

Onze definitie omvat ook den handel; dozo wordt evenwel gewoonlijk van de N. afgescheiden, ja zelfs daar tegen over gesteld en zoo moet dan do N. in engeren zin bepaald worden te zijn de waardevermeerdering van voortbrengselen der natuur door kunstbewerking. In dezen zin is zelfs min of meer de landbouw buiten de N. gesteld, gelijk zulks in het dagelljkscbe gebruik der taal insgelijks plaats heeft. Men kan nu onze N. om haar des te beter te onderscheiden ook wel J''abricks- nijverheid noemen.

Het is nu in dezen zin dat het woord N. of industrie opgevat wordt, wanneer er sprake Is van de drie verschillende systemen in de staathuishoudkunde beurtelings geprezen en voor de andoren voorgetrokken Czio Staathuishoudkunde). Eenige landen bestaan voornamelijk van N., anderen daarentegen moer van landbouw of handel; de oorzaak daarvan ligt in het meer voorhanden zijn der ruwe grondstoffen , wier bewerking zich de Industrie ton doel stelt. De handel evenwel hoeft bij sommige landen het nadeel van het niet inlands bezitten der grondstoffen weggenomen door aanvoer uit den vreemde, en daardoor do concurrentie van het eene land tegen het andere doen ontstaan of ten minste vermeerderd. Daar de waarde der fabriekgoedoren slechts In zooverre reëel is, als de waren gevraagd worden, met andere woorden, In zooverre er con-sutntie is, zoo is de opgaaf in deze concurrentie niet alleen om de waren te vervaardigen, maar wel degelijk om bij dezelfde deugdelijkheid het goedkoopst en snelst te leveren. In dit opzlgt zal nu steeds dio staat voorgaan, bij welken de genoemde eigenschappen het bost vertegenwoordigd zijn. Allereerst komt hier dus in aanmerking het bezit van grondstof; zoo zal Engeland den voorrang hebben wegens bezit van Ijzer, Duitschland wegens bezit van vlas, enz.; ton tweede de mogelijkheid om het grootste getal arbeiders op de goedkoopste wijze te onderhouden of met andere woorden hot laag in prijs zijn der levensmiddelen, hetgeen een maatstaf voor hot arbeidsloon is; ten derde het voorhanden zijn van boweglngskraehten, te vinden in wind, water en brandstof. Bulten deze elementen, waarvan een gedeelte, wanneer het ontbreekt, door den handel kan worden vergoed, Is natuurlijk een voornaam veroischte voor alle N. het bestaan van beschikbare capltalon.

Ieder fabriokant zal natuurlijk al zijne krachten Inspannen om do voordooien dor ooncurrentlo aan zijne zijde te brengen en er is geen twijfel over of do staat Is gehouden hierin don oenen burger niet boven den anderen te bevoordoelen en allen dezelfde regten te waarborgen. Alleen dan kan er van bevoordeeling van eonlgeu tak van Industrie door don staat sprake zijn, wanneer het blijkt dat die tak, zoo zij in hot loven geroejien wordt, voordee-lig voor don staat zal wezen on niet zal kunnen in het loven geroepen worden zonder medewerking van deu staat en uitsluiting van anderen gedurende oenen bepaalden tijd, volstaande om die tak voldoende wortel te doen schieten. Eene andere vraag is het evenwel of men de N. van een geheel volk aan zich zelvo moot overlaten of door regton op invoer en uitvoer zookon te bevorderen? Deze vraag is roods sedert lang hot voorwerp van veelzijdig onderzoek geworden en het antwoord daarop blijft voortdurend een der gewlgtigsto en nioeijelijkste punten in de staathuishoudkunde. Do ervaring hooft aangetoond dat het dwingen en opdrijven der N. van staatswege slechts gedurende eenl-gon tijd gunstige resultaten kon afwerpen en dat de goringsfo uitwendige toevallen daarop stoorend ingrijpen; do ervaring loerde dat de industrie, welke steeds door de regering tegen die van andere volken was ondersteund, bij do minste loslating der regering van zelf ineenzakte. Aan do andore zijde evenwol meent men dat hot wol degelijk do pligt dor regering is de bronnen van volkswelvaart niet in vreemde handen te laten overgaan en bestaande Inlandsche N. zoo veel mogelijk tegen die der vreemdelingen te beschermen.

NIKKEL. Een in hot jaar 1754 door don Zweedsehen natuurkundige Cronstedt ontdekt metaal, van eene bijna zilverwitte kleur, voel glans en dat zeer geschikt Is voor polijsten. Het soortelijk gewlgt bedraagt 8,279, gehamerd of geplet van 8,66 tot 8,82, alzoo iets minder dan dat van koper. Do hardheid is bijna als die van ijzer, doch iets mooijelljker te vijlen en hakerig van breuk. Het is volkomen smeed en rekbaar, zoowel warm als koud, kan tot dunne bladen geplet of geslagen en tot fijne draden uitgetrokken worden; intussehen wordt de rekbaarheid zeer verminderd door eon goring arsonlk-gehalte, waardoor het bros wordt en onder den hamer breekt. Hot is zeer moeijelijk te smolten, zelfs nog moeijelijker dan gesmeed ijzer en staal; overigens zeor bestand tegen het vuur. In groote hitte wordt het slechts weinig geoxydeerd en alleen door lang aanhoudend gloel-jon van lieverlede; bij hot verkalken met salpeter wordt het volkomen in oxydo veranderd. In zeer hooge temperatuur verbrandt het in zuurstof-gas. Het heeft slechts eene zeer geringe verwantschap tot zuurstof, wordt niet in de lucht of door water geoxydeerd en roest derhalve ook niet; zoodat hot in dit opzigt tot de edele metalen zoude kunnen gerekend worden. Daarenboven behoort het tot die weinige metalen, welke vatbaar zijn voor het magnotismus, zoodat men er kompasnaalden uit kan ver-vaardigon, die het voordeel boven die van ijzer of staal hebben, dat zij niet roosten. Door de meeste zuren wordt het niet of slechts zeer langzaam aangegrepen on dan nog met behulp van eenen zekeren warmtegraad; alleen door koningswater wordt hot opgelost; daarentegen wordt het nlkkel-oxyde gemakkelijk in alle zuren opgelost.

Het vormt twee oxydon, waarvan oen, hetwelk eene aschgrijze kleur hoeft tot do zoutbases behoort en het tweede van eene zwarte kleur een suporoxydo is. Doch geen van beiden zijn van eonlg technisch gebruik. Do nikkclzouton z\jn groen, doch in watervrijen toestand geel gekleurd. Met de moeste motalen gaat het N. vorandoringon aan; doch niet regtstreeks met zilver, kwik en bismuth; hot innigst daarentegen is zijne verbinding met arsenicum en kobalt, met welke hot ook bijna altijd in do natuur voorkomt. Eene zeer groote verwantschap heeft hot voorts tot ijzer, met hetwelk hot zich in alle verhoudingen schijnt to verbinden. Ook maakt het steeds een bestendig bostamldeol uit 1 der lucht- of moteoorsteonon. Ook met koper verbindt het zich gemakkelijk en de bijna oenigc aanwending van N. is do iege-I ring mot geel koper tot hot vervaardigen van het zoogenaamd

nieuw zilver of argentaan, het pakfing dor Siuczcn (zie JS'iettw zilver.

Het chrysopraas hoeft zijne schoone appelgroene kleur aan nikkoloxyd-hydraat te danken en het glas wordt door nikkel-oxydo hyacinthrood gekleurd.

In de natuur komt het N. niet zoor overvloedig voor en gaat gemeenlijk vergezeld met arsenicum, zwavel en kobalt. Behalve in godegen toestand is het moest algemeen voorkomen van dit metaal als arsc.nik-nikkcl, wegens zijne koperroode kleur ook koper-nikkel genoemd cn dit wordt hoofdzakelijk gevonden bij Schneeberg, Annaberg, Freyberg en Gorsdorf in Saksen; bij Joachimsthal in Bohemen; bij Biober en Riecholsdorf in Hossen; bij Saulfeld in Thuringen; voorts hoewel in mindere hoeveelheid bij Sohladming in Stiermarken; in Westfalen en Baden; bij Mar-kiroh in don Elsas; iu Hongarije; bij Allomont in Frankrijk; bij 8t. Austle in Cornwallis; bij Fahluu in Zweden, alsmede aan den Harts en oenige andere plaatsen. Volgens Stromeijer bestaat dit erts uit:

Arsenicum....... 54,726 doelen

Nikkel.......... 44,206 „

Ijzer........... 0,337 „

Lood........... 0,320 „

Zwavel.......... 0,407 „

99,990 doelen

Dan worden er nog andoro ertsen van dit metaal aangetroffen, doch die alleen voor de mineralogie oenige belangrijkheid hebben, als: Zwavel-nikkel of Haar kies, volgens Arfvedson eene verbinding van 64,8 deolen N. en 35,2 declen zwavel, bij Joachimsthal in Bohemen; Nikkclglans of wit nikkelerts in Zweden en bij Harzgerode aan don Harts, bestaande volgens Berzelius uit 19,34 deolen zwavel, 45,37 deolen arsenicum, 29,94 doelen nikkel, 4,11 deelen ijzer, 0,92 doelen koper bevattende kobalt en 0,90 declen andere bestanddoolen; Nikkel-spiesy lans erts, bestaande uit zwavel-nikkel cn antimonium-nikkel; Nikkel-zwart, zijnde een nikkel-oxydc; en Nikkel-blocisel of Nikkel-oker zijnde een arse-nikzuur nikkcl-oxyde, hetwelk volgons Borthier uit 36,20 deelen nikkel-oxyde, 36,80 doelen arsenikzuur en 25,50 doelen water bestaat. Het laatstgenoemde komt in zeer geringe hoeveelheid voor, waarmede andere nikkolcrtson, als het waro, bestrooid zijn, die zich daardoor, wegens een lichtgroen aanzien kenbaar maken.

Eerst in de laatste tijden is men begonnen hot N. tot hot maken van hot zoogenaamd nieuw zilver uit zijno ertsen fabriekmatig of in hot groot te bereiden. Vroeger werd op die ertsen volstrekt geen acht geslagen en er geen gebruik van gemaakt; hoogstens bediende men or zich van in scheikundige werkplaatsen om hot metaal er in geringe hoeveelheid uit te bereiden. Voor het eerstgenoemde doeleinde wordt voornamelijk het arsenik- of koper-nikkel aangewend, dat van Schneoborg cn Riecholsdorf in Hessen vorkregen wordt, of on wol hot meest algemeen de zoogenaamde kobaltspijs uit de smalt of blaauwsel-fabrieken, dat oven als het koper-nikkel hoofdzakelijk uit arsenicum en N. bestaat, benevens nog oenige toevallige bijmengingen van andere metalen. Het bereiden van een zuiver, vooral kobalt- en arsenik-vrij N. is echter steeds nog vrij omslagtig; er zijn hiervoor ondorsehei-dene handelwijzer, voorgeslagen geworden, die men in werken over do technologie handelende, kan naslaan.

NIKKELEN (Jan van) schilder cn etser, werd geboren te Haarlem in 1649 en door zijnon vader Isaak, een' korkschilder in de manier van van Vliet, en van wien in enkele verzamelingen nog schilderijen in dien trant worden gevonden, in de kunst on-donvezou.

In don beginne legde J. v. N. zich eveneens op dit genre toe, maar schilderde later uitsluitend landschappen in den stijl van Karei Dujardin. Hij werd door den keurvorst van de Palts, tijdons zijn verblijf te Dusseldorp tot ridder verheven en kwam later aan het hof van Hessen Kassei, waar hij in 1716 overleed.

NIMBUS. (Zie Glorie).

NIMES of NISMES, eene oude stad in het zuiden van Frankrijk mot 45,000 inwoners. Zy is dc hoofdplaats van het departement du Gard en ligt iu eene vruchtbare vlakte. Het oude gedeelte der stad hoeft naauwe straten; dc nieuwe wijken zijn ruimer gebouwd. Zij telt 5 protestantsche en 11 catholijke kerken, is de zetel eens bisschops, heeft eene academie, eene bibliotheek, oen kabinet voor natuurlijke historie, enz. Er zijn fabrieken van zijden en katoenen stoffen, azijnmakorijën, branderijen, looijo-rijen, onz. In de voortbrengselen van den omtrek, vooral olie, wijn cn geneeskrachtige kruiden, alsmede in die dor industrie wordt een levendige handel gedreven. N. is merkwaardig door de vele oudheden, die in en bij de stad worden aangetroffen, als: oen wachttoren, aan welks voet Romeinsche baden zyn; een tempel van Diana; de zoogenaamde A!ai sou quarrée, een oude tempel, die in 1820 hersteld is; een amphitheater; ovorblijfseleu cener Romeinsche waterleiding, enz. N. dat voor eene kolonie dor Phoeonsers gehouden wordt, geraakte achtereenvolgens in de magt der Romeinen, dor West-Gothcn en dor Saraconon, kreeg toen eigen hoeren, kwam onder de graven van Toulouse, onder den koning van Arragon, en word in 1258 aan den heiligen Lodewijk afgestaan. Vele bewoners omhelsden de loer van Calvijn, hetgeen hen meermalen aan vervolging blootstelde. In 1791, 1815 en 1830 hadden er vele ongeregeldheden plaats, waarbij do Protestanten of door tussehenkomst hunner goloofs-genooten, of door de militaire magt moesten beschermd worden.

NIMFEN. (Zie Nymphen).

NIMROD was volgens het oude Bijbolscho gedenkstuk (Gen. X: 8—101 een zoon van Cusch, d. i. een Cuschiot of — 't zij Ethiopiër, 't zij Arabier. Hij wordt genoemd „een geweldig jager voor het aangezigt des Hoerenquot; alsmede de stiehtor van het Babylonisch rijk, gelijk dan ook Flavius Josephus hem bepaaldelijk den stichter dor stad Babol noemt. De uitlegging, die don oorsprong der storreboeldon in geschiedkundige voorstollingen zoekt, vereenzelvigt N. met den Orion der Grieksehc fabelleer. De naam van N. is nog bewaard in dien van den grooten heuvel Birs i Nimroed, op wolken overblijfselen gevonden worden, die, naar men meent afkomstig zyn van den beroemden torenbouw van Babel. Deze heuvel ligt nabij don Euphraat. Ook is die naam bewaard in dien van liet dorp Nimroed, in welks nabijheid die merkwaardige overblijfselen der oudheid gevonden worden, welke uit het oude Assyrischo rijk herkomstig en door den Engolschon reiziger Layard ontdekt en bekend gemaakt zijn. Do meeste dier gedenkstukken bevinden zich tegenwoordig te Londen. Eindelijk leeft do naam van N. nog voort in oenen dam in de Tigris , welke don naam Sakr el Nimroed draagt.

NINIVE was eeno van de oudste cn beroemdste steden van hot Oosten, de hoofdstad van hot oude Assyrischo rijk. Hare stichting, aan zekeren Ninus toogesehreven, ligt in het duistere. Do ouden geven bijkans ongeloofelijke verhalen aangaande de uitgestrektheid en pracht van deze stad gedurende don tijd van haren hoogsten bloei. Zij schrijven haar conon omtrek toe van 480 stadiën (20 uren gaans); de muren haddon eene hoogte van 100 voet en eene breedte groot genoeg voor drie wagons naast elkander. Deze muur was volgens hunne opgaven voorzien van 1500 torens, elk 200 voet hoog. Nadat N. eeuwen lang de zetel cener lange reeks van koningen was geweest, is deze aanzienlijke stad, zes eeuwen voor Ohr., door Cyaxares aan het hoofd dor Mediërs on Nabopolasser aan het hoofd der Babyloniërs, na jarenlange belegering ingenomen en verwoest, zoodat Herodotus en Xonophon, twee eeuwen later, er niet dan bouwvallen vonden. In latoren tijd wees slechts de overlevering de plaats aan, waar N. eenmaal gelegen had, en nadat vroegere reizigers reeds molding gemaakt haddon van stoenen, ten deele mot spijkerschrift, die aan den oostelijken oever van do Tigris, tegenover het dorp Mossoel gevonden werden of ook wel door do tegenwoordige bevolking tot het bouwen hunner woningen gebruikt waren, werd een wetenschappelijk onderzoek ondernomen, het eerst door den Franschen consul te Mossoel, Botta. Deze liet eenige opgravingen doen, vooral in oenen heuvel, op wolken hot dorp Korshabad ligt. Men vond daar de overblijfsels van een groot paleis, met 15 zamenhangendo zalen, met vele opschriften, beelden, vazen, cn allerlei huisraad, welke oudheden meeron-doels naar hot museum van den Louvre to Parijs zijn vervoerd. Deze ontdekkingen haddon plaats iu het jaar 1843. Twee jaren later worden do opgravingen op grooter schaal voortgezet dooiden Engolschon oudheidkundige Layard, die bij het dorp Nimroed (zie Nimrod) mede paleizen, opschriften en beeldhouwwer-

ken ontdekto. Dat de gevonden opschriften, hoe belangrijk ook, o. a. in betrekking tot do geloofwaardigheid der Bijbclsch-Israë-litischo geschiedenis, niet nog meer licht over de geschiedenis van het oude Assyrische rijk hebben doen opgaan, is hoofdzakelijk daaraan toe te schrijven, dat men nog niet geslaagd is, het spijkerschrift geheel te ontcijferen. Maar bovendien ook schijnt men het daarvoor te moeten houden, dat do overblijfselen dor eigenlijke stad verscholen liggen onder eenen heuvel tegenover Mos-soel, die den naam van Nabi-Joenos (de profeet Jona) draagt en volgens de overlevering het graf van dien profeet bevat. Daar nu de Mohamedanen op dien heuvel een gebouw hebben gesticht, dat hun heilig is en alleen door hen mag betreden worden, is daardoor do gelegenheid tot verdere uitgravingen afgesloten en heeft men waarschynlijk nog alleen een gedeelte der voorsteden ontbloot, en misschien moet men die voorsteden, veeleer steden op haar zelve te noemen, bij N. insluiten om dat cijfer van den omvang te bereiken, waarvan de ouden melding maken.

NINUS was, volgens het gewoon gevoelen, oen Assyrisch koning, opvolger van Belus, en een der grootste veroveraars in Azië. Hij breidde het Assyrische rijk tot aan de grenzen van Indië, tot aan den Nijl en de Tanais uit; huwde met Semiramis, de gemalin van Mecon , een' zijner stadhouders, die hom in de verovering van Bactra was behulpzaam geweest, en bouwde Ninive, de hoofdstad zijns uitgestrekter! rijks, in welks gebied hij door Semiramis werd opgevolgd. (Zie Ninive).

NIOBK, dochter van Tantalus en Dione, en gemalin van Am-phion, die gemeenschappelijk mot Zethns het door hen gebouwde Thebe regeerde. Zij had volgens Homerus G, volgens de tragische dichters 7 zonen en een gelijk getal dochters, en was op het bezit van zulk oen talrijk nakroost zoo trotsch, dat zij La-tona, die slechts 2 kinderen had, namelijk Apollo en Diana, openiyk bespotte, en boven deze godin wilde vereerd worden. Gevoelig over dezen hoon, bad Latona hare kindoren om haar te wreken, en Niobe wegens hare vermetelheid te straffen, waarop Apollo en Diana hare kinderen met pylen doorboorden. Hevig was de zielssmart der ongelukkige moeder, die, onder haar wanhopig omdoolen, eindelijk in eenen steen veranderde; ook Am-phion en Zethus werden op gelijke wijze door Apollo geveld, toen zij het waagden , in zyn heiligdom door te dringen. Deze fabel, onder welks kleed ongetwijfeld wezenlijke geschiedkundige omstandigheden verborgen liggen, heeft diehters en kunstenaars stoffo tot uitmuntende meesterstukken gegeven. Eeno van do schoonste kunstgewrochten der oudheid levert ons de zoogenoemde groep van N., welke in 1583, bij de latoraansche poort te Rome opgedolven, door den kardinaal Ferdinand de Me-dicis gekocht, en door Leopold, groothertog van Toscane, in 1772 naar Florence gebragt werd, alwaar zij in 1777 in de groothertogelijke galerij werd geplaatst. In lateren tijd werd zij wol door de Franschen naar Parijs gevoerd, doch in 1814 weder teruggegeven.

NIOBIUM. Een metaal, dat in verbinding met zuurstof wordt aangetroffen in sommige soorten van Tantaliot, Columbiten (Niobiten) genaamd. N. hoeft in eigenschappen veel overeenkomst mot een andor metaal, tantalium (afgeleid van Tantalus), dat in andere soorten van Tantaliet wordt aangetroffen, waarom men het tot zijne dochter gemaakt heeft (N. is afgeleid van Niobe). Het metaal is overigons slechts bekend in poedervormigon toestand on vindt tot nog toe geeno toepassing.

NIORD. (Zie Godenher, Noordsche).

NIPPON. (Zie Japan).

NISAMI. Een der zeven grootste dichters van Perzië, de vader van den romantischen epos in de Perziaanscho letterkunde. Zijn volledige naam is Aboe Mohamed Ben Joessoef Scheich Nisam ed Din. Hij werd even voor het begin der XII^de oenw geboren en overleed in het jaar 1186. Behalve oen Divan of verzameling van lierdichten schroef hij vijf grooto dichtstukken, door welke zijn room in zijn vaderland verbreid en bestendigd is. Zij zijn: 1) Machsm oei en-ar, d. i. verzameling van geheimen , een leerdicht, waarin zedokundigo voorschriften worden vastgeknoopt aan geschiedenissen, aneedoten en fabelen; dit gedicht is in het oorspronkelijke door Bland uitgegeven (Londen 1844). 2) Chos-rau oe Schirin, een romantisch heldendicht, ten onderwerp hebbende do liefde van den beroemden Perzischen koning Chosroe jegens zekere jonkvrouw Schirin; Hammer hooft daarvan eone vrije bearbeiding in het Hoogduitsch uitgegeven (Woonen 1812. 2 dln.). 3) Medschnoen oe Leila, zijnde een tafereel der liefde van zekeren woostijnbewoner Medschnoen voor do schoone Leila; dit dichtstuk is door Atkinson in eeno Engolscho vertaling iu het licht gegeven (Londen 183e). 4) Uest peiger, d. i. de zeven voorstollingen, een zevental dichterlijke verhalen, waarvan de Turandot, door Schillers bearbeiding bekend, hot beroemdste is; Erdmann heeft deze verhalen in hot oorspronkelijke met eene Hoogduitsche vertaling in hot licht gegeven (Kasan 1835). 5) Iskender name, eene romantische bearbeiding der geschiedenis van Alexander den Grooten, bestaande uit twee gedeelten, waarvan het eerste, in opisehen vorm in hot oorspronkelijko is uitgegeven (Calcutta 1812) en bij uittreksel in eeno Hoogduitsche vertaling door Eückert (Leipzig 1828, terwijl het tweede in den didactischen vorm, door Sprenger in hot oorspronkelijko is in het licht gegeven (Calcutta 1852).

NISAN. (Zie Joodsche Almanak).

NISCHNEI NOVOGOROD is eene welgebouwde, handeldrijvende stad in het oosten van Europoesch Rusland. Haar naam betoekont Benoden-Niouwstad Men noemt haar aldus, om haar te onderscheiden van de oude en grooto stad Novogorod, die voel digter bij Petersburg ligt.

De Oka stort zieh in do Wolga uit even boven N.-N. hetgeen de stad in gemeenschap brengt met al de naburige streken, en zelfs met de Kaspische zee, in welke de Wolga uitwatert. De ligging kan niot gunstiger voor don handel zijn; te meer daar de grenzen van Azië niet verwijderd zijn, en de Aziatische volken zeer gemakkelijk van N.-N. de benoodigde koopgoederen en voortbrengselen ontbieden kunnen. Om dezo redenen heeft men dan ook deze stad tot de plaats eenor grooto jaarmarkt gekozen, die in Julij oenen aanvang neemt, onderscheidene weken duurt, en de kooplieden van Rusland en Azië in zulke verbazende hoeveelheden aanlokt, dat men er soms 600,000 personen aantreft. Eertijds word deze jaarmarkt te Makariow, mede eene stad aan de Wolga, gehouden; maar, nadat in 181G een brand al do kramen voor do jaarmarkt vernietigd had, koos men eeno geschiktere plaats te N.-N. en sedert ziet men hier do uitgebreidste jaarmarkt in Europa, en zelfs in de ganscho wereld.

De stad heeft oene bevolking van 32,000 inwoners; zij ligt 160 mijlen van Petersburg en 63 van Moscon. Een gedeelte dolhuizen is op heuvelen gebouwd, 't geen van de rivier een heerlijk gezigt oplevert.

N.-N. is de hoofdplaats van het gelijknamige gouvernemont, dar 877 □ mijlen beslaat en begrensd wordt door de gouvernementen Kostroma, Kasan, Simbirsk, Ponsa, Tambow en Wladimir, Do bodem is hier bijzonder vruchtbaar; allo soorten van granen, hennep en vlas worden er in overvloed gekweekt; bovendien zyn er uitgestrekte bosschen van eiken en linden. De rivieren leveren een' schat van visch op en de steengroeven veel marmer, kalk en gyps. Men treft er fabrieken aan van juchtleder, zeop-ziederijen, fabrieken van talk en potasch, lijnbanen en zeildoek-weverijen. Het gouvernement hoeft eene bevolking van 1,178400 zielen en is in 11 kreitson verdeeld. Men tolt er slechts 13 steden.

NISIBIS was oudtijds de hoofdstad van Mygdonië , eene landstreek in het noordelijke gedeelte van Mesopotamië, naar de rivier Mygdonius genoemd. Zij was belangrijk als vesting en als handelsstad. Na herhaalde bologeringen geraakte zij in het jaar 165 onder de heersehappij dor Romeinen, die haar versterkten als voormuur tegen Perzië. Trouwens de naam duidt eenen „militairen postquot; aan.

Men moet dezo stad niet verwarren met de bijna gelijknamige Nisib, bekend door de overwinning, die Mehomed-Ali er den 235101 Junij 1839 op hot Turksehe leger behaalde. Dezo laatste stad ligt aan den westelijken oever van den Eupbraat en is waarschijnlijk dezelfde plaats als het door don Arabischon aardrijksbeschrijver Aboelfeda genoemde Nisibin, eone stad in Roem (het Byzantijnsehe rijk).

NISMES. (Zie Niims).

NISOS, was volgons de Grioksche mythische geschiedenis koning van Megara, do zoon van Pandion, koning van Athene en vau Pylii. Hij had een gouden hairlok, aan welks bezit het lot van zijn rijk hing. Toen Minos op zijnen krijgstogt tegen Athene ook Mogaia belegerde, won hij de liefde van Scylla, do dochter van Is. Deze

prinses roofde ilo hairlok en gaf haar aan Minos, die ton gevolge daarvan Megara veroverde, maar do verraderlijke Seylla in zee verdrinken liet, waar zij onder eenen draaikolk verseho-len, de schepen verraderlijk tot zich poogt te trekken.

N1TBAS AHGENTI. (Zie Zilver).

NITRUM. (Zio Salpeter).

NIVELLEREN of waterpassen is hot verschil in hoogte tus-sohen twee punten bepalen. In de hoofdzaak komt do zaak daarop neder, dat men een horizontaal vlak bepaalt, hooger dan beide punten gelogen cn do loodlijnen moot, dio van deze punten naar dio horizontale lyn getrokken worden. De^envoudigslo instrumenten daartoe zijn het timmermans- of metselaarsiuaterpas en hot Jhschjesivalerpas. Het eerste is een plank, meestal van driohoekigon vorm, waarop ceno insnijding is aangebragt, die de loodlijn uit don top des driehoeks op de basis getrokken, aangeeft. In dien top is een koordje met oen vrijhangend ge-wigtje bezwaard opgehangen, zoodat wanneer dit koordjo de insnijding bedekt, de basis alsdan in waterpassen of horizontalen stand zal gebragt zijn. Om daarmede te N. bedient men zich van eene rij of metselaarslat. Deze legt inon met haar eeue uiteinde op het hoogste der punten, waarvan men het verschil in hoogte wil meten. Op het andore punt stolt men eene waterpasbaak of eene verdeelde lat en verheft nu de rij zoolang totdat zij horizontaal is, hetgeen men aan hot koordje kan zien. Op de baak kan men dan het verschil in hoogte aflezen. Is het tweede punt verder van het eerste verwyderd dan de rij lang is, dan handelt men op dezelfde wijze, met uitzondering, dat men dan op de plaats, waar de baak gestaan heeft, andermaal do rij plaatst totdat men het tweodo punt bereikt heeft, waarna men de gedeeltelijke hoogteTcrschillcn bij elkander optelt om het geheelo verschil te verkrijgen. Het fleschjeswaterpas bestaat uit eene blikken of koperen cylindervormigo buis, aan de beide einden rogt-hoekig omgebogen, hebbende eene lengte van ongeveer 1 el en eene middellijn van 2 tot 2^ duim. In het midden der buis is een uitgeholde kegel bevestigd, waarmede men den toestel op eenen gewonen houten drievoet kan plaatsen. In do omgebogen deelen der buis zijn twee glazen fleschjos bevestigd. De buis wordt met eenig rood of zwart gekleurd vocht gevuld en de oppervlakte daarvan moet volgens do wetten der hydrostatica in beido flesch-jes in een waterpas vlak gelegen zijn. Om nu het verschil in hoogte tusschen twee punten te vinden, plaatst men het fleschjeswaterpas tusschenbcidcn en stelt op beide punten waterpasbaken , houten latten van rood en wit gekleurde bordjes voorzien en in ellen, palmen, duimen en strepen verdeeld. Langs de oppervlakte van het water rigtendo naar een der baken laat men het bordje op- of neerschuiven, totdat hot in de horizontale lijn ligt. Men handelt daarna eveneens met de andere baak cn zoekt daarna het verschil tusschen de beide gevonden hoogten. Buiteil deze eenvoudige werktuigen heeft men nog meer zamengestelde, waarbij men het verschil in boogie tusschen een willekeurig aantal punten in verschillende rigtingen kan vinden. Do horizontale stand van het instrument wordt dan meestal aangegeven door luchtbelbuizen (zie Luchtbdhuis), terwijl een kijker of een ve-zierliniaal do rigtlijn aangeeft en eveneens in een horizontaal vlak draait. Dergelijke werktuigen zijn het waterpasliniaal met luchtbelbuis en vizieren, do waterpasinstrumenten van Ramsden, van Troughton en van Lenoir en het cirkcl-waterpas {Niveau eerde) van Lenoir.

Bij groote verschillen in hoogte zal men de waterpassing bewerkstelligen door de barometer-hoogte. Men zie daarover van Kerkwijk, Cursus der Geodesie; Pouillet-Muller, Lehrluch der Phjsik; Ganot, Traité élémentaire de physique, enz. L.

NIZAM (De staat van den). Een der aan Groot-Brittannië cijnsbare vorstenlanden in Oost-Indië. Deze staat strekt zich uit over een groot gedeelte van Dekan; hij is 4520 D mijlen groot, heeft 10 millioen inwoners en wordt verdeeld in drie districten: Hyderabad, Boeder en Berar. De voornaamste steden zijn; Hyderabad (zio Hyderabad), Goleonda (zie Goleonda) en het sterko Dowlatabad, in welks nabijheid men den beroemden tempel van Ellohra (zio Bouwkunst) vindt.

Het woord N. beteekent stadhouder, omdat do bohoerschers van dit land in vorige eeuwen vazallen van den grooten Mogol waren. Ofschoon zij later onafhankelijk worden, bloven zij don-zelfden titel behouden, die bij hunne latere cijnsbaarheid aan do ,

Britten wedor eenigermate do oude beteokonis heeft herkregen.

NIZZA of NICE, departement van Frankrijk, aan do Middol-landsoho zee, grenzende aan de departementen Var on dos Bassos-Alpos, en aan hot koningrijk Sardinië, waarvan het nog kort geleden eono provincie uitmaakte. De oppervlakte bedraagt 68 n geographische mijlen, de bevolking, 195,000 zielen. Do hoofdstad is Nizza. Andere plaatsen zijn: Villa Franca, gelegen op 43° 40' 30quot; N. Br. en 7° 20' O. L. van Greenwich; Vontimiglia; St. Remo, met 10,000 inwoners; Tenda, met eene loodmijn; Monaco enz. Het land is bergachtig, ligt gedeeltelijk op, gedeeltelijk tegen de Alpen: de hoogste toppen van de laatstgenoemden zijn: do Col de Louga, de Col do Lom-barda, de Col de Molière, de Col St. Martin en de Col de Tenda; do laatste ligt op het punt, waar de Aponynnon zich afscheiden en de Tanaro hare bronnen heeft. De voornaamste rivieren zijn: de Pagliona, waaraan do hoofdstad ligt, do Varo, do ïinza, de Sterno en de Vesubia. De landbouw bepaalt zich hoofdzakelijk tot koren, olie en wijn; doch levert niet voldoende voor de behoefte op. De vischvangst, vooral in do baai van Nizza, wordt met goed gevolg uitgeoefend. De veeteelt is niet belangrijk, men vindt er ossen, schapen, geiten, zwijnen en paarden. Do bijen- en zijdeteelt heeft op eene uitgebreide schaal plaats. Handel wordt er zoowel over land, als ter zee gedreven. In het karakter der bevolking van Nizza vindt men zoowol het Fran-sche als het Italiaansche karakter terug, en, zoo als gewoonlijk bij de grensbewoners, treden voornamelijk de slechte eigenschappen van beiden op den voorgrond. Toch worden de vlyt en de arbeidzaamheid hoogelijk geroemd, bepaaldelijk van do vrouwen, die zelfs den zwaarsten arbeid verrigton en eene bijzondere geschiktheid hebben tot het uitoefenen van handwerken; terwijl de mannen daarentegen dikwijls vadzig en lui zijn, en den dag met do cigaar in den mond doorbrengen en met in den winkel te staan en op de kinderen te passen. De luchtgesteldheid is zacht maar droog, in den zomer vaak zeer heet. Het klimaat wordt voorzeor gezond gehouden, voornamelijk voor teringlijders, en in den winter; dusdanige zieken houden zich meer bepaaldelijk in de hoofd, stad op, verlaten Nizza tegen het einde van Maart en gaan dan gewoonlijk het voorjaar en een groot deel van den zomer te Rome doorbrengen, om vervolgens weder naar de eerstgenoemde plaats terug te keeren.

NIZZA of NICE, hoofdstad van het Fransch departement van den zelfden naam, gelegen aan de Middellandsche zee btf den mond der Pagliona, op 43° 41' 8quot; N. Br. en 7° 17' O. L. van Greenwich. De stad ligt in eene vlakte, die zich naar het westen uitbreidt, genoegzaam aan den voot van den 600 voet hoogen Mont du Chateau, die steil naar de zee afloopt. De haven , Limpia genaamd, is klein. Ten noorden heeft men het dal waaruit de Pagliona te voorschijn treedt cn vervolgens door de vlakte en door de stad stroomt. Op den regteroever van de Pagliona hoeft men een bergrug, met olijfboomen als overdekt, waarop tallooze villa's gebouwd zijn. Ten westen eindelijk stuit het oog op hooge bergruggen, die zich achter het dal St. Michel verheffen en bij de monding van de Var de zee bereiken. De luchtgesteldheid van Nizza is doorgaands zacht. De thermometer daalt in den winter hoogst zeldzaam beneden het vriespunt en dan nog slechts gedurende weinige uren. Van December tot Maart is de normale temperatuur, ingevolge veeljarige waarneming 46° F.; in Maart en April 53°, in Mei 64quot;. Van daar dat in den winter zelfs de plantengroei gelijk staat met dien aan onze zomers eigen. De bergen ten noorden leveren een scherm op, waardoor de noordewind over de stad heen waait en eerst op grooten afstand van den oever aan de zee merkbaar wordt. Deze, gewoonlijk de nachtwind, wordt over dag vervangen door zuid-zuidoosten en zuidwestelijke winden. Enkele malen, meest in Januarij en Februarij heeft men er noordwesten wind, die de alsdan met zand bezwangerde lucht voortdrijft en als eene plaag van die streek genoemd wordt. De lucht is buitengewoon droog, zoo dat vreemdelingen er altijd den onaangenainen invloed van ondervinden en zieken doorgaands een jaar noodig hebben om zich te acelimateren, en eerst in het tweede jaar de vruchten van hun verblijf te N. beginnen te plukken. Vooral teringzieken wordt het verblijf in dat oord, gedurende het najaar en don winter meer bepaaldelijk, aangeraden en het gevoelen der geneeskundigen is vrij algemeen, dat wanneer de ziekte nog hoar

laatste stadium niot bereikt heeft, zoodanig verblijf, gepaard aan een' voorgeschreven levensregel, in de meeste gevallen tot herstelling zal leiden. Men vindt zeer uitvoerige opgaven aangaande de luchtgesteldheid in Richelini's, Clima de Nice, Reeds ten tijde der Komeinsche keizers, was N. en eigenlijk het aldaar gelegene ïimies bekend wegons hare gezonde luchtgesteldheid en een door de Romeinen geliefd onrd om zich heen te begeven, gelijk het nu nog vooral van de Engelsehen is. De woningen dor vreemdelingen bevinden zich, voor een groot deel althans op den westelijken oever der Pagliona. Talrijke hotels treft men er aan, die op groeten voet ingerigt, insgelijks veel door vreemdelingen bezocht worden. Vooral verdient vermelding VHutd des Etran-(jers en voorts l'Hutel Chauvain, d'£urope en des Empereurs, Re opkomst van den handel van N., dagteekent van den vrede van Aken. Do vereeniging van Genua met de Sardinische staten, bragt dien handel een' zwaren slag toe, doch werkte daarentegen zeer gunstig op de industrie. In 1854 word aan N. het privilegie ontnomen van eeno vrijhaven te zijn, gelijk zij tot hiertoe geweest was. Deze omstandigheid werkte zeer ongunstig en maakte de bevolking afkeerig van de verbinding mot Sardinië, waaraan zich het graafschap N. ingevolge het verdrag van 1388, vrijwillig bad aangesloten, en op welke laatste omstandigheid de Nizzarezen hunne protesten bij do regering grondden tot behoud van do bestaande voorregten; en het is niet onwaarschijnlijk dat de volksstemming, bij de keuzo tusschen Frankrijk on Sardinië, zoo geheel ten gunste van eerstgenoemd rijk is uitgevallen. N. is door een' straatweg, liiviere c?( iVfeza genaamd, verbonden met Cannes, Antibes, Genua en Spezzia. Van een' spoorweg, die N. in onmiddelijke verbinding met Turin zou brengen, is een tijd lang sprake geweest, doch het doorgraven van den Col diTenda, waartoe men rekende dat twaalf jaren gevorderd werden, heeft dat project in vergetelheid doen geraken en had die mooijelijk-heid niet bestaan, dan toch zouden de jongste politieke gebeurtenissen de uitvoering wol verhinderd hebben. De bevolking bedraagt 36000 zielen.

NOACH was volgens het Bijbelsche verhaal oen zoon van Lamech (Gen. V; 29), een vroom man, die genade vond in Gods oogen (VI; 8), toen het mensohdom van dien tijd door eenen groeten watervloed zou worden uitgeroeid (VI: 11 volg.). Met zijne huisvrouw, benevens zijne drie zonen Sem, Cham en Japhet en hunne huisvrouwen werd hij gespaard in eene ark (VI: 14 — VII: 14), die na het opdroegen des bodems op het gebergte Ararat bleef zitten (VIII: 4). Hij werd de stamvader van een nieuw mensohdom en was, zoo niet de eerste, die don wijnstok aanplantte, dan toch de eerste, die do bedwelmende eigenschappen van den wijn ondervond (IX: 20 verv.) Hij overleed in den ouderdom van 950 jaren. Zie ook het art. Zondvloed.

NOBEL, Noble, Nolile. Eene oorspronkelijk Engelseho gouden munt, welke van 1343 tot 1550, alzoo gedurende bijna 200 jaren in Engeland, daarna ook in andoro staten onder verschillende koningen, vorsten en in republieken geslagen is. In Engeland vervingen zij de dukaten van het vasteland, en ontvingen hunnen naam van het fijne of edele (noble) goud, waaruit zij vervaardigd werden. Er waren heole, halve en vierde Nobels. Naar de verschillende regerende hoofden voerden zij verschillende namen, als: Eduard-, Hendrik-, Richard-, Maria- en Elisabeth-Nobels. Volgens den stempel verdeelt men hen hoofdzakelijk in Rozenobels en Scheeps- of Koggenobels; vergl. Bauer, Munzneuig-keilen Seite 179. Ook werden de Nobels in andore staten nagemaakt, b. v. in 1450 door Eilips den Goeden, hertog van Borgondië, zie Kohler's Dukalenkahinet Nquot;. 1880 en 1881; verder in Nederland sedert Leicester tot op het einde der IG¹'⁰ eeuw. Nadat deze munt onder de regering van Elisabeth minder geslagen was go-worden, hield zij eindelijk als wezenlijke munt op, doch bleef als rekening- of denkbeeldige munt voortduren, als J van een pond Sterling,

NOBILES beteekont personen, die bekend, gezien zijn. Te Rome was het de benaming voor die personen, in wier familiën de groote eereambton (consulaat, praetuur en aediliteit) aan hare leden zagen ton doel vallen. De N. vormden alzoo eene soort van ambts-aristocratie, waarin het voor monsehen uit mindere farailien niot ligt was door te dringen. Was het iemand uit eene tot dusver onbekende familie gelukt Aedilis te worden dan heette zulk een man een nieuw menseh (Horno novus). Men moet vooral de N. niet verwarren met dePatricii. Do laatsten toch waren eene aristocratie van geboorte, afstammelingen der oude Romulisebe geslachten, eertijds van het plebs gescheiden door een' onvorbreekbaren slagboom, later mot dat deel der bevolking vermengd, toen beide standen onderling huwelijken mogten sluiten. In nieuwere tijden noemde men b. v. bij onze voorouders, de personen van de ambten-aristocratie patricische familiën, en die van do geboorte-aristocratie adellijke; dus juist omgekeerd.

NODIER (Ciiaiu.es Emmanuel). Deze bekende Eransche schrijver werd den 28^l,tlt;!n April 1780 te Besan^on geboren. Na zijne opleiding te Straatsburg ontvangen te hebben, werd hij adjunct-bibliothecaris in zijne geboortestad, doch in plaats van daarbij volgens den wenseh zijns vaders, zijne regtsgelecrde studiën voort te zetten, legdo hij zich op de letterkunde toe en geraakte in staatkundige gezclsebappen, hetgeen hem aanleiding gaf tot het schrijven van een bitter gedicht tegen den toen, 1802, in zijne volle opkomst verkeerenden Napoleon. Deze onvoorzig-tigheid bragt hom eerst in do gevangenis en noodzaakte hem vervolgens jaren lang in het. Jura-gebergte verscholen te leven. Na onderscheidene lotwisselingen koerde hij naar Frankrijk terug en opende te Dole letterkundige voorlezingen. Doch zijn onrustige geest dreef hem weder van de eeno plaats naar do andere, totdat hij te Laybach tot staatsbibliothoearis aangesteld en door Junot en Fouché mot do redactie van don Telegniphe Ilhjrien belast werd (1812). Na den val van Napoleon koorde hij naar Frankrijk terug en schreef in onderscheidene dagbladen; hot laatst was hij bibliothecaris van hot arsenaal. Lodewijk de XVIII^d0 verhief hem in den adelstand en schonk hem eene ridderorde. Hij overleed to Parijs, den 2G^8lcquot; January 1844. Groot is hot aantal zijner werken. Behalve eenige romans en andoro letterkundige voortbrengselen, meestendeels opgenomen in de uitgave zijner Oeuvrcs (Parijs 1832, 12 dln.), gaf hij zeer verdienstelijke Dictionnaires, als: des onmnalopi'es de la langue Fran-caise (Parijs 1803, herdr. aid. 1828) en universel de la langue Frangaise (Parijs 1822. 2 dln., meermalen herdr.), alsmede oen Examen critique des dictionnaires de la langue Franfaise (Parijs 1829) cn Éldments de linguistique (Parijs 1834). Ook bezorgde hij onderscheidene uitgaven van elassieko Franscho schrijvers.

Vele bijzon derheden aangaande zijne lotgevallen cn studiën heeft hij zelf medegedeeld in Souvenirs, épisodes, portraits, pour servir a Vhtsloire de la revolution (Parijs 1831, 2 dln.).

NOEL (Pieïeb Padl Jozef) schilder, werd den 20^,lC11 April 1789 te Waulsort bij Dinant geboren en in het ouderlijke huis in do eerste beginselen der kunst onderwezen. Later ontving hij ondorrigt van den schilder Loon te Dinant en vervolgens aan do Antwerpseho academie, waar Herroyns toon professor was. Hij behaaldo een aantal prijzen en studeerde, na ook to Gent en te Brussel zich te hebben geoefend, onder den schilder Schwo-bach te Parijs. Hij vestigde zich eindelijk voor goed te Brussel en verwierf zich al spoedig een' zoor gunstigon naam, die tot roem klom toen hij zich meer bijzonder op het genre toelegde, waarbij hij door zijne luimige onderwerpen cn door de karakteristieke, eenigzins aan de hollandsche genreschilders uit den bloeitijd der school herinnerende wijze, waarop hij die behandelde, regt populair werd. Een van de merkwaardigste voortbrengselen van zijn penseel in deze manier is eeno voorstolling van do groenmarkt to Amsterdam, geestig gestoffeerd en zeer uitvoerig behandeld, welke schilderij in de rijksverzameling te Haarlem wordt gevonden. Deze vcelbeloovende kunstenaar overleed op nog jeugdigen leeftijd den 27⁸¹⁰¹¹ November 1822.

NOLA, oeno der oudste steden in Campanie, door do Auso-niers gesticht, werd in den Samnltisehen oorlog, 313 v. Chr. genoodzaakt zich den Romeinen over te geven. In don tweedon Punisehen krijg leverde Marcollus (zie Marcellus) in hare omstreken (216 en 215 v. Chr.) de eerste gelukkige veldslagen tegen Hannibal. Augustus stierf aldaar in het jaar 14 n. Chr. Door Vespasianus werd zij tot eene Romeinscho kolonie gemaakt. Men wil dat to N. in do IV¹'⁰ eeuw de eerste klokken gegoten zijn. Ook in do middeleeuwen was N. eeno bloeijendo stad. Tegenwoordig telt zij 8000 inwoners on behoort tot de Napelscho provincie Terra di Lavoro.

NOLE (Robert de), beeldhouwer, die in do eerste jaren dor XVII^d(! eeuw te Antwerpen biocide en in Iö36 overleed. Tot

zijne voornaamste werken bcliooren; het marmoren hoofdaltaar in de kerk van St. Gomarinns te Lier; het prachtige en om zijne architectuur zeer bewonderde marmeren hoofdaltaar in do hoofdkerk te Antwerpen; 6 beelden in do marmeren kapel der familie Houtappel in de kerk van den H. Carlo Borromeo aldaar, enz.

NOLE (Andries Colyns de) beeldhouwer te Antwerpen in do tweede helft dor XVII¹'⁰ eeuw, broeder van bovengenoemde, van wiens hand in de kerken van Antwerpen onderscheidene beelden worden aangetroffen.

NOLI ME TANGEHE. (Zie Springzaad).

NOLLEKENS (Jozef) beeldhomver, Duitscher van geboorte, die voornamelijk in Engeland roem heeft verworven door het vervaardigen van portretten en van voortreffelijke copiën naar antiken, o. a. van de groep vau Laoeoon. Zijne busten, vooral die van koning George den IV¹¹⁰quot;, W. Pitt, Eox, Nelson, den hertog en de hertogin van Bedford, zijn zeer gelukkig van uitdrukking en gelijkenis en fraai bewerkt. Onder zijne beelden wordt als meesterstuk beschouwd cone Venus of nymf, die hare sandalen aantrekt. Zijn werk was zeer uitvoerig, bevallig, maar week en soms niet vrij te pleiten van kleingeestigheid. Hij liet oen aantal werken en een vermogen van 250,000 pond sterling na, toen hij in 1823 in 85-jarigen ouderdom overleed.

NOLLEKENS (Jozef Frans), schilder, werd in 1706 te Antwerpen geboren. Hij was do zoon eens duitschen schilders die naar Engeland overstak, waar N. door Pieter Tillemans in de kunst werd onderwezen. Hij schilderde landschappen mot figuren en bamboeciades. Volgens Pakington overleed hij te Londen in 1748.

NOLLET (Jean Antoine), beroemd door zijne verdiensten in de natuurkunde, was een ongeordend geestelijke of abbé. Hij werd te Pimpré in het landschap Noyonnais in 1700, van onbemiddelde ouders geboren, en begaf zich, nadat hij te Clermont het eerste onderwijs ontvangen had, naar Parijs, waar hij met Reaumur, Duhamel, Jussieu en anderen in eenen vertrouwelijken omgang leefde. Volgens den raad zijner vrienden gaf hij openbare lessen in de natuurkunde, welke den eersten grond legden tot zijne beroemdheid. De academie der wetenschappen nam hem onder hare leden op in 1739, waarop hij achtervolgens lid van verscheidene geleerde genootschappen werd. Hij deed eene reis naar Engeland en Italië, en werd in 1744 naar Versailles geroepen, om den Dauphin in de genoemde wetenschappen toonder-wijzen, welk onderwijs dikwijls door den koning en de koninklijke familie werd bijgewoond. Reeds had hij in 1743 het eerste deel zijner Legons de physique in het licht gegeven, een werk dat om zijne grondigheid en helderheid grooten naam maakte. Tn 1756 werd hij tot hoogleeraar in de natuurkunde aangesteld. Het meest hield hij zich met onderzoekingen omtrent de eloctri-citeit bezig. N. stierf te Parijs den 24^,quot;^!n April 1770. Zijne schriften vindt men gedeeltelijk in de gedenkschriften van de Academie dor wetenschappen', afzonderlijk heeft hij uitgegeven: Lecons de physique expérimentale 1743, 6 deelen in 12°; Recherches sur les causes pariiculiercs des phéiwmines électriques, 1749 in ISquot;; /•Jssais sur l'électricilé des corps, 1750 in 12°; Recueil de lettres sur Vélectricité, 1753, 3 dln. in 12°; VArt des experiences, \7TO, 3 dln. in 12° m. pl. Zijne verhandeling over het gehoor der Fi's-schen wordt inzonderheid zeer hoog geschat.

NOLPE (PIETHR), een bekwaam graveur, van wiens lotgevallen echter weinig bekend is. Hij werd in 1601 te 's Graven-hage geboren; zijn bloeitijd valt tusschen 1630 en 1670. Zijne prenten getuigen van veel talent en van groote vastheid in het voeren van graveerijzer en etsnaald. Nagler geeft in zijn Kimsiler-Lexicon 45 nummers van zijn werk op, waaronder verscheidene prentwerken en volgreeksen. Daartoe bchooren: Acht maanden des jaurs, de Cavalcade der Amsterdamsche burgerij bij de inhaling van Maria de Medicis in 1638; de begrafenis van prins Frederik Hendrik, enz.

NOMADEN, eig. weiden- of sleppenbewoners (van het Griekscho iVo|it7, eene weide) is de algemeene naam van die volken, welke het uitsluitend bedrijf van jagt en visscherij reeds met het herderlijk bedrijf hebben verwisseld, doch nog niet ver genoeg in beschaving gevorderd zijn om een vast verblijf in dorpen en sto-den te kiezen , zoodat zij met hunne kudden heen en weder trekken, naarmate eigene veiligheid of het bezitten van geschikt voedsel voor hun vee dit medebrengt. Landbouw en fabriekwezen staan bij de eigenlijke N.-volken nog slechts op eenen zeer lagen trap. In de oudste oorkonden der H. Schrift vinden wij het N.-leven reeds in de tenten der aartsvaderen, maar meer ia zyno eenvoudigheid dan bij die roofhorden, nopens welke de geschiedenis menige voorbeelden vermeldt, dat zij, de herderlijke zachtzinnigheid met krijgshaftige zeden hebbende verwisseld, dikwerf groote verwoestingen in gevestigde staten hebben aange-rigt, b. v. de Hunnen en Tataren. In Europa vindt men het N.-leven alleen nog bij eenige stammen in de steppen nabij de Zwarte zee en bij eenige onafhankelijke in Noord-Europa. Daarentegen brengt do aard van den grond in Azië, Africa en Zuid-Amorica in vele streken van zelf het N.-leven mede, met name bij de Arabische, Mongoolscho en Turksche stammen in Azië; bij vele Negervolken, de Hottontotten, Betjuanas en Kaffers in Africa; bij de Guacho's in Zuid-America. Wetenschappen en letterkunde zijn bij de eigenlijke N..volken alleen in zoover bekend, als zij sommige technische kundigheden tot eenen vrij hoogen trap hebben opgedreven en volksgezangen, ook historische, niet zelden in den mond des volks van het eene geslacht tot het andere voortleven.

NOMBRIL DE L'ÉCU (Zio Points de l'écu).

NOMENCLATOR. Zoo noemde men bij de Romeinen eenen bediende, die bij groote maaltijden de namen der onderscheidene geregton en hun' aard aan de gasten opgaf. Gewoonlijk verstaat men onder deze benaming eene bloote aanwijzing der namen van zekere voorwerpen, b. v. van dieren of planten, zonder eonige verdere verklaring derzelven.

NOMINAAL VERMOGEN. Eene voor de stoomwerktuigen algemeen aangenomone uitdrukking, die echter niets zegt aangaande den door het werktuig geleverden arbeid, en dus werkelijk van geene waarde is.

Om het vermogen van een stoomwerktuig te berekenen, moet men kennen: 1°. den door den stoom uitgeoefenden druk op het oppervlak van den zuiger des stoomcylinders; 2°. de lengte van den zuigerslag; 3°, bet aantal slagen in eene zekere tijdseenheid, gewoonlijk één minuut. De twee laatstgenoemde gegevens verkrijgt men door onmiddellijke meting en waarneming; het eerstgenoemde gegeven wordt verkregen door de spanning van den stoom in den ketel aan een' daartoe ingerigten stoommeter te observeren, daarvan den druk op den □ duim af te leiden, en dezen met het zuigeroppervlak, uitgedrukt in O duimen, te vermenigvuldigen. Met de genoemde drie gegevens berekent men het zuiver of grond-vermogen van het werktuig. Doch: 1°. de stoom wordt op zijnen weg van den ketel naar den cylinder, afgekoeld, en zal dus daar aangekomen in spanning verminderd zijn, en mitsdien een' minderen druk uitoefenen; 2°. een gedeelte van den arbeid, volgens het grondvermogen berekend, wordt besteed om do traagheid en de wrijving der werktuigdoelen te overwinnen; en 3°. heeft de stoom weerstanden te overwinnen, dio verschillende oorzaken hebben, en die wederom bij het opmaken van het grondvermogen niet in aanmerking zijn genomen, doch die zoowel, als de onder 1». en 2quot;. genoemde nadeelige invloeden, werkzaam zijn om den nuttigen arbeid van het werktuig te verminderen. Daar het nu niet wel mogelijk is de waarde der opgenoemde wederstanden met juistheid te schatten, heeft men de ondervinding geraadpleegd, en is toen tot het besluit gekomen, dat men | van het grondvermogen zou aannemen, als te zijn het werkelijk vermogen van het werktuig. Daaraan heeft men gegeven de benaming van nominaal vermogen en het is dus dat vermogen, waarvoor de stoomwerktuigen te boek staan.

Het lijdt geen' twijfel dat het N. V., zoo het al niet met de waarheid overeenstemde, toch die waarheid moest benaderen. Doch, evenmin is het te ontkennen, dat, sedert den genoemden factor | word vastgesteld, de zamenstelling en inrigting der stoomwerktuigen belangrijk zijn vooruitgegaan, dat ook do stoom-spanning aanmerkelijk is opgevoerd, van hetgeen zij toenmaals was; en, zoo het daaruit niet reeds op te maken was, zou de ondervinding nog daar zijn, om te zeggen, dat hot N. V. niets beduidt, en geen don minsten grondslag aanbiedt, om over den arbeid, dien het werktuig leveren kan, te oordeelen.

De plaats gehad hebbende vooruitgang heeft echter ook, in den Jndicateur, het middel aangewezen, om den wettigen druk van den stoom in den cylinder te loeren kennen; en, ofschoon de te overwinnen wrijving nog altijd eenige onzekerheid overlaat,

om haar nabij het werkelijk of zoogenaamil effectief vermogen tc kunnen herekenen. Als bewijs hoezeer do genoemde vermogens uit elkander loopen, diene do volgende opgave. Van een werktuig is: het grondvermogen = 50 paarelen-krachtcn, hot nominaal vermogen = 20 paarden-lcrachten, het effectief vermogen = 40 paarden-krachtm.

NOMINALE WAARDE. Do N. W. van eene zaak staat tegenover de wezenlijke waarde, die veranderlijk en van bijzondere omstandigheden afhankelijk is. De staatspapieren bij voorbeeld, hebben eene N. W., waarvan de interesten betaald worden. Naar gelang het land, dat de genoemde papieren heeft uitgegeven, min of meer vertrouwen geniet, al of niet in oorlogen gewikkeld is, belangrijke verwikkelingen binnen 's lands te wachten zyn, of wel alom bloei en welvaart wordt waargenomen enz. hebben die papieren eene geringere of hoogore waarde, is de koers slechter of beter, dat is, kunnen zij met na- of voordeel worden afgezet. De Oostenrijkseho 5 pCts. metallieken, betaalbaar te Amsterdam, staan genoteerd 70 Si 71; dat is, een stuk waarvan do N. W. 100 is, brengt bij verkoop niet meer dan 70 tot 71 op; wanneer men dus al pact (gelijk men gewoon is te zeggen) dat is 100 voor 100 heeft ingekocht, zal men niet, dan met een verlies van 30 ton 100, van zijne papieren baar geld kunnen maken. Daarentegen zal men papieren, zoo als die van Rusland bij Hope en Co., die 101 a 102 genoteerd staan, met voordeel kunnen vorkoopen en wel van 1 tot 2 per 100. 4 pCts. papieren hebben, uithoofdo van het mindere voordeel dat zij afwerpen, eene geringere waarde, en om do waarde met die van 5 pCts. to kunnen vergelijken, is eene herleiding noodig tot dezelfde maatstaf. Zoolang de intresten betaald worden brengt eene daling of rijzing van de papieren geen direct na- of voordeel voor den bezitter aan; zijne bezitting is daardoor in waarde af of toegenomen, doch zijn tijdelijk inkomen verandert niet. Het is uit een en ander duidelijk, dat bij overgang van groote kapitalen, dio in staatspapieren belegd zijn, waarbij regten moeten betaald worden, de tijd, waarop laatstgenoemden berekend worden, niet onverschillig kan zijn, aangezien zij van de werkelijke, niet van de N. W. afhankelijk worden gesteld.

NOMINALISMUS. De wijsbegeerte in do middeleeuwen bepaalde zich in het begin tot eene gebrekkige redeneerkunde en hare toepassing op de kerkelijke leerstellingen (dogma) om haar tot verklaring en verdediging te dienen. Hot gebruik van deze logica was door den schoolschen dwang en do vrees voor verkettering aanvankelijk zeer beperkt, waardoor deze wijsbegeerte met regt den naam van scholastieke philosophic verkregen heeft. Spoedig ontstond cr echter onder de beoefenaars dezer philoso-phio een verschil, dat namelijk tot den strijd tusschen het N. en Realismus aanleiding heeft gegeven, oenen strijd die verscheidene eeuwen met afwisselende kansen heeft voortgeduurd. Het zoogenoemde N. werd hot eerst door Joh. Roscelinus, kanunnik van Compiegne, in eenen bepaalden vorm voorgedragen, dewijl hij o. a. beweerde dat de algomeonc begrippen slechts bloote woorden of namen waren (nomina rerum of flatus vocis). De verdedigers van dit gevoelen of de Nominalisten moeten alleen de enkele en afzonderlijke zinnelijke voorwerpen voor waar en wezenlijk (reëel) houden; de algemeene begrippen van geslacht en soort waren voor hen niet dan afgetrokkenheden daaruit afgeleid en abstracte voorstellingen zonder eenige realiteit. Daarentegen hielden de Realisten (zio Realismus) staande, dat die algemeene begrippen niet door het verstand gevormd worden maar werkelijk in do zaken zeiven voorhanden zijn. Zij worden als wezenlijkheden aan het verstand gegeven en maken het eigenlijke bestaan dor afzonderlijke zaken uit; b. v. het algemeene soortbegrip van boom, dier, mensch, maakt dat een bijzonder voorwerp een boom, dier of mensch is, naarmate een van die begrippen zich daarin verwezenlijkt vertoont. De Realisten waren dus do idealisten in do niiddoleeuwen, omdat zij der afgetrokkene begrippen van den monschelijkon geest een wezenlijk bestaan daar buiten toekenden; terwijl do Nominalisten als de empiristen van dien tijd kunnen aangezien worden. De leer van Roscelinus werd op de kerkvergadering van Soissons in 1092 veroordeeld en het Realismus bleef het heerschcnde gevoelen, niettegenstaande de poging van Abailardus, om door het Coneeptionalismus, of het denkbeeld der wczcnlijklieid van de universalia als oorspronkelijke opvattingen (conccptien) van den geest, de twee strijdende partijen te verzoenen. De Realisten zeiven bleven hot met elkander niet eens; zij scheidden zich naderhand, in ïhomisten en Scotisten. In de XIVquot;¹⁰ eenw werd die strijd tusschen het N. en het Realismus op nieuw mot zulk eene kracht hervat door den Franciscaner Wilhelm Occam, een leerling van den beroemden Duns Scotus, dat de Nominalisten op hunne beurt de zego wegdroegen. Zijne scherpzinnigheid rigtte zich voornamelijk tegen do objective wezenlijkheid der algemeeno begrippen, buiten hot verstand door de Realisten daaraan toegekend. Occam toonde aan dat do Universalia slechts een subjectief bestaan in do ziel bezitten en voortbrengselen van de werking des verstands zijn op de enkele zinnelijke dingen toegepast. Onder do voornaamste aanhangers en verdedigers van het N. zijn te noemen: Buridan van Bethune, overleden 1358; Grego-rius van Rimini, overleden 1358; Mattheus van Krakau, overleden 1410 en Gabi Biel, overleden 1495. De Nominalisten werden echter nog dikwijls streng vervolgd, (o. a. te Parijs in 1339, 1340, 1409 en 1473), even als zij van hunnen kant, zoo als de veroordeeling van Huss, wiens Realismus tot zijner terdoodbrenging ook aanleiding gaf, hunne tegenpartij niet alt\jd oven zacht behandelden; ondertussehen verkreeg het N. allengs zoowel in Frankrijk, als op do Duitscbc universiteiten de overhand. Hot N. is ook daardoor in de geschiedenis dor wijsbegeerte in de middeleeuwen merkwaardig, omdat, niettegenstaande do strijd zich eigenlijk slechts tot do wezenlijkheid der algemeene begrippen bepaalde, van de Nominalisten een vrijere en van de kerke-l(jke theologie moor onafhankelijke geest uitging, dio voor de ruimere wijsgcerigo onderzoekingen der volgende eeuwen den weg baande.

Men zie over het N. Bruekcr, Ilist. crit. pJiilosophiae deel III. bl. 904 vlgg; Salabertus, I^tilosoph/a Nominalium irndivfUa (Parijs 1651); B. Haurcau, JJe la philosophie scolastigue 2 dln. in 8° Parijs 1850; door de académie des Sciences morales et politiques bekroond. Vorgel. Victor Cousin Fragrnens philosopldques, Philo-soplde scolastiqne en Introduction aux oeuvres inddites d'Abaüard; Ch. de Rómusat, Abailctrd 8° (Parijs 1852); Rousselot, Histoire de la philosophie au mot/en lege; en H. O. Kohier, Healismus und Nominalismus. Ein Beitracj zur Dogmengeschichte etc. 8° (Gotha 1858).

NOMSZ (Jan), geboren te Amsterdam in het jaar 1738, was een zeer vruchtbaar schrijver, vooral ook voor het tooneel, dat door hem van eene menigte stukken, zoo oorspronkelijke als vertalingen, voorzien werd. Do lijst dier stukken, in den catalogus van do Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde meer dan 8 bladzijden bestaande, kunnen wij hier niet medodeelen, maar verwijzen derwaarts (D. I., Tooneelst. bladz. 151 — 158), ook voor de titels zijner meeste dicht- en prozaïsche stukjes (aid. D. II., bladz. 534—536). Afzonderlijk vermelden wij zijn Mohamed, of de hervorming der Arabieren (Amsterdam 1780, 2 dln); Vertelsels (Amsterdam 1784, 3 dln.); Leven van Karei den V'¹quot;' en Philips den //'^,™ (Amsterdam 1786, 2 dlnj. Ofschoon de schriften van N. goene blijvende letterkundige waarde hebben, had hij zelf toch, wegens do verpligting, die de Amster-damsche schouwburg aan hem had, een beter lot verdiend, dan dat hij na eonen armoedigen ouderdom, den 25quot;^ten Augustus 1803 in het St. Pietersgasthuis zijner geboortestad overleed.

NONCONFORMISTEN. (Zie Dissenters).

NONIUS of Vernier. Zoo heet eene verdeeling aan de hoekmeet» instrumenten aangebragt, waarvan de uitvinding door sommigen aan den Portugees Pedro Nunez, die in 1577 overleed, door anderen aan den Fransehman Vernier, die omstreeks denzelfden tijd leofdo wordt toegekend. Zij berust op het volgende; Indien men een gedeelte van eenen verdeelden rand noemt en men verdeelt denzelfden boog in éen deel moer, welke boog alsdan den naam van N. verkrijgt, dan is het verschil van eene rand- en cone N. verdeeling, gelijk aan het aantal minuten, dat, ieder randdeel bevat, gedoold door het aantal deolon , waarin de N. verdeeld is. Had men h. v. 9 doelen van don rand genomen, die ieder 10 minuten bevatten en had men dezo in 10 doelen verdeeld, dnn zou het verschil tusschen één rand- en een noniusdeel 1 minuut zijn; had men 19 doelen van denzelfden rand genomen en in 20 dooien verdeeld, dan zou hot verschil een halve minuut worden, enz.

Indien men nu een' hoek gemeten heeft, ziet men welk deel

6

van de N.-verdeoling met eene vordeoling van den rand overeen komt cn dit getal, met het verschil tusschen de deelen van den rand en den N. vermenigvuldigd, geeft de grootte van den boog, die bij den afgelezen boog moet gevoegd worden. Op de meetinstrumenten is voor het gemak intussehen op den N.-boog on-middelijk de waarde der N.-verdeoling aangewezen. Het begin der N.-verdeeling wordt nulpunt genoemd; gewoonlijk is de verdeeling zoowel tor regterzijde als ter linkerzijde daarvan aange-bragt.

NONNEN. Do bewoners van vrouwenkloosters; dus zooveel als vrouwelijke monnikken. Indien waar is, wat sommige schrijvers zeggen, dat het woord Nonm in het Egyptisch „een heilige beteekent, kan de naam daarin zeer wel zijnen oorsprong hebben. Zie voorts Kloosters.

NONNETJE. (Zie Zaaghok kan).

NONNUS. Deze Grieksche dichter, geboren te Panopolis in Egypte, leefde in de V^dlt;! eeuw. Wij bezitten van hem een gedicht in 48 boeken, dat den titel heeft van Dionysiaca. Het behandelt den togt van Bacchus naar Indië, en is, hoewel op vele plaatsen gezwollen en gerekt, echter levendig van voordragt en zuiver van versificatie. De eerste uitgave, zooveel ons bekend is, van dit uitvoerige dichtstuk is door Falckenburg bezorgd (Hannover 1610); de laatste en boste is die van Griifo (Leipzig 1819, 1826, 2 din.), terwijl Mosor oenige boekon (VIII—XIII) met oenen mythologischen commentaar heeft uitgegeven (Heidelberg 1809). Ook schreef N. cene Metaphrasis Evangelii Jo-hnnnei, die eenigo exegetische, doch geene dichterlijke waarde heeft. Zij is uitgegeven door Sylburg (Leipzig 1624) en uitmuntend door Tassow (Leipzig 1834).

Zie voorts AVeichert, De Nonno Panopolitano (Wittemberg 1810) cn Ouwarow, Nowms von Panopolis, ein Beytrag zur Geschiehte der Griechischcn Poësie (Leipzig 1817). Laatstgenoemde heeft ook eene verhandeling sur les Dionysiaques de Nonms gegeven in Etudes de philologie et de critique (Petersburg 1843).

NOODBRUG. Deze term, vroeger in het art. Commum'catien gebruikt, beteekent hetzelfde als loopbrug; zie dus Loopbrug.

NOODDOOP. Do stelling, dat de christelijke doop onvermijdelijk noodig is tot do zaligheid des toekomenden levens, heeft de R. Catholijko kerk gebragt tot die, dat, bij onmiddelijk levensgevaar van een' ongedoopte, ieder niet alleen vrijheid heeft, maar ook verpligt is den doop toe te dienen, hij zij man of vrouw, zelfs christen of niet-christen. De spitsvindigheid van de dogmatiek dier kerk heeft afgebakend wie der aanwezigen in zoodanig geval de eerstgeregtigde is tot het toedienen van dezen N.; alsmede in hoever een kind gedurende den loop der geboorte kan en moet gedoopt worden; gelijk ook in welke'gevallen do toegediende N., als onvolkomen, later, ingeval de doopeling in leven blijft, door oenen geestelijke moet herhaald worden. In do Protcstantsche kerken wordt het stelsel van de noodzakelijkheid des doops niet zoo gestreng tot het uiterste gedreven cn is dien ten gevolge ook do N. niet in gebruik gebleven, hoewel Luther dien niet geheel afkeurde.

Over don N. gedurende hot geboorte-proces zie: Zeitich, JDe Ponlifieiorum ritu quo infantes baptizantur, antequam nati sunt (Wittemberg 1634).

NOODLOT. (Zie Fatum).

NOODMUNTEN noemt men allo munten, welke in tijden van geldgebrek voov het dagelijksche verkeer of het bezoldigen van soldaten geslagen zijn. Daartoe werd wel eens metaal gebruikt doch altijd zoo dat de inwendige waarde ver beneden do fietive stond, meestal echter stoffen van nagenoeg geene waarde, als leder en papier. In beide gevallen wordt het uitgeven dezer N. slechts mogelijk gemaakt door het crediet van dengenen, die hen laat vervaardigen en later togen klinkende specie inwisselen zal. Ten tijde, van onzen tachtigjarigen oorlog zijn in ons vaderland vele noodmunten geslagen, omstreeks denzelfden tijd en later mede velen in Duitschland. Men zie omtrent de N. Klotz, Ilis-toria numorum obsidionalium (Altenb. 1795); Duby, Recueilgénf.ral des pieces obsidionales el de nécessité (Parijs 1786); Riider, Ver-such einer Peschreibung der seit einigen Jahrhunderten geprdgten Nothmünzen (Ilalle 1806).

NOODT (Gerard) gob. te Nijmegen in 1647, overleden te Ley-den den 14'^l0■¹ Augustus 1725. Hij was ccn der grootste regtsge-leerden onder de velen, die ons vaderland in de XVII^do en XVIH¹¹⁰ eeuw voortbragt. Toen de stad Nijmegen eene hoogeschool stichtte tegenover de algemeene Geldersche te Harderwijk, werd N. er professor cn luisterde het kort bestaan dier Nijmeegsche academie door zijne geleerdheid op. In 1679 werd N. te Franekor, in 1683 naar Utrecht, en in 1686 naar Leiden beroepen, waar hij naast Voet de regten doceerdo. N. beoefende niet alleen de positive regtswetenschap, ook aan hot natuur- cn staatsregt wijdde hij zijne studiën; zoo schreef hij over het regt van den souve-rein (de iure summi imperii et lege regio) cn over dc afscheiding van kerk cn staat (de religione ab imperia iure gentium libera), een geschrift dat do werken van N. in 1737 op den Index deed brengen. Zijno werken zijn uitgegeven in 1713 cn 1724 te Leyden en in 1734 te Leyden door Barbcyrac, 2 dln. fol.

NOODWEER of liegt van zelfverdediging is het regt, om ons of een ander tegen iederen aanval op onze of zijne regten te verdedigen, en zoover het die verdediging noodzakelijk maakt, den aanvaller te benadeolcn. Dit regt, allon schepselen aangeboren, bestaat in do geregelde maatschappijen even goed als het aanwezig is onder de wildon. Hot onderschoid dor toepassing echter ligt voor de hand. Zal daar clko aanranding door zelfverdediging moeten worden geweerd, hier alleen dezulke, waarvoor ons op het oogenblik do algemeene staatszorg niet vrijwaart. Over het regt zelf is dan ook nimmer getwist, maar wel over de grenzen, binnen welken het moet worden uitgeoefend , vooral met hot oog op do magt, om onzen aanvaller zeiven nadeel te doen. In het algemeen kan men als maatstaf opgeven: hevigheid van don aanval, radeloosheid van den aangevallenen cn onmogelijkheid der inroeping van die staatsmagt, die voor het voorkomen en doen ophouden van misdrijven te zorgen heeft, de politie. Aldus uitgeoefend kan N. niet strijden met de maatschappelijke orde cn de staatsregeling. Immers die zelve hebben er belang bij, dat liever de onregtmatig aangevallene door alle middelen het vol-tooijen van het onrogt voorkomc, dan dat eerst het onregt gepleegd worde, en daarop de misdadiger gestraft. Het beginsel, dat wij mededeelden, is dan ook in alle wetgevingen uitdrukkelijk erkend cn toegelaten; echter is door haar met verschillende maat dat natuurlijke regt beperkt. Dikwijls ook heeft de wet alleen het beginsel gehuldigd cn het niet gewaagd, de juiste gevallen op te noemen, waarin de N. te pas komt of do grenzen te trekken , binnen welken hij moet besloten blijven; zoo luidt art. 328 Code Penal. „Daar is noch misdaad, noch wanbedrijf, wanneer de begane manslag of toegebragte kwetsuren of slagen of stooten door den werkelijken nooddwang der wettige zelfverdediging of verdediging van een ander bevolen werd.quot; En in het volgende art. worden dan als voorbeelden opgenoemd de gevallen, dat men zich verzet tegen nachtclijkcn inbraak cn dat men zich verweert „tegen daders van gewelddadigen diefstal of plunderingquot;. Het zal dus in 't algemeen (d. i. buiten die 2 aangehaalde voorbeelden) noodig zijn, dat de verdediging uitgelokt worde door ccn aanval op den persoon van ons of een ander, dat op het oogenblik onze zelfverdediging eene aanranding van den aanvaller noodzakelijk maakt, en dat do aanval zelf niet op eenig regt steun e.

Van den N. of do zelfverdediging wordt scherp onderscheiden de uitdaging, d. i. de omstandigheid dat wü iemand beleedigd hebben niet in en tot de verdediging van onze eigene persoon, maar tot toorn en drift aangezet ten gevolge van eens anders onregtmatige handelingen, hoewel die ons niet onmiddellijk met levensgevaar of iets dergelijks bedreigden. Onze strafwet spreekt dan niet do afwezigheid van elk misdrijf uit, maar verklaart het bestaande voor verschoonbaar (art. 321 vlg.).

NOOMS. (Zie Zeeman).

NOORD-AMERICA. De noordelijke helft van America, grenzende ten noorden aan het eeuwige ijs cn de sneeuw om do noordpool, ten oosten aan don Atlantisehen oceaan, ten zuiden aan de smalle landstreek, die het met Znid-Amorica vereonigt, en ten westen aan do groote Zuidzee; de oppervlakte is 342,000 □ mijlen. Do groote baaijen en inhammen aan do oostzijde, do Baffinszee, straat Davis, de Hudsonsbaai en de golf van Mexico modogerekend heeft N.-A. omtrent do gedaante van ecnon gelijk-zijdigen driehoek, waarvan eene der zijden naar hot noorden en de tegenoverstaande hoek naar het zuiden ligt. Wegens do vele inhammen der zee vindt men er eene menigte grootere en kleinere schiereilanden, het vroeger voor een eiland gehouden Mei-

Tille-Innd, Boothia felix, Labrador, Nieuw-Schotland, Florida, Yucatan, Californië enz. De voornaamste gebergten zijn; de Cordilleras, het Rotsgebergte, het AUeghany-goborgte, enz.; do voornaamste rivieren de Mississippi, de Missouri, de Ohio, do Hudson, de Visohrivier, de Niagara (vooral beroemd door den groo-ten waterval), de Laurensrivier enz.; ook is N.-A. rijk aan groote meren, van welke do voornaamsten zijn: het Ontario-, Erie-, Nicaragua-, Miehignn-moor enz. De luchtgesteldheid is, met uitzondering van de zuidelijkste gedeelten, over het algemeen koeler dan op gelijke breedte in Europa. Aan do oostzijde der Cordilleras is de zomer heeter en de winter kouder dan aan de westzijde van dat gebergte, aan de zijde van don grooteu oceaan, waar het klimaat niet alleen gelijkmatiger, maar ook warmer is. Het klimaat wordt niet alleen gewijzigd naar de land- en zeewinden, maar ook naar do stroomingen dor zee, die van de noordpool afkomen. Do voornaamste voortbrengselen zijn reeds in het art. America opgegeven, gelijk ook de verschillende landen en staten. Het aantal inwoners bedraagt waarschijnlijk niet ver van do 35 millioen.

Zie voorts: Andree, JSIonl-Amerika in yeayraphischm unci ge-schichtlichen Umrissen (Brunswyk 1833, 2 dln.).

NOORD-BKABAND. (Zie lirahand en Nederlanden).

NOOBD-CAROLINA, een der Vereenigdo Staten van Noord-America, die ten oosten aan den Atlantischen oceaan, ten noorden aan Virginië, ten westen aan Tennessee en ten zuiden aan Zuid-Garolina grenst. In 1858 telde zij op 2143 O mijlen 924,000 zielen, van welke bijna een derde gedeelte slaven. Langs de kust zijn vele inhammen, welke echter door ondiepten en banken voor do scheepvaart gevaarlijk zijn, die dan ook slechts op kleine sehaal gedreven wordt. Het oostelijke gedeelte is vlak, hier en daar moerassig, rijk aan houtgewas, doch weinig aangebouwd; naar het westen wordt de bodera hooger en vruchtbaarder, en is aan de zijde van Tennessee door de Blaauwe bergen bedekt, die er eene aanzienlijke hoogte bereiken. Voortbrengselen zijn: granen, katoen, tabak, rijst, vee, hout, goud, ijzer, enz. Er zijn fabrieken van ijzerwaren, van wollen- en katoenen stoffen, leerlooijerijen, enz. De handel wordt meest met do naburige staten gedreven.

N.-C. was de plaats, waar zich de eerste Engelsche kolonie in 1582 op het eiland Roanoke vestigde, die echter weder te niet ging, en maakte daarna een deel uit van de streek, die in 1584 onder den algemeenen naam van Virginië aan Sir Walter Raleigh geschonken werd. In 1640 en 1650 vestigden zich eenige misnoegden uit Virginië aan de kust, die later door anderen gevolgd werden. In 1663 werd het door Karei den II^dequot; aan lord Clarendon en 7 andere personen uitgegeven, waarna de kolonisatie ijverig bevorderd werd, terwijl do beroemde John Locke eene constitutie voor de kolonie ontwierp. Van dien tijd afhadden er menigvuldige onlusten plaats, die den bloei der kolonie tegenhielden. Dit, gepaard met een gebrekkig bestuur, was oorzaak dat het getal der bewoners in 1702 nog slechts op 6000 gesteld werd. De eigenaars deden in 1729, tegen schadeloosstelling, afstand van hunne regten ten behoeve der kroon, die het land sedert door eenen afzonderlijken gouverneur deed besturen. Het ging nu vooruit tot aan den opstand, en sloot zich in 1789 bij de unie aan, na reeds in 1776 eene constitutie gegeven te hebben, die in 1835 herzien is. De wetgevende magt berust bij een' senaat van 50 en eene kamer van afgevaardigden van 120 leden, die voor 2 jaren gekozen worden. Het uitvoerend bewind bestaat uit een' gouverneur met een' raad van 7 leden, welke door de beide kamers voor den tijd van 2 jaren gekozen worden. N.-C. zendt 8 afgevaardigden naar het congres, en had in 1857 eene gevestigde staatsschuld van 5,209,848 dollars. Er waren toen 2 hooge, 141 middelbare en meer dan 600 lagere scholen, terwijl het schoolfonds 1,538,995 dollars bedroeg.

Do hoofdplaats is Raleigh, eene kleine stad in het midden dos lands.

NOORDE (Coknei.13 van), schilder en graveur, werd in 1731 te Haarlem geboren en door F. Decker en T. H. Jelgersma in de kunst onderwezen. Hij word al spoedig door de Haarlemsclie teekenakademie tot medelid aangenomen en later tot directeur daarvan benoemd. Hij gaf een aantal lessen en wist zijnen tijd vlijtig te besteden tot het tcekenen en etsen van verscheidene zeer goed bewerkte prenten naar door hem zeiven of door andere meesters geschilderde landschappen. Hij overleed in 1795.

NOORDELIJKE IJSZEE. (Zie IJszee).

NOORDEN (Het). Een der vier zoogenoemde hemelstreken. Het ware N. is dat punt der aarde, waar zich een der beide polen, de Noordpool (zie Pool) bevindt, en het verlengde van dat punt in de hemelruimte. De aanwijzing van dat punt door middel van het kompas is voor de meeste plaatsen der aarde niet naauwkeurig, dewijl de magnetische meridiaan niet dezelfde is als de polarische en de magnetische noordpool niet met het uiteinde van de omwentelingsas der aarde zamenvalt. Aan den sterrenhemel wordt het N. eenigerraate aangewezen door de ster « van den kleinen beer (zie Noordster).

NOORDERKROON. (Zie Kroon).

NOORDERLICHT. Met deze benaming bestempelt men een eigenaardig luchtverschijnsel, hetwelk zich somwijlen na zonsondergang met ongemeeno pracht in do noordelijke gewesten des hemels vertoont. Het ontstaan en beloop van dit in alle opzig-ten zeer merkwaardig verschijnsel, wanneer het zich in zijne groote volkomenheid vertoont, draagt zich voor het noordelijk gedeelte van Europa in het algemeen ongeveer op de volgende wijze toe. In het noordelijke gedeelte van het hemelgewelf, laag aan den horizon, krijgt do te voren heldere lucht een eigenaardig donker aanzien. Er vormt zich, als het ware, eene soort van nevelbank van grootero of geringere uitgestrektheid in den vorm van een cirkel-segment. In Zweden en Noorwegen vertoont zich dit boogvormig segment, volgens do getuigenis van Beig-mann en Hansteen, somwijlen zwart en donkergrijs ofrookkleu-rig in het bruine of violette overgaande. Evenwel schijnt dit segment, hoe verder men noordwaarts gaat, des te minder donker te zijn, zoodat het op hoogere breedten naauwelijks meer te onderscheiden zoude zijn, terwijl het op lagere breedte dikwerf wordt waargenomen. Vervolgens wordt dit donkere segment door oenen breeden holdcrsehijnenden boog of lichtkrans, eerst wit, dan geel begrensd. Struve meende de donkerheid van het segment te moeten houden voor het gevolg van het contrast met de haar begrenzende lichtkrans, omdat men er de sterren on-verflaauwd, als door eene, van digten rook verduisterde hemelstreek, heen ziet; doch naar dien de schitterende boog later ontstaat, dan het donkere segment, zoo kan men het, volgens de opmerking van Argelander, niet toeschrijven aan eeu verschijnsel, dat alleen veroorzaakt wordt door het sterk daarbjj afsteken van den helderen lichtzoom. Somwijlen, wanneer het N. zeer levendig is, ziet men nog een of moer heldere bogen, welke hooger aan den hemel staan en met do zoo even vermelde lichtkrans meestal gelijkmiddolpuntig zijn, door welker tusschen-ruimten men het donkere segment henen ziet. Het hoogste punt van den lichtboog staat, waar men het naauwkeurig heeft waargenomen, gemeenlijk van 5 tot 18 graden van do rigting des mag-netisehen meridiaans verwijderd, naar de zijde, waarheen de afwijking van de magneetnaald der plaats zich rigt.

Heeft do lichtboog zich gevormd, dan blijft hij dikwerf eenige uren zigtbaar, doch verkeert in eene voortdurende golvende of trillende beweging; hij verheft zich of daalt, trekt naar het oosten of naar het westen en wordt hier en daar ook wel afgebroken. Het levendigst worden deze bewegingen, wanneer het N. zich verder uitbreidt en stralen of stralenbundels begint uit te schieten; dan wordt do lichtzoom aan eene plaats aanmerkelijk helderder, grijpt in het donkere segment en er schijnt een helder schijnsel, van kleur gelijk aan dat van den lichtzoom in de hoogte, ongeveer half zoo breed als do middellijn der volle maan, zelden breeder, in het midden helder, naar beide zijden iets zwakker, maar duidelijk begrensd en van de overige hemelruimte afgescheiden. Met ongemeeno snelheid schiet dit schijnsel uit, dikwerf tot aan het zenith en somwijlen nog verder; naar boven in trillende beweging en in onderscheidene stralen gespleten, neemt het de gedaante aan van eenen stralenbundel. Meestal verheft het zich loodregt in de hoogte, zelden in eene mot don horizon hollende rigting; zich nu oons verlengende, dan wederom verkortende, behoudt het toch over het geheel, dikwerf verscheidene minuten, zijne gedaante; doch zelden blijft het op dezelfde plaats, maar beweegt zich oost- en westwaarts, somwijlen zich krommende of buigende, als of het door don wind hewogea word. Allengs wordt hot bleeker en verdwijnt, om voor andere niet minder schitterende stralen plaats te maken. Z|fn do

stralen zeoi' levendig, dan vertoouen zij zich veelal met de vor-scliillendste en prachtigste kleuren van het violet en blaauwach-tig wit, door alle schakeringen tot in liet groen en purperrood; inzonderheid zijn do purpere on groene kleuren duidelijk waar te nomen. Indien de stralen zich niet tot eene aanmerkelijke hoogte verheffen, maar in de nabijheid van den helderen boog verdwijnen, dan gelijken zij naar vurige waaijers of kammen, die in alle rigtingen opwaarts schieten. Is het getal dor stralen, welke uit don helderen ring uitschieten zeer groot', dan verheffen zij zich als vuurkolommen tot aan en over het zenith heen in onderscheidene kleuren, zelfs mot zwarte, naar dikken rook gelijkende stralen vermengd, welke zich in eene trillende vlammenzee vereonigen, waarvan de pracht niet gcsehilderd, noch beschreven kan worden; waarbij nog komt dat de lichtende golven ieder oogenblik van gedaante en vorm veranderen. Door die voortdurende beweging wordt de zigtbaarheid van het verschijnsel aanmerkelijk vergroot. Dan scharen zich eindelijk de stralen als om een punt heen bij elkander en vormen eene majestueuze lichtkrans, de zoogenaamde NoonlerUchls-kruon, waarvan het middelpunt nagenoeg in de verlenging van de rigting der hellingsnaald van den magneet ligt. Deze kroon omringt den top van het hemelgewelf met eenen zachten glans en schijnt geen deel te nomen aan de levendige bewoging van de geheele lieht-massa. Zij maakt steeds het schoonste gedeelte uit van het geheele verschijnsel. De gansche hemel hooft dan het aanzien van een schitterend verlicht koepeldak, hetwelk door zuilen van verschillend gekleurd licht gedragen wordt. Slechts in zeldzame gevallen komt het verschijnsel tot eene volkomene vorming van de kroon; doch met baar heeft het ook bijna zijn einde bereikt. Hot uitschieten van stralen wordt zwakker, hetgeen gemeenlijk bij rukken plaats heeft, door zich bij herhaling onder duizenderlei schakeringen te vernieuwen. Maar do stralen worden korter en minder gekleurd. Eerst verdwijnt de kroon en vervolgens al de lichtbogen; het licht trekt zich naar den noordelijken ge-zigteindor te zamon en men ziet aan hot geheele hemelgewelf, onregelmatig verspreid, niet dan breede, bleeke, bijna als asch-kleurig lichtende en onbewegelijke vlekken; ook deze verdwijnen nog eerder, dan het laatste spoor van het donkere rookkleurige segment, dat nog laag aan den horizon blijft staan. Er bl\jft ten laatste van het geheele schouwspel slechts eene algemoene helderheid aan don noordelijken hemel over of eene dunne witte wolk, aan de randen als gevederd of in kleine roodachtige hoopjes als kleine zoogenaamde schapenwolkjes op gelijke afstanden verdeeld.

Deze beschrijving geldt alleen, gelijk reeds is aangemerkt, voor het volledig ter ontwikkeling gekomen verschijnsel. Daar zulks niet altijd plaats heeft, zoo vertoont hot zich naar gelang van do grootere of kleinere volkomenheid in zeer verschillende vormen. Ook is de duur van hot verschijnsel zeer verschillend, bij sommigen slechts van eenige uren, terwijl anderen den gan-schen naeht door tot aan den dageraad duren.

Dergelijke verschijnselen worden er ook in het zuidelijke halfrond dor aarde, in do nabijheid van de zuidpool gezien en door de reizigers ZuiderlichUin genoemd. Boido deze verschijnselen te zamon genomen worden derhalve in de laatste tijden niet ongepast Poollichten genoemd. Naardien deze oorden niet zoo veelvuldig plegen bezocht te worden, als de noordelijke gewesten, zijn de zuiderlichten niet zoo dikwijls waargenomen geworden. Met do zuiderlichtcn z\jn wij het eerst naauwkeuriger bekend geworden door do reizen van Cook; ook zijn latere reizigers dikwerf in de gelegenheid geweest zuiderlichten waar te nemen. Volgens Georgo Forster zouden de lichtzuilen van de Zuiderlichten zich van dio der Noorderlichten onderscheiden doordien,zij bijna altijd wit gekleurd waren, waarmede James Ross instemt; doch hot ontbreekt ook niet aan waarnemingen van gekleurde lichtzuilen. Voorts meent men opgemerkt to hebben dat de Zuiderlichten dikwerf te gelijkcr tijd plaats hebben mot do Noorderlichten.

Niet zelden worden de verschijnselen van het N. in geheel hot noordelijk- en midden-gedeelte van Europa, zelfs in Italië (ofschoon hier zeer zeldzaam), in Sina en Noord-America gezien.

Een uitstekend N. verscheen er op den avond van den 7 January 1831, het grootste en prachtigste, hetwelk tot dus verre in deze eeuw in onze stroken is te zien geweest. Het strekte zich over geheel Noordelijk en Midden-Europa uit en is gezien in geheel Nederland, Engeland, Frankrijk, Zwitserland, Duitschland, Polen, Rusland, Zweden, Noorwegen en Denemarken, alsmede aan het moor Erie in Noord-America. Veelvuldig zijn de berig-ten, die daarvan in allo oorden zijn gegeven, waarvan onderscheidene zijn vermeld in hot eerste deel van den Algemeens Konst en Leller-Bode van genoemd jaar en Poggendorff heeft de daarop betrekking hebbende waarnomingen bijeen verzameld in zijne Annalen, deel 22, blz, 436 enz. Ook waren, om van andere niet te gewagen, die van den 18^l'^on October 1836 en van den jgden February 1837 zeer sehoon.

In het hoogo Noorden of in de Poolstreken komen de Noorderlichten zoo menigvuldig voor, dat nachten zonder dit verschijnsel tot do uitzonderingen behooren. In don winter van 1838 op 1839 overwinterde eene naar hot noorden uitgezondene wetenschappelijke expeditie, waartoe Lottin, Bravais en Siljerström behoorden, te Bossekop, in het Noorweegsche ambt Finumarken , op 70° N. Br., aan den mond van het riviertje Alton. Van den 7'^,on September 1838 tot het midden van April 1839 tolde men in den tijd van 209 dagen, niot minder dan 143 Noorderlichten; vooral waren zij menigvuldig tussehen den 17^ao11 November en 25quot;^lc,1 Januarlj, tijdens do bestendige afwezigheid der zon. Men telde gedurende dezen nacht van 70maal 24 uren, 69

Noorderlichtou, behalve die, welke wegens bedekten hemel niet zigtbaar waren en waarvan de aanwezigheid evenwel door de magneetnaald werd aangetoond.

Hot N. komt op geen bepaald uur van den nacht, het verschijnt zoowel des morgens als dos avonds en in elk uur van den nacht. Ten opzigte van de tijden des jaars meent men eene zekere wet ontdekt te hebben, die misschien nog duidelijker zoude uitkomen, indien daarin geene belemmering was, wegens do ongelijke lengto der dagen in de verschillende jaargetijden. Indien wij namelijk aannemen, dat de mogelijkheid tot het ontstaan van het N. op elk uur van den dag en van den nacht oven groot is, dan zou het getal der in den winter gezien wordende Noorderliehten aanmerkelijk grooter moeten zijn, dan in den zomer, dewijl de langere duur van do donkerheid het verschijnen daarvan begunstigt. Ware nu dien ten gevolge het getal in den winter grooter dan in den zomer, zoo zoude zulks eenvoudig aan deze omstandigheid kunnen worden toegeschreven. Doch volgens Mairan en andere natuuronderzoekers is het getal daarvan ten tijde der beide nachteveningen grooter, dan in den zomer en in den winter.

Behalve deze jaarlijksche periode is er nog eene van grooteren omvang. Wij vinden namelijk in eene reeks van jaren zeer veel Noorderliehten verschijnen, waarna hunne talrijkheid afneemt en z\j zeldzamer worden, om na verloop van eenige jaren me-nigvuldigcr terug te keeren. Zoo zijn b. v. in de laatste dertig jaren van deze eeuw de Noorderliehten menigvuldiger geweest, dan in de eerste dertig jaren. Zoodanige tijdperken meent Han-steen, welke don Noorderliehten eene bijzondere opmerkzaamheid heeft geschonken, sedert 502 jaren voor Chr. geboorte tot op onzen tijd 24 te kunnen aantoonen, van welke inzonderheid do negende van het jaar 541 tot 603, de twaalfde van 823 tot 887, de twee en twintigste van 1517 tot 1588 en do vier en twintigste van 1707 tot 1788, zich door buitengewoon groote en veelvuldige Noorderliehten onderscheidden. De laatstgenoemde periode was omstreeks het jaar 1752 het sterkst en hield omstreeks 1790 op; waarna een rust van ongeveer 25 tot 30 jaren volgde, gedurende welken tijd slechts in het hooge Noorden Noorderliehten en nog daarenboven zwakke gezien worden.

Onderscheidene natuur- en sterrekundigen hebben zich onledig gehouden met de hoogte dor Noorderliehten boven de oppervlakte der aarde te bepalen, door de schijnbare hoogte der bogen van het N. op verschillende plaatsen met elkander te vergelijken. Doch deze bepalingen on de daarop gegronde metingen kunnen uit haren aard niet veel vertrouwen inboezemen, wegens de bestendige trillingen van het verschijnsel en de daaruit ontstaande onzekerheid van den hoek des verschilszigts (parallaxis). Aldus hebben Christie en Hansteen do hoogte van het N. van den 7^,len January 1831 berekend; doch naar gelang zij verschillende waarnemingen met elkander combineerden, verkregen zij uitkomsten, die tusschen 5 en 26 geographische mijlen schommelden. In het algemeen, wisselen do verkregene uitkomsten, om van geene verouderde opgaven te spreken, tusschen de hoogten van eenige mijlen en die van drie- tot vierduizend voeten. Daarenboven is het niet onwaarschijnlijk, dat het N. in verschillende hoogten plaats heeft. De waarnemers van de laatste tijden zijn geneigd, het verschijnsel niet tot de grenzen van don dampkring, maar zelfs in de gewesten der wolken te doen plaatsgrijpen; zelfs gelooven sommigen, dat do stralen van het N. dooiwind en luchtstroomen zouden kunnen bewogen worden. Dat het zich binnen do grenzen van onzen dampkring vormt, blijkt ook daaruit, doordien het deel neemt aan de dagelijksche beweging van do aarde om haro as. Muncke is van oordeel, dat de Noorderliehten zich aan hunne uiterste grenzen naauwelijks hooger dan 4 geographische mijlen verheffen.

Dat het verschijnsel of hot zoogenaamde stralensehieten met een zeker eigenaardig geluid zoude vergezeld gaan, zoo als men in vroegere tijden meende opgemerkt te hebben, wordt door latere en naauwkeurige waarnemers niet bevestigd; zoodat hierbij waarschijnlijk misleiding heeft plaats gehad.

Velen meenen, dat het N. met do weersgesteldheid in verband zoude staan, doch tot dus verre heeft men dienaangaande geene bevredigendo uitkomsten vorkregen.

Ontegenzeggelijk daarentegen is het verband tussehen het N. eu het magnotlsmus der aarde; en dit is wol eene der belangrijkste omstandigheden van het geheelo verschijnsel. Halley heeft het eerst opgemerkt, dat het N. een magnetisch verschijnsel was. Niet alleen blijkt zulks daaruit, dat doorgaans, gelijk reeds is aangemerkt geworden, hot hoogsto gedeelte van den helderen boog in den magnetischen meridiaan en hot middelpunt van de kroon ten naastenbij in do verlenging of rigting dor hellingsnaald liggen, maar vooral daaruit, dat volgens de waarnemingen, welke Celsius en Hiorter het eerst op den l^Bl011 Maart 1741 te Upsala deden, do magneetnaald ten tijde der Noorderliehten eene groote onrust vertoont. Nu eens gaat zij verscheidene minuten of zelfs eenige graden uit haren gewonen stand naar het oosten, staat hier zeer onrustig en keert dan, hetzij langzaam, hetzij snel in den meridiaan of gewonen stand terug of gaat er wel over heen naar het westen. Zoo verschillend het N. zich vertoont, zoo verschillend is ook de verhouding van de magneetnaald, gedurende het verschijnsel. Somwijlen staat de naald ook vrij rustig, hetwelk meesttijds dan het geval is, wanneer do noorderlichtsboog rustig aan den hemel staat; doch zoodra het stralensehieten begint, verandert do afwijking elk oogen-blik; zulks geschiedt op onze breedte veelal dan, wanneer do Noorderliehten in do nabijheid van de pool zigtbaar zijn. Even zoo veranderlik is de helling van do naald ten tijde van groote Noorderliehten, doordien het naar boven gorigte einde daarvan, volgens do waarnemingen van Wileko, te gelijk met dc noor-derlichtskroon rijst en daalt. Volkomen hetzelfde geldt met betrekking tot do sterkte of intensiteit van het aardmagnetisinus. Kort vóór hot verschijnen van het N. kan zij, volgens de waarnemingen van Ilansteou tot eene ongewone grootte toenemen; doch zoodra het N. begint, neemt zij gemeenlijk in dezelfde verhouding af, waarin het laatstgenoemde levendiger wordt, waarna zij dan langzaam, dikwerf eerst na verloop van 24 uren, tot hare vroegere sterkte terugkeert. Zoodat er over hot verband tusschen het magnotlsmus der aarde on het N. of eigenlijk Tool-licht, geene twijfel meer bestaat. Integendeel hoeft men, sedert hot aardmagnetismus ten opzigte van de declinatie, inclinatie en intensiteit (afwijking, helling en sterkte) op ver van elkander gelegene waarnemingsplaatsen gelijktijdig waargenomen heeft, gevonden, dat de storingen der magneetnaald in al do drie genoemde betrekkingen gelijktijdig over do geheelo aarde reeds op den dag vóór het optreden van een Poollieht zich door eene groote onrust der naald merkbaar maken. Arago zegt te dien opzigte, „men kan door slechts te Parijs naar een kompas te zien, weten wat aan de polen geschiedt.quot;

De oorzaak van het N. of eigenlijk van het l'oollicht schijnt dus wol gelegen te zijn in eene storing met betrekking tot het evenwigt in het aardmagnetismus. „Het prachtige verschijnsel van het gekleurde N.quot;, zegt Humboldt, „is do werking der ontlading, het einde van een magnetisch onweder, gelijk in het e/ec-trisr.he onweder evenzeer eene ontwikkeling van licht, do bliksem. de herstelling van hot gestremde evenwigt in do verdeeling der electriciteit te kennen geeft. Men zie voorts, hetgeen Humlioldt met betrekking tot dit belangrijk verschijnsel te boek gesteld heeft in zijnen Kosmos, deel I. bladz. 195—205, van de Nederd. vertaling.

Met de verklaring van dit verschijnsel hebben zich vele uitstekende natuuronderzoekers, als, Halley, Euler, Franklin , Mairan , Musschenbroek, Dalen, Cantou, Lichtenberg, Humboldt, Biot, Arago, Hansteen en anderen beziggehouden, zonderevenwel in alle opzigton eono volledige theorie te geven.

NOORD-HOLLAND, eene provincie van het koningrijk der Nederlanden, welke ten westen en ten noorden door de Noordzee, ten oosten door de Zuidzee en ten zuiden door de provinciën Utrecht en Zuid-Holland begrensd wordt. Op hot einde van 1859 telde zij op 45| □ mijlen 523,895 bewoners. Do eilanden Texel, Vlieland, Tor Schelling, Wieringen, Urk en Marken maken oen deel dezer provincie uit, welker voornaamste deelen oudtijds onder de namen van West-Friesland, Kennemerland, Waterland, Amstelland en Gooiland voorkwamen. De grond is er laag en wordt aan de westzijde door duinen, welke slechts ten zuiden van liet dorp Petten afgebroken worden en door een zeedijk vervangen zijn, tegen do Noordzee beveiligd, terwijl hol overige deel der provincie door kostbare dijken tegen liet geweld des waters beschermd wordt. Van de moren en poolen, die in de XV¹'⁰ eeuw nog zeer talrijk waren, alleen ten noorden *an het

IJ meor dan 100, zijn er velen drooggemalen en in wei- en bouwland herschapen, onder welke de Beemster, do Parmer, de Schermer eu in 1840 tot 1852 ook het Haarlemmermeer. Men vindt er nog het Naardermeer, het Horstermeer, het Leymeer, het Langemeer en het quot;Wijkermeer, welk laatste met het IJ verbonden is en slechts op een uur gaans van do Noordzee ligt, het zoogenaamde Holland op zijn smalst. Het gewest, overigens zoo rijk aan water, heeft slechts onbeduidende riviertjes, onder welke de Zaan, het Spaarne, de Vecht en de Amstel. Onder do gegraveno vaarten, dio het verkeer bevorderen, verdient het grooto Noord-IIollandsche kanaal opmerking, dat van 1819 tot 1825 gegraven werd, ruim 14 uren gaans lang is, en op 12J millioen gulden te staan kwam. De provincie N.-H. wordt verdeeld in 4 arrondissementen en 136 gemeenten, onder welke 11 voormalige steden. Haarlem is do hoofdplaats; andere steden zijn Amsterdam, Alkmaar, Edam, Enkhuizen, Hoorn, Medem-blik, Monnikkendam, Purmerend, Weesp en Zaandam.

Het getal der openbare en bijzondere lagere scholen bedroeg in 1856 ruim 500 met omstreeks 57,000 leerlingen; do 5 gym-nasiën en latijnsehe scholen telden er het jaar te voren 190; aan het atheneum te Amsterdam waren 109 studenten ingeschreven; aan het koninklijk instituut te Willemsoord bevonden zich in 1859, met inbegrip van die voor de constructie en het corps mariniers bestemd, 121 adelborsten. Voorname middelen van bestaan zijn landbouw, veeteelt, visscherij en verschillende fabrieken. In 1857 leverde N.-H. 81,178 mud tarwe, U 1,249 mud rogge, 15,546 mud boekweit, 94,934 mud gerst, 205,819 mudhaver, 45,761 mud erwten en boonen, 445,285 mud aardappelen, enz. op. Men vond er op dat tijdstip 16,687 paarden, 133,797 runderen, 176,933 schapen, 21,374 varkens, voorts geiten, ezels en 3,900 bijenkorven. Vischvangst wordt langs de kusten, op de Zuiderzee en in de Noordzee gedreven. In 1857 werden op Texel en Wieringen omstreeks 800,000 oesters gevangen. In 1857 bestonden in N.-H. 78 grooto en kleine scheepstimmerwerven voor de binnenland-sche en 42 werven voor do buitenlandsche vaart, van welke te Amsterdam alleen 39; voorts 22 suikerraffinaderijen, 11 zoutziederijen, 112 olieslagerijen en molens, 10 zeepziederijen, enz. Onder de belangrijke gemeenten der provincie behoort de Helder, met het Nieuwediep en Willemsoord, waar zich eeno uitmuntende haven met roede bevindt, welke met het Noord-Hol-landsche kanaal gemeenschap heeft. (Men zie verder de artikels waarin de hierin voorkomende namen afzonderlijk behandeld worden).

Het noordelijke gedeelte van dit gewest, oudtijds tot Friesland gerekend, zocht eeuwen lang zijne onafhankelijkheid tegenover do graven van Holland te handhaven, moest in het laatst dor XIII¹¹⁰ eeuw den strijd opgeven, en deelde sedert in de meeste lotgevallen van Holland. Teen de Nederlondsehe gewesten tegen den laatsten lieer, tevens koning van Spanje, in opstand kwamen, onderscheidden zich de Noord-Hollanders, met name die ten noorden van het IJ door den spoed en het aanvankelijk geluk, waarmede zij het Spaanscho juk afschudden. Tijdens de republiek behoorden Amsterdam en Haarlem, met de streken ten zuiden van het IJ tot het gewest Holland, terwyi hetgeen ten noorden van het IJ lag, onder den naam van Noorderkwartier daarvan wel een deel uitmaakte, doch in sommige op-zigten cenige meerdere zelfstandigheid behield. Het was menigmaal het tooneel van belangrijke krijgsgebeurtenissen, en in 1799 nog van de landing der Russen en Engelsehen. Na de oprigting van het koningrijk der Nederlanden kreeg de provincie met eenige wijziging harer zuidelijke grens de tegenwoordige gedaante en den tegenwoordigen naam.

NOORDKAAP. Drie kapen voeren dien naam. Een op den noordwestelijken uithoek van IJsland; gelegen ongeveer op 66° 30' N. Br. en 21° 40' W. L. van Greenwich.

Een ander op het eiland Mageroë, noordelijk van Noorwegen, op 71° 10' N. Br. en 25° 50' O. L. van Greenwich; Mageroë is slechts door eene smalle straat van het vaste land van Europa gescheiden. De N. is de noordelijkste punt van Europa.

Een derde op de noordkust van Aziatisch Rusland, meer bepaald, van het land der Tschukschen, ongeveer op 69° N. Br. eu 179° O. L. van Greenwich.

NOORDKAPER. (Zie Walvisch).

NOORDKEEK (Herman) geboren den 28«^ten Jannarij 1702 te

A msterdam, overleden den ö¹¹quot; November 1771 ter zelfder plaats in 1721 zette hij zich te Amsterdam als advocaat neer, en verwierf zich in dio betrekking den roem van groote welsprekendheid. Een buitengewoon blijk van tolerantie voor dien tijd gaf N. door in 1743 to pleiten voor 2 stadgenooten, die vervolgd worden wegens het uitgeven eener verklaring van het boek Job. In het geheel verwierf N. zich een' beroemden naam aan de Am-sterdamsehe balie zoo door regtskennis als door eerlijkheid en menschelijkheid. Over do regten schreef N. verscheidene verhandelingen; over de lex Petronia, over Echtscheiding oh peccalum contra naturam, Observalien over hel Rometnsche regt, ook voltooide hij in 1755 do vroeger begonneno uitgave der Handvesten en Privilegiën van Amsterdam. Zie over N. Wagenaar, Schels van hel leven, den aard en het gedrag van den Heer Mr. II. Noord-kerh, en een opstel van M. C. van Hall in N. G. van Kampen's Magazijn voor kunsten, wetenschappen en letteren, II^(ie deel, 2^llc stuk bladz. 199.

NOORD-OOSTKAAP. Een der noordelijkste punten van Aziatisch Rusland, meer bepaald van het regerings-district Je-niseisk; gelegen ongeveer op 78° N. Br. en 105° O. L. van Greenwich.

NOORDPOOL. (Zie Pool).

NOORDSCHE GODENLEER. (Zio Godenleer, Noordsche).

NOORDSTER op NOORDPOOLSTER, ook — omdat in de nabijheid van de zuidpool geene met het bloote oog zigtbaro ster staat — in het algemeen Poolster genoemd, is de ster « van het sterrebecld de Kleine Beer, staande aan het uiteinde van den staart. Zij is van de tweede grootte. Haar tegenwoordige afstand van het ware poolpunt bedraagt 1° 30'. Ten gevolge van den teruggang der nachteveningen (zie Nachteveningen) is de stand van deze ster ten opzigte van het poolpunt niet onveranderlijk. Voor 2000 jaren was Kochab in den Kleinen Beer die

ster, welke onder de kenbaren het naast aan de pool stond; de afstand van « in don kleinen Beer vermindert nog wolquot;steeds; in het jaar 2100 zal zij het naast bij de pool en op oenen afstand van 28' van haar staan, doch er zich dan langzamerhand van verwijderen; in het jaar 4100 zal de ster ft in Cepheus (Alderamin), omstreeks het jaar 9000 n van do Zwaan (Deneb) en omstreeks het jaar 14000 « in de Stier (Wega. eene ster van de eerste grootte) do waardigheid van N. bekleeden en^de pool tot op 5° afstand naderen.

NOORDZEE. De N., door de Decnen Westzeo genoemd en bij enkele schrijvers onder de benaming van Duitscho zee voorkomende, strekt zich uit van de Schetlamls-eilanden tot aan de Hoofden of het Naauw van Calais, of van den 60^8lo,gt; tot den 51quot;°quot; graad N. Br., is teu westen bepaald door Engeland en

Schotland, ten oosten en zuidoosten door Noorwegen, Denemarken, Daitsehland, Nederland en België, heeft ten zuiden door het Naauw van Calais, eene engte van tot 5 geographi-soho mijlen breedte, gemeenschap met het Engelsche kanaal, in het noordoosten langs Skagerrak, Kattegat, groote Belt, kleine Belt en Sond, met de Oostzee en gaat in het noordon over in don Atlantischen Oceaan. Do Franscho kust beoosten Calais en de Vlaamsche kust is laag en duinig, binnenwaarts rijzonde, waardoor de merken voor de schepen op grooten afstand zigtbaar zijn. Voorne, Goereê en Schouwen zijn laag en gevaarlijk, met heldere lucht slechts even op 3 mijlen zigtbaar. Walcheren is hooger en beter te onderscheiden. De kust van Holland bestaat uit eene rij duinen, alleen afgebroken bij Petten eu door een zwaren dijk, do zoogenaamde Hondsbosscho zeewering aangevuld. Het noordelijke gedeelte van Texel, Eijer-land genoemd, is zeer laag; Vlieland heeft eenige, Terschelling zeer hooge duinen. Do Duitsche kust tot aan de Elbe, is vlak en geheel bedijkt. Noorwegen is kenbaar aan zijn steile gescheurde rotsen. Do kusten van Hitland zijn steil en ver zigtbaar, even als de Orkadische eilanden, mot uitzondering van de noordelijkste, Landa en Noord Ronalscha, die laag en uithoofde van den hier zeldzaam helderen dampkring, zeer gevaarlijk zijn. De kust van Schotland en Engeland tot Flambourongh-Stead is hoog, do laatstgenoemde kenbaar aan de sneeuwwitte kalkrots; daarentegen is do kust van Lincolnshire zeer laag en alleen door verheven voorwerpen te onderscheiden. De Engelsche kust geeft diep water met grof zand, gruisgrond en ook schelpen en steentjes; de Hollandscho kust is minder diep, mot schoonen grond, fijn zand, ook wel gespikkeld zand en fijn gebroken schelpen, doch buiten do Vlaamsche banken grof zand, gruisgrond en steentjes. Talrijk zijn de banken in de N. en daaronder zeer gevaarlijke, die de schepen moeten mijden, als de Kcntischwack, Gallooper, Binnen en Buiten Gabbard, Cliffbank, Thortons-Ridge, Hinder enz. Do vloedstroom komt op do Engelsche kust van om de Noord, op de Vlaamsche en Hollandsche kusten daarentegen van om de Zuid en loopt oostelijk en noordoostelijk en benoorden Texel weder oostelijk. De rigting der stroomen wordt door de banken zeer gewijzigd. Eb en vloed loopen langs de kust regelmatig 6 uur, doch het water wast slechts gedurende 3, en valt gedurende 9 uren. De heerscbende winden zijn die van zuid-zuidwest tot west-zuidwest. De noordwesten winden zijn ongestadig, niet zelden stormachtig, veel buijig, maar gewoonlijk van korten duur. Komt de wind door het noorden in het oosten dan staat hy gewoonlyk, vooral in het voorjaar, lang daar. De zuidoosten wind duurt kort, trekt meest naar het zuiden en waait dan meestal lang uit dien hoek.

NOORMANNEN, eigenlijk Noordmannen, lieden van het noorden, was in de middeleeuwen do naam der Scandinaviërs, later echter alleen gegeven aan de inwoners van Noorwegen en Denemarken, vooral aan die zeeschuimers, die gedurende langen tijd een groot gedeelte van Europa verontrustten. Men noemde hen ook Markomannen (Denemarkers) en Askmannen (Esch- d. i. scheepslieden). Onder aanvoering van hunne bevelhebbers, zeekoningen geheeten, bouwden zij in kleine schepen zee en vertoonden zich het eerst in het jaar 787 aan do oostelijke en zuidelijke kusten van Engeland. Eenmaal begeorig geworden naar buit, herhaalden zij vooral sedert het jaar 832 bijna jaarlijks hunne strooptogten, bij een' waarvan de gevangenschap en gruwzame dood van Ragnar Lodbrock, in hunne volksliederen bezongen, moet hebben plaats gehad, en begonnen in 851 in de door hen bezette landen te overwinteren, in 866 er vasten voet te zetten, met name in Engeland, waar wel de Angelsaksische koning Ethelred de I⁸¹⁰ en zijn vader Alfred hen met heldenmoed bestreden, maar toch Northumberland en Oost-Anglië in handen der Deenschc overweldigers laten moest. Wel liet Ethelred do H^d(! den I3^lllt;^m November 1002 de Denen, die zich op Engelsehen bodem bevonden, ombrengen, doch dit had slechts ten gevolge, dat de Deenschc koning Swen, daarover wraak nemende, in het jaar 1013 geheel Engeland overmeesterde; de overheersching der N. duurde tot 1041. In dat jaar word deze heerschappij vervangen door do Angelsaksische onder Edmond don Belijder, wiens opvolger Harald den 26'^tcn September 1066 eene overwinning op den Noorwoegschen koning Hard-radc behaalde, maar weinige dagen daarna, den 14^lten October van dat jaar, in den slag bij Hastings kroon en leven verloor in eenon veldslag tegen don Normandischen hertog Willem den Veroveraar, waardoor de Fransch-Normansche heerschappij in Engeland gevestigd werd.

Doch ook op het vasteland van Europa vertoonden zich deze veroveraars. In het jaar 810 deed de Deensche koning Gottfried eene landing in Friesland, doch de magt van Karei den Grooten was genoegzaam om hem in toom te houden. Na don dood van dezen keizer echter werden de zeeschuimers stoutmoediger en van do zwakheid der Carolingers gebruik makende, waren zij weldra de schrik van noordwestelijk Dnitschland, de Nederlanden (in 837 landden zij in Zeeland; zie Ah Utrecht Dressel-huis in den Zeeuwschen Volks-Almanak 1837; de Noormannen in Zeeland, en over hunne plundertogten in ons vaderland: van Bolhuis, de Noormannen in Nederland (Utrecht 1835, 36) en Frankrijk. Zy voeren de rivieren op en drongen diep in het land door. Zij plunderden Hamburg, verwoestten alles langs Rijn en Maas en Schelde. De Seine stevenden zij op tot Parijs, dat zij in 845 voor het eerst en later meermalen plunderden; ook in het genoemde jaar de Garonne opvarende, Toulouse; do Loire voeren zij op tot Tours en Orleans, en in 865 tot Fleury. In en na 879 waren de landen aan de Maas en den Rijn het tooneel hunner plunderzucht; Luik, Tongeren, Keulen, Bonn, Aken en andere steden legden zij in kolen. Wel werden zij in Picardië door den Westfrankischen koning Lodewijk den III^,1,m geslagen, doch Karei do Dikke was genoodzaakt voor geld den vrede met hen te koopen. De dappere Duitsche koning Arnulf versloeg hen ten jare 891 bij Leuven, doch dit belette hen niet, in het volgende jaar diep in Dnitschland, volgens het volksverhaal zelfs tot in Zwitserland door te dringen. Trouwens, reeds in de jaren 859 en 860 hadden zij hunne rooftogten reeds tot In Spanje, ja tot de havens aan de Middellandsche zee voortgezet.

Nevens de Denen waren het de Noorwegers, die aan deze zeeschuimerijen deel namen. Zelfs waren het de laatsten, die in het jaar 912 Karei den Eenvoudigen dwongen om hnn dat gedeelte van Frankryk tusschen de Eure en de zee af te staan, hetwelk toen den naam Normandië verkreeg. De veroveraars, die zich aldaar hadden gezeteld, namen, na hot Christendom te hebben omhelsd, een werkzaam aandeel aan de kruistogten, alsmede aan de oorlogen, die de kleine Italiaansche vorsten der middeleeuwen onderling voerden.

Ook aan do oostzijde der Oostzee zetteden de N. voet aan wal, vooral echter de Zweden, die de Russische, Slawische en Finnsche volksstammen deels beoorloogden, deels uitplunderdon. Een van die zeeroovers, zekere Rurik, stichtte een rijk, waarvan Novogorod de hoofdstad was en dat zich naar het noorden tot aan de Witte Zee uitstrekte. Zijn opvolger Olog ver-eenigde daarmede het rijk, dat andere N. in den omtrek van Kiew gesticht hadden; deze laatste stad werd nu de zetel van het Russisch-Noormansche rijk, dat zich ver naar het zuidoosten uitbreidde en tot in de XII^de eeuw meermalen het Byzan-tijnscho Keizerrijk aan den rand van zijnen ondergang bragt. Na dien tijd verdwijnen de N. van lieverlede uit de geschiedenis.

Zie voorts: Thierry, Ilistoire de la conquete de l'Angleterre par les Normands (Parijs 1828 4 dln., meermalen herdr.); Depping, Ilistoire des expeditions maritimes des Normands et de leur établissement en France au 10quot;quot; Siècle (Parijs 1843, 2 dln.); Wheaton, History of the Northmen from the earliest times to the conquest of England (Londen 1831); Worsaac, Minder om de Danslce og Normündene i England, Slcotland og Irland (Kopenhagen 1851).

NOORT (Adam van), ook wel, maar verkeerdelijk A. van Oort genaamd, schilder, was de zoon van Lambert v. N., glasschilder uit Amersfoort, die aan de cartons en ook aan de uitvoering zelve van do Goudschc kerkglazen moet hebben medegewerkt en zich later te Antwerpen nederzette, waar zijn zoon Adam in 1557 geboren en door hem in de kunst onderwezen werd. Deze bezat veel talent, maar een woest en hartstogtclijk karakter, dat zich openbaarde in een zeer ongeregeld leven en waarvan ook zijne werken veeltijds het kenmerk dragen. Ofschoon zijn coloriet altijd veel schoons bleef bezitten, werden compositie en teekening door hem op lateren leeftijd geheel veronaclit-zaamd en dit zoowel als zijn ruw karakter zul wol do roden geweest zijn, waarom zijno talrijke leerlingen, waaronder ook Rubens behoorde, hem allengs verlieten. Alleen Jordaens gt; eU

'jij hem, daar deze verliefd was op zijne dochter, welke hij later huwde. Het museum te Brussel bezit van do hand van v. N. eeno Kinderzegening en de St. Michiels kerk te Gont eene wou-tlcrdad/ge gmezimj door de II. maagd. E. Sadeler graveerde naar hem Christus aan het kruis, P. de Jode, De aanbidding der herders, Jezus en Nico dermis en een concert; Col hier t, Orpheus met de lier en do vijf zinnen, door vrouwelijke figuren voorgesteld, v. N. overleed te Antwerpen in 1641.

NOORT (Olivieu van), Hollandsch zeevaarder van hot laatst der XVI¹¹⁰ en het begin der XVH¹'⁸ eeuw, bekend door zijnon togt rond do wereld, in de jaren 1598 tot 1601, waarvan de beschrijving in druk is verschenen, doch die weinig merkwaardigs heeft opgeleverd, althans met betrekking tot het doel, waarvoor hij was uitgezonden, het doen namelijk van ontdekkingen, op het spoor der Spanjaarden en Portugezen. Van dio reisbeschrijving verscheen in 1602 te Amsterdam, eeno Pransche vertaling, folio-uitgave, getiteld: Description du pdnible voyage fail autour de l'mivers par Sr. Olivier du Nort, d'Utrecht, oh sont dè-dudes sc9 étranges aventures et pourtraict au vif en diversesfigures, plusieurs cas Ctranges ti lui advenus, qu'il a rencontrés et vus; un volume.

NOORWEGEN, een koningrijk in het noordwesten van Europa, hetwelk ten westen en noorden aan don Atlantischen Oceaan en de IJszee, ten oosten aan Rusland en Zweden, ten zuiden aan het Skagerrak grenst en het westelijk gedeelte des Scandinavischen sehiereilands beslaat. In 1855 telde het op 5800 □ mijlen 1,490,000 zielen. Do grond is er zeer bergachtig, wegens den hoogon bergrug, die het schiereiland van het noorden naar hot zuiden doorloopt en zich naar de zeekust uitbreidt. De aanzienlijke kustuitgestrektheid bevat een groot aantal diepe inhammen (Fiorden), die den toegang tot het binnenland, dat wegens de bergachtige gesteldheid slechts schaars van wegen voorzien is, gemakkelijk maken. Die gesteldheid des lands heeft op den aard en het bedrijf der bewoners een overwegenden invloed. Het aantal steden en dorpen is gering, daar velen zich met den landbouw bezighouden, die echter slechts bij uitzondering op eene groote uitgestrektheid gedreven kan worden; van daar vele verspreide landhoeven en kleine buurten , van welke verscheidene tot een kerspel vereenigd worden. N. telt 23 steden, van welke slechts 8 meer dan 3000 inwoners hebben, 26 vlekken en 341 kerspelen. De hooge ligging des lands, waarvan zelfs 140 □ mijlen hovende sneeuwlinie, maakt dat do opbrengst des landbouws nog gering is. Er wordt haver, gerst, rogge en tarwe gewonnen, alsmede aardappelen en eenige boomvruchten. De veeteelt, die vooral in de hoogere streken gedreven wordt, levert paarden, runderen, varkens, schapen en geiten, die van een sterk ras, doch klein van stuk zijn. De vischvangst, vooral die op haring en kabeljaauw, is een regt nationale tak van bestaan. Duizenden houden zich zoowel onder de kust als bij de naburige Loffoden (zie Lnffoden) daarmede bezig, en de opbrengst wordt, met inbegrip der kleine visschorij op meren en rivieren, op 8 tot 10 millioen gulden 'sjaars geschat. Andere voortbrengselen zijn pelsdieren, dons van de eidergans en andere zeevogels, dat in groote hoeveelheid gewonnen wordt, timmerhout en mineralen, vooral ijzer, zilver en koper. De handwerksnijverheid staat binnen do dorpen, waar de meesten in eigen behoeften moeten voorzien, op lagen trap. Handel en scheepvaart daarentegen verkecren gelijk de natuurlijke gesteldheid des lands zelve medebrengt in vrij hioeijenden staat. In 1855 bestond de koopvaardijvloot uit 3772 bodems, nietende ruim 190,000 last, met een getal van 23,000 opvarenden. Dein-voer bestaat uit fabriokgoederen , mode-artikelen, koloniale waren, zeep, hennip, vlas, zeildoek, eene vrij groote hoeveelheid graan en zout, olie, wijn, enz. De handel is vooral levendig op de steden der Oostzee, Denemarken, Groot-Brittanje, Zweden, Nederland en Frankrijk. De uitvoer naar Groot-Brittanje en Nederland is het grootst, en bedroog in 1855 eene waarde van 14 tot 16 millioen gulden.

De bevolking van N. is van Germaanschcn oorsprong en ton deele afkomstig van die geduchto Noormannen, welke eenmaal de schrik van westelijk Europa en ook van Nederland uitmaakten. Do hcerschende godsdienst is de Luthersehe, do spreek- en schrijftaal der beschaafden hot Deensch. Evenwel is onder de plattelandbewoners, die over het geheel nog veel van de voorvaderlijke zeden en gewoonten behouden hebben, de oud-Noord-sche taal bewaard gebleven, die in den laatsten tijd meer nagespoord en aangekweekt is. Het is een uitvloeisel van den natio-nalen geest der bevolking, die natuurlijk in het bezit ecner eigene taal een' nieuwen steun zou vinden. De universiteit van Christi-ania en eenige andere inrigtingen van hooger onderwijs zijn nog in hare eerste ontwikkeling; daarentegen staat het volksonderwijs op vrij hoogon trap, en behooren personen die noch lezen, noch schrijven kunnen, tot de zeldzaamheden. Vele overleveringen, die o)) de oudo geschiedenis dos volks betrekking hebben, zijn in do landtaal bewaard.

Die geschiedenis is echter zeer duister, daar het land aanvankelijk onder vele vorsten verdeeld was, welke elkander onderling beoorloogden, en van welken velen als zeekoningen geducht werden. In de X'^,l] en XI^d0 eeuw maakten Olaf de I^Bta en Olaf de II^d0 aan de heerschappij dier vorsten een einde en breidden cr het christendom uit. Olaf de II¹¹⁰ werd echter door Knoet den Grooten verdreven, die N. met Denemarken vereenigde, tot 1036, toen het in Magnus, zoon van Olaf den II^a'^!n, weder eenen eigenen koning kreeg. Sedert behield het eigene koningen tot het in het laatst der XIV^ao eeuw met Denemarken cn in 1397, bij de unie van Kalmar, ook met Zweden vereenigd werd. Daarbij behield elk der 3 rijken zijne afzonderlijke wetten en instellingen. De vereeniging was echter zoo weinig innig, dat Zweden reeds onder Erik , Margaretha's opvolger, in verzet kwam, en zich in do XV^d0 eeuw weder afscheidde. N. bleef intusschen tot 1814 met Denemarken vereenigd, toen de Zweden, die zich tegen Frankrijk gekeerd haddon, hot op do Denen, die nog in verbond mot Frankrijk waren, veroverden. Den 14^dequot; Januarij 1814 werd het bij den vrede van Kiel door Denemarken aan Zweden afgestaan. Het moest echter nog gewapenderhand genomen worden, daar do bevolking zich tegen de gesloten overeenkomst verklaarde. Do tegenweer was intusschen van weinig behing. N. zou voortaan een afzonderlijk koningrijk met eeno eigene constitutie uitmaken, die te Eidsvold door de storthing ontworpen en door den koning van Zweden aangenomen werd. De constitutie bepaalde, dat N. slechts de dynastie en de buitonlandsche staatkunde met Zweden gemeen zou hebben, overigens eeno eigene wetgeving, oen afzonderlijk bestuur, met eigen vloot, leger en geldmiddelen. De koning mag de gewapende magt, over welke hom het opperbevel is toevertrouwd, niet eigendunkelijk vermeerderen of verminderen, geone vreemde krijgsmagt in het land brengen, en die des lands niet buiten de grenzen gebruiken. Zijne magt is in vele opzigten door den staatsraad beperkt, en hij mag niemand tot den adelstand verheffen. Jaarlijks moet hij in N. komen, en er in zijne afwezigheid een' stadhouder hebben. De wetgevende magt wordt door den koning met do storthing uitgeoefend; eeno wet, door die vergadering driemaal aangenomen, kan door den koning niet verhinderd worden De ijverzucht der Noren op hunne staatkundige regten heeft echter meermalen belemmerend gewerkt of tot botsingen aanleiding gegeven. Do pogingen des konings in 1821 en 1836, om in do constitutie eenige wijziging te brengen, gaven daaraan nieuw voedsel. Sedert de troonsbeklimming van Oscar in 1844 keerde het onderling vertrouwen terug, en hield do spanning tusschen de wetgevende en do uitvoerende magt op.

Onder den staatsraad wordt het land door Ambtlieden en voogden bestuurd. N. wordt verdeeld in 5 bisdommen: Christiania of Aggerhuus, Christiansand, Bergen, Drontheim en Nordland met Finnmark. In do vier eersten, die den naam van stift dragen, worden alle burgerlijke en kerkelijke aangelegenheden door eenen ambtman in overleg met don bisschop geregeld. De vier stiften zijn gezamenlijk weder in 16 ambten gesplitst, terwijl de beide districten Nordland en Finnmark het 17^ltc ambt vormen. Do 17 ambten bestaan weder gezamenlijk uit 45 voogdijen. Do landmagt bedroeg in 1855 met inbegrip van 9160 man landweer ruim 23,000 man. Er bestaat een ontwerp, om die op 12,000 man linietroepen, 12000 man reserve en 13,500 zeelieden te brengen. In 1855 telde de vloot 142 bodems met omstreeks 450 stukken. Het zijn echter meest kanonneerbooten tot verdediging der kust bestemd. Van do 3 fregatten was 1, van do korvetten waren 2 met stoomvormogen.

NOOT (Hendrik Nicot.aas van der) geboren te Brussel in 1750, overleden te Stroombeek bij Brussel in 1826. Hij was de zoon van den Amman (het hoofd der politie) te Brussel, studeerde te Leuven, en werd advocaat bij den hoogen raad van Bra-

bant, zonder echter in die loopbaan veel uit te munten. Des te meer mengde hij zich in de politieke troebelen, die ontstonden uit de hervormingsplannen van keizer Jozef den II^don omtrent de Zuid-Nederlandsche provinciën. Van der N. verdedigde de regten der edelen en geestelijken en van alle oude privilegiën tegen 's keizers systeem van gelijkstelling, maar viel tevens in zijn geschrift de persoon des keizers vrij hevig aan. Om een hierop gevolgd bevel tot gevangenneming te ontgaan, zocht de schrijver oene wijkplaats in Holland, waar hij met vele andere uitgewekenen een verbond vormde, om de Oostenrijksche heerschappij omver te werpen. Dat verbond knoopte verstandhouding aan met de misnoegden binnenslands, en weldra deed een corps vrijwilligers onder van der Merseh oen inval op het gebied der Oostenrijksche Nederlanden, met zooveel geluk, dat na eene overwinning bij Turnhout de opstand algemeen werd en alle groote steden de Oostenrijksche bezetting verdreven (1789). Een nationaal congres kwam bijeen om den toestand des lands tc regelen, en van der N. werd president der uitvoerende magt. Van dor N. was echter do man niet om die betrekking waardiglijk te vervullen, en zijn secretaris van Eupen had hem weldra verduisterd. Voorts beviel aan het volk de nieuwe staatsregeling gansch niet; de massa had eone vrijzinnige hervorming verlangd en daarentegen juist de voorregten van adel en geestelijkheid gehandhaafd gezien, terwijl in Frankrijk ter zelfder tijd alle staatkundig onderscheid der standen vernietigd werd. Er ontstond oproer in Brussel, en te gelijker tijd deden de Oostenrijkers oenen inval om het land te heroveren. Na heldhaftige pogingen van van der Merseh tegen beide vijandelijke magtcn viel het nieuwe bestuur, en nadat van der N. Brussel den 2^J™ December 1790 verlaten had, werd het Oostenrijksche gezag spoedig hersteld. In 1796 werd van der N. op last van het Fransche bestuur te Bergen op Zoom gearresteerd en een jaar te 's Hertogenbosch gevangen gehouden. Daarna keerde hij te Brussel terug en liet niets meer van zich hooren.

NOOTKA-SOUND. Eene baai van hot eiland Quadra of Van-eouver, op de noordwestkust van Engelsch America. De ingang is tusschen twee rotsen, die oost-zuidoost en west-noordwest van elkander liggen, en slechts ^ mij' breed. Do baai zelve is 3mijlen breed en 80 tot 90 vademen diep. Op eene hoogte aan do voornoemde baai ligt een dorp, dat denzelfden naam draagt, en geheel van boseh omringd is. Van Friendly Cave, insgelijks in de baai gelegen , is de ligging bepaald, namelijk: 49° 35' 15quot; N. Br. en 126° 37' W. L. van Greenwich.

NOPAL. (Zie Opuntia).

NORBERT (De Heilige) werd in het jaar 1080 to Xanten geboren. Zijn vader, graaf van Gennep, deed hem eene vorstelijke opvoeding geven , doch hij verkoos don geestelijken stand boven de vermaken aan het hof van keizer Frederik en werd monnik, eerst in zijne geboortestad, later te Keulen. In het jaar 1118 begon hij Duitschland, Frankrijk en de Nederlanden als boetprediker te doorreizen en herstelde onder anderen tc Antwerpen de gehoorzaamheid aan de kerk, geschokt door de vrijzinnige gevoelens van Tanchelyn (zie Tanchelims). In het jaar 1121 zette hij zich te Prémontré in Frankrijk neder, waar hij de stichter werd van de orde der Praemonstratenser monnikken (zie Pi-nemonstrntensen). Ook nadat hij in hot jaar 1126 tot aartsbisschop van Maagdeburg was verkozen, bleef hij met onverzwakten ijver do leidsman der door hom gestichte orde tot aan zijnen dood, die den 6^dcn Junij 1134 plaats had. Zijn sterfdag wordt door de R. Catholieke kerk gevierd. In de Lieve-vrouwe-kerk te Antwerpen vindt men een gedenkteeken wegens zijne verrig-tingen aldaar, met eene (waarschijnlijk onechte) afbeelding van den heilige. Zijn leven is beschreven door Hugo, Vie dc St. Nor-bert (Luxemburg 1704); Merz, Norbatus triumphant (Ravensberg 1627); du Pre, Vie de St. Norhert (Parijs 1627) on van dor Sterro, Vila Norberli (Antwerpen 1622, herdr. aldaar 1656).

NORD (Cotes du) een der noordwestelijke departementen van Frankrijk, hetwelk ten noorden door het kanaal en voorts door do departementen Ille et Vilaino, Morbihan en Finistfere begrensd wordt. In 1856 bevatte bot op 135 □ mijlen 621,670 bewoners. Dc gesteldheid van den grond is bergachtig, waardoor het minder voor den landbouw geschikt is, die er dan ook op geen hoogen trap staat. Het wordt slechts door kleine kust-rivieren besproeid, terwijl in het zuiden het kanaal van Nantes VII.

naar Brest een middel van gemeenschap aanbiedt. Do voornaamste voortbrengselen zijn; ijzer, lood, vlas, hennip, vee, eeni^e graansoorten en boomvruchten, van welke sommige uitgevoerd worden. Het mecrcndeel der bevolking vindt zijn onderhoud in de vischvangst langs do kusten, do veeteelt, hot bewerken der mijnen en fabriekarboid, die zich echter hoofdzakelijk tot het vervaardigen van eenige linnen, wollen on katoenen stoffen bepaalt.

De hoofdplaats van het departement is St. Brieux.

NORD (Departement du) een der noordelijke departementen van Frankrijk en op een na het volkrijkste, grenst ten noorden en ton oosten aan België, ten westen aan de Noordzee, en wordt verder door do departementen Pas de Calais on Aisne ingesloten. In 1856 bevatte het op lOaj □ mijl 1,212,353 bewoners. Aan do kust, die er met duinen bezet is, liggen de havens Duinkerken en Grevelingon. De grond is er overigens vlak, door vele rivieren, onder welke do Schelde, de Lys en de Sambre besproeid, en zeer vruchtbaar. Do landbouw, die er op hoogen trap staat, levert velerlei granen, groenten eu vruchten, terwijl veeteelt en aan de kusten vischvangst belangrijk zijn. Bloemen worden er, als in Holland aangekweekt. Onder de mineralen, die er voorkomen, bekleeden de steenkolen, die in den omtrek van Ryssel en Valenciennes gewonnen worden, eene voorname plaats. Andere middelen van bestaan zijn fa-briekarbeid, scheepsbouw en zeevaart, terwijl de eigen handel in de producten des lands en de transsito-handel er door spoorwegen, bevaarbare rivieren en oen groot aantal kanalen begunstigd worden. De hoofdplaats is Rijssel (zie Rijssel). Andere steden zijn: Duinkerken, Turcoing, Douai, Kameryk, Valenciennes, Bouchain, Condé, Quesnoy, Landrecies en Maubeuge, van welke do meesten tijdens de oorlogen, door do Nederlandsche republiek tegen Spanje en Frankrijk gevoerd, historisch merkwaardig geworden zijn.

NORDERNEY, een eiland op de kust van Oost-friesland, tot Hannover behoorende, is ongeveer i □ mijl groot on telt 900 bewoners, die schier allen visschers zijn. Sedert het jaar 1801 wordt dit eiland jaarlijks door vele vreemdelingen bezocht, die er zeebaden nemen op de noord- en noordwestelijke kust. Ten tijde dor ebbe kan men te voet van het vaste land af het eiland bereiken, doch in het badsaizoen wordt het overigens dagelijks door stoombooten uit Hamburg, Norden en Bremen bezocht. Verg'. Bluhm, Die Seebadeanstalten auf der Insel Nordermy. (Bremen 1834).

NORDLINGEN, in Beijeren aan do Egerbeek en ann den spoorweg van Munchen naar Neurenberg gelegen , was tot 1803 oene vrije rijksstad met oen gebied van 1^ □ mijl en behoorde tot den Zwabischen Kreits. Zij heeft eene bezienswaardige kerk met eenen hoogen toren en een fraai orgel en telt 6700 inwoners, die van handel, veeteelt on nijverheid loven. In do geschiedenis is N. bekend door twee veldslagen in den dertigjarigen oorlog. De eerste had plaats den 6'^ll;,1 September 1634 toen 40000 Keizerlijken onder den koning Ferdinand van Hongarije | N. belegerden en een Zweedsch leger van 26000 man onder ^! Bomhard, hertog van Saksen Weimar en den generaal Hom tot ¹ ontzet oprukten. De Zweden werden beslissend geslagen; zij verloren 12000 man aan dooden en gekwetsten, 300 vaandels eu standaarden, 80 vuurmonden en eenige duizenden gevangenen, , waaronder Horn zeiven. De tweede veldslag had in de nabijheid van N. bij Allerheim plaats den 3quot;^lon Augustus 1645. Hier sloegen | do Fransehen onder Turenne en Condé de Beijeren onder Mercy, i die in don strijd sneuvelde. Ook in 1796 en 1800 werden in do nabijheid van N. gevechten tnsschen de Franschen en de Oos-¹ tenrijkors geleverd. Napoleon verwachtte hier in de eerste dagen van Oetober 1805 insgelijks een grooten veldslag, waartoe hij al ! zijne beschikkingen genomen had. Zoo als bekend is, werd zijne i verwachting niet vervuld. L.

NORFOLK, ook NORTFOLK genoemd is een der Oost-An-i gelsche graafschappen in Engeland. Het heeft eene oppervlakte van ruim 95 □ mijlen on grenst ten noordwesten, noorden en 1 oosten aan de Noordzee, ten zuiden aan Suffolk en ten ztiidwos-j ten aan Cambridge. Het land is in dit graafschap vlak en ten j gevolge van zorgvuldige bebouwing vruchtbaar. Landbouw, veeteelt en vischvangst, benevens fabrieken van zijden en wollen ! stoffen, maken er het hoofdbestaanmiddel uit van dc bevolking,

ilic omtrent 434,000 zielen sterk is. De voornaamste steden zijn: Norwich, de hoofdstad, aan het riviertje de Yare, eene wel niet zeer regelmatig gebouwde, maar niettemin vrij schoone stad met weverijen, eenen levendigen handel en ruim 68,000 inwoners — Yarmouth eene zeehaven — en Kings-Lynn, mode eene zeehaven aan den mond van het riviertje de Ouse.

N. is ook do naam eener stad in den Noord-Americaanschen staat Virginia. Zij tolt 14,500 inwoners, die eenen belangrijken handel drijven.

N. heet mede een eiland in den groeten Oceaan, 220 zeemijlen ten oosten van Sidney op Nieuw-Hollnnd. Het heeft eene ofiporvlakto van slechts 3 □ mijlen en is zeer vruchtbaai'. De Engelschen hebben er eene strafkolonie voor onverbeterlijke misdadigers aangelegd.

NORICUM. Een Romeinseh wingewest, ten oosten door het gebergte Cetius (den Kalenberg) van l'annonie, ton noorden door den Donau van Duitschland, ten westen door den Oenus van Rhaetië en Vindelicië gescheiden, en ten zuiden zich tot aan don Savus (San) uitstrekkende. Het bevatte dus Oostenrijk, Stiermarken, Carinthië, Bcijcren , Tyrol en hot bisdom Salzbufg. Vroeger was het een afzonderlijk koningrijk, doch onder Augustus kwam het na bloedige oorlogen onder de Romeinen. Do volgende keizers voerden hier krijg tegen de Germanen. Men vond er veel ijzer van goede hoedanigheid, zoodat vooral de Norisehe klingen beroemd waren.

NORKÖPING. Zweedsche handelstad in Oost-Gothland, provincie Linköping, gelegen aan een' inham, die oene goede haven vormt tor plaatse waar zich de Motala in de Oostzee ontlast. Do stad telt 40,000 inwoners, heeft vele scheepswerven en fabrieken, eene badinrigting, Hummelstalsund genaamd, inrigtin-gen voor onderwijs en liefdadigheid, enz. Buiten de stad ligt oen versterkt slot, de Johannisberg. De inwoners drijven handel cn leggen zich toe op de zalravangst. In 1565 werd het grootste deel van de stad door brand verwoest, doch later herbouwd, met breede en regelmatige straten. De geographische ligging is: 58° 36' N. Br. en 16° O. L. van Greenwich.

NORMANDIE, onder de oude verdceling eene der provinciën van Frankrijk, grensde ten westen en noorden aan het Kanaal, ten oosten aan Pieardiö en Francho Comté, ten zuiden aan Islo de Franco en Bretagne, en omvatte alzoo de tegenwoordige departementen: Seine inférieure. Calvados, Manche, Ome en Euro. Het had eene oppervlakte van 560 □ mijlen en werd verdeeld in Opper- en Neder-N. Gedurende de heersehappij der Romeinen had het den naam van Gallia Lugdunensis II, gedurende het Frankische tijdvak was het een gedeelte van Neustrië; don naam N. bekwam het naar de Noormannen, nadat Karei de Eenvoudige in het jaar 912 dit land had afgestaan aan den Noorsehen hertog Rollo, na zijnen doop Robert genoemd, die oone dochter van koning Karei huwde en wiens opvolgers het steeds tegen de aanvallen en aanspraken van Frankrijk te verdedigen hadden, tot dat Willem de Veroveraar (van Engeland) het met laatstgenoemd rijk vereenigde. In het begin der XIII¹¹⁰ eeuw werd N. door den Franschcn koning Philips August veroverd en van toen af bleef het, na kort aan koning Hendrik den V^acn van Engeland te hebben toebehoord (1417—1419), een gedeelte van Frankrijk. Rouaan was van oudsher de hoofdstad van N.

Zie voorts Liquet, Histoire de la Normandie (Parijs 1835, 2 dln.).

NORMANDISCHE EILANDEN. Een eilandengroep in het Engelscho Kanaal op de kust van Frankrijk, in het noordelijk deel van de baai van St. Michel. Het noordelijkste der eilanden van do genoemde groep, Aurigny of Alderney, ligt even bezuiden do parallel van kaap La Hogue. De aldaar gevestigde telegraaf ligt op 49° 41' 30quot; N. Br. en 2quot; 14' W. L. van Greenwich. Zuidoostelijk van het laatstgenoemde heeft men Guernesey, waarvan de voornaamste plaats, St. Pierre, ligt op 49° 27' 12quot; N. Br. en 2° 32' W. L. Genoegzaam op de zelfde breedte, doch oostelijker, hoeft men het kleinere eiland Gers of Sark. Eindelijk heeft men nog hot eiland Jersey, waarvan de hoofdplaats St. Heiier, gelegen is op 49° II' 18quot; N. Br. en 2° 6' W. L. De eilanden behooren aan het Engelsch gouvernement, do bewoners echter zijn oorspronkelijk Fransehen en hebben hunne taal, zeden cn levenswijze behouden. De geheele oppervlakte bedraagt 12 tot 13 □ geographische mijlen, bewoond door 38,000 zielen. Tot dezelfde groep behoort eene zeer gevaarlijke, en daardoor bij de zeelieden algemeen bekende bank, namelijk de Casquets of Kiskassen. Drie draaivuren wijzen de plek aan, cn bij mistig weder wordt er gestadig een klok gehoord. De ligging is westelijk van kaap La Hogue, op 49° 43' 22quot; N. Br. en 2° 22' W. L. Op Guernsey en Jersey heeft men staande lichten, die op 2^ geographische mijl zigtbaar zijn en op het laatstgenoemde bovendien 3 kleine havenlichten. De vuren der Kiskassen zijn op 5 mijlen zigtbaar.

NORNEN. De schikgodinnen der Noordsche godenleer. Zij worden voorgesteld als drie in getal: Urd (het verledono), Ver-dandi (het tegenwoordige) en Skuld (het toekomende). Onder den boom liggdrasid gezeten, spinnen zij daar 's menschen levensdraad. Volgens eene latere voorstelling waren er buiten deze drie ook nog andere N., mot name vrouwen onder de menschen, die zich verstonden op voorzeggingen en wigchelarij. Ook worden sehoon ten onregtc, de Walkyrien (zie Walkyrien) niet zelden onder de N. begrepen.

NORONA (Gasi'Ak Makia de Nava Alvakez, graaf de). Deze Spaansehe dichter word don 6^lt;j0It Mei 1760 te Castellon de la Plana in de Spaansehe provincie Valencia geboren. Hij trad in de krijgsdienst en klom op tot den rang van luitenant-generaal. In den bevrijdingsoorlog tegen de Franschcn voerde hij het bevel in Gallicië; hij overleed te Madrid in het jaar 1816. Hij was oen gelukkig beoefenaar der lyrische poezy. Zijne Poe-sias zijn in 2 deelcn te Madrid, 1799—1800, uitgegeven; eenige andere gedichten aldaar in 1816, 2 dln., en zijne Pocsias asiali-cas, bestaande in vertalingen, te Parijs in 1833.

NORTE (Rio del) ook wol Rio Grande dol N. ofRio Bravo del N. is eene dor grootste rivieren van Noord-Amoriea, die op het Groene gebergte in Nieuw Mexico, op ongeveer 41° N. Br. ontspringt, en na een' loop van omstreeks 500 uren in de golf van Mexico valt. Vele ondiepten, snolstroomingen en eene bank voor don mond maken haar weinig geschikt voor de sehcepvaart. De voornaamste rivieren, die er zich in ontlasten, zijn aan don regter-oever do Conchas cn de Sabinas, aan don linkeroever do Puer-cos. Aanvankelijk stroomt deze rivier tusschen hooge bergen in eene zuidelijke rigting, wendt zich bij Paso del Norte naar het zuidoosten, en vormt van daar tot aan hare uitwatering by El Refugio de grens tusschen Mexico en den Noord-Americaan-schen staat Texas.

NORTHAMPTON. Een der, in hot oude rijk Morcia gelegen Engelscho graafschappen. Hot strekt zieh als een smalle strook van hot noorden naar het zuidwesten uit en ligt tusschen Leices-ter, Ruljand, Cambridge, Huntington, Buckingham, Oxford en Warwick. N. is 48 □ mijlen groot en bestaat grootendeels uit eenen zacht glooijenden grond; alleen in het westelijke en zuidelijke gedeelte vindt men eenige heuvelreeksen. Het wordt doorsneden door de riviertjes de Ouse, de Non en do Welland. Do vee-, vooral do schapenteelt is er het voornaamste middel van bestaan voor de inwoners, omtrent 219,000 in getal. Do voornaamste steden zijn: Northampton, de hoofdstad, mot een zeer fraai marktplein, en 34,000 inwoners, die wolfabriekon, kant-klossingen cn schoenmakerijen hebben — Peterborough, met fabrieken, levendigen handel en 7000 inwoners; de vermaarde domkerk bevat het graf van Maria Stuart — en Daventry, mot vermaarde fabrieken van z'udon kousen.

NORTHCOTE (Thomas James), beroemd engelsch schilder, in 1742 geboren, werd door Sir J. Reynolds in de kunst onderwezen en begaf zich vervolgens naar Kome. Na aldaar ijverig naar de antieke beelden en de nieuwere schilderwerken gestudeerd te hebben, keerde hij naar Engeland terug, waar hij nevens zijn leermeester en J. Opie eene eervolle plaats in de sehildersehool dier dagen innam. In 1788 werd hij als lid der koninklijke academie aangenomen en arbeidde na dien tijd nog bijna eene halve eeuw, daar hij eerst in 1832 overleed. Velen van zijne werken zijn gegraveerd, vooral zijne portretten, die verschillend beoordeeld, maar om de uitdrukking steeds zeer geroemd worden. Ook zjjne gave van compositie, maar vooral zijn coloriet wordt hoog geprezen door beoordeelaars als Kugler en Waagen. Hij schilderde onderscheidene tooneelen uit de werken van Shakespeare voor Boydoll, die er eenigon ten behoeve van zijne bekende Shakospeare-galerij liet graveren. Tot zijne beste werken

rekent men nog Joel en Sisera, de redding van kapitein Enyle-field in den schipbreuk van den Centaurus, de portretten der koningen van Engeland, van den admiraal Hyde Park, van keizer Napoleon, enz. Hij gaf zelf ook zes platen uit, de arbeid en de 'ledigheid voorstellende; de houtgravuren van het 1'quot; en 2'^lc deel van Northcotés Fables (Londen 1828-1835) zijn meesterstukken van Harvey.

NORTHUMBERLAND was in den Angelsaksisehen tijd een Jer zeven rijken van Engeland; het bevatte de tegenwoordige graafschappen York, Lancaster, Durham, Northumberland en Westmoreland. Het tegenwoordige graafschap

N. grenst ten noordon aan Schotland, ten oosten aan de Noordzee, ten zuiden aan Durham, ten westen aan Cumberland. Het is ruim 88 Q mijlen groot; in het zuidelijke gedeelte onvruchtbaar, maar rijk aan steenkolen-, ijzer- en loodmijnen; in het noordelijke wordt veel veeteelt gedreven. De luchtsgesteldheid is cr dikwijls koud ten gevolge van eenen nevel, die er uit zee gekomen overdrijft en Sea-freet genoemd wordt. De Humber, de Tyne en Tweed zijn er de voornaamste rivieren. Het aantal inwoners bedraagt 304,000. De voornaamste steden zijn: Newcastle, de hoofdstad (zie Newcastle) — Shields (zie Shields) — Hexham, met 30,000 inwoners — en Alnwick met 21,000 inwoners.

NORWICH. De hoofdstad van het Engelsch graafschap Norfolk, liggende ter plaatse, waar de Winsder in de Yare valt, welke van hier tot aan haren mond bevaarbaar is. De stad is groot, doch heeft slechte en onregelmatige straten; zö bevat 68,300 inwoners. Zij is de zetel van eenen bisschop, bezit een staathuishoudkundig genootschap, en oen instituut voor blinden, een hospitaal, 37 kerken, behalve de bedehuizen en eenen schouwburg. N. was reeds sedert het bqgin der XIV¹⁰ eeuw beroemd wegens zijne wollen stoffen. Hollandsche vlugtelingen zetteden er zich op verschillende tijden neder en legden langzamerhand den grond tot den volgenden bloei der fabrieken van lakens, wollen stoffen en kousen in Engeland, die allen buiten 'slands verzonden werden. In latere tijden echter, sedert de katoenen stoffen beter koop en meer gezocht werden, en er in verscheidene landen een verbod op den invoer der Norwichsche fabriek-goederen werd gelegd, ging de eene buitenlandsche markt na de andere verloren en moest zich de nijverheid tot andere voorwerpen bepalen. Men vervaardigt er inzonderheid shawls, welke de Indischen nabij komen, en tegenwoordig een aanmerkelijk handelsartikel uitmaken, dat naar alle oorden der wereld verzonden wordt. In den beginne maakte men deze shawls van zijde en fijne wol, naderhand van zijde en katoen, als mede van het fijne haar der honden. Voorts heeft men tegenwoordig te N. katoen-fabrieken van onderscheidene soorten van goederen; ook vervaardigt men er, sedert eenigen tijd, hennep-linnen, namelijk, grof voor zak- en paklinnen, en fijner voor hemden, beddelakens enz. benevens linnen van vlas, en eene bijzonder zware soort van kalmuk, waartoe men den afval van andere fabriekgoede-ren gebruikt, die anders zouden verloren gaan. Bij den schoo-nen waterval vindt men anker- en andere smeederijen en geschutgieterijen.

NOSOCOMIUM is de Latijnsche benaming van een gast-of ziekenhuis, waarin behoeftige zieken verzorgd en genezen worden.

NOSOLOGIE heet eigenlijk die wetenschap, welke zich met de ziekten op zich zeiven, vooral met de zelfstandig voorkomende ziektevormen, hunnne benaming en verdeeling bezig houdt. Eenigen, vooral do Fransche geneeskundigen, gebruiken het woord N. als overeenkomende met pathologie, anderen beschouwen de N. als een bijzonder gedeelte der pathologie, namelijk dat der classificatie. v. p.

NOSTRADAMUS(Michael), eigenlijk NOSTRE-DAME. Deze vermaarde sterrewichelaar werd, waarschijnlijk te St. Romy in de toenmalige Fransche provincie Provence, den 16lt;^I(quot;' December 1503 geboren. Hij studeerde te Montpellier in de geneeskunde, maar gaf, na zich op de astrologie te hebben toegelegd, in het jaar 1555 zijne Centuriae prophelicae uit, zijnde allerlei voorspellingen in dichtmaat, meest duister en voor verschillende uitleggingen vatbaar. Van toen af kreeg hij grooten naam, zelfs bij vorston en in zijne woning te Salon werd hij door ontelbare nieuwsgierigen bezocht. Hij overleed te Salon den 2^(icn Julij 1560.

j Daar zijne uitgogevene voorzeggingen onder anderen den onder-j gang van het pausdom aankondigden, zijn zij op pausolijkcn j last zelfs nog ten jare 1781 op den Index geplaatst.

NOTABELEN was in Frankrijk de naam gegeven aan een I uitgelezen getal, uit adel, geestelijkheid en magistratuur door den koning bijeengoroepene personen, ten einde als raadgevend lig-chaam den vorst in moeijelijke gelegenheden ter zijde te staan. Dergelijke vergaderingen van N. verkozen de koningen boveu die der staten-generaal; de laatsten toch hadden werkelijk magt om 's konings voorstellen aan te nemen of te weigeren, de N. konden alleen adviseren, terwijl hunne raadpleging toch den schijn van willekeur aan 's konings maatregelen ontnam. De Fransche geschiedenis levert sedert het laatst der XV¹¹⁰ eeuw vele voorbeelden van vergaderingen van N. op; de meest beroemden echter zijn die twee, die aan de groote omwenteling van 1789 kort voorafgingen. De eerste daarvan werd door den minister Calonne bijeengeroepen, en was bijeen van den 22^stlt;quot;' February tot den 25quot;^ttm Mei 1787. De regering wilde van de voornaamste personen der bovoorregte standen toestemming verkrijgen tot het heffen van belasting, die ook op hen gelijkmatig zou drukken. Die toestemming werd wel van enkele soorten (zooals grondlasten) gegeven, maar overigens rees er ernstige oneenigheid tus-schen do vergadering en den minister van financiën. Calonne trad af en werd door Brienno vervangen. Ook die vergadering hielp weinig en de vergadering der N. vruchteloos bijeengeroepen, deed don wensch naar eene bijeenkomst der staten-generaal algemeen worden. Toon deze was aangekondigd, ontstond de bekende twistvraag over de wijze waarop de derde stand vertegenwoordigd zou worden: hg zelf althans verlangde een aantal leden te leveren gelijk aan dat der beide andere standen te zamen. Ook daarover riep Lodewijk de XVI¹¹⁸ eene vergadering van N. bgeen, die zitting hield van den 6'^I(!n November tot den I2^den December 1788 en de dubbele vertegenwoordiging van den tiers état verwierp. Men weet dat dit advies niet gevolgd werd.

NOTARIS is een ambtenaar, wien bij uitsluiting het vervaardigen is opgedragen van zekere authentieke acten. In de laatste tijden van het Romeinsche rijk scheidde zich die bezigheid, die vroeger een deel van den taak der Regtsgoleerden had uitgemaakt, af en ontstonden er afzonderlijke beambten, toen Tabelliones genoemd. In de middeleeuwen kreeg ook het woord N., dat bij de Romeinen een anderen zin had, langzamerhand gelijke betcekenis met tabellio. Bij ons heeft de tegenwoordige toestand van het notariaat zijnen grondslag in de Fransche wetten, zoowel in de bepalingen van den Code Civil als in de speciale wet van 25 Ven-tose van het jaar XI. Nadat ons in 1838 een nationaal Burgerlijk Wetboek geschonken was, kregen wij eenige jaren later eene wet op het notarisambt van 9 Julij 1842 (Staatsbl. nquot;. 20).

In elk arrondissement is een vast getal notarissen, waarvan het maximum bij koninklijk besluit is geregeld. De notarissen worden door den koning benoemd, met aanwijzing van de standplaats; binnen deze alleen kan hij zijne bediening uitoefenen. Om benoembaar te zijn moet men het examen voor candidaat-nota-ris afgelegd hebben voor eene provinciale commissie bestaande uit twee leden van het geregtshof en twee notarissen. Om tot dat examen toegelaten te worden moet men 25 jaar oud zijn. In art. 8 van de wet van 9 Julij zijn do betrekkingen opgenoemd, die onvereenigbaar zijn met het Notariaat. Bij de acten die door notarissen worden opgemaakt heeft men te onderscheiden die volgens de wet altijd notarieel moeten zijn, zoo als openbare testamenten, acten waarbij hypotheek gevestigd wordt, huwelijksche voorwaarden, boedelscheiding met minderjarigen, enz. en die acten, die zoowel ondershands als notarieel kunnen worden opgemaakt, als koop- en huur-contracten enz. Behoudens eenige uitzonderingen mag de N. geene acten verlijden, waarin hij zelf, zijne vrouw, bloedverwanten in de regte linie en in de zijdelinie tot en met den derden graad, als partij voorkomen.

Zonder gegronde redenen mag hij zijne dienst nimmer weigeren. De wet schrijft voorts den vorm voor der uotariele acten zoo in het algemeen als voor bepaalde soorten. De taal is onverscliillig, doch moet altijd eene zijn die de N. verstaat. De aclen, die de N. opmaakt blijven bij den N. berusten en heeten minuten; aan de belanghebbenden mogen alleen afschriften, grossen, worden afgegeven, die aan het hoofd de woorden voeren „In naam des koningsquot; en die executoriale kracht hebben d. i. dat nieu uit

kraohte daarvan zijn regt kan laten gelden oq b. v. tot in-beslag-neraing van de goederen eens schuldenaars kan overgaan. Slechts sommige, bepaaldelijk uitgezonderde acten, kunnen in origi-nali worden uitgegeven. Do N. is vorpligt zijne minuten zorgvuldig te bewaren. Verliet hij op eene of andere wijze zijne plaats, dan wordt door de arrondissements regtbank een andere N. aangewezen, die zorgdrago voor de stukken; van dezen gaan zij over op den N., die de opengevallen plaats bekleedt; heeft dit geene plaats, dan gaan de stukken van oudere dagteekening dan 30 jaar naar oene openbare bewaarplaats; daarin kan ook elke N. do minuten, die ouder dan 30 jaar zijn op magtiging der regtbank overdragen. Het honorarium der Notarissen is geregeld bij de wet van 31 Maart 1847 (Staatsbl. n^u. 12). Om redenen van verzuim dor wetten en verordeningen, zelfs van vcrwaarloozin-gon van do waardigheid van zijn karakter, kan do N. door de regtbank zijnor standplaats worden berispt, eindelijk zelfs geschorst; een crimineel vonnis houdt altijd do afzetting in, oen corroctionnoel kan het ten gevolge hebben. Volgens art. 146 en 147 van hot strafwetboek wordt valscbheid in Notarissen zwaarder gestraft dan bij particulieren. Bij ziekten of ligehaamsgebrc-ken, die den N. tot het waarnemen zijner bediening ongeschikt maken, kan hij op verslag van don oftioier van justitie en op voordragt van don procureur-generaal, na verhoor of oproeping, door den koning eervol worden ontslagen.

NOTHMAN (Hendbik) beeldhouwer, werd in 1656 te Dordrecht geboren. Hij sneed zijne beelden in hout en boetseerde in aarde. In de groote kerk te Dordrecht en in andere kerken werden vroeger fraaije door hem gebeeldhouwde wapenborden en in verschillende kunstverzamelingen vele door hem vervaardigde busten, beeldjes (meest kinderen of dieren voorstellende) aangetroffen, die op hoogen prijs werden gesteld.

NOTEN. Aldus noemt men die teekcnen, door welke in do muziek do hoogte en de waardij dor toonen worden aangeduid. In de oudheid werden daartoe letters gebruikt. Zoo deden ook de Grieken, die echter daarbij onderscheidene vormen en plaatsingen van of accenten bij de letters noodig hadden, daar zij de afdeeling der N. in octaven niet kenden en zich buitendien van verschillende teekenen voor vocale en instrumentale muziek bedienden, Zij haddon een toonstelsel van 15 hoofdtoonen, loopende van A. tot de eensgestreepte «; doch dit stelsel werd door paus Gregorins den I⁸quot;quot; tot op 7 hoofdtoonen teruggebragt. Deze hoofdtoonen werden door hom aangeduid door do 7 eerste lettors van het liomeinsche alphabeth, waarbij do hoofdletters gebruikt werden voor de eerste stem, de kleine voor de volgende en den dubbele voor het hoogste oetaaf. Doch het notenstelscl erlangde eerst zijne eigenlijke ontwikkeling door de uitvinding om de N. aan te duiden door ruitjes, op of tusschen eene dor vijf lijnen geplaatst, die te zamen den zoogonoemden balk uitmaken. Velen schrijven deze uitvinding toe aan Guido Aretinus (zie Gitido Aretinus), doch anderen meenen, dat dit eenvoudig stelsel reeds in de X^d0 eeuw bekend was. Daar echter aldus nog niet de waardij of duur van elke noot werd aangewezen, was hot eene belangrijke sehredo voorwaarts, toen, volgons hot gevoelen van sommigen door Franco van Keulen in de XHI^d0 eeuw, volgens anderen door Johannes van Mours in de XIV^Je, de uitvinding gedaan werd ons door opene of geslotene, al of niet gestreepte toekons de quantiteit der N. uit te drukken. Zie voorts ook iSkutd.

NOTEN. (Zie Vruchlen).

NOTENBOOM. De N. (Jujlam regio) tot de natuurlijke familie der Juglandeae behoorende, volgons het stelsel van Linnaeus tot de 13^de orde dor 21^8,0 klasse (Monoecia Pohjandrin) is uit Perzie afkomstig en wordt tegenwoordig algemeen in Europa aangekweekt, vooral in Frankrijk, Italië en Spanje. Deze statige boom, welke eene aanmerkelijke hoogte kan bereiken en 150 jaren oud worden, zoo hij met zorg gekweekt wordt, draagt eene zich wijd uitspreidende kroon, heeft eene lichtgrijze schors en onevengevinde bladeren. Alle kruidachtige doelen van den N. verspreiden eene sehorpe specerijachtige geur, die vooral duidelijk wordt, zoo deze doelen gekneusd worden. Vroeger was men algemeen van oordeel dat het verblijf in hot lommer van dezen boom schadelijk voor de gezondheid was en hoofdpijn verwekte, vooral by groote hitte en vochtigen dampkring. De bloomen zijn ééuhuizig. Dc mannelijke zijn tot katjes vereenigd. staan in de oksels der bladeren en vallen, na het bevruchtende stuifmeel rondom zich verspreid te hebben af. Do vrouwelijke bloomen komen meestal ton getale van drie of moer bij elkander voor, aan het uiteinde dor takjes. Hun bloomdek is bovonstandig mot eon' dubbelen, vier-splotigen, later afvallenden zoom. Hot getal der meeldraden bedraagt 18—36; do helmknopjes zijn tweehokkig. Het vruchtbeginsel is eenhokkig met twee dikko omgokromde stempels, welke met klierachtige wratjes overtogen zjjn. De vrucht is een onderstandige steenvrucht mot eon drooge, vleezige buitenste laag, dusgenaamde bolster, en eene tweekleppige, rimpelige schaal. Do rogtstandigo zaden zijn aan oene houtige met vier onvolkomeno tusschensehotten zamonhangende navelstreng bevestigd. De kiem is oliehoudend met groote, tweolobbige rimpelige zaadlobben.

De N., welke een voortreffelijk werkhout oplevert, dat vooral door meubelmakers en geweermakers zoor gezocht is, vercischt een droegen vruchtbaron grond; op vochtige zand- en kleigronden blijft hij klein en levert geene of weinige vruchten op. Zijne wortels verbreiden zioh ver in hot rond uit, zoodat het wenscbe-lijk is dat de boomon ton minste op 30 voeten van elkander geplant worden. Do afgevallen bladeren leveren goonon goeden humus op on zouden zelfs schadelijk zijn voor den plantengroei. Van de vruchten bezigt men de dusgenaamde bolsters tot hot bereiden van eene zwarte verwstof, terwijl de uit de zeer smakelijke kernen bereide olie vooral door schilders gezocht is, als spoedig opdroogende. In do geneeskunde worden die bolsters en de bladen gebezigd tot bestrijding van klierziekte. ]!,

NOTENKRAKEE. De N. (Nuciphrai/a caryocalactes L.) behoort tot do familie der Haven, Corvinae, onder de Musehach-tige vogels of Zangvogels. Hij onderscheidt zich van de raven door een gladdon, kegolvormigon, van voren een weinig afge-platten en nagenoeg rogten snavel en door do kleur zijner vederen, die bruin zijn met witte vlekken.

Hij wordt 13 rl. duim lang, hoeft bok en pooton zwart, den eerstgonoemden vrij groot. Zijn schedel en nek zijn bruin, zijne vleugels en staart blaamvaohtig zwart met het einde der staart-pennen wit. Al het overige is met bruine vederen bedekt, op ieder van welke oene witte druppelvormige vlek te zien is.

Deze vogel, dio in Europa en Azië huist, loeft in sparrebos-schen; hij voedt zich met hazelnoten, dennenzaad, eikels, insecten , jonge vogels en oijeren, en eet zelfs bessen en granen. Het nest wordt zes tot twaalf voet boven don grond op dc takken der sparren aangelegd en gelijkt op dat dor kraaijen, doch is kleiner. Do N. broedt in hot Karpatische gebergte, in het Schwarz-wald, in de bosschen van Frankenland, Zwitserland, Koerland, Zweden en Siberië.

NOTER (Pieteu Francois de), landschap- cn stadsgozigten-schilder, werd don 23^8len February 1779 to Waelhem bij Mecho-len geboren. Zijn vader (die dezelfde voornamen droog) was in laatstgomelde stad architect. De zoon ontving zijno opleiding in de kunst aan de teekonacadomie aldaar en oefende zich tevens in het boetseren onder den beeldhouwer J. F. van Geel. Door do staatkundige gebeurtenissen voor eene wijl in zijno stadiën gestoord, logde hij zich bij de hervatting daarvan op do schilderkunst toe en wel op het landschap, dat hij met uitstekend gevolg beoefende. Zijno landschappen en stadsgezigten zijn voortreffelijk van toekening en bezitten veel natuurwaarheid. Bij verschillende gelegenheden viel hem het eeremetaal en te Gent in 1821 de eerste prijs voor de architecturale schilderkunst (o beurt met het inzenden van het inwendige van eene kerk. Dc N. schilderde voorts een aantal merkwaardige kerkgezigten cn landschappen, die eene plaats vonden in onderscheidene openbare en bijzondere verzamelingen. Hij overleed to Gent, waar hij verschoidone jaren professor was aan de koninklijke academie, in November 1842. Zijne zonen Jan Baptist, Hermanns August en zijne dochters Annette en Josephine beoefenden of beoefenen nog allen mot goed gevolg de kunst.

NOTTINGHAM. Graafschap in Engeland, grenzende ten noorden aan York, ten oosten aan Lincoln, ton zuiden aan Leices-ter en ton westen aan Derby. Dit graafschap, ruim 38 □ mijlen groot, is een der vruchtbaarste en aangenaamste gedeelten van Engeland. De grond bestaat gedeeltelijk uit koren- en weidevelden, godeoltelijk uit bosschen, onder welke laatste men do overblijfselen van het wegens don vermaarden Robin Hood bekende

woud van Sherwood vindt. Moa treft er ook steenkolen-, lood- i en albastgroeven aan. Landbouw, veeteelt, katoen- en zijdefabrie-ken bierbrouwerijen enz. verschaffen bestaan aan de inwoners, die omtrent 295,000 in getal zijn.

De gelijknamige hoofdstad heeft bijna 59,000 inwoners, die vele fabrieken bezitten en eenen levendigen handel drijven. Ook Newark upon Trent en Mansfield zijn belangrijke steden in N. de vermaarde Newstead-abbey (zie dat art.) ligt ook ia dit graafschap.

NOTTUKNO, nachtstuk, noemt mon een zoodanig muziekstuk voor den zang of instrumentale uitvoering, dat zich door eenen somberen, zwaarmoedigen toon onderscheidt en vooral voor de in zuidelijk Europa zoo geliefde Serenade (zie Serenade) is ingerigt. Ulangini, Piantanida, Panseron, Field, Schmidt, Spohr en Miihling hebben in het componeren van zulke stukken, zoo voor den zang als voor instrumenten, de laatsten afzonderlijk of in concert, uitgemunt.

NOUJIENON is een kunstterm in de Kantiaansche wijsbegeerte. Kant stolde dat wij de voorwerpen, zoo als zij op zich zeiven zijn, niet kunnen kennen, maar alleen de voorstellingen I die wij er ons volgens den aard van ons kenvermogen van ^ vormen. Hij noemde die voorstellingen verschijnselen (phenome- ; not) en hetgeen don grond dezer verschijnselen uitmaakt het j Ding an sich, noumenon. Het is ton onregte dat men hierom den grooten wijsgeer van Koningsbergen van sccpticismus heeft he- j schuldigd. Hij heeft het wezenlijk bestaan dor voorwerpen niet ! betwijfeld, om dat hij beweerde dat het N., of het voorwerp op j zich zelf, buiten de grenzen van ons kenvermogen ligt. Hij wilde hiermede alleen zeggen, dat wij in het wezen der dingen niet kunnen doordringen, en alleen do eigenschappen daarvan gewaar worden, volgens de betrekking waarin wij en de voorwerpen onderling tot elkander staan. Onze kennis van de natuur, van onze medemonschen, van ons zolven is phenomenaal, d. i. dat wij dit alles slechts kennen, zoo als het voor ons zinnelijk kenvermogen verschijnt en geenszins zoo als het wezenlijk is. De natuur, onze medemenschen en wij zolven, wat ons ligehaam aangaat, zijn Noumenen, tot welker eigenlijken aard wij niet kunnen genaken, en waarover wij niets kunnen beslissen. Dit is geheel iets anders dan het wezenlijk bestaan der dingen te betwijfelen of te ontkennen. Hot N. is alleen hot wezenlijke dat bestaat, maar het innerlijke bestaan daarvan is voor onze kennis verborgen. Even als men in do natuurkunde do krachten door hare uitwerkselen on de ligchamen door hunne eigenschappen kont, doch geenszins tot de kennis van het wezen dier krachten on verschillende stoffen kan komen, zoo is het mot onze kennis in hot algomeen gelogen; voor ons is de kennis der verschijnselen (zie Phenomencn) alleen mogelijk. Er is slechts eon N. waarvan wij een onmiddelijk bewustzijn hebben, dat is van hetgeen in ons gevoelt, denkt en wil, zonder dat wij zulks daarom nog nader in don grond van zijn bestaan kunnen begrijpen. Do kennis der Noumenen is even onbereikbaar als die van hot absolute, de klip waarop do hedendaagsche bespiegeling in Duitschland is verzeild. Men zie Kant; Kritik der reinen Vermnft I'^t0 druk (Riga 1781), vorgol. V^dc druk 1818 en Prolegomena zu einer je-den künfligen Metaphysik (lliga 1783).

NOVALIS. Onder dozen naam schreef de beminnelijke Duit-sche dichter Friedrich, vrijheer von Hardonberg, geboren op het landgoed Wiederstcdt in het graafschap Mansfold, den 2¹¹™ Mei 1772. Na zich te Jena, Leipzig en Wittenberg in de letteren en rogten te hebben geoefend, bekwam hij eenen post bij het mijnwezen. Doch omstandigheden on neiging doden hom vooral do poëzij iu veroeuiging mot zijno vrienden, do Schlo-gels en Tieck beoefenon. Zijne rigting was tot zwaarmoedigheid geleid, zoo door de wijsbegeerte van zijnon tijd, als door don dood zijnor bruid. Hij zelf overleed in jeugdigen leeftijd, den 25ston Haart 1801, op het landgoed waar hij geboren was. Zijno Silmmtliche Schriften zijn na zijnen dood door zijne vrienden L. Tieck on F. Schlegel uitgegeven (Berlijn 1802, 2 dln., later meermalen herdr. en in 1846 mot een S¹¹⁰ dl. vermeerderd).

NOVAKA, provincie van het koningrijk Sardinië, grenzende aan Lombardije, heeft oene oppervlakte van 118 Cl googr. mijlen en oene bevolking van 513,000 zielen. Hot land is vlak, — slechts enkele heuvels wordt men gewaar, — en zeer vruchtbaar. Do oevers vau de Tessino zijn met bosch begroeid. Overigens ziet men velden, waarop rijst, tarwe, hennip, vlas enz. wordt geteeld, en die door een aantal kleinere rivieren en kanalen besproeid worden. Paarden on schapen zijn er zeldzaam; het rundvee is er talrijker, maar vooral treft men er ozols en varkens aan. De fabrieken bepalen zich tot zijdüspinnerijeu en linnenweverijen. Uo luchtgesteldheid is over hot algoinoeu gezond, ofschoon minder in de nabijheid der rijstvelden. Do hoofdplaats is N. Andere voorname steden zijn Vereelli, met 18000, on Vigevano, mot 15000 inwoners.

NOVARA, hoofdplaats dor Sardinischo provincie van denzelfden naam, gelegen op 45° 17' N. Br. en 8° 30' O. L. van Greenwich, hooft 16,400 inwoners, die werkzaam zijn in de zijdespinnerijen en linnowevorijen, en ook gedeeltelijk bestaan van den handel in rijst. De stad heeft een kasteel en is voorzien van vestingwerken. Merkwaardig is de schoone toren van St. Gau-denzio. N. is ook do hoofdplaats van oen bisdom, met vor-scheidone kloosters; belangrijke inrigtingen, die der vermelding waardig zijn , worden er overigons niet aangotroft'on.

N. is een zeer oude stad en sedert de XI¹¹⁰ eeuw dikwijls het toonoel van veldslagen en gevochten. De voornaamston daarvan zijn do overwinning door do Zwitsers in dienst van Maximiliaan Sforza don 6^dcl' Junij 1513 op do Franschen onder la Trdmouille en Trivulzio behaald en de beslissende nederlaag, die de Oostenrijkers (66000 man) onder Radotzky den 23^slen Maart 1849 aan het Piomontoescho logor (60000 man) onder koning Karei Al-bert toobragten. Gedurende twee uren hield hier het Oostenrijk-sehe legercorps van d'Aspre den strijd geheel alleen vol. De gevolgen dier overwinning waren hot einde van den vijfdaagschen veldtogt en de troonsafstand van Karei Albert.

NOVA SCOTIA. (Zie Nieuw Schotland).

NOVATIANEN. De aanhangers eener gestreng ascetische rigting, die in do helft der III¹¹⁰ eeuw ontstond en Novatianus, presbyter to Homo, tot aanvoerder had. Uitgaande van hot denkbeeld eener ideale volmaaktheid in de kerk, en iu zoover de voorloopers der Donatisten, bewoorden do N. dat diegenen, welke eenmaal regtstroeks of zijdelings hot christelijk geloof hadden verzaakt (zie Lapsi), geheel als niet-christenen moesten worden aangemerkt cn dus bij nieuwe opneming in den schoot der gemeente herdoopt. De N. stichtten afzonderlijke gemeenten, die vooral in Italië on Africa gevestigd waren en waarvan zich do sporen tot in do VIquot;¹⁰ eeuw vertoonon.

Zie over do N.; Kenckel, De haeresi Novaiiana (Straatsburg 1051); Mayer, Novatianismus (Leipzig 1668); Musaeus, De Xo-vatianis (Holmstadt 1665); Otto, Dc Novatiano haeretico (Rostock 1660); Pasch, De Novatianis (aid. IG82); Schelvig, De Novatia-nismo (Dantzig 1700).

NOVA ZEMBLA {Nowaja Scmja d. i. Nieuwland) oene eilandgroep in do Noordelijke IJszee, welke zich van 70° N. Br. naar het noorden uitstrekt en weinig bekend is. Vroeger hield mon N. Z. voor een enkel eiland, hetwelk door de Kazische straat van Waaigat gcscheidon was; doch uit later onderzoek is gebleken, dat het uit 2 dceleu bestaat, tussehen welke straat Matotsehnoi zich bevindt, van welke het noordelijke waarschijnlijk weder uit eilanden bestaat. N. Z. heeft oene oppervlakte van omstreeks 4000 □ mijlen on behoort tot het Russische gouvernement Archangel. De bodem, die zich in hot noordon tot eono aanzienlijke hoogte verheft, is bijna het geheelo jaar door met sneeuw en ijs bedekt, en levert slechts mos en eenigo weinige planten op. Do lange winternacht, slechts door noorderlicht eenigzins dragelijk gemaakt, duurt van half October tot het einde van Februarij. Menschen worden er niet gevonden, doch wel verschillende diersoorten , als rendieren, ijsbeoren, vossen, robben , walrussen, zeekalveron, in don zomer vele trekvogels, enz. waarom het dan ook vaak door jagers en visschers van dc naburige kusten bezocht wordt. De meening, dat or oudtijds rijke zilvermijnen gevonden worden, is door latere nasporingen gelogenstraft. In het laatst der XVI^d0 eeuw, toen de Nederlanders pogingen in het werk stolden om eono noordoostelijke doorvaart naar Oost-Indio te vindon, word N. Z. door Nederlandsche zeelieden aangedaan, die er zelfs eenmaal onder Bareudsz en Heemskerk overwinterden. — Sedert hot begin dor XIX'¹⁰ eeuw zijn er meermalen Russische reizigers geweest, om do gesteldheid des lands nailei op te nemen.

NOVELLE noomt men in de tegenwoordige letterkunde een

verhaal in proza, ilat zich van den roman onderscheidt niet alleen door minderen omvang, maar ook daardoor, dat het in den regel tot zijne handeling een enkel voorval, dat tot de werkelijke wereld behooren kan, gebruikt, terwijl de roman eene vereeni-ging van onderscheidene voorvallen beschrijft. Voor beiden, den roman en de N. gelden echter dezelfde vereischten van eenheid, mogelijkheid, natuurlijkheid en getrouwheid aan tijd en plaats, waar het beschrevene ondersteld wordt gebeurd te zijn. Do vader der eigenlijke N. is Boccaccio in zijn Decamerone; met roem is zijn voetspoor gevolgd door Cervantes in de Spaansche, Scar-ron in de Fransche, Gothe, Kleist, Tieck, van dor Velde enz. in de Duitsche, Walter Scott, den zich noemenden Dickens, Marryat en anderen in de Engelsche, Oehlenschlüger en Andersen in de Deenseho letterkunde, om van de Nederlandsche, meestendeels nog levende gelukkige beoefenaars van dat vak van letterkunde niet te spreken.

Do Italiaanscho Novellen uit do XIII^lt;1|! tot de XVII^de eeuw zijn door Bumohr verzameld in eeno Sammlung fur Kunst und Historie (Hamburg 1823), terwijl eene uitmuntende bloemlezing uit de Italiaanscho, Spaansche, Fransche, Engelsche en Hoogduit-Eche N. door von Bülow is gegeven in een NoneUenbuch (Leipzig 1834—1836, 4 din.). Vergelijk ook Keiler Italidnischer Afovellen-Sc/ialz (Leipzig 1831 —1832, 6 din.).

NOVELLEN, eigenlijk Novellae constitutiones post codiceni lt;1. is; Nieuwe besluiten na den Codex, heeten de door keizer Justinianus afgekondigde wetten en besluiten, genomen na het vervaardigen van den Codex, waarin de wetsbepalingen van vroegere keizers en hem zeiven tot aan het jaar 535 waren op-genomen. Reeds 1 January 535, weinige dagen na de afkondiging van den Codex was het noodig, weder een nieuwe speciale wet te maken, en dien datum draagt ook de eerste Novelle, terwijl de laatste verschenen is in het jaar 565. Van Justinianus zijn er, als men elf, die onder den naam van Edicta bekend zijn , er bij rekent, 166 aanwezig. De verzameling van deze nieuwe wetten heeft echter niet op keizerlijk gezag plaats gehad. De eerste verzameling is die van zekeren Julianus in Italië, die 125 der meest noodige N. bevat {Epitome Juliani). In hot Griekscho rijk kwam later eene verzameling uit van 168 N., waaronder echter vele voorkomen van de twee naaste opvolgers van Justinianus. Verder ontstond er in de middeleeuwen nog eeno verzameling van 134 N., gewoonlijk in tegenstelling tegen het Epitome Juliani, de Authentieke verzameling {liber Authenticorum) genoemd, die vroeger de gewone N.-verzameling vormden. In onzen tijd heeft men de verzameling chronologisch en historisch juist geregeld; gelijk zij vooral in de uitgave van het Corpus luris der gebr. Kriegel voorkomt; waar ook eene vergelijkende tabel voorafgaat tot vergelijking met de oude verzamelingen.

NOVELLI (Pietro), schilder, architect en graveur, word in 1603 te Monreale bij Palermo geboren en van daar den bijnaam il Morrealose. Hij is de trots van Poeilie, welks voornaamste steden werk van zijne hand aan te wijzen hebben. Beroemd zijn: een fresco in het bisschoppelijke paleis te Monreale; zijne voorstelling van de bruiloft te Kana in de eetzaal van het Benedictijner klooster aldaar, enz. Hij teekende goed, en had veel van het bevallige coloriet van Spagnoletto. Na eene reis naar Rome wist hij bovendien den grooten historischen stijl ook beter te vatten en zijne werken uit deze tweede periode worden daarom bijzonder geroemd. Hij overleed omstreeks 1660. Behalve dezen schilder kent men nog andere kunstenaars van denzelfden naam, zoo als Antonio N., beeldhouwer, die te Rome arbeidde en in 1662 overleed; Pietro Antonio N,, schilder te Venetie, die in 1804 op 75-jarigen leeftijd overleed; Francesco N., diens zoon, graveur, wiens gravuren naar Rembrandt en Mantegna zeer beroemd zijn.

NOVEMBER. (Zie Maand).

NOVI. Eene stad in de Sardinische provincie Genua aan den weg, die uit Piemont over de Apenynnen naar Genua voert, tusschen Scrivia en Orba gelegen, met 12000 inwoners en een kasteel op eenen berg, dient vooral tot herfstverblijf van de rijke Genuezen, die aldaar villa's en lusthuizen bezitten. De inwoners beoefenen de zijdeteelt en drijven eenen levendigen handel vooral in zijden stoffen. N. is in de geschiedenis merkwaardig door don veldslag, die aldaar den 15^den Augustus 1799 tusschen de Oostenrijkers en Russen onder Suwarow en de Franschen onder Joubert geleverd werd. De laatstgenoemden, 45,000 man sterk, waren tot ontzet van Tortona opgerukt, dat door Suwarow met 63,000 man belegerd werd. Joubert ovenwei, de meerdere magt des vjjands erkennende, hiold halt bij N. en werd aldaar aangevallen. Hij sneuvelde reeds bij het begin van den slag, waarop Moreau het opperbevel nam en met verlies van 16,000 man den terugtogt kon aannemen, die niet verder bemoeijelijkt werd. Het onmiddelijke gevolg van deze overwinning was de overgave van Tortona. L.

NOVICIAAT, proeftijd, is in het monnikenwezen der R. Catholieke kerk die inrigting, krachtens welke diegenen, welke in een klooster wenschen te worden opgenomen, vooraf eenen korteren of langoren tijd — in de meeste orden een jaar — aan de kloosterregelen worden onderworpen met vrijlating om gedurende of bij het einde van dien proeftijd nog van eene vaste toetreding tot de orde terug te komen. Gedurende het N. staan de candidaten onder naauwkeurig opzigt; zij worden geoefend in het opvolgen van de regelen dor orde, en ofschoon het doel van het N. medebrengt, de bezwaren aan het aannemen van het geestelijk gewaad verbonden althans niet te verborgen, is het niet te ontkennen, dat de begeerte naar rijke erfgoederen maar al te veel aanleiding geeft om de novicü en vooral de noviciae door de uitlokkendsto handelingen en voorstellingen tot het aannemen der orde over te halen.

NOVIOMAGUS. Aldus heet, naar zijne geboorteplaats, Nijmegen, in de geleerde wereld doorgaans Gerard Geldenhauer, geboren in of omstreeks het jaar 1482. Hij studeerde te Leuven in de wijsbegeerte, was daarna kapelaan van hertog Karei (later keizer Karei den V^dcn), vervolgens secretaris van Philips van Borgondic, bisschop van Utrecht en daarna van Maximiliaan van Borgondië, het laatst hoogleeraar te Marburg, eerst in de wijsbegeerte, vervolgens in de godgeleerdheid. Hij overleed er den I6^dcn Januarij 1542. Hij was een zeer geleerd man, die in vriendschappelijke betrekking stond met velen der voornaamste geleerden van zijnen tyd, onder anderen met Erasmus, wiens vriendschap hij echter door het uitgeven van eenige schriften ter bestrijding van het Roomsche geloof verloor, gelijk hij dan ook omstreeks het jaar 1530 openlijk do hervorming omhelsde. Zijne schriften zijn van godgeleerden, geschiedkundigen en dichterlijken inhoud. Zij worden opgenoemd door Valesius Andreas en Foppens, terwijl Dodt van Flensburg eene naauwkcurige biblio-graphie der uitgaven van Geldenhauer's werken heeft gegeven in den Ree. o. d. Ree. 1832, Meng. bladz. 514—517. Zijne levensbeschrijving van Philips van Borgondië (Straatsburg 1529, ook geplaatst in Matthaei Analect. T. I.) is het belangrijkste zijnor geschriften.

NOVOGOROD, een gouvernement van Rusland, met eene hoofdstad van denzelfden naam. Het is een der oudste deelen des Russischen rijks in Europa, wordt door de gouvernementen Wologda, Jaroslaw, Twer, Pskow, St. Petersburg en Olonetz ingesloten, en telde in 1851 op 2220 □ mijlen omstreeks 935,000 zielen. De grond, deels laag en moerassig, deels hooger en zandachtig, is in het noorden weinig, in het zuiden meer vruchtbaar. Men vindt er vele nieren, onder welken het Ilmen-meer; doch ook het Waldaï-gebergte of Wolchonkische woud, eene streek met heuvels, welke zich tot ruim 300 el boven den zeespiegel-verheffen en het hoogste gedeelte der uitgestrekte Russische vlakte uitmaken. De bevolking, meest Russen en Finnen, drijft aanzienlijken handel in hout, terwijl voorts vischvangst, landbouw en eenige fabriekarbeid de voornaamste middelen van bestaan zijn.

NOVOGOROD WELIKI d. i. Groot N., de hoofdstad des gouvernoments en eene der oudste steden des rijks, ligt aan de Wolchow, waar deze het Ilmenmeer verlaat. Eenmaal was zij van veel beteekenis, toen zij in de middeleeuwen tot het Hanzeverbond behoorde, en de stapelplaats der oostersche producten was, die hier door do westersehe volken afgehaald werden. Haar bestuur was toen republikeinseh. De bevolking moet tijdens den bloei wel tot 400,000 zielen gestegen zijn. Het oude gezegde: „wie kan tegen God en Groot N.Iquot; pleit voor de magt, die deze stad eenmaal had. Burgertwisten deden haar teruggaan, en nadat zij in de XVquot;quot;¹ eeuw onder de Russische grootvorsten gekomen was, hebben deze er den ouden vrijheidsgeest uitgedoofd. Hot verleggen der oude handelswegen hoeft het verdere gedaan. Thans

telt N. nog 20,000 inwoners. Er ligt eene steenen brug ovev de rivier. Tot de voornaamste gebouwen behooren een groot aantal kerken, onder wolke de Sophia-kerk, oen prachtstuk van mid-deleeuwsche bouwkunst, eenigo kloosters, oen kasteel en de gouvernementsgebouwen. De meeste woonhuizen zijn van hout. Er zijn eenigo fabrieken, terwijl de weinige handel, die N. nog drijft, door den weg van Petersburg naar Moskou, die er langs loopt, begunstigd wordt.

NOYON, het oude Noviomagus, in het Franscho departement de l'Oise, aan de Oise gelegen en omgeven door vele fraaije tuinen, is eene aangename, goedgebouwde stad van 6400 inwoners. Zij heeft eeno hoofdkerk, aanzienlijke fabrieken van katoenen en wollen goederen en vrij belangrijken handel. Do streek, waarin N. ligt, werd vroeger le Noyomais genoemd. Hier of bij Soissons viel in 486 de veldslag voor tusschen Chlodwig en Syagrius, welke aan de heerschappij der Eomeinen in Frankrijk een einde maakte. Ook is N. merkwaardig als zijnde de geboorteplaats van Calvin.

NUBIE. Onder dezen naam verstaat men de geheele landstreek, die ten noorden begrensd wordt door Egypte, ten oosten door de Roode zee, ten zuiden door Abyssinië en ten westen door de woestijn Sahara. Daar deze grensbepaling echter vooral aan do westzijde zeer onbepaald is, kan de juiste grootte niet naauw-kourig worden opgegeven; zij bedraagt tusschen de 12,000 en 15,000 □ mijlen. Zeer onzeker is ook het getal inwoners, dat op geen duizenden na kan bepaald worden. Zij kunnen in twee hoofdafdeelingen worden gesplitst; Nomaden en hen, die eene vaste woonplaats hebben. De eersten behooren meestendeels tot de Bedoeinen en zijn dus van Arabische afkomst. De laatsten noemen zich Berbiërs en behooren tot dien uitgestrekten stam, die zich over het grootste gedeelte van noordelijk Africa heeft verspreid. Bijna allen behooren tot het Islamismus; in vroegere eeuwen echter heerschte het Christendom in geheel Nubië en tot in de XIII¹¹⁰ eeuw was Dongola een christelijk koningrijk. Deze staat van zaken is echter geheel veranderd, nadat in de genoemde eeuw N. aan Egypte onderworpen geraakte, gelijk het dan ook nu nog onder het bewind van den pacha van Egypte staat. De staten van N. zijn; Barabra of Noord-Nubië, Dongola, Sjakia, Berber, Damer, Sjendic, Halfai, Sonnaar, Taka en Sa-oeakin.

De luchtsgcsteldheid is in N. zeer warm, in de woestijnen zelfs heet. De laatstgenoemde gedeelten zijn dan ook weinig bewoond; vele oude bouwvallen en overblijfselen van beeldhouwwerken bewijzen echter, dat oudtijds de kunstbeschaving der inwoners er eenen hoogen trap had beklommen. Het Nijldal is zeer vruchtbaar; de voornaamste voortbrengselen zijn: tarwe, tabak, katoen, olijven, druiven, indigo, suikerriet enz. Onder de dieren verdienen de giraffe en de rhinoceros bijzondere vermelding.

NUCK (Anton) geboren te Harderwijk, in de tweede helft der XVII^ao eeuw, oefende aanvankelijk de geneeskundige praktijk uit te 's Gravenhage, en werd daarop professor in de ontleedkunde en praeses collegii chirurg, te Leiden, waav hij in 1692 stierf. Boerhaavo prijst hem als een zeer handig ontleedkundige. Zijne werken zijn; De vasis aquosis oculi, Lugd. Bat. 1685, 12°. — /Je duciu salioali novo, ibid. 1686, 12° (beide werken te zamen gedrukt onder den titel: Sialogruphia et ductuwn aquoso-rum anatome nova, Ibid. 1690, 8°. 1695, 8°.) — Defensio ductuwn aquosorum, nee non fans salivalis novus, hactenus non descriptus, ibid. 1695, 8°. (Alles tot verdediging van zijne vermeende ontdekking van eene nieuwe speekselklier en speekselbuis, die hij evenwel slechts bij den hond kondo aantoonen, en eigene vaten, die tot leiding van het watervocht in het oog dienden, welke hij in visehoogen meende gevonden te hebben, welker bestaan evenwel door alle anatomen ontkend werd). — Adenographia curiosa el uteri foeminei anatome nova, ibid. 1692, 8°. — Operationes et experimenta chirurgica, edidit_t I. T. Tiling, med. Stud. ibid. 1692, 8°., 1714, 8°., te Jena 1698; in hot Duitsch onder den titel: Chirurgische Ilandgriffe, Lubeck 1709 , 8». en met aanmerkingen van Heinr. Blasius onder den titel; Der erlauterte Nuck, Halle 1728, 8». — Zijne Opera omnia zijn te Leiden 1733, 8°. uitgekomen.

De Opcr. en exp. chir., welke door Tiling na den dood van N. werden uitgegeven, bevatten voel belangrijks voor zijnen tijd,

55

vooral over het juiste gebruik van do seton, cauteria, fontanellen en blaartrekkende pleister, over panbooring, welke hij des noods op het slaapbeen onder deu losgemaakten slaapspier aanwende en waarbij hij ook het harde hersenvlies opende. Hij schreef bij graauwo staar voor, het volgens zijne meening bestaande ondoorschijnende vlies mot eene stompe naald naar beuoden tc drukken, ten einde do kristallens niet te raken. Hij leerde het eerst de paracentese van hot oog bij hydrops kennen. Hij stoot eene fijne troisquart in het midden van het hoornvlies, en legt, nadat het water daar uit is gcloopen een loodplaatje daarop. Ook loert hij de losmaking van het aneyloblepharon, (aan don oogappel vastgegroeid ooglid), en legt daarna een dun stukje met wijn bevochtigd perkament tusschen oogappel en ooglid. Voor kunstoogen houdt hij glas voor aanbevelenswaardig. Over neus-polypen en hunne verwijdering spreekt hij zeer doeltreffend. Om de polypen uit te droogen raadt hij kalkwater aan. Oppervlakkige sluiting van den gehoorbuis opent hij, diepere laat hij onaangeroerd. Ook beschrijft hij allereerst een gehoorbuis (de latere Stethoscoop), in den vorm van eenen spiraalvormig gedraaiden aan eenen steel bevestigden hoorn. Voor kunstgebitten en tandon geeft hij den tand van het nijlpaard, in plaats van ivoor op; tegen kiespijnen raadt hij aan den antitragus tc branden, waarvoor hij een eigenaardig in eene buis verborgen brandijzer uitvond. Voor het uittrekken van elke soort van tanden bezigde hij verschillende instrumenten, voor do snijtanden den koevoet, voor do hoektanden de gewone kiezentang, voor de voorste kiezen don regten en voor den achtersten den krommen pelikaan, voor do stukken of achtergebleven wortels den ravenbek. Bij zwangeren mogt men de hoektanden niet uittrokken, uit vrees voor nadoel aan de oogen der vrucht! In tegenstelling van B. Martin, die in eeno Diss, sur les dents, Parijs 1679, alle afvijlen dor landpunten en der carieuzo vlekken van de tanden afkeurde, meendo N. dat dit afvijlen bij scheef staande tanden noodzakelijk, en als daarbij de holte niet werd geopend, ook onschadelijk was. De indicatie voor arteriotomio (opening eener slagader) en bronchotoraie (opening van de luchtpijp) geeft hij tamelijk juist op, ook spreekt hij van het doorsnijden van de borstsleutelbeentepelspier (sier-nocleidomastoideus) bij ongeneeselijkon scheeven hals. Bij verlenging van de uvula (zie Gehemelte) blaast hij peper of gebrande aluin in; ook raadt hij in sommige gevallen aan, deze met het mes te verkorten. Bij verlenging van don tongriem (zie Tong) raadt hij aan alleen dan den tongriem te doorklieven, wanneer de tong niet buiten de rij tanden kan gebragt worden en verbiedt daarbij elk scheuren met do vingors. Voor borstkanker kent hij geen ander middel dan do operatie. Deze bewerkstelligt hij, zoo als Scultet, met een sikkelvormig mes, nadat hij de borst mot eene dubbele haak heeft gevat. De opening dor borstholte verrigt hij bij hydrothorax (borstwaterzucht) met eene dunne naald, bij empyoem door insnijding tusschen de vierde en vijfde rib, terwijl patient sterk uitademt, en invoering van een zilver buisje; de buikopening bij buikwaterzucht doet hij zoo vroeg mogelijk, hetzij door insnijding digt bij den navel in de rigting van do regte buikspier, zonder het peesgedeelte te raken, hetzij door opening van den navel, als deze gezwollen is, of door insteking van den puntigen catheter van Barbette, in wiens plaats evenwel dadelijk eene stompe buis werd gelegd, of ook door dagelijks insteken van eene fijne naald op verschillende plaatsen. Bij het afzetten van ledematen onderbond hij de bloedende vaten niet, maar drukte Lycoperdon Bovista daarop. De transfusie van het bloed beval hij ten sterkste aan en deelde verschillende daartoe door hom uitgedachte instrumenten en de geheele opereermethode uitvoerig mede. {Rust, Handlmch der Chirurgie). v. P.

NUYEN (Wijnand Jan Jozef) was een van de beroemdste Nederlandsche schilders der nieuw herboren school. Hij werd den 4^dl!n Maart 1813 te 's Gravenhage geboren cu openbaarde reeds vroegtijdig een' bijzonderen aanleg voor de teekenkunst. Onder de leiding van den landschapschilder A. Schelfhout ontwikkelde zich die aanleg snel en gelukkig. Ijverige studie naar dü natuur paarde zich bij hem aan de leer cn het voorbeeld des meesters, in wiens manier hij zijne eerste schilderijen vervaardigde, die echter geenszins slaafsche navolging maar integendeol veel oorspronkelijkheid bij eene groote vatbaarheid voor indrukken van buiten verrieden. Het was deze vatbaarheid die N., na

zijne reizen door België en Frankrijk, waar hij de voortbrengselen der toenmaals in jeugdige kracht werkzame, dusgenaamde romantiselie school leerde kennen en vurig bewonderde, het streven dier school op Nederlandschen bodem deed overbrengen. Deze drie elementen: natuurstudie, oorspronkelijkheid en romantische opvatting, smolten bij N. innig zamen en maakten hem, bij eene groote mate van technische vaardigheid, welke hem eigen was, niet slechts tot eene hoogst karakteristieke persoonlijkheid in dc nieuwere schilderschool, maar tevens tot een echt populair kunstenaar en verklaren tevens den krachtigen invloed, dien hij op zijne kunstbroeders, op zijne vereerders en volgelingen onder hen, heeft uitgeoefend. Voor hem die weet dat de romantische schilderschool als 'tware de reactie was van het traditionele classieismus, met zijne strenge, maar aan warm en waar gevoel vaak zoo arme vormen en met zijne verwaarloo-zing van liet colorict, ligt er niets vreemds in het verschijnsel dat in de rigting door N. ingeslagen schier uitsluitend naar levendigheid, naar kracht en gloed van colorict werd gestreefd. Dat de nanuwkeurigheid der vormen en de nuchtere natuur-waarheid daaraan wet eens werden opgeofferd, en dat van het meest dagelijksche onderwerp, het meest gewone natuurtafereel daardoor vaak eene voorstelling werd geleverd, die meer van een' dichterlijken droom dan van de tastbare natuur had, was een noodwendig gevolg der rigting en wordt door zoo menige schilderij uit de romantische school en van N. zeiven bewezen. In-tussehen werd deze uitnemende kunstenaar door de tradition der oud-hollandsche school, welker coloristen hij hoog vereerde, in menige al te dartele speling van zijn vernuft en zijne phantasie heilzaam beperkt en ontwikkelde zich daarentegen zijn zin voor het helder, harmonisch en krachtig coloriet dier school in zoo hooge mate dat velen van zijne werken in dit opzigt meesterstukken mogten genoemd worden en zijn vroegtijdig overlijden, te midden van zijnen schoon sten bloei, op don 2^llcn Junij 1839, met regt door de kunstwereld ten diepste werd betreurd. Van do liefde en vereering hem gewijd, getuigt een marmeren gedenk-teeken op het roomsch-catholiek kerkhof te 's Gravenhage, hem door zijne vrienden en vereerders opgcrigt en den 22^llton Julij 1842 plegtig onthuld. Zijne werken, stads- haven- en strandge-zigten, landschappen of scheeprijke meest stille waters voorstellende, in den regel gestoffeerd met een groot aantal figuren, worden in onderscheidene beroemde Nederlandsche verzamelingen aangetroffen en steeds op hoogen prijs gesteld.

NULLITEIT. (Zie Nietigheid).

NUMA POMPILIUS. Tweede koning van Eome, die in het jaar 715 voor onze tijdrekening tot opvolger van den vermoorden Romulus verkozen werd. Hij was de vierde zoon van Pompo Pompilhis een' aanzienlijken Sabyner, en van Tatia, de dochter van dien Tatius, die eenigen tijd met Eomulus te gelijk koning was. Nadat hij 13 jaar met haar in zijn vaderland als een ambteloos burger geleefd had, begaf hij zich na haren dood naar het land, waar hy zijne dagen in stille eenzaamheid doorbragt, tot dat hij tot koning benoemd werd. N. was verre verwijderd van den krijgszuchtigen aard zijns voorgangers; doch bezat daarentegen alle eigenschappen van een' groot wetgever en poogde do ruwe zeden van zijn volk door de godsdienst te verzachten. Men houdt hem tevens voor den oprigter van het collcgie der Pontifiees, en den insteller der Flamingen en Vestalen. Ook heeft hij zich door het verbeteren van den calender bij de Romeinen zeer verdienstelijk gemaakt, door bij de 10 maanden van het jaar nog January en February te voegen, en een maanjaar van 354 dagen in te voeren. Voorts worden almede de bepalingen der dies fasti en nefasti, dc vercering der termini of grensstecnen, en de afschaffing van menschenoffers aan hom toegeschreven. Bovendien bevorderde hij den landbouw en de vrede, en bleef onder zijn bestuur de tempel van Janus steeds gesloten. Om aan zijne wetten en nieuwe inrigtingen klem bij te zetten, gaf hij voor, dat hij alles op den raad der nimf Egeria verrigtte. Numa regeerde meer dan 40 jaar, in welken tijd do staat niet alleen door geenen oorlog ontrust werd, maar ook hot Eomeinsche rijk in bloei en welvaart aanmerkelijk was toegenomen.

NUMAN (Alexandek), hoogleeraar, directeur van 's Rijks j veeartsenijschool, werd in het jaar 1780 geboren te Baflo,in do | provincie Groningen, waar zijn vader predikant was. Hij stu- ] deerde te Groningen in de geneeskunde, promoveerde ia 1804 en zette zich in genoemde academiestad als praetiserend geneesheer neder. In het jaar 1821 werd hij aangesteld tot hoogleeraar aan 'sRijks veeartsenijschool te Utrecht, van welko inrigting hij vijf jaren later directeur werd. Aan eene groote mate van kennis in de geneeskundige vakken paarde N. een' onvermoeiden ijver, volhardende zucht tot onderzoek en kloek beleid in het bestuur der school. Hij werd aehtorvolgens lid dor eerste klasse van het koninklijk instituut van wetenschappen en van talrijke geleorde genootschappen zoo binnen als buiten 's lands. Algemeen geacht overleed hij te Utrecht den lquot;^,cn September 1851. Hij heeft velo verhandelingen en kleinere stukken over onderwerpen van geneeskunde, veeartsenijkunde en landbouwkunde geschreven, welke men in verseheideno tijdschriften verspreid vindt, als in de Verhandelingen der eerste klasse van het Instituut, in het Geneeskundig magazijn van Dr. Stipriaan Luiseius, in de Vaderlandsehe letteroefeningen, het Tijdsehrift ter bevordering van nijverheid, het Tijdschrift voor geschiedenis, oudheden en statistiek, in de algemeene Konst- en letterbode enz. Afzonderlijk heeft hij do volgende werken uitgegeven: Waarnemingen omtrent de zenuwkoortsen, vertaald uit het Duitsch van C. W. Hu-foland, Groningen 1808; Verhandeling over het dierlijk magnelis-mus enz. Groningen 1812; Handboek der algemeene Veeartsenijkunde, uit het Hoogduitsch van J. N. Rohlmes, Groningen 1812; Handboek der genees en verloskunde van het vee, Groningen 1819 (herdr. aid. 1826 en 1833); Redevoering over de veeartsenijkunde en de inrigting van derzelver onderwijs, enz. Groningen 1827; Veeartsenijkundig Magazijn, Groningen 1827—30 en 37; Verhandeling over de koepokken, zoo als dezelve natuurlijk bij het rund voorkomen, enz. met platen Utrecht 1831.

NUMANTIA, eene stad in het oude Spanje aan den Durius (Duero), ter plaatse van het tegenwoordige Soria in Oud-Castilie gelegen, beroemd door de dapperheid en het ongelukkig lot harer bewoners. Reeds in het jaar 153 v. Chr. hadden de Nu-mantijnen met voorspoed togen den Romeinschen consul Q Ful-vius Nobilior gestreden en toen in 143 on 142 Q. Caccilius Me-tollus Macedonicus allo steden dezerzijds Spanje, die aan den oorlog van Viriathus hadden deelgenomen, had onderworpen, bleven zij alleen onverwonnen overig. Zij bleven dapper en nu eens met meer dan met minder geluk strijden tot in 137. Tot tweemaal toe sloten zij met do Romeinsche legerhoofden den vrede, tot tweemaal toe werd deze overeenkomst door het Romeinsche volk voor niet geldig verklaard. Na 137 rustte de strijd, totdat in 134 de jongere Publius Cornelius Scipio als consul tot legerlioofd der Romeinen afgezonden werd. Deze herstelde de krijgstucht en omsingelde N. mot wallen en grachten en met een leger van 60,000 man, zoo Romeinen als hulptroepen. In de stad waren slechts 8000 weerbare mannen aanwezig; hunne uitvallen waren vruchteloos; de leeftogt liep ten einde; geen der Spaansche steden zond hulp, behalve Lutia, doch de 400 jongelingen uit die stad werden door de Romeinen overwonnen en Scipio had do wreedheid hun do handen te laten afhouwen. Ten laatste namen de Numantijnen, geene uitkomst meer ziende, het wanhopig besluit om de stad in brand te steken en zich met vrouwen en kinderen in dc vlammen te werpen. Slechts enkelen vond de overwinnaar nog levende, toen hij eindelijk na eeno belegering van 14 maanden in de stad doordrong, welke geheel tot een' puinhoop werd.

NUMENIUS , van Apamea, in Syrië loefdo waarschijnlijk op het einde der eerste christelijke eeuw. Hij schijnt de Platonische wijsbegeerte met de Pythagorische en zelfs met de Oostersche wijsheid vermengd te hebben, waarom sommige oude schrijvers hem een Pythagoreër noemen, o. a. Origenes en Eusobius. Van zijne door Plotinus (zie Plotinus) hoog gewaardeerde en waarschijnlijk uitgeschreven werken, zijn ons niets dan eenige brokstukken bewaard geblevon, die gedeeltelijk op do geheime leer van Plato, en op het onderscheid van Plato en de latere acade-misten betrekking hebben. Gelijktijdig met hem loofde een Alexander N., die zich ook met wijsgeerigo bespiegelingen bezig hield. N. heeft voorzeker een grooten invloed op de leer van Plotinus en daardoor op het Neoplatonismus gehad.

NUMERI. Hot vierde Bijbelboek des O. V. Het draagt zijnen Latynsehen naam (beteekenende getallen) naar do omstandigheid, dat er twee tellingen van het Israëlitische volk, benevens afzonder-

lijko tellingen der Lcviten en der eerstgeborenen, in verhaakl worden Overigens bevat het een gedeelte der geschiedenis van de Israëlieten gedurende hun verblijf in do Arabische woestijn, alsmede wetten en bepalingen van godsdienstigen en burgerlijken aard. Dit al'os hangt niet tot een geheel zamen, zoodat het bock uit êeno menigte afzonderlijke fragmenten bestaat. Deze fragmenten zijn ongetwijfeld van de hand van Mozes, op wiens naam wij hen bezitten, ofschoon enkele latere inlasschingen verraden dat do bijeenvoeging van het geheel eerst in lateren tijd, althans in den tegenwoordigen vorm, heeft plaats gehad.

NUMIDIE. Een landschap van Africa, door Plinius Metago-nitis genaamd, overeenkomende ongeveer mot hetgeen men tegenwoordig Algiers heet; grenzende aan Libyc en Mauritanië, en later mot Mauritanië vereenigd lot het door zijne buitengewone vruchtbaarheid bekend Mauritanië Caesariensis. N. had zijne koningen, waaronder vooral Massinissa als een magtig vorst, en wegens het deel dat hij aan den derden Punischen krijg gehad heeft, beroemd is. Hij liet het rijk na aan zjjnen zoon Micipsa, die het van 148 tot 119 v. Chr. bestuurde. Na den dood van dezen, volgden Adherbal en Hiempsal, zonen zijns broeders hem in do regering op. Jugurtha echter, die een natuurlijke zoon van denzelfden broeder en door Micipsa tot zoon aangenomen was, verdreef den eenen, doodde den anderen, en maakte zich meester van het rijk. Ofschoon zulks tegen den wil der Romeinen was geschied, bezat Jugurtha nog genoeg magtigc vrienden te Rome, om een' tijd lang de regering te behouden. Nogtans kwam het later tot eenen oorlog, waarin Jugurtha de nederlaag leed, en zijn rijk cijnsbaar aan do Romeinen en vervolgens eene Romein-sche provincie werd.

NUM1DISCH JUFFERTJE. Het N. J. (Crus Numidica Briss. Viryo L.) behoort tot het geslacht der kraanvogels (zie Kraanvogel) en is het naast verwant aan den kroonvogel (zie Kroon-vogd). Deze vogel is veel kleiner dan do kraanvogel, niet veel grooter dan de gewone ooijevaar. Hij heeft het ligehaam met blaauwachtig aschgraauwe vederen gedekt, met den kop, den hals en do slagpennen zwart, gelijk ook de vederen, die aan de keel nederwaarts hangen. Aan wederzijde hangt achter de oogen van het hoofd langs den hals een omgekrulde bos fijne witte vederen naar beneden. De iris der oogen is rood; de bek is aan den wortel groen, in 't midden geel, aan 't einde rood; de pooten zijn zwart.

Deze sierlijke en zeldzame vogel komt in Arabic, Nubie en misschien ook in Barbarije voor; gelijk de kraanvogel leeft hij in troepen.

NUMISMATIEK. (Zie Munt- en penningkunde').

NUMITOR. (Zie Romulus).

NUMMULITEN. Aldus noemt men eene soort van versteende dieren, welke zeer menigvuldig voorkomen in de krijt- en oude tertiaire formatiën, die men in vroegere tijden voor versteende munten of penningen hield, van daar de benaming. Door Blu-menbaoh werden zij Phaciten genoemd. Linnaeus bragt hen onder do iVaafito-soorten; Bruguicre maakte er het geslacht Camerina van. Lamarck plaatste hen bij het geslacht Foraminfera en de familie der Nouliloïden en verdeelde hen in twee geslachten: Lenli-culina met uitwendig duidelijk te erkennen mond en Nummuliles zonder dezo erkenbare mondopening, terwijl d'Orbigny hen weder in een geslacht Nummulina zamenvatte.

Zij zijn te erkennen aan hunne gemeenlijk platte of vlak afgeronde, schijfvormige schalen, welke eenigzins naar een muntstuk gelijken; slechts bij weinigen zijn aan don rand eene mondopening en sporen van spiraalvormige wendingen te ontdekken; doch splijt men hen in de vlakte, dan ontwaart men de talrijke spiraalwindiagen met tussehenschotten zeer duidelijk; snijdt men hen daarentegen dwars door, dan komen er in elkander sluitende ellipsen te voorschijn, waaruit volgt, dat het daarin gehuisd hebbende dier, geen gewonden weekdier moet geweest zijn.

Deze merkwaardige en zonderlinge dierenoverblijfselen zijn zeer verspreid en schijnen tot het oudste tertiaire tijdvak te be-hooren. Uitgestrekte rotslagen zijn in de Karpathen, Alpen en vooral in do landen gelegen aan de Middellandsche zee alleenlijk uit de overblijfselen van deze dieren gevormd, die men deswegens ook gepast onder den naam van JS'ummulüen-formatie (zie het volgende art.) tusschen de tertiaire formatie en het krijt ingelascht hoeft. Reeds vroeg hebben deze versteeuingen do opmerkzaamheid VII, tot zich getrokken. Strabo verhaalt er omstreeks het begin van onze tijdrekening van, dat de werklieden bij het bouwen van de Egy];-tischo pyramiden linzen in het rond hadden gestrooid, die later tot steen waren geworden. Deze in vroegere tijden door magtigo heerschcrs opgerigte gewrochten bestaan voor het grootste gedeelte uit N. bevattend kalksteen. In groote hoeveelheid worden deze versteoningen in het kalksteen in den omtrek van Parijs aangetroffen, van daar do benaming „Nummuliten-kalksteen.quot; Later werden zij in zeer verschillende landen ontdekt. Een merkwaardig voorbeeld van de verbazende hoeveelheid dezer dierlijke overblijfselen leveren de omstreken van Suggsville in Noord-America op. Eene lange heuvelreeks, dio eene hoogte van 300 voet bereikt, bestaat geheel uit N., door zandig-kalkig deeg gebonden.

De soorten van dit geslacht zijn nog niet naauwkeurig beschreven ; wegens hare gelijkvormigheid zijn zij moeijelijk van elkander te onderscheiden; in grootte wisselen zij af van eene microscopische kleinheid tot die van anderhalve duim in middellijn. Meer dan 20 soorten zijn er in meerdere en mindere mate van bekend. Do Nwnmulites (Nummulana) laevigata Lamarck, waarvan de middellijn van 2 tot 10 lijn bedraagt is lensvormig, glad, matig gewelfd, aan den rug vrij scherp en heeft tot 30 spiraalgangen, komt inzonderheid veel voor in de onderste lagen van de grofkalk. N. leniicularis, N. variolar is en N. Sa bra Lamarck in de tertiaire formatie; de N. Placentula Forskal is zeer groot en is diegene, welke in den kalksteen van do Egyptische pyramiden wordt aangetroffen; de N. Faujasü Lamarck komt in den St. Pietersberg bij Maastricht voor.

NUMMULITEN-FORMATIE. In verschillende landen van het zuidelijke gedeelto van Europa, in Oostenrijken Beijeren, in Zwitserland, in de Alpen en in Savoijo, in het zuidelijke gedeelte van Frankrijk, in Spanje, Italië en Sicilië komen lagen van zand- on kalksteen voor, welke, wegens do versteeningen, die zij bevatten, als N.-F. worden aangeduid. Vroeger meende men deze beddingen als het bovenste lid van de krijtgroep te moeten beschouwen; latere onderzoekingen hebben aangetoond, dat zij als de onderste lagen of banken van het Molasso-gebergte moeten worden aangemerkt. Hot zijn do versteeningen, namelijk de Nummuliten (zie het voorg. art.), welke aan dezo vorming haren naam gegeven hebben en in de meest verschillende oorden der aarde tot hare kenmerken dienen. Zij is eene der weelderigste en merkwaardigste vormingen, die in hare eigenschappen overal volkomen overeenstemmen en klaarblijkelijk uit eene en dezelfde geweldig in beweging geweest zijnde zee moeten afgezet zijn geworden. Bij uitnemendheid schijnen dezo vormingen in de zuidelijke landen op te treden; behalve in de boven genoemde landen, treft men haar ook aan in de meeste ter wederzijde van de Middellandsche Zee gelegene landen of kuststreken , in de Grieksche on Turksche gebergten, in de Krim en in den Kaukasus, in Klein-Azië, in den Libanon, in Perzië en Oost-Indië, langs den Himalaya en Altai, tot aan do grenzen van Sina, op het eiland Borneo, gelijk ook op vele plaatsen in Noord-Ameriea, als in Marokko en Egypte, welks pyramiden grootendeels uit hare gesteenten zijn opgestapeld. Inzonderheid is deze formatie in Zwitserland zeer ontwikkeld en bereikt aldaar groote hoogten, als in den Dent du Midi van 10,190 en in de Diablerets van 10,400 Rijnl. voet.

Met betrekking tot do kennis van deze formatie heeft zieh in don laatsten tijd de Engelscho geoloog Murehison groote verdiensten verworven. „Wanneer wij een blik op de wereldkaart worpenquot;, merkt hij aan „en de, hier en daar afgebrokene, maar onmetelijke uitgestrektheid der nummulitische formatie over 23 breedte-graden en bijna 100 lengte-graden kennen, welker noordelijkste rug aan de noordelijke helling van do Karpathen, aan de zuidelijkste punten in Cutsch [aan do noordelijkste grenzen van Bengalen] eenzelvig is; welker westelijke massa's in Spanje en Marokko oan die van aan de Brahmapootra gelegen, gelijksoortig zijn, dan voelen w'u eerst de beteekenis, welke de Num-muliten-groep in do geologische rij toekomt. En eene zoodanige gelijkheid dor afzettingen in do meest van elkander verwijderde oorden wordt bij de dikwerf groote verscheidenheid der karakters ten aanzien van de steensoorten aangetoond. De zwarte, half kristallinische kalksteencn en schiefers in de hoogc bergen der Alpen van Walliserland en Savoye en de zwarte viseh-sehiefe»

vaa GliU'iis, de harde, kalkige, groene zandstooaen van do Bor-nor-Alpon en ia Boijeron; zij allen werden in hetzelfde tijdperk afgezet of nedergeslagen met do witte kalksteenen, morgels en zandstcenen vau den Monto Bolea eu van hot Vioentijnsche, mot do massa's in Egypte ou Hindostan.quot;

NUNDINAE. Zoo noemde men te Rome den na negen gewone dagen wederkeerenden bnitengewonen dag, welke een marktdag was, op welken geene comitia werden gehouden, maar wol regt gesproken word, omdat er dan veel landvolk in de stad kwam. Hot beteekent dus zoo veel als onze weekmarkt.

NUNEZ (Pedko), doorgaans Nonius genoemd, geboren te Alcazar do Sol in Portugal, in hot jaar 1492, was hoogloeraar dor wiskunde te Coïmbra, waar hij in het jaar 1577 overleed. Zijne schriften, van wis- en sterrekundigea inhoud, zijn te Bazel in 1566 uitgegeven. Hij is de uitvinder van den toestel tot naauw-keuriger sterrokundigo waarnomingen, die naar hem genoemd wordt. Zie Nonius.

NUNTIUS. Aldus worden de gezanten van den pausolijken stoel aan vreemde hoven genoemd, voor zoover zg de waardigheid van kardinaal niet bezitten. Hunne eigenlijke en oorspronkelijke bestemming is niet zoozeer om diplomatieke betrekkingen mot een hof te onderhouden, althans niet op den voet van gelijkheid tussohen dengene, die zendt en dongene, tot wien de gezondene gaat; want volgens het eigenlijke beginsel van het canonieke regt beschouwt de paus zich als oppermagtig boven alle vorsten verheven. Do N. hoeft dus eigenlijk in last om voor do belangen der pauselijke oppermagt in het land, aan welks hof hij zich bevindt, te waken, hoewel de loop dor tijden Eome in de noodzakelijkheid heeft gebragt om mot souvereineu op den voet van gelijkheid in regten en rang te handelen; hetgeen in-tusschen slechts een tijdelijk toegeven aan den drang dor omstandigheden, geenszins het opgeven van een beginsel is.

Eene Geschichte der Nuntié'n in Deutsddand is door v. Moser gegeven (Frankfort 1788).

NUTATIE of wankeling van de as der aarde. De aantrekking van de zon cn de maan beide oefent op de aarde wegens haren meerderen omvang onder den aequator eene werking uit, die zich aan den sterrenhemel vertoont in den vorm van eene langzame beweging der hemelpool om die der ecliptica. Zie Nachteveningen. Dit verschijnsel, do teruggang der nachteveningen genoemd, gaat evenwel niet eenparig, maar mot kleine slingeringen , aan welke men den naam van N. geeft. Zij is door Bradley het eerst ontdekt en vertoont zich aan den sterrenhemel in den vorm, alsof de hemelpool in 18J. jaar den omtrek beschreef van eene kleine ellips, die eene groote as heeft van 19quot; en eene kleine van 14quot;, terwijl het middelpunt dier ellips eenen cirkel van 23J^c diameter om het poolpunt der ecliptica beschrijft.

NUT VAN 'T ALGEMEEN. (Zie Nieuwenhuyzcn).

NUX VOMICA. (Zie Braaknoten).

NYEBORG. Eono vesting op het eiland Funen aan de Groote Belt gelegen, hot overgangspunt naar Korsör, met eene haven en 3200 inwoners, is in de geschiedenis bekend door do overwinning dor Denen op de Zweden, den 24^stlt;;11 November 1659. Aan dezen slag namen de Nederlandscho troepen een belangrijk aandeel, daar zij do overwinning, die reeds naar de zijde der Zweden overhelde, op hunne zijde wisten te brengen. L.

NYERUP (Rasmds). Deze uitmuntende letter- en oudheidkundige werd in het jaar 1759 op het eiland Funen'geboren. Na eenige jaren de betrekking van koninklijk bibliothecaris te Kopenhagen te hebben bekleed, werd hij in het jaar 1796 benoemd tot hoogleeraar in de letterkundige geschiedenis aan do hooge-school aldaar. Hij overleed te Kopenhagen, den 28quot;^,'^m Junij 1829. Zijne voornaamste geschriften zijn; Specilegium bibliographicum (Kopenhagen 1782 volg. 5 st.,), een voortreffelijk werk; zyn uitvoerig 4 dln. bevattend werk over den toestand van Denemarken en Noorwegen in vroegere en latere tijden (aid. 1802 volg.) bevattende oenen schat van navorsching ook over de vroegere beoefening van kunsten en wetenschappen in do beide genoemde landen, een onderwerp, waarop ook zijn woordenboek van Deen-sche, Noorweogsche cn IJslandsehe schrijvers (aid. 1820, 2 dln.) betrekking heeft. Voorts noemen wij zijne uitgave van oud-Deeiische heldenliederen (Udualgte JDanske hjempeviser, aid. 1812 volg. 5 dln.), met Rahbek en Abrahamson bearbeid; zijne uitgave van oud-Noordsche spreekwoorden {Peder Syv's Icjernefulde ordsprog, Ned. 1807, en Pede7- Loll's ordsprog, aid. 1828), gelijk mede zijne werken over de stichtelijke schriften voor den tijd der Hervorming (aid. 1784) en over do oude Deeusche wetboeken in het algemeen (aid. 1817).

NYKÖPING. Provincie van het koningrijk Zweden, een deel uitmakende van het landschap Zweden, gelegen aan de Oostzee, grenzende aan de provinciën Stockholm, Upsala, Westeras, Orebro on Linköping; heeft eene oppervlakte van 135 □ geo-graphischo mijlen, bevolkt met 108,223 zielen. Do kust heeft vele inhammen eu bogten. Het land is bergachtig, deels bedekt met bosch, waarin eiken, berken en dennen de voornaamste boomsoorten zijn; deels bebouwd met vlas, hennip, tarwe, roggo, gerst enz. terwijl er ook goede weiden gevonden worden. Men treft er verseheideno meren aan, waarvan de voornaamsten zijn: het Maler, Hielmer, IJngaren, Bofven Oeljaren, Langhalsen, Kolen-aren enz.; ook rivieren, als: de Torschalla, de Trosa en de Ny-köpings-A. De bevolking is voor een deel werkzaam in de ijzer-, lood-, koper- en steenmijnen; de voortbrengselen daarvan, gevoegd bij die van den landbouw, en het hout, dat de bosschen opleveren, houden den handel levendig. De hoofdplaats der provincie is Nyköping.

NYKÖPING. Hoofdplaats der provincie van denzelfden naam; gelegen aan de Nyköpings-A, niet verre van haren mond, op 58° 45' 24quot; N. Br. en 17° 1' O. L. van Greenwich. De rivier stroomt door de stad. In de nabijheid der stad bevindt zich eene haven met goede landingplaatsen. De inwoners , 2400 in getal, houden zich bozig met handwerken, zijn werkzaam in de smederijen en papiermolens, eu drijven handel in hetgeen de streek oplevert. Niet verre vau do stad ligt eene rots, waarop een toren is gebouwd.

NYMPHEN. Aldus worden oorspronkelijk bij de Grieken alle jonge huwbare dochters genoemd; later werd de benaming uitsluitend gebruikt voor vrouwelijke godheden van lageren rang, welke men meende dat zich in do zee, de rivieren, do bergen, bosschen, grotten enz. ophielden. Zij verkregen naar die woonplaatsen verschillende benamingen, als Oceaniden voor haar die de zee bewoonden, Potamiden voor haar die de rivieren tot woonplaats hadden; de N. dor bronnen werden Najaden, die der bergen Oreaden of Orestiaden, die der valleijen Napaeën, die der boomen en bosschen Dryaden en Hamadryaden genoemd. Voorts waren er, die steeds hoogere godinnen vergezelden, zoo als do jagtnymphon Diana. Men meende dat eenigen daarvan de toekomst konden voorspellen en dat allen wel sterfelijk waren, doch zeer lang leefden en nimmer verouderden. Eene enkele bestond slechts als stem (zie Echo). Zij werden door de kunstenaars of geheel naakt of slechts gedeeltelijk bekleed voorgesteld.

NYMPHENBURG is een park en lustslot van don koning vau Boijeron, in do nabijheid van Munchon gelegen. Het slot werd in 1663 door do keurvorstin Adelheid gesticht en eerst door Maximiliaan den II^dcquot; voltooid. Voor het gebouw ziet men fonteinen, die gezegd worden 90 voet hoog te springen. In het park treft men prachtige serres en eene merkwaardige porseleinfabriek aan. In dit slot hebben eenigen tijd lang de keizer Napoleon de I'^lc, Alexander de I'¹⁰ en Frans do Iquot;^t0 gewoond en koning Maximiliaan do Iquot;¹⁰ van Boijeron is er gestorven (Oct. 1825).

NYMPH OMANIE. {Vrjstcrmoede, furor uterinus, erotomania, andromania) is eene ziekte, welke zich gewoonlijk in tusschen-poozendon vorm vertoont. Het hoofdverschijnsel is woeste, onbedwingbare lust tot geslachtavereoniglng, eene drift, waardoor alle gevoel van kiesch- en kuischheid soms wordt overvleugeld; de ongelukkige, die door N. wordt overmeesterd, verliest alle schaamtegevoel en geeft haren lust door alle mogelijke indecente en wellustige, soms walgelijke handelingen en woorden te kennen , on zoekt bij iedereen, die zich daartoe wil verleenen, van wat stand of raug ook, bevrediging voor hare dringende behoefte. Hare oogen staan wild, het haar is ongeordend, do ademhaling en pols versneld, alle bewegingen zijn versneld en allen, even als hare woorden, hebben betrekking op hot doel hetgeen zij zoekt te bereiken, en niet zelden ondervindt zij ook door voldoening aan hare woeste begeerte nog sterkere behoefte; hierbij komen allerlei zenuwverschijnsels; dorst, herhaalde lozing van bleeke urin, speekselvloed, moeijelijkheid bij het slikken, tandengeknars , enz. De oorzaken, die de N. teweegbrengen, zijn zoo

verschillend, dat het onmogelijk is haar allen op te noemen. Zeer dikwijls behooren teleurgestelde liefde, verkeerde lectuur, wel-lustiee gesprekken, ligchamelijke opwekkingen van allerlei aard, plaatselijke ziektetoestanden der baarmoeder of dor andere ge-slachtsdeelen, wurmziekte, jeukende uitslagen in de streek der ceslachtsdeelen, tijdperk der maandelijksche regels, zelfs ingewandsziekten onder de opwekkende oorzaken; gewoonlijk werken een of meer der genoemde oorzaken te zamen.

Niets is van meer belang en vereischt naauwkeuriger oplettendheid dan do beslissing over het al of niet doelmatige van een huwelijk in do byzondere gevallen van N. In het ecne geval toch kan het huwelijk als geneesmiddel, in het andere als middel tot verergering der kwaal dienen.

Voor de behandeling dient een kundig, ervaren en tevens verstandig geneesheer geraadpleegd te worden, aangezien de behandeling kennis, ondervinding en eenen helderen, wijsgeerigen blik vereischt. ^v- 1'-

NYSTADT, eene stad in Finland aan de Oostzee gelegen, tegenover de Alands-cilanden tusschen Abo en J3jorneborg, heeft eene goede haven. Hare bevolking bedraagt ongeveer 3000 zielen; er wordt levendige handel gedreven in houtwaren en linnen, terwijl er vele linnen en wollen stoffen geweven worden. N. werd in 1617 gesticht. Den IG³⁰¹¹ September 1721 werd aldaar tusschen Rusland en Zweden de vrede gesloten, waarbij Peter de Groote zijne bezittingen met Lijfland, Esthland en een gedeelte van Finland zag vermeerderen.

O. Do vijftiende letter van ons alphabet, de vierde der klinkletters. Volgens Bilderdijk (Van het letterschrift, bladz. 55) is hare gedaante de afbeelding van den cirkelvorm, dien de spraak-buis en de lippen by het uitspreken van dezen klank aannemen. Zie over hare plaats in de letterreeks, aid. bladz. 107. De enkele (korte) o heeft in onze taal tweeërlei uitspraak, b. v. in de woorden dom en stok. — In de rekenkunde is de 0 het teeken van niets (nul); eene kleine o aan do bovenzijde achter een cijfer geplaatst (b. v. 1°) duidt eenen graad j-Jj. van eenen cirkel, aan; in de scheikunde is eene O het teeken van aluin, terwijl ₀^o0 dat van olie is. — Op de oude Fransehe munten duidt het teeken o aan, dat zij te Riez geslagen zijn. — Voor ler-sche geslachtsnamen geplaatst, moet de o verklaard worden als eene verkorting van of — Bij de oude Grieken was ó 70, o 70,000; de dubbele o o w 800, w 800,000.

OASEN, {Oasis, ook llyasis; Koptische benamingen, een bewoond oord beteekenende), zijn vruchtbare plaatsen, naar eilanden gelijkende, in de woestijnen van Lybië, die haren oorsprong aan de beeken verschuldigd zijn, welko van de hoogten of heuvels komen, aan wier voet zij liggen. In de groote zandwoestijn Sahara, die eene uitgestrektheid van 65,000 □ geographische mijlen heeft, vindt men 32 zulke plaatsen, die door beeken doorstroomd, en met dadelpalmen en Thebaanscho palmen benevens gom-aeaciaboomen en mannastruiken bedekt zijn, doch waarvan slechts 20 bewoond worden. Tot de O. welke den ouden reeds bekend waren, behoort Siwah, eertijds Ammonium; deze bevat eene stad en vijf kleinere plaatsen. Ten westen van den bergrug Eamli liggen de groote en kleine Egyptische O. Van de westelijke Augila, die door kooplieden bewoond wordt en op den handelweg van Egypte naar Fezzan ligt, vindt men in de schriften der ouden geen gewag gemaakt.

OAXACA, een der zuidelijke staten van Mexico, tusschen den golf van dien naam en den grooten Oceaan, welke in 1850 op 1577 □ mijlen 525,101 bewoners telde. De Cordilleras door-loopen hem in eene noordwestelijke rigting. De voornaamste rivieren zijn de Bio Verde, die zich in den Oceaan, de Alva-rado, die zich in den golf van Mexico ontlast. Het klimaat is er, met uitzondering van enkele streken tusschen de bergen en langs de kust, waar de hitte drukkend kan zijn, aangenaam; de grond is vruchtbaar. Voortbrengselen zyn verschillende graansoorten, katoen, indigo, koffij, suiker, velerlei soorten van hout, geneeskrachtige kruiden en vruchten, en vooral cochenille. De industrie bepaalt zich tot het vervaardigen van voorwerpen tot eigen gebruik; alleen de bergwerken houden vele handen bezig, hoewel geenszins in die mate als bij den rijkdom der mijnen het geval zou kunnen zijn. Gebrek aan wegen, doch nog meer dat aan goede havens belemmert den handel, die dooiden aanleg eens spoorwegs over de landengte echter merkelijk zal kunnen bevorderd worden.

O. de hoofdstad, de zetel der regering en eens bisschops, is in den vorm eens vierkants gebouwd, en in eene vruchtbare vlakte gelegen. Tot hare voorname gebouwen behooren die des bestuurs, het bisschoppelijk paleis, do hoofdkerk en een schouwburg. De stad, die in 1850 ruim 25,000 inwoners telde, werd in 1522 door de Spanjaarden op de plaats ecner vroegere geslicht. Zoowel in haren omtrek als in andere deelen dezes staats, treft men nog overblijfselen van de bouwkunst der oude Indianen aan.

OBADJA. Een der zoogenoemde kleine profeten, die naar de overlevering een geboren Idumeër was. Waarschijnlijk (verg. Ob. vs. 17) leefde hij ten tijde der verovering van Jerusalem door Nebucadnezar, zoodat hij uit dezen hoofde niet voor dezelfde te houden is met een der drie personen van denzelfden naam, die elders in het O. V. (1 Kon. XVIII: 3, 2 Chron. XVII; 7 en XXXIV: 12) vermeld worden. De inhoud van zijn kort geschrift bestaat in eene strafrede tegen do Idunieërs of Edomiten, wegens hun deelnemen aan de krijgsbedrijven tegen Juda, met het openen van heerlijke uitzigten in de toekomst voor dit laatste volk.

OBELISKEN, een Grieksch woord, o'/iVAiozoi;, beteekenende eigenlijk eene korte spies. Men verstaat er die voorwerpen der Egyptische oudheid door, welke bestaan in eene dunne, vierzijdige, uit één stuk gehouwen zuil, aan de bovenzijde in eene piramidaalvormige spits uitloopende. In de hieroglyphische taal van het oude Egypte heeten zij Techen. Oorspronkelijk waren deze zuilen bestemd om op do voorpleinen der tempels geplaatst en van korte opschriften voorzien te worden. De hoogte der O. is zeer verschillend; do oudst bekende werd in eene grafstede bij Memphis gevonden; zij is slechts 2 voet hoog en bevindt zich tegenwoordig in het koninklijk museum te Berlijn. Doch de meesten zyn veel hoogcr, van 50 tot 150 voet. De steen, waaruit zij bestaan, is meest roodachtig graniet; enkelen vindt men ook, die uit wit marmer zijn gehouwen. De meeste O. zijn in do steengroeven van Opper-Egypte uitgehouwen en over den Nijl en door middel van kanalen naar de plaats van hare bestemming vervoerd. Velen zijn bedekt met uitgehouwen of ook in kleuren geschilderde hieroglyphen, sommigen echter geheel glad. Het gebruik om deze zuilen op te rigten is zeer oud; Herodotus maakt er reeds melding van, breedvoeriger echter Plinius, die koning Mitres voor haren eersten stichter houdt. Doch de tijd wanneer dio vorst zou geregeerd hebben, wordt niet opgegeven, en men mag het er met genoegzame waarschijnlijkheid voor houden, dat do meeste O. onder die dynastie zijn opgerigt, welke omstreeks het begin onzer jaartelling in Egypte regeerde. Keeds de Eomeinscho keizers lieten onderscheidene dezer gedenkstukken naar Rome overbrengen. Zoo liet keizer Augustus twee O. uit Hcliopolis naar zijne hoofdstad vervoeren; eene dier tivec was de vermaarde, die op het veld van Mars werd geplaatst en de zuil uitmaakte van den grooten zonnewijzer, op 's keizers last door den sterreknndlge Manilius vervaardigd; de andere werd in den Circus maximus geplaatst, bij do verwoesting van Rome door de Barbaren omvergeworpen, maar op Jast van paus

Sixtus den V^dou iu het jaar 1589 door den bouwmeester Domi-nieo Fontano ran onder do puinhoopen gehaald en bij do kerk Madonna del popoio geplaatst. Hetzelfde lot had cene andere, dio door keizer Constautinus naar Rome word overgebragt ou mode in donzelfdcu Circus geplaatst was ; de barbaren haalden ook dat gedenkstuk omver, zoodat het in drie stukken brak, doch paus Sixtus de V^de liet ook deze zuil herstellen en in hot jaar 1588 voor de kerk van St. Johannes in laterano oprigten; deze obelisk heeft cene zwaarte van 13,000 centenaars en is zonder het voetstuk 140, vnet hetzelve 179 voet hoog. De fraa'yo obelisk, die hot plein voor de St. Pieterskerk versiert, is door keizer Caligula naar Rome overgobragt; zij weegt omtrent 10,000 centenaars. De laatst naar Europa overgebragte is dio van Luxor nabij ïhebe, welke in hot jaar 1831 door paeha Mehemod-Ali aan Frankrijk is ten geschenke gegeven en met voel kunst den 25«ton October 1836 ondor de leiding van den ingenieur do Bas op do place do la Concorde te Parijs opgerigt. Deze steenklomp weegt ruim 250,000 Ned. ponden.

Zie over do O., behalve de schrijvers over do Egyptische monumenten in het algemeen; Birch, Notes upon obelisks, in hot Museum of classical antiquities, vol. II; l'IICto, Notice historique sur les ohélisques (Parijs 1836); Ungarelli, Interpretatio obelisco-rum nrbis Romae (Rome 1842); Zoëga, De origine et usu obelis-corum (Rome 1797); en over die van Luxor afzonderlijk; Cham-pollion Figoac, l'Obélisque de /voiijsor (Parijs 1833); en Salvolini, Lettre sur les hiérogltjphes de l'obélisque de Louqsor, in: l'Europe litéraire, 23 Janvier 1834.

OBED-ALLAII AL MAHDI (Aboe Mohammed), stichter van de dynastie dor Fatimiden (zie Califan), geboren omstreeks het jaar 269 der Hedschra (882 na Chr.) was een zoon van Ismaol, den zoon van den iman Djafar al Sadik, achterkleinzoon van don calif AH, schoonzoon van Mohammed. Ondertusschen werd deze afstamming reeds bij zijn loven en wordt nog door velen ontkend. Sommigen zeiden dat hij een Jood, anderen dat hij een Egyptenaar was. Er bestond eone voorspelling dat omstreeks in het jaar 300 uit Africa zou opkomen do Mahdi, hoofd der ge-loovigen, die in den Koran beloofd was; de grootvader en vader van O. duidden deze voorzegging op hem. Na den dood van zijnen vader word O. deswogens door den calif Moktafl vervolgd, zoodat hij genoodzaakt word met zijnon zoon Abool Cacem Mohammed naar Egypte te vlugten. Inmiddels had er een opstand ton zijnen voordeele plaats en zeker opperhoofd Aboe Abdallah, zich aan het hoofd der opstandelingen geplaatst bobbende, overwon geheel noordelijk Africa cn erkende O. als Mahdi. Van toen af vestigde zich deze vorst te Rakkada, en begon hervor-mingon in de administratie en voornamelijk in de burgerlijke en godsdienstige wetgeving in te voeren. Hij liet Aboe Abdallah, die deze hervormingen zocht te keer te gaan en zich met hem gelijkstelde, het leven ontnemen cn voegde bij zynen titel van al Mahdi, dien van Emir al Moememm, vorst der geloovigen, welke titel bij uitsluiting aan de califen, opvolgers van Mohammed, geschonken werd. Hij kwam daardoor in openlijken opstand tegen den calif van Bagdad on was alzoo de oorzaak der groote scheuring, die het Mohammedanismus drie eeuwen lang verdeeld hield. In het jaar 303 stichtte hij de stad Madiah op de bouwvallen van hot oude Aphrodisium, op een schiereiland ongeveer 30 uren van Tunis gelegen en vestigde aldaar den zetel zijner regering. Hij breidde zijn gezag van den oever dor Atlantische zee uit tot aan Barca, doch trachtte vergeefs Egypte te veroveren. Zijne zeelieden waren op do Middellandsche zee do schrik zijner vijanden, en veroverden vorscheidono steden op Sicilië en Italië. Hij overleed den 4'ⁱ⁰¹¹ Maart 934 cn liet hot rijk aan zijnen zoon Cain Biamr Allah.

OBERLIN (Jeremias Jakob), hoogleoraar en boekbewaarder aan do universiteit te Straatsburg, alsmede correspondent van hot Eranscho instituut, geboren in genoemde stad den 7^dcn Augustus 1735, volbragt zijne studiën in do letterkundige wetenschappen en wijsbegeerte aan de hoogeschool dor gemolde stad, on genoot daarna nog 3 jaar het onderwijs dor hooglooraren in do godgeleerdheid; doch logde zich meer op het lettor-en oudheidkundig gedeelte dezer wetenschap, dan wel op de beoefening van haren geheolen omvang too. Toon Kennioot door gehool Europa de varianten van don Hobreouwschen tekst des Ouden Testaments liet opzamelen, nam O. de vergelijking der vier handschriften van de Straatsburger universiteit op zich, en leverde conige proeven van dozen zijnen arbeid in de Miscellanea litteraria Argentoratensia. Naderhand wijdde hij zich gehool aan de beoefening der oude en nieuwe talen, dor letterkunde, van alle gedenkstukken der oudheid cn der staatkunde. Ook hield hij zich met het beoefenen van do letterkunde dor middeleeuwen onledig, en verkreeg daardoor uitmuntende bouwstoffen voor de geschiedenis, taal- cn letterkunde van die tijden. Zijne uitgaven van eenigo werken van Ovidius, Horatius (Straatsburg 1788), Tacitus (2 din. Leipzig 1801) cn Caesar (Leipzig 1805, 2^lle druk 1819) worden te regt hoog gewaardeerd. Onder zijne overige werken behooren: Museum Schoepfliniamm (Straatsburg 1770—73); Or his anti qui monumentis suis illnstrati primac lineae (Straatsburg 1790); Rituum Itomanorum tabulae; Artis diplomaticae primae lineae (Straatsburg 1788); Zitterarum omnis aevi fata, ta-bulis synopticis exposita (Straatsburg 1789); bevattende de voornaamste schrijvers met do onderworpen, waarover zij geschreven, de natie, waartoe zij behoord, en don tijd, waarin zij geloofd hebben; voorts Essai sur le patois Lorrain du comté du Ban de la Roche; Exposé d'une découverte, faite au Forum de Rome, par le chevalier de Fr eden hein; Essai d'annales de la vie de Jean Guttenberg•, 'J. G. Scherzii glossarium Germanicum medii aevi, potissimum dialecti Sueoicae on eindelijk do Alsatia litterata, waartoe Schöpfiin hem vele bouwstoffen leverde. — O. was in 1778 buitengewoon hoogleeraar in de wijsbegeerte, en tevens leeraar aan hot gymnasium te Straatsburg, cn in 1782 gewoon hoogleeraar in de logica, dialectica en metaphysica. Hij moest gedurende de hevigste stormen dor omwenteling vele vervolgingen verduren; word mot verscheidene zijner ambtgonooton naarMetz gevoerd, en van don eenon kerker naar den anderen gesleept. Na de herstelling dor rust geraakte hij op vrije voeten, verkreeg oenen leerstoel bij de centraal-school, cn stierf te Straatsburg don lOquot;¹⁰» October 1805.

OBERON, volgons het volksgeloof dor oude Anglon de koning der Elfen (zie Elfen), komt als zoodanig het eerst voor in het oud-Eransche gedicht van Hnon de Villeneuve; lluon de Bordeaux, dat later is omgearbeid tot concn der ridderromans uit den cyclus van Karei don Grooten. Ondor de latere bearbeidingen der geschiedenis van dozen Elfenkoning is do beroemdste dio van Wieland, wiens romantisch heldendicht Oberon het eerst in den Deutsehen Merlcur van 1778 verscheen cn later meermalen volgens eeno veranderde cn verbeterde redactie is uitgegeven. Bekend is ook de opera Oberon van C. M. von Wcbor, waarvoor Planche den tekst geschreven heeft.

De naam O. is eeno verandering van Auberon, dat ontstaan is uit Alboron, gelijk dit laatste uit Alberich of Alforich, bc-heerschor der Alfen of Elfen.

OBI (De) of OB, door de Tartaren wel Omar, door de Ost-iakon wel As genoemd, is een der hoofdstroomon in hot noorden van Azië, die uit de zamenvlooijing van twee andore rivieren , de Katoenja of vorstin en do Bi of Heer ontstaat, welke beide op de Altai ontspringen en cene menigte watervallen vormen. De zamenvlooijing, waaraan do O. zijn naam te danken hoeft, die in het Russisch beide botoekont, heeft in hot gouvernement Tomek, niet ver van de stad Busk plaats. Do O. welks water eeno gele kleur hoeft, stroomt beneden die stad zonder moor watorvalleu te vormen, naar de IJszee, hooft moest lage oevers, die hier en daar het voorkomen van steppen hebben, en stort zich een weinig ton noorden van den Poolcirkel in don zeeboezem, die zijnon naam aan do O. ontleent. Do voornaamste steden, die aan do O. liggen zijn: Kolywan , Narim en Pirtschina; do voornaamste rivieren, die er zich in ontlasten: do Tscharisch, do Alei, de Irtitsch, de Konda, do Sosra, de Tsumisch, de Tom, de Kot en do Vooh. Hot stroomgebied dor O. wordt op 63,776 □ goographischo mijlen, hare lengte op 2000 uren begroot.

OBJECT of voorwerp is aan hot Subject tegenovergesteld, d. i, aan het wezen dat zich dit voorworp voorstellen, konnon, er naar streven en bezitten kan. Op zijne beurt kan het subject in eeno andere betrekking weder O. worden, en ieder mon-schelijk wezen kan zichzolven tot hot voorworp van zijne beschouwing, voorstolling en kennis maken. Het objective is dus aan hot subjective tegenovergeplaatst, maar het behoeft daarom nog goon wezenlijk (reëel) bestaand voorwerp te ziju, het kan

zoowel slechts een voorgestelde zaak als een werkelijk bestaand ding wezen. Men pleegt echter somtijds objectief in den uitsluitenden zin van werkelijk bestaand te gebruiken; eene zaak objectief te beschouwen is dan haar in zichzehen volgens haren aard to bezien; haar subjectief waar te nemen is haar in de betrekking, waarin zij tot ons staat, of hoe zij zich in onze voorstolling voordoet, te kennen en voor te dragon. Het objective wordt verder aan het persoonlijko tegenovergesteld, als het beschouwde voorwerp aan het beschouwende wezen. Of eene kennis, of eene voorstelling, objectief of subjectief is, maakt een merkelijk onderscheid. In het eerste geval komt zij met de ware gesteldheid van het voorwerp overeen, in het tweede blijft het de vraag of de voorstelling die men er zich van gevormd heeft, van de ver-oisehte naauwkeurigheid is en met de waarheid overeenkomt. Hierin kan alleen de overeenkomst van hetgeen aan verstandige en kundige beschouwers als juist en waar voorkomt, beslissen, eene absolute objective kennis der buiten ons bestaande zaken is niet mogelijk, omdat wij in haar innerlijk wezen niet kunnen doordringen. Wij kunnen echter hetgeen door do algemeene overeenstemming voor waar gehouden wordt als eene objective kennis aanmerken, die door een voortdurend onderzoek juister en volkomenor worden kan. Het kenmerk dezer objective waarheid stollen sommige wijsgeeren in do logische noodzakelijkheid onzer voorstellingen en hunne overeenstemming, anderen in de onmid-delijke en zekere overtuiging van het zelfbewustzijn van buiten ons bestaande objecten of voorwerpen waar te nemen, nog anderen vonden de objective zekerheid in de wijze waarop iedere voorstelling in het ideo van hot absolute, als den grondslag der waarheid vervat is. Het is Kant die het eerst het onderscheid tnsschen het objective en subjective in het helderst daglicht heeft geplaatst, on de subjectiviteit onzer kennis heeft aangetoond. Door do overdreveno en eenzijdige aanwending van zijne beginselen, zijn Fichte, Schelling en Hegel op de klip van het subjectief Idealismus gestoten, ofschoon zij naar de absolute of objective kennis streefden. Het hedendaagsche materialismus daarentegen, dat men als eene reactie daarvan kan beschouwen en dat beweerd heeft het objectief realismns to hebben bereikt, kan de toets der kritische methode niet wederstaan. Do kunsten en wetenschappen moeten naar de objective voorstelling en kennis streven. Het ideale of subjective in de kunst, rust evenzeer op de verwezenlijking van oen bestaand objectief schoon, als in de wetenschap de kennis op de juiste waarneming van de eigenschappen, gesteldheid en aard der voorwerpen gegrond is. De overeenkomst der gewrochten der kunst en de uitspraken der wetenschap met het schoonheidsgevoel en de grondwaarheden van don menscholykon geest, geven aan deze eene objective waarde, en verheffen hen boven den voorbijgaanden indruk die enkel subjective voortbrengselen en meeningen kunnen te weeg brengen.

OBJECTIEF of voonverptens noemt men bij verrekijkers of microscopen de lens, welke naar hot voorwerp gekeerd is en daarvan de lichtstralen ontvangt. Hoe grooter het O. van oenen kijker is, des te meer helderheid bezit hij. Groote O. zijn echter moeijelijk te vervaardigen, dewijl men zelden groote geheel gelijksoortige stukken glas kan verkrijgen en ook het geven der kromming aan groote lenzen zeer moeijelijk is. Om kleurlooze beelden te verkrijgen, moet het objectief uit verschillende lenzen bestaan, het moet eene kleurlooze of achromatische leus zijn. (Zie Achromatismus). L.

OBLIGAAT. Een woord van het Ital. of Lat. Obligare (ver-pligten, verbinden beteekenende) afkomstig. In de muziek be-teekent het in zekere toonstukken, die voor onderscheidene speeltuigen gezet zijn, eene stom, welke niet alleen dient om eene andere te begeleiden (accompayneren), maar ook met de hoofdstem zoo naauw verbonden is, dat zij een gedeelte van het gezang of der melodie uitmaakt, en zondor het stuk te verminken niet kan worden weggelaten. Gewoonlijk wordt zij op den titel van een toonstuk bij dat speeltuig aangewezen, hetwelk voor eene soortgelijke partij bestemd is, b. v. Violino, Flaido obligalo enz. Nu kan een speeltuig geheel en al O. gestemd zijn, in welk geval men het muziekstuk een concert voor dit speeltuig noemt, of hetzelve kan alleen hier en daar enkele solo's of obligaatpassages moeten spelen, zoo als dit meestal in zangstukken, en ook dikwijls in concerten het geval is.

OBLIGATIE is de aan het Latijn ontleendo uitdrukking voor hetgeen onze wet, in het Hollandsoh, Verbindlenis noemt. (Zie TV-bindtenis). Het woord O. beteekent echter ook het bewijs of liever do acte, waaruit van eene verbindtenis blijkt, en als zoodanig komt het meer overeen mot ons woord schuldbekentenis. In hot dagelijksch leven gebruikt men het woord O. voor die schuldbekentenissen, die binnen den kring van hot algemeene burgerlijke regt blijven, in tegenstelling mot do schuldbekentenissen in den handel, zoo als wissels, aeceptaticn en assignation. Voorts is het woord zeer in gebruik ten aanzien van schuldbekentenissen door staten en gemeenten afgegeven en in dien zin spreekt men van Russische Obligatiën, Obligation ton laste der stad Amsterdam enz. (Zie daarover Staatsschuld en Schuldbekentenis).

OBOE. (Zie Tlobo).

OBOLE, dezelfde als MAILLE, was eeno Fransche munt van biljoen, vervaardigd onder de koningen; Filips do Schoono , (1285 tot 1314) le Blanc, biz. ISO; Karei de Schoono (1321 tot 1327) le Blanc, blz. 205; Filips van Valeis (1327 tot 1350) le Blanc, blz. 280 n⁰. 2; koning Jan (1350 tot 1364) le Blano, blz. 217 n⁰. 2; Karei den VI⁴⁰quot; (1380 tot 1422) lo Blanc, blz. 238 nquot;. 3 : Gedurende de heerschappij van den Engelschen koning Hendrik den VI^don in Frankrijk, lo Blanc, blz. 244; Karei den VII^dei1 (1422 tot 1461) lo Blanc, blz. 248 n⁰. 4.

Do O. of Maille is do helft van den Denier, waarom men ook Mailles Par is is en Mailles 7'ournois had. Mon vindt verscheidene zilveren munten van den tweeden stam, welke juist do helft van den Denier van dien tijd waardig zijn en dus niets anders dan do O. kunnen wezen. In eene ordonnantie van Lo-dowijk den VIII^slea over het betalen dor werklieden van de munt, vindt men het eerst melding van do O. gemaakt, welke daarna lang in gebruik bleef. Do helft van de O. of Maille heette Pou-geoise, Pite of Poitevine.

OBOLUS, was eene Grieksche zilveren of koperen munt, het zesde deel van een dragma; hare waarde verschilde naar mate der waarde van het dragma. Voorheen bediende men zich, in plaats van dezelve, van kleine puntige stukjes ijzer of koper in den ruilhandel, waarvan zes een dragma uitmaakten. Als gowigt bedroeg een O. insgelijks het zesde gedeelte van een dragma. Men sloeg ook stukken van vier Obolen, welke Tetrobolus genoemd worden, van drie Obolen {Triobolus), van twee (Diabolus), van 4. en ^ O.

OBSCURANTISMUS, afgeleid van Obscurare, d. i. verduisteren of verdonkeren, is iedere rigting die aan do verlichting vijandig is. Terwijl de laatste de strekking heeft om de begrip-pon over natuurlijke en zedelijke, godsdienstige en staatkundige onderwerpen, en in het algemeen van allo belangrijke aangole-genhoden des levens, onder de menschen zooveel mogelijk helder en duidelijk te maken, zoekt hot O. het onbestemde en verwarde denken, vooroordeolen en oppervlakkige meoningen, zoo als die gemeenlijk bij onbeschaafden en ongeletterdcn voorkomen, te behouden, zoo niet to vermeerderen. Als het O. zoo als het voorgeeft, zich bezig hield met enkel ecno ijdele en schadelijke zoogenaamde verlichting te bestrijden, die al het bestaande zou willen omverwerpen, om hare onbestaanbare utopien te verwezenlijken, dan zou zijn streven niet te veroordoelen zijn. Maar het O. blijft daar niet bij staan, integendeel, versmaadt het klare en duidelijke denken zelfs daar, waar hot noodig is. Het O. vertoont zich als een vijand des lichts en een vriend der duisternis, hetzij omdat het de verlichting niet verdragen kan en zich in een nevelachtig duister het best to huis gevoelt, of omdat het meent, dat het menschdom, alleen doorliet gezag van oude en overgeleverde meeningen geleid kan worden, en buiten staat is om de kennis van zijne hoogste belangen te vermeerderen. Het O. staat met het Mysticismus in eon naauw verband, omdat dit eveneens op verwarde en duistere gevoelens en denkbeelden steunt (zie Mysticismus). Men ontmoet de meeste obscuranten onder hen , die in geestelijke en staatkundige betrekkingen geplaatst, hunne onderhoorigen trachten te overheerschen. In eenen tijd als den onzen, waarin do verlichting onder alle standen zoozeer is doorgedrongen, heeft het O. de sterkste en hardnekkigste pogingen aangewend, om in kerk en staat zijn verloren gezag te herwinnen. Deze pogingen zullen echter wel vruchteloos blijven, omdat het licht zoowel in hot verstandelijke en zedelijke gebied, als in de stoffelijke wereld, eene

behoefte lies mcnsclidoms is; wnardoor de obscuranten hoe langer hoo meer hunnen invloed verliezen, (Vergl. H. G. Tzsehirner, Syste7n der Reaction oi/er Zurückwirkuny, Leipzig 1S18, ook iu liet Kederduitsch vertaald).

ÜBSEKVANTEN. Aldus heeten die Tranciscanen, welke, nadat deze orde ten gevclgc van toegenomen rijkdommen van de oorspronkelijke gestrengheid harer instellingen was afgeweken, zich onderscheidden door aandringen op het in acht nemen (observeren) der orde-regelen. Dit had vooral plaats in do XIVquot;¹⁰ eeuw; in het begin der volgende werden de O. op het concilie van Constants erkend als eene vertakking van de Franciscanen, onderscheiden van de Conventualen, die zich minder gestreng aan de orde-regelen hielden. Zelfs is, sedert paus Leo de X^d° de geschillen tnsschen de onderscheidene afdeelingen der Franciscanen heeft trachten bij te leggen, de generaal der O. het hoofd der Franciscanen in het algemeen en is hem de generaal der Conventualen ondergeschikt. Tot de gestrengste afdeelingen onder de O. behooren de Ohservantijnen in Italië, Zwitserland en America, in Frankrijk Cordeliers genoemd naar hunnen gordel, die in een touw met knoopen bestaat; de Barrevoeters in Spanje, Portugal en America; de Recolletten in Italië, Spanje en Frankrijk; de Alcantarijnen in Spanje en Italië, de gestreng-sten van allen. De O. worden in het algemeen, naar de streken waar zij zich vooral ophouden, onderscheiden in Cismontaan-scho, in Italië, Duitschland, Hongarije, Polen, Palaestina en Syrië, en Ultramontaansche, in Spanje en Portugal, benevens in andere werelddeelen, met uitzondering van die in Palaestina cn Syrië, welke ook het heilige graf te Jeruzalem in bezit hebben. Zie over deze afdeeling der Franciscaner-orde de meeste der werken, in het art. Franciscanen aangehaald.

OBSERVATIELEGER, of bij een geringer aantal troepen Observatiecorps, noemt men eene krijgsmagt, die minder bestemd is om dadelijk handelend op te treden, dan wel om in alle gevallen waar te nemen en te dekken. In vredestijd wordt bij voorbeeld een O. aan de grenzen opgesteld, als een naburige staat tot dreigende wapeningen overgaat, als daar omwentelingen plaats hebben, enz. in oorlogstijd voornamelijk tot bescherming en dekking van een beleg of tot verzekering van eene veroverde landstreek. Het verder gebruik van die krijgsmagt hangt dan van latere omstandigheden af. L.

OBSEEVATOEIUM. (Zie Sterrenwacht).

OBSIDIAAN, ook bekend onder den naam van Us lands ch agaat, glas-agaat, marehaniet, vulcanisch glas en zwarte glas-lava , is een zeer merkwaardig vulcanisch voortbrengsel, hetwelk als eene gevloeid hebbende verglaasde massa door vele vuurbergen wordt uitgeworpen. Men vindt er eene groote verscheidenheid van, inzonderheid wat de kleur betreft; doch gemeenlijk is het gesteente rookgraauw en koolzwart gekleurd, glasglanzend, broos en schelpachtig van breuk, meer of min, doch meestal alleen aan de dunste kanten doorschijnend, met een soortelijk gewigt van 2,3 tot 2,4. Wat de scheikundige eigenschappen betreft, heeft het veel overeenkomst met puimsteen, ofschoon het in kleur en soortelijk gewigt daarvan aanmerkelijk verschilt. Hoofdzakelijk bestaat het uit kiezelzuur, voorts uit thonaarde, potaseh en soda met een weinig kalkaarde, ijzeroxyde en water. Somtijds is het met kwarts- of feldspaath-korrels vermengd en wordt dan Obsidiaan-porphier genoemd. — Het O. komt veel voor aan de Piek van Teneriffe, waar het in groote stroomen naar beneden is gevloeid. Voorts wordt het schoone zwarte O. op IJsland, in de omstreken van den Hecla gevonden, op de Liparisehe eilanden, op de eilanden Madagascar en Ascencion, bij Quito in Peru; in Mexico, enz. Ten tijde van Plinius verkreeg men het uit Ethiopië, uit welk land het gesteente hot eerst door eenen Romein, Obsidius genoemd, naar Rome werd ge-bragt, aan wien het dan ook zijnen naam verschuldigd is. De vroegere bewoners van Pern en andere deelen van America, gelijk ook die van eenige eilanden in de groote Zuidzee maakten er veel werk van, daar zij er spiegels, pijlspitsen, dolken en messen uit vervaardigden. Thans wordt het ook nog aangewend tot voorwerpen van opschik, als oor- en hals-sieraden, knoppen, knoopen, doozen, meshechten en dergelijke zaken. Naardien het gesteente zeer broos is, vereischt het bij zijne bewerking veel voorzigligheid. Men slijpt het op eene looden schijf met ameril cn polijst het met tripoli. Wegens de schoone polijsting, die het O. aanneemt, is het in het algemeen nog al gezocht, hoezeer het hooge waarde heeft.

OBSTRUCTIE. (Zie Verstoppingen).

OCANA is een dorp in Nieuw-Castilië aan den linkeroever van den Taag, ten zuidwesten van Aranjuez gelegen. Het is merkwaardig door de overwinning, die koning Joseph en de maarschalk Mortier met 29,000 Franschen over 52,000 Spanjaarden onder Areizaga behaalden, die van de Sierra-Morena tot den aanval op Madrid vooruitrukte. Do slag had plaats den igden November 1809. Do Fransehe artillerie, die door den generaal Sénarmont werd gecommandeerd, was hierin groote batterijen werkzaam. L.

OCCAM of OCKAM (Willem vak) gewoonlijk Guilielmus Occamus genaamd met den bijnaam van Doctor singularis of in-vincibilis, de stichter van do naar hem genoemde school der Oc-camisten, leefde in de XIV*¹® eeuw en zou volgens eenige schrijvers te Munchen in het jaar 1343 of 1347, volgens anderen te Capua in 1350 gestorven zijn. Hij trad zeer jong in de orde der Franciscanen en had den beroemden Duns Scotus tot leermeester in de godgeleerdheid en wijsbegeerte, waarover hij ook in het begin der XIVquot;¹⁶ eeuw voorlezingen te Parijs hield. Als hij Philippus den Schooncn, koning van Frankrijk tegen Paus Johannes den XXH⁸quot;quot;¹ verdedigde, trof hem de kerkelijke ban, dien hij zich bij herhaling op den hals haalde, toen hij do belangen van den Duitschen keizer Lodewijk van Beijeren tegen den zelfden paus voorstond, en poogde te bewijzen dat deze kerkvoogd, zoo goed als een ander mensch, dwalen kon en niet boven de wereldlijke overheid verheven was. De banvloek bekommerde hem intusschcn zeer weinig, omdat hij door den keizer beschermd werd, aan wiens hof hij zich in hot laatst zijns levens ophield. In zijne wijsgeerige leerstellingen week O. geheel van het rcalismus van zijnen leermeester af; hij werd de horsteller van het nominalismus, dat hij op do scherpzinnigste wijze voorstelde en verdedigde, en waardoor hij het tot hiertoe heerschende gezag der realisten in de kerk en de leerstoelen met het gelukkigste gevolg bestreed. Het was door O. dat het nominalismus in do scolastieke wijsbegeerte der latere middeleeuwen bijna algemeen aangenomen werd. (Zie Nominalismus).

OCCASIONALISMUS, of hot stelsel der gelegenheids- of aan-leidende oorzaken (causae occasionales) betreffende het werken der dingen in hunne betrekking tot God, is eene bovennatuurkundige hypothese (zie Onderstelling) welke zich in de school van Descartes vormde en tot ontwikkeling kwam. Vóór dezen wijsgeer heerschte namelijk het gevoelen dat do voorwerpen op de ziel werken, en beweging of aandoeningen daarin to weeg brengen, en omgekeerd. Men schreef dus aan beide het vermogen toe om veranderingen in elkander te woog te brengen, en dit gevoelen van eene onmiddellijke verbinding van ziel en ligchaam door eene innige oorzakelijkheid, werd het stelsel van den natuurlijken invloed {systema injlnxusphysici) genoemd. Dea-cartès verwierp dit middellijk door zijn scherp afgebakend dualismus van geest en stof, waardoor beide geenerlei invloed op elkander kunnen uitoefenen, en zocht die schijnbare onderlinge werking door den invloed van God te verklaren, wien hij voor de oorzaak van alle beweging hield. Doch hij schijnt op dit punt niet tot helderheid gekomen te zijn; zijne denkbeelden omtrent de onophoudelijk voortdurende schepping hangen hiermede te zamen. Zijne leerlingen of aanhangers werkten later de gevolgen van zijne beginselen verder uit. Louis de la Forge stelde God als de algemeene oorzaak, niet alleen der dingen zelve, maar ook van hunne bewegingen, indrukken en aandoeningen; nam wel eene wederkeerige vereeniging van ziel en ligchaam in den mensch aan, echter zóó dat geen van beide afzonderlijk op elkander kunnon werken of de ziel het ligchaam in beweging brengen kan, on de stoffelijke voorwerpen invloed op den geest kunnen uitoefenen; maar hield God voor de onmiddellijke oorzaak van de wederkeerige werking, die beide op elkander schijnen uit te oefenen. God is oorzaak der beweging, niettegenstaande de naauwe vereeniging van ziel en ligchaam.

De Cartesiaan Arnold Geulinx (geboren te Antwerpen 1625 overleden 1669) ontwikkelde verder het stelsel der gelegenheidsoorzaken , volgens hetwelk God de bewegingen, die door de ziel of het ligchaam in elkander slechts door hunne verandering aan-

leiding verkrijgen, onmiddellijk veroorzaakt. Het was Malebrauche die voornamelijk een groot voorstander van de causes occasion-nelles was (zie Malebrauche). Niet mijne wil b. v. beweegt, naar dit stelsel, mijn ligohaam, maar God wil dat de beweging volgt wanneer ik wil. Deze hypothese, om aldus hot onderling verband tussehen ziel en ligohaam te verklaren, die voortsproot uit het gevoelen, dat het onmogelijk is dat een onstoffelijke geest een stoffelijk ligchaam in beweging brengen kan, gaf Leibnitz aanleiding om eene andere verklaring te zoeken, die hij vermeende in zijne harmonie préétablie gevonden te hebben. (Zie Leibnitz).

OCEAAN. Hierdoor verstaat men gewoonlijk do groote wereldzee, die om den geheelen aardbol, of do oude en nieuwe wereld loopt, en naar de verscheidene werelddeelen of landen, welken zij bespoelt, ook verschillende namen aanneemt. Zie overigens het art. Zee.

OCEANIDEN. De dochters van Oceanus en Tethys, welke 3000 in getal waren. Men begreep echter onder deze benaming, zoo als uit do Orpheïsche Hymnen blijkt, niet alleen de dochters van Oceanus, maar zijne geheele vrouwelijke nakomelingschap, b. v. alle godinnen der onderaardsche, uit den Oceaan voortspruitende bronnen en wateraderen; alleen worden er de Nereï-den van uitgezonderd, als waternymphen, alhoewel zij ook van de Oceanide Doris afstammen, en hierom door Antipater van Sidon zelfs dochters van Oceanus genoemd worden.

OCEAXUS. De oudste der Titanen, bij de Grieken en Romeinen de God der groote wereldzee of van den Oceaan. Hij wordt do vader der goden genoemd, om dat vele rivier-goden en nymphen van hem afstammen, en als een bejaard man met korte hoornen, zittende op een zeedier of op eenen wagen door zeedieren getrokken, eu met eene lange spies in de hand afgebeeld.

OCELLUS LUCANUS, zoo genoemd omdat hij uit Liicanie afkomstig was, wordt voor eenen onraiddelijken leerling van Pythagoras gehouden. Onder zijnen naam gingen in de oudheid verscheidene wysgeerige geschriften door. Het is dus zeer twijfelachtig of het geschrift Over de natuur van het heelal, dat aan hem toegeschreven wordt, wel oorspronkelijk is. Waarschijnlijk is het aan eenen der latere Pythagoristen toe te kennen, die O.'s naam gebruikt heeft om zijne eigene gevoelens meer ingang te doen vinden. Men kan hieruit ook geenzins over hot bijzondere leerstelsel van O. oordeelen. Meer kan men daarvan niet opmaken, dan dat hij een voorstander van do eeuwigheid der wereld was, en dat z|jne zienswijze omtrent het zedelijke en de opvoedingsleer met die van Pythagoras overeenkomen. Er is buitendien nog een fragment van een ander werk over de wetten van hem overgebleven, dat echter niet veel belangrijks bevat. O. van wiens levensbijzonderheden overigens niets bekend is, bloeide omtrent de 71 Olympiade, 496 voor Chr.

OCELLUS. Aldus wordt, met name in de Latijnsche brieven van Olympia Fulvia Morata, Bernardinus Ochinus genoemd. Zie Ochinus.

OCELOT. De O. {Felis pardalit Linn.) is eene der kleinere soorten van het geslacht kat (Felis), 't welk tot de orde der Verscheurende dieren behoort. Dit fraai gevlekte dier woont in Centraal- en Zuid-America en wordt niet meer dan 3 voet lang. Zijne huid is, op kop, rug en de bovenzijde dor pooten fraai geel; op den kop en de pooten ziet men slangvormige zwarte streepjes, op den rug en de staart lange geslingerde roode strepen met zwarte randen. Do mond, keel, borst en buik, benevens de binnenzijde der ooren zijn wit. Hij is zeer slank van vorm on elegant van bewegingen , daarbij tamelijk zachtaardig van inborst, zoodat hij gemakkelijk tam te maken is. Men kent vier verscheidenheden van deze soort, welke in kleur, vorm van strepen en lengte van staart verschillen; doch allen schijnen dezelfde levenswijze en geaardheid te bezitten. Zij bewonen de bosschen, beklimmen de boomen niet groote gemakkelijkheid en leven van vogels, eijeren en jonge viervoetige dieren. Gevangene en tam gemaakte voorworpen springen gaarne tegen de menschen op, 'tgeoa zeer lastig kan wezen om de scherpte der lange nagels en laten zich gaarne, als huiskatten doen, in de armen dragen. Indien zij vrij rond kunnen loopen zijn z'u zeer te duchten voor de hoenders en evenzeer gevaarlijk in de stallen, daar zij uit speelschheid dikwijls do paarden op het kruis springen.

Men zie over de Ocelot; Temminek, Monographies de Mam-malogie p. 144—148. Wilson, Illustrations of Zoology pi. XVII. Hamilton Smith, in Griffith's Cuvier II. p. 475. W. Jardine, in the Naturalist's Library II. Felinae p. 206. PI. XVI en XVII.

OCHINUS (Bernakdinus), geboren te Siena in het Toscaan-sche, in het jaar 1487, trad eerst in do orde der Franciscanen, uit welke hij in het jaar 1534 in dio der Capucijnen overging, in welke laatste hij tot de waardigheid van generaal opklom. Door zekeren Johannes Valdez, oen Spaansch geneesheer, die in Duitsch-land gereisd had, met de leerstellingen van Luther bekend geworden, kwam hij wegens zijne prediking in ongelegenheid, zoodat hij veiligheidshalve de wijk nam naar Geneve, waar hij de kerkhervorming omhelsde en ten biijke daarvan in het huwelijk trad. Met zijnen vriend Petrus Martyr op verzoek van den aartsbisschop Cranmer naar Engeland overgestoken, nam hij aldaar een ijverig deel aan het voorbereiden der hervorming, totdat de verandering van zaken na don dood van koning Eduard beiden noodzaakte om hot land te ruimen. O. begaf zich daarop eerst naar Straatsburg, vervolgens naar Bazol, vanwaar hij beroepen werd tot leeraar eener Italiaansche gemeente, dio zich uit vlug-telingen te Zurich had gevormd. Gedurende zijn verblijf aldaar gaf hij een XXX-tal zamenspraken over godgeleerde onderworpen in het licht (Bazel 1563), onder welke cone, die later in het Engelsch is verschenen (Dialogue of the polygamy, Londen 1657), do veelwijverij dermate in bescherming nam, dat hij dooiden magistraat uit Zurich verbannen word, gelijk hem ook te Bazel hot verblijf ontzegd werd. Hij week dus naar Polen, waar hij door de deelgonooten zijner antitrinitarisoho gevoelens met opene armen werd ontvangen. Doch toen de pauselijke nunoius Oommendon, een edict tot verdrijving der kotters had weten te verwerven, moest do grijsaard naar Moravië vlugten, waar hij, men weet niet regt op welke plaats en in wolk jaar, overleden is.

De meesten zijner schriften worden opgenoemd in de Bibliotheca antitrinitaria. Als de voornaamsten noemen wij, behalve do reeds vermelde Dialogi: Apologi, nelli quali si scuoprano gli abusi del la sinagoga del papa e de suoi preti, monaei e frati (Geneve 1554), door Castellio op nieuw met eene latijnsche vertaling (Bazel 2 j.) uitgegeven on in onderscheidene talon, ook in de onze (Dordrecht 1607) overgezet; Dialogo del purgatorio, in het Italiaansch en Latijn (Zurich 1555), mede in het Hoogduitsch, Engelsch en Nederlandsch overgezet (Vogt, Catal. libr. rar. p. 472), doch van welke laatste ons de uitgave niet bekend is; Defensio sincerae ac verae doctrinac de coena Domini (Zurich 1556). Al deze werken zijn uiterst zeldzaam.

OCHIO. (De) Eene der vijf groote rivieren van Nippon, het grootste eiland van het Japansche rijk.

OCHLOCRATIE is de heerschappij van het gemeen. Het is de ontaarding der volksheerschappij, wanneer zij zoo ver gekomen is, dat niet meer de massa des volks, maar do heffe er van, door brutale leidslieden voortgedreven, alle magt in handen heeft. Bijna alle volksheerschappijen, waar hot volk regelrogt, d. i. zonder het stolsel van vertegenwoordiging, de regering uitoefende, zijn hierop neergekomen, om eindelijk over te gaan in alleenheerschappij. Het oude Rome, de republiek van Florence en de bloedige jaren der groote Fransehe omwenteling hebben dit duidelijk aangetoond. Het woord komt van het Gricksche o/Ao; = gemeen eu xqavfi-v magtig zijn. Immers, heeft ons de Grieksche taal vele kunstwoorden verschaft, ook het spraakgebruik der staatkunde heeft veel overgenomen van een volk, waar woelingen, regeringsveranderingen en omwentelingen zoo menigvuldig voorvielen en het politiek leven zoo sterk ontwikkeld was.

OCHOTSK, eene Russische provincie in het oosten van Siberië, begrensd door de provincie Jakoetsk, Kamschatka en do golf van O., beslaat eene oppervlakte van 8718 Q mijlen. Het klimaat is er ruw, liet land onvruchtbaar, doorsneden met bergketenen , welke met eeuwigdurend ijs bedekt zijn en do provincie zelve slechts van waarde als handelsstraat tussehen Siberië en Noord-America. De hoofdstad, welke denzelfden naam draagt, heeft kleine, armoedige huizen, eene goede haven en is bevolkt door 1800 inwoners, die van pelshandel en scheepsbouw leven. Buiten deze stad is er in die provincie nog slechts eene, Isciu-ginsk genaamd, met eene bevolking van 600 inwoners.

OCHUS. (Zie Artaxerxes).

OCKEGHEM (Johannes), ook, doch min juist Ockonheim Benoemd, werd lussclien de jaren 1420 en 1430 in Henegouwen, waarsehijnlijk te Bavay, geboren en overleed in of kort na het jaar 1512. Hij is bekend als een der grootste toonkunstenaars van zijnen tijd, van wien nog eenige composition zijn overgebleven, welke, den tijd in aanmerking genomen, zeer voortreffelijk zijn. Hij heeft zich waarschijnlijk lang in Italië opgehouden en, zoo daar als in de Nederlanden, eene menigte leerlingen gevormd.

OCKERSE (Antoinetta), geboren te Vianen in het jaar 1763, overleden te Leiden, den 25^,lel1 December 1828 als weduwe van den dichter Mr. J. P. Kleyn (zie Khyn, J. P.) was eene zeer kundige en kunstlievende vrouw. Na met haren echtgenoot in 1792 eenen bundel gedichten te hebben in het licht gegeven, gaf zij afzonderlijk Oden en Elegiën (Utrecht 1800, herdr. met do nagelaten gedichten van haren echtgenoot, aid. 1809), en nogmaals herdr. Arnhem 1818); voorts: Nieuwe dichthmdigemen-ijdingen (Amsterdam 1817); Gedichtjes en vertellingen voor hinderen (Amsterdam 1817), later door Nieuwe gevolgd (aid.). Als prozaschrijfster hoeft zij zich, behalve door de met haren broeder W. A. Oekerse geschrevene Gedenkzuil op het ijraf van ./. Bellamy (Haarlem 1822), bekend gemaakt door; Gedachten bij hel graf van L. Blair (1797, herdr. Zaltbommel 1819); De Bijbel, een bron van Goddelijk onderrigt enz. (Delft 1825, 2 dln.); Mengelingen in proza en poilzy (Leiden 1827, 2 dln.). Ook heeft zij onderscheidene vertalingen in het licht gegeven, en nog na haren dood is verschenen : Opwekkingen tot godsdienstig gevoel, met haren naam als vertaalster (Dordrecht 1828). Haar broeder

OCKERSE (Willem Antonie), een der schranderste denkers en bevalligste schrijvers van zijnen tijd, werd te Vianen geboren den 19^aequot; April 1760. Zich te Utrecht voor het leeraarambt bij do hervormde gemeente voorbereidende, was hij er lid van den dichterlijken en kunstlievenden kring, waartoe ook Bellamy, Ran, Carp, Kleyn, Hinlópen en Uyttcnhooven behoorden, gelijk hij dan ook een der voornaamste mede-arbeiders was aan de Proeven voor hel verstand, den smaak en het hart, die bij haro eerste verschijning zooveel opgang maakten en het laatst te Rotterdam in 1825 zijn uitgegeven. Hij bekleedde het predikambt eerst te Baarn, daarna te Wijk bij Duurstede, en was op beide plaatsen de opvolger van den schranderen wijsgeer P. van He-mert, die later eerste, gelijk O. tweede secretaris was der Maatschappij van weldadigheid. Reeds had hij zich allergunstigst als wijsgeerig schrijver bekend gemaakt door Ontwerp eener algemeene karakterkunde (Utrecht 1788 — Amsterdam 1797, 3 stukken), toen de staatsgebeurtenissen van 1795 hem zijn ambt deden ne-derleggen. Als lid der nationale conventie en van het wetgevend ligchaam behoorde hij onder de welsprekendste redenaars dor democratischo partij. Bij de tegenomwenteling van den 12^den Julij 1798 geraakte hij zelfs in hechtenis; na zijn ontslag onttrok hij zich aan het staatstooneel en vestigde zich te Amsterdam in eene handelszaak, doch daar deze tot zijne schade uitliep, werd hij in het jaar 1810 weder predikant en diende de gemeente Limmen gedurende acht jaren. In 1818 uit hoofde van eene borstaandoo-ning genoodzaakt zijn emeritaat aan te vragen, werd hij, gelijk reeds is gezegd, tweede secretaris der Maatschappij van weldadigheid en als zoodanig belast met do redactie van het Tijdschrift ; de Star, in hetwelk hij eene menigte verhandelingen, meest over het pauperismus, plaatste. Hij behield deze betrekking tot aan zijnen dood, welke te 's Gravenhage den 19^lt;len Januarij 1826 plaats had. In vroegere jaren had hij lang de hoofdredactie van, en een werkzaam aandeel gehad in het Tijdschrift: de Recensent ook der liecensenten, waarin mede vele verhandelingen en ontelbare boekbeoordeelingen van zijne hand voorkomen, gelijk hij vócir de verschijning van dat Tijdschrift velen zijner opstellen plaatste in de Vaderlandsche Letteroefeningen, do meesten zonder naam.

Behalve zijne reeds genoemde of aangeduide geschriften vermelden wij van zijne hand: eene leerrede ter Aanprijzing van hel begraven der dooden buiten de kerken (Amsterdam 1792); Napoleontische redevoeringen (Amsterdam 1815, 2 stukken) met do daarbij behoorende Lijkrede op hel grnj van Napoleon (Amsterdam 1S21), stukken vol vuur en kracht, maar hier en daar niet vrij van gezwollenheid; een leesboek: De veldslag en overwinning bij Waterloo (Amsterdam 181C, herdr. aid. 1828), waaraan was voorafgegaan een: Nederlanders 1 geen geloof aan Napoleon enz. (Amsterdam 1815); een, ter gelegenheid van het Hervormingsfeest in 1817 uitgegeven: Gedenkschrift van de kerkhervorming der XVI'quot; eeuw (Amsterdam 1817); de reeds (zie het vorige art.) genoemde Gedenkzuil op hel graf van J. Bellamy (Haarlem 1822); een gedicht op De tentoonslelling te Haarlem (Amsterdam 1825); en vooral het allcrschranderste, allervoortreffelijkste, naamloos door hem uitgegeven werk: Vruchten en resultaten van een zestigjarig leven (Amsterdam 1820 volg. 2 dln., met een 3^lle, na den dood des schrijvers uitgegeven door H. W. Tydeman en J. Clarisse). Na zijnen dood zijn eenigon zijner Nagelaten redevoeringen uitgegeven (Amsterdam 1826).

Zie voorts de door de heeren Tydeman en Clarisse aan het vermelde 3^d0 deel der Vruchten en resultaten toegevoegde levensbeschrijving van den auteur, 's Mans letterarbeid en karakter worden daarin met juistheid voorgesteld, gelijk de schrijver van dit art. te meer bevestigen kan, daar hij in het bezit is van een aantal brieven van zijne hand, die veel licht verspreiden over de vroegere ontwikkeling, rigting, schranderheid en luim van den meer dan bekwamen O.

OCZAKOW. Deze vesting, door do Turken D'zain Krimenda genoemd, ligt in het Russische gouvernement Cherson tegenover Kinburn, aan de monding van den Dnieper. Toen zij nog aan de Turken behoorde, was zij eene der voornaamste vestingen van het rijk, die door eene citadel beschermd was, welke door muren van 8 el hoogte omringd was. Do plaats telt ongeveer 5000 inwoners, heeft eene kleine haven, eene quarantaine-inrigting en drijft handel. Nabij de monding van den Bug in de nabijheid van de stad, vindt men de puinhoopen van eene oude Grieksche stad, welligt het eens zoo beroemde Olbia. O. is dikwyls door den oorlog geteisterd. Den I f⁰quot; Junij 1737 werd het door 60,000 Russen onder Münnich ingesloten, die dadelijk de loopgraven opende en den volgenden dag de stad, die door 22,000 Turken verdedigd werd, stormenderhand vermeesterde. Door den vrede van Belgrado kwam O. in 1739 weder onder Turksch gezag. Den 9^d™ July 1788 werd O. andermaal door 70,000 Russen onder Potemkin aan do landzijde ingesloten; in het midden van de maand Augustus werden de loopgraven geopend en den 1T¹¹⁰quot; December werd de stad, nadat eene begaanbare bres was geschoten, met gunstig gevolg bestormd. De vestingwerken werden toen geslecht en toen O. in 1791 bij den vrede van Jassy aan Rusland afgestaan werd, was hot slechts eene woestijn. Slechts langzamerhand kwam O. weder van zijn verval op. In 1854 legden de Russen verschillende tijdelijke versterkingen en kustbatterijen voor O. aan. Toen den 18^d011 October 1855 eene Engelsch Fran-sche flotille de stad bombardeerde, lieten zij zeiven eene der laatst-genoerailon, do batterij Nikolajoff in de lueht vliegen. L.

O'CONNELL (Daniel), geboren te Cahercivoen in Ierland den gden Augustus 1775 en te Genua den 15^llcn Mei 1847 overleden, is ongetwijfeld de merkwaardigste volksleider der XIX¹¹⁰ eeuw, groot als'redenaar, uitstekend als beminnaar zijns vaderlands en bewonderenswaardig door zijne begeerte om alle plannen in rust en orde door te zetten. Hoewel hij voor don geestelijken stand bestemd was en daarvoor op het Jezuitencollegio te St. ümer, vervolgens te Douay studeerde, veranderde hij van loopbaan zoodra het aan de Catholieke Ieren vergund werd, de regtspractijlc uit te oefenon, en na in 1794 in zijn vaderland teruggekeerd te zijn, werd hij in 1798 als advocaat bij het koninklijk geregtshof te Dublin ingeschreven. In die hoedanigheid legde O. veel regts-kennis en welsprekendheid aan den dag, zoodat hij eene grooto practijk verkreeg; maar boven alles ging hem de verheffing van zijn vaderland ter harte, een land dat toen nog om staatkundige en godsdienstige oorzaken door de Britsche constitutie zeer stiefmoederlijk behandeld werd. Het eerste, groote, openlijke blijk daarvan was zijn protest tegen de wetgevende vereeniging van Ierland mot Groot-Britannie in 1800, een protest dat vergeefsch was, want het lersch parlement moets ophouden te bestaan. In 1809 had do reorganisatie van het Catholieke verbond plaats, en in Mei van dat jaar trad O. voor het eerst a!s redenaar in eene volksvergadering op. In 1815 was eene beleedigende uitdrukking tegen do eonservatievo overheid van Dublin oorzaak van O.'s duel mot den alderman D'Esterre, dien hij doodde. Die gebeurtenis schokte O. zoo zeer, dat hij zich plegtig voornam, nimmermeer te duelleren. Na eenige jaren van vreedzaam toe-

zien dor gebeurtenissen herschiep O. liet Catholiok verbond in cene dcmocratische verecniging, liet volksvergaderingen door het golieele land houden, dagbladen oprigten en verspreiden, en zoodoende het volk verlichten en leiden op den weg van moedigen, maar bodaarden weerstand. Wel bewerkte het Engelsehe gouvernement in 1825 de ontbinding van het groote Catholieke verbond, maar om het spoedig onder een anderen naam, met meer kracht to zien herleven. O'Connell's invloed was nu zoo groot, dat hij in 1828 voor het graafschap Clare in het parlement gekozen werd, maar toon hij zitting wilde nemen, werd hij hierin verhinderd door zijne weigering om den eed af te leggen, die sints 1673 ieder Engelschman, die een staatsambt bekleoddo, zweren moest (the Test), en die voor ieder Catholiek onmogelijk was, daar hij togen het leerstuk dor transsubstantiatie streed. Die gebeurtenis verwekte in Ierland zooveel verontwaardiging, dat alleen O'ConneH's invloed een burgeroorlog voorkwam. Gelukkig volgde nog hetzelfde jaar de emancipatie der Catholieken, en hoewel O. toen om oen gebrek in den vorm der verkiezing geone zitting nemen kon, werd hij eindelijk in 1830 ten tweeden male verkozen en als parlementslid aangenomen. Weldra veroorzaakte hy de afschaffing der meest drukkende kerkelijke tienden in Ierland, en ondersteunde hij in 1832 de Reformbill, volgens welke o. a. Ierland 5 leden meer naar het parlement kon afvaardigen. Zijn voornaamste streven echter was do afscheiding der lersche en Britsche wetgevende inagt (the Kopeal); daartoe werden vor-eenigingen opgerigt, redevoeringen gehouden en zelfs in 1834 een voorstel aan het parlement gedaan, met ongclukkigen uitslag, Daarna beproefde O., of hij zijn doel zou kunnen bereiken door zich aan de AVhigs aan te sluiten, maar na verscheidene ver-geefsche pogingen vestigde hij in 1841 een nationaal verbond tot afscheiding (Loyal National-Repeal-Association), dat onder zijncQ groeten leidsman, nu ook lord mayor van lerlands hoofdstad, zich reusachtig ontwikkelde. Herhaalde monster-meetings werden gehouden, waarop soms 400,000 menschon verschenen, ter wier aanhoore redevoeringen ten gunste van het groote dool gehouden werden. Toen er echter op don 8⁸quot;^,n October 1843 wederom ecne reusachtige vergadering zou gehouden worden, werden de talrgke scharen, die er heen stroomden, den avond te voren door de gewapende mngt tegengehouden. O. zelf werd wegens rebellie vervolgd en tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld, eene straf die hy werkelijk onderging (in Augustus 1844) maar slechts voor ééne maand j toen toch casseerde hot hooger huis het vonnis, wegens nietigheid in den vorm. Na deze bevrijding ontwikkelde O. op eene repeal-meeting een denkbeeld, dat de vereeniging van Ierland en Engeland niet goheel moest worden opgeheven, maar gewyzigd en vervormd. Dat plan kwam aan de partij van het „jonge Ierlandquot; to gematigd voor, en zij trachtte, niet zonder gevolg, den invloed dor woorden van den ouden volksleider te fnuiken. Die nederlaag verergerde den toestand van O'Connell's gezondheid, die reeds zooveel geleden had door de onafgebrokene pogingen van zoovele jaren; voeg hierbij don hongersnood, die het arme Ierland in 1846 teisterde cn men kan zich O'Connell's ontstemd gemoed cenigzins voorstellen. Tot herstel zijner uitgeputte krachten begaf hij zich in 1847 naar Italië, waar hij stierf. Als een bewijs van de liefde van het lersche volk voor zijnen grooten leidsman, strekke, dat toen O'Connell's practijk ten gevolge zijner staatkundige bezigheden geheel opgehouden had, de natie een kapitaal bijeenbragt, dat hom jaarlijks tusschen de 13 en 18,000 pond Sterl. inkomen verschafte. O. had 2 zonen, die beiden in het parlement gezeten heiben. De oudste stierf in 1853; de jongste in 1858. Deze laatste heeft eeno levensbeschrijving van zijnen vader uitgegeven: Xj/c and Speeches of Daniel O'Comiel (Dublin 1846—1847 2 dln.).

O'CONNOR, eene oud-Iorsche familie, die over het landschap Connaught regeerde en in de XII^!'^lt;! eeuw zelfs den troon van Ierland beklom. Bij de verovering van Ierland door de Engel-schen verloren natuurlijk de O'Connor's hunne bezittingen en vele leden van het geslacht weken uit naar Spanje. Van de in Ierland toruggeblevoncn zijn in onze eeuw vooral twee personen beroemd geworden:

O'CONNOR (AiiTiiun), geboren te Cork den 4'^len Julij 1763, overleden den 25quot;'°quot; April 1852 op Bignon, een landgoed in Frankrijk, waarop do vader van don beroemden Mirabcau gewoond had. O. was protestant, maar een ijverig voorstander van do emancipatie dor catholieken en van do gelijkstelling zijner landgenooten met de Engelschen. Op zijn 25^8,0 jaar werd hij high-sherif (regter); in 1789 werd hij lid van het lersche parlement voor Philgistown, werkte daar ijverig tot bereiking zijner plannen en hield er o. a. op den 4^lll!I' Mei 1795 oene rode ten gunste zijner grondstellingen, die hem met zijn'oom lord Longue-villo, wiens vermoedelijke erfgenaam hij was, geheel in onmin bragt. De uitgave van eene brochure over den stant van Ierland bragt O. eenigen tijd in de gevangenis te Dublin. In 1796 sloot hij zich aan de lersche Unie aan, redigeerde oen dagblad tot aanprijzing der revolutionaire beginselen, werd in 1798 gearresteerd, en van hoog verraad beschuldigd. Hoewel O. werd vrijgesproken, zag hij zich toch bij do opheffing der toregtzitting gevangennemen en naar hot fort George in Schotland overbrengen , waar hij 5 jaren verbleef, en eindelijk ontslagen werd op voorwaarde van het koningrijk Groot-Britannio en Ierland te verlaten. Zoo kwam hij in 1803 in Frankrijk , waar Napoleon , weldra keizer geworden, hem den titel van divisie-generaal verleende. Van toen af wijdde O. zich echter hoofdzakelijk aan de wetenschap, cn in hot bijzonder aan die der staathuishoudkunde. Zoo gaf hij in 1804 in 't Fransch en in 't Engelsch een werk uit: Tegenwoordige toestand van Groot-Britannie; en in 1848 verscheen Monopolie, de oorzaak van alle rampen. O. was in 1807 met de dochter van den beroemden Franschen natuurkenner Condoreet gehuwd, en nam ter onderscheiding zijn vrouws naam achter den zijnen aan.

O'CONNOR (Fbarous), in 1796 op een landgoed nabij Cork geboren en overleden den 30^stequot; Augustus 1855, wijdde zich aan de rogtspractijk en werd in 1832 voor Cork in het parlement gekozen. Daar stond hij de lersche belangen met zooveel hevigheid voor, dat zijne tegenpartij later zijne herkiezing wist te beletten door voor te geven, dat O'Connors's census niet hoogge-noeg was, om verkiesbaar te zijn, hetgeen gelukte. Hierdoor verbitterd, en ook met O'Connell's gematigde plannen niet te vredon, onttrok zich O. aan de bijzondere lersche belangen en sloot zich aan de Engelscho Chartisten aan, eeno partij, die meer radicale hervormingen in het kiesstelsel, de bezoldiging der parlementsleden en vele wijzigingen der constitutie verlangde, allen moor in overeenstemming met de liberale rigting van het vasteland cn strijdig met do Britsehe tradition. In dion nieuwen loophaan gedroeg zich O. als een geweldig demagoog; in talrijke meetings toonde hij do ongenoegzaamheid der parlementaire hervorming, de ellende des volks en hot gemis eoner regtvaar-dige behandeling der lagere volksklasse aan. Op eene meeting te Birmingham, den 6^llon Augustus 1838 gehouden, werd tot de bijeenkomst eoner nationale constitutie te Londen en tot do voorbereiding van oen' algemeenen opstand besloten. Dat plan gelukte niet; slechts hier en daar stond do arbeidende klasse op, en met slecht gevolg. Vooral leed eeno massa van 8000 oproerigen, die do stad Newport wilde uitplunderen op den 4^1,l!n November 1839 eene bloedige nederlaag. O. had zich genoegzaam teruggehouden om de vervolging te ontkomen, die vele leiders der chartisten toen ondergingen on die in de veroordoeling dor meesten eindigde. Iets later werd hij wel vervolgd omdat hij eeno vroeger uitgesprokeno oproerige redevoering in zgn nieuw opgerigt dagblad the Nothern star had afgedrukt , maar een vrijspraak volgde. Kort daarop kwam er een stilstand in do beweging der Chartisten en O. begaf zich naar Ierland, sloot zich aan de partij der afscheiding aan, betoonde jegens die rigting grooten ijver en werd gewikkeld in het procos dat O'Connell in 1844 aangedaan werd. In 1847 werd O. wederom in het parlement gekozen voor Nottingham. Na de Februarlj-revolutie in Frankrijk (14 Februarij 1848) organiseerde O. een nieuw verbond van Chartisten en deed zelfs aan het parlement oene petitie tot invoering dor gevraagde charte overrijken, die door duizenden onderteekend was. Hot parlement verwierp het voorstel tot hervorming; een volksoploop dat don lO'¹⁰quot; April 1848 te Londen plaats had, had geen gevolg, en oven slecht liep de poging van O. af, om door middel van aandeden eene veroeniging tot stand te brengen, die gevestigd zou zijn op de communistische begrippen, welke hij aankloefde. Ten gevolge van dit alles werd O. krankzinnig, in Junij 1832 naar een gesticht overgobragt, on in April 1853 door eono ge-neoskundigc commissie voor ongeneeslijk verklaard. In dien toestand bleef hij tot zijn einde.

OCTAAF of OCTAVE is in het diatonische toonstelsel de achtste geheelo toon boven of heneden oenen aangenomen grondtoon. Zij hehoort tot du volkomen met don grondtoon ineensmel-tonde intervallen, zoodat zij, te gelijk mot dozen aangegeven, voor het scherpste gehoor naauwelijks of in het geheel niet daarvan kan onderscheiden worden. Zij moot daarom ook volkomen zuiver met den grondtoon stemmen, terwijl de overige intervallen eene zeer kleine afwijking gedogen zonder valsch te worden. Doch juist ook wegens do volkomene inoensmelting met den grondtoon biedt zij op haar zelve geen de minste muzikale afwisseling en kan do harmonie alleen door hare voroeniging met andere intervallen worden to woog gebragt. Met do O. eindigt of begint do toonreeks, zoodat allo verdere opklimmende of afdalende too-nen eigenlijk slechts eene herhaling zijn van do overeenstem-monde uit de lagere of hoogoro O., alleen mot verschil van kracht en diepte.

In de E. Catholieke kerktaal heet O. de achtste dag na eeni-gen kerkdijken feestdag, zoodat hetgeen binnen eene week na dien dag plaats hooft, gezegd wordt binnen do O. te vallen. Bij de voornaamste feesten duren de kerkplegtighedcn, die op het feest betrekking hebben, gedurende den geheelen tijd der O.

OCTAEDEE. Het O. of regelmatig achtvlak is een van do vijf regelmatige ligchamen. De grensvlakken zijn gelijkzijdige driehoeken. Wanneer het ligchaam wordt gesneden door oen vlak, gaande door twee tegenoverstaande ribben, is do doorsnede een vierkant, dat als het gemeenschappelijk grondvlak van tweo gelijk en gelijkvormige vierhoekige pyramiden kan worden beschouwd. Stolt men de lengte der gelijke ribben a, dan wordt hot oppervlak van het O. uitgedrukt door 2 a' I/ 3; zijn inhoud door J a' V' 2; de middellijn van den omschreven bol, zijnde tevens de lengte dor diagonalen, door a ]/ 2.

OCTANT. Do O. is een refloxio-instrument, tot hot meten van den hoek, waaronder twee voorwerpen, uit het standpunt eens waarnemers gezien worden. Het geraamte dat de gedaante hoeft van een cirkelsector, bestaat gewoonlijk uit de zamenvoe-ging van twee houten staafjes, verbonden door een cirkelboog, die, ter plaatse waar de verdeeling komt, met ivoor is ingelegd; soms ook bij do spiegel-sexlanlcn en rejlcxic-cirkels, een koperen geraamte en dan is do verdceling gegraveerd in platina of zilver, dat alsdan don ivoren boog van straks vervangt. In het middelpunt A. van den verdeelden rand is geplaatst, in een vlak rogthoe-kig op den laatstgenoemden, do yruote spiegel; hij is verbonden met den index of wijzer, waarvan het andere einde langs den verdeelden rand kan verschoven worden, en in de gelegenheid stolt do grootte dor hoeken, die de spiegel bij iedere verandering van stand doorloopt, af te lezen. De spiegel is gevat in

een huisje, waarmede hij geklemd wordt tegen een opstaand plaatje, waarvan het ondereinde regthoekig omgebogen, en met twee schroeven op den wijzer bevestigd is; eeno derde schroef is bestemd om den verticalen stand des spiegels zoo noodig to verbeteren, waarna hij door de beide eerstgenoemde klcmschroe-ven in zijnen stand gehouden wordt. Tegenover het voorvlak van den grooten spiegel in 15, is aangebragt, in onverandcrlijken stand, de kleine spiegel. De onderste helft is verfoelied en bestemd om do stralen, die door don grooton spiegel teruggekaatst worden, op nieuw te reflecteren in de rigting van de as deskijkers, die in C is aangebragt. Bij enkele, voornamelijk bij do oudere Octanten, ontbreekt de kijker en bevindt zich in C een koperen plaatje met eene kleine opening, waarvoor do waarnemer alsdan het oog houdt. De bovenste helft van den kleinen spiegel is niet met foelie belegd, ten einde do waarnemer in do gelegenheid te stellen, het oog op het linksehe voorwerp te kunnen rigten. Tussehen A en B zijn gekleurde glazen aangebragt, die, voor den grooten spiegel geplaatst, de kracht van de zonnestralen bij den doorgang, zoo noodig verminderen, doch ook weggenomen kunnen worden. Slot een soortgelijk doel kunnen er ook gekleurde glazen voor den kleinen of kimspiegel gebragt worden, namelijk in het geval, dat do stralen die van het linksehe voorwerp afkomen, te sterk en daardoor voor don waarnemer hinderlijk zouden zijn. De rand is verdeeld in graden en iedere graad in drie afdeelingcn, elk van 20'. De nonius, die aan den wijzer bevestigd is, hooft eene inrigting, waardoor men in staat gesteld wordt den gemeten hoek op 1' naauwkeurig af te lezen.

Om den hoek te meten tussehen tweo voorwerpen, die, zoo als wij zullen aannemen, in een horizontaal vlak gelegen zijn, houdt men het instrument insgelijks horizontaal en rigt den kijker op het linksehe voorwerp, hier V. Dan brengt men don grooten spiegel in den stand, waarbij de straal V A in do rigting A B wordt teruggekaatst, zoodat men het genoemd voorwerp, aangezien do straal A B, in do rigting B C, door don kimspiegel wordt teruggebragt, nu ook door dubbele reflexio ziet en zorgt dat het aldus verkregen beeld, het voorworp voor het oog bedekt. De wijzer aangoklqmd hebbende tegen don rand, leest men zijnon stand op de verdceling af. Vervolgens rigt men den kijker op nieuw op het voorwerp, en beweegt don grooten spiegel met den wijzer, tot dat men het regtsche voorwerp V', door dubbele reflexio ziet en draagt nu zorg, dat het heeld van

V' het voorworp V naauwkeurig bedekt. Daarna leest men weder den stand dos wijzers af on neemt hot verschil dor beide aflezingen (b—a)⁰; het dubbel daarvan zal dc grootte van den gemeten hoek zijn. Immers, do hoek, waaronder do beide voorworpen van het standpunt des waarnemers gezien worden, is VAV'. Terwijl de lichtstraal VA, als waro het, dien hoek hoeft doorgeloopen en zijne eerste rigting met V' A hooft verwisseld, is do wijzer door den hoek a Ah bewogen, welke laatste gemeten wordt door den boog ab. Volgens dc wetten der terugkaatsing is de hoek, dien do invallende straal mot het vlak van den spiegel maakt, gelijk aan dien vnn don torugge-kaatsten straal, met genoemd vlak; alzoo is;

1_ B A n =; i_VA«= L V A c-L ^ A c = |_VAc—l_«Ai 1_ B A 6 .....................|_VAc

En het verschil van beiden, of

l_aBA=....................1_ V A V—L «Ai

Geeft

2i_aA6=l_VAV'.

gelijk gezegd is.

Do graden der verdeoling hebben do halve grootte, van die welke zij met betrekking tot den straal A a zouden behooren to hebben ; zoodat het verschil der beide aflezingen terstond den go-ineton hoek aanwijst. Ook wordt do eerste aflezing veelal overbodig, vermits deze met het nulpunt der verdeeling overeenkomt, althans daarmede een standvastig verschil heeft, bekend onder den naam van index-correctie, welke voor ieder instrument en met den afstand van het voorwerp verschilt, en van don gemeten hoek afgetrokken of daarbij opgeteld wordt, al naar gelang het nulpunt der verdeeling regts of links van het ware nulpunt, dat is, van a, gelegen, en dus do hoek te groot of to klein gemeten is. Gewoonlijk zullen do te meten voorwerpen niet in een horizontaal vlak gelegen zijn; doch, om in hot algemeen den hoek te kunnen meten, moot het vlak van het instrument za-menvallen, met dat gaande door het oog en de punten der voorwerpen, waartusschen men do hock meet; dc wijze waarop men daartoe geraakt, wijst zich als van zelf aan, vermits men, als aan de genoemde voorwaarde niet voldaan is, do voorwerpen niet te gelijkertijd zal zien. Do boog van de O. is van 45° of ■J. van den omtrek des cirkels, van daar do benaming van het instrument; de verdeeling nogtans strekt zich uit tot hot dubbel, om de bovengenoemde reden, zoodat men hoeken van SJOquot; zal kunnen meten. Bij het meten der hoogte van de zon en andere hemellichten, waartoe de O. oorspronkelijk uitsluitend bestemd was, zyn de hoeken altijd kleiner dan 90°.

OCTAVE. (Zie Octaaf).

OCTAVIA. Deze edele vrouw was de dochter van Gajus Oc-tavius en Atia, en derhalve de zuster van keizer Augustus. Zij muntte uit door schoonheid en karakter, en was eerst gehuwd met Marcus Marcellus, na wiens dood zij de echtgenoot werd van den triumvir Marcus Antonius, die haar echter in losban-digen omgang met Cleopatra schandelijk verwaarloosde en haar, in weerwil van de grooto verpligtingen, die hij ook als staatsman en burger aan haar had, eindelijk geheel versliet. Van toon af wijdde zij zich geheel aan hare kinderen, zoo haren zoon uit haar eerste huwelijk, als hare beido dochters uit het tweede en den zoon van Antonius uit diens eerste huwelijk met Fulvia. Zelfs had zij de edelmoedigheid om do drie kinderen, die haar onwaardige gemaal bij Cleopatra verwekt had, tot zich te nomen, toen zij na den dood van hunnen vader te Rome waren gehragt. Deze voortreffelijke vrouw overleed in hot jaar 11 voor Chr.; haar brooder Augustus hield op haar eono lijkrede, maar weigerde do eerbewijzingen, die de senaat haar had toegekend.

Eene andero O. was do gemalin van Noro; zij was do dochter van keizer Claudius eu Mossalina. Haar echtgenoot had de wreedheid, haar aan de afgunst van zijne bijzit Poppaea Sabina op te offeren en liet haar in het jaar 62 ter dood brengen.

OCTAVIANUS. (Zie Augustus).

OCTOBER. (Zie Maand).

OCTROOI, een woord, waarschijnlijk afgeleid van auctor =:bo-vestiger en het daarvan in de middeneeuwen gevormde werkwoord auctoriaro = bevestigen, bekrachtigen, beteokent in het algemeen oeno van den vorst uitgegane bewilliging, waarbij aan een persoon of zedelijk ligehaam ccno bijzondere vergunning verleend wordt. In het bijzonder beteekent het; het voorregt om eenc handelsonderneming met uitsluiting van alle andere personen te mogen uitoefenen. In vroegere eeuwen gaf de regering bij O. vaak monopoliën aan maatschappijen tot drijven van zekeren tak van zeehandel, en daaraan hebben de Engolsche cn Nederlandschc O.-I. compagnien hun aanzijn te danken. Ook de Nederlandschc bank bestaat krachtens een O. van den souvereinen vorst gegeven den 25^Htlt;!° Maart 1814 (Stb. n». 40) en is krachtens art. 3 van dat besluit hier te lande de eenigo maatschappij , aan welke bank-ope-ratiën vergund zijn. Dat O., eerst voor 25 jaren verleend, is voor ecne tweede reeks van 25 jaren verlengd bij besluit van don 21»ten Augustus 1838 (Stb. n^u. 29). Daar het besluit van don gdiien Maart 1814 genomen is door den souvereinen vorst, die alstoen do wetgevende magt alleon, zonder kamers bezat, schijnt hot vervalsehen van bankbiljetten in de termen van art. 139 der strafwet te vallen, volgens hetwelk, in verband met art. ISdcrwet van den 29»¹™ Junij 1854 (Stb. n⁰. 102) met tuchthuisstraf van 5 tot 20 jaren gestraft worden, zij dio „briefjes van do door de wet bekrachtigde banken nagemaakt of vervalscht of van deze gebruik gemaakt hebbenquot;. Omtrent het verleenen van Octrooijen „op uitvindingen on verbeteringon van kunst on volksvlijtquot; bestaat eene wet van den 2Gquot;^tcn Januarij 1817 (Stb. nquot;. 6). Deze Octrooijen kunnen krachtens die wet voor den tijd van 5, 10 of 15 jaren verleend worden, en daarvoor moeten, naar gelang van den tijd en het belang, rogten betaald worden van 150 tot 750 gulden. Do Octrooijon geven aan don regthebbonden do bevoegdheid 1°. om door het gehoele rijk gedurende don bepaalden tijd, bij uitsluiting, do geoctrooijeordo voorworpen alleen tomogen vervaardigen en vorkoopen, of mot hunne toestemming te doen vervaardigen en vorkoopen; 2°. om diegenen, dio hierop inbreuk maken, in regten to vervolgen, en togen hen to procederen tot verbourdverklaring ten hunnen behoeve van do vervaardigde en nog onverkochte en van don koopprijs der reeds verkochte geoctrooijecrde voorwerpen, alsmede tot zoodanige vergooding van schade, winstderving of interessen, als waartoe er termen zijn mogten.

Voorts beteekent een O. ook nog eenc bijzondere door de steden gemaakte belasting op ingevoerd wordende waren, enz. Deze Octrooijen zijn bij ons afgeschaft bij besluit van den souvereinen vorst van don 23^slequot; December 1813 n⁰. 8 (Stb. n⁰. 15), endaar-voor vervolgens ingevoerd do bij do wet geregelde stedelijke belastingen, waarop hetzelfde besluit bij voorraad een reglement gaf.

Eindelijk noemt men ook Octrooijen het verleenen van grondwetten door den vorst, als hij dit doet krachtens eigen wil en als gunst aan het volk; tegen welke wijze van uitvaardiging die staat, waarbij de grondwet voorgesteld wordt als eene overeenkomst tusschen vorst en volk gemaakt, die beiden bindt, terwijl do geoctrooijecrde grondwetten, als gunstbctooningen voorkomende, door den vorst weer kunnen worden ingetrokken. Zoo gaf Lodewijk do XVIII¹'⁰ aan Frankrijk bij zijno herstelling de charto als geoctrooijecrde grondwet.

OCULAIR. (Zie Microscoop).

OCULEREN. (Zie Enten).

OCULI is een bewegelijke feestdag bij de R. Catholieke kerk, op den 4^d0n zondag voor Paschen invallende, en aldus genoemd naar het l»^t0 woord van hot 15^ac vers van den psalm, volgons do vertaling van do Vulgata luidende: Oculi mei semper ad Dominum enz. dat is; mijne oogen zijn gedurig op den lieer enz.

OD is do uit hot Noordsch ontleende benaming van oeno eigenaardige kracht, die Karl, vrijheer von Reichenbach voorgeeft te hebben ontdekt. Deze kracht moet volgens hem overal verspreid zijn. Als vlam of als luchtvorscliijning moet zij zich ver-tooncn aan do polen van oen' magneet of electro-magneet, aan dc polen der kristallen, bij allo uitwerkselen van het scheikundig proces, enz. zoodat zich bijv. ten gevolge van do ontbinding der lijken op het kerkhof lichtverschijnselen op dc nieuwe graven vortoonen, enz. Reichenbach verklaart alle antipathie tegen o

sympathie voor zekere personen, kleuren of voorwerpen, enz. door liet O. Intusschen kunnen volgens hem alleen gevoelige personen, do werking van die kracht ondervinden. Hij heeft do door zulke personen gemaakte opgaven en opmerkingen, medegedeeld in het werk: PhysikaUsch-physiologische Untersuchungen ilbcr die Dtjna-viide des Magnelismus, der Elektvicildt u. s. w. in Hirer Beziehung zur Lclensh-aft (3 dln. 2^lt;l0 druk Brunswijk 1849) en meer beknopt in: die Odisch-magnelischen Briefen (Stuttgard 1852). Daar Rei-chenbaeh zich nooit op de getuigenis van zijne eigene zintuigen, maar altijd op de verklaringen van anderen grondt, zoo is deze zaak aan vele twijfelingen onderhevig. — De meeste natuurkundigen ontkennen dan ook volkomen het bestaan van de natuurkracht, die door Eeichenbach met den naam van O. bestempeld is. L.

ODA (De IIeiuoe) zou volgens do kerkelijke legende eene dochter zijn geweest van den koning van Schotland en in het begin dor VJII⁸'⁰ eeuw, na met Willebrord in ons vaderland gekomen te zijn, het dorp St. Oedenrode in Noordbrabant hebben gesticht, dat dan ook naar haar zou genoemd zijn.

ODDI (Mahko), schilder en architect, word in 1039 te Panna geboren en genoot te Home het ondorrlgt van Pietro da Cortona. Door don hertog naar Panna geroepen, schildordo hij eenige fresco's in de Villa Colonna, met zoo goed gevolg dat hij tot hofschilder werd benoemd. De kerken van Panna bevatten onderscheidene stukken van zijne hand ; ook teekendo hij 2000 medailles uit het hertogelijk penningkabinet en hij zou juist een werk over de bouwkunst uitgeven, toen hem do dood in 1702 verraste.

ODE. Door dit Grieksche woord, hetwelk gezang beteekent, verstaat men eeno soort van kort gedicht van zuiver lyrischen aard, waarin de dichter zijne tegenwoordige aandoeningen uitdrukt. Het karakter dor O. hangt af van den aard dor daarin heerschcnde gewaarwordingen, en kan dus verheven en aandoenlijk, vrolijk of ernstig, boertend enz. zijn. Gelijk de O. ten op-zigte van haren inhoud lyrisch is, zoo is zij dit ook ton aanzien van den vorm. Do menigvuldige lyrische versmaten, die,quot; terwijl zij voor het gezang bestemd zijn, meestal in gelijke verzen (stro-phen) wedorkeeren, zijn over het algemeen ook voor de O. geschikt, welke met de hymne en het lied voel overeenkomst heeft, cn in zeker opzigt tusschen deze beiden in staat.

ODENBUKG, het zuidwestelijk deel van Hongarije, hetwelk oen der vijf comitaten des lands uitmaakt, aan Oostenrijk en Stiermarken grenst, eu op C45 □ mijlen 1,814,000 Inwoners telt.

Het wordt slechts voor oen klein gedeelte door don Donau besproeid; doch daarentegen door de Uaab, met vele kleine rivieren en aan de zuidelijke grens door do Dravc. Het Neusied-ler- en Platten-meer worden er gevonden. De wolnigo bergachtigheid van den grond, die rijkelijk van water voorzien is, maakt dit coniltaat tot oen der vruchtbaarste streken van Hongarije. Vooral worden er edele soorten van wijn gewonnen. Do hoofdstad O. met 15,000 inwoners drijft eon' lovendigcn handel, heeft druk bezochte markten en ecnlge fabrieken.

ODENSEE is eene dor oudste steden van Denemarken, naar men wil reeds door Odin gesticht, op het eiland Funen. Zij heeft door een kanaal gemeenschap mot de zee, hotgeon den inwoners, wier getal omstreeks 10,000 bedraagt, tot het drijven van conigen handel in slaat stelt. Tot de merkwaardige gebouwen behooren de domkerk, door Knoet den heiligen gesticht, die zoowel zijn graf als dat van andere Dcenscho koningen bevat, en een koninklijk slot, hetwelk zijnen oorsprong aan Fredcrik den IV⁰¹¹ (f 1731) tc danken heeft. Sedert hot laatst der X^a° eeuw was O. de zetel eens bissehops. Op den rijksdag, in 1527 daar gehouden, verkregen de Protestanten gelijke regten met de R. Ca-tholioken, op dien van 1539 werd er de kerkregeling van Bugon-hagen aangenomen. Nadat in 1657 de oorlog tusschen Denemarken en Zweden was uitgebroken en Karei do X^dI1 Gustaaf, de koning van het laatste, over het ijs dor kleine Bolt getrokken was, viel do stad met het ganscho eiland hem in handen. Hoe na eonen kortstondigen vrede de oorlog hervat, en zoowel O. als bet eiland met behulp der Nederlandsoho vloot bevrijd werden , is te lezen bij Brandt liet leven en bedrijf tan M. A.deRuyter, l^stc uiig. in ful. (1701) p. 189 o. v. en Aitzema Sahen van Slaet en Oorlogh, Uto ultg. 4°. IX. p. 536.

ODENWALD is do naam van een afgebroken bergketen tusschen het Sehwarzwald en den Spessart in Duitsehland, welke ongeveer 10 mijlen lengte hoeft op 4—6 mijlen breedte. Deze reeks van bergen strekt zich in de rigting van het zuidwesten naar het noordoosten uit door Baden en Hessen-Darmstad, zonder dat hare doelen juist aaneengeschakeld zijn. De middelbare hoogte is van 13 tot 1500 voet; de bergen zijn met bosschcn van eiken, beuken en donnen begroeid en do dalen leveren uitmuntende akkers en weidon op. De dorpen, die men er aantreft, bestaan meestal uit zeer verwijderde buurten en alleenstaande huizen. Het westelijke gedeelte draagt den naam van Bergstraat en levert den reiziger do schoonste vergezigten op. Dwars door het O. stroomt do Neckar (zie Neckar).

ODER (De). Eeno dor hoofdrivieren van Duitsehland , en de gewigtigsto van den Prulsischon staat. Zij ontspringt ten westen van Bodenstadt in Moravië, in het gebergte aan de grenzen van den Olmutzer-kreits, uit verscheidene bronnen; valt na eenen korten loop door Moravië en het Oostenrijksch Silczië, bij Oden-berg In Pruisslscli Silezic en wordt hier voor kloino, van Oppeln af voor grooto vaartuigen, en van Broslau voor schepen van 8 tot 900 centonaars bevaarbaar. Nadat zij geheel Silezië in do longte van het zuid-oosten naar het noord-westen doorloopon heeft, doorstroomt zij Brandenburg en treedt in de provincie Pommeren, waar zij zich bij Garz in twee hoofdtakken verdeelt, waarvan de westelijke den naam van O. behoudt, doch do oostelijke do groote üegelitz genoemd wordt, die zich in het Damsehe meer ontlast. Onder Stettin verliest de O. haren naam, loopt door het groote en kleine Frische Hafl', cn valt door drie monden, de Peeno, Swine cn Diwenow in de Oostzee. Door het Fredcrik-Wilholms-kanaal Is de O. met de Spree, en door hot Finow-kanaal met de Havel vcrecnlgd. De voornaamste steden, aan do O. liggende, zijn: Oppeln, Briog, Breslau, Groot-Glogau, Frankfort, Krossen, Kustrin en Stettin.

ODESSA is eene koopstad in het zuiden van Rusland aan de Zwarte zee tusschen do monden van den Dniester en den Dnieper, met oen goede haven, welke 3000 bodems kan bevatten en door vestingwerken beschermd wordt. Do stad, die eerst in hot laatst der XVIlI^l,I, eeuw onder Katharina do II^d0 gesticht is, en door de zorg van don Hertog van Richelieu on hare voor don handel gunstige ligging weldra in bloei geraakte, is in een langwerpig vierkant, regelmatig gebouwd, mot regto en broede straten. Haar omtrek is wegens gebrek aan water onvruchtbaar, terwijl in de behoefte aan drinkwater door eene waterleiding voorzien wordt. Tot do voornaamste gebouwen der stad behooren de hoofdkerk, het tolhuis, hot admiraliteitsgebouw, verscheidene paleizen, do beurs, de schouwburg, een hospitaal, eene Catho-lieke en eeno Protestantscho kerk, enz. Men vindt er voorts een museum van Russische oudheden, een kruidtuin, oen lyceum, gymnasiën, eene school voor handel en zeevaart, eeno voor Oos-terschc talon; eindelijk branderijen, brouwerijen, touwslagorljen, enz. Behalve hout, lijnzaad, vlas, wol, talk en huiden, is hot hoofdartikel van uitvoer koorn, terwijl daarentegen koloniale waren on verschillende fabriokgoederon van elders ingevoerd worden. De bevolking dor stad, die thans 100,000, en die der omstreek welke ongeveer 20,000 zielen bedraagt, bestaat maar voor een klein godeelte uit Russen. Daarentegen vindt men er Europeanen van verschillende natiën, Armeniërs en Joden, die er zich tot drijven van handel gevestigd hebben. Do bevolking der omstreek, meest van Dultschen oorsprong, verkeert, wegens de gesteldheid des bodems in ongunstlgen staat, on trekt zich dien ten gevolge meer en meer in cn om de stad te zamon. De roede van O. is ruim en heeft oen' goeden ankergrond. Het eene gedeelte der haven is tot quarantaine-plaats, en dus voor bijna alle vreemde schepen bestemd, die do straat van Constantlnopol moeten passoren; hot andere gedeelte, oorlogshaven genoemd, wordt meest voor oorlogschepen en kustvaarders gebruikt. O. wordt voor de dorde koopstad dos rijks gehouden, en is doorliet kapitaal, dat er wordt omgezet, en het kapitaal, dat er voor ondernemingen inliet zuiden des rijks gevormd wordt, van groot aanbelang voor do omliggende provinciën.

ODEUM. Zoo noemde men bij de Grieken, cn later ook bij de Romeinen, een openbaar gebouw, tot dichterlijke en muzlekale wedstrijden bestemd. Hot eerste O. word door Pericles te Athene opgorigt, en in later tijd worden er nog twee andoren door Pau-sanlas en Herodes Atticus gebouwd, wolk voorbeeld door vorschoi-denc Grioksclio steden gevolgd werd. In Rome verkreeg men

eerst onder do keizers zoodanige gebouwen, en w.j vmden ervan twee gewag gemaakt, waarvan het een door Domitianns en het ander door Trajanus gesticht werd; doeh ook buiten Eome wer-den zij door de Eomcinen aangelegd, namelijk to Catana in Sicilië waarvan nog overblijfselen voorhanden zijn, waaruit men echter'omtrent de eigenlijke inrigting dezer gebouwen, die over het geheel voel overeenkomst met eenen schouwburg schijnen gehad te hebben, weinig met zekerheid kan opmaken.

ODEVAERE (Jozef Dionvs), historieschilder, werd den 2^d'^;n October 1778 te Brugge geboren. Zijne ouders waren deftige burgers; hij zelf genoot eene eenigzins geletterde opvoeding en werd alleen door de politieke omstandigheden des tijds tot de beoefening der schilderkunst gebragt. Zijn eerste meester was G. X. de San en nadat hij aan de teekenacaderaie to Brugge een eersten prijs had behaald, begaf hij zich naar Parijs tot zijne verdere vorming. Deze vond hij onder de leiding van Suvde, en toen die kunstenaar tot directeur der Transche academie te Home werd benoemd, onder die van den reeds beroemden David. Na eene vergecfsche poging gelukte het O. in 1804 den grooten prijs voor de schilderkunst te verwerven. Het opgegeven onderwerp was do dood van Phocion. Hij werd daarop aan keizer Napoleon voorgesteld, die hem met ouderscheiding bejegende en bij gelegenheid van een bezoek, dat hij aan zijne geboortestad Brugge bragt, aldaar feestelijk ontvangen. In 1805 begaf hij zich naar Romo als pensionnaire der Fransche academie en vertoefde acht jaren aldaar, in welken tijd hij onderscheidene schilderijen vervaardigde, die hem voel lof, ofschoon ook menige aanmerking verwierven. Hij schilderde te Rome o. a. de krooning van Kavel den Groote en paus Leo 111. Ir. 1812 te Parijs teruggekeerd, ontving hij uit de handen des keizers zelven de gouden kroonings-medaille. In hetzelfde jaar zag men van hem op de Panjsche tentoonstelling eene schilderij, den koning van Rome op het ka-pitool voorstollendc; eene andere, Maria met Johannes en Maria MagdaUna bij het lijk van Christus, en eene derde: Iphigema, die bij haren vader Agamemnon in het GrieJcsehe leger voor Aulis aankomt. Laatstgenoemd stuk is 20 voet breed en 14 voet hoog en werd door de toenmalige kritiek geprezen om compositie, effect en coloriet, ofschoon dan ook gelaakt om gebrek aan dramatische betoekenis.

Na de restauratie uit Parijs naar Brugge teruggekeerd, word hij in 1815 door koning Willem den I^stequot; tot hofschilder benoemd. De eerste schilderij, door hem in die hoedanigheid vervaardigd, stelde de Unie van Utrecht voor; vervolgens schilderde hij op last des konings den slag bij Nieuwpoort en eene episode uit den slag van Waterloo (het verwonden van den erfprins).

Deze schilderijen werden in 1817 het eerst te Gent geëxponeerd. Onder O.'s kleinere werken uit dien tijd telt men de voorstellingen van den dood des U. Lauventius, Rafael door Bramante aan den paus voorgesteld, de zegepraal van Cimahue, den schilder David in zijn atelier, de portretten van eenige leden der komnk-

lijke familie, enz. Eene schilderij van grootcren omvang (24 bij 16 voet) stelt de grondvesting der souvereine magt van het hnis van Oranjo voor. Zij bevat een aantal portretten, even als do voorstelling van de inhuldiging des konings te Brussel in 1815-In 1826 schilderde O. nog eon kapitaal doek de opoffering van Thcmistocles en de Atheniensers voor de vrijheid van Griekenland voorstellende, en omstreeks denzelfden tijd schilderde hij eene episode uit de modern Grieksche geschiedenis, den laatsten dag van Missolonghi. Nevens deze werken staan nog eenige groofere kerkschilderijen en kleinere kabinetstukken. O. werd langen tijd voor den eersten historieschilder van zijn land en zijn tijdperk gehouden; langzamerhand echter deed ook de stem der kritiek zich vernemen en de vroegere geestdrift bekoelde merkelijk. Men verweet hom niet ten onregte dat hij noch in do opvatting, noch in de techniek sterk genoeg was om de moeijelijke en hooge onderwerpen, welke hij behandelde'naar eisch weder te geven. Van twee zijner laatste schilderijen, vermogt Galathca, hem weinig of geen, Narcissus daarentegen grooten bijval te verwerven. In zijne laatste jaren hield hij zich bezig met een uitvoerig werk over do schoone kunsten in Italiii tot aan Rafael, 3 doelen met fraaije platen. O. overleed in het begin der maand February 1830; hij was ridder der orde van den Nodcrlandschen Leeuw en corresponderend lid van het Kon. Ned. Instituut.

ODIN. (Zie Godenleer, Noordsehe).

ODIN. Een opperhoofd der Scythen, welke zich in denCim-brische Chersonesus (thans Holstein, Sleeswijk en Jutland) ophielden. Zijn wezenlijke naam was Sigge, doch hij had, om zich ontzaggclijker te maken, den naam van O., de voornaamste godheid der Scythen, aangenomen. Hij doorkruiste vele gewesten, welke hij trachtte te overweldigen en tegen de Romeinen op te hitsen. Na eenigon tijd rondgezworven te hebben, nam hij den weg van Scandinavië door Holstein en Jutland, trok in Fnnen en bouwde er de stad Odensoe;hij onderwierp zich Denemarken, deed er zijn' zoon Skiold tot koning erkennen, hij begaf zich voorts naar Zweden, en werd er als een god geëerd. Men droeg de kroon op aan zijnen zoon IJngue met regt van erfopvolging. Hij ging ook Noorwegen bemagtigen; het onderwierp zich aan zijnon zoon Soemungue. Men wil, dat hij meer dan dertig zonen bij zijne vrouw Friga had. Zijn einde voelende naderen, maakte hij het volk diets, dat hij in Scythië plaats ging nemen aan eon eeuwigdurend gastmaal der goden. Hij had zijne ondci-

danen meer dergelijke zaken verhaald, om hun vertrouwen jegens

hem in te boezemen. Na zijnen dood vereerde men hom als oenen

god en offerde hem menschen op. rtalie

ODOAKER, Rugiër van geboorte en boheorscher van van 476 tot 493, is in de geschiedenis merkwaardig lt;

gehcele omverwerping van het Westersch Eomeinschc rijk. In zijne jeugd trad hij, naar de toenmalige gewoonte onder de Duitsche jongelingschap, in Romeinsehe krijgsdienst en klom spoedig tot de hoogste waardigheden op. Hij was als veldheer met eenen oorlog aan gene zijde der Alpen bozig, toen hij berigt kreeg, dat een andere veldheer, Orestes, den keizer Julius Nepos van den troon gestort en er zijn' eigen zoon Romulus Augustu-lus op geplaatst had. O. trok nu met zijn leger, dat uit gehuurde troepen, Rugiërs, Herulers, Seirren en Tureilingen bestond, naar Italië om aldaar een rijk te stichten. Bij de bestorming van Pavia werd Orestes gevangen genomen en te Piacenza ter dood gebragt. O. nam in Augustus 476 den keizer gevangen en maakte een einde aan zijn rijk. Hij onderwierp nu geheel Italic, Vindelicië, Rhaetië en Noricum aan zijn gebied. O. heerschte met kracht en wijsheid. Hij liet de oude staatsinstellingen en de stedelijke besturen bestaan en wees voor het onderhoud zijner troepen het derde gedeelte van landerijen aan. In 480 kreeg hij na den dood van Nepos ook Dalmatië onder zijn bestuur. Zeven jaren later beoorloogde hij zijne landslieden, do Rugiërs, en nam hunnen koning Pava gevangen. Vele Rugiërs volgden hem naar Italië maar het grootste deel des volks wendde zich onder Pava's zoon naar Theodorik, koning der Oost-Gothen, die door hen en den Byzantijnsehen keizer Zeno aangespoord in 488 den togt naar Italië ondernam. O. werd bij Aquileja aan den Jsonzo en in 489 bij Verona geslagen en trok, nadat zijn veldheer Tufa, Milaan bij verraad aan de Oost-Gothen had overgegeven, naar Ravenna, terwijl Theodorik in Boven-Italië bleef. In 490 tastlo O. hem met een nieuw leger aan, maar hij werd in den bloe-digen veldslag aan do Adda, den li^den Augustus, zoodanig geslagen, dat hij verpligt was naar Ravenna terug tc keeren. Bijna drie jaren lang verdedigde hij die vesting op het nadrukkelijkst tegen de Oost-Gothen. Hij gaf haar eindelijk bij verdrag over en bedong voor zich zeiven het medebestuur in Italië, volgens anderen slechts een voldoend onderhoud en persoonlijke vrijheid-T heodorik hield echter zijn woord niet en bij eenen maaltijd werd O. vermoord, volgens sommigen door Theodorik's eigene hand. Zijn zoon en velen zijner vrienden deelden in hetzelfde ongelukkige lot. L.

ODYSSEA. (Zie Homerus).

ODYSSEUS (Zie U/ysses).

OECOLAMPADIUS (Johannes). Aldus vergriekschte Jan Haussehein zijnen naam. Deze geleerde bevorderaar van de kerkhervorming werd in het jaar 1482 te Weinberg, in het toenmalige Zwaben geboren. Oorspronkelijk voor de regtsgeleerdheid opgeleid, kreeg hij zoo te Heidelberg als te Bologna studerende, meer neiging voor de godgeleerdheid en werd, na zijne academische studiën te hebben voleindigd, eerst gouverneur der zonen van den keurvorst van de Palts, daarna geestelijke in zijne geboortestad. Doch daar hij zich in het Grieksch wilde oefenen, begaf hij zich naar Stuttgard om Reuchlin te hoeren, terwijl hij bij Matthias Adrian, een Spaansch geneesheer, Hebreeuwsch leerde. De roem zijner geleerdheid bezorgde hem door middel van Capito een beroep naar Bazel, ten einde er als prediker op te treden; aldaar maakte hij kennis met Erasmus, wien hij hielp in diens uitgave van het N. T. Eenigen tijd later begaf hij zich naar Augsburg en van daar naar het Brigittenklooster te Altmunster. Omstreeks dien tijd trad Luther op met zijne bestrijding van den aflaathandel en andere misbruiken der kérk, en dit had op O. zulk eenen beslissenden invloed, dat hij het klooster verliet en bij zijnen vriend, ridder Frans van Sickingen, als slotprediker in dienst trad. Na den dood van dezen zijnen begunstiger keerde hij naar Bazel terug, waar hij het hoogleer-aarambt der godgeleerdheid aanvaardde en het door Capito begonnen hervormingswerk met kracht doorzette. Hij overleed aldaar den 25^Btcn November 1531. Hij schreef: Annotation es in Ge-nesin (Bazel 1523, herdr. aid. 1536), in lohum (Bazel 1523, 1531, Geneve 1532, 1553, 1557, 1578), in Jesaiam (Bazel 1525, 3 567), in Jeremiam (Straatsburg 1533), in Thrcnos Jcremiae (Straatsburg 1533), in Ezechielem (Straatsburg 1534, Bazel 1543), in Da-niehm (Bazel 1530 , 1548, 1562, 1578, Geneve 1553), w/?ro/)/lt;e-ias minores (Bazel 1535, Geneve 1558, 1578 2 din.), in Maillimm (Bazel 1536), in Johannem (Bazel 1533), in £p. ad iïomanos (Bd-zel 1526), in Ep. ad Hebraeos (Straatsburg 1534, Bazel 1536); Ue (jenuina verborum Domini: hoc est corpus mcum expositione (Bazel 1525); Dc dignitate Eucharistiae (Bazel 1526), welke beide geschriften aanleiding gaven tot eenen pennestrijd met Luther, Melanchthon en anderen, in welken O. zijne Apolologetica (Bazel 1526), een Bil lig Anlwort an Luther (Bazel 1526), Vom Nacht-mal (Bazel 1525, 1526) en eenen Dialogus dc Eucharistia (Bazel 1530) uitgaf. Ook was hij dc opsteller van den Catechismus, die door Myconius in het Hoogduitsch vertaald en te Bazel in 1545 uitgegeven is.

Zie voorts: Herzog, Das Leben des Johannes Oecolampadius und die Reformation der Kirche zu Basel (Bazel 1843, 2 dln.).

OECUMENISCH, van het Grieksche woord al

gemeen, worden die conciliën genoemd, welke de geheele christelijke kerk geacht worden te vertegenwoordigen. Zij zijn in het art. Concilie opgegeven; zie aldaar.

OEDIPUS. De zoon van den Thebaanschen koning Laïus, en van Joeaste, de dochter van Menoeclus en de zuster van Creon. Volgens de uitspraak van het orakel zoude het kind, dat de koning bij Joeaste mogt verwekken, eenmaal zijn moordenaar worden. Aan deze voorspelling gedachtig, liet Laïus den zoon, dien zij hem ter wereld bragt, de hielen doorboren en in het gebergte Cithaeron te vondeling leggen. De slaaf, die hiermede belast was, overhandigde het kind aan eenen herder van den Corinthischen koning Polybus, wiens kinderlooze gade, Merope, het opvoedde en O. noemde. De knaap groeide voor-deelig op en vormde zich tot eenen held. Onkundig van zijne afkomst, moest de jongeling bij zekeren maaltijd het verwijt hooren, dat hij 's konings zoon niet was. Toen hij hierover een heimelijk verdriet gevoelde, wezen zijne voedsterouders hem naar het Delphisch orakel, hetwelk hem dit antwoord gaf: „ontwijk den grond van uw vaderland, anders zult gy de moordenaar uws vaders en dc echtgenoot uwer moeder worden.quot; O. Corinthe voor zijn geboorteland houdende, ontweek deszelfs grenzen en begaf zich naar Thebe in Boeotie; doch op eenen smallen weg den koning ontmoetende, die naar Delphi wilde reizen om de godspraak over zijnen te vondeling gelegden zoon te raadplegen, kreeg hij verschil met Laïus, en velde den ouden man, zonder dat hij wist, dat deze zijn vader was, waarop Creon, de broeder van Joeaste, zich de kroon aanmatigde.

O. had dus onwetend de helft van het orakel vervuld en vervolgde, zonder eenig kwaad te vermoeden, zijnen weg naar Thebe, in welks quot;gebied toenmaals een Sphinx (zie Sphinx) op den zeeoever verscheen, aan alle voorbijgangers een raadsel voorstelde en een ieder, die het niet kende ontknoopen, verslond; terwijl eene pest het land ontvolkte. Creon liet in dezen nood door geheel Griekenland aankondigen, dat hij het koningrijk Thebe, benevens de koningin Joeaste, aan den man zou schenken, die het raadsel wist op tc lossen. O. ondernam dit, en gaf, toen hem de Sphinx vroeg: „welk dier het was, dat's morgens op vier, 's middags op twee en 's avonds op drie voeten ging?quot; ten antwoord: de mensch; omdat deze in zijne eerste jeugd handen en voeten tot loopen gebruikende, in zijnen middelbaren leeftijd de laatsten alleen bezigt, terwijl hij in zijnen ouderdom eenen staf behoeft, en als het ware drie beenen heeft. O. ontving nu Joeaste tot zijne gade en het koningrijk Thebe tot een huwelijksgoed; en hiermede was nu de geheele godspraak vervuld. Dan, naauwelijks bezat Thebe den moordenaar van Laïus, als koning, binnen hare muren, of er ontstond eene verschrikkelijke pest, waarvan het orakel verklaarde, „dat het land niet zoude bevrijd worden, zoolang diegene niet zoude gebannen zijn, die den vloek over hetzelve gebragt had.quot; Na een langdurig onderzoek ontdekte de ziener Tiresias het ongelukkig geheim, dat O. de moordenaar zijns vaders en dc gemaal zijner moeder was. Door een' killen schrik bevangen, stak O. in wanhoop zich de oogen uit, of begaf zich, hetgeen waarschijnlijker is, vrijwillig in ballingschap; terwijl de ongelukkige Joeaste, door overmaat van verdriet, do handen aan zich zelve sloeg. — Aan de treurige geschiedenis van O. hebben onderscheidene dichters veelmalen hun kunstvermogen beproefd. Dc stukken van Aeschylus en Euripides zijn verloren geraakt; doch van Sophocles zijn nog twee bewaard gebleven, waarin de mythe van O. behandeld wordt, namelijk: Oedipus de honing en Oedipus tc Colonc. Ook do dichter Seneca heeft dezelfde mythe bearbeid.

OEHLENSCI1LAGER (Adam Gottlob). Deze uitmuntende Deensche dichter en prozaschrijver werd den 14^(lcn November

1779 te Froderiksborg bij Kopenhagen geboren. Heeds als knaap legde hij eene hooge ingonomenlield met het tooneel aan den dag en zijne eerste proeven van blijspelen zijn bijna de arbeid van een kind. Later legde hij zich op de regtswotenschap toe en bekleedde onderscheidene openbare betrekkingon, o. a. eenige jaren het hoogleeraarambt in de aesthetiea te Kopenhagen, hot laatst die van conferentie-raad. Hij overleed te Kopenhagen den 20⁸¹⁰quot; Januarij 1850. Als dichter trad hij het eorst op met eenen bundel gedichten (Kopenhagen 1803), weldra door twee anderen (aid. 1805) gevolgd. ïwoo jaren later gaf hij zijne Noordscho gedichten in het licht, waarin zijn vermaard dichtstuk Hakon Jarl voorkomt. Omstreeks dien tijd deed hij eene reis door Duitschland en Frankrijk, en begaf zich na een tweejarig verblijf te Parijs naar Italië, op welke reis hij eene menigte belangrijke kennismakingen aanknoopte, o. a. met Tieck, Schlegel, Mevr. van Stael Holstein, B. Constant, Sismondi en andoren. In het jaar 1817

en 1818 deod hij andermaal eene rois door Duitschland en Italië, van welke hij zijne herinneringen uitgaf in brieven, onder den titel; Brieven naar huis geschreven enz. (Haarlem 1822, 2 dln.). Ook zijne Treffende verhalen en onderhoudende vertellingen zijn in onze taal overgezet (Haarlem 1819, 2 dln.). Van zijne gedichten en bepaaldelijk ook van zijne dramatische stukken (onder wolko laat-stcn Aladdin (do wonderlamp) in het Hoogduitsch te Amsterdam in 1809 afzonderlijk is uitgegeven) bestaan onderscheideno uitgaven, zoo afzonderlijke als verzamelde, waaronder eenige prachtuitgaven. Eene volledige uitgave van O.'s werken is onder den titel: Samlede Varieer (Kopenhagen 1848—1852, 38 dln.) uitgegeven. In eene tweemalen uitgegeveno, min volledige verzameling zijner werken (Breslau 1829—1830, 18 dln. en aid. 1839, 21 dln.) vindt men (dl. 1, 2) eene belangrijke levensbeschrijving van O. door hein zclven, ook afzonderlijk uitgegeven onder den titel: Oehlenschlagers levenet fortald of ham selv. (Kopenhagen 1832, 2 dln.) terwijl Lebenserinnerungen van hem zijn verschenen na zijnen dood (Leipzig 1850, 4 dln.).

OKLAND is een lang en smal eiland in do Oostzee, aan de oostkust van Zweden, behoorende onder het district Calmar en van het land gescheiden door do Oelandstraat, welke naauwe-lijks IJ n\ijl breed is. Het eiland heeft eene oppervlakte van 28 □ mijlen en eene bevolking van 40,000 inwoners. Het is eigenlijk niets dan eene kalkrots en heeft slechts hier en daar bebouwde gronden. Het klimaat is er aangenaam. De Oelanders leven van eenigen landbouw en veeteelt, maar voornamelijk van vischvangst, alsmede van het uithakkon van steengroeven; ook zijn er aluinen kalkbranderijen. Aan de westzijde van het eiland ligt do eenige stad Borgholm op 56° 12' N. B. en 34° 48' O. L. van Ferro.

OENALASCHKA, een der Aleutische eilanden, die ten zuiden der Behringstraat tussehen Aziatisch Rusland en Noord-America gelegen zijn. Het is een lang smal eiland, hetwelk zich van hot noordwesten naar het zuidoosten uitstrekt, in het noorden vele diepe zeeboezems heeft, en even als andere dier groep kenmerken draagt van den vroegcren zamenhang van het vasteland van Azië en America. Do haven Samganuda ligt op 53° N. B. en 139° 30' O. L. van Greenwich. Hot eiland, dat 74 mijlen lang en 20 broed is, bevat vele bergen, ouder welke ook vulcanen. Behalve eenige planten, die ook op andere eilanden dier groep en Kamschatka voorkomen, vindt men er slechts mos ou gras, terwijl drijfhout ten decle in de behoefte aan bouwen brandstof voorziet. Visch en zeevogels worden er in overvloed gevonden. De bevolking, die op het laatst der vorige eeuw een duizendtal zielen bedroog, was vermoedelijk na de onderwerping aan Rusland verminderd. Zimmerman, De aarde en hare bewoners, VIII. p. 70 e. v.

OENOMAUS. Volgens do Grieksche mythologie een zoon van Mars en Sterope, de dochter van Atlas, en koning van Elis en Pisa. Hem was door het orakel voorzegd, dat hij door de hand van zynen schoonzoon zou omkomen: hij maakte daarom de verkrUging zijner dochter Hippodamia, naar welker hand velen stonden, mooijelijk, en zoo hij hoopte, onmogelijk; stollende aan elk, die Hippodamia's bezit wonschto, eenen wagen-wedren voor, onder voorwaarde, dat hij, overwinnaar zijnde, zijnen wensch erlangen, doch overwonnen wordende den dood ondergaan zoude. Nadat op deze wijze reeds verscheiden mededingers overwonnen en gedood waren, waagde eindelijk do Phrigyscho

Pelops, om door list in hot bezit van den begeerden sehat te geraken: hij kocht daartoe Myrtilus don wagemaker van O. om, die zich dan ook liet bewegen, zwakke en bouwvallige wielen aan den wagen van zijnen hoer te zetten, waardoor deze midden in den loop omstortte en O. het leven verloor, zoodat Pelops bezitter werd van Hippodamia en van hot rijk.

OENONE. Eene nimf van den berg Ida in Troas, dochter van den vloed Ccdrenus, welker minnarijen met Paris, toon deze nog de kudde zijns vaders weidde, zijn beroemd geworden. Zij had eenen zoon Cory thus, dien de moeder aan Paris zond om hem van Helena af to trekken; doeh do ontaarde vader bragt hem met eigene hand om het loven. Sommigen verhalen, dat naderhand het lijk van Paris ter begraving aan O. werd gezonden; maar dat zij, hare oude liefde indachtig, op het zien van het lijk dadelijk den geest gaf en te gelijk met hem begraven werd.

OENOTRIA. Dus werd eertijds het zuidwostelijkste gedeelte van Italië geheeten, en wel dat, hetwelk naderhand den naam van Bruttium droeg. O. ontving zijnen naam van de Pelasgen, die onder Oonotrus een deel van Italië in bezit namen, en hunne veroveringen tot aan Latium uitstrekten, van waar do dichters somtijds geheel Italië met dezen naam aanduiden.

OER. Het gebruik van dit verouderde woord in de beteekenis van oorspronkelijk is in sommige gedeelten van ons vaderland bewaard gebleven, om daarmede do zoogenaamde oorspronkelijke gronden aan te duiden, welke dan eenvoudig oer of in za-menstelling oergronden of oerbanken genoemd worden. In het algemeen verstaat men er eene soort van harden ondergrond door, die men hier en daar, voornamelijk onder do zandgronden, op verschillende diepte in lagen of banken van verschillende dikte aantreft. De kleur is verschillend, grijs-, geel- en groonaehtig rood tot in hot zwart overgaande, al naar mate der hoeveelheid van hot ijzeroxyde-hydraat, dat er mode verbonden is. Hot is juist dit ijzeroxyde-hydraat, dat onoplosbaar is in water, hetwelk do oerbanken vormt. Het O. is eone zeer onvruchtbare aardsoort en daarenboven zeer nadeolig voor den plantengroei, waarop het vergiftig schynt te werken, inzonderheid voor boomon, welke met hunne wortelen diep in de aarde boren. Hetwelk dan ook do oorzaak is, dat, zoodra do wortelen aan het O. komen, do boomon in hunnen groei worden gestuit en veelal beginnen to kwijnen, waarbij de takken aan hunne uiteinden beginnen to sterven. Ook zijn do oerlagen of oerbanken de oorzaak, dat hot regenwater niet in do diepte naar beneden kan doorzijpelen, gelijk in andere gronden en daardoor in natte jaren, als de grond te veel vocht ontvangt, afkoelt; en daarentegen in drooge jaren, wanneer do bovengrond in den zomertijd te sterk uitdroogt, de wortelen geen vocht van onderen uit don benedengrond kunnen ontvangen, den groei der gewassen belemmert. Doorgaans ziet men ook, dat de boomon, in zoodanige grondon geplant, in het begin goed groeijen, maar na verloop van weinige jaren in hunnen wasdom stilstaan en kwijnen. Men zie over deze oerbanken, De bodem van Nederland door W. C. H. Staring, D. I. bladz. 18—21.

OEROS {Bos urns). De O., in het Duitseh Aueroehs, in Lit-thauwen Thur genoemd, is een oorspronkelijk Europeesch wild rund , dat voormaals vrij algemeen schijnt te zijn geweest in noordon midden-Europa en nu alleen nog slechts aangetroffen wordt in het Bialowiczer woud in Litthauwon. Dit dier is veel grooter dan ons gewone rundvee en heeft eenen anderen vorm, doordien do schoft veel zwaarder en het achterstel veel smachtiger is. De kleur van huid en haar is oen vuil bruin: de kop, die dikwijls 22 rl. duim lang en tussehen de oogen 15 breed is, hoeft een bol voorhoofd, dat mot krullende haren rijkelijk bedekt is; aan kin en hals hangen langere haren naar beneden; op do schoft staat oen verwilderde pruik van vrij lange haren. Het dier draagt den kop naar beneden gebogen; de hoornen zijn niet bijzonder lang en maanvormig naar voren gebogen; de staart is kort en heeft aan het einde een langen haarbundel. Do kiezen nemen naar achter in grootte toe, zoodat de laatste driemaal zoo groot is als do eerste; de snijtanden zijn uitmuntend geschikt om cr den bast der boomon mede af te schillen. Do O. hoeft 14 paar ribbon.

Deze dieren pareu in Augustus en zijn dan vet en krachtig, (er-wijl hun haar donkerbruin is; zij zijn alsdan ook moedig on tot spelen geneigd, welk spelen voornamelijk bestaat in hot ontwoi-

telen van jongo boomen. De oude stieren vechten dan ook hevig tegen do jongeren, zoodnt dezen dikwijls gedood of verminkt worden. Na negen maanden, dus in Mei kalveren do koeijen; het kalf loopt dadelijk mede en ziet er vrolijk en fier uit; het zuigt ongeveer een jaar. Do O. groeit tot zijn zesde jaar en kan 40 jaar oud worden. Do koeijen worden slechts om de driejaar tochtig, waardoor het komt, dat ten sjiijt van alle zorgen, dio voor de instandhouding besteed worden, het aantal Oerossen toch afneemt. In het jaar 1838 telde men er 711 stuks. Zij behooren allen met het woud, waarin zij leven, aan den keizer van Rusland. Zonder speciaal verlof van den keizer mag er geen geschoten worden, 's Rijks museum van natuurlijke geschiedenis to Leydcn bezit oen uitmuntend opgezet voorwerp, dat door den keizer aan het museum geschonken is.

Daar zij zich niet, als andere runderen in een kring plaatsen , wanneer zij door verscheurende dieren aangevallen worden, zoo worden er nu en dan wel door do wolven verscheurd; men zegt dat drie wolven een' stier aankunnen. Do paarden toonen voor den O. een' verbazenden schrik, zoodat zij zich zelfs voor hem op den buik laten nedervallen. Wederzijdsclio afschuw wordt ook tusschen do O. en het tamme rundvee waargenomen.

Do O. heeft een fijnen reuk en scherp gehoor, zoodat hij een mensch voor den wind naauwclijks op 500 pas laat naderen; tegen den wind evenwel kan men hem tot op 100 pas bekruipen. Zij laten den mensch gewoonlijk ongemoeid en gaan voor hem op do vlugt; doch oude, eenzaam levende stieren wijken niet voor hem uit den weg en vallen hem zelfs wel aan, als zij gesard worden.

Iedere kudde heeft hare bepaalde woonplaats in eene vaste streek van het woud, digt bij een' waterstroom. Al die kudden worden bewaakt door 12 opzigters en 118 jagers, staande onder een' oberfürster. Des winters worden zij door deze oppassers van hooi en ander voedsel verzorgd. Behalve uit loof, takken en bast van jonge boomen en heesters, voornamelijk van wilgen,popels, esschen en abeelen, beslaat hun gewone voedsel uit gras en kruiden , voornamelijk uit Cnicus olaaceus; in den herfst en den winter eten zij ook heide en mos.

Het woud, waarin zij wonen, ligt tusschen do rivier Bug en do stad Osla, en strekt zich uit van 52° 29' tot 51' N. Br. en van 41°, 10' tot 42° O. L. van Ferro. Het bestaat voor drie vierde uit sparrenboomen, voorts uit dennen, eiken, beuken, berken, linden enz. Het dorp Bialowiez ligt in het midden van het boseh. Men vindt reeds bij Aristoteles (IX. cap. 71) en bg Plinius (VIII. cap. 15) van deze Oerossen gewag gemaakt. Pal-las meende dat ons tamme rundvee van deze rundersoort afstamde, doch Cuvier was van tegenovergestelde meening en wanneer men nagaat dat do O. 14 paar ribben en het gewone rund slechts 13 bezit, dan zal men er niet meer aan twijfelen dat het twee verschillende soorten zijn.

Men zie over deze dieren: Jarocky, Jjcr Kithauische Aucrochs (Hamburg 1830 m. 2 platen); Brincken, La JorCl de Bialowilza (Warschau 1826).

OESTER. De Oesters maken eene familie uit onder de Flaal-kieuwiye schelpdieren, dat zyn die schelpdieren, bij welke de kieuwen als platen tusschen de randen van den mantel liggen. De Oesters hebben twee ongelijke en onregelmatige schelpen, van welke do onderste, die welke aan den bodem ofcenigvoorwerp gehecht is, holler en dikker is dan de bovenste. Het schelpdier heeft geen voet, noch byssus, en de vier kieuwplaten zijn aan den binnenrand vereenigd en ook van achteren eenigzins met den mantel.

Onder de Oesters is de meest bekende do gewone O. (Oslrea edulis L), welke in de Noordzee en Middellandseho Zeo gemeen is. Haar schelp is gewoonlijk zoo groot als de palm eener hand en bestaat uit op elkander liggende verkalkte platen. Het dier is wit van kleur en heeft bruin bloed, zoodat ook de kieuwen bruin gekleurd zijn. Aristoteles leert ons dat do Grieken reeds de O. gekend en gegeten hebben. In het jaar 033 na de stichting van Rome zijn de eerste Oesters gespeend; het was Sergius Orata, die dit bet eerst, ten tijde van den Marsischen oorlog met de Bajanisehe Oesters ondernam. Plinius meldt ons dat hij aan de Lucrinischo soort de voorkeur gaf en dat men later do Oesters van Brindisi, aan het eind van Italië over liet komen, ja men liet er eindelijk uit Britannic overkomen; zelfs verzond

Apicius voor den keizer Trajanus O. uit Italië naar Perziö.

Tegenwoordig worden in Midden- en Zuid-Europa algemeen Oesters gegeten, zoodat dit voor duizenden menschen een rijkelijk bestaan oplevert. Alleen in Parijs wordt jaarlijks voor meer dan I J millioen francs gebruikt. Onder do meest beroemde rassen behooren de Oesters van Colchester en van de rots van Oan-cale; dezen zijn eerst als alle andere Oesters wit, maar worden in niet zeer diepe kuilen in de zoutpannen geworpen, welke alleen bij springvloed nieuwen toevoer van zout water ontvangen. Zeer spoedig worden deze kuilen groen, door fijne planten, con-ferven, die zich daarin ontwikkelen en binnen 4 of 5 dagen heeft de O., dio daarin geworpen is, dezelfde kleur aangenomen. Een dwaas sprookje verhaalt dat men kopergroen in het water werpt. Bij ons te lande worden meest de Tcxelsche en Zierikzeesche genuttigd. In 1857 werden op Texel en Wielingen omstreeks 800,000 Oesters gevangen. Tot poeder gestoten, gebrande Oesterschalen werden vroeger in de apotheek tegen maagziekten aangewend, en met myrrhe en kaneel gemengd als tandpoeder gebruikt. De O. zelve is niet alleen een zeer smakelijke maar ook een zeer gezonde spijs en wie aan eene zwakke maag en slechte verteering lijdt, zal er baat bij vinden een half uur voor zijnen maaltijd 8 of 10 Oesters te gebruiken.

De Virginische O. (Oslrea Viryiniana List.) van de kusten van Noord-Ameriea onderscheidt zich door zeer langwerpigen vorm en bereikt de aanzienl\jko lengte van 2 palm.

De Hanenkam (Oslrea Crista galli Chemn.) van Oost-Indie is nagenoeg driehoekig en kenbaar aan den op zonderlinge wijze geplooiden rand en eene rood violette kleur.

Bij het geslacht Plaeuna zijn do schelpen glad en zeer dun, terwijl ook het dier zelf weinig dikte heeft. Men treft de soorten, die er toe behooren, in Oost-Indie aan.

Vele soorten uit de familie der Oesters zijn fossiel en worden in do secundaire en tertiaire formatie aangetroffen.

OESTERVISSCHER. (Zie Scholekster).

OETA. Een hooge berg, op do grenzen van Thessalië, op welks top Hercules, de smarten van hot doodelyke gewaad van den centaur Nessus (zie Nessus) niet kunnende verduren, zich zeiven in de vlammen der houtmijt wierp.

OETTINGEN, een in 1806 gemediatisoerd graafschap, hetwelk deols tot Beijcren, deels tot Wurtemberg behoort. Op eene uitgestrektheid van 15J □ mijl heeft het 00,000 inwoners, van welke velen van landbouw en veeteelt leven, waartoe de grond zeer geschikt is. Het stadje O. met 3000 inwoners ligt aan do Werritz in Beijeren. Voorts verdienen eenige sloten, onder welke het bergslot Spielberg, opmerking. Het geslacht O. is zeer oud, en komt reods in de XIP¹⁶ eeuw in het erfelijk bezit van het graafschap voor. Van graaf Bodewijk den V^don, die de hervorming omhelsde, stamden 3 liniën af, van welke de oudste in 1731, de jongste in 1798 uitstierf. Dc middelste splitste zich later in 2 liniën, die nog thans onder de namen O. Spielberg, en O. Wal-Icrstein aanwezig zijn, en beide tot de R. Catholicke kerk behooren.

OEVERAAS. (Zie Haft).

OEVERZWALUW. (Zie Zwaluw).

O'FARILL (Don Gonzat.o), een uitstekend Spaansch krijgs-en staatsman, werd in 1753 te Havanna uit eene oorspronkelijk lersche familie geboren, kreeg zijne opvoeding in Frankrijk en trad in 1766 in Spaansche krijgsdienst. Hij woonde de belegering van Mahon en Gibraltar bij, en werd in 1780 door zijn gouvernement naar Parijs en Berlijn gezonden, om zijne militaire opvoeding te volmaken. Bij zijne terugkomst werd hij aan het hoofd van de militaire school van Puerto de Santa-Maria, nabij Cadix, geplaatst. In 1793 en 1794 streed hij in de westelijke Pyrencën tegen do Franschcn en bestuurde, als chef van don generalcn staf, de operation, waardoor het legor van Cata-lonië don vijand tot aan do Fluvia terugdrong en zich onder de muren van Porpignan vertoonde. Na don vrede van Bazel, werd hom door Karei den IV¹⁰quot; de grensbepaling der Pyreneën cn in 1798 do betrekking van inspecteur-generaal der infanterie opgedragen. In 1808 word hij door Ferdinand den VIP¹⁰¹¹ tot directeur-generaal dor artillerie cn tot minister van oorlog bo-noeind. Hij was oen dorgonon, dio den koning aanraadden to Bayonne do bescherming van Napoleon in te roepen. Lid geworden zijnde van de opperste regeringsjunta, dio onder het president-

schap van den infant Don Antonio stond, toonde hij zich eenen dapperen beschermer van do regten zijns konings tegen do bedreigingen van Murat. Toen den 2*™ Mei de opstand in Ma-drill losbarstte, deed hij het bloedbad eindigen. Nadat de infant Don Antonio vertrokken en Murat zitting in do Junta had genomen, nam hij zijn ontslag. Onder Joseph Napoleon werd OT. andermaal minister van oorlog, hetgeen hom niet belette zijn deel to nemen, aan do stoutmoedige memorie, die in Augustus 1808 aan Napoleon werd ingediend en die ten doel had, de Spaan-sche natio voor alle nadeelige gevolgen van de naauwe verbinding met Frankrijk te vrijwaren. Na Ferdinands terugkeer legde O'F. hem de redenen van zijn gedrag op eene even edele, als voldoende wijze uit. Do koning beantwoordde dit door den verdienstelijken man, die den staat 50 jaren lang gediend had, even als Josephino ter dood te veroordeelen en zijne goederen verbeurd te verklaren. O'F. vlugtte met zijnen vriend Azanza naar Frankrijk. Zij gaven hier uit: Mémoires de JJon Miguel Azauza et de Don Ganzalo O'Farill et exposé des Jails i/ui jus!ifient leur conduite politique, depuis Mars ISOSjusqu'en Avril 1814, welk werk eene kostbare bijdrage tot de geschiedenis der Spaansche om-wonteling is. Hij stierf in ballingschap te l'arijs den 19^don Julij 1831. IJ.

OFEN of Buda, de hoofdstad van het koningrijk Hongarije aan den regter Donau-oever tegenover Pesth gelegen , bestaat uit de vesting of eigenlijke stad, vijf voorsteden (Wasserstadt, Land-strasze, Neustift, Christinenstadt en ïaban of Haizenstadt) en het in 1850 ingelijfde marktvlek Alt-Ofen. liet voornaamste gedeelte is de vesting, de voormalige residentie der Hongaarsche koningen, op eenen rotsachtigen borg 192 voet boven denDonau gelegen. Tot in 1849 behield zij bijna volkomen de gedaante, waarin Karei van Lotharingen haar in 1686 aan de Turken ontnomen had. Bij het beleg van 1849 echter leden de muren en bastions veel, terwijl na de inname met do slooping een aanvang gemaakt werd. De Oostenrijksche regering trachtte evenwel later de werken weder te herstellen. De vesting is geregeld gebouwd, heeft zindelijke straten en bevat zeer fraaije paleizen. Het koninklijke paleis door Karei den Vl'¹'¹¹ gebouwd, strekt zich ter lengte van 177 Ned. el langs den Donau uit; het bevat de hofkerk, waar de rijkskleinodiën bewaard worden, eene verzameling schilderijen en eene bibliotheek, benevens eenen schoo-nen tuin. Na den brand van 1849 werd het in zijne vroegere gedaante hersteld. Voorts zijn nog merkwaardig: het arsenaal, do paleizen der graven Sandor en Tekeli, de gouvernementsgebouwen, do boekdrukkerij, het observatorium van de 1'esther hoogescbool en het gedenkteeken, dat in 1851 tot herinnering aan het laatste beleg werd opgerigt. Christinenstadt ligt achter de vesting in een liefelijk dal en heeft fraaije, eenvoudige huizen. Do vier overige voorsteden liggen aan den Donau; de voornaamste daarvan is lïaizenstadt, dat sedert den brand van 1811 voel verfraaid is. Het vroegere marktvlek Alt-Ofen, het Komein-sche Acineum of Aquineum is grooter dan deze voorsteden. Men vindt er nog overblijfselen van een bad en een amphitheater, benevens een aantal gedeuksteenen. Hier zijn vooral merkwaardig de groote, breede hoofdstraat, met fraaije gebouwen bezet, de kerken der Catholieke en Hervormde eerediensten, het koninklijke kasteel van zes verdiepingen hoog, vroeger als zijdefabriek gebruikt, het klooster Mariazell, thans tot kazerne ingerigt, de synagoge, de fraaiste uit geheel Oostenrijk en de scheepswerven, waarop de schepen van de Donau-stoombootmaatschappij gebouwd worden. De bevolking bedraagt ruim 50,000 zielen. De vesting wordt meestal door ambtenaren bewoond; de voorsteden bestaan van handwerken, handel, akker- en vooral wijnbouw. O. heeft een Catholiek gymnasium en twaalf scholen voor lager onderwijs. Het aantal liefdadige inrigtingen is zeer aanzienlijk. O. heeft vijf gezondheidsbronnen, die druk bezocht worden. Het keizersbad tussehenWasserstadt en Alt-Ofen gelegen, was roods bij de Romeinen bekend {Aquae calidae superiores) en door de Turken zeer gezocht, die aldaar eeno moskee hadden gesticht, waarheen zelfs uit Perzic bedevaarten gedaan werden. O. is door eene groote kettingbrug met Pesth verbonden. Een tunnel voert van daar rogtstreeks naar do vesting.

O. ontstond uit eene Romeinsehe kolonie en was daarna do residentie van Attila en van Arpad. De eerste Hongaarsche koningen hielden echter bij afwisseling hun verblijf te Stoehveissen-VII.

burg en te Visegrad. Eerst Lodewijk do I^st0 koos in 1351 het kasteel tot voortdurende verblijfplaats. Het werd door Matthias Corvinus op nieuw herbouwd en deze stichtte er eeno boekerij, die in 1526 door do Turken bij hunne verovering der stad vernietigd werd. Deze ontruimden haar weder spoedig en bezetten haar andermaal in 1541, waarop de stad 145 jaren in hunne handen bleef; Lodewijk van Lotharingen belegerde haar den 18^,,lt;!l1 Junij 168G met 60,000 man, terwijl Abd er Bahman Facha haar met 16,000 Turken verdedigde. Den 2^aen September, nadat do Oostenrijkers aanzienlijk versterkt waren, werd O. stormenderhand ingenomen. Eerst in 1849 werd de stad weder be-langi-yk in de geschiedenis; den 4^dlt;!n Januari) werd zij zonder gevecht door de Hongaren aan do Oostenrijkers prijs gegeven; toen deze tot den terugtogt gedwongen werden, liet Welden te O. don generaal Hentzi met 4 bataillons achter. Deze herstelde de vervallen vestingwerken zoo goed mogelijk. Den 28^!lei1 April verscheen Gorgel voor de stad, welke hij insloot en belegerde; den 16^lllt;,n, 19^lll!n en 20quot;'°quot; Mei bestormde hij haar, doch werd dapper afgeslagen. Eerst in don nacht van don 20quot;^ten op den 21«quot;m Mei viel de vesting in handen der Hongaren, nadat de Oostenrijkers behalve den generaal Hentzi 1100 Officieren en soldaten haddon verloren. Na hot vertrek der revolutionnairo Hongaarsche regering werd do vesting den 11quot;¹quot;quot; Julij door de Russen zonder tegenstand bezet en daarna aan de Oostenrijkers overgegeven. Men zie Ncmedy, Die JBelagerungen der Festmg OJen in den Jahren 1686 und 1849. Pesth 1853. L.

OFFENHACH. Eene handel- en fabriekstad, op den zuidelijken oever van den Main, weleer do hoofdstad van het vorstendom Isenburg-Birstein, tegenwoordig eeno plaats van het groothertogdom Hossen, gelogen in de provincie Starkenburg. De regerende vorst van Isenburg-Birstein, die de zomermaanden te Birslein doorbrengt, houdt er nog heden zijn winterverblijf. De stad is in gemeenschap met den teganoverliggenden oever door een schipbrug; zij is in het algemeen , schoon gebouwd; heeft vier kerken , eeno synagoge en een vorstelijk paleis; ook worden er aangetroffen de overblijfselen van een oud kasteel. Het aantal inwoners bedraagt 13,000. Als fabriekstad neemt zy de eerste plaats in van het groothertogdom. De handel is er levendig; daartoe brengt do nabijheid van Frankfort veel toe, waarmede zij door een spoorweg verbonden is. Men vindt er aanzienlijke tabaksen snuiffabrieken, rijtuigfabrieken, schrijnwerkers-winkels, uitgebreide smederijen en slotenmakerijen, werkplaatsen van verlakkers, zadelmakers, papierfabrieken, enz. bepaaldelijk moeten genoemd worden de kousenfabrieken en do boekbinderijen. Er worden tweo week- en z^s jaarmarkten gehouden.

Nog zijn er twee dorpen van denzelfdon naam: een in Beijeren, in de Rjjnkreits, met 1200 inwoners; een ander in Nassau, met ruim 500 inwoners.

OFFENBURG. Eeno stad van den Middol-Rijnkreits, bohoo-rendo tot het groothertogdom Baden, en hoofdplaats van het ambt Offenburg, gelegen in een vruchtbaar oord, aan den ingang van het Kinzigdal, daar waar de groote straatwegen van Karlsruhe naar Bazel en geheel Zwitserland, en van Straatsburg, door het Kinzigdal en het Schwarzwald naar Opper-Zwa-ben elkander kruisen, zü is regelmatig gebouwd, bezit een gymnasium der R. Catholieken, een vrouwenklooster tevens opvoedingsgesticht voor meisjes en een' schouwburg, en telt 4300 inwoners, die door nijverheid uitmunten, en ook cominissiehan-del, voornamelijk in wijn en koorn drijven.

Vroeger was O. eene der vrije rijkssteden, kwam later aan Baden, in 1330 onder het gebied van den Bisschop van Straatsburg, doch werd omstreeks 1504 weder tot eeno vrije stad. In 1635 werd zij op nieuw in hare regten, als rijksstad, bevestigd en onder de bescherming van Oostenrijk gesteld, die haar tot de zetelplaats van den keizerlijken landvoogd over Ortenau, in Zwa-ben, verhief. Deze toestand duurde voort tot aan den vrede van Presburg, in 1805. Intusschen ondervond O., by onderscheidene gelegenheden, do woderwaardigheden van den oorlog. In 1632 viel zij in handen van het Zweedsche leger, onder Horn; werd in 1638 door Bernhard van Weimar belegerd, had in 1089 een' aanval van do Fransche troepen te verduren, ten gevolge waarvan zij gedeeltelijk verwoest werd, en had ook gedurende den Spaanschen successie-oorlog veel te lijden. De jaren 1847 tot 1848 gingen voor O. niet ongemerkt voorbij, getuigen do

IU

groote volksvergadoringon aldaar gehouden den 19^dcn Maart 1848 en don 12^den en ISquot;¹⁰¹¹ Mei 1849.

OFFER. liet is con, geheel met do kinderlijke denkbeelden van den onontwikkclden mensch ovoreenkomond denkbeeld, aan het hoogste Wezen in don vorm van een O. oen gedeelte terug te geven van hetgeen men als gave van dat AVezon aanmerkt. Roods do oudste oorkonde van de geschiedenis des menschdoms behelst dit denkbeeld in het bedrijf van Kaïn en Abel (Gen. IV; 3, 4). Later, toen zich in het Oosten die beschouwing der godheid ontwikkelde, welke den Allerhoogste aanmerkte als oenen vorst, woonachtig in het hemelpaleis, bragt men ook te zijnen aanzien het gebruik mot betrokking tot aardscho vorsten over, voor welke men niet verschijnt dan met een geschenk, zoowel wanneer men don vorst zijne dankbaarheid komt betuigen voor ontvangeno weldaden, als wanneer men zijne — en dan vooral cone verbeurde — gunst komt vragen of eene poging aanwendt om zijne verlorene genegenheid te hcrwinuon; terwijl in dit geval het O. mode werd aangemerkt als datgene te ondergaan , hetwelk eigenlijk den scliuldigon offeraar had mooleu treffen. Hot eerste is hot gronddenkbeeld van de dank-, hot laatste vau do schuld- of zoou-O., die wij in do heidenworold, en ook in do Mozaïscho godsdienst aantreffen. Do zucht om hot bcsto, wat men had, aan do godheid te offeren, tot toeken van dankbaarheid of tot verworving van gunst, ontaardde bij sommige oude volken dermate, dat de Pheniciörs kinderen aan don Moloch offerden, sommige Germaansche, Mcxicaansche stammen, mcnselienoffers hadden en bij sommige volken dor oudheid do maagden do bloom barer jeugd als offer in do godentomiiels prijs gaven. Groote vorpligting hebben uit dit oogpunt en bij vergelijking met hot bij andere Oosterscho stammen oudtijds in zwang gaande, zedelijkheid en menschlievendheid aan die verordening in hot Mozaïsmus, waarbij wol do Offers worden in stand gehouden, maar beperkt; en terwijl aan de eene zijdo de offerdienst hot middelpunt dor godsdieiistplegtighedon werd, bestonden de Offers zolven in geeno nndoro bloedige dan van sommige dieren, zoo als rundvee, geiten, schapen, duiven, die ten deole verbrand, ten deole als offervlecsch ton dicusto der priesterschap afgezonderd werden, en overigens in onbloedige, als; meel, koeken, zout, olie, honig, wierook en wijn. Dit verschil der voorwerpen van de Offers maakt bot verschil uit, dat er in de Israëlitische godsdienstinrigting bestaat tnsschen de brand-, spijs-cn drankoffers. Met betrekking tot het doel onderscheidt het Mozaïsmus do dank- en de schuld- of zoon-offers. Do eerste bestonden ten dooie in slagtveo, ten dooie in do boven genoemde voorworpen, doch de laatste steeds in ecu stuk vee, dat gedood werd en met welks bloed de offeraars worden bcsprengd, indien liet O. bijzondere personen goldt, terwijl bij algemeone volks-bocto (zie Verzoendag) het offerdier verbrandt of uitgedreven werd. Bij de schuld- of zoon-offers van bijzondere personen worden alleen die gedeelten van het dier verbrand, welke daartoe bijzonder waren aangewezen, terwijl het nuttigen van het overige tot de inkomsten dor priesterschap behoorde, hetwelk mede het geval was ten aanzien der dankoffers. En ofschoon hot Christendom, do godsdienst vau geestelijke verheerlijking des Opperwezens , de stoffelijke Offers hoeft afgeschaft en door het donkbeeld vervangen, dat de mensch de gezindheden van zijn hart Gode als een O. heiligt (Rom. XII: 1, 1 Petr. II; 5 en old.), zoo hooft evonwol het bezigen van de zinnoboeldigc spreekwijzen, uit de Israëlitische offerdienst ontleend, aanleiding gegeven om den dood van Jezus Christus voor te stellen als een zoen-offor (zie Verzoening), waaruit liet iu do kerkleer opgenomen denkbeeld van eene plaatsbekleedende werking van Jezus dood, als overneming van des mensch en strafschuldigheid ontstaan is. De R. Catholieke kerk overdrijft dit denkbeeld dermate, dat zij de mis aanmerkt als een dagelijks door don priester herhaald onbloedig opofferen van Jezus ligchaam on bloed in den ouwel cn den wijn dos heiligen sacraments. Redelijker en moor mot don geest dor christelijke godsdienst overeenkomstig is het deiikboold, hetwelk do stoffelijke gaven ton behoeve van do armen der gemeente en de behoeften der uitwendige godsverheerlijking ook in hare bedienaars, voorstelt als eene offerande des goloofs en der liefde, vanwaar ook, bepaaldelijk in de R. Catholieke kerk, de uitdrukking herkomstig is, die het uitreiken vau zulke gaveu „ offerenquot; noemt.

Zie over de Offers der oude volken in het algemeen: du Choul, La Religion des peuples de Vantiquité (Parijs 1646); Stuckius, de Sacris et sacr\ficiis (Zurich s. a.); Saubert, de Sacrificiis veterum (Jena 1659), benevens de schrijvers over de godsdienstplegtig-heden enz. dor ouden, zoo als Gyraldus, Meursius, Lipsius en anderou. Over die der Israëliton in het bijzonder: Goodwin, Moses et Aaron, Ed Carpzovii, pag. 699—725; 1'areau, Antiq, Ilehr. pag. 80—85; Keil, Bijbelsche Archaeologie (Utrecht 1860), blz. 206—287. Over de gesehiodenis van het christelijk leerbegrip aangaande hot offerbogrip ten opzigte van Jezus dood: Zugler, Jlisloria dogmatis de, redend lone, inde ab ecclesiae primordiis usque ad nostra tempora (Göttingen 1791).

OFFERTORIUM hoot in do R. Catholieke kerk het eerste gedeelte dor mis, bij hetwelk do dienstdoende priester onder gebed het brood en den wijn, alsmede zich zolven, tot de consecratie voorbereidt.

OFFICIER is in den militairen stand, de algemceno benaming voor eiken gezagvoerder, die door bet hoofd van den staat benoemd wordt. Eerst in de VI^d0 eeuw zijn eigenlijke officier-corpsen ontstaan. Hunne rangvorhouding was echter nog geheel onbepaald on is in Frankrijk eerst onder Lodewijk den XIV'^111,1 geregeld geworden. Men onderscheidt Officieren en onder-officieren; do eersten worden weder in twee klassen verdeeld, namelijk hoofd- en subaltorne Offieioron, terwijl onder do hoofdofficieren, do generaals weder eene afzonderlijke hoogere afdoeling vormen. In Pruisson vormen do kapiteins of ritmeesters eene tusschen-sport tusschen do subalterne cn hoofdofficieren. De rangschikking der O. komt bij alle legers overeen en verschilt slechts in sommige benamingen. Zio bier hunne volgorde; vaandrig, bij de cavallerie cornet (alleen nog in bot Engolscho en Russische leger als officier) luitenant (onder- sous-, of 2¹¹⁰ luitenant en luitenant, of I^st0 luitenant) kapitein, ritmeester bij de cavallerie; majoor, luitenant-kolonel, kolonel (deze drie rangen vormen de hoofdofficieren); generaal-majoor (brigade-generaal, vroeger maréchal dc camp) luitenant-generaal (luitcnant-vcldmaarsohalk in Oostenrijk, divisie-generaal in Frankrijk) generaal van een wapen (veld-tuigmoester in Oostenrijk); veldmaarschalk (maarschalk in Frankrijk). Somtijds beeft men nog bijzondere titels voor bijzondere functien, als compagnies-, escadrons-, batterij-, bataillons, rege-ments-comniandant, intendant, kwartiermeester, adjudant chef van don staf, gcneraal-kwartiormeestcr, gouverneur, inspecteur, directeur, officier van gezondheid, paardenarts, enz.

Degenen, die oenen rang bekloeden tot welken zij door don chcf van bet regiment of eonige andere autoriteit zijn benoemd, worden onder-officieren genoemd (in Engeland non-eommissioncd officers). L.

OG, een Amoritiseh vorst, was ten tijde van Mozes koning van liasan. Hij verzette zich mot gewold tegen de in bezitneming van Palaestina door do Israëliton, maar werd zoo geheel verslagen, dat zestig omwalde steden, ja zijn gchcele, in het Overjor-daansoho gelegen rijk onder Mozes werd bemagtigd (Deut. III: 1—10) en aan den halven stam van Manasse als erfdeel toegewezen (vs. 13). Hij zelf behoorde tot den reuzenstam dor Refaï-ten (zio RefaUen)-, zijne sponde, die nog lang daarna als eene zeldzaamheid bij de Israëliten bewaard bleef, zou negen elleboo-gen lang en vier breed geweest zijn (vs. 11); en hot is hierop, dat eene menigte Rabbijnsche fabelen aangaande dezen „reusquot; gebouwd zijn.

OGGIONE (Marco da), ook da Uglono of Uggiono genaamd, was reeds in 1490 een leerling van Leonardo da Vinci, en dus oen der oudste kwockelingen diens groeten meesters. Lomazzo en Lanzi roemen hem hoog en laatstgemeldo beweert dat weinig Lombardijcrs zulk eono hoogte in do kunst bereikten als waarvan Oggiono's voorstolling der kruisiging in de eetzaal van S. Maria della Pace in Milaan getuigde. Latere beoordeelaars dingen wel wat op dien lof af; Götbe acht hem een achtingswaardig kunstenaar, doch zonder buitengewoon talent, die echter do verdienste zijner school toonde te bezitten, vooral in do koppen. Kugler noemt hem oen' degelijken vertogenwoordiger der school van Leonardo, die echter noch do kracht des meesters, noch de wegslepende bekoorlijkheid van Bornardi Luini bezat. Ofschoon doordrongen van den geest des meesters, onderscheidt bij zich echter door iets kouds in den toon zijner fresco's; door eene zekere verwarring in zijne composition. Zijne kleinere stukkeu, zegt

Kueler dragen veelal den stempel van een edel streven, o. a. de voorstelling dor drie aartsengelen in het Brera-museum; eeno

Sta Eufemia te Milaan; een Johannes

(met de donateurs) in do sacristij van Sta Maria alle Grazie, enz. Berlijn bezit van zijne hand eeno Madonna met heiligen. O. schilderde ook twee copien van Leonardo's beroemd Avondmaal; do eeno, op do grootte van hot origineel en in olieverw, bevond zich vroeger in het refectorium der Karthuizcrs in Pavia, do andere, in fresco, in het refectorium van hot klooster to Castellazzo bij Milaan. De ecrstgemeldo werd ten tijde der revolutie door een' Franschman geroofd, die er te Milaan geld op leende; zij bleef daar tot in 1815, toen do dusgenoemde eigenaar, haar willende onttrekken aan do teruggave van kunstwerken , die toen overal plaats greep, haar naar Londen overbragt, waar zij later voor G00 pond sterling, nan do koninklijke academie werd verkocht. M. da O. overleed in 1530.

OGIEF of OJIEF, ook golf, vlooilijst of cimaas genoemd (dit laatste naar het Griekschc woord xvfiaitor, golf), is in de bouwkunst een lijstband, welks doorsnede eene S voorstelt. Indien het bovenste gedeelte bol en het onderste hol is, (zie Fig. 1) noemt men het een verkeerd O.; indien daarentegen het onderste bol en het bovenste hol is (zie Fig. 2), noemt

A, . men hot een regt O. Bij zoogenoemd, . men hot een regt O. Bij zoogenoemd

V Gothiseho gewelven en ramen noemt ( \ men do puntboogen mede dikwijls Ogieven, omdat zij nagenoeg twee tegen elkander over staande verkeerde Ogioven voorstellen (zie Fig. 3); en het is vandaar dat oene onderafdee-lingvan den Gothischen of puntbogen-stijl do ogivale genoemd wordt.

OGILBY (Jonu), ook Oglehy geheeten, aardrijks- en letterkundige, werd den I7lt;i^cn November 1600 te Edimburg geboren. Hij gaf vroeg de blijken van groote zucht tot studio en bewonderenswaardige vastheid van karakter, bevrijdde door zijne werkzaamheid zijnen vader uit de gevangenis, waarin hij om schulden gegijzeld zat, en stak over naar Ierland om aldaar les in de danskunst te geven. To Dublin werd hij directeur van een' schouwburg en had in 1041 aldaar bijna zijn leven verloren, door het in de lucht vliegen van het kasteel Refernam. Hij geraakte nu in armoedigo omstandigheden en trok naar Londen om zijn lot te verbeteren; korten tijd daarna waren zijne middelen weder toereikende, om hem in staat te stellen te Cambridge te gaan studeren. Aldaar bereikte hij in weinig tijd eeno zoodanige hoogte in de kennis der oude schrijvers, dat hij Virgilius in Engelsche verzen vertaalde; welke vertaling in 1850 in 8quot;., en vier jaren later in fol. gedrukt werd. In 1660 gaf hij nu ook de overzetting der Ilias en in 1665 die der Odyssee in het licht. Zijne vertalingen vonden veel bijval en werden hoogclijk geroemd. In 1661 schreef hij een verslag der feestviering van de krooning van Karei don II^den, dat later met noten in folio gedrukt werd. Bij den grooten brand van Londen in 't jaar 1661, brandde ook O.'s huis af, waardoor hij alles verloor, wat hij zich door zijne noeste vlijt had weten te verwerven. Doch hij toog op nieuw aan het werk, leverde vertalingen, kaarten, dichtstukken, liet zijn huis weder opbouwen, zette er eene boekdrukkerij in op en werd tot koninklijken cosmo- en geographischen boekdrukker aangesteld. Hij overleed in vrij hoogen ouderdom den 4¹¹™ September 1676.

Behalve de werken, die wij roods opnoemden, gaf hij nog uit; the Character of a trooper, een comisch dichtstuk; de fabelen van Aesopus geparaphraseerd in verzen, lquot;'» deel 1641, 2^do deel 1665 (herdrukt 1674 in 2 deelen in 8°.); eene prachtuitgave van den Engelschen Bijbel, in fol. 1660; the Epheskm matton en the Roman slave twee dichtstukken; een' Atlas in verscheidene doelen in fol.; den Gids van den reiziger enz. 1674 in fol.; onderscheidene kaarten van eenige Engelsche graafschappen, welke hij met William Morgan nitgaf; History and description of Asia 1673 in fol,; Atlas Chincnsis of Historie van China (vertaling van Dapper) 1667, 1671 in fol.; History of Japan 1671 in fol.; History of Africa 1670 in fol. en eeno History of America 1671 iu fol. met 122 platen.

OGYGES was volgens do overlevering do oudste vorst vnn Attica en Boeotie, die 1759 jaar voor onze tijdrekening leefde. De Atheners hielden hom voor eencn inboorling, doch volgens anderen was hij de gebieder der Hellenen, de oudsto bewoners des lands, die het Ogygia zouden genoemd hebben. Later gaven de Boeötiers er den naam van Boeötio aan, en zelfs word aan O. het bouwen van Thebe toegesehroven. Onder zijne regering fiad do beroemde overstrooraing plaats, onder den naam van don Ogygischen vloed bekend, die, volgens Larcher, 1759 jaar voor onze tijdrekening is voorgevallen, en waardoor geheel Attica verwoest werd. Volgens een vermoeden van lateren tijd zoude zich, onder oenen Egyptischen koning, O., eeno volkplanting van priesters naar Boeiitio begeven en zich van daar over geheel Attica verspreid hebben.

OHIO (De) eeno rivier in Noord-Amorica, die bij I'ittsbury in Pensylvanië uit de zamcnvlooijing der Alleghany en der Mo-nongahala ontstaat, met inbegrip der krommingen eeno lengte van 292 mijlen ailegt, en zich in de Mississippi ontlast. Zij scheidt do staten Ohio, Indiana en Illinois, die ten noordon van haar liggen, van do staten Virginië en Kentucky, en besproeit Cincinnati en Louisville. Niet ver van hare uitwatering neemt zij aan do linkerzijde de Cumberland en do Tennessee op. Do O. is tot Pittsbury bevaarbaar, met uitzondering van oen gedoelto beneden Louisville, waai^- zieh thans een kanaal bevindt. Deze rivier, die voorts door spoorwegen en kanalen met verschillende deelen der Noord-Americaansche staten en ook mot do Kanadascho meren verbonden is, veroenigt op die wijze de Mississippi rnet don At-lantischcn Occaan.

OHIO, een der Vereenigdo Staten van Noord-America, welke zijnen naam aan do in het vorige artikel behandelde rivier ontleent, door de staten Michigan, Indiana, Kentucky, Virginië, Pensylvanië en het meer Erie wordt ingesloten, en thans op 1880 □ mijlen 2,368,000 inwoners telt. Do grondgostoldheid is, hoewel er enkele moerassen worden aangetroffen, over het algemeen hoog, zonder bergachtig te zijn. Men vindt er nog prairiën en uitgestrekte wonden. Do grond is, vooral langs de oevers der talrijke riviertjes, die zich in de Ohio en hot meer Erie ontlasten, vruchtbaar, en levert verscheidene graansoorten, tabak, wijn , boomvruchten on in do bosehrijkc streken verschillende houtsoorten op. Do voetcolt is er niet onbeduidend, terwijl er steenkolen en zout in de mijnen worden gewonnen. In de fabrieken, die er reeds op aanzienlijke hoogte staan, vervaardigt men wollen on katoenen stoffen, ijzerwaren, lederwerk, papier, enz. Handel en scheepvaart, die door een groot aantal spoorwegen en kanalen begunstigd worden, bloeijen door den uitvoer van de producten des laudbouws. Do staatsschuld van O. bedraagt 17,131,219 dollars, en vereischt eeno jaarlijksche rente van 1,006,986 dollars. Daarentegen bezit O. nog eigendommen, ter waarde van 18 millioen, en heeft buiten do genoemde renten en de kosten van het schoolwezen ceno jaarlijksche uitgave van omstreeks 200,000 dollars. Het schoolfonds is 2!- millioen, en de inrig-tingen van onderwijs zijn in dezen staat welligt beter dan in eenigen anderen der republiek.

Deze staat, die in 1790 met Indiana en Illinois naauwelijks 3000 inwoners telde, behoorde vroeger tot Pensylvanië, kwam in 1802 op zich zelf te staan, en kroeg in 1851 zijne tegenwoordige constitutie. Do wetgevende magt berust bij een' senaat van 35 cn bij eeno kamer van volksvertegenwoordigers van 100 leden; de uitvoerende bij oenen gouverneur. Al die personen worden voor twee jaren benoemd. O. zendt 21 leden naar hot congres. De hoofdplaats van den staat on de zotol des bestuurs is Columbus; de voornaamste stad is echter Cincinnati.

OHLMÜLLER (Joseph Daniel), beroemd architect, werd geboren te Bamberg in 1791 cn overleed to Munchon in 1839. Hij ontving zijne eerste opleiding op het technische instituut in zijne geboortestad en vatte reeds vroeg eene bijzondere voorliefde voor do bouwkunst op, die hij voornamelijk na 1811 te Mun-chen onder de leiding van professor C. von Tischor beoefende. Hij vervaardigde eeno menigte teckeningen van antieke gebouwen en ondernam in 1815 eone reis naar Italië om zieh door de studio dor oude monumenten zelf vorder te ontwikkelen. Hij verzamelde op die reis ceno schat van toekeningen, zoo vnn gehecle tempels en andere gebouwen als van fragmenten, ^og te Uome zijnde, werd hij door don beroemden L. von ICIenze,

als opzigtev bij den bouw der glyptotheek te Munchen aangesteld. O. was daar tot in 1830 werkzaam in verschillende betrekkingen, en steeds in geene geringe mate bijdragende tot de ar-chitectouische verfraaijing der hoofdstad. Ontzaggelijk groot is de menigte ontwerpen en teekeningen, welke hij vervaardigde voor gebouwen, kerken en monumenten van allerlei aard, zoo te Munchen zelf als in de omstreken. Do navolging van den Griok-schen stijl was daarbij schier altijd voorwaarde. Intusschen vond O. bovendien nog gelegenheid om aan zijne voorliefde voor don oud-Dnitschen bouwstijl te voldoen, zooal niet door het bouwen van belangrijke gewrochten — waartoe de smaak des tijds en van zijne begunstigers hem de gelegenheid niet liet—dan toch door liet ontwerpen en uitvoerig afwerken eener menigte van soms zeer uitgebreide bouwplannen in dien stijl. Eindelijk werd hot hem vergund daarin een werk van grooten omvang te stichten, namelyk de nieuwe kerk, welke koning Lodewijk in do voorstad Au liet bouwen, en waarvan den 28^81c11 November 1831 do eerste steen werd gelegd. Do kunstenaar stichtte daarmede zich zeiven liet schoonste monument, dat door zijnen zuiveren stijl, zijne voortreffelijke afmetingen, zijn geheel, zoowel als zijne details, oene krachtige getuigenis aflegt voor zijnen schoonheidszin, zoowel als voor zijne veelomvattende studio. Jammer genoeg dat het hom niet gegund werd de gcheele voltooijing en inwijding van de Auer-kerk te beleven. Nadat hij, te gelijk met het bestuur over dien bouw, ook nog in Gcrmaansehen stijl, maar vooral in den Griek-sclieu stijl op vorstelijkcn last onderscheidene bouwwerken had ondernomen of volbragt, die hora hooge cere en roem verwierven, overleed hij in do volle kracht zijns levens en zijner werkzaamheid. Onderscheidene van zijne werken en bouwplannon zijn in plaat gebragt, o. a. in het 2'¹⁰ jaarlijkscbo berigt des Ilist. Vereins van Oppor-Beijercn (1839), en in drie cahiers mot gelith. afbeeldingen van grafmonumenten in Griekschen stijl, 17 platen, waarvan in 1839 oene nieuwe uitgaaf verscheen.

OHM (Martin). Beroemd wiskundige van den logenwoordigen tijd, geboren te Erlangen, den G^deu Mei 1792. Hij ontving zijne wetenschappelijke opleiding' in zijne geboorteplaats, eerst aan het aldaar bestaande gymnasium, vervolgens aan de universiteit. Toen zijne studiën voleindigd waren, in 1811, vestigde hij zich te Erlangen, tot het geven van privaatonderwijs in de wiskunde. Hij hield zich daarmede bezig tot in 1817, toen hij als lecraar in de wis- en natuurkunde, aan het Gymnasium academictim te Thorn beroepen werd. Vier jaren later kroeg hij oene plaatsing als bezoldigd privaat-onderwijzer bij do hoogcschool te Berlijn, werd aldaar in 1824 tot buitengewoon on in 1839 tot gewoon hooglocraar bevorderd en is sedert in de laatstgenoemde betrekking werkzaam gebleven. Hovendien hield hij van 1824—1831 voorlezingen aan do academie voor bouwkunst; was werkzaam nis leeraar aan de artillerie- en genieschool, gedurende de jaren | 1833 — 1852, en sedert 1826 aan de militairc-school. Gedurende | zijnen veeljarigen arbeid als leeraar, waardoor hij zich met regt een' naam verwierf, is hij ook door zijne geschriften bekend geworden, die gedeeltelijk tot leerboeken bij zijn onderwijs moesten dienen. Van dezen verdienen voornamelijk genoemd te worden zijn; Reine Elementar-malhematik, een werk in 3 deelen, uitgegeven te Berlijn, in 1826, en waarvan in 1844 de derde druk verschonen is; Kurzes Lchrbuch für den gesammlen mathematischen Elementar-unterricht, uitgegeven te Leipzig, in 1836, eu in 1848 voor do vierde maal herdrukt; Lchrbuch für die gesammte höhere Mathematilc, 2 declen, verschenen te Leipzig, in 1839. Zijn voornaamste werk nogtans is: Ver such eines vollkommen conse-guenten Systems der Mathemntik, 9 deelen, uitgegeven te Neuron-berg, van 1822 tot 1852; terwijl van de beide eerste deelen, reeds iu 1854 oen derde druk het licht heeft gezien. Voorts munten uit onder zijnen streng wetenschappclijkon arbeid; Lchrbuch der Mcchanik 3 deelen, uitgegeven te Berlijn, van 1836 tot 1838; AufsHIze aus dem Gebicte der höhere Mathematik, verschenen te Berlijn, in 1823; Lchre vom Groszf.cn nnd Kleinsten (Berlijn 1824); Geist der mathematischen Analysis, 2 doelen, Herlijn 1842 tot 1845. Nog moot vermeld worden van O., dat bij gedurende drie jaren, van 1849 lot 1852 zitting heeft gehad in de volks- j vertegenwoordiging en zich ook daar, door het werkzaam aan- | doel dat hij aan de zaken heeft genomen, als een man van vaste ! bcginselou en vol Ijver in de vervulling zijner pligten heeft doen kennen. i

OHMACHT (Landolin), beeldhouwer, werd don 6^den November 1760 te Dunningen bij Rottvveil in Wurtemberg geboren. Hij was de zoon van eenvoudige landlieden, maar legde spoedig gonocgza-men aanlog voor de beeldende kunst aan don dag, om hem, op kosten der regering van liottwcil aan do leiding van oen' niet ou-bekwamen beeldhouwer in Frankenthal, Melchior genaamd, toe to vertrouwen. Later in 1780, gaf dezelfde regering hem gelegenheid om bewijs van zijne vorderingen ouder dien meester te go-veu door het uitvoeren van cenige beeldhouwwerken in de kruiskerk aldaar, die nog het sieraad van het koor uitmaken. Iu 1790, nadat hij een bezoek te Mannheim en te Bazel gebragt had, word zijn vurigste wenseh, Italië to mogen zien, vervuld. Hij vertoefde twee jaren te Home, bestudeerde ijverig de antieke kunstwerken, benevons quot;Winkelmann's schriften en verliet, theoretisch en praktisch uitmuntend toegerust, het land der klassieke kunst. Hij reisde oen groot gedeelte van Duitschland door en vestigde het eerst zijnen roem te Lubek door het vervaardigen van bet monument voor den burgemeester Khode in de domkerk aldaar. Na te Kottweil in 1796 verscheideno fraaije busten o. a. die van zijnen vriend Klopstock, cn te Ments do buste van den laatsten keurvorst in marmer te hebben vervaardigd, vestigde hij zich in 1801 to Straatsburg, waar hy vervolgens tot zijnen dood in 1834 bleef wonen. Groot is het aantal en uitstekend de verdienste van O.'s werken; do beroemde beeldhouwer David d'An-gers, getuigde er van, kort na O.'s dood; „Ou no pout admirer assez ses onvrages; il est lo Corrège des statuairesquot;. Tot zijne werken behooren o. a.; het inonuroent voor den generaal Dcsuix op het eiland in den Hijn bij Straatsburg; cene groep van 4 le-vensgrooto figuren, hot oordeel van Paris voorstellende; do kolossale busten van Hans Holbein en Erwin von Steinbach (op last van koning Maximiliaan van Hoijeren (1804—1810); een ïaunus; hot monument van professor Oberlin in do Thomaskerk te Straatsburg (een hoofdwerk des kunstenaars), haut-relief in marmer (1809—1810); do grafmonumenten van den geschiedkundige Koeh (1814, 1815), van don godgeloordo Emmerich enden arts Koissoison, in de Thomaskerk, in den Gothischeu stijl bewerkt. Buiten deze belangrijke werken en groepen vervaardigde hij onderscheidene kolossale of kleinere beelden, busten, enz., die in kerken on paleizen eeno eervolle plaats vonden. O. was een man van een beminnelijk karakter, bescheiden en eenvoudig, die onderscbeideno betrekkingen afwees, enkel ter liefde van zijne kunstenaars-onafhankelijkheid.

OHSSON. (Zio Mouradgea).

01DIUM. (Zio Druivemiektc),

OISE (De) oene rivier van Erankrijk, die niot ver van Chi-may in België op de Ardennen ontspringt, do departementen Aisno eu Oise besproeit, en aich bij Conflans oen woinig beneden 1'arljs in do Seine stort, na aan don regtoroever de Serre en Aisne, aan don linker de Therain en andere riviertjes te hebben opgenomen. Zij stroomt langs La Eore, Chauny, waar zij bevaarbaar wordt, Compiègne en Pontolse.

OISE (Depaktisment de l') eon der departementen van Frankrijk, naar do rivier van dien naam genoemd, hetwelk door de departementen Sommo, Aisne, Seine et Marno, Seine et O., Euro en Seine inférieure wordt ingesloten, en in 1856 op nagenoeg 106 □ mijlen 396,085 zielen bevatte. Hot levert goed rundvee, granen, boom- en veldvruchten van allerlei aard op, ter-torwljl er fabrieken van wollen en katoenen stoffen, kant, tapijten , aardewerk, linnenweverijen en leerlooljerijen gevonden worden. Do hoofdplaats is Boauvais. Andere steden zijn Compiègne, Clermont, Scnlis en Noyon.

OJIEF. (Zie Ogief).

OKA. Een nevenstroom van do Wolga, die in het Russisch gouvernemont Orol ontspringt en zich bij Nischnei-Novogorod of Nischgorod in de laatstgenoemde rivier stort. De O. noemt meerdere rivieren op; van dezen zijn de voornaamston: do Mos-kwa, do Muram, do Nara, de Protwa, do Wiga, de Sucha en do Schisdra; zij is bevaarbaar en wel zoo brood als do Rijn.

O.KDA, eeno ster van do dordo grootte, do voornaamste in het sterrebeold de Visschen. Voor hot gewapend oog vertoont zij zich als eeno dubbele ster, bestaande uit oene lichtgroene van de derde en eeno blaauwe van de vierde grootte. Do onderlinge afstand is 3quot;, 6, en do stand van hot sterrenpaar; 2° Noorder Deel. en 28° 24' R. O.

OKEN (Lorbnz), eigenlijk OCKENFUSZ, dut hij lator in O verandordo, natuuronderzoeker en wijsgeer, geboren te IJohls-bach in Zwalien don l«^len Augustus 1779, studeerde to Wurz-burg en te Göttingen, en leefde vervolgens oenige jaren aldaar als privaatdocent, tot bij in 1807 ais buitengewoon hoogleeraar in de geneeskunde naar Jena beroepen werd, waar hij voorlezingen hield over natuurphilosophie, algemeeno natuurlijke geschiedenis, zoologio, vergelijkende anatomie cn physiologie, voorlezingen, welke grooten bijval vonden. In 1812 werd hij gewoon hoogleeraar. In den herfst van 1816 begon hij zijn later beroemd geworden eneyolopediseh tijdschrift 7s(s uit te geven,'t geen bij de grootere vrijheid der drukpers in Sakson-Weimar het blad werd dat alle klagten voornamelijk over politiek en hooger onderwijs opnam. Doch dit konden de regeringen der overige staten van Duitsehland niet met gelatenheid aanzien; zij bewerkten dat het hof van Weimar O. do keus stelde om zijn professoraat of de Isis te laten varen. O. koos het eerste, en toen do Isis nu toch in Saksen-Weimar verboden word, verplaatste hij het drukken en uitgeven naar Rudolstadt, waar de Isis tot in 1848 bleef verschijnen. O. had na zijn ontslag in Jena gewoond, tot hij in 1828 naar de nieuw opgcrigte academie van Munehcn vertrok, waar hij spoedig gewoon hoogloeraar werd. In 1832 werd hij met denzelfden titel naar de nieuwe hoogosehool te Zurich beroepen, welke betrokking hij aannam on vervulde tot in 1851, toen hij den 11 ^d'^;n Augustus overleed. O. was een natuurphilo-soof, zoo als hij zich zeiven gaarne noemde, dat is iemand, die 'tgoon door anderen als grondstoffen voor do kennis dor natuur is bijeongobragt, in zich opneemt en tot een systeem tracht te verwerken. Hij zelf hoeft, voor zoo verre wij weten, geone eigenlijke nasporingen of ontdekkingen gedaan, maar hij hield zich op do hoogte van alles wat er in de natuurwetenschappen geschiedde, en trachtte do konnis der drie natuurrijken te omvademen. Wij meenen dat hij de laatste geweest is, die daartoe moeds genoog bezat en geloofde dat hot oen enkelen mensch gegeven kon zijn zoo velerlei zaken te doorgronden en te omvatten. Zijn wijsgeerig systeem vond slechts bij zeer enkoio personen bijval, en toonde overal te voel leemten, die volgens hem, nadere onderzoekingen zouden moeten aanvullen, dan dat men er algemeen mede zoude gedweept hebben. Ondertusschen was hij eon man van eone verbazen do werkzaamheid, getuige zijn Jsis, zijn Lehrbuch der Naturphilisophie (Jena 1808—11 2^d0 druk 1831); zijn Lchrbuch der Naturyesr.hichte {3 din. Leipzig 1813—27) en vooral zijne allgmeine Naluryescliiclite für alle Stiinde (13 dln. in 8''. met oen atlas met vele platen, Stuttgard 1833—41). Dit laatste werk, eeno compilatie uit alle vroegere werken over natuurlijke geschiedenis, bevat bij veel goeds], ook voel, dat veilig had kunnen achterwege gelaten worden en vooral vele onnaauw-keurige vertalingen. Uit den atlas blijkt dat O. alle zin voor kunst ontbrak. De bijeenkomsten van Duitseho natuuronderzoekers zijn voornamelijk door O.'s oproepingen in de Jsis in het loven geroepen.

OKER. Do natuurlijke O. kan beschouwd worden als eeno aan ijzoroxyde-hydraat rijke kloisoort. Do hoofdbestanddeelen van O. zijn derhalve kiozelzuur, aluinaarde en ijzoroxyde-hydraat. Wegens zijne gele, roode of bruine kleur wordt do O. als verwstef aangewend. Deze kleur is toe te schrijven aan zijne gehalte aan ijzeroxyde-hydraat, welke kleur overigens afhankelijk is van do hoeveelheid ijzeroxyde-hydraat daarin voorhanden, cn de geoardheid hiervan. Er bestaan verschillende soorten van O., die daarenboven door do kunst vermeerderd worden. Door gloei-jing namelijk van gele O. verliest het ijzeroxyde-hydraat zijn water, waardoor do O. cone roode kleur erlangt. Door de O. meer of min sterk te gloeijen kan men niet alleen verschillende gele en roode, maar ook bruine Okers maken.

Door kaoline (kiezelzure aluinaarde) met verschillende hoeveelheden ijzoroxyde-hydraat te vermengen, en dit mengsel moer of minder sterk te branden, zou men kunstmatige Okers kunnen maken.

OKKERNOOT. (Zie Notenboom).

OKONNEW (Nioolaus Alexanduowitscii), Russisch militaire schrijver, word in 1792 te Petersburg geboren; hij genoot eone uitmuntende opvoeding en trad reeds op zijn 16^l10 jaar bij hot ministerie van hinnonlandsche zaken in staatsdienst. In 1811 zoide hij die betrekking vaarwel en maakte den veldtogt van het volgende jaar mode. Sedert 1S13 woonde hij don oorlog bij als stafofficier bij hot 4^(,c Russische legercorps onder Tauenzien. Na zijn terugkeer in zijn vaderland wijdde hij zich geheel aan do krijgsdienst. Hij gaf do volgende werken in het licht: Ré/Ie-xions sur le sysleme de guerre moderne (Petersburg 1823); Histwe de la campagtie de 1800 en Italië, aur/mentée de considerations sur les mouvements des deux armées belligdrantes (Petersburg 1825); Examen raisorné des propriélés des trois amies, l'infanterie, la cavalerie el Vartillerie, de leur emploi dans les batailles et leur rapport entre elles (Parijs 1827 2¹¹⁰ druk 1832, in het Noderlandsch vertaald door A. W. de Bruyn 1835): Considerations sur les gran■ des opérations, les batailles et les combats de la campagne Je en Russie (Parijs 1829) cn Mémoires sur les principes de la strategie el sur ses rapports intimes sur le terrain (Parijs 1830). In het jaar 1829 word hij bij den generaion staf van het Russische leger aangesteld en woonde onder Diebitsch-Sabalkanski den voldtogt tot aan den vrede van Adrianopel bij, waarop hij in 1831 Paskewitsch-Erivansky naar Polen volgde, waar hij de operatiën moest uitwerken, die de inname van Warschau ton gevolge hadden. Hij werd daarop tot adjudant des keizers en generaal-majoor aangesteld en in 1833 in het keizerlijke gevolg opgenomen, terwijl hot hoofdkwartier van den veldmaarschalk prins van Warschau hem als verblijfplaats word aangewezen. Hij schreef het onpartijdige werk: llistoire de la seconde époque de la campagne de 1831 cn Pologne (Petersburg 1835) en hettak-tieko werk Me'moire sur le changement qu'une artillerie bien instruite et bien emploi/ée peut produire dans le système de la tactique moderne (Parijs 1835). Zijne aanhoudende bezigheden haddon evenwel zijne oogen zoodanig aangetast, dat hij in 1832 op het punt stond het gozigt te verliezen. In 1832 word hij lid van den opvoe-dingsraad, in 1837 eerste lid van hot ministerie van binnenlandsche zaken, in 1839 lid van den staatsraad van het koningrijk Polen, in al welke betrekkingen hij cone zoor verdienstelijke werkzaamheid aan don dag logde, die in 1840 door zijne benoeming tot luitenant-generaal bekroond werd. Hij stierf in 1851. L.

OKSHOOFD of OXHOOFD. Het O. is een groot vat, dat tot maat, voornamelijk van wijn cn sterke dranken, maar ook van bier wordt gebezigd. Als wijnmaat staat de inhoud gelijk mot dien van G ankers. Het anker wordt gerekend op 38,806 Ned. kannen, zoodat het O. houdt 232,836 Nod. kannen. Het wordt verdeeld in 100 mengelen, en maakt zelf een onderdeel uit van een vat wijn, dat 4 Oxhoofden houdt. Als maat voor sterke dranken wordt het O. onderverdeeld in 30 firtels, ieder van 7,5 Ned. kan, zoodat do inhoud gelijk staat mot die van 225 Ned. kannon. Als biermaat houdt hot O. 12 steken, ieder van 19,656 Ned. kannon, en bevat dus 235,876 Ned. kannen; de ton van 8 stoken is nogtans do moer gebruikelijke biermaat.

OLAF (Olav, Olaus, Otor) de II^d(!, bijgenaamd de Dikke en later de Heilige, was een zoon van Harold Grancko, oenen onderkoning van Noorwegen, wiens weduwe lator met oenen andoren onderkoning gehuwd was. Na den vermoedelijken dood van O. don I^5tC11, wien hij zoor na bestond, bleef hij rustig in hot huis zijns stiefvaders tot hem op vijftienjarigen leeftijd de lust bekroop zich als zeekoning geducht te maken. Hij slaagde daarin werkelijk, en deed In 1017 eone poging om den verdreven En-gelsehon koning Eduard den Belijder in diens gebied te herstellen, die wel mislukte, doch hem zooveel buit verschafte, dat hij twee oorlogschepen, elk met 60 gowapenden kon uitrusten. Daarmede stovende hij naar Noorwegen, waar hij twee jaren later algemeen erkend werd.

Hij breidde de koninklijke magt uit, en voerde allerwege de christelijke godsdienst weder in, huwde eene dochter van den koning van Zweden, en onderwierp de Orkadisehe eilanden, IJsland, Groenland en de Faroer aan zijn gezag. In 1828 weigerde hij Knoet van Denemarken, die zich toen in Engeland bevond, als leenheer te huldigen, sloot een verbond mot zijnen zwager Jacobus van Zweden en deed met dezen een inval in Schonen en Seeland. Nu daagde Knoet met eene zeemagt uit Engeland op, joeg beide koningen op de vlugt, en landde in Noorwegen, waar hij weldra algemeen als koning erkend werd. O., die te vergeefs pogingen gedaan had om zyn verloren gezag te herwinnen, liet zijn gezin in Zweden achter, en begaf zich naar Rusland, waar hij aanvankelijk het plan op-

vatte om zich in een klooster te begeven, tot een droom hem deed besluiten nogmaals zijn geluk in Noorwegen te beproeven. Hij vond echter minder aanhangers, dan hij verwacht had, vooral wegens zijnen afkeer van het heidendom, daarbij zelfs geweigerd had 500 man, die zich niet wildon laten doopen in zijn leger op te nemen. Met omstreeks 3000 man, die kruisen op helmen en schilden voerden, on zich strijders voor Christus, het kruis en don koning noemden, tastte hij den 29^8lcn Julij 1830 hij Stiklarstad, niet ver van Drontheim oenen overmagtigen vijand aan, werd gewond en in biddende houding gedood.

Toen de Noren later berouw kregen, gingen zij het lijk van O., dat men, om hot voor mishandeling te behoeden, in stilte begraven had, opdelven, en vonden er geen bederf aan. Zoowel die omstandigheid als eenige verhalen van wonderwerken, door liem vorrigt, bragtcn hem weldra in cencn reuk van heiligheid. In het Noorden van Europa, in Rusland en zelfs in Con-stantinopel werden hem kerken toegewijd, en in 11G4 werd St. Olaf de beschermheilige van Noorwegen verklaard.

OLAFSEN (Egbert), natuuronderzoeker en schrijver, was in 1721 op IJsland geboren. Hij studeerde in Denemarken en ontving daarop van de academie der wetenschappen te Kopen-hago do opdragt om eene wetenschappelijke reis te maken door zijn vaderland met zijnen landgenoot en vriend Paulsen. Van die reize teruggekeerd, gaf hij zijne reisbeschrijving in het licht in 2 declen in 4quot;. met kaarten en platen. Later werd hij aangesteld tot groot-baljuw van zuidelijk en oostelijk IJsland. Hij had in 1768 hot ongeluk te verdrinken. Wij bezitten van zijne hand: Enarrationes fiüloricae de Islandiae natura et conslitutione, (Kopenhage 1749 in 8°); Duae disputationes de ortu el progressu superstilionis circa iynem Islandiae sublerraneum, aid. 1751 in 4». Jleis door IJsland, bevallende opmerkingen en aanleekeningen over de zeden en gewoonlen der inwoners, beschrijving der bosschen, rivieren, ijsbergen, heete bronnen, vulcanen enz. (Soroo 1772 in 2 dln.). Dit werk, dat in do Doenscho taal is opgesteld, is vertaald geworden in het lloogduitseh door Gcusz, en in het Eransch door Gauthior de la Peyronie, Parijs 1802, 5 dln. in 8». met oen alias. Voorts bezit men nog van hem een vertoog over de IJslandsche plunlen, welke lol dagelijksch gebruik dienen, (Kopenhagen 1774 in 8».), een werk over den IJslandschen landbouw {'m het IJslandseh) Hrapsoe 1783 in 8°. en onderscheidene gelegenheidsverzen in de Latijnsche en Doenscho taal. Ook zijne broeders Johannes en Magnus, hebben zich door gesehriften in de letterkundige wereld bekend gemaakt.

OLAESEN (Maonus), oudheid- en letterkundige, geboren op IJsland in 1573, studeerde aan do hoogcschool to Kopenhage, werd Lutherscli predikant in de gemoento Laufaas op IJsland en overleed aldaar In 1030. Men heeft van zijne hand; Specimen lexici liunict, uitgegeven door Worm te Kopenhage in 1630 in folio; Discursus de poesi Islandtca, gedrukt in Worm's Appendix ad lileraturam liunicam en eene vertaling van de Edda (zie J£dda) in het Latijn.

OLAN1NE. Zoo als oleïno het hoofdbestanddeel uitmaakt der vloeibare niet droogendo oliën, maakt O. hot hoofdbestanddeel uit dor vloeibare droogende oliën. Het verschilt, wat de scheikundige zamenstelling betreft, daarin van oleïne, dat het een ander zuur bevat, genaamd het oliezuur der droogendo oliën. De eigenschap van dit zuur, om gaarne zuurstof op te nemen, is tevens eigen aan do O. en van daar de eigenschap der droogendo oliën, om in aanraking met de lucht, van den vloeibaren in den vasten staat over te gaan, welke eigenschap dus het ge- I volg is eener opname van zuurstof.

OLAVIDES (Don Pablo Antonio Josefq) graaf van Pilo, Spaansch staatsman, werd in 1740 to Lima in Peru geboren. Op zijn 20quot;° levensjaar werd hij als auditeur in do provincie Lima aangesteld, doch toon hij gelden van bij do aardbeving van 29 October 1746 verongelukte personen, welke golden niet gereclameerd werden, gebruikt bad tot don opbouw van eene kerk en een' schouwburg, werd hij op bevel van koning Ferdinand don VI''^en naar Madrid opontboden. Aldaar werd hij uithoofde zijner talenten spoedig tot gewigtlge ambten verheven, en volgde den graaf van Aranda, als geheimschrijver, bij zijn gezantschap naar Erankryk. Na zijne terugkomst in Spanje verhief hem Karei de lU'¹⁰ in den gravenstand en tot intendant van Sevilla. Hij ontwierp verscheidene grooto en nuttige plan- '

I non, voornamelijk, om do Sierra Morena bebouwbaar temaken. Dit op do hoogten dor en in do dalen moerassig, boschr|)k gebergte heeft oeno breedte van tusschen do 6 en 6 en eeno lengte van 27 uur. Om het voor den landbouw en handel geschikt te maken lokte hy volkplanters uit allerlei natiën derwaarts, met dat gewenscht gevolg, dat binnen weinig tijds in deze woeste streken huizen gebouwd en nieuwe plaatsen werden aangelegd, alwaar hij zijdofabrieken wilde oprigten, waartoe hij werklieden uit Lyon ontbood. Doch zware, mogelijk ovordrevone beschuldigingen staakten zijne onderneming, en de man, die den luister en de wolvaart zijns vaderlands door welgeslaagde inrigtin-gon vermeerderd had, word in eenen kerker geworpen, waarin hij drie jaren gevangen bleef. Intusschen waren zijne diensten, aan Spanje bewezen, te blijkbaar, om vergeten to worden. Zijne vrienden bevorderden zljuo vlugt, on hij nam de wijk naar Venetio, van waar hij naar Parijs vertrok, waar men hem als oen' martelaar der vrijzinnigheid ontving. Na aldaar tien jaren vertoefd te hebben, verwierf hij het verlof om naar Spanje terug te koeren, alwaar hij in 1803, in den ouderdom van 63jaar stierf. Men houdt O. voor den schrijver van een Spaansch werk; £1 Evangelie in triunfo, waarin do godsdienst tegen het ongeloof verdedigd wordt, en hetgeen, niettegenstaande zijnen middel-raatigen inhoud, zoo sterk gelezen werd, dat er binnen 2 jaar acht uitgaven vau verschenen.

OLBERS (Heinricii Wilhelm Mattiiaeds), geboren te Ar-bergen bij Bremen den 1 l^(lcn October 1758, legde zich op de geneeskunde toe en oefende de praetijk eene reeks van jaren te Bremen uit, waar hij den 2'^lcu Maart 1840 overleed. In het vak zijner uitspanningsstudie, do sterrenkunde, bragt hij het tot zulk eene hoogte, dat zijn naam genoemd wordt onder die der eerste sterrekundigen van zijnen tijd. Do wetenschap heeft aan hem de thans nog in gebruik zijnde methode te danken om uit drie waarnemingen , onderling door niet te kleine en zoo na mogelijk door gelijke tijdsafstanden gosehoiden, de loopbaan eener komeet te berekenen, gelijk hij zich over het geheel veel met deze hemelligchamen heeft bezig gehouden. Doch ook met de planeten hield hij zich met grooto werkzaamheid bezig. Toen door de achterhoudendheid van Piazzi do door hem ontdekte planeet Ceres aan do waarneming ontsnapt was, was Olbers een der eersten, die haar, mot hoogst gebrekkige en alleen voor zljno scherpzinnigheid bruikbare hulpmiddelen terug vond, en deze nasporingen gaven hem aanleiding tot do ontdekking eener tweede planeet tusschen Mars en Jupiter, Pallas, den 28quot;^lc,, Maart 1802. Van toen af, vooral nadat Harding den l^s,cn September 1804 de planeet Juno ontdekt had, betoonde zich O. met onwrikbaren ijver de voorstander der meening, dat deze kleine planeten de brokstukken waren van eene grootere, die eenmaal was van een gesprongen. Ten einde in nog meer zulke brokstukken de bewijzen voor zijne stelling te vinden, doorzocht hij voortdurend den hemel en meende in do ontdekking van Vesta, den 29quot;^lel, Maart 1807, een nieuwen grond te vinden voor eene bewering, die door de wetenschap in latere jaren te nadrukkelijker is wederlegd, naarmate in den gordel tusschen Mars en Jupiter meer planeten zijn ontdekt geworden. Do uitgogeveue sterrekundige verhandelingen van dezen geoefenden en sehrandoren sterrekundige worden meest gevonden in sterrekundige tijdschriften, gelijk Von Zach's Monatliehe Corrcspondenz, Schumacher's Astronomische Nachrichten enz. Het is jammer, dat zij niet in cencn bundel verzameld en te zamen op nieuw uitgegeven zijn; vooral ook omdat er onderwerpen in behandeld, en wel zeer grondig behandeld worden, die nog tegenwoordig een nader onderzoek vereischen, gelijk de vallende sterren en meteoorsteenen, aan welke laatste hij eenen oorsprong toeschreef, die mede door do latere wetenschap als onhoudbaar is veroordeeld, te weten dat zij door vulcanen der maan worden uitgeworpen. Doch dit ontneemt niets aan de uitstekende verdiensten van O., wiens naam door de wetenschap steeds met hoogachting zal genoemd worden, gelijk zijn standbeeld in marmer sedert het jaar 1850 zljno woonstad versiert.

OLDENBARNEVELD (Joan van). Deze uitmuntende staatsman, wiens verdiensten jegens den jeugdigen Nederlandsehen slaat bij de nakomelingschap minder bekend zijn gebleven dan zijn ongelukkig uiteinde, werd den 14^llü11 September 1547 te Amersfoort geboren. Na zich te Leuven, te Bonrges, te Bazel

en aan onderschoidono Duitsche hoogoscholon in de rcgtswcten-schap to hobbon geoefend, zette hij zich als advocaat te 'sGra-venhage neder cn nam een krachtdadig aandeel in do worsteling togen Spanjo. Diep deelde hij in de gnnst en het vertrouwen van prins Willem don Iquot;^ton, en zoo weinig was hij een vijand van het huis van Oranje, dat hij een der vijf staatslieden was, die de souvereiniteit, echter onder behoorlijke waarborgen voor do vrijheid, aan dien vorst wilden opdragen. Hij was destijds pensionaris van Botterdam, en was als zoodanig mede afgevaardigd geweest tot het sluiton der Unie van Utrecht. Na den dood van Willem don Iquot;^lcn nam hij een werkzaam aandeel aan de pogingen om do souvoroiniteit over den pas verrezen staat aan Engeland o]) te dragen en bewerkte, toen dit mislukte, de verheffing van don jeugdigen prins Maurits tot hot bewind over Holland en Zeeland. Kort daarna word hij aangostold tot landsadvocaat van Holland en West-Friesland, in welko betrekking hij de ziel der raadplegingen in Holland togen Leicester werd, hetwelk hem zoowel ten doel stolde aan do kuiperijen dor En-gelsche koningin Elisabeth, als aan don haat dor Hervormde geestelijkheid, die in Loicostor haren boschormer zag. Tevens ijverde hij krachtig voor het doorzetten van den oorlog togen Spanjo, doch later, bij veranderde omstandigheden, voor oenen vrede; do onderhandelingen leidden, in 1008, tot een twaalfjarig bestand, on de werkeloosheid, waartoe dit bestand prins Maurits als krijijsovorsto veroordeelde, mag wol oene der redenen geweest zijn, dat zich bij dozen vorst, hoezeer door O's. toedoen ook in andere gewesten tot stadhouder en kapitcin-gonoraal verheven, een misnoegen tegen don staatsman ontwikkelde, dat eindelijk tot volslagen vijandschap van 'sprinsen zijde oversloeg. Kerkelijke geschillen mengden zich niet burgerlijke onoonighe-don, aan do eene zijde Maurits' drijven van het gezag der al-gomecno staten, aan do andore O.'s handhaven der souvereino regton van Holland. Do eersten bonoemdon 24 buitengewone rogters over don inmiddels gevangen genomen lands-advocaat, die op don Tquot;¹™ Maart 1019 het eerst voor die rogters vorsclioon, wier bevoegdheid hij met alle klom, doch vruchteloos, betwistte, en in weerwil van allo tussehenspraak van don Fransehon gezant en do verzoekschriften zijnor botrokkingon werd don Mei daaraanvolgende het doodvonnis over hem uitgesproken on don volgendon dag op hot Binnenhof te 'sGravenhago voltrokken. De edele republikein, do twoe en zeventigjarige grijsaard stierf met.do standvastigheid, die hem in zijn loven had gokon-morkt, en teregt lieten de staten van Holland in hunne resolutie op 'smans sterfdag, op do aantoekoning van zijnon dood, do woorden volgen, dat hij was „een man van grooten bodrijve, bosoigne, memorie cn directie, ja singulier in alles.quot;

Zie voorts! Waaracldige historie van wijlen den hcere J. van OUlenharneveld, (meermalen gedrukt, druk. Botterdam 1070); Brandt, Rechtspleging van Oldenbarneveld (Botterdam 1708), om niet te vermelden eenigo vlugschriften over O. zelvon cn do plaatsen kerkelijke geschillen van zijnon tijd, van welke velen zijn vermeld in don Catalogus van do bibliotheek dor Maatschappij van Nederlandsche letterkunde, D. II, bladz. 55—63.

OLDENBUEG, een groothertogdom in Duitsehland, hetwelk uit drie geheel van elkander geschoidon deelen, het hertogdom O. en do vorstendommen Birkenfeld en Lnbok of Eutin bestaat. Hot hoeft eono oppervlakte van 114 □ mijlen met 294,359 bewoners, waarvan er 237,188 in het eigenlijke hertogdom wonen , welks oppervlakte bijna 98} □ mijlen bedraagt. Voor de vorstendommen Lubek en Birkenfeld, zie men die artikels. Hot hertogdom O., dat met uitzondering van een klein enclave in Hannover, een zamonhangend gchool uitmaakt, wordt door do Noordzee, den Wozer, hot gebied dor stad Bremen en Hannover ingesloten. Do grond, die voor eon groot deol uit heidegrond bestaat, wordt door don Wozer, met do daarin uitlooponde rivieren, en de Jahde besproeid, welko laatste zich in de golf van dien naam ontlast. In Julij 1853 is tusschon O. cn Pruisson een verdrag tot stand gekomen, waarbij eene streek gronds van 4 □ mijlen aan het laatste is afgestaan, tot don aanleg eener oor^ logshaven, tegen betaling van 500,000 thalers cn de belofte van des gevorderd do kusten en den handel van O. te zullen beschermen.

Eon voornaam middel van bestaan is de veetoolt en de paardenfokkerij. Voorts verbouwt men er verschillende graansoorten, aardappelen, peulmichton, enz. Er is weinig hout, doch daarentegen een bijna onuitputtelijke rijkdom aan voongrond. Steenkolen zijn er niet van bolang. Do industrie bepaalt zich tot eenigo linnenweverijen en kouseufabriokon. De handel voert vele producten dos lands uit en koloniale waren 011 fabriokgooderen in. Hij is vooruitgaande, en vooral de schoepvaart is in de laatste jaren aanzienlijk toegenomon. Den lquot;¹⁰quot; Januari) 1859 waren cr 632 schepen onder Oldenburgsche vlag in do vaart, metende 35217 last on bemand mot 2910 koppen.

O. oudtijds door Cauohon 011 Friezen bewoond, maakte oen' tijd lang een deol van Saksen uit, tot do graven togen hot einde dor XII^J,! eeuw van don val van Hendrik don Leeuw gebruik maakten, om zich eono moor onafhankelijke stolling to verworven. In 1448 werd Ohristiaan, zoon van graaf Dicdorik tot koning van Denemarken gekozen, cn logde er den grond tot de dynastie, dio nog in dat rijk hoorscht. In de XVIIquot;¹' eeuw worden de nog gedoelde bezittingen onder graaf Anton Gunther voreenigd, on begon O. zich tot con' staat te vormen, die geheel onbepaald, doeh tevens zoor gematigd goregeerd werd, daar do vorsten er, wegens hunno eigene aanzienlijke bezittingen, slechts weinig belastingen behoefden uit te schr'Jven, welke nog altijd in O., na vele staatkundige veranderingen, in geringe mate opgobragt worden.

Van 1067 tot 1773 behoorde O. aan Denemarken, en word door oen' stadhouder bestuurd, viel toon aan Busland ton doel, hetwelk er afstand van deed ten behoeve van Frodorik Augustus , bisschop van Lubok, dio in 1785 overleed, nadat de keizer O. tot een hertogdom verheven had. In 1808 trad O. in bot Rijnverbond, werd in 1811 door do Fransehen bezet, tot do hertog in 1813 terugkwam, die zijn gebied 0. a. met Birkenfeld vergroot en tot een groothertogdom vorhoven zag. In 1848 kreeg O. oenc constitutie, die in 1852 herzien werd, doch nog steeds vele vrijheden bleef vergunnen. In 1834 worden er de eerste indireete belastingen ingevoerd. Van do gezamenlijke uitgaven komt SO⁰^ voor O., 13»/o voor Lubek, en 7⁰/'o voor Birkenfeld. Bij hot oindc van 1858 bedroeg de staatsschuld van het groothertogdom 3,923,000 thalers. De uitgaven en ontvangsten dos groothertogdoms worden in 1858 op 621,000, in 1859 op 510,000 , in 1860 op 530,000 thalers geraamd; dio van O. in hot bijzonder op omstreeks 1,300,000. Do groothertog hoeft in de bondsvergadering mot An-halt en Schwarzbnrg de 15¹¹⁰, in het plenum eono afzonderlijke stem. Volgons do nieuwste regeling moet O. voor hot bondslo-gor 2909 man infanterie, 460 man cavalerie, 369 man artillerie cn genie leveren, te zamon 3738 man mot inbegrip dor reserve.

OLDENBUBG de hoofd- cn residentie-stad, met eono levendige scheepvaart, aan de bevaarbare Hunte, tolt 9400 inwoners, heeft vele inrigtingen van onderwijs, oenc openbare bibliotheek met kostbare handschriften, verzamelingen van schilderijen, na-turaliën, cuz. Onder de merkwaardige gebouwen, bohooron dc Lambertus-kcrk met do vorstelijke graven, cn hot residentieslot, waar zich ook eono verzameling van schilderijen en oeno bibliotheek bevinden. Veel vertier geven do vee- en paardenmarkten , die en in Junij 011 Augustus gehouden worden.

OLDENZAAL, ook OLDENZEEL en in hot Latijn Salia vorus genoemd. Stadje in de Nederlandsche provincie Overijssel, in het vroeger aldus genoemde Twonthe, mot ruim 3,000 inwoners, die mecstondeols hun bestaan vindon in manufactuur-fabrieken, nering en landbouw. Men vindt cr oen raadhuis, eene R. Catholieke, eono Hervormde kerk en oene Synagoge, benevens oeno Latijnscho school cn eenigo liefdadige gestichten.

De plaats is merkwaardig wegons hare oudheid. Boods voor dat zij haren togenwoordigon naam ontving, was zij bewoond door de Kelten, on dit waarschijnlijk roods eenigo eeuwen voor dir., althans te oordeelon naar de wapenen cn andere voorwerpen, die men er hoeft opgegraven. De Kimbren en Tontonen, stammen die er zich later ophielden, hebben moor duidelijke sporen van hun aanwezen daar ter plaatse nagelaten; immers de vermaarde tempel van Tanfana, welke in het jaar 14 door dc Romeinen onder bevel van Gormanieus verwoest word (Tacit. Annal. L. I, c. 51), bevond zich, volgons het gevoelen dor voornaamste oudheidkundigen, niet, gelijk Engelborts (Aloude Slaat der Vereen. Ned. D. III, bladz. 109) wil, op Texel, maai' nan don Taukoiiborg, op welks zuidwestelijko hailing O. gebouwd is, gelyk ook blijkt uit do legenden, aangaande de d/eust

OLÉRON Eiland op do Frnnscho kust, en door de smalle eoonKtc Montmasson daarvan gescheiden; gelogen op de breedte an Roehefort (45' 56' 39' N.), tegenover den naond der Cha-ente- behoort tot het arrondissement Marennes, van hot Franseho epartement Charente inférieure, telt 19,000 inwoners, die voor-amelijk door do visscherö, de scheepvaart en den akkerbouw un bestaan vindon, doch gedeeltelijk ook door brandewijn-tokerijen en zoutpntten; is gescheiden van het noordelijker ge-egon eiland Rhé door eene hreede straat, le Pertuis d'Antioche enaamd. De hoofdplaats van het eiland is Chateau d'Oléron of Jhateau du Bourg, gelegen in het noordelijk deel van het ei-and; op do noordpunt staat 'de vuurtoren Chassiron, waarvan le ligging wordt opgegeven te zijn: 46° 2' 51quot; N. Br. en 1° 24' Vquot;. L. van Greenwich.

OLGA was gemalin van Igor, den derden grootvorst van lusland, zoon van zekeren Rurik, welke zich van het geheele

lussische rijk had meester gemaakt; zij verloor haren echtgenoot,

lie in een gevecht sneuvelde en nam om zijnen dood te wreken ene bloedige wraak. Vervolgens legde zij zich op do opvoeding m het bestuur van hare onderdanen toe, en na de godsdienst [er christenen uit Griekenland in hare staten te hebben overge-iragt, overleed zij in het jaar 968. Haar feest wordt onder den laam van Helena, welke zij bij den doop had aangenomen, go-•ierd. Haar zoon bleef bü het geloof z\jner voorvaderen, doch laar kleinzoon Wladimir, na het vermoorden van zijne broe-lers alleen bezitter van het rijk zijnde gebleven, deed zich in le christenleer onderwijzen, huwde met de prinses Anna, zuster an Basilius en Constantijn, keizers van het Oosten; werd ge-loopt en nam den naam van Basilius aan. Hij voerde de Sla-'onische letteren in, werd de apostel en de Salomon van Rus-and genaamd, en na zgnen dood als een heilige aangebeden; lij liet 12 zonen na, onder welken hij het rijk verdeelde, waar-lit bloedige oorlogen voortsproten, die do barbaarschheid terug-iragtenwelke wanorde bijna eene eeuw duurde.

OLIËN (vette). Vette O. bestaan uit een mengsel van vetten. Zie Vetten). Men verdeelt haar veelal in droogende en niet Iroogende O.; het hoofdbestanddeel dezer is eene vloeibare olie, )ij de niet droogende is dit oleïne, en by de droogende O. )lanine. Verder bevatten zij in die vloeibare olie zekere hoeveelheid vaste vetsoorten in oplossing, als stearine, marga-■ine, palmitine en anderen. Vooral in de zaden van sommige ilanten treft men eene groote hoeveelheid vette O. aan, maar iij kunnen zich in ieder plantaardig orgaan oplossen, cn komen n het plantenrijk algemeen verspreid voor. Tot de niet droo-jende vette O. behooron onder anderen de raapolie, uit het zaad ran vele soorten van het geslacht Brassica; de boom- of olijf-)Iie uit olijven verkregen, amandelolie, beukenolie enz. Tot le droogende vette O. behooren lijnolie uit lijnzaad verkregen, japaverolie, ricinusolie enz. Deze O. worden uit de plantendee-en, waarin zij voorkomen, afgezonderd door eene koude of varme persing. De warme persing dient, om de O. vloeibaarier, en derhalve het uitpersen gemakkelijker te maken. Daar do 3. besloten zijn in het celweefsel van genoemde plantendeelen, ;oo dient het uitpersen in de eerste plaats, om de cellen van Ut weefsel te verbreken; on vervolgens, om het vloeibare ge-leelte dier massa, namelijk de vette O. te scheiden van het raste gedeelte, dat bij de bereiding van raap- of lijnolie dezoo-;enaamde raap- of lijnzaadkoeken vormt.

Vette O. worden ook aangetroffen in het dierenrijk; in meerdere )f mindere mate is het hoofdbestanddeel dier niet droogende O., iamelijk oleïne, zelfs in het dierenrijk zeer verbreid. In den landel komen verschillende soorten van dierlijke vette O. voor ireelal onder den naam van traan, uit het spek van walvisch, i'obben enz., door uitbrading afgezonderd; hiertoe behoort ook le bekende levertraan. (Zie levertraan). Tot deze vette O. moet jok do walschot- of spermaceti-olio gebragt worden, als nevenproduct verkregen bij do bereiding van spermaceti of walschot.

De vette O. vinden veel toepassing. De plantaardige niet droo-ïende O. worden, als de boomolie, aangewend als voedsel, als lichtmateriaal, ter bereiding van zeepon enz. De dierlijke vette O., die allen tot do niet droogende behooren, worden aangewend tot dezelfde en andore doeleinden. De droogende O. worden behalve als lichtmateriaal en bereiding van zeepen, als de lijnolie, aangewend ter vervaardiging van vernissen enz. In het VII.

algemeen kan men zeggen, dat door de grooto overeenkomst in scheikundige zamenstelling tusschen dierlijke en plantaardige niet droogende vette O., allen, vóór of na zuivering, tot dezelfde doeleinden kunnen aangewend worden. De slechtste traan-soort wordt gezuiverd eene kleur- en smaaklooze vette olie, die van de beste boomolie (maagden- of provence-olie, door koude persing uit olijven afgezonderd) niet te onderscheiden is, zoo deze laatste van haren bijsmaak gezuiverd wordt.

Vervalsching van vette O. komt voor, en wel in den regel van do meer kostbare niet droogende met droogende O. In de ver-schillondo wijze van verkleuring der vette O. door zwavelzuur; in het onder salpeterzuur, waardoor de niet droogende O. wel, do droogende over 't algemeen niet in vasten staat overgaan; in het soort. gew. en anderen, bezit men middelen, om eene vervalsching van vette O. met elkander te onderkennen.

OLIËN (Vluqtige of Aetiieriscue). Onder deze benaming bragt men vroeger in de scheikunde eeno menigte ligchamen uit kool- en waterstof, of uit kool-, water- en zuurstof bestaande, die meerendeels vloeibaar, voor een ander deel vast, de eigenschap bezitten, van vlugtig te zijn, en voor zooverre zij vloeibaar zijn, er op het oog gedeeltelijk uitzien, als de zoogenaamde vette of niet vlugtige O. Alhoewel de scheikunde er van terug is gekomen, om naar de vroegere gewoonte, de ligchamen meer naar hunne physische, dan scheikundige eigenschappen te classificeren, zoo zullen wij toch eenige dezer O. opnoemen, en hare eigenschappen nagaan, omdat de benaming van vlugtige O. deze wetenschap nog niet geheel verlaten heeft. De vlugtige O. zijn over het algemeen gekenmerkt door een' eigenaardigen reuk, kleurloos en gemakkelijk brandbaar. Hare hoofdeigenschap is zeker die, van in den regel gemakkelijk zuurstof op te nemen, daarbij in harsen (zie Hars), en tevens hierdoor van den vloeibaren in den vasten staat over te gaan. Vlugtige O. treft men vooral aan in het plantenrijk, maar zij worden ook, hoewel zeldzaam, in het dierenrijk aangetroffen; in de drooge overhaling van plantaardige en dierlijke overblijfselen treft men eene rijke bron aan dezer O.; tevens worden er gevormd bij eene zelfontleding van plantaardige en dierlijke overblijfselen. De natuurlijke, plantaardige vlugtige O. vormen veelal een mengsel van een koolwaterstof (of koolwaterstoffen), eene zuurstofhoudende aetherische olie, of een mengsel daarvan, benevens eene hars of harsen. Tot do zuurstof of vrije plantaardige vlugtige O. behooren onder anderen, terpentijnolie, nagelolie, citroenolie enz. Gelijk het meerendeel der vlugtige O. kunnen zij door overhaling met water uit de plantendeelen, waarin zij voorkomen, worden afgezonderd. Daar de vlugtige O. over het algemeen een hoog kookpunt bezitten, kan het water daarbij niet anders dan de rol vervullen van een' drager, namelijk als vehiculum werkzaam zijn. Tot de zuurstofhoudende plantaardige O. behooron ouder anderen de rozenolie, pepermuntolie, kamillenolie, cajeputolie, ka-neclolie enz.

Eene belangrijke vlugtige olie, voorkomende onder de drooge overhalingsproducten van steenkolen en andere plantaardige overblijfselen, is bonzol, waaruit door rood rookend (onder-salpeterzuur houdend) het in de parfumoriën veel aangewende, aangenaam riekende nitrobenzol vervaardigd wordt. Hiertoe behoort tevens de steenolie (petroleum, naphtha) die als een onderaardsch droog overhalingsproduct van steenkolen kan beschouwd worden (en uit een mengsel van koolwaterstoffen bestaat) waaruit men eveneens door drooge overhaling, kunstmatig een product kan erlangen, dat met de steonolio veel overeenkomst bezit.

Alhoewel men dikwerf do meest uitcenloopende ligchamen rangschikte onder den naam van vlugtige O., zoo behooren zij toch voor een groot deel tot verschillende groepen van ligchamen , die onderling een innig scheikundig verband bezitten. Zoo ontstaan zuurstofhoudende vlugtige O. door opname van zuurstof uit koolwaterstoffen, terwijl het meerendeel dezer laatsten in zamenstelling veelal eene groote toenadering, of dezelfde zamenstelling bezitten. Er valt niet aan te twijfelen, of men zal met den tijd door herleiding do harsen in oorspronkelijke vlugtige O. kunnen omzetten, en hierin eene nieuwe bron tot deze ligchamen aantreffen.

OLIESEL (Het Laatste) is oen dor zeven sacramenten in de R. Catholieke kerk. Hot bestaat daarin, dat een m

11

(loodsgovanr verkcerend lid der kerk door den priester op eenige plnatson des ligehaams mot olijfolie, door eenen bisschop gewijd, bestreken wordt als uitwendig teoken van zondenvergeving. De kerk beroept zich tor staving van dit gebruik op Jac. V: 14, waar echter (verg. Marc. VI; 13) aan cene buitengewone of wonderdadige werking gedacht schijnt to moeten worden en in allen gevalle (vs. 15) de genezing en schuldvergiffenis niet aan de zalving met olie, maar aan do voorbede voor den kranke toegeschreven wordt.

OLIESTEEN of WETSTEEN. Onder deze benaming is bij ons een gesteente bekend, hetwelk gebezigd wordt tot siypen en aanzetten van ijzeren en stalen snijwerktuigen, voornamelijk scheer- en pennemossen. Men noemt het olicsteen, omdat het bij het slijpen met olie wordt ingewreven, waarbij de hardheid en tevens de fijnheid toeneemt. Het is een met fijne kwartsdeelen meer of minder innig vermengd thonschiefcr, hetwelk door deze vermenging cene grootere hardheid heeft verkregen, en daardoor zoo uitnemend geschikt is voor het zoo even genoemd doel. Hot oigenlgke slijpen van het staal geschiedt op zandsteen en alleen hot fijnere aftrekken heeft op dit gesteente plaats. Gemeenlijk is het van eene mat licht grijze, groenachtig of bleekgele kleur op eene donker grijze of bruinachtige laag als vastgekleefd ; hetwelk in de nabijheid van Vieil-Salm in het groothertogdom Luxemburg van eene zeer goede hoedanigheid wordt aangetroffen; waar vele aders van dit gesteente, door het aldaar gelegen schiefergebergte heenloopen. In vroegere tijden werden aldaar vele groeven van dit gesteente bewerkt; doch thans bepaalt het zich slechts tot eene. De Levant levert Oliesteenen op van eene voortreffelijke hoedanigheid, die hg ons bekend zijn onder den naam van Turksche steen, welke in vroegere tijden over Smirna tot ons kwamen.

OLIEVEKW. Het gebruik van Olieverwen (met olie vermengd en fijn gewreven verwstoffen) in de schilderkunst, waarvan de uitvinding meestal aan den bekenden Jan van Eyck (door sommigen aan zijn' broeder Huibert) wordt toegeschreven, dagtee-kent waarschijnlijk van veel vroegeren tijd. Ja, men heeft grond om te vermoeden dat het bezigen van olie als bindmiddel van verwstoffen reeds in do X^ae eeuw niet onbekend was. Intus-schen komt aan dc gebroeders en bovenal aan Jan van Eyck ongetwijfeld de eer toe van het eerst in hunne werken te hebben bewezen, welke verbazende voordeden de aldus bereide verwstoffen voor de beeldende kunst konden opleveren, zoodat men in zeker opzigt mag zeggen dat met hen het eigenlijke en rijke gebruik, dat er van te maken viel, is ontdekt. Trouwens, zoowel de vergelijking van de schilderijen in O. met die welke vroeger geschilderd zijn met behulp van op andere wijzen b. v. a tempera, met lijm of natte kalk bereide verwstoffen, als het onderscheid dat nog altijd teekeningen in waterverw, of in de natte kalk geschilderde voorstellingen (fresco's, die echter weder andere, geenszins te verwerpen voordeelen aanbieden) daarmede opleveren, toont ten duidelijkste aan, wat de kunst aan het gebruik van O. verpligt is. Niet slechts dat de kleuren op zich zeiven levendiger, krachtiger, glansrijker, zachter zijn geworden, — ook hare onderlinge harmonie, het wegsmelten van de eene kleur in de andere, hare doorschijnendheid is er door bevorderd. En wat het voornaamste is, door de lian-delbaaiheid van de met olie vermengde verwstof is den kunstenaar de weg geopend om én aan de cene zijde de natuur in hare duizendvoudige kleurschakeringen schier bedriegolijk getrouw weder te geven, en aan de andere zijde een geheel nieuw veld van schoonheid, het toovergebied van het lichteffect en het coloriet te betreden. Eindelijk hoeft zich met het gebruik der olieverw oene nieuwe techniek gevormd, die wel nooit hoofdzaak in do schilderkunst mag worden, maar aan hare voortbrengselen toch eene eigenaardige en hooge bekoorlijkheid kan bijzetten. Het is dan ook geeu wonder dat dc schilderkunst, ofschoon zij vooral in Italië, belangrijke werken van onvergetelijke mees-tors had opgeleverd, vóór dat de gebroeders van Eyck met O. begonnen te schilderen en vóór dat hun leerling Antonello van Messina het gebruik daarvan naar het zuiden overbrugt, zioh eerst in den vollen rijkdom harer schoonste ontwikkeling vertoont, nadat haar de heerschappij over dit magtige hulpmiddel is gegeven. Zoo wel de Italiaansche scholen dor XVI^di: en y.VII^d0 eeuw, als dc eerlang, vooral aan coloristen zoo ryko

Vlaamsche en Hollandsche schilderscholen, hebben die heerschappij tot hare uiterste grenzen uitgebreid en onsterfelijke meeaterstukken door haar gewrocht.

Behalve de voordeelen van meer aesthetischen aard, welke het schilderen met O. oplevert, komen ook de stoffelijke voordeelen in aanmerking b. v. het standhouden der kleuren, dc mindere gevoeligheid der kunstwerken voor vocht of de nadee-lige uitwerking van lucht, licht en stof (bij al hetwelk het aanwenden van vernissen, dat door do O. toegelaten wordt vooral ook in rekening gebragt moet worden), het weinig of niet veranderen der kleuren onder en kort na de bewerking, de gelegenheid om haar zoo over elkander aan te brengen dat zij elkander geheel of gedeeltelijk bedekken, naarmate men dat zelf wil, enz. Omtrent de bereiding van de Olieverwen valt alleen op te merken dat do verwstoffen (van allerlei aard, plantaardig, mineraal, enz.) gewoonlijk op een' marmeren wrijfsteen, met een' steenen of kristallen looper met olie worden vermengd en fijn go-wreven. Voor grof schilderwerk en voor sommige verwstoffen wordt gewone lijnolie gebezigd; voor fijner schilderwerk en lig-tere kleuren meestal papaver- en notenolie; om de verwen spoedig te doen droogen worden zij soms met gekookte (meestal lijn)-olie gewreven, hetgeen zelfs bij sommige verwstoffen onvermijdelijk is, wil men ze voor droogen vatbaar maken. Intusschen wordt daarbij aandacht en omzigtigheid vereischt, daar, zoo alle Olieverwen do neiging hebben om met den tijd donkerder van kleur te worden, vooral die welke met gekookte olio zijn gewreven, daarvoor het eerst bloot liggen. De Olieverwen worden door de schilders in toegebonden stukjes varkensblaas of in tinnen buisjes met schroeven den deksel meestal geheel toebereid gekocht (vroeger bereidden zij vaak zeiven hunne verwen, 't geen in den regel de soliditeit bevorderde) met penseelen en kwasten van marder- of soms ook van dassen-haar (de Lyonsche kwasten zgn beroemd) op hout, doek of metaal aangebragt, dat echter vooraf door een' lijmgrond ter beschildering geschikt is gemaakt. Wanneer eerst de lijmgrond en later de O. met eenige zorg op hout of doek zijn gebragt, zijn scheuren en barsten in het tafereel, wanneer die zich mogtcn voordoen betrekkelgk niet moeijelijk te herstellen, zelfs is het goheele tafereel, de goheele verwlaag op ander doek of hout over te brengen. Menig kunstwerk is zoo door het dus genaamde verdoeken nog voor langen tyd behouden gebleven; alleen de eigenschappen der O. maken die gewigtige bewerking mogelijk. De theorie der Olieverwschilderkunst, voor zoover zij onder theorie te brengen is, heeft in sommige tijden cn scholen aanleiding gegeven tot zekere tradition, die nog altijd invloed uitoefenen, al gehoorzaamt men er niet of anders schier onbewust aan.

OLIFANT. Het diorengeslacht O., ook wel Jilephant genoemd, naar de Latijnsche benaming Elephas, behoort tot de orde der Dikhuidige Zoogdieren (Pachydermatci), en maakt daarin eene afzonderlijke familie uit, die dor Snuitdragenden of Proboscidea, waartoe bovendien het uitgestorven dicrengeslacht Mastodon (zie Mastodon) behoort. De O., het grootste landdier, en door zijn verwonderlijk ligchaamsgestel, zijne sterkte en leerzaamheid, een van de merkwaardigste schepselen der aarde, bezit eenen zeer langen snuit, geene hoek-, maar snijtanden in de bovenkaak welke bijzonder lang zijn en slagtanden genoemd worden. Hij wordt niet alleen in do middelste doelen van Africa, maar ook in hot zuidelijk gedeelte van Azië, doch voornamelijk op Ceylon en Sumatra gevonden. Bij den Aziatischen O. is de kop grootcr, cn ook is hij leerzamer dan do Africaansche, wiens ooren onmatig lang zijn. Wanneer men den Maxnmouth (zie Mam-mouth) mederokunt, tolt het geslacht O. vier soorten;

1». dc Africaansche O., Elephas Africams, die 21 ribben heeft cn de breedste platen in do kiezen;

2». dc Sumntraansche O., Elephas Sumatranus, die 20 ribbon heeft en vrij breede platen in de kiezen;

3». de Indische O., Elephas Indicus, die 19 ribben heeft on smalle platen in de kiezen;

4°. dc Mammouth, Elephas primiyenius, die 18 ribben baden de smalste platen in de kiezen.

Het is eerst onlangs dat men deze soorten juist heeft onderscheiden; Cuvior heeft de soorten in zijne Ossemenls fossiles mot elkander verward, zoodat ook zijne beschrgving niat met z(iuo afbeeldingen overeenkomt.

Tot nog toe hield men het er voor dat do soort van Ceylon de Indische was, doch de laatste nasporingen hebben getoond, dat de Ceylonscho identisch is met de Sumatraansehe soort. Ook op Borneo komen Olifanten voor, doch dezen zijn tam en ingevoerd uit Sumatra. De O. wordt wel 15 voet hoog, weegt op zijn 20^8tou jaar 7000 pond, en kan 200 jaar oud worden. Zijne ruwe gerimpelde huid, gewoonlijk vau eene graauwbruine kleur, is op den rug een duim dik; doch, desniettegenstaande, in de plooijen voor het steken van insecten gevoelig. Zijn voornaamste werktuig is de tromp of snuit, die hem, behalve tot ademen, tot zeer scherp ruiken, brullen, opslurpen van water, in den mond brengen van voedsel en tot duizenderlei onbegrijpelijke kunstverrigtingen dient. Hij kan denzelven ter lengte van 3 cl uitsteken en weder als een kabel oprollen. Peze snuit vervangt volkomen de plaats van arm en hand , en bezit eene ongeloofelijke kracht met het fijnste gevoel vereenigd; want zonder eenige inspanning en als slechts in het voorbijgaan kan hij daarmede een' volwassen mensch opnemen en hem in de hoogte slingeren; terwijl de snuit aan het einde mot een vingervormig verlengsel voorzien is, waarmede hij bloemen afplukken, knoopen losmaken , oenen sleutel in een slot omdraaijen, kleine stukjes geld van den grond opnemen, eene kurk van eene flesch trekken en meer dergelijke dingen doen kan.

Het voedsel van den O. bestaat alleen uit voortbrengselen van

het plantenrijk, in boombladen, voornamelijk van den pisang, den kokos-, palm- en dadelboom, alsmede in gras en rijst, welke laatste voor hem eene lekkernjj is, waardoor hij somtijds aan de rüstvelden vele schade toebrengt. Hij kan dagelijks bij de 200 pond gras eten; houdt zich gaarne aan koele, boschrijke, moerassige plaatsen en aan hot water op, en zwemt, met den snuit in de hoogte, ongemeen vaardig, zelfs door de snelste stroomon. Bij de paring, zegt men, dat hij, gelijk de meeste zoogdieren, het wijfje bespringt. Het pas geworpen jong heeft omtrent do grootte van oen volwassen wild zwijn en zuigt met den mond. Omtrent het derde of vierde jaar komen, zoowel bij do eene als bij andere kunne dezer dieren, dé beide snijtanden, die het ivoor opleveren, voor den dag: zij verschillen, wat hunne zamonstelling betreft, van die van alle andere dieren; verkrijgen eene lengte van 7 of 8 voet, en zijn meer gebogen, naar gelang zij ouder worden. Nu en dan heeft men er gezien, die 200 pond gewigts hadden.

De Olifanten worden op verschillende wijzen gevangen; doch in Africa alleen doodgeschoten, omdat men hen daar niet tam maakt; anders zoekt men hen in kuilen te doen vallen, of wol voornamelijk als in eene fuik van staken hoe langer hoe naau-wer in te sluiten, tot dat zij eindelijk, zoowel van achteren gedreven, als door do hen voorgaande tamme Olifanten gelokt, in oenen bijzonder stevigen stal geraken, welke dan achter hen gesloten wordt. Gevangen zijnde, laten zij zich gomukkclijk

temmen en tot het vemgton van velerlei werk gebruiken. Oud- I tijds bediende men zich van deze dieren veel in den oorlog, en alhoewel zij sedert do uitvinding van het buskruid minder hiertoe geschikt zijn, worden zij echter nog tegenwoordig door do Indianen daartoe gebruikt. Thans evenwel dienen zij meestal tot trekken, rijden en lastdragen, waartoe zij uithoofde hunner groote kracht, welke met dia van 5 of 6 paarden overeenkomt, hot best geschikt zijn, vermits zij ten minste 2000 pond dragen, daarmede hooge bergen kunnen opgaan en daags 10 tot 15 mijlen afleggen. Alleen met den snuit ligt oen O. 200 pond in do hoogte. Zijn gang is snel, gelijkt veel naar eenen korten galop, en tevens zoo vast, dat hij zelfs op ongebaande wegen nimmer struikelt. Hij leert zijnen meester zeer spoedig kennen, is hom zeer getrouw en kan door goede woorden, en nog meer door toezegging van opschik of eeoigen sterken drank, dien hij zeer bemint, tot den zwaarsten en moeijelijksten arbeid worden aangemoedigd; maar wee dengenen, die hem mishandelt of dreigt. Men zegt, dat zijn vleesch groote overeenkomst met dat der runderen heeft. Zijn gedroogde mest wordt op Ceylon in plaats van kolen tot stoken gebruikt on ook door de pottebakkers onder de klei gemengd. Men vindt ook roode en witte Olifanten, die in hooge waarde gehouden, doch alleen aan de hoven bewaard worden. De beroemde P. Camper heeft in 1774 eene korte, doch zeer belangrijke, beschrijving van de ontleding eens jongen Olifants, met aanmerkingen zoo wel omtrent de in- als uitwendige deelen van dit dier geleverd. (P. Camper, Description anntomique d'un éléphant male, publiée par A. G. Camper, Oeuvres de P. Camper, II. p. 1—282).

Vergelijk voorts over den O., W. Vrolik, Het leven en het maaksel der dieren. D. I. bl. 317—327.

OLIGARCHIE heet de regeringsvorm, waarbij do regering in handen is van weinige personen, die behooren tot zekere be-voorregte klassen of standen, buiten welke aan niemand eenig direct of indirect aandeel in 's lands bestuur vergund is. In ge-meenebesten vooral gelukt hot aan rijke of adelijke geslachten gemakkelijk, dat voorregt te verwerven, en dan voortdurend te streven, zoowel monarchie als volksregering tegen te houden. De groote handelsstaten van alle tijden en landstreken hebben bij voorkeur dergelijken regeringsvorm gehad. Carthago en Mas-silia in dc oude geschiedenis, Venetië en Genua in de middeleeuwen, en ook in lateren tijd ons gemeenebest der 7 provinciën hebben de treffendste voorbeelden van die wijze van staatsbestuur geleverd. De oorzaak daarvan schynt te moeten gezocht worden in de opeenstapeling der kapitalen bij oen gedeelte der bevolking en in de drukke bezigheden, die het overige deel belet, zich om de staatszaken te bekommeren, gevoegd bij het gemeenschappelijk belang, om orde en rust niet gestoord te zien. Somtijds ook was de O. gegrond op verovering, zoodat dan het veroverende ras alle gezag uitoefende, en de veroverde massa, waarvan de aanzienlijksten gedood of gevlugt waren , geregeerd werd. Z6ó openbaarde de O. zich te Sparta in de heerschappij der eigenlijke Spartanen over de massa der Lacedoniërs, en te Rome in die der Patriciërs over de Plebejers. Het woord O. komt van het Grieksche n'/.^oi; = weinigen en ciqyjiv = heerschen, posten bokleeden.

OLIJFBERG. Op onderscheidene plaatsen des N. V. wordt melding gemaakt van dezen berg, die een kwartier uur ten noorden van Jerusalem, buiten de Stephanuspoort, aan de overzijde der beek Kedron ligt. Hij bestaat uit kalksteen en heeft zijnen naam naar do olijfboomen, die vroeger vooral aan zijne westelijke helling gevonden werden, maar thans goeddeels verdwenen zijn. Aan den voet des bergs, ook aan dio zijde, ligt de landhoeve Gcthsemane, uit de geschiedenis van Jezus' laatste lijden bekend; aan de zuidzijde van den voet lagen de vlekken Beth-phage en Bethauië, mode uit de geschiedenis van Jezus bekend. De berg heeft drie toppen, van welke de noordelijkste, de hoogste, zich 2556 voet boven het naastliggende dal Josaphat verheft en van welken men een allervcrrukkendst panorama over den geheelen omtrek heeft. De zuidelijke top draagt bij de oos-tersche christenen den naam van „berg der ergernissen.quot; Het was op den O., dat Jezus gedurende zijn verblijf te Jerusalem immer gaarne vertoefde en waar zijne jongeren Hem voor het laatst zagen, toen Hij ligchamelijk van hen scheidde.

OLIJFBOOM. De O. (O/ca Europaea) behoort tot dc natuur-lyko familie der Oleaceae, volgens het stelsel van Linnaeus tot de l⁸¹⁰ orde der 2^d'^, klasse (Diandria monogynia). Weinig planten worden zoo dikwerf vermeld en met zooveel lof door de oude schrijvers beschreven, als de O. In alle t\jden schijnt hij aangenomen te zijn als het zinnebeeld van welwillendheid en vrede. Dikwerf wordt hij in het O. T. genoemd; de Grieken waren er goed mode bekend en Hippoeratos maakte dikwijls gebruik van zijne vruchten. Do O. bereikt een hoogen ouderdom en groeit zeer langzaam. Het harde hout wordt door schrijnwerkers gebezigd. De bladen zijn kort gestoeld, lancetvormig, puntig, van bovon groen, terwijl de ondervlakte grijsachtig is. De bloemen zijn klein en wit, de kelk viertandig, de bloemkroon vierspletig. Do vleezige vruchten (olijven) zijn elliptisch, don-kor bruinachtig-groen en leveren do olijf- of boom-olie op. Hoewel de O. thans zeer algemeen in het zuidelijk gedeelte van Europa gekweekt wordt, zijn sommigen van meening dat hij uit Azië derwaarts is overgeplant. Plinius verhaalt, zich op Fenes-tella beroepende, dat onder de regering van Tarquinius Priscus geene O. in Italië en Spanje voorkwamen. Men zegt dat omstreeks 680 jaren viSdr Chr. de Phoeniciërs do O. in Zuid-Europa hebben overgeplant.

De Olea Europaea, varietas longifolia wordt het meest in Frankrijk en Italië gekweekt, de var. latifolia vooral in Spanje. De olijven bevatten ongeveer 20—24 pCt. van eene zoete, aangenaam smakende, gele en heldere olie, die echter spoedig ranzig wordt, de z. g. olyf- of boomolie, bij hot volk meest onder den naam van salade-olie bekend. In Frankrijk en voornamelijk in Provence verkrijgt men de besto olie door de vrucht in een' daartoe ingerigten molen te kneuzen, onmiddelijk nadat zij geplukt is. Dit eerste product heeft eene groonachtige tint en wordt maagden-olie genaamd. De overblijvende koek wordt nu uit de pers genomen, met de handen verbroken en na met kokend water bevochtigd te zijn, andermaal uitgeperst. Op deze wijze verkrijgt men eene olie van slechtere hoedanigheid. De koek, welke nu achterblijft, grignon genaamd, wordt door sommigen als brandstof gebezigd; anderen echtcr laten hem gisten om daaruit nog eene zekere hoeveelheid slechte olie (jjrigou) te verkrijgen, die alleen in Jampen of voor het bereiden van zeep dienstig is. De tafelolie wordt zeer dikwijls vervalscht, vooral met papaver- en raapolie.

In de geneeskunde wordt de olijfolie zoowel voor in- als uitwendig gebruik voorgeschreven; het diaetetisch verbruik is echter het aanzienlijkste, bedragende in Parijs alleen jaarlijks 5000 hectolitres.

Vroeger werd in de geneeskunde gebezigd eene door den O. uitgezwete hars, bekend onder den naam van Lecca-gom. Nog worden de olijven, onrijp en door weeken in water gedeeltelijk van hare bitterheid bevrijd zijnde, ingelegd en als toespijs gebruikt. Olyven li la picholine (die in eene oplossing van kalk geweekt zijn) worden als de smakelijkste geroemd. B.

OLINDE. (Zie Fernambuco).

OLIVA, een stadje met 1500 inwoners , in West-Pruissen, niet ver van Dantzig, in welks omtrek zich vele landhuizen bevinden , is merkwaardig door eene in de XII^dlt;! eeuw gestichte, maar thans opgeheveno abdij, welker kerk een prachtig orgel en 40 altaren bevat. Aldaar werd den 3^d011 Mei 1660 een afzonderlijke vrede tusschen Zweden en Polen gesloten, dien de Staten der vereenigde gewesten, toen Denemarken nog tegen Zweden ondersteunende, te vergeefs trachtten te verhinderen. Johan Casimir deed bij den vrede van O. afstand van den Zweedschen troon, van Esthland, Lijfland en Oesol, en kreeg Koerland, Mariënburg en Elbing terug. Den 3^(lcn Junij kwam onder bemiddeling van Frankrijk, Engeland en de Staten, wier vloot de Zweden binnen Landskroon gesloten hield, de vrede te Kopenhagen tusschen Zweden en Denemarken tot stand. Zweden kreeg een jaar later ook het door Rusland veroverde terug, zoodat de vrede te O. aanleiding gaf, dat Zweden vooreerst zijn overwigt in het noorden nog behield.

OLIVA (Maestro Fbrnan Pbhez de). Deze vermaarde Spaansche schrijver werd in of omstreeks het jaar 1497 te Cordova geboren. Te Salamanca en Alcala studeerde hij in do wijsbegeerte en letteren, daarna te Parijs in do wiskunde. Vervolgens begaf hij zich naar Rome, waar hij gedurende driejaren voorlezingen hield over de zedelijke wijsbegeerte; een onderwijs.

dat hij, naar Parijs teruggekeerd, aldaar gedurende oenen ge-lijkon tijd herhaalde. Onze landgenoot, paus Adriaan de VI^Je had hem oen jaargeld toegelegd, en toen dit na diens dood ophield, keerde hij naar zijn vaderland terug en hield to Salamanca voorlezingen over godgeleerdheid, wijsbegeerte en wiskunde. Hij onderselioidde zich daarbij zoozeer, dat hij niet alleen rector dor hoogoschool werd, maar ook benoemd werd tot leermeester van Philips don ir^llm. Doch nog eer hg die betrekking had aanvaard, overleed hij, in de kracht van zijn levon, ton jaro 1533. De Spaauscho schrijftaal werd uitermate ontwikkeld door zijue schriften in proza, welke door zijnen neef Ambrosio do Morales (Cordova 1586) zijn uitgegeven. Zgno welluidende en echt dichterlijke Ohras poeticas zijn eerst veel later bijoonverzameld in het licht gegeven (Madrid 1787, 2 dln.).

OLIVAREZ (Gaspar Gdzman, graaf van) geboren don 9^de,1 Januarij 1587 te Kome, waar zijn vader afgezant van Spanje was, en overleden te Toro (provinoio Loon in Spanje) don 12^ao11 July 1643. Na te Salamanca gestudeerd te hebben, kwam hij aan het hof van Madrid en won het vertrouwen van don prins, die later, in 1621, den Spaanschon troon bestoog. Hoewel deze, als koning Philips de IVquot;¹⁰, aan O. terstond alle magt over den staat toevertrouwde, Hot O. voorloopig nog den titel van minister aan zijnen oom, Balthazar de Zuniga, die als's konings opvoeder groot gezag over den jongen vorst had. Niet lang echter duurde de zedige terughouding, reeds in 1622 werd O. minister en verkreeg hij den titel van hertog van San Luear. Sedert wordt hij in Franschc geschriften vaak „le comte-ducquot; genoemd. O. was een ijverig man, met de beste inzigten voor Spanje bezield, maar niet onbekrompen genoeg, om in te zien, dat zyn vaderland den verkeerden weg had ingeslagen, zoowel in hot bestuur der binnenlandsche aangelegenheden, als in de buitenlandsche staatkunde. Zoo bleven de monopoliën voortduren, die 's lands handel en nijverheid drukten en dikwerf den vreemdeling boven don ingezetene bevoordeelden; en werden de uitgaven van het hof niet beperkt, ofschoon 's lands inkomsten niet in staat waren om in meer noodzakelijke behoeften te voorzien. Buitenslands bleef O. Oostenrijk ondersteunen in den dertigjarigen oorlog. Naar de Nederlanden, die door Philips den IIquot;¹⁰¹¹ aan zijne dochter Isabella en haren gemaal Albert waren afgestaan, zond O. by voortduring troepen, die niet ongelukkig streden onder hunnen bekwamen aanvoerder Spi-nola. In Italië streed Spanje togen Frankrijk, daar toen Kicholieu de protestanten in hunnen strijd tegen het huis van Oostenrijk bijstond. En om Richelieu ook van eene andere zyde te bestooken, sloot O,, zich aan do zamenspanningon dor Franscho edelen tegen den kardinaal aan, zonder evenwel van die beraoeijingen eenige vruchten te plukken. Zoo Spanje dus achteruitging, dan was dat minder do schuld van O., dau van de vroegere vorston, die het op don verkeerden weg geleid haddon. Gedurende zyn beheer echter, barstte hot eerst het groote onwoder los: opstanden braken byna gelijktijdig (1640) uit in Catalonië, Napels en Portugal. Togen de Cataloniërs, die door Frankrijk ondersteund werden, moest oen langdurige oorlog gevoerd werden, eer zij weder onder 's rijks gezag terug kwamen (tot in 1652). In Napels duurde do revolutie korter (zie MasaniMo). Portugal scheidde zich voor goed vau Spanje af, en Johan van Braganza in wiens poging O. eerst slechts eene gelegenheid had gezien, om zijne rijke bezittingen verbeurd te verklaren , werd de stichter van eene dynastie, die nog regeert. Voor het zamentreffen van al die onheilen moest O. boeton. Zijne vijanden schilderden hem bij den koning als de oorzaak van rampen af, die hij moeijolijk had kunnen voorkomen, en vooral hot Oostonrijksche hof drong op zijne verwijdering aan. De koning gaf aan die aanzoeken gehoor en ontsloeg hem, op den I7^ll,!n Januarij 1643 en wees hem tot woonplaats aan do stad Toro, waar hij weldra stierf. Als bewijs van O.'s onbaatzuchtigheid, eene deugd in die tijdon in Spanje niet zoo gewoon, strokko, dat hij na een bestuur van ongeveer 22 jaren minder vermogen naliet, dan hij oorspronkelijk bezat. Eene geschiedenis van O. is in het Italiaansch geschreven door J. J. d'Isehia en vorseheen te Udino in 1653; in het Fransch: L'hisluire du minis-tre, comte due d'0. par le comle de la Rocca, Iraduite en francais avec des réjUxions politiques, Keulen 1673.

OLIVI (Johannes Petrüs of Petrus Johannes) ofd'Olive, ook genoemd Petrus Bitterrensis, naar het klooster te Beziers in het tegenwoordige Franscho departement Herault, waar hij langen tijd zijn verblijf hield; en Petrus do Serignano, naar zijne geboorteplaats Serignan in Languedoc. Deze man leefde in de XIIIquot;¹⁰ eeuw en overleed in het jaar 1297. Hij was een Mi-norist, die de leerstellingen der Franciscanen mot kracht voorstond, met name het beginsel, dat de geestelijkheid als zoodanig geene goederen mogt bezitten. In verband daartoe beweerde hij, dat de kerk geheel en al bedorven was, terwijl hij uit do openbaringen van Johannes, do kerk in haren toonmaligon toestand Openb. XVII: 3—5 voorgesteld achtende, meende te kunnen bewijzen, dat uit haar eene verbeterde kerk zou voortkomen. De verkondiging dier voorspelling had de zonderlinge uitwerking, dat eenige Franciscanen onder zijnen aanhang reeds eenen nieuwen paus voor de nieuwe kerk aanstelden, en dien in Italië, terwijl de pauselijke zetel destijds te Avignon was, aanhang zochten te verschaffen. Nevons zijne gestrenge berisping der bedorvene kerk staat oehtor eene onzinnige dweeperij, zoodat hij zelfs den H. Franciscus geheel en al mot Christus gelijk stelde. De paus veroordeelde do stollingen van O. en deed zijn gebeente opgraven en verbranden, in het jaar 1325. Zijne beweringen, uit het Openbaringsboek ontleend, zijn vervat in zijne PostiUa, over welke men zie de Litera magistronm in Ba-lurii Miscellanea, T. I. p. 213, en Wadding, Annalcs minorum, T. V. p. 51, sqq. 378, waar men eene poging vindt om O. te verdedigen. Voorts zie men over hem, behalve dogesohiodsehry-vero over zijne orde, de Vitae Pontificum Avinionensium, T. II. p. 226; do Borilay, Hist. acad. Paris. T. III. 535; Sehilhorn, Amoenitates litterariae T. IX. p. 678; Ilist. générale du Languedoc, par les Benedictins, T. IV. p. 91 sqq.

OLIVIEN is eene dolfstoffelijke zelfstandigheid, welke uit kiezelzuur en talkaarde met oone zekere hoeveelheid ijzeroxydule bestaat, van eene olijfgroene, oenigzins naar het gele, roode en bruine overhellende kleur. Het komt in rondo en korrelig afgezonderde stukken voor in allo basalten en dikwerf ook in dole-riot, basaltischo oonglomeraten en tuffen, on somtijds ook in sye-niet. Vooral is dit gesteente belangrijk wegens zijn voorkomen In het meteoor-ijzer. Zijn de O.-korrels groot, dan worden zij wol eens tot stcenen van sieraad geslopen, hoewel zulks zelden het geval is.

OLIVIER (Gdillaüme Antoine), entomoloog, geboren te Les Ares bij Fréjus in Frankrijk, don 19^don Januarij 1756, studeerde te Montpollior in de geneeskunde en wijdde zich daarop aan de studie der natuurlijke historie. Nadat hij met dat oogmerk eene reis naar Engeland en Holland gedaan had, bewerkte hij oen gedeelte der entomologische artikels voor de Encyclopédie méthodiquo. Hij had eene betrekking als natuuronderzoeker by do intendancie van Parijs, doch verloor haar in de omwenteling. In het jaar 1793 ontving hij met Bruguières van den minister Roland don last om oone reis door Porzië te doen, met oogmerk om aldaar handelsverbindtenisson aan te knoopen en berigteu omtrent do natuurlijke geschiedenis van hot Oosten te verzamelen; doch do zonding werd door hot aftreden van dien minister verijdeld. Ondortussehen maakten zich do beide reizigers toch op weg en doortrokken zonder ondersteuning en onder groot gevaar Turkije en Porzië. Met oone aanmerkelijke verzameling van voorwerpen van natuurlijke historie kwam O. (Bruguières was op de terugreis te Ancona overleden) te Parijs in 1798 weder, waar hy twee jaar later lid van het Instituut werd. Later werd hij tot hoogloeraar der dierkunde aan de veeartsenijschool te Alfort aangesteld. Hij stierf to Lyon don ll^den Augustus 1814. Van zijne hand bezitten wij: Entomologie ou histoire. naturelle des Insectes (6 dln. Parys 1789 — 1808 iflet 363 platen, door Illiger in hot Duitsch vertaald) en het Dictionaire de l'histoire naturelle des insectes de l'Encyclopédie mélhodique (9 dln. Parijs 1789 — 1819) benevens oen Voyage dans Vempire Ottoman, l'Égypte et la Perse (Parijs 1801—7, mot atlas). Hij liet eene verzameling van insecten na, welke door Latreille gecatalogiseerd is.

OLIVIER (Johann Heinrich Ferdinand von) landschapschilder, werd in 1785 to Dessau geboren, waar zijn vader, die zich in het vak van opvoedkunde en onderwijs in Duitschlaud oenen eervollen naam heeft verworven, toen hij don aanlog zijns zoons voor do kunst bespeurde, hem het onderwijs dood genieten van C. W. Kolbc, later van den graveur Haldonwang. In 1804 werd het hem echter eerst vergund zich gohoel aan do kunst te wijdeu, on kwam hij te Berlijn onder de leiding van den

xylograaf professor Ungcr. Met zijnen boeder Hoinrich reisde hij vervolgens naar Dresden, volgde daar den academischen cursus en bestudeerde do kunstwerken der galerij. Beide broeders beoefenden eeno reeks van jaren vlijtig de kunst, genoten de bescherming van hertog Frans von Anhalt en vonden in de, door Göthe en de andere Weimarsche kunstvrienden in Duitschland op nieuw opgewekte belangstelling in de beeldende kunst een' magtigen prikkel. O. later naar 1'aiija gereisd, vond daar in het museum Napoleon, dat toenmaals do beroemdste werken van alle eeuwen en landen omvatte, rijke stof tot studie, vooral voor de historische kunst, waarvan hij, ofschoon het landschap by hem eeno eerste plaats bleef beslaan, uitermate goed partij wist te trekken. In 1808 werd door den hertog van Dessau aan de twee gebroeders O. gelegenheid gegeven om van hunne talenten en de vruchten hunner studie bewijs te geven in de vervaardiging van eenige bybelsch historische schilderijen. Omstreeks denzelfden tyd werd aan O. ook een groot ruiterportret van keizer Napoleon opgedragen. Bij afwisseling hield hy zich te Parijs en te Dessau op, vond zich echter door de politieke tijdsomstandigheden genoopt zijn verblyf te Weenen te vestigen, sloot daar eene naauwe vriendschap met den beroemden landschapschilder Jozef Kert en was een van de eerste schilders, die door hunne tafereelen de opmerkzaamheid des volks vestigden op de tallooze schoonheden der Duitsche berglanden. In 1825 gaf O. te Weenen bij Kunike een reeks van lithographicn uit, getiteld: Sieben Gegen-den aus Salzburg und Berchtesgaden, enz., voortreffelijke tafereelen, die gevolgd werden door een aantal historische landschappen of zuiver historische voorstellingen. In 1833 werd O. tot professor in de kunstgeschiedenis en secretaris der academie van beeldendo kunsten te Munchen benoemd, waar hij tot aan zijnen dood, die den li¹¹'¹¹ February 1841 plaats greep, de traditie vertegenwoordigde der dusgenaamde historische landschapschilderkunst, die voor 't minst evenzeer aan het begrip van classi-cismus als aan den zin voor natuur gehoorzaamde.

OLIVIER (Waldemar Fkiedrich von) historieschilder, in 1791 te Dessau geboren, werd door het voorbeeld zijnor twee oudere broeders, H. en F. tot de beoefening der kunst aangetrokken, maar moest langen tijd zijnen vader bij het onderw'ys behulpzaam zijn, totdat hij eindelijk onder de leiding van den beeldhouwer Hunold aan zijne neiging mogt toegeven. In 1811 reisde hij mot zijnon broeder Ferdinand naar Weenen, oefende zieh een' tijd lang onder diens leiding, streed daarna eenigen tijd in do rijen der Duitsche vrijheidslcgioenen en hervatte in 1814 te Weenen zijne studiën. Hij had tot hiertoe meer bepaalden zin getoond voor allegorische en symbolische voorstellingen, maar begon zich thans meer op zuiver bijbelsche tafereelen toe te leggen. In 1818 begaf hij zich naar Italië, waar hij eene reeks van tafereelen uit het N. ï. in olieverw schilderde. Tevens logde hij zich te Rome ook op het landschap toe, hetwelk hij echter nooit zonder historische stoffaadje schilderde. In 1824 te Weenen teruggekeerd, schilderde hij daar een aantal portretten; in 1829 begaf hy zich naar Munchen, waar hij meer aanleiding en gelegenheid vond tot beoefening van zïjn lievelingsvak; het bybelsch historieel. Ook nam hy deel aan de door don koning van Beijeren verordende groote schilderwerken, o. a. in de zaal aan de voorstellingen uit het Nibolungoniied en in die, aan de Homerische zangen gewijd. In 1834 gelukte het hem een begin van uitvoering te geven aan een lievelingsplan van geheel zijn leven, waartoe hij de bouwstoffen sedert lang verzameld, ja reeds meer dan eens omgewerkt had, n. 1. de uitgave van een' prentenbijbol voor hot volk. Dit werk, waarb'j zijne tafcreolen door Thiiter, Merz e. a. gegraveerd werden, zag het licht onder den titel: Vulks-Bikhrbibcl in 50 Darstellunrjen aus dem tienen Testamenie von Fr. von Olivier, mil 'Tejtvom (V. 11. von Se/iu!,er/ (iiolhil 1H36). O. overleed te Munchen don Squot;¹⁶quot; Maart 1848.

OLIVIER (Heinrich von), de oudste van hot drietal broeders, die zich aan do beeldendo kunst wijdden, werd in 1783 te Dessau geboren, werkte meestentijds te zamen met den tweedon broeder Ferdinand, en legde zich voornamelijk op het bijbelsch historiële genre toe, waarin hij eenige in don geest der beste classieke voorbeelden opgevatte werken heeft nagelaten, die do kerken zijner vaderstad en particuliere verzamolingcn versieren. Hij overleed te Dessau in 1850.

OLLEFEN (Lieve van), geboren te Amsterdam den 13^,ilt;!11

October 1749 en aldaar overleden den 16^den Juny 1818, was een vrij middelmatig dichter en prozaschrijver. Tot zyno beste gedichten rekenen wij: Ve wereld is geen tranendal CAmstordam 1784) en: liet rieten kluisje van Mtj. E. Wolff, geb. Beken (aid. 1784). Velen zijner gelogenheidsgedichton worden opgenoemd in don Catalogus der Bibliotheek van de Maatschappij der Ned. Letterkunde D. II. bladz. 542. Zyno Vaderlandsche gedichten voor kinderen (Amsterdam 1786) zijn voor dien tyd niet onverdienste-lijk, gelijk mede zijne, uit proza en poezij bestaande Bibliotheek voor kinderen (Amsterdam 1782, 2 dln.).

OLM. (Zie Up).

OLMUTZ. Moravische kreits, op de grenzen van Bohemen en van Pruissen, in het noorden en noordoosten bergachtig, in het zuiden vlak en vruchtbaar, godoolteiyk bedekt door uitgestrekte bosschon. De bevolking wordt geschat op 352,000 zielen, die in het noorden door belangrijke veeteelt, in hot zuiden door de vlastoelt, en ook door de fabrieken van linnen, lakens en wol-lonstoffen, looyerijen en papiermolens hun bestaan vinden. De kreits levert geene andere motalen dan ijzer op. In het noorde-lyke gedeelte zijn gelegen de bronnen van de March, eeno voorname rivier, waarin zich de Sazawa, de Botschwa, de Hanna, do Oskawa en do Fistrits uitstorten.

OLMUTZ. Hoofdplaats van den kreits van denzelfden naam, en weleer ook van het markgraafschap Moravië; gelegen tus-scbeu twee armen van de March; tolt 13,000 inwoners, en bezit vele kerken, kloosters en andere'schoone gebouwen. Tegenwoordig is Brunn do zetelplaats van het gouvernement, sedert 1778, en is ook de hoogeschool van O. daarheen overgebragt, uithoofde de eerstgenoemde stad wordt geoordeeld beter bestand te zijn tegen vijandelijken overval, dan do laatstgenoemde. Nogtans blijkt uit do belegering, die O. in 1758 had door to staan van de Pruis-sen, en waarin zij zich staande hiold, totdat do veldmaarschalk Daun haar ontzette, dat zij niet geheel voor den vy'and bloot-ligt. De lauwerkrans in het wapen der stad, haar door Maria Theresia gesclionken, strekt tot blijvend aandenken aan den moed en de volharding, door do burgerij, tydons de genoemde belegering betoond. Minder gelukkig was de stad, toen ruim eene eeuw vroeger, in 1642, de Zweden haar aanvielen, in bezit namen, en tot in 1648 daar meester bleven; by den algemeenen vrede van Munster eerst werd zij van de vreemde overheersching bevrijd.

OLOGRAPHISCH TESTAMENT. (Zie Testament).

OLONEZ is een gouvernement in Europeesch Rusland, begrensd door Finnland, Archangel, Wologda, Nowgorod, Peters-burg en het meer van Ladoga. Het beslaat eene oppervlakte van 2784 □ mijlen on had in 1846 eene bevolking van niet moor dan 263,100 zielen. Deze landstreek is zeer onvruchtbaar, deels moerassig, deels steenachtig, deels zanderig, ryk aan meren, onder welke do voornaamsten zijn: het Ladoga-, Onega- en Wygomeer. Onder de rivieren zijn do morkwaardigsten do Swir, die de meren Onega en Ladoga verbindt, de Wodla en do rivier Onega, welke in de Witte Zoo valt. Het klimaat is ruw, de winter langdurig en gestreng, daarentegen in den korten zomer de hitte schier ondragelijk. Dikwijls komt het graan niet tot rijpheid, maar vlas en hennip worden er veel verbouwd. De bos-schen bevatten prachtige dennen- en lorkenboomen, benevens veel wild, ook is er groote overvloed van visschen. De bodem levert overigens edele metalen, koper, lood, serpenf|]nsteon, por-phier en zeer gezocht marmer. Voormaals was do stad O. oostelijk aan het Oncgameer gelegen, de hoofdstad van dit gouvernement; tegenwoordig Petrosawodsk, eene stad van meestal houten huizen met 7000 inwoners, eenige fabrieken en daaronder eene beroemde keizerlijke ijzergietery.

OLTMANS (Alexander) werd den 25'^4lt;»^, February 1814 te Amsterdam geboren, genoot als kind eenig onderwys in de toekenkunst, maar begon later als knaap plannen van vestingen na te teekenen, werken over vestingbouwkunst te bestuderen, in óén' woord zulk een bijzonderen aanleg voor dit vak te ontwikkelen, dat alleen zijne zwakke gezondheid bom belette zich vorder als ingenieur te vormen. Op het belastingkantoor zijns vaders werkzaam, bleef bij echter de toeken- en schilderkunst met liefde beoefenen en besloot inl839, na don dood zyns vaders, er zich moer bepaaldelijk aan te wijden. Hij schilderde stadsgo-zigten, maar eensdeels wijl zijn werk niet naby kwam aan hot

ideaal dat hom in do kunst voor oogen zweefde, anderdeels door de vole en belangrijke werkzaamlioden, die hem ran 1845 als secretaris der jeugdige, maar zich steeds uitbreidende maatschappij Arti et Amicitiao schier onophoudelijk bezig hielden, liet hij het beoefenend gedeelte dor kunst moor en meer varen. De littora-rischo kunststudie, do thoorio en do archeologie vooral der mid-deleouwsche bouwkunst, werd het doel van zijn streven en de vruchten dier studie, zijne grooto belezenheid in de geschiedenis dor kunst, vertoonen zich in grooto mate in onderscheidene opstellen, door hem in verschillende tijdschriften, o. a. in de Bouwkundige bijdragen geplaatst. Daartoe bohooren o. a. een opstel over hot praalgraf van den hertog van Gelder in de St. Euse-bius kerk te Arnhetn; over den toren van de Oude kerk te

Delft; over de oncaustische schildermanier van Fernbaoh, over do achthoekige en romaanschc kapellen op het Valkenhof te Nijmegen, enz. Zyn helder en scherp kunstoordeel en omvattende kennis werden algemeen erkend en door verschillende genootschappen on maatschappijen gehuldigd. Jammer dat zijn zwak gestel hem geen langer loven gunde. Hij overleed den lO⁴⁶⁰ April 1853, algemeen betreurd, zoowel om de uitmuntende hoedanigheden zijns geostcs, als vooral om zijn welwillend en dienstvaardig karakter.

OLYMPIA, de plaats waar de beroemde Olympische spelen (zie Olymp. Spelen) gevierd werden, was een heerlijk gelegen dal in Pisatis, dat is, in hot middendeel van het Peloponnesisehe landschap Elis (zie Elis). Dit dal is slechts op eonige uren af-

stands'van de zee gelegen, tegenover hot eiland Zanto, vroeger Zacynthus. Aldaar, als in het volksheiligdom aller Grieken, hoopte men de kostbaarste schatten dor Grieksche kunst van allo stammen en tijdperken bijeen, tempels, grafgesteenten, altaren, schatkelders, schouwburgen, stadium, wedperk en dui-zende godenbeelden en monschen voorstellende standbeelden. ïcn tijde van don oudoren Plinius zag men or nog 3000 van deze laatsten. Het heilige bosch, dat deze heiligdommen omsloot, besloeg eene vlakte van 3500—4000 voet lengte op 1600—2000 voet breedte; ten noorden werd het begrensd door rotsachtige heuvelen, ten zuiden door den Alpheus, ten westen door do beek Cladeus. Niet alleen zijn al deze prachtige monumenten heden ten dage verwoest, maar hunne overblijfselen liggen zelfs 4—6 voet bedekt mot hetgeen de voorjaars-overstroomingen van do omgevende hoogten hebben modogevoord. Eene zoor uitvoerige beschrijving van het hedendaagsche dal geeft Curtius in zijn Olympia (Berlijn 1852) ca in zijnen Peloponnesus (2 din. Gotha 1852). Tot heden zijn aldaar nog slechts zoor weinige opgravingen geschied.

OLYMPIADE. In den omtrek der Grieksche stad Olympia werden gedurende don bloeitijd der Grieken om do vier jaren zekere wedspelen ter eere van Jupiter gehouden, dio, daar zij op gezette tijden gehouden werden, tot een rigtsnoer der jaartelling gebruikt werden, zoodat men b. v. eene gebeurtenis aan-duiddo als hebbende plaats gehad „in het ..⁸¹⁰ jaar der..quot;quot; Olympiadequot;. Om deze jaarrekening tot andere, b. v. do thans algemeen aangenomono van jaren vóór en na Chr. te herleiden, moet men derhalve het juiste tijdstip konueu, waarop de reke-

ning der O. cenen aanvang genomen heeft. Ensebius stelt dit op 2317 jaren, Hierouymus op 775 jaren, Faulus Crusius op 777 jaren voor dir. Doeh met Scaliger, Newton en andere geleerden mogen wij met genoegzame zekerheid den aanvang der O. vast-slellcn op den 21^s,equot; of 22^8tca Julij van het jaar 776 voor Chr. Immers, aldus komen zij hot best in ovoreenstemmmg met do zons- en maansverduisteringen, die door Thucydides volgens do jaartelling der O. zjjn aangeteekend en die door astronomische terugrekening volgons de onze kunnen aangewezen worden. Deze tijdrekening eindigde gedurende dc regering van keizer Theodo-sius, met het jaar 394 na Chr. of de 293^8lt;« O.

Om te berekenen welke de verhouding is tussehen de tijdrekening der O. en eene andere bekende, nemen wij tot voorbeelden de vergelijking met de Juliaansehe periode (zie Juliaamch: periode) en de christelijke tijdrekening.

Vddr het begin dor O. zijn verloopen 3937 jaren der Juliaansehe periode. Indien men nu wil weten welk jaar dier periode b. v. overeenkomt met het 3^de jaar der 52^tl0 O., voegt men dc verloopen jaren der O. (51 x 4 = 204) bij de 3 drie der loo-pende O., te zamen = 207 en vergadero dit getal bij 3937, uitmakende 4144, zoodat het 3^ao jaar der 52^stlt;! O. overeenkomt met het jaar 4144 der Juliaansehe periode.

Vraagt men, welk jaar voor Chr. overeenkomt met het 3^dc jaar der 52^,te O., dan gaat men aldus te werk: voor den aanvang der O. was verloopen het jaar 777 voor Chr. Men trekt dus (51 x 4) -t- 3 = 207 van 777 af en verkrijgt 570. Hot jaar 570 voor Chr. was dus het 3^ac der 52^,te O.

Voor de jaren na Chr. gaat men aldus te werk: zoo men vraagt; met welk jaar na de geboorte van Chr. het a³⁰ jaar der 254»« o. begint, zegt men: Chr. geboorte begint de 194^s,lt;! O. = 776 jaren. Dit getal afgetrokken van 1014, zjjnde (253 X 4) 2, blijft 238 jaar na Chr. als het 2^ae jaar der 254^,le O.

Zie voorts: Ideler, Handboek der Chronologie (Berlijn 1825, 2 dln.); Sluytcrs, Handboek der tijdrekenkunde Amsterdam 1852), bladz. 148—186.

OLYMPIAS, dochter van Neoptolemus, koning van Epirus, was de gemalin van den Macedonischen koning Philippus en dc moeder van Alexander den Grootcn. Zij was eene vrouw van uitstekend verstand, maar heerschzuchtig van karakter en van zeer losse zeden. Dit laatste had eene echtscheiding ten gevolge, en het is niet onwaarschijnlijk, dat zij, uit wraak daarover, mede schuldig was aan den dood van Philippus. Alexander bewees haar wel den kinderlijken eerbied, maar gaf hare staatszucht geen voedsel, want hij onthield haar alle aandeel in de regering. Na don dood van haren zoon trachtte zij zich onder de erfgenamen zijner kroon cenen aanhang te verwerven, maar werd, ten gevolge van hare kuiperijen, in het jaar 317 voor Chr. door sluipmoordenaars omgebragt.

OLYMPISCHE SPELEN. Deze waren de plegtigste en meest beroemde spelen van Griekenland, en ontvingen hunnen naam van de stad Olympia in Elis, waar zjj plaats hadden (Zie Olym-pia). Do insteller dier spelen is onbekend, schoon Pelops met vele waarschynlijkheid daarvoor wordt gehouden. Zeker is het, dat reeds in de oudste tijden van Griekenland aldaar wedspelen plaats hadden, wier doel in den beginne waarschijnlijk van cenen godsdienstigen aard was. Zij werden meermalen afgebroken en weder vernieuwd; doch eerst sedert de laatste herstelling door Iphitus, koning van Elis, die ten tijde van Lycurgus leefde, (ongeveer 884 jaar voor Chr.) werden zij onafgebroken en geregeld gevierd. De kampregters moesten zich door eenen eed tot de strengste onpartijdigheid verbinden; terwijl tot het bewaren der orde nog eenige ambtenaren benoemd werden. Ontelbaar was hot getal der aanschouwers, die ter bijwoning dezer spelen uit alle oorden van Griekenland naar Olympia vloeiden. De spelen begonnen den van de maand Hekatombaeon, of met het begin van onze hooimaand, en duurden 5 dagen. Do strijders moesten zich 10 maanden te voren in het gymnasium te Elis voorbereiden , inzonderheid in do laatste 30 dagen. Het feest begon 's avonds met een groot en plegtig offer; doch de spelen namen eerst hunnen aanvang met het aanbreken van den volgenden dag. Zij bestonden in wedrennen met wagens en te paard, wedloopen te voot, slingeren, ringsteken en vuistvechten, en werden door muzikale en dichterlijke wedstrijden besloten, Do eer der overwinning was ongemeen groot, en ging zelfs van den overwinnaar op zijn vaderland over, hetwelk er trotsch op was hem voort-gebragt te hebben. Hij werd met eene olijfkroon bekransd, kreeg eenen palmtak in de hand, werd in de loopbaan onder trompetgeschal rondgevoerd en had regt om bij allo openbare vertooningen vooraan te zitten. De lof der overwinnaars maakte gewoonlijk de stoffe uit van de verzen der dichters te dien dage; Pindarus en Simonides zijn onder dezen beroemd. Ook verscheidene redenaars vervoegden zich naar het strijdperk, om aldaar het een of ander geliefkoosde onderwerp te behandelen. Herodotus las bij oen dezer spelen zijne geschiedenis voor, en Lysias, de beroemde Atheensche redenaar, eeno redevoering, waarbij hij de Grieken met het vernederen der magt van Dionysius, den dwingeland, geluk wenschte. Geen wonder alzoo, dat deze spelen in de Grieksche geschiedenis eene voorname plaats bekleeden, dat zij niet slechts de zucht naar roem op eene edele wijze opwekten, en de beoefenaars van kunsten en wetenschappen aanspoorden, maar ook den ouderlingen band der van alle zijden verzamelde Grieken naauwer toeknoopten; tot welk doel do meesto spelen in Griekenland, eer het Griekenland was, door do Aziatische beschavors, schijnen ingesteld te zijn. Verg. Krause, Olympia oder Darstdlumj der grossen olympischen Spiele (Wcenen 1838).

OLYMPIODORUS, was een leeraar der neoplatonische wijsbegeerte aan de school van Alexandrië in de V^de eeuw onzer jaartelling; hij gaf ook onderrigt, aan den later meer beroemd geworden Proclus, in de peripatische of Aristotelische wijsbegeerte. Van hem of van eenen anderen O., die in de volgende eeuw bloeide, Z(jn de commentaricn over de boeken Ooer de Meteorologie van Aristoteles afkomstig; hetgeen door de geschiedschrijvers der wijsbegeerte niet uitgemaakt is. Meer waarschijnlijk is de jongere O. de schrijver van eeno biographic van Plato, en van de nog slechts in handschrift bestaande commentaricn van sommige Platonische zamenspraken, als do Alcióia-des I, Phaedo, Gorgias en Philebus, waarvan echter sommige uitgevers van Plato in hunne aanteekeningen gebruik hebben gemaakt. Omstreeks dezen tijd leefde er nog een derde O. van Thebe in Egypte geboortig, die een geschiedschrijver was en het Leven der Sophisten van Ennapius tot aan het jaar 425 voortzette.

OLYMPUS. De benaming van verscheidene borgen der oudheid. De beroemdste was die in Thessalië, thans Lacha genoemd, dien de oudste Grieken voor den hoogsten borg en het middelpunt van den geheelen aardbol hielden, en welke juist hierom in de godenleer eene zeer gewigtige rol speelt. De O. werd tot den berg der goden verheven , op wiens heldere toppen zij, volgens Homerus, in verschillende paleizen woonden; terwjjl men boven deszelfs kruin eeno opening in het metalen gewelf des hemels veronderstelde, hetwelk ter zyde van den aardbol op bergzuilen rustte. Toen zich in vervolg van tijd het denkbeeld van hetge-heclal en der godheid verder uitbreidde, verplaatste men de goden op den uitersten rand van den, om de planetenbanen zich wentelenden hemelbol, en deze hunne nieuwe zetel boven het gewelf des hemels verkreeg insgelijks den naam van O. Behalve de genoemde opening, waren in dit gewelf, op den rand van den aardbol, nog 2 poorten, de eene aan de oost-, de andere aan de westzijde, door welke de zonnegod en de nacht, met hun gevolg, uit de Oceaan in den hemel opstegen, en van daar terugkeerden. De goden zeiven noemde men naar deze hunne aardsche en hemclsche verblijfplaats Olympiërs, en als zoodanig vormden zij cenen afzonderlijken godenstaat, aan wolks hoofd Zeus stond. De groote goden, do zoogenoemde 12 goden, maakten den raad der ouden, en al de overige godheden de groote vergadering uit. De magtige goden woonden ieder afzonderiyk, in van elkander afgelegene paleizen op verschillende toppen van den. O. Op den hoogsten stond het paleis van Zeus, waarin alle vergaderingen en feesten in eene groote zaal gehouden werden. Van daar overzag hij den geheelen aardbol, bedekte het gewelf des hemels met wolken en zond zijne bliksemstralen naar beneden.

OLYNTHUS. Eene volkplanting der Atheniensers, op de grenzen van Macedonië aangelegd, wegens dc zich aldaar bevindende goudmijnen. Langzamerhand echter werd zij van Athene onafhankelijk, en bereikte haren grootsten bloei len tijde van Philippus, tegen wien zij echter niet bestand was, daar men te

Athene draaide, om do verzochte hulp te verleouon. O. verdedigde zich echter moedig, maar eindelijk bukkende, moest zij de wraak van Philipptis ondervindon, die haar tot den grond sloopte. Haar naam is wereldkundig geworden door Olyuthische redevoeringen van Philippus grootsten tegenstrever, den redenaar Demosthenes. Verg. Vöinol, Ov Olynlhi silu, civilate, potentia e.l eversione (Fmnk-ibrt 1827).

OMA JADEN, ook OMAYADEN en OMMYADEN genoemd. Een stam van Mohammodaansche khalifon, aldus genoemd naar hunnen stamvader Omaja-ben-aba-Schcm, oenen vorst uit den ouden, to Mecca gevostigden stam van Coraisch. Zijn kleinzoon Aboe-Sofijan leefde ten tijde van Mohammed on was een hevig vervolger van dezen, doch omhelsde later het Islamismus. Diens zoon, de achterkleinzoon dus van Omaja, Moawijah verplaatste den zetel van het khalifaat uit Medina naar Damascus (zio Khali/) en was de stichter van do dynastie der O., die (zie mede dat art.) in het jaar 752 met den dood van Merwan den II^dim een einde nam. Doch oen uit dat vorstelijk geslacht werd, onderdon naam van Abder-Kahman den I⁸quot;quot;¹, de stichter van eene nieuwe heerschappij der O. in hot toen reeds voor een groot gedeolte door de Saraceenon overmeesterde Spanje. Eenige sheiks namelijk kozen hem, ten jare 755, te midden der heerschende partijschappen tot opperhoofd, waarna hij hot khalifaat van Cordova stichtte, dat hij bij zijnen dood, in het jaar 778, als heerschende over een groot gedeelte van het schiereiland, aan zijnen zoon Hescham den Iquot;^tequot; overliet. Doch gedurende diens regering en die van zijnen opvolger Hakem den I»'⁰quot; (796—812) loed de magt van het khalifaat zeer door den stijgenden invloed der stadhouders over de zes provinciën, in welke Abder-RahmaD zijn rijk had verdeeld, zoodat zelfs de christenen met kracht het hoofd opstaken. Abder-Kahman do n^de, die tot het jaar 852 regeerde, een verlicht vorst, dichter en geleerde, verhief zijn rijk tot oenen hoogen trap van magt, bloei en voorspoed, ja tot het meest bloeijende van dien tijd. Hij werd opgevolgd door zijnen zoon Mohamed, die in het jaar 880 overleed en zich eveneens onderscheidde door het bevorderen van kunsten en wetenschappen, doch even als zijn zoon en opvolger Moendas, niet alleen tegen de christelijke vorston in Spanje, maar ook tegen do gedurig invallende Noormannen te kampen had. Na zijnen dood, die in het jaar 882 voorviel (hij sneuvelde in cenen slag tegen oenen opstandeling, Hassoen) werd de troon van hot khalifaat beklommen door zijnen broeder Abdallah, dio in het jaar 912 overleed, na veel last gehad to hebben van dolzinnige ijveraars onder zijne goloofsgonooton, die hem tot groote ontrouw aan zijn geloof aanrekenden, dat hij vrede gesloten had met don christelijkcn koning van Asturië, Alphonsus den III^dC1,. Zijn kleinzoon Abder-Rahman de III³quot;, die hem opvolgde, was een der voortreftelijk-ste vorsten, die in de geschiedenis worden genoemd. Hij voerde het Spaansehe khalifaat tot den allerhoogsten bloei op en stierf na eene roemrijke regering, ook als mensch en geleerde hooggeschat, in het jaar 961. Zijne voetstappen werden, vooral ook in het beoefenen en bevorderen van kunsten en wetenschappen, gedrukt door zijnen zoon Hakan den Il^dcn, dio echter reeds in het jaar 976 overleed en den troon naliet aan zijn tienjarig zoontje Hescham den II^del1, die tot het jaar 1008 regeerde en in wiens naam, gedurende zijne minderjarigheid, zijne moeder met haren inagtigen vizier Mohammed-Aboe-Amer-al-Manzoer do teugels van het bewind in handen had. Van toen af ging do eens zoo luisterrijke heerschappij der O. te Cordova haren ondergang te gomoet. De magtige, zelfstandige, in krijg en wetenschappen ervarene, met eigen hand den scepter voerende khalifon werden vervangen door die laffe, ontzenuwde, te midden van vrouwen en ge-snedenon opgevoede zonen van het serail, die zoo veelvuldig in do geschiedenis dor Oostersche hoven worden aangetroffen, tot dat Hescham de IVquot;¹⁶' in het jaar 1031 genoodzaakt was de kroon neder te leggen, waarbij de heerschappij der O. in Spanje oen einde nam en het vroeger zoo magtige khalifaat in eonigo kleine Moorsche koningrijken werd ontbonden.

Zie voorts: Aschbach, Geschic/Ue der Omaijaden in Spaniën (Frankfort 1829).

OMAR do Iquot;¹⁰, even als Aboebekr (Mohammcds onmiddolijko opvolger) een schoonvader van den profeet, besteeg na des eerst-genoomden overlijden den troon als boheerscher der geloovigen, wolken titel (Emir-al-Moemenim) hij het eerst aannam, Niet zoo-VII.

dra was hij op den troon geplaatst , in het jaar 634, of hij trok het zwaard, ten einde Syrië en Phoonieië, maar vooral ook het Heilige land aan den Islam te onderwerpen. Wel bood do By-zuntijnscho keizer dapperen tegenweer; maar nadat hij in het jaar 636 Syrië aan do heerschappij van Heraclius had ontweldigd, sloeg hij het beleg voor Jerusalem, dat na eene tweejarige belegering genoodzaakt was de poorten voor hem to openen on aldus onder do magt der halve maan kwam, waaraan het eerst door de kruisvaarders onder Gotfried van Bouillon in het jaar 1099 ontrukt werd. Ook bragt hij Perziö en Egypte onder de heerschappij van den koran en hot Mohammediianschekhalifaat, welks inwendigon bloei hij zeer versterkte, ook door hot rijk begiftigen van moskeen en scholen. Ook was hij het, die de tijdrekening der Hedschra en het voorlezen van don koran op vaste tijden invoerde. Hij werd in de moskee te Medina door oenen Perzischen slaaf vermoord in het jaar 644.

O'MEARA (Barrv Edwakd), een Ier, diende als chirurgijn bij de Britsche zeemagt op de Bellerophon, toen Napoleon do I⁸¹⁰ don 7^den Augustus 1815 op dien bodem overging. Al dadelijk won hij eenigermate het vertrouwen van den gewezen keizer, zoodat hij op verzoek van dezen mode op de Northumberland werd overgeplaatst, toen dit schip werd aangewezen om Napoleon naar St. Helena te brengen, waar hij diens lijfarts werd. Meer en meer schonk hom de onttroonde balling zijne genegenheid en zijn vertrouwen, en ten gevolge daarvan zijn het voor de geschiedenis zeer belangrijke aanteekeningen en gesprokken, die O'M. uit den mond van Napoleon heeft aangeteekond en ondor den titel Napoleon in exile or a voice from St. Helena na diens dood (Londen 1822, 2 din.; Ned. vert. Napoleon in ballingschap, of stem uit St. Helena, Dordrecht 1823, 2 din.) uitgegeven. Doch niet tot aan Napoleons overlijden bleef O'M. op het eiland. Ongezind om gehoor te geven aan do wenschon van den gouverneur Hudson Lowe, om Napoleon in alles te bespieden, werd hij den 28^Bten Julij 1818 naar Engeland teruggezonden en zelfs na do uitgave van hot boven genoemde werk uit do dienst bij de zeomagt ontslagen. Hij overleed te Londen den 3^d011 Junij 1836.

OMEN. Dit was bij de ouden zekere toevallig plaats hebbende omstandigheid, welke het bijgeloof als voorteeken van geluk of ongeluk beschouwde. Zij bestond: 1. of in zekere verschijnsels, die zich aan 's inenschen ligchaam, of in zijn binnenste vertoonden; 2. of in bijzondere onverwachte voorvallen; en 3. of in zekere woorden, waaraan men eone bijzondere beteekenis toeschreef. Tot de eerste soort behoorden onverwachte ontroeringen , en over het algemeen alle plotselinge schokken van hot menschelijk ligchaam en do ziel, hartkloppingen, trekkingen der oogen, of van een der zenuwen, het niezen enz. alle welke omstandigheden' iets kwaads voorspelden. Onder de uitwendige verschijnselen hield men een buitengewoon helder licht in oen huis, of op eene andere plaats, voor een goed voortoeken, omdat men waande dat hier een hemolsch wezen tegenwoordig was; doch daarentegen beschouwde men het als een nadeelig O., wanneer don beelden der goden iets ongewoons wedervoer. Eindelijk waren sommige woorden voorteekens van geluk of ongeluk, naar gelang van hunne beteekenis of toevallige betrekking; doch waren deze alleen dan van kracht, wanneer zij iemand oplettend en op hom oenen bijzonderon indruk maakten, terwijl zij geene uitwerking hadden, wanneet hij er geen acht op sloeg. Men had verschoidone middelen om de kwade voorteokenen van eon O. af te wenden; zelfs bediende men zich daartoe van oen bijzonder toovormiddel, namelijk, doornachtig en onvruchtbaar hout tot asch te verbranden, en deze, zoodra zich een slecht voorteeken vertoonde, in stroomeud water of in do zee te worpen. Over het algemeen was men gewoon bij het verschijnen van een ongelukkig O. hot begonnen werk te laten steken en het op oenen anderen tijd te hervatten.

OMKORSTINGBN. (Zie Incrustatien).

OMLOOP VAN HET HLOED. (Zie Bloed, omloop van het).

OMLOOPSTIJD noemt men in de sterrekunde den tijd, dien het eone hoinelligchaam besteedt tot het volbrengen van zijnen omloop om dat, hetwelk geplaatst is in een der brandpunten van deszelfs loopbaan. Do tijdmaat, waarin de uitdrukking wordt gedaan, is die van dagen dor narde met hunne onderdeden en bij grootoro getallen ook van jaren van 365 dagen. De O. eener

12

planeet om de zou is aan te merken als haar jaar. Volgens de derde wet van Kepler (zie Kapler, Wellen van) staan de tweede magten van de omloopstijden der planeten van ons zonnestelsel tot elkander gelijk do derde magten van hare middelbare afstanden van do zon. Daar nu deze laatsten onveranderlijk zijn, is zulks ook het geval met de eersten, behoudens kleine wijzigingen door do onderlinge aantrokking (zie Storingen). Ook de O. onzer maan is ouderworpen aan periodieke veraudoringon, reeds behandeld in het art. Maan, gelijk ook in het art. Kometen is aangetoond, dat en waardoor do omloopstijden dior he-melligchamen aan groote veranderingen zijn onderworpen. De leugto van hot jaar , d.'i. van den O. der aarde, is veranderlijk of onveranderlijk, naarmate van het punt tot hetwelk men do terugkeering van het middelpunt dor aarde rekent. Beschouwt men (zie Jaar) dat tijdperk in betrekking tot de vaste sterren, dan is de O. onveranderlijk; deze O. heet de Siderische. Beschouwt men hot daarentegen in betrokking tot het lentepunt, dan ondergaat het kleine veranderingen en deze O. draagt den naam van Tropische. Daar de ingewikkelde oorzaken dor verplaatsing van den ouderlingen stand der vlakken van ecliptica on aequator in meerdere of mindere mate voor allo planeten bestaan (voor Jupiter wegens do geriuge holling zijner loopbaan het minst), zoo moot dit op allen een verschil tusschen sideri-sohen en tropischen O. to woog brengen. Bij do maan komt nog een derde O. in aanmerking, en wel die, welke voor hot dagolijkscho loven de voornaamste is; do synodische, zijnde de duur van een' maneschijn, of den tijd, die er verloopt van de cone volle of nieuwe maan tot do andere. Zie ook daarover hot art. Maan. Mot dezen laatsten is te vergelijken hetgeen men bij de planoten een' synodiscbon O. noemt, zijnde do tijd na welken zij in haren loopkring in verband tot dion dor aarde weder op denzelfdon afstand van de zon, b. v. in hare conjunetie of oppositie komt. Eindelijk noemt men nog oenen anomalistischen O., zijnde het tijdperk hetwelk verloopt van bet eene apholium of perihelium oenor planeet tot het andere (zie Apsiden), Daar do lijn dor apsiden of de groote as zich bij do planeten, en ook bij do kometen, voorwaarts, d. i. van hot westen naar het oosten beweegt, volgt daaruit dat het anomalistischo jaar of do anomalistischo O. een weinig langer is dan de siderische.

OMMEGANCK (Balthazar Paul), beesten- en landschapschilder, werd geboren te Antwerpen don 2Gquot;^cn December 1755, Hij genoot het onderwijs van den landschapschilder H. J. An-thonissen, on op de academie zijner geboortestad, waar hij zich al spoedig boven anderen onderscheidde en een aantal prijzen behaalde. Zijne landschappen met beesten, inzonderheid met schapen, waartoe hij in do omstreken van Chaudfontaino, Huy, Dinant, enz. zijne studiën maakte, worden zeer gezocht en om de fraaije behandeling hoog geprezen. De Franschen noemden hora „le Jiaeino des moutonsquot; en vooral op do Parijsche tentoonstelling in het begin dezer eeuw verwierf hij grooten bijval, zoo zelfs dat hij in 1808 van keizer Napoleon eeno gouden medaille mot diens boeldtenis ontving. In 1814 maakte hij dool uit van do commissie, die de schilderijen door de Franschen uit de Nedorlandscho musea on kerken weggevoerd, moest terugvorderen. Hij genoot bovendien zoo van vorstelijke personen als van openbare en bijzondere instellingen, eeno menigte eerbewijzen en mogt zich tot in hot laatst zijns levens verheugen in ecu schier onverdeelden bijval voor zijn werk. De koele zwaro toon en de porceloinaehtigo behandeling, die velen van zijne werken ontsiert, moge later op dien bijval en dion grooten roem wel wat hebbon doen afdingen, do betere eigenschappon vau O's. talent, zijne fraaije compositie en zorgvuldige teekening, zijne uaauwge-zette uitvoerigheid worden nog steeds naar waarde gehuldigd. Hij overleed te Antwerpen den 18^acn Januarij 1826. In F. Faber's Recucil de gramres « l'eau forte (1807) zijn eenige fraaije naar zijn werk goötsto plaatjes te vindon. Eeno schilderij met schapen van zijne hand in de colleetio Laffite werd in 1835 voor 12,000 francs verkocht.

OMMEREN (Riciieüs van). Deze smaakvolle geleerde word te Amsterdam geboren in hot jaar 1758, werd er in het jaar 1785 rector der Latijnsche schole en overleed als zoodanig den C^aon Januarij 1796. Dat hij oen schrander beoordeolaar der Latijnsche poezij was, blijkt uit zijn: Horatius ah mensc/i enz. beschouwd (Amsterdam 1789), gel\jk hij zich als gelukkig beoefenaar dier poezij hooft doen kennen door Syluia (Amsterdam 1778) en eeno Ode-, van wolko het eene bijzonderheid is, dat zij b\) Di-dot (Parijs 1790) werd uitgegeven, alsmede door die Carmina, wolko met andere zijner gesehriften na zijnon dood onder opzigt van Joronimo de Bosch on Mr. M. C. van Hall zijn uitgegeven (Amsterdam 1797) en lator door een andere verzameling,uitgegeven door M. Siegonbeck (Leyden 1827) gevolgd.

OMMYADEN. (Zie Omajaden).

OMPHALE was koningin van Lydie, dochter van lardanus, cchtgonooto van Tmolus, na wiens dood zij zelve do teugels van het gebied in handen nam. Toen Hercules wegens het ombrengen van Eurytus in razernij vervallen was en daarvan niet kon genezen worden, dan indien hij zich in slavernij begaf, verkocht iiij zich aan O., die reeds lang begeerte had getoond dien vermaarden man te aanschouwen. Zij schonk hom dadelijk zijne vrijheid en hare liefde, en won bij hem oenen zoon, van wien Croesus gezegd werd af te stammen. Algemeener echter is het verhaal, dat Hercules vrijwillig en door liefde tot haar ontstoken, O. heeft gediend en zich bij haar tot geheel vrouwelijke bezigheden, tot het spinnen, heeft laten gebruiken, en dus oen voorbeeld oplevert, hoe verre de liefde zelfs het dapperste gemoed kan vernederen en verzwakken.

OMWENTELING heet in de geschiedenis die gebeurtenis, waarbij eeno bestaande orde van regering opgeheven wordt, om plaats te maken voor eene nieuwe. Een regeringsvorm toch is bij zijne oorspronkelijke instelling geschikt voor de behoeften der bevolking en met hare wenschon overeonkomond; maar de tijden veranderen, do bronnen van welvaart wijzigen zich of nemen een' nieuwen loop; die voorheen magtlg waren, worden ge-evenaard, ja voorbijgestreefd door hunne voormalige dienaren, nieuwe behoeften doen zich gevoelen, do maatschappij heeft zoowel op stoffelijk als op geestelijk gebied een nnder aanzien gekregen, — zal dan de oude regeringsvorm nog blijven voldoen? Is hij niet in den loop der tijden gewijzigd, heeft de regering don ontwikkelingsgang van hot publiek niet gevolgd, dan komt er te eeniger tijd een oogenblik, waarop dc spankracht devmaat-schappelijko gisting haar hoogste toppunt bereikt hooft; eene out-plofling grijpt plaats, de wanden van het oude staatsgebouw storten in, en de krachten, die nu onbelemmerd mogen werken, pogen eene regering op te trekken, die aan do tijdsbehoeften voldoet, en die bezield zijn zal met don ontwikkclingskiom, waaruit do nieuwe maatschappij opgebloeid is. En helaas! maar al to talrijk zijn de voorbeelden van een dergelijk achterblijven der regering. Belang, onwetonheid, goede bedoelingen of opzet houden de opperste staatsmagt terug van den weg, dien de maatschappelijke vooruitgang voortdurend baant; het tij verloopt zonder dat men de bakens verzet, en ziedaar, weldra strandt de staatshulk op de klip der revolntio. Tot goed begrip dus van iedere O., tot regt verstand van hare oorzaken en hare noodwendigheid of onregtvaardigheid, is do kennis noodig van den vroegeren regeringsvorm , van zijn' oorsprong, van zijne vorming, van don meerderen of minderen graad zijner ontwikkeling en van hare betrekking tot do nieuwe maatschappy. Voorts behoort ook het ontstaan dior maatschappij zelve nagegaan te worden, hare bohoofton onderzocht en hare stoffelijke en wetenschappelijke rijkdommen geteld te worden. Dan eerst kan men zieh inlaten met de naaste aanleiding, met de jongste gebourtonissen, die aan de O. zelve voorafgingen. Hieruit blijkt, dat de geschiedenis der O. oen aanzienlijk deel van do algemeeno geschiedenis der sta-ton en der mcnschheid uitmaakt, daar zij niet alleen een relaas van feiten bevatten moet, maar ook oen onderzoek naar het ge-wigtigste voorwerp dor geschiedenis, naar do inwendige gesteldheid dor maatschappij in allo rigtingen.

Van O. in oorzaak en gevolg onderscheiden is een opstand waarbij het eene volk hot juk van een ander overheerschend volk afschudt, voor welke vrijheidsoorlogen reeds die ce'ne oorzaak genoeg is; liefde tot hot vaderland, en zucht naar zijne onafhankelijkheid.

Onder do Omwentelingen, die op onzen tijd don moesten invloed uitgeoefend hebben en nog steeds blijven uitoefenen, be-hooren vooral de Engolsche Omwentelingen in de XVII³⁰ en de Franscho O. in de XVIII^ao eeuw. De opstand onzer voorouders tegen Spanje, en die der Americanea tegen Engeland zijn ou-

getwijfeld even gewigtige gebeurtenissen, maar behooren onder de rubriek der vrijheidsoorlogen.

De Engelsche Omwentelingen in do XVII'¹⁰ eeuw zijn die van de jaren 1649 en 1688, do eerste een waar onweder, voorafgegaan door burgeroorlog, verwoestingen en vervolgingen, en geein-digd door teregtstelling van den vorst; de tweede, een rustig begonnen en bezadigd uitgevoerd plan, zonder bloedstorting tot stand gekomen en bekroond met do heilrijkste gevolgen.

In 1625 beklom Karei de 1quot;° don Engclsehen troon; hij was de kleinzoon van do ongelukkige Maria Stuart, koningin van Schotland, en de tweede vorst uit dat huis, die in Engeland regeerde. Ondor do voorgaande dynastie der Tudors was in Engeland de monarchie bijna geheel onbeperkt geworden, do baronnen der middeleeuwen waren in de burgeroorlogen der Roode en Witte Rozen gevallen of verzwakt, de kerk had onder koning Hendrik don Vni^s,lt;in haar gezag en hare rijkdommen verloren, en do steden bezaten nog te weinig magt en to weinig staatkundigen zin, om zich krachtig to doen gelden. Zoo had Hendrik de VIII^S,0 (1509—1547) onbeperkt geheerscht en koninklijke besluiten in do plaats van parlementsacten doen treden, ja zolfs het geweten zijnor onderdanen aan de grillen van zijnen wispelturigen geest onderworpen. Reeds in het laatst van do roemrijke regering der maagdolijko koningin Elisabeth (1568—1603) deed de derde stand gevoelen, dat hij door handel en nijverheid rijk geworden was en niet van plan was zich geheel aan de vorstelijke willekeur over te geven, waar het do handhaving van de hoogste belangen gold. In 1600 werd do vorstin, wier bevelen men steeds met liefde en genegenheid uitvoerde, door den ■veerstand van het lager huis genoodzaakt, oen wetsontwerp, waarbij vele voor den handel nadeelige monopoliën gehandhaafd werden, in te trekken. Dit eenvoudige feit was hot ondubbelzinnig teeken van veranderde tijdsomstandigheden. Elisabeths opvolger, Jacobus de I^s10, had hooge begrippen omtrent's konings souvereiniteit; hij leidde hot vorstelijk gezag onmiddelijk af uit oen van God toevertrouwd regt, en had niet gaarne een greintje van dat droit divin gekrenkt gezien — althans in theorie. In de werkelijkheid was hij zwak, weinig geneigd, om de rogten die hij voorstond krachtig te verdecfigen, en daar hij rustig regeerde, zonder zich met de Europeesche aangelegenheden in te laten, en dus niet veel geld noodig had, kwam het gedurende zijne regering tot geeno botsing. Karei de Iquot;^t0 echter was een man van talent en geestkracht, en vond zich reeds terstond bij het aanvaarden der regering genoopt om geldelijke ondersteuning van do natie te vragen wegens den oorlog, dien hij met Spanje voerde. Daarvoor riep hij een parlement bijeen, en dacht nu, even als onder de laatste regeringen in zwang was, in eens voor zijne geheele regering, zich het regt te zullen zien toestaan tot het heffen van zekere belastingen. Maar hij had zich bedrogen. Het parlement keerde tot het oude regt, bij de Magna Charta en latere privilo-gleën gevestigd, terug en stond de heffing der belastingen slechts voor een' bepaalden tijd toe. Karei ontbond het parlement, maar daar hij weldra weer geld noodig had, moest hij weder een parlement bijeenroepen, en zoo gebeurde het, dat hij in de 4 eerste jaren zijner regering 3 parlementen bijeenriep, om die spoedig weer te ontbinden. Het derde parlement verkreeg van den koning bekrachtiging van de Petition of Right, waarbij eenige gewigtige beperkingen van het koninklijke gezag werden aangenomen. Van die weigering der parlementen was natuurlijk de oorzaak, do begeerte, om het regt der vertegenwoordiging over 's lands finantien, gelijk haar dit toekwam te handhaven; maar hierbij kwam nog, dat, terwijl het Engelsche volk hoe langer hoe meer tot de rigide secte der presbyterianen naderde, koning Karei met eene roomscho prinses, Henriette do France, gehuwd was, en zijn minister Buckingham een ijdele verkwister en in de oogen der massa een goddeloos schepsel was. Nadat dus de parlementen zoo onhandelbaar bleken te zijn, besloot Karei zonder parlement te regeren, en nam, daar Buckingham vermoord was, tot eersten minister Lord Wentworth, meer bekend onder zijnen lateren titel van graaf Strafford, terwijl de aartsbisschop Laud belast was, de orthodoxie der Anglicaansche kerk tegen de usurpatiën van do Presbyterianen te handhaven. Een parlement nu had do koning toen niet noodig, als hij maar geen geld behoefde, en dat moest hij toch vooral hebben, wilde hij het staande leger oprigten, dat tot de uitvoering zyner plannen onmisbaar was. En om nu geld zonder het parlement te krijgen, legde Strafford aan het volk eene belasting op ondor den naam van scheepsgeld (shipmoney). Dit toch was eene heffing, welke volgens do oude wetten de koning geregtigd was aan de kustprovinciën op te leggen, ingeval van dreigenden zeeoorlog , ten einde spoedig schepen uit te rusten. Thans echter drukte hot scheepsgeld op geheel Engeland, buiten oorlogstijd, en diende om een landleger te bezoldigen. En tegen dien onwettigen maatregel had maar één man den moed zich to verzetten, John Hampden. Gevangenisstraf was het loon zijner onwilligheid. Schreef, sprak of handelde iemand tegen of in strijd met het despotische stelsel van den koning en zijne ministers, dan was er eene buitengewone regtbank, de hooge commissie, om heini to veroordeelen. Ten dienste van Laud stond de Sterrenkamer, om puriteinen te straffen voor hun afwijken van de Anglicaansche kerk. Al die maatregelen streden tegen do Petition of Right. En nog bleef alles rustig tot dat Karei in 1640 weer een Engelsch parlement bijeenriep, om daarbij ondersteuning te vragen togen de Schotten, dio met krachtdadig verzet geweigerd hadden, hunne Prosbyte-riaanseho kerk te laten varen voor de Episcopale, waartoe Laud hen had willen dwingen. Het parlement was echter even onhandelbaar als de drie vorigen en deelde na weinige weken in hetzelfde lot. Maar daar do Schotten voortgingen met zich toe te rusten, moest Karei wel terstond een ander parlement bijeenroepen, en dat dood hij. In dien tusschentijd echter gedroeg zich Strafford zoo willekeurig en liet hij zoovele personen veroordeelen en opsluiten, dat de stemming èn der kiezers èn dor gekozenen zoo mogelijk nog ongunstiger voor 's konings zaak werd. Zoo vergaderde don S¹¹⁰quot; November 1640 voor het eei'st het parlement, dat onder den naam van het Lange zoo beroemd is geworden. In plaats van den koning te ondersteunen, legde het grooto sympathie voor do Schotten aan den dag, riep Strafford en Laud ter verantwoording, veroordeelde mot hot hooger huis vereenigd, den eersten tor dood en liet don anderen in den kerker sluiten. De buitengewone regtbanken werden opgeheven en allo maatregelen der absolute regering vernietigd. Do koning gaf schijnbaar toe, maar hield zijne beloften niet, en na hiervan verschillende blijken gegeven te hebben, verergerde hij zijne zaak, door op den 3^llcquot; Januari) 1642 bij het lager huis do gevangonnoming te eischen van 5 leden, die hem ongevallige bewoordingen in het huis hadden gebezigd. Do president weigerde te voldoen aan een verzoek, dfit tegen de regton van het parlement aan-druischte, maar nu verscheen den volgenden dag de koning zelf met eenige honderden gewapende edelen, om de 5 leden gewelddadig weg te voeren. Zij waren echter van den aanslag verwittigd en hadden tijdig genoeg de wijk genomen naar de City. Eenige dagen later werden de vervolgde leden in zegepraal naar hot huis teruggebragt, en word do koning door een volksoproer genoopt, zijne hoofdstad te verlaten. Nu volgde de burgeroorlog. Do koningsgezinde)], Cavaliers genoemd, stonden tegenover depar-loments partij. Rondkoppen. In het eerst was het voordeel aan do zijde dor beter geoefende en toegeruste edelen, weldra echter had do discipline van Cromwell de Rondkoppon genoegzaam gevormd, om de Cavaliers te overwinnen. Na vier jaren strijdens had Karei alles verloren en moest hij zich aan zijne eigene onderdanen als gevangene overgeven. Bij de overwinnaars zeiven was ook veel veranderd. Begonnen met het regt des volks te handhaven, zoo als het bestond, verlangde men spoedig bevestiging en uitbreiding dier regten; in die rigting ging men immer voorwaarts, en zoo als het in de revolution meest gaat, de hevigste partij, de ultra's bleven meestor van het terrein. In 1647 was du geest des volks in do staatkunde republikeinsch, in de godsdienst puriteinsch geworden; en het leger was juist hot ligchaam, waarin die geest voornamelijk huisvestte. Geen wonder dus, dat do onderhandelingen mot den koning schipbreuk leden. Ook aan Kareis besluiteloosheid en dubbelzinnigheid is voel daarvan too to schrijven. Het leger ging verder. De koning moest geoordeeld worden wegens verraad tegen zijn volk en hot koningschap worden afgeschaft. Om het parlement tot dit besluit te bewegen koos Cromwell, de man van het leger bij uitnemendheid, den kortsten weg. Allo gematigde leden werden op onderscheidene wijzen uit het parlement gestooten, de hardnekkigston met soldaten buiten do vergadering gehouden en het kleine overschot, do Romp, besloot tot Kareis teregtstelling. Eene commissie uit parlementsleden,

militairen on burgers bestaande diende als rogtbank, onder voor-ssittorseliap van John Bradshaw, en veroordeelde den koning ter dood. Het vonnis werd voltrokken don SOquot;¹quot;quot; Janunrij 1649. Pe i-epubliek word geproclameerd en do grootc rovolutio was vol-bragt. De tijd, die nu volgde, was echter minder aangenaam. Eene heerschappij van het leger, dweeperij van vrome ijveraara, eindelijk despotismus van Cromwell, als protector. (Zie Cromwell). Naauwelijks ook was de grootc leidsman gestorven (1659) of on-eenigheden barstten los tusschen leger en parlement, tusschen de uiterste en do gematigde partij. Cromwells zoon en opvolger miste den invloed van zijnen vader op de (roepen en legde zijne waardigheid neder. Te midden van die woelingen dacht generaal Monk er aan Kareis zoon uit zijne ballingschap terug' te roepen en op den troon te plaatsen. Niets was het afgetobde volk liever, en eene nationale conventie herstelde het koningschap, doch beging do misschien vcrgeefelijke, maar toch betreurenswaardige OHVoorzigtigheid om mot den nieuwen souveroin niet te handelen over de grenzen die hot regt des vorsten en der vertegenwoordiging voortaan zouden bepalen (16fi0). Dus ging hot als in elke dergelijke herstelling. De koning, Karei de II^dc, kende do behoeften des tijds niet, en dio hom omringden en zijne ballingschap gedoeld hadden evenmin, en deze verlangden nog bovendien herstelling van de gclodene verliezen, belooning voor hunne opoffering. Hot oude stelsel keerde terug en weldra stonden de partijen weer tegenover elkaar, zoo als in 1642. De puriteinen werden vervolgd en hunne zedeleer bespot door liet ligt-vaardig gedrag van den koning en zijn hof. Velerlei omstandigheden evenwel voorkwamen telkens het ergste gedurende Kareis 25jarigo regering. Hem volgde zijn broeder Jacobus de die als openlijk Catholiek wel uitgesloten was van alle ambten volgens eene wet, gedurende Kareis regering gemaakt (zie Test-Act), maar tot wiens uitsluiting van het koningschap het hoogor huis niet had willen toetreden. Hij volgde echter zijns broeders gedragslijn in een' hevigen graad. Hij nam even als hij van Lode-wijk den XIV^dcn gold, om do zaak van het despotismus tegen zijne onderdanen te bevorderen; hij stelde don Catholioken de gelegenheid open om Engeland meer onder den paus te brengen en liet 7 Anglicaansche bisschoppen, die geweigerd hadden een koninklijk besluit in do kerk af te kondigen, gevangen nemen. In één woord , zijn streven was; het despotismus en hot torugkee-ren tot do Catholieko kerk. Lang had men geduld, in de hoop dat bij Jacobus' sterven zijne oudste dochter, niet Willem den IJlden van Oranje, onzen stadhouder, gehuwd, aan de regering zou komen. Maar toen Jacobus' tweede en Catholieko vrouw oenen zoon ter wereld had gebragt, en zich een wel onwaar, maar toch verklaarbaar gerucht verspreidde, dat dat kind ondergeschoven was om Engeland onder oene Catholieko heerschappij te houden, besloten de voornaamste loden van het hooger en lagerhuis Willem van Oranje uit te noodigen om Engeland van de dreigende gevaren te komen bevrijden. Niets kon aan den bestrijder van Lodewijk den XIV^I1(!n aangenamer zijn , dan zijnen vijand ook op die wijze te benadeelon. Den S'¹⁰¹¹ November 1688 landde Willem te Torbay en daar Jacobus van allen verlaten, spoedig vlugtte, beklom hij mot zijne gemalin Maria onder toejuichingen van het goheelo Engolsche volk den troon. Bij die gelegenheid ondertee-kende de koning eene soort van grondwet, do Regtsverklaring (Declaration of Kight) golieten, waarbij de volgende gewigtige punten waren vastgesteld. Geeno enkele belasting kon worden opgelegd buiten het parlement, geen staand leger gehouden in vredestijd; de rogten der onderdanen om te petitioneren, het regt der kiezers om vrij te kiezen, het rogt van het parlement om vrij te beraadslagen, het regt der natie op eene goede regts-bedecling worden plogtig verzekerd; het willekeurig regt des vorsten om van do wetten dispensatie te verloenen bepaaldelijk afgeschaft. Zoo eindigde de roemrijke O., gelijk de Engolschen haar noemen, om een' tijdvak te beginnen van een'echt grondwettigen regeringsvorm, die zich in Groot-Brittannië sedert immer hoeft ontwikkeld.

Zie over de eerste omwenteling; Guizot, Uisloire de la lióvotu-lion de l'Agt;ilt;jleterre; over de tweede: Macaulay's History oj Enrj' land.

Dc Fransche Omwenteling van 17S9 had oen geheel ander karakter dan de Engelsche; zij moest regten voor de natie vragen cn vestigen, waarvan haar nimmer te voren daar te lande schijn i of schaduw was toegestaan; zij had bijna geene wortels in het verledeno en steunde moor op afgetrokkene thoorien van wijs-geeron en staatkundigen, dan op onloochenbare behoeften des lands. Van daar werkte zij heviger en kwam zij spoediger tot het uiterste en heeft zij nog nimmer het punt gevonden, waarop zij moet blijven staan. Wat wij zeiven heden ten dage in Frankrijk zien gebeuren, toont genoegzaam, hoe onzeker nog de com-pasnaald der revolutie daar wijst. Eene oorzaak van het verschil ligt ook daarin, dat men in Engeland niets dan eene politieke hervorming bedoelde, terwijl in Frankrijk ook eene geheele verandering der administrative en rogterlijke instellingen beoogd werd, en mot zooveel grond, dat terwijl de politieke resultaten van 1789 zoo dikwijls weer zijn opgeheven, die andere wijzigingen altijd nog voortbestaan. Wij laten thans eene korte schets dor Fransche revolutie volgen.

Het koningschap was sedert do XIV¹¹⁰ eeuw oppermagtig geworden. Lodewijk de XI^de had de grootc vasallen der kroon ten onder gebragt; Lodewijk de XHI¹¹⁰ of liever Richelieu had den adel de overblijvende magt ontnomen, en de parlementen, de eenigste vergaderingen, waarin de burgers somtijds over de koninklijke besluiten werden geraadpleegd, gehoorzaamheid geleerd. Do staten-goneraal, bestaande uit do vertegenwoordigers der drie standen waren sedert 1614 niet bijeengekomen. Lodewijk de XIV^d0 kon teregt zeggen; de staat ben ik. En zoolang nu nog Lodewijk de Grootc, gelijk hij zich zoo gaarne hoorde noemen, het volk mot lauweren kon beloonen voor het geld en de men-schenlovcns, waarvan hij het beroofde, zoolang de roem vau kunsten en wetenschappen het hof van Versailles sierde, was de Fransche natie gevleid mot de rol, die haar koning speelde. Maar toon do oorlogen ongelukkig uitvielen en alleen de ledige schatkist als het treurige gedenktoeken der heldenfeiten overlieten, toen verhief zich een gevoel van ontevredenheid en misnoegen. Lodewijk de XV^d0 verzachtte die stemming niet door zijne verkwistingen en zijne krachteloosheid. Te gelijker tijd ontstond er een zucht tot onderzoek, eene studie van de wijsgeerige gronden dor maatschappelijko instellingen , een vorschen naar den besten vorm voor staat en mensohheid, waarvan de uitslag nog al afstak bij den tronrigen toestand, waarin alles verkeerde. Do Bastille, do vrijdom van belasting voor adel en geestelijkheid, de heerlijke regten, waren allen in strijd met de regten der mensch-heid, zoo als Rousseau, Voltaire en de Encyclopedisten die ontwikkelden. De adel zelf was ontevreden over zijn weinig aandeel in het bestuur van den staat; Engeland met zijn hooger huis en zijne aristocratisch-republikeinsche vormen was het eldorado der edelen. Die zucht tot hervorming was tot in de koninklijke familie doorgedrongen; Lodewijk de XVI^dG was den nieuwen wijsgeerigen begrippen niet ongenegen, en zijn broeder de graaf van Provence (later Lodewijk de XVni^d0) een bepaald voorstander van de magt der aristocratie. De Amerieaansche vrijheidsoorlog was door Frankrijk ondersteund en de bewonderaars van die volksbeweging plantten in Frankrijk de liefde voor volkssou-veroiniteit en republikeinschen staatsvorm over. Definantien echter gaven wederom den laatsten schok. Achtereenvolgende ministers hadden tevergeefs getracht de schuldenlast te verminderen, en waren er onder bezweken; de adel, die zijn bloed voor het vaderland offerde, liet het den derden stand over zijn geld ten offer te brengen, vergetende dat, waren de officieren ook al markiezen en vicom-tes, hunne soldaten toch uit burgers cn boeren bestonden. Nec-kor was opgetreden, maar had zijn ontslag moeten nomen, gedwarsboomd in de maatregelen, die hij voor 's lands heil beraamde. Onder zijne opvolgers was Calonne voortgegaan met leeningen te sluiten cn de uitgaven van hof en staat te vergroo-ten. Eene vergadering van notabelen had bepaaldelijk geweigerd, de belastingen ook op adel en geestelijkheid te laten ruston. Men was ten einde raad, en eene algomeone stem ging op om de bijeonroeping der staten-goneraal, gelijk dit vroeger in benarde omstandigheden plagt te geschieden. En zij kwamen bijeen, nadat Necker andermaal aan het hoofd der finantien geplaatst was (zie Nationale Vergadering en Necker). Maar nu eenmaal de schok gegeven was, bleef het niet bij eene geregelde en bezadigde beraadslaging over hetgeen hervormd moest worden. Heethoofden en gelukzoekers maakten van de gelegenheid gebruik en ruiden het volk op, om zelf handen aan hot werk te slaan, en de ty-rannie, die tot nog toe gehecrscht had, te verbrijzelen. Zoo werd

Jen U¹¹⁰¹¹ Julij 1789 de Bastille door eene ontzaggelijke volksmenigte bestormd oigt; ingenomen. De oprigting eener schutterij (Garde Nationale) met Lafayette aan het hoofd en de benoeming van Bailly tot burgemeester (Maire) van Parijs waren hiervan het gevolg. Zoo dwong eene andere volksoploop op den 5^d0quot; en 6lt;ion October, den koning om zijne residentie Versailles te verlaten en zich te Parijs te vestigen. En terwijl de nationale vergadering bezig was met de gronden te leggen voor een nieuw staatsgebouw, terwijl de koning de nieuwe grondwet bezwoer en alle gewigtige wijzigingen van staatkundigen, administrativen en regterlijken aard georganiseerd werden, die de regten des volks konden handhaven, holde de uiterste partij in doellooze woode voorwaarts. Do clubs, vergaderingen, waar weldra ieder onbeschaamd volksleider het woord kon voeren, zetten de menigte aan, dagbladen door Marat en dergelijken nitgogeven verspreidden de gevaarlijkste beginselen, en de stedelijke raad van Parijs, zamengesteld uit personen zonder verstand en zonder opvoeding, oefende meer gezag over het Parijscho volk uit dan de nationale vergadering. Militaire magt ware zeker voldoende geweest, om de tallooze zamenscholingen uiteen te drijven en de gruwelijke gewelddadigheden te voorkomen, maar de koning was te zwak en de vergadering had vrees voor eene talrijke krijgsmagt, die misschien haar eigen bestaan bedreigde. Mirabeau ware misschien in staat geweest, in de nationale vergadering het ware grondwettige beginsel te doen zegevieren, maar naauwelijks had hij zijne hulp aan den vorst beloofd, of een vroegtijdige dood sloot zijne roem-rijke loopbaan. Ondertusschen waren reeds vele der aanzienlijkste personen uitgeweken, cn toen na Mirabeau's dood de heerschappij der heethoofden meer en meer zegevierde, besloot ook Lodewijk, die eigenlijk do ïuilerien moer als gevangenis dan als paleis kon beschouwen, zelf met zijne familie te vlugten. Op den 20^stC11 Junij 1791 verliet hij Parijs onopgemerkt, maar de onachtzaamheid in het opvolgen van de maatregelen, die de vlugt moesten dekken en bespoedigen, maakten, dat de koning zich te St. Ménehould langer dan dienstig was, moest ophouden en door den zoon van den postmeester Drouet herkend, gevolgd en bij Varennes achterhaald werd. Die gebeurtenis verergerde den toestand des konings; men sprak er over, hem ter verantwoording op te roepen; maar na een' hevigen strijd tusschon de partijen in de nationale vergadering werd besloten, dat de persoon des konings onschendbaar was, dat echter indien hij in 't vervolg zijnen eed aan de grondwet intrekt, zoo hij zich aan het hoofd van een leger tegen de natie stelt, of zulk eene onderneming niet bepaaldelijk verbiedt, hij beschouwd zal worden van den troon afstand gedaan te hebben, en als particulier verantwoordelijk te zijn voor alle dan gepleegde daden. Niet lang daarna, den I^s10quot; October 1791 ging de nationale vergadering niteen, na aan Frank-frijk eene constitutionele regering te hebben geschonken, het land in departementen verdeeld te hebben, na de invoering eener nieuwe regterlijke organisatie cn na het in beslag nemen der geestelijke goederen, wier waarde ten grondslag lag voor de toen uit-gegevene assignaten. De bepaling, dat niemand van hare leden in de volgende kamer, de wetgevende gehoeten, zitting mogt nemen was schijnbaar zeer onbaatzuchtig, maar hoogst nadeelig tevens, daar zij 's lands bestuur aan geheel onervaren personen overliet. Om dezelfde reden zaten in die vergadering ook meer personen van eene hevige vigting. In die vergadering stonden tegen elkaar over de partijen der Girondijnen en der Jaeobijnen, de eerste revolutionair gezind maar gematigd, dikwijls onbestemd en onzeker van bedoelingen, de Jaeobijnen vastberaden mannen dor republiek, of liever der losbaiuligste volksheerschappij. Gebrek aan vast plan en de begeerte, om ook vooral vaderlandslievend te schijnen , beletten de Girondijnen vaak om de hevige volks-tooneelen tegen te gaan, die de Jaeobijnen en hunne aanhangers opwekten. Toen de koning geweigerd had zijne bekrachtiging te verleenen aan eene wet der vergadering, dat er om Parijs een kamp van 20,000 man (namelijk revolutionairen) zou gevormd worden, en aan eene andere waarbij do plaatselijke autoriteiten gemagtigd zouden worden om de geestelijke af te zetten, en hij ook het Girondijnsehe ministerie (waaronder Roland) ontslagen had, drong het volk op den SO»'⁰¹¹ Junij 1792 zijn paleis binnen en bedreigde zijn' persoon, maar te vergeefs. Ondertusschen hadden verschillende vorsten van Europa, vooral de keizeiquot; van Oostenrijk zich de zaak van het koningschap aangetrokken, en de geëmigreerde Fransehen versterkt in hun plan, om don ouden staat van zaken gewapenderhand te herstellen. De wetgevende vergadering had daarom in overleg met den koning besloten, aan Oostenrijk den oorlog te verklaren, en Dumouriez en Lafayette begonnen de vijandelijkheden, die 23 jaren lang Europa in vuur en vlam zouden zetten. De hertog van Brunswijk, liovelhebbcr der Oostenrijksche troepen, was te Coblents aangekomen en vaardigde van daar een manifest uit, vol bedreigingen tegen Frankrijk cn Parijs. Dit deed de gisting tot het hoogste stijgen en de vroeger reeds gemaakte plannen tegen den koning rijpen. Op den I0^llo,l Augustus word het paleis wederom door 50,000 man bestormd en na eene heldhaftige verdediging der Zwitsersche lijl'-waeht, ingenomen. Do koning en de koningin werden naar de vergadering vervoord, en denzelfdon dag met hun gezin, als gevangenen naar den Temple gebracht. Daar zou de koning blijven, in zijne waardigheid geschorst, totdat eene bepaaldelijk bij-een te roepen nationale conventie over zijn lot en over 's lands regeringsvorm zou hebben uitspraak gedaan. Op het vernemen dier gebonrtenissen verliet Lafayette hot leger, dat hem toevertrouwd was, om zich naar buitenslands te begeven, maar hij werd dooide Oostenrijkers gevangen genomen en tot aan den vrede van Amiens (1802) teruggehouden. Te Parijs ging het verder ruw toe. Alle uiterlijke teekenon van het koningschap werden vernietigd ; allen die verdacht werden met de oehlocratisehe republiek niet ingenomen te zijn gearresteerd. En daar men bevreesd was voor den vijand, die de grenzen naderde, verklaarde Danton, toen minister van Justitie, dat men do koningsgezinden bevreesd moest maken. De uitvoering van dat plan bestond daarin, dat men een' hoop moordenaars afzond naar de gevangenissou, waar honderden verdachten waren opgesloten, en die weerlooze personen aan de bijlen der barbaarschc menigte overgaf. Die gruweldaden zijn bekend onder den naam van de Septembcrmoor-den. Den 21'^iton van die maand kwam de eonventie bijeen. Robespierre, Danton en Marat voerden er don hoofdtoon, dien zij alleen nog aan de oenigzins gematigder, althans menschelijkere Girondijnen betwisten moesten. Een van de eerste besluiten der vergadering was: het koningschap is afgeschaft, van nu af a,an begint het jaar I der republiek. Niet lang daarna word do koning in staat van beschuldiging gesteld. Den Uquot;¹®quot; December vorsoheen hij voor de conventie om zich te verantwoorden, maar de uitslag was, dat de koning moest in verhoor genomen worden. Zijn voormalige minister Malesherbes bood zich als verdediger aan, en bij hom voegden zich Tronchet en Dosczo. De laatste droeg den 26^8tcl' December in eene welsprekende rede 's konings verdediging voor; een hevige strijd volgde in de vergadering of de koning nog het regt van appel op het geheole volk zou hebben, maar nadat do Jaeobijnen gezegevierd hadden, werd Lodewijk Gapet (gelijk men hom ten onregte naar den stamvader van zijn geslacht noemde) ter dood veroordeeld door 366 stemmen van de 721 leden, die aan de stemming deel namen. Do executie had plaats den 21»'⁰¹¹ January 1793 met het beruchte werktuig, de guillotine, dat wel reeds vroeger bekend, echter in de laatste maanden na raadpleging met doctor Guillotin algemeen was ingevoerd. Den lö¹¹®? October onderging de koningin Marie Antoinette hetzelfde lot. Negen maanden later viel ook 's konings zuster M^ln0 Elisabeth onder do guillotine. Do beide kinderen van Lodewijk don XVI¹¹⁰¹' bleven gespaard, maar de dauphin aan zulke slechte handen toevertrouwd, dat hij langzamerhand wegkwijnde en den 8^aton Junij overleed. Do prinses werd omstreeks dien zelfden tijd aan den keizer van Oostenrijk overgeleverd, huwde later den hertog van Angoulfemo, zoon van Karei de;i X^l,cquot;, en stierf in 1853. Zoo was dan Frankrijk eene republiek, overgegeven aan de willekeur van weinigen, die zich op deu voorgrond hadden geplaatst, en die na don spoedigen val der Girondijnen oppermagtig worden. Het Comité du salut public, eene commissie van 5 loden, waarvan Robespierre, Couthon, St. Just enz. beurtelings of tegelijk leden waren, kroeg spoedig de hoogste magt in handen. Voor hen werd ieder gobragt die maar het minste vermoed werd tegen do revolutie gestemd te zijn, en eene veroordeeling tot de guillotine was het gewone resultaat. Ook de dopartcmentcn moesten gorevolutionnoerd worden, gelijk men het noemde, en commissarissen dor conventie iier-haalden te Lyon, Nantes on Arras do gruwelen van Parijs. Men voerde eene nieuwe verdeeliug van hot jaar en niemve maan-

den in. De Christelijke godsdienst word afgeschaft en eene ver-eering der rede in de plaats gesteld. En terwijl de oorlog tegen Oostenrijk en Pruissen duizenden Franschen naar hot leger riep, weiden to Parijs de verdachten op wagons naar de guillotine gevoerd. — Er heersclito vrijheid, om het comité te bewonderen, gelijkheid in stomme onderwerping, broederschap in den dood! Hot was het schrikbewind in volle werking. Marat viel spoedig onder het staal van Charlotte Corday. Danton werd met zijne aanhangers door Robespierre ten val gebragt en onthoofd; en eindelijk viel ook deze laatste mau van het schrikbewind, den S'¹*» Thermidor van het jaar 11 (27 Julij 1794).

Langzamerhand bedaarde nu de woede. Het volk was uitgeput en de deelname aan do staatszaken en de ergerlijke toonee-len moede. Eene nieuwe grondwet werd gemaakt, waarbij eene betere organisatie werd ingevoerd. Het uitvoerend bewind werd opgedragen aan een directoire van 5 leden, de vertegenwoordiging aan 2 kamers, een raad van 500 en een raad van ouden toevertrouwd. Eenige pogingen van oude Jacobijnen mislukten, on do nieuwe staatsregeling trad den 15^llou October 1795 in werking. Zij bleef in werking tot dat generaal Bonaparte van zijne overwinningen uit Egypte teruggekeerd den coup d'etat van den 18^dca Brumaire (9 November 1799) uitvoerde en in plaats van het directoire een consulaat van 3 leden als uitvoerende magt invoerde, en zelf eerste consul werd. Zie verder Napoleon.

Is do I'ransche O. van 89 eene wereldgebeurtenis? Ee Franschen zouden in 't geheel niet begrijpen, hoe men die vraag opperen kan, andoren hebben het bepaaldelijk ontkend. De waarheid ligt wel wat in het midden. Zonder juist toe te stemmen, dat do revolutie de grootste, de gewigtigste gebeurtenis van den nieuweren ty'd is, zonder haar als een nieuw tijdperk in de geschiedenis der volken te plaatsen, is hot toch waar, dat do Fransche O. het staatsregt op het vaste land van Europa merkelijk heeft gewijzigd; andere begrippen omtrent do betrekkingen van volk en souvercin zijn gevormd en hebben praktische gevolgen gehad; staten, die niet gelijk Engeland eene voortgaande constitutionele ontwikkeling genoten hebben, ontvingen van de troepen die de Fransche driekleur op hunen bodem plantten een nieuwen schok, Duitsehland ontwaakte uit zijn' slaap, Italië begon zich te gevoelen, de 7 vereenigde provinciën zagen dat het provincialismus uitgediend had , België herkreeg zijne nationaliteit, en vooral op het gebied van regterlijke en administrative organisatie heeft men allerwege het stelsel der Franschen min of meer gewijzigd aangenomen. Gaarne vergeven wij dus aan de Franschen hunne trots en hunne overdrijving. Laat hen ook vrij het problematische genoegen smaken van in art. 1 van hunne tegenwoordige grondwet, onder keizer Napoleon den IH^(Ien, de woorden to lezen; „de grondwet erkent, bevestigt en waarborgt de groote beginselen, die in 1789 zijn uilgesproken, en die den grondslag vormen van het staatsregt der Franschen.quot; Zal het nageslacht zeggen dat zij daar gestaan hebben, als belofte of als bedrog, zelfbedrog en verwijt? Zie behalve de bekende werken van Thiers en Mignet ook het zeer onpartijdige van Th. H. Barrau, IJistoire de la Revolution Franfaise (Parijs 1857).

T)lt;gt; tweede Fransche O. is de Juhj-Revolutie, waarbij Karei de X^ae van den troon werd verjaagd. De oorzaak dier O. lag namelijk altijd in den ouden strijd, waarvan de sporen zich terstond na de herstelling der Bourbons weer getoond hadden, en dien Karei do X^de in de laatste jaren zoo door zijne overdre-vene kerkelijke gezindheid als door zijne absolutistische maatregelen met dubbele kracht had opgewekt. Dat misnoegen met 'skonings wijze van regeren en met den minister dien hij eindelijk aan het hoofd der regering gesteld had, den prins de Polig-nac, was zoo groot, dat do troonrede, waarmee hij den lquot;^lon Maart 1830, de kamers opende, van alle kanten, zelfs van de royalisten met de Chateaubriand aan het hoofd, een dreigend adres van antwoord uitlokte, waardoor Karei bewogen werd, de kamer der dépule's na 2 maanden te ontbinden. Maar ofschoon do inname van Algiers het Franscho volk gunstig had moeten stemmen voor zulk een krachtig gouvernement, werden al do 221 leden, die voor het Adres van antwoord gestemd hadden herkozen. Do president-minister durfde zulk eene kamer niet afwachten en liet nu den koning drie, sedert zoo beruchte, besluiten nemen: schorsing van de vrije uitgave der dagbladen, eene verandering in de kieswet, en de ontbinding der kamer, die nog niet bijeengekomen was. Die besluiten waren den 25quot;^,cn Julij uitgevaardigd, en den 27^slc,, barstte te Parijs een opstand uit. Het volk wierp barricaden op en dwong de troepen onder maarschalk Marmont tot retireren. Koning Karei de X^ao deed to St. Cloud afstand van den troon, ten behoeve van zijnen kleinzoon Hendrik, hertog van Bordeaux (sinds Hendrik den V'^i,,u genoemd), maar moest don I4^dl:n Augustus met al do zijnen Frankrijk verlaten. De overwinnaars zeiven waren evenwel onee-nig, hoe hunno zege te gebruiken. Lafayette, wederom tot hoofd der herstelde Nationale Garde benoemd, droomde weder van zijne republiek van 89, maar de gematigde liberalen hadden do overhand. Keeds lang toch had er eene partij bestaan, die als ideaal van een' burger-koning zich den hertog van Orleans, zoon van hem, die in de O. van de XVIlI^do eeuw eone wel niet veel-beteekenende, maar dan toch bekende en hevige rol had gespeeld, op don troon had gewenscht. Ook om met de staten van Europa vrede te bewaren, was de monarchale staatsvorm na al de oorlogen der vroegere republiek beter geschikt. En zoo werd de hertog van Orleans den 30^stequot; Julij roods tot algemeenen stadhouder, en den 7^dcquot; Augustus tot „koning der Franschenquot; onderden naam van Louis-Philippe den I^stC11 benoemd; de grondwet werd herzien , en het tijdperk van het echt constitutioneel beginsel scheen voor Frankrijk aangebroken. Zie Capefigue Bist. de la Restaura-tioii, (Parijs 1831); do Vaulabelle, Hist, des deux Restaurationi, (Parijs 1852).

Do derde groote O. was die van Februarij 1848. De regering toch van Lodowijk-Philips had gedurende haar geheelo bestaan met talrijke partijen te worstelen; de legitimisten en do republikeinen waren haar even vijandig, en ook do liberaal-monarcha-len waren niet altijd voldaan. Daarbij kwamen in de jaren die do Februarij-revolutie kort voorafgingen, do slechte houding der Fransche regering tegenover do buitenlandsche staatkunde, hot ontdekken van tallooze knoeijerijen en bedriegelijke spoculaticn, waar vaak ambtenaren de band in hadden, eindelijk de woelingen van partijen niet zoo zeer op staatkundig als wol op staathuishoudkundig terrein, de communistische rigting, die zich bij velen openbaarde en bij do lagere volksklasse ingang moest vindon. Eene openbaring van al die oorzaken bestond vooral in hot algemeen geroep om een hervormd kiesstelsel: hot volk, in den eigenlijken zin, moest beter vertegenwoordigd worden, dan zou men de regering den weg beter voorschrijven. Aan het hoofd van het ministerie stond sedert 1810 Guizot, hoewel Soult president heette. Die wensch tot horvorming word aangemoedigd en besproken op zoogenoemde hervormmaaltijden, die in het jaar 1847 begonnen in do stad Chatoaurougo en sedert in alle steden des rijks herhaald werden. In Februarij 1848 zou er in het I2ⁱ'' arrondissement van Parijs een dergelijke maaltijd gehouden worden, maar dewijl do regering zich van die bijeenkomst nog al gevaar voorstelde, haalde het ministerie eene oude wet van 1790 weer op en verbood hot diner. De feost-commissio ging echter voort, noodigde leden van de kamer dor afgevaardigden en van die der pairs, en bepaalde eerst den Zondag 20, maar later den Dingsdag 22 Februarij tot dag van den maaltijd. Do voorzorg en maatregelen, die de regering van hare zijde nam, waren krachtig. Parijs was goed bezet en er om heen lagen 00,000 man en 30 batterijen artillerie. De prefect van politie verbood allo zamonscholingen en de maaltijd kon geen doorgang hebben. Toen nu op den 22^s'^cn talrijke volksscharen zich naar de voor het feest bestemde straat begaven, vonden zij er in de plaats der gasten, troepen. Verbitterd hieven zij do marseillaiso aan, schreeuwden „leve de hervorming! weg met Guizot!quot; Het volk raakte handgemeen mot de troepen, wierp barricaden op, maar moest toch hot terrein verlaten. Ondertusschen haddon in do kamer dor afgevaardigden 17 leden eene aanklagt tegen het ministerie aan den president overhandigd. Den volgenden dag be-rigtto Guizot aan de kamer de aftreding van hot geheelo ministerie en zijne vervanging door eon meer liberaal kabinet. Het volksoproer bedaarde; do kreten „weg met Orleansquot; stierven weg; 's avonds was geheel Parijs verlicht. Te midden dier vreugde verspreidde zich het gerucht, dat de gardes municipaux op het volk geschoten hadden en dat het aftreden der ministers maar geveinsd was. Een volkshoop stroomt naar do woning van Gui-

zot, gooit de glazou in, al schreeuwende „weg met Guizot! leve do hervorming.quot; Plotseling opent zich de poort van het hotel en de soldaten van het 14^d0 regiment infanterie rigten tweemaal een pelotonsvuur op de massa, 52 personen worden nÊergeschoten. Nu brak het oproer in heviger woede los; de bar-rikaden rezen sterker en in grootev getale, en den volgenden dag, den 24^9tca Februari), stond het volk gereed om den strijd tegen de troepen te hervatten. Hier en daar hadden moorddadige gevechten plaats, maar reeds 's ochtends te 9 uur verspreidde zich het gerucht, dat onderhandelingen begonnen waren eu terwijl dus de vijandelijkheden gestaakt werden, verbroederden de troepen zich meer en meer met het volk. Te 1 uur verscheen eene proclamatie, dat de koning afstand deed van den troon ten behoeve van zijnen kleinzoon, den graaf van Parijs.Louis-Philippe verliet de hoofdstad en het volk drong in do Tuileriën. Een half uur na do proclamatie verscheen de hertogin van Orleans met den jongen koning (toen 9J- jaar oud) en haar ander zoontje in de kamer der afgevaardigden en Dupin maakte de vergadering met de nieuwe troonsbeklimming bekend. Eene stem van de tribune riep: te laat. Het volk drong reeds de vergaderzaal binnen, do prinses had naauwelijks tijd om zich mot Iiaro kinderen te redden. Le-dru-Rollin en Lamartine namen het woord cn bragten te midden van het geraas de menigte aan het verstand, dat men een voor-loopig bestuur zou benoemen. Tot leden daarvan werden benoemd Dupont de 1'Eure, Lamartine, Crcmicux, Arago, Garnier-Pagès en Marie. Hot volk schreeuwde „levo de republiek!quot; en ijlde naar het stadhuis, waar het voorloopig bestuur zijne zitting ging houden. Dat bestuur liet onder toejuichingen des volks de republiek uitroepen en schreef verkiezingen voor eene nationale vergadering, met algemeen stemregt uit. Die kamer,'den 4^lt;lon Mei bijeengekomen, bevestigde de republiek en benoemde een Directoire van 6 leden, die hunne ministers konden kiezen tot uitvoerend bewind, om intusschen eeno definitive grondwet te gaan maken. De socialistische partij, die van het voorloopig bewind reeds de oprigting van nationale werkplaatsen had verkregen, vond in de nationale vergadering geene aanhangers; deze sloot de openbare werkplaatsen, als strijdig togen de algemecne welvaart. Toen had gedurende den 23^8lcn, 24^st0quot; en 25'quot;=quot; Junij de bloedigste opstand plaats, dien Parijs ooit gezien heeft; maar de partij der orde door de troepen en nationale garde onder Ca-vaignac ondersteund behaalde de zege. De grondwet werd afgewerkt; ééne kamer als volksvertegenwoordiging, als uitvoerend hoofd oen president, waren de gewigtige punten van den regeringsvorm. Voor het presidentschap kwamen vooral twee candi-daten in aanmerking, de dappere generaal Cavaignac, voorstander eener gematigde, aristocratische republiek, en Lodewijk Bonaparte, zoon van den ex-koning van Holland, sedert September lid der nationale vergadering. Do uitslag der stemming, die ook algeracen was, besliste voor Lodewijk Bonaparte; den 10^acl1 December werd hij geproclameerd tot president voor 4 jaren. Wij willen hier ter herinnering nog bijvoegen, dat hij in het laatst van 1S51 een coup d'etat beging, die eene algemecne stemming uitlokte, waarbij Lodewijk Bonaparte tot president voor 10 jaren werd benoemd op den 2^aon December; en dat een jaar later op dien zelfden dag, waarop 48 jaren vroeger de groote Napoleon de keizerskroon ontving, en waarop hij het volgende jaar de zege van Ansterlitz bevocht, zijn gelukkige neef de dynastie Bonaparte wederom op den troon bragt, als Napoleon doIII^(lG. De vrees voor sociaiismus cn voor do roode republiek had hem binnen 's lands bij allo wolgcstelden ondersteuning verschaft, en de sympathie der Europeescho staten verzekerd.

Zie over de Februarij-revolutio en hare gevolgen; Lamartine, Histoire (Ie la Rdvolution de 1848, (2 dln. Parijs 1849). Dclvau, Histoire de la Revolution de Février (2 dln. Parijs 1850).

Andere beroemde Omwentelingen zijn:

In ons vaderland die van 1672, waarbij het stadhouderlooze bewind opgeheven werd en Willem de III^d0, prins van Oranje tot stadhouder benoemd.

De O. van 1795, die den strijd tusschen patriotten en stadhouderlijken eindigde met behulp van Fransche tusschenkomst. Do unie van Utrecht werd ontbonden en de 7 provinciën werden vervormd tot eene Bataafsche republiek.

In Zweden is vooral gewigtig geweest de coup d'ctat, waarbij koning Gnstaaf de III'¹® in 1772 do magt der edelen omverwierp en door het volk gerugsteund, het koninklijk gezag vrij onafhankelijk maakte.

Eindelijk ontstonden er telkens na elke groote Fransche Om-wonteling bewegingen in vele staten van Europa, die min of meer duurzame gevolgen hadden. Zoo zag hat laatst der XVIII^de eeuw in Italië het koningrijk Sardinië tot eeno Ligurische republiek, do kerkelijko staat tot eene Romeinscho, Napels tot eene Parthonopoisehe republiek vormen. In 1848 zag men analoge verschijnselen.

De opstanden dor Hongaren, Polen, Grieken, Belgen zijn eer tot do onafhankelijkheidsoorlogen te rekenen en komen dus hier niet in aanmerking.

OMWENTELING. Dit woord wordt met betrekking tot oen hemelligchaam in twee beteekenissen gebezigd. Vooreerst als do beweging, die hot in eeno baan, welke volgens do theorie van Newton eene kegelsnede moet zijn, rondom een ander lig-chaam heeft, gelijk do maan om de aarde en deze om de zon. Deze beweging is meer dan waarschijnlijk aan allo hemclligcha-men gemeen (zie Zon cn Zwaartepunt). Ten tweede als de beweging van oen hemolligchaam om zich zelf, d. i. om eene lijn, die men zich voorstelt door het middelpunt en door twee tegen elkander over staande punten der oppervlakte to gaan, welke lijn de as wordt genoemd (zie Pool), waarom ook deze O. doorgaans den naam van aswenteling draagt. Bij de aarde nemen wij haar onmiddelijk waar door het afwisselen van dag en nacht. Bij de maan is de tijd der aswenteling gelijk aan dien van haren sy-nodischen omloop, gelijk daaruit blijkt, dat zij aan de aarde bestendig dezelfde zijde toekeert, gelijk men aan hare vlekken ziet. Soortgelijke vlekken ziet men ook op de zon en de meesten der groote planeten, waaruit wij het besluit trekken tot het bestaan en den tijd harer aswenteling, welke even standvastig is bevonden als die der aardo (zie Dag).

OMWINDSEL. De bladaehtige organen, welke aan de bloei-wijzen voorkomen, heeten schutblaadjes (Bractme). Staan nude schutblaadjes zeer digt bij elkander, zoodat zij eeno krans vormen, dan ontstaat het omwindsel (involucrum):, die, welke aan don voet der takken van den 2^d,!n rang voorkomen, worden met den naam van omwindseltjes (involucellae) bestempeld. De O. komen o. a. voor bij de schermdragende planten (Umbclli/erae), verder als dusgenaamde algemecne kelk bij de familie der Composi-tae en als Napje (Cupula) bij velen onzer breedgebladerde hoornen , z. a. bij den Beuk, den Eik en den Hazelaar. B.

ONATAS, een Grieksch beeldhouwer en schilder, de zoon van Micon van Aegina, leefde en werkte van de 78^st0 tot de 83quot;¹⁰ Olympiade. Hij wordt niet door Plinius, maar daarentegen met hoogen lof door Pausanias vermeld. Onder zijne werken noemt die schrijver vooreerst een metalen beeld van Hercules, tien el hoog; sterker nog roemt hij een Apollo, die te Per-gamus was opgerigt. Voor do Pheneaten vervaardigde O. het beeld van Mercurius, dat te Olympia stond; voor Phigalia een metalen beeld van Melena. Een Agamemnon, behoorende tot eene groep van Griekscho helden, door O. vervaardigd, wordt door Pausanias mede hoog geroemd. Ook als schilder schijnt O. te hebben uitgemunt. In bet vestibulum van den tempel van Mi-nerva-Area te Plataea schilderde hij met Polygnotos op den muur van den eersten veldtogt der Argivers tegen Thebe, den dood van Eteocles on Polynices en de smart hunner moeder Eurygania over dit dubbele verlies.

ONBESTREKEN RUIMTE. In de versterkingskunst geeft men dezen naam in het bijzonder aan het terrein, dat bij eenen uitspringenden hoek bevat is tusschen de loodlijnen, die in het hoekpunt op do faccn worden opgerigt. De O. R. behoor; dus tot het trace; men kan haar verminderen door in den saillant eenigo stukken en barbette to plaatsen of door hem af te ronden of af te snijden. Even als do O. R. bij het tracé, heef: men den dooden hoek bij het profiel. Deze bestaat bij inspringende hoekon en begint dadr, waar het verlengde der plongéo van eene der facen den graehtsbodem der andere bestreken face snijdt, ofschoon de hoek slechts volkomen dood is, waar de graehtsbodem moer dan manslengte beneden het verlengde der plonge'e ligt. Bij gewone veldwerken is de doode hoek nagenoeg 36, dr volkomen doode hoek 23 ellen.

ONBEVLEKTE ONTVANGENIS. Toen zich in de onwetendheid der middeleeuwen het denkbeeld van erfzonde in di

meest grove vormen omwikkelde, begon men — Paschasius Kad-bertus (zie J^Jasc/iasius) zooveel men weet het eerst — het voor onbestaanbaar piet de eer van de moeder des Heeren, en diens geboorte uit haar, te houden, dat de moedermaagd, even als alle andere menschen, in zonde ontvangen en geboren zou zijn, zoodat daaruit de meening ontstond, dat de geslachtsgemeenschap van Maria's ouders, die aan haar het leven gaf, moest hebben plaats gehad zonder dat daaraan het zondige kleefde, dat er anders oiivermydelijk mede gepaard gaat. Dit nu drukt de kerk uit door: immaculata conceptio (O. O.). Het zou aan den beschaafden lezer van dit woordenboek zeker niet welgevallig zijn, indien wij traden in de hoogst onkiesche, ja liederlijke voorstellingen, stellingen en bedenkingen, tot welke dit leerstuk, in de kleinste bijzonderheden uitgeplozen, bij do scholastieke godgeleerdheid dor 11. Catholieke kerk heeft aanleiding gegeven. Wij vergenoegen ons met van de geschiedenis van dit beruchte leerstuk het volgende (e zeggen. In het jaar 1140 werd deze vroeger meermalen verdedigde en tegengesproken opvatting door de godgeleerden te Lyon in bepaalde bewoordingen als waarheid vastgesteld en daarop ecu feest ter eere van Maria's O. O. verordend. Doch misschien wel alleeu omdat dit van de Franciscanen was uitgegaan, werd het leerstuk door hunne erfvijanden, de Dominicanen, nadrukkelijk bestreden. De pausen waren lang huiverig om zich aangaande het bewuste leerstuk te verklaren, daar zij schroomden, de eene of andere der twee genoemde mag-tige orden zich ten vijand te maken, en 1'ius de V^llc, Paulus de IV'¹, Gregorius de XV^ en Alexander de Vilquot;¹⁰ bepaalden er zich behoedzaam bij, aan beide partijen het zwijgen op te leggen , de zaak in het midden latende. Zelfs Clemens do XI⁽ⁱ', die eenen slap verder ging, door in het jaar 1708 het feest der O. O. als eénen algemeenen feestdag in de kerk voor te schrijven, verbood slechts aan de Dominicanen, het leerstuk zelf openlijk te bestrijden, doch te gelijk aan de Franciscanen, om de leer der Dominicanen als dwaalleer te veroordeelen. Eindelijk waagde het Plus de IX^llc, in het jaar 1854 het leerstuk der O. O. van Maria als leer der R. Catholieke kerk af te kondigen, hetgeen ook in eenen tijd, waarin die kerk onder de onbepaalde heerschappij van het Jezuitismus staat, zonder vrees voor nadee-lige gevolgen of bedenkelijke bewegingen geschieden kon. Wel was een besluit in gelijken zin reeds in het jaar 1438 door hot concilie van Bazel genomen; doch daar zeer vele besluiten van die kerkvergadering tegen den wil van den paus streden en het concilie daarom naar Ferrara verlegd was, veroordeelde hij de besluiten der Bazelsche prelaten, waarin dus ook dat aangaande de O. O. begrepen was.

Zie voorts; Alff, Maria peccalo immwris (Hildesheim 1712); ile Alva et Astorga, Funiculi nudi. de conceptu mentis el ventris eet. (Brussel 1561, verm. aid. 1063); Bonitus, Elucidurium de conceptione incontaminata virginis yloriosae (Napels 1607); Bor-gius. Pro tuenda immaculata Deiparae conceptione (Parijs 1729); Calixtus, Beatae AJariae vnmaculaiae conceptionis historia (Helm-stadt 1696); de Castillo, JÜe praeservatione Mariae virginis ah ori-ijinali peccalo (Antwerpen 1642); Launoy, Prescriptions touchants la conception de nvlre Dame (Parijs 1677); Damianus de Lugone, De Jesto in honor on immaculatae conceptionis beatae Mariae (Antwerpen 1616); Martinellus, Speculum senlenliae de beatae virginis conceptione (Padua 1628); Muratori, .De «tou/it, eet (Milaan 1741); Perusinus, Speculum de conceptione beatae Virginis (Padua 1627); en Analysis conceptions hcatae Mariae (Venetic 1634); Schiezel, Mamale Confralernilatis Conceptionis Deiparae Virginis (Weenen 1642); Scherlzer, De quaestionc, an beata virgo sit absque peccalo concepla (Leipzig 1671); Sfondratus, Innocentia vindi-cata pro immaculato conceptu Deiparae (St. Gallen 1695); De Torres, De mysterio conceptionis immaculatae Mariae (Augsburg 1620); Veijel, Rom. cath dubitans de conceptione beatae virginis Mariae (Frankfort en Leipzig 1697); Wadding, Legatio regum Hispaniae ad papa/n definienda controversia de immaculata conceptione (Leuven 1624).

ONBEVOEGDHEID heet in regten de toestand van hen, die volgens de wet van zeker regt zijn uitgesloten. Men kan de onbevoegdheden verdeden in staatkundige en burgerlijke, al naarmate het regt, waarvan de uitsluiting bedoeld wordt; men kan haar voorts verdeden in algemeene en betrekkelijke, dat wil zeggen, in eene O. die de aldus bedoelde personen altijd treft, en in eene O., die hen onder zekere omstandigheden slechts uitsluit. Algemeene staatkundige O. bestaat er voor Nederlanders niet volgens onze grondwet; voldoet men aan de door de wet vastgestelde vereisehten, dan kan ieder Nederlander alle burger-schapsregten uitoefenen en tot iedere betrekking benoemd worden. Tot het laatste zijn zelfs vreemdelingen onder zekere omstandigheden bevoegd. Als betrekkelijke Onbevoegdheden op staatsregterljjk gebied kan men beschouwen de onvereenigbaar-heid van zekere function met elkander. Zoo zijn in art. 91 der grondwet een aantal waardigheden opgenoemd, die onvereenig-baar zijn met het lidmaatschap der staten-generaal.

In het burgerlijke regt kent men bij ons thans ook geene algemeene O. meer. Volgens art. 2 van het Burgerlijk Wetboek zijn allen, die zich op het grondgebied van den staat bevinden, bevoegd tot hot genot der burgerregten; en art. 9 der wet houdende algemeene bepalingen der wetgeving van het koningrijk, „kent aan vreemdelingen hetzelfde burgerlijk regt toe als Nederlanders.quot; Eindelijk bepaalt art. 4 Burgerlek Wetboek dat „het verlies van allo burgerlijke regtenquot; niet meer mogelijk is.

Tot het genieten en uitoefenen van zekere bepaalde burgerlijke regten bestaan natuurlijk Onbevoegdheden. Zoo zijn bepaalde categoriën van personen onbevoegd tot de voogdij en curatele; anderen onbevoegd tot het verkrijgen van erfenissen in het algemeen, anderen weder tot het verkrijgen van erfenissen bij uitersten wil, anderen eindelijk onbevoegd tot het verkrijgen van erfenissen bij uitersten wil van bepaalde personen of voor meer dan een bepaald gedeelte.

ONDERDEWIJNGAART CANZIUS. (Zie Canzius.)

ONDERGANG van een hemelligchaam noemt men in de ster-rekunde deszelfs doorgang door het vlak van den horizon van boven naar onderen, gelijk opgang of opkomst dien doorgang van beneden naar boven den horizon aanduidt. Het oogenblik van den waren op- en ondergang is niet hetzelfde met dat van den schijnbaren, ook bij eenen vrijen horizon , daar de straalbreking het hemelligchaam nog boven den horizon doet zigtbaar blijven nadat de ware O. reeds heeft plaats gehad, en omgekeerd het reeds boven den horizon zigtbaar maakt, nog vodr den waren opgang.

ONDERGRONDPLOEG is een werktuig, dat op de wijze der mollen den grond opligt en omwoelt, en bestemd is om den gewonen ploeg te volgen en den vasten ondergrond eenige duimen diep te verkruimelen. In vorm komt het overeen met eenen gewonen voetploeg, waarvan het strijkbord is weggenomen, en met een' smallen schaar voorzien. Dit werktuig, het eerst in Engeland uitgevonden, werd spoedig in Nederland nagemaakt en is zeer nuttig op alle bouwerijen, waar men over een voldoend aantal paarden kan beschikken, en op plaatsen, waar het arbeidsloon hoog is. Op kleinere bouwerijen wordt hetzelfde doel beter koop bereikt door den grond achter den ploeg, in de voor, om te spitten of met grepen op te ligten.

ONDERSTELLING (Hypothese) noemt men in de wetenschappen eene stelling die men aanneemt ter verklaring van waarheden, feiten en verschijnselen, waarop men eene theorie wil gronden. Hoe meer feiten en verschijnselen eene hypothese verklaart en er mede overeen te brengen zijn, hoe waarschijnlijker zij wordt, en zoo er geene waarneming, tot nog toe, mede strijdt, kan zij als eene zoet of doorgaande regel aangenomen worden. Zoo is b. v. de hypothese van La Place omtrent den oorsprong van ons zonnestelsel van do hoogste waarschijnlijkheid, omdat hierdoor de verschijnselen van den omloop der planeten rondom de zon gereedeiyk kunnen worden verklaard, en geene sterre-kundige waarneming, tot nog toe, hiermede in strijd is. De hypothese thans omtrent het ontstaan van den dauw aangenomen, voldoet zoo zeer aan alle vereisehten van overeenkomst, met de waargenomene verschijnselen, dat men die wel als eene wet zoude kunnen aannemen. In de wijsgeerige en zedelijke wetenschappen, zijn de meeste uitspraken die men als algemeene waarheden aanneemt, hypothesen, b. v. de verschillende theorien over den oorsprong van het heelal, hot bestuur van God, de betrekking van ziel en ligchaam, de natuur van stof en geest, enz. De zedelijke grondbeginselen hebben daarentegen eene méér dan hypothetische waarde, zij zijn volstrekt zeker en onomstootelijk, maar in hunne toepassing moet men somtijds tot hypothesen zijne toevlugt nemen om tot de verklaring van sommige feiten en verschijnselen

in de zedelijke wereld te geraken; b. v. in den strijd tusschen 1 het determinismus en indeterminismus, of de zedelijk vrije of onvrije wil. In de zekerste der wetenschappen, in de wiskunde zelfs, is men soms genoodzaakt eene O. of hypothese aan te nemen, om hierdoor sommige stellingen en vraagstukken te bewijzen. Door nadere waarnemingen en nieuw ontdekte feiten kan eene hypothese als geheel ongegrond weder terzijde worden geschoven en geheel onbruikbaar worden (verg. Mill's System of Logic, Londen 1848).

ONDERVALDIilJVERS. (Zie Praedeslmalie).

ONDERWERELD. (Zio Uades).

ONDERWIJS. Onderrigt en O., van bijna gelijke beteekonis, in 't algemeen onderling riglen, iereyl wijzen, worden meer in 't bijzonder gebruikt voor dat gedeelte der opvoeding, waarbij het niet enkel geldt de ontwikkeling der krachten en vermogens van den menseh voor zich, voor een bijzonder gezin of geslacht, maar daarenboven het aanloeren van die algemeene kennis en kunstvaardigheden, welke later het kind, als maatschappelijk wezen, voor zijne vestiging en werking in de zamenlevlng onmisbaar zijn. Heeft nu de opvoeding (zio Opvoeding) tot hoofddoel den menseh naar ieders byzonderen aanleg tot do hoogst mogelijke volkomenheid te ontwikkelen, het O. behoort dan ook dat doel in het oog te houden. Het moet daarom 1quot;. ontwikkelend, vormend en opvoedend wezen, en 2''. zich niet bepalen tot eene opleiding voor een bijzonder beroep of bijzondoren stand, maar integendeel opnemen die vakken en kundigheden, welke naar do beschaving en behoeften der maatschappij voor ieder lid onmisbaar zijn.

Uit dit algemeene oogpunt beschouwd, kan men derhalve de inrigtingen van O. in vier afdeelingen onderscheiden, namelijk:

1°. Voorbereidend O. in kleinkinder-of bewaarscholen voor kinderen beneden de zes of zeven jaren, geen eigelijke leerscholen, maar aanvulling en vervanging der moederzorg en huiselijke opvoeding, by de aanvankelijke ligchamelljke, verstandelijke en zedelijke ontwikkeling.

2°. Lagere of volksscholen voor kinderen tot twaalf of vyftien jaren, zich aan do vorige aansluitende, maar meer bijzonder bestemd tot het aanleercn van die kennis en kunstvaardigheid, die voor eiken stand en ieder bedrijf in de maatschappij onmisbaar zijn, hetzij tot ontwikkeling en vorming van den menseh, hetzij later als middel van onderling verkeer en werking in do maatschappij. In dit laatste opzigt staan op den voorgrond; het lezen, schrijven, rekenen; wijders do aanschouwelijke kennis van do omringende voorwerpen, van de belangrijkste verschijnselen in de natuur, van den aardbol, do geschiedenis, de gezondheidsleer, en vooral do zedelijke en godsdienstige rigting van 't gemoed en den wil, enz. — Bij eene goede inrigting van dit eerste en algemeene volksonderwijs behoort derhalve dat tweederlei doel in het oog gehouden te worden; het is mededeeling van kennis, maar ook tevens aansluiting, aanvulling en voortzetting van de huiselijke opvoeding; het is voor een overgroot getal leerlingen de laatste uitzet, waarmede zij in het woelige maatschappelijko leven worden opgenomen. Bij nog zoo weinig ontwikkelde kinderen komt dan ook geen wetenschappelijke gang en leervorm te pas; alle begrippen moeten afgeleid en vastgeknoopt worden door zinnelijke aanschouwing en duidelijke, populaire redenering, welke de leerling door vlijtige oefening en praktische toepassing zich moet eigen maken. — Dit algemeene volksonderwijs, voldoende voor de lagere standen, het aanvangspunt voor do meervermogende en hooge standen, wordt dan ook in mindere of meerdere uitgebreidheid gegeven In armen-, tusschen- en burgerscholen, en zelfs voor do laatstgenoemden, met bijvoeging van de beginselen der moest beschaafde levende talen, in scholen van meer uitgebreid lager O. De geschiedenis en ervaring toouen ten duidelijkste, dat het volksonderwijs het meest bloeit in zoodanige staten, waar het, vrij van kerkdijken- en sektendwang, een voorwerp is van de aanhoudende zorg van den staat, die door het bevorderen van ware verlichting en echte zedelijkheid bij al zijne burgers de inwendige rust en den uiterlijken welstand het best verzekert.

Die hooge waardij van dat algemeen volksonderwijs, tevens als volksopvoeding, voor de welvaart der natiën is ook sedert den aanvang der XIXquot;¹⁰ eeuw meer bijzonder erkend en door staatswetten geregeld cn vastgesteld. Dit heeft vooral plaats gehad VII.

in Nederland, Zwitserland, Denemarken, in sommige staten vun Duitschland (als Saksen, Wurtemberg, Baden, enz.), terwijl het in anderen, als Prulssen, Oostenrijk enz. alsmede in Groot-Brittannië door kerkelijke en politieke beginselen en begrippen zeer wankelend, en in de zuidelijke of Romanische deolen van Europa nog zeer ten achteren is; hoewel ook daar de maatschappelijke ontwikkeling en het internationaal verkeer de verbreiding en vestiging van dat volksonderwijs meer en meer doen veld winnen. Zelfs hebben in dit opzigt zich verschillende mannen bij hen verdienstelijk gemaakt, als in Engeland Lancaster en Bell, die op werktuigolijke en technische wijze honderden armen-leerllngen te gelijk door een' enkelen leermeester in het lezen, schrijven en rekenen deden onderrigten; bij ons en in Duitschland beproefd, kon die leerwijze, door gebrek aan paedagogischo beginselen , geen' Ingang vinden. Minder belangrijk is de leerwijze van Jaeotot (Zie Jacotol), waarvan enkele grepen bij het bijzonder of individueel onderrigt te pas komen, maar waarvan bij het opvoedend volksonderwijs geen ine'quot;'odlscho voortgang te verwachten is. — Meer duurzamer verdienste verwierf zich do Zwitser Festalozzi (zio Pestalozzi) zoowel ten aanzien van het volksonderwijs als van de volksopvoeding, welke zijne school in verband met elkander aanduidde als do ontwikkeling naar den gang der natuur van den aanleg, do krachten en vermogens van den menseh, vooral door aansehouwlng. Zijne verdienste ligt minder in do methode en do vormen, waarvan hij zoo veel verwachtte, dan wel in de zielkundige grondslagen en beginselen, die de verdere wetenschappelijke ontwikkeling der paedagogie zeer bevorderd hebben.

Met regt wordt dan ook het lager O. beschouwd als een der factoren, waaruit men den staat van ontwikkeling en beschaving dor maatschappijen en staten kan opmaken. Waar het naar bepaalde wetten algemeen is geregeld en wordt bestuurd, waar het als eene van de gewigtigste aangelegenheden der maatschappijen wordt beschouwd en ondersteund, waar in elke gemeente voldoende inrigtingen bestaan, om er de 15 of 20 proeent kinderen van do bovolking tot hun vijftiende jaar op te nemen en to onderwijzen, daar voorzeker zal het moer bloeljen, meer verstau-dolijke vruchten afwerpen, eene hoogere mate van geestbeschaving aanduiden on ten gevolge hebben, dan in zoodanige gemeenten, waar het slechts door 4 of 5 proeent van de bevolking ongeregeld en afgebroken wordt bijgewoond. Bij het verlaten dier inrigtingen is voor de meesten der mingegoeden op 12- en 13-jarigon leeftijd het tijdperk hunner schoolopvoeding afgeloopen en zij treden in maatschappelijke betrekkingen. Bij de meerge-gocden en vermogenden is dit lager O., ontwikkelend en vormend, het aanvangspunt, waaraan hun verder O. vastgeknoopt, en de grondslag waarop hot gevestigd moet worden. Het is door de wet en de Reglementen van 1806 bij ons in Nederland geregeld en in Augustus 1857 door oene nieuwe wet hervormd, in welker eerste artikel de omvang van het gewoon on meer uitgebreid lager O. is bepaald, en die wijders eene geheel gewijzigde administrative inrigting ten gevolge heeft gehad.

Maar van nu aan behoeft het O. der individuen eene meer bijzondere rigting in betrekking tot ieders vestiging in de burgermaatschappij, waartoe hij zich nu moet bekwamen. Hot houdt op algemeen volks- of lager O. te zijn; het moet als derde trap zich onderscheiden naar do verschillende behoeften der kunnen en standen, der bedrijven, ambachten en beroepen; het moet min of meer wetenschappelijk, zoowel praktisch als theoretisch wezen, om aan de eischen van nijverheid en kunstoefening, van landbouw, handel en zeevaart, enz. te kunnen voldoen. Dit onderrigt, eene voortzetting en uitbreiding van het lager en ten deele eene voorbereiding tot het hooger of geleerd O., wordt daarom bij ons, middelbaar O., bij do Fransehen secondair genoemd, welks wettelijke regeling en inrigting nog gewacht wordt; ofschoon er bij ons, als elders, eene menigte instituten bestaan, die daartoe in meerdere of mindere mate behooren. Door de zoo uiteenioo-pende behoeften der verschillende standen in do maatschappij schynt het uiterst mooljelijk, zoo niet onmogelijk , eene wetenschappelijke bepaling te geven van den aard en do inrigting van dit middelbaar O. Men kan evenwel aannemen, dat er vierderlei soort van inrigtingen toe zouden moeten behooren; als:

1°. Inrigtingen voor den geringen stand voor arbeiders cn amhachls-lieden, waarin het lager onderrigt wordt herhaalden uitgebreid,

13

cn dc leerlingen tevens praktisch geoefend worden in het hand-teekenen en de beginselen van natuur- meet- en werktuigkunde, enz.

2°. Innglingen voor den handel en wat daarmede in betrekking staat, waarin alzoo de beoefening van levende talen, het boekhouden, handelskennis en wetenschappen, als aardrijks-, volken-en warenkunde, enz. vooral als hoofdzaken in aanmerking komen.

3°. Inriytingen, waarin, behalve de levende talen en het hand-teekenen, de wis-, natuur-, werktuig- en scheikundige wetenschap-pen de hoofdvakken van het onderrigt uitmaken, ter voorbereiding en opleiding der jongelingschap tot industrie en fabriekwezen, tot den krijgsstand en het zeewezen, enz.

4°. Eindelijk nog Inrigtingen, als onze latijnsche scholen en gymnasiën, ter voorbereiding voor de hoogere studiën, alwaar de wetenschappen en talen, vooral de Latijnsche en Grieksche, grondig onderwezen worden.

I)e inrigtingen n⁰. 1 zouden bijna in iedere gemeente met weinig kosten als eene vervolgschool op de lagere kunnen opgerigt en verbonden worden. De inrigtingen n⁰. 2 en 3 zouden, voor hetgeen zij met elkander gemeen hebben vereenigd, maar ten aanzien van hare speciale verschillen in twee afdeelingen A en B. in dezelfde inrigting kunnen gescheiden worden. De vereeniging dier inrigtingen met die onder n⁰. 4 schijnt, om het bijzonder doel van deze, minder aan te bevelen. Het gymnasium behoorde goed voorbereide leerlingen van de scholen voor uitgebreid lager O. op hun 14^dc of 15^de jaar over te nemen, om hun in de 4 of 5 volgende jaren een bepaald wetenschappelijk onderrigt te geven, zonder met twaalfjarige knapen aan te vangen en daardoor het gebied van het lager en gymnasiaal O., tot nadeel van beiden, in elkander te doen vloeljen.

De laatste of vierde trap van O. is het hoog er O,, dat op athenecn, seminariën, academiën en universiteiten, daarom ook hoogescholen genoemd, wordt gegeven. De onderwijzers aan die inrigtingen heeten hoogleeraars of professoren. Voor zooveel deze instellingen door het rijk bekostigd en onderhouden worden, zijn zij, behoudens eenige latere quot;wijzigingen, nog altijd ingerigt naar het koninklijk besluit van 2 Augustus 1815, ofschoon ook daarvoor eene nieuwe regeling bij eene wet wordt gewacht. Vergelijk

het artikel Instellingen voor rvetenschap en knust. I. Scholen; deel V. blz. 46—50.

Zie voorts Berkhout, Geschiedenis van het O. (Amsterdam 1824),

ONDERZEESCHE TELEGKAAVH. Zoodra men do telegra-1'hie door middel van het eloctro-magnetismus (zie Galvanismus) hegon in te voeren, gevoelde men behoefte om den draad ook onder water te doen doorloo]ion; en toen men op die wijze rivieroevers aan elkander verbonden had, begeerde men ook door middel van eenen onderzeeschen draad allereerst Engeland in telegraphische gemeenschap te brengen met hot vaste land van Europa. Men koos daartoe don kortsten afstand, do zeeëngte tusschen Dover en Galais. Maar het vervaardigen en leggen van zulk eenen reusachtigcn draad, die ruim 45,000 Ned. ellen lang moest zijn, eisehte groote voorzorgen, die sedert ook in de hoofdzaak bij andere Onderzeesehe Telegraphen genomen zijn. Dc draad bestaat uit vier koperen draden. Do kern van den kabel bestaat uit vier koperdraden, eik afzonderlijk van eene afzonderlijke gutta-percha bekleeding voorzien en te zamon door hennip, pek en talk tot een koord van 1 duim middellijn verbonden. Die koord is mot werk omgeven en alles ingesloten door een twaalftal gegalvaniseerde ijzeren draden, elk ongeveer ! duim dik, die van het geheel een metalen kabel maken van 4,| duim dikte (zie de afbeelding). Deze kabel had een gewigt van ruim 180,000 Ned. pond.

loen de geheele kabel met veel kunst vervaardigd was, werd hij met behulp van allervernuftigsle toestellen om eenen grooten trommel gewonden, die zich aan boord van eene stoomboot bevond. Onder het voortstoomen werd de kabel afgewonden, terwijl om de 300 voet looden gewigtcn aan den draad werden bevestigd, ten einde hem op den bodem der zee vast te houden. Dat afwinden en leggen duurde drie dagen, en op den 28^,t011 September 1851 verkondigde de draad zelf zijne gelukkige voltooijing. Dit art. geldt alleen den draad voor do telegraphische gemeenschap over de zee; voorts zie men het art. Telegraaph.

ONDERZE11 ING is het door de Nedörlandsche wetgeving

uitgevonden Nederlandschc woord voor hypotheek, waarvan het eene letterlijke, doch minder duidelijke vertaling is. O. dnn of hypotheek is het zakelijk regt, door een schuldenaar gegeven aan een' schuldeischer op een onroerend goed, om daaruit, alleen en boven de andere schuldeischers zijne schuldvordering te verhalen. Betaalt dus do schuldenaar op den bepaalden tijd zijne schuld niet, of blijft hij achterstallig in het afdoen der overeengekomen renten , dan moet do opbrengst van het onroerend goed strekken, om den schuldeiBcher, die hypotheek bedongen heeft, te betalen. De verkoop en de toewijzing der opbrengst ten bc-loope zijner schuldvordering kan door don schuldeischer alsdan in regten gevorderd worden; maar om tijd en kosten te sparen, maakt men bij het aangaan dor hypotheek meestal het beding, dat in geval van niet betaling de schuldeischer gemngtigd zal zijn, hot gehypothekeerde goed in het openbaar te verkoopen. Op hetzelfde goed kan moer dan één hypotheek gevestigd zijn: alsdan wordt do tweede hypothekaire schuldeischer eerst voldaan na den eersten, zoo er dan nog iets overblijft van den opbrengst van het goed. Hypotheek moet worden aangegaan bij notariële acte; zij moet gevestigd zijn op bepaaldelijk aangewezene goederen en voor eene vaste, uitgedrukte som, en die acte moet, in haren hoofdzakelyken inhoud, worden overgeschreven in de openbare daartoe bestemde registers, die toevertrouwd zijn aan de zorg van den hypotheekbewaarder. In die registers wordt de hypotheek ingeschreven achter de kadastrale nummers der pereeelen waarop zij rust, zoodat men bij ons dus terstond zien kan, of, voor hoevoel en aan wien een goed verhypothekeerd is. En in die registers mag iedereen van don bewaarder inzage vorderen, en een afschrift vragen van do acten, dio er op ingeschreven zijn. Daar hypotheek een zakelijk regt is, oefent de schuldeischer het uit tegen het verbonden goed, al is het ook in andere handen dan die van den schuldenaar overgegaan. Wie dus een onroerend goed koopt, moet beginnen met zich door eene inzage in de hypothoek-registers te vergewissen of het al dan niet belast is. Zoo ja, dan zal hij wel doen, met gebruik te maken van die handelwijze, die hem voor nadoel vrijwaren kan; b. v. om de ge-regtelijke rangschikking te verlangen , d. i. te vorderen dat de kooppenningen besteed worden tot afbetaling der hypothekaire schuldeischers voor zooveel mogelijk, ten gevolge waarvan het goed alsdan geheel bevrijd wordt, ook van die hypotheken die misschien niet voldaan zijn. Dit vereischt echter nog al veel lastige en kostbare vormen, (zie art 1255 B. W.). Een gelijksoortig gevolg echter heeft ook de onderhandscho betaling door den koo-per gedaan uit de kooppenningen aan de hypothecaire schuldeischers (art. 1438, 2quot;). Eindelijk zal de koopor ook slechts zooveel aan den eigenaar kunnen betalen, als het goed meer waard i?

dan de hypotheek, en voor do rest dus gelijk men zegt, zelf de hypotheek overnemen.

Bij onteigening heeft de hypotoekhouder regt op do som die als schadeloosstelling gegeven wordt, en kan zich als belanghebbende in de schikking tusschen de partijen voegen (art. 3 en 43 der Wet van den 28^Bllt;!n Augustus 1851 Staatsbl. n⁰. 125).

In geval van assurantie, kan de hypotheekhouder van den schuldenaar bedingen, dat bij vernietiging van het perceel door brand, de te vergoeden som hem ten beloope zijner schuldvordering zal worden uitbetaald, (art. 297 en 298 Wetb. v. Kooph.).

ONDOORDRINGBAARHEID is de eigenschap, dat daar waar een ligchaam zich bevindt, een ander niet gelijktijdig aanwezig kan zijn. Indien dus een vat mot eenige vaste of vloeibare stof gevuld is, kan men geene andere ligchamen in dat vat brengen. Voor vaste ligchamen is dit klaarblijkelijk. Twee ijzeren kogels kunnen niet tegelijkertijd dezelfde plaats beslaan. Evenwel zijn er veel ligchamen, die niet geheel ondoordringbaar schijnen. Men heeft bijv. sommige steensoorten, dieevenwelTion-der in omvang toe te nemen aanzienlijke hoeveelheden vloeistof kunnen opnemen. Dit is geen gevolg van een gebrek aan O. maar hot bewijst alleen, dat do doelen dier ligchamen door groo-tere tusschenruinaten zijn gescheiden, welke nu naar omstandigheden met lucht, water, enz. kunnen gevuld worden. De O. der vloeistoft'en is even klaarblijkelijk als dio der vaste ligchamen. Men zoude te vergeefs pogen een ander ligchaam in een val met water gevuld te brengen zonder een gedeelte van hot vocht te doen overloopon. Daar echter de vloeistoilon altijd veerkrachtig zijn, kunnen zij een gedeelte van de plaats, dio zij beslaan aan andere ligchamen overlaten. Dit bewijst niets tegen de O. want zij nemen alleen eene kleinere plaats in door de lucht, enz., die tusschen hare deelen aanwezig is, to verdrijven. Om do O. der luchtsoorten, die in hol oneindige zamenpersbaar zijn te bewijzen, behoeft men slechts een omgekeerd glas in het water te dompelen. Het vocht zal dan door do lucht, welke in het glas aanwezig is, belet worden daarin op to stijgen. L.

O'NEAL (Johannes). Een Xersch vrijbuiter, dio in doXVI^de eeuw leefde en vermaard is door zijn hardnekkig bestrijden van koningin Elisabeth. Ofschoon hij aanvankelijk met weinig voorspoed de wapenen gevoerd had, werd hij, na ten jaro 1567 de overwinning op de Schotten behaald te hebben, zoo overmoedig, dat hij den aartsbissehoppolijkon zetel van Ierland in brand stak. Hij wilde nu den titel van koning van Ulster aannemen, doch werd in Schotland verslagen.

Een zijner nakomelingen

O'NEAL (Terentiüs), bijgenaamd de groote O., was een zeer geleerd man. Hij wilde uit nationale fierheid nooit eene gunst uit

kouinklijko hand aannemen, verklarende liever de oudste edelman dan de jongste pair van Ierland to willen zijn. Zich te Londen ophoudende tot hot vergelijken en verklaren van oude handschriften, overleed hij aldaar den l^8lcn Junij 1716.

ONEGA. Een meer in Rushuid, in het gouvernement OIouez, hot grootste van Europa na het meer Ladoga. Het heeft eene lengte van 30 bij eene gemiddelde breedte van 11 en eene oppervlakte van 230 □ Duitsche mijlen. ]-)e rivier Swir maakt de gemeenschap uit met het meer Ladoga, de Wodla, met het meer van denzelfden naam. Verseheidene kleinere stroomen storten hun water uit in het meer Onega; bovendien is het langs de door keizerin Maria Feodorowna aangelegde kanalen in verbinding met de Kaspische zee, de Witte zee, do Wolga en de Dwina. De vaart op het meer is gevaarlijk, doch wordt vermeden, door het Onegakanaal, dat Mytegra met Wosznessenskoo, aan de Swir verbindt. Op den westelijken oever vindt men l'e-trosawodsk, de hoofdplaats van OIouez. In het meer treft men eeuige bewoonbare eilanden aan; het water is helder en zeer vischrijk.

ONEGLIA is eene kleine, maar heerlijk gelegen stad in het Fransche departement Nizza, ter plaatse waar het riviertje de Impero zich in de golf van Genua uitstort. Zij heeft eene haven, 4 kloosters en een gymnasium. Hare bevolking bedraagt 4,000 inwoners, die zich bijna alleen op den olijfbouw en den handel in olijfolie toeleggen. Deze tak van nijverheid is er dan ook zeer bloeijend.

ONEINDIG GROOT en KLEIN. De theorie van de oneindig groote en kleine grootheden ligt ten grondslag aan de differentiaal- en integraal-rekening. Het nut, dat deze grootheden voor de wetenschap in haro ontwikkeling gehad hebben en nog steeds hebben, kan alleen naar waarde geschat worden door hem, die de hoogero wiskunde beoefend heeft en de vruchten, die hare toepassing op het dagelijksch leven aanhoudend afwerpt, mogt leeren kennen en smaken. Het is niet mogelijk do genoemde theorie in zijne bijzonderheden te ontwikkelen, zoodat zij voor een ieder verstaanbaar cn begrijpelijk wordt, doch ook al wilde men dit, gesteld dat het mogelijk ware, dan nog zou een dusdanige ontwikkeling hier ten eenenmale misplaatst en geheel doelloos zijn; de wiskundige toch, is in het bezit van uitgebreidere werken, waarin dit punt, naar die eiseh uiteengezet is, en voor den niet wiskundige blijven het drooge beschouwingen, waarvan hij het voordeel niet inziet en die hij hoogstens eens zal doorloopen, om zijne nieuwsgierigheid te bevredigen. Wij zullen ons daarom bepalen bij eene verklaring van het begrip, en alleenlijk trachten deze zoo algemeen verstaanbaar als mogelijk te maken.

Al hetgeen wij ons kunnen voorstellen heeft zijne grenzen; het is voor vermeerdering en vermindering vatbaar en wordt in het algemeen aangeduid door de benaming van eindige grootheid. Voldoet iets niet aan de genoemde voorwaarden, dan is het oneindig-, en daar wij ons niets zonder grenzen kunnen denkeu, stellen wij ons het oneindige voor met grenzen, dio bf zoo nabij elkander, of zoo ver van elkander verwijderd zijn, dat zij niet kunnen onderscheiden worden of voor gelijktijdig overzigt vatbaar zijn. In het eerste geval noemt men de grootheden oneindig klein, in het laatste oneindig groot.

Deze benamingen kunnen zoowel in een' betrekkelijken, als in oen' volstrekten zin opgevat worden; doch, wanneer het niet uitdrukkelijk gezegd is, wordt altoos de laatste opvatting bedoeld. Een hoek bij voorbeeld is eindig, wanneer men hem beschouwt in betrekking tot vier regte hoeken; hij is daarentegen oneindig groot, wanneer men in hem ziet do vlakte, die zich tiisschen zijne beenen uitbreidt. Daaruit kunnen wij do gevolgtrekking opmaken dat oneindige grootheden in eindige eenheden uitgedrukt, door geene eindige betrekking kunnen worden voorgesteld, doch, dat dit wel het geval zal zijn, wanneer de maat zelve niet eindig is. Wanneer eene oneindig kleine grootheid door eene eindige grootheid gemeten wordt zoo zal do betrekking alleen door o kunnen worden uitgedrukt, terwijl van eene oneindig groote grootheid, de genoemde betrokking tot eene eindige waarde co zal zijn.

Neemt men, als maat eener lijn bij voorbeeld, oen zeer klein lijntje aan, zoodat het te klein is, dan dat men er zich eene eindige voorstelling van zou kunnen maken, dan zal het, op de groote lijn oen geheel aantal raaien uitgezet, als zamenstellend deel van deze zijne waarde behouden, doch wanneer men voortgaat, mot het uit te zetten, zal men ton laatste tot twee punten geraken wier afstand kleiner is dan do aangenomene maat, cn dus niet meer als eindige afstand gedacht kan worden en die ovenwei niet het zelfde punt zijn. Do betrekking tusschen de lijn cn hare maat zal dan werkelijk cc zijn on do grootere lijn, ofschoon eene eindige lengte hebbende, zelve met betrekking tot de kleine oneindig groot zijn.

Do betrekking tusschen oneindig kleine grootheden kan door een eindig getal worden voorgesteld. Om daarvan een denkbeeld te geven, stellen wij ons voor een' regthoek, waarvan do zijden zijn AB = 3 en AC = 4, en dus de diagonaal AD ±= 5; voorts ook een' regthoek, gelijkvormig met den eerstgonoemden, waarvan do zijden ah, ac en de diagonaal ad, als maten van de overeenkomstige zijden des grooten regthoeks worden aangenomen, doch zelve oneindig klein zijn. Alsdan zal men hebben AIS AC AC

—r- — — = —; = ao doch, uit de gelijkvormigheid der beide

ab ac ad

figuren leiden wij af: A15: AC: AD — ah: ac: ad = 3: 4: 5,

, ,«6 3 «6 3 ac 4 en dus ook: — = - ; — = —; — = - . Op gelijksoortige ac l ad 5 ad 5 ^{J 6}

wijze toont men aan, dat, wanneer twee eindige grootheden, in eindige maten uitgedrukt, een oneindig klein verschil hebben, zij als aan elkander gelijk kunnen beschouwd worden; doch dat die gelijkheid ophoudt te bestaan, wanneer beide maten oneindig klein worden genomen.

Op die wijze dus zal men zich eene betrekking van afhankelijkheid kunnen denken tusschen twee grootheden , die steeds kleiner en kleiner, en eindelijk gelijk o worden, op het oogenblik dat zij nul worden; want, men zal dan door het nul worden hebben te verstaan, dat zij oneindig klein zijn, doch in eindige maten uitgedrukt nul worden. Die onderscheiding tusschen nul en oneindig klein is noodzakelijk; want eene grootheid die nul is, is geene grootheid meer, terwijl eene oneindig kleine grootheid, haar bestaan als deel eener eindige grootheid behoudt. Zoo is het bij voorbeeld ongerijmd om te zeggen, dat de cosinus Oquot; gelijk is aan 1, want een boog van 0° is geene boog meer en kan dus geen cosinus hebben; doch, wanneer men zegt dat de cosinus van eene oneindig kleine boog een verschil oplevert met den straal, dat zelf eene oneindig kleine grootheid is, en aan dezen gelijk wordt, zoodra de eindige straal als maat wordt aangenomen, dan verkrggt de redenering een' verstaanbaren zin.

Behalve de genoemde oneindig kleine grootheden, die gelijksoortig en van elkaar afhankelijk zijn, en waarpan men den naam geeft van oneindig kleinen van denzelfden rang, onderscheidt men ook oneindig kleinen van den tweeden en hoogeren rang. Een oneindig kleine grootheid van den tweeden rang bij voorbeeld, is oneindig klein met betrekking tot een van den eersten rang, doch de betrekking tot een van gelijken en dus hier van den tweeden rang zal door een eindig getal worden voorgesteld.

Voorts zal men op oneindig kleine grootheden van denzelfden rang en van verschillenden rang sommige regels der algebra kunnen toepassen, cn zoodoende tot uitkomsten geraken, die hoogst belangrijk mogen genoemd worden. Zoo zal bij voorbeeld de som van een eindig aantal oneindig kleine grootheden van gelijken rang, wederom eene oneindig kleine grootheid van denzelfden rang zijn; doch, de som van een oneindig groot aantal dusdanige grootheden, zal eene oneindig kleine grootheid van lageren rang en bijgevolg ook eene eindige grootheid kunnen zijn.

Het zou ons te ver afleiden, indien wij over dit onderwerp in bijzonderheden wilden uitweiden. Echter zal het noodig zijn hier met een enkel woord te spreken over het verband tusschen de meer genoemde oneindig kleine grootheden en de zoogenaamde differentialen. Deze nu komen overeen met de oneindig kleine grootheden van den eersten rang. Wanneer nu eene grootheid in de functie van eene andere grootheid is uitgedrukt, en laatstgenoemde eene oneindig kleine aangroeijing ondergaat, zal zulks ook met de laatstgenoemde het geval zijn; beide dift'erentialen zullen oneindig kleine grootheden van den eersten rang zijn; en de betrekking van afhankelijkheid tusschen beiden ]zal uit de oorspronkelijke functie kuunon afgeleid worden. Die afleiding vormt

hetgeen men noemt do differentiaal-rekeningj zij leert nl/.oo uit do betrekking van afhankelijkheid tussehen twee Terandorlijko grootheden, die tussehen beider differentialen kennen, hetgeen men noemt de differentiaal-vergelijking opmaken en genoemde betrekkingen tot onderscheidene doeleinden aanwenden. De betrekking van afhankelijkheid tussehen de differentialen van veranderlijke grootheden is iu zeer vele gevallen niet mooijelljk uit den aard van het vraagstuk op te maken. Een lastiger vraagstuk echter is dit, om uit eeno differentiaal-vergelijking, die niet door differentieren ontstaan is, de betrekking van afhankelijkheid te vinden tussehen de grootheden zeiven. De daartoe gevorderde bewerking noemt men integreren; de vergelijking die men alsdan verkrijgt do integraal-vergelijking der oorspronkelijke differentiaal-vergeiyking; en de geheele leerwijze vormt hetgeen men noemt de integraal-rekening. Door de laatstgenoemde is men alzoo in staat om door de betrekking tussehen oneindig kleine grootheden, tot die tussehen de veranderlijke grootheden zelven te geraken. Hare toepassing op de wis- en natuurkundige weten-sehappen is van het hoogste belang, door haar alleen is het mogen gelukken tot de oplossing van vele vraagstukken te ge-geraken. (Zie verder de werken over Differentiaal- en Integraalrekening).

ONESICIUTUS van Aegina, die zijne boide zonen Andros-thenes en Philiseus aan het onderrigt van Diogenes den Cynicus ontrukken wilde, werd zelf een ijverig leerling van dieu zoo bekenden wijsgeer, wiens leerstellingen en ruwe handelwijs hij nog overdreef. Hij vergezelde Alexander den Grooten op zijnen togt naar Indië, en diende als stuurman op oen der koninklijke schepen. Van zijne geschriften, die in inhoud en vorm veel met die van Xenophon overeen kwamen, is niets tot ons overgekomen.

ONESIMUS was de slaaf of lijfeigene van zekeren Philemon, een der voornaamste Christenen te Colosse. Hij ontvlugtte zijnen meester en kwam in aanraking met den apostel Paulus, die hem tot het Christendom bekeerde en aan Philemon terug zond met eenen hartelijken aanbevelingsbrief, die in den canon des N. V. is opgenomen. De overlevering wil, dat hij later aan het hoofd der gemeente te Ephese gestaan heeft en onder de regering van Trajanus (volgens anderen onder Domitianus) te Rome, waar hy op verzoek van den Proconsul gekomen was, deu marteldood heeft ondergaan.

ONESIPIIORUS. Een leerling van den apostel Paulus, van wien hij molding maakt in zijn schrijven aan Timotheus (2 Tim. I: 16; IV; 19) als van iemand, die zonder zich aan zijne boeijen te ergeren, den apostel in zijne gevangenschap groote diensten had bewezen. De kerkelijke overlevering maakt hem tot een der 70 discipelen van Jezus en verhaalt, dat hij de bisschoppelijke waardigheid heeft bekleed en den marteldood gestorven is. De Grieksche kerk gedenkt zijner den 26'^tou April en den S'quot;quot;¹ December; de Latijnsche den 6^dea September.

ONEVEN, heet een getal, dat niet door 2 deelbaar is zonder dat er een overschot blijft, of gelijk het ook kan uitgedrukt worden, dat niet in twee gelijke geheele getallen kan verdeeld worden. Het wordt in de stelkunde doorgaans uitgedrukt door; 2 x l, dat altijd, welke waarde men ook aan 'x geve, een O. getal is. De betrekking tussehen evene en O. getallen bekleedt in de leer der combinatiën cn variatiën (zie Combinatiën en Va-riatiën) eene opmerkelijke plaats, doordien het getal van beide daar niet gelijk staat, waar men zulks echter mecnen zou. Het duidelijkst wordt dit aangeduid door de volgende onderstelling: In eene vaas bevinden zich 4 kogeltjes, die wij noemen a, 4, c, d. Iemand neemt daar een of meer of al do kogeltjes uit en geeft te raden hoeveel en welke hij er uit genomen heeft. Vraag; is er evenveel kans van een even als van een O. getal? Het antwoord wordt gevonden door het optellen van alle mogelijke gevallen. Er zijn vier gevallen mogelijk, dat er één kogeltje uit genomen is: «, 6, c of rf (4 gevallen van een O. getal); zes gevallen waarbij twee genomen zijn: ab, ac, ad, bc, brl en cd (6 gevallen van een even getal); vier gevallen waarbij drie genomen zijn: abc, alid, acd en bc.d (4 gevallen van een O. getal), en eindelijk één geval waarbij alle vier genomen zijn; abed (1 geval van een even getal). Men ziet dus dat er 15 verschillende grepen mogelijk zijn, waarvan 8 waarbij een O. en slechts 7 waarbij een even getal kogeltjes uit de vaas genomen wordt. Hoe veelvuldiger het aantal grepen is, des te nader zal men aan de waarheid komen, dat de O. gevallen staan tot de evene = 8:7. Klaarblijkelijk dus heeft do oppervlakkige meening ongelijk, die de kansen in het gegevene geval voor gelijk zou houden.

ONFEILI5AARHEID wordt in de Christelijke kerkleer toegekend aan en hot woord dus gebruikt ten opzigto van: 1quot;. de Apostelen door do geheele supranaturalistische godgeleerdheid , en 2», de kerk door het R. Catbolieismus, of in werkelijkheid die van den paus door het grootste gedeelte der R. Catholieke kerk.

Do geheelo godgeleerdheid dor Oostersche en Westersche kerken beidon ging na de vaststelling van kerkelijke leerbegrippen uit van het geloof, dat do belofte van Jezus Christus aangaande de zending des H. Geostes als zijn plaatsbekleeder op aarde (zie Paracleet) zoodanig is vervuld, dat zijne apostelen, door dien geest geleid en verlicht, de Evangoliewaarheid in allen doele, wat inhoud, geest en bewoordingen aangaat, zoo hebben uitgesproken en geschreven, dat zij daarbij tegen alle dwaling behoed en geheel en al in de waarheid geleid zouden worden (Joh. XVI; 13), zoodat men hunne woorden, zoo de gesprokene als geschrevene, kan en moet aanmerken als woorden van God zolvon tot de menschen; met dien verstande nogtans, dat het der kerke toekomt , krachtens haar deelgenootschap aan den geest van Christus, die woorden uit te leggen en hunnen zin te bepalen. Van dit laatste bijvoegsel wilde de Protestantsche godgeleerdheid niets weten, en in haren schoot ontwikkoldo zich het denkbeeld van de O. der apostelen nevens dat der ingeving van do H. Schrift (zie Ingeving). Doch toen bij den voortgang der vrije wetenschap, ontdaan van voorgoschreveu kerkgeloof, die mechanische opvatting der laatste zich niet kon staande houden, kwam men, het supranaturalistische standpunt verlatende, tot de overtuiging, dat de apostelen zich niet hebben beschouwd en ook in de Christelijke godgeleordlieid niot moeten beschouwd worden als onfeilbare mannon, aan wier prediking en schriften als zoodanig verbindend gezag moost worden toegekend. Met deze, door Dr. Stuffken in zijne Verhandeling over de kerkelijke overlevering (Verhandeling van Teylers Godgeleerd Genootschap D. XXXIII) bladz. 42—46 uiteengezette bewering stemde — om slechts hier ter plaatse van do Nederlandsche godgoloerdheid te spreken — de Groninger school in zoover in, dat ook zij het denkbeeld van verbindend gezag der woorden van de apostelen verwerpende, nogtans zeer juist aanmerkte, dat men een onderscheid moet maken tussehen het ideale en het feitelijke, to weten de vraag of de apostelen hebben kunnen dwalen en of zij werkelijk gedwaald hebben in de voorstelling der Christelijke waarheid. Hot eerste te ontkennen schrijft hun O., het laatste te ontkonnon feilloosheid toe, en men beweerde met regt, dat gelijk het laatste het eerste nog niot onderstelt, zoo ook ten aanzien der apostelen niot van het eerste, alleen van hot laatste sprake zijn kan. Togen do denkbeelden, in het tijdschrift Waarheid in liefde uiteengezet (1841, bladz. 459 volg., 1843, bladz. 136 volg., bladz. 283 volg., bladz. 483 volg., bladz. 682 volg.), rigtto de hoogloeraar Vinke eon Antwoord (Utrecht 1843) en do predikant van Heyningen schroef eono verhandeling tor verdediging van De onfeilbaarheid der apostelen in de verkondiging van het Evangelie, Tagon het eerste dezer geschriften trad Dr. Stuffken op in; Het gezag der Apostelenvolgens de eerste Christenleeraars (Zalt-lïommel 1844). Trouwens, in de anti-supranaturalistische godgeleerdheid valt hot geheele denkbeeld van O. der apostelen geheel weg en zijn zij alleen de oudste, in het algemeen geloofwaardige getuigen aangaande de woorden en den geest van Jezus Christus, maar zoo weinig boven dwaling verheven, dat zij zelfs meermalen ten aanzien der Christelijke waarheid hebben misgetast. Het supranatu-ralismus integendeel eischt het geloof, zoo niet in de Onfeilbaarheid dan toch in de feilloosheid der apostelen.

De O. dor kerk wordt zoowel in de Oostersche zich Catholiek-Apostolisch noemende kerk, als in het Westersche K.-Catholicismus geleerd; doch in de laatste bestaat hieromtrent drieërlei opvatting: dat do O. berust bij den paus als het hoofd en wettig orgaan der kerk — dat zij haren zetel heeft bij do algemeene conciliën — en dat do paus met do conciliën gezamenlijk haar bezitten. Door den invlood van hot Jcsiütismus, dat feitelijk bijna de gansche 11.-Catholieke kerk behoorscht, is echter tegenwoordig het denkbeeld van „korkquot; genoegzaam geheel in dat van deu paus

opgelost, en nanr de opvatting van ver do moeste hedendaagscho ]{. Catholieke godgeleerden vertegenwoordigt zich dan ook in dezen, als hot zigtbare opperhoofd der kerk, die O., welke geloofszaken en kerktucht (Jides ac morvm disciplina, Cat. Rom. p. J,, Cap. X, Quaest 15) omvat, maar zich daartoe ook alleen bepaalt.

Zie voorts; Hofmann, Symboliek (Ned. vort. Utrecht 1861), voor het leerbegrip der Oosterscho kerk bladz. 159 volg.; voor dat der R. Catholieke kerk bladz. 29 volg; voor dat van het Protestantismus 305 volg., 499 volg.

ONGANS. Het O., de Leoerziekte of de Botjes in de lever, ook wel Galligheid genoemd, is eene zeer gewone ziekte bij ons wolvee, waarbij het schaap neerslagtig, traag en mager wordt,

zijn eetlust vergaat, zijn buik uitzet ,■ zijne oogen geel worden, zijn neus en mond slijmig wordt en zijn wol uitvalt. Hierbij voegen zich hardlijvigheid, dorheid van de huid, verminderde pislozing en schommeling van vocht in den buik. Er is eene tegennatuurlijke verzameling van water in de holte dos buiks; de lever vertoont verhardingen, welke met oeno smerige stoffb zijn opgevuld, en is somtijds mot oeno krijtachtige stof als doormengd. In de darmen, de lever en de galblaas worden platte wormen aangetroffen, welke botten of botjes genoemd worden wegens de overeenkomst hunner gedaante met dio van do zeevisch Bot. Deze wormen behooron tot de familie der Tromatodon onder do ingewandswormen, dragen don naam van Distoma hepaticum en zijn gewoonlijk i rijnl. duim lang en 4 breed, zoo dun nis een blaadje, plat en bruin. Zij worden niet altijd bij galligo schapen, daarentegen wol eens bij anderen aangetroffen, die niot gallig of waterzuchtig zijn, waaruit volgt dat het O. en de botziekte twee ongesteldheden zijn, die wel gewoonlijk gepaard gaan, maar ook beiden afzonderlijk kunnen voorkomeu.

Deze leverziekte is een gevolg van verstoppingen in do fijnste vaten dor lever, veroorzaakt door hot stollen dor weivogten daarin. Als uitwendige of aanleidende oorzaken komen hier in aanmerking het weiden op lage, zuchtigo landen en eten van slappo, waterachtige planton; hot drinken van onzuiver water uit rottige greppels of poelen; het voederen van krachteloos hooi en schraal wintervoeder; hot verblijven gedurende den winter in al tenaauwe hokken.

De geneesmiddelen tegen deze kwaal in haar eerste tijdperk zijn; gewoon keukenzout of ook wel zeewater, voorts zwavel, terpentijngeest en wijnazijn. Men zie daaromtrent A. Numan, Handboek der genees- en verloskunde van het vee.

ONIAS. Aldus heetten drie Joodsche hoogepriesters, die tevens aar het hoofd van het burgerlijk bestuur stonden, na de terugkomst der Joden uit de Babylonische ballingschap.

ONIAS de Iquot;^c bekleedde de hoogepriesterlijkc waardigheid ten tijde van Ptolemaeus Logus; hij regeerde 14 jaren.

ONIAS de IIquot;¹⁰ leefde ten tijde van Ptolemaeus Euorgetes. Daar hij in gebreke was aan dezen do gewone schatting te betalen, gaf dit aanleiding tot eenen aanval, die den Joden bijna hun volksbestaan had gekost.

O. do III'^le was genoodzaakt naar Egypte te vlugton, daar Antiochus Epiphanos hom hot hoogepricsterschap ontnam.

Nog een andere O. leefdo ton tijde van Hyrcanus en Aristo-bulus, die elkander den hoogeprieslerlijkon zetel betwistten. Als een kluizenaar woonde hij in oen hol; men dwong hem geboden uit te sproken togen Aristobulus. Doch bij bad, dat de Allerhoogste de gebeden ten voordoelo noch van den eenen noch van den anderen zou vorhooren, waarop hij gesteenigd werd (Josephus, Antiq. XIV, 3).

ONKELOS, bijgenaamd Hagher, l'rosolytos, de Jodongcnoot, was een zoor geloerd Rabbijn. De berigten dor Joodsche schrijvers aangaande zijne afkomst en zijnen loeftüd loopon zeer uiteen. Terwijl sommigen hom voor oenen leerling houden van den vermaarden Hillel, die kort voor Jezus Christus leefde, noomen hem anderen oenen zusters zoon van den Romeinsehen keizer Tiberius. Waarschijnlijk leefde hij in de II^d0 eeuw na Christus in Babylon en was hij de zoon van zekeren Calonymos. Zijne Targumim of verklaringen van do V boeken van Mozes bohooren tot de oudste cu meest geachte Joodsche schriftverklaringen; zelfs werden zij reeds vroeg in de Synagogen voorgelezen, ja met den grondtekst gelijk gestold, gelijk zij ook nog eene belangrijke bron zijn voor do tekstkritiek van den Pontateuohus. Deze Targumim zijn dan ook bij de groote Ilobreouwsche Bijbels, met name de Bazelscho, Parijscho, Vonetiaansche en andere gevoegd, bij sommige, met name do Compluteusischo (in welke de Targumim van O. in het Latijn zijn vertaald door Alphonsus de Zamora) en de Antwerpensche, met eenige interpolatiën, grootendeols uit den Pseudo-Jonathan ontleend. Zie ook hot art. Targumim.

ONMEETBAAR. Grootheden worden gezegd O. te zijn, wanneer hare betrekking niet door oen eindig getal kan uitgedrukt worden, of wanneer er goone eindige maat is aan te wijzen, die op beide oen geheel aantal malen begrepen is. Dit nu is het geval mot de betrekking 1:1/2; met verhouding van oeno der rogt-hoekszijdon tot do hypothenusa eens regthoekigen driehoeks, enz.

ONOD. Een stadje in het Ilongaarscho gespanschap Borsod, aan de Sajo, mot 2,000 inwoners. Aldaar word in het jaar 1241 een veldslag tussehon de Hongaren en Mongolen geleverd, waarbij de laatsten na een ontzettend bloedverlies werden teruggedreven. Ook is er in hot jaar 1707 do Ilongaarscho rijksdag gehouden.

ONOMACRITUS, oen Grieksch dichter, die in de VI^,le eeuw voor Chr. te Athene leefde cn zich den haat van Hippias, zoon van Pisistratus, berokkende door de staatkundige uitleggingen, die hij aan de dichterlijke voorspellingen van Musaeus on Orpheus gaf, waarbij hij waarschijnlijk vele gedichten van hem zeiven, mot toespelingen op gebeurtenissen van zijnon tijd, voor voortbrengselen dier oude dichters deed doorgaan. Door op dergelijke wijze met de godenleer en de wijsgeorigo leerstelsels aangaande 's monschon voortbestaan na den dood to handelen , maakto hij zich grooten aanhang, maar ook vele vijanden. Hot jaar en do plaats zoo van zijne geboorte als van zijn overlijden zijn niet bekend.

ONOMARCHUS, veldheer der Phocicrs, volgde als zoodanig zijnen broeder Philomelus in het jaar 354 voor Chr. op. Hij zotte deu oorlog tegen do Boooticrs voort, die ontstaan was ten gevolge van conon rooftogt dor Phociërs, in welken zij de schatten des tempels van Delphi hadden weggoroofd. O. maakte zich meester van hetgeen zijn broeder nog had overgelaten en zocht hulp in Italië, te Athene en te Sparta. Mot behulp dezer bondgenooten deed hij een' tijd lang gelukkige ondernemingen, indien men dien naam mag geven aan het brandschatten en verwoesten van do landschappen Doris en Locris. DoBoootiërs, daardoor verschrikt, sloten oon verbond met Philippus, koning van Macedonië, die met zijn leger in Thossalië verschoon en Phayllus, don broeder van O. welke diens leger aanvoerde, op do vlugt dreef. Op het berigt van deze nederlaag liet O. zijne krijgsbedrijven in Boeotië terstond varen en snelde met al zijne strijdkrachten naar Thossalië. In twee veldslagen behaalde hij de overwinning op Philippus, die hot overschot van zijn leger door eenen moostorlijkon terngtogt naar Macedonië redde, in het jaar 353 voor Chr. De Maeedoniërs moesten de Thessaliërs aan hun lot overlaten en ook O. trok weder naar Boeotië terug. Toen nu de Phociërs aldaar hunne verwoestingen op nieuw hadden begonnen, verscheen ook Philippus weder op het voormalige tooneel dos oorlogs in Thossalië en O. was genoodzaakt om andermaal mot zijne gehoolo krijgsmagt naar dit landschap op te rukken. Hij voerde een leger van 20,000 man voetvolk en 500 ruiters aan. Doch dit gebrek ann ruiterij deed hem den veldslag verliezen in weerwil dat do Athonors hem eene vloot ter ondersteuning hadden gezonden, want deze kwam te laat en

kon slechts nut doen door het redden van vlugtelingen. In dezen slag sneuvolden 6,000 man; 3,000 werden krijgsgevangen gemaakt. Ook O. behoorde onder de gevallenen. Zijn lijk werd, naai- men verhaalt, op last van Philippus aan een kruis genageld, 353 jaar voor Chr.

ONOMASTICON. Dit Grieksche woord betoekent eigenlijk woordenboek. Men noemt alzoo ieder woordenboek, waarin de afzonderlijke artikels, hetzij alphabetiseh, of wel systematisch gerangschikt, in eene bepaalde verklaring der woorden en daarmede bedoeld wordende zaken bestaan. Een der oudsten is het O. van Pollux, dat reeds twee eeuwen voor Chr. geschreven is en verschillende zaken uit het godsdienstige, burgerlijke, huiselijke en kunstenaarsleven behandelt. Meer bekend zijn Glan-dorp's Onomasticon Historiae Romanae (Frankfort 1589); Saxe's Onomasticon literarium (8 dln., 1775—1803) en Orelli's Onomasticon Tnllianum (3 din. Zurich 1836—38).

ONOMATOPOIE, klanknabootsing. Aldus noemt men die woorden, welker klank eene uitdrukking is van dien der zaak, door het woord te kennen gegeven, b. v. donder, ratelen, sissen, bonzen enz. Goede dichters weten een spaarzaam en daarom te meer treffend gebruik van die klanknabootsing te maken in ge-heele versregels, die, ongezocht aangebragt, eene uitnemende werking doen. Bekend is het vers van Virgilius (AEn. VIII, 596), waarin de hoefslag van een dravend paard schilderachtig wordt uitgedrukt:

Quadrupedante putrem sonilu quatit unyula campum, misschien eene navolging van het Homerisch (H. B., 465, 466):

UVTIXQ VTti) /O-iuv Xne(tóa),iov y.ora₍'iL^( Ttoiïöiv c.vvöiv et yal l'.'CXnn'

Ook uit Nederlandsehe dichters zijn daarvan talrijke voorbeelden bij te brengen. Wij herinneren alleen de nabootsing van het statige gelui cener zware kerkklok in Vondel's;

Dan stapt hij op 't gebom' der domklocke in den dom Van 't om en om befaamd en roemrijk Rome.

ONOSANDER, een der voornaamste krijgskundige schrijvers der oudheid, leefde in de eerste eeuw onzer jaartelling to Rome, bloeide onder de keizers Claudius en Nero, en schreef in de Grieksche taal een werk, getiteld Strateyikos, dat de strategie ton onderwerp had. Het is door Schwebel (Neurenberg 1 762) en Korais (Parijs 1822) uitgegeven.

ONOVERWINNELIJKE VLOOT. Alva, de onverzoenlijke, bekwame en daarom zoo gevaarlijke vijand van Engeland en Nederland, was reeds in 1582 overleden, zonder dat hij het werk, waarmede hij niet minder bedoelde, dan den ondergang van Frankrijk, Engeland, Nederland en Denemarken en de onderwerping dier staten aan de Spaansehe heerschappij, voleindigd had mogen zien. Niettemin waren de groote krijgstoerustingen haren gang gegaan en werd de uitrusting eener ontzaggelijke vloot in al de havens van Spanje, Portugal en Italië met kracht voortgezet. Doch, had ook de dood des Hertogs hot gevaar niet geheel kunnen afwenden, daardoor toch was het minder dreigend geworden; want het beleid van de zaken, door Alva met kennis en oordeel gevoerd, was door anderen opgenomen, die niet voor zulk eene zware taak berekend waren. Eindelijk, in het begin van 1588, was de groote Armada gereed. Zij bestond uit 140 tot 150 schepen, bemand met 32000 matrozen en soldaten, waarover het bevel was toevertrouwd aan Alfonzo Perez de Gus-man, Hertog van Medina Sidonia, een man van groot aanzien, doch ten cenenmale ongeschikt om den admiraalstaf te voeren.

Inmiddels waren door Parma een dertigtal oorlogschepen en 400 transportvaartuigen te Duinkerken bijeengebragt, gereed om 30,000 man landingstroepen over te voeren en zich met den hertog van Medina te vereenigen.

Den 29⁸quot;^m Mei 1588 ging de vloot, voor zes maanden van leeftogt voorzien, van Lissabon onder zeil en verschoon den 30^stcl1 Julij op de hoogte van Plymouth. Daar lag het grootste deel van de Engelsche vloot, die in het geheel 200, doch meest kleine schepen telde, onder de admiraals Howard en Drake vereenigd, terwijl oen Hollandsch smaldeel, vau 27 schepen, onder Cornells Lonk van Rozendaal haar nog kwam versterken. Een tweede eskader, 35 schepen sterk, was, onder Justinus van Nassau uitgezonden om Parma ingesloten te houden, hier te lande toch, bestond er meer vrees voor de platboomde vaartuigen van Parma, dan voor de groote Spaansehe Galjoenen. Het doel, dut men zich met laatstgenoemd smaldeel had voorgesteld, werd volkomen bereikt, want, daar de Spaansehe schepen deVlaamsche banken niet te zeer dorsten naderen, gelijk wenschelijk ware geweest om de haven van Duinkerken te openen en Parma gelegenheid te geven naar buiten te komen, had de veroeniging der beide vloten geene plaats en bleof de hertog van Medina, die in last had niets te ondernemen zonder Parma, met zijne onderhobbonde magt werkeloos liggen. Wel hadden er reeds vroeger, met de Engelsche schepen ouder Drake, schermutselingen plaats gehad, en was het op den lquot;^ten Augustus tot een vrij algemeen gevecht gekomen, dat ruim acht uren aanhield, doch zonder dat er, aan do eene noch andere zijde, belangrijk voordeel behaald was.

Op den 7^dcn Augustus eindelijk werd oen beslissende slag geslagen. De Engelsche admiraal Howard zond, in den nacht, acht branders, goed voorzien van brandbare stoften en buskruid op do Spaansehe vloot af, en toen bleek ten volle de waarheid van het gezegde, dat de koning een* gouden admiraal had gesteld, waar een ijzeren zoo hoog noodig ware geweest; de vloot toch geraakte op hot gozigt dier branders zoodanig in verwarring , daar de meeste bevelhebbers zich den tijd niet gunden om de ankers op te winden, maar die in haast kapten, dat de schepen van elkaar dreven, en het den Engelschen en Hollanders den volgenden dag betrekkelijk weinig moeite kostte, ofschoon er tien uren achtereen gestreden werd, hot aangevangen vernielingswerk te voleinden. En ware het niet hot geval geweest, dat do Engelschen , die don vlugtenden vijand vervolgden, door gebrek aan buskruid genoodzaakt waren geworden af te houden, dan had de Spaansehe admiraal, wien allo moed ontzonken was , zich met zijn overgebleven magt op voorwaarde van lijfsbehoud overgegeven. Het afhouden der Engelschen verijdelde dit voor -nemen; nogtans dood het gemis van eene goede haven den hertog al spoedig tot den aftogt hesluiten. Hij koos daartoe den weg benoorden Schotland om, uit vrees van nieuwe ontmoetingen met den vijand te zullen hebben en had in den beginne werkelijk roden, om zich over het genomen besluit te verheugen. Doch de Spaansehe zeelieden onbekend zijnde met de stormen , die hen op de hoogte dor Orkadische eilanden wachteden, en niet vertrouwd met die vaarwaters, moest hij later daarvan de treurige gevolgen ondervinden; hevige stormen verstrooiden de schepen; velen vergingen of werden elders opgehragt; en mon wil, dat niet meer dan 35 groote schepen en 18 kleine in do Spaansehe havens zijn teruggekeerd.

Drie oorzaken hebben voornamelijk toegebragt om het dringend gevaar af te wenden: 1°. de onbekwaamheid van 'skonings raadslieden; deze toch wilden onmiddellijk eene landing in Engeland gedaan hebben en Londen innemen, in plaats van den ver-standigen raad van Parma te volgen en eerst eene Zeeuwsche haven te bemagtigen, waaruit men naar buiten had kunnen handelen , 2°. de onkunde van den Spaanschen admiraal en de moesten zijner onderbevelhebbers, in verband met het uitblijven van Parma; 3°. do onbekendheid dor Spaansehe zeelieden in de vaarwaters benoorden Schotland en Ierland, en do uitwerking der stormen. Zonder deze magtigo bondgenooten, had de Nederlandsehe en Engelsche scheepsmagt zich niet met de Spaansehe kunnen meten. Immers, koningin Elisabeth vermogt niet meer dan 34 schepen in zee te brengen, en moest zich verder mot gewapende koopvaarders behelpen; terwijl onze scheepsmagt 68 schepen telde, waaronder slechts ée'n van 20 stukken, die, twee stukken van 13 pond uitgezonderd, allen beneden dat kaliber waren. Do les, die wij ontvangen hadden, bleef niet zonder gevolg. Men begreep dat Nederland niet volstaan kon met eene scheepsmagt op de binnenwateren, maar zich tot zeemogendheid moest ontwikkelen; en dat werkelijk door de Algemoene Staten diensvol-gens gehandeld word, daarvan levert de togt naar Cadix, die in 1596 plaats had, het eerste schitterende bewijs.

Als gedenkstuk aan do onoverwinnelijke vloot wordt te Ley-den in de] Pieterskerk een ongemeen groote wimpel bewaard,

afkomstig van het Spaansch galjoen, onder bevel van Diego de Pimentel, dat op de Wielingen strandde en vervolgens door den vice-admirnnl Pioter van der Does bemagtigd werd. Men zie over de gebeurtenissen, die het jaar 1588 hebben gekenmerkt: Scholtenui, De uitrustirg en ondergang der onoverwinnelijke vloot; de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen lquot;⁰ deel; Engelberts Gerrils, Gedenkstuk van Neêrlands Heldendaden ter zee; van Meteren, Wagenaar en anderen.

ONKOERENDE GOEDEPFN zijn goederen, die zonder verandering van gedaante en toestand niet verplaatst kunnen worden. Daar het op de regten der goederen van invloed is, of zij roerend dan wel onroerend zijn , zoo is die verdeeling ook in onze wet opgenomen. De wet nu kent 3 eategoriën van O. G.; 1°. dio uit hunnen aard onroerend zijn, als: huizen, landerijen en wat daaraan vast is; 2°. die door bestemming onroerend zijn, als do werktuigen, die tot het drijven van fabrieken en trafiken behoo-ren, de mesthoop op landerijen en beesten die naauw zamen-bangen met do voor liunnc berging aangelegde plaats b. v. vis-sehen in de vijvers, konijnen in de warande, duiven in de vlugt; 3quot;. die regten, welke op O. G. rusten.

De onderscheiding in roerende en onroerende goederen heeft praktisch belang in de volgende punten: 1°. alleen op O. G. kan hypotheek worden gevestigd; 2°. de eigendomsoverdragt van O. G. geschiedt door overschrijving der acte in de openbare registers; 3°. er is eene andere wijze van inbeslagnemen en executie voor O. G. dan voor roerende; 4°. conservatoir beslag kan niet op O. G. gelegd worden; 5». regtsgedingen over O. G. komen voor den regter van do plaats, waar het goed gelegen is; Gquot;. O. G. buiten 's lands gelegen worden beheerscht door de wetten van dat land, ook ten opzigte van Kederlanders.

ONRUST, door de Javanen Poeloe-Kappal (schepen-eiland) genoemd, is een klein eilandje, in de zee, omtrent 3 uren ten noordwesten van Batavia gelegen. Het is aldus genoemd naar de onafgebroken werkzaamheid, het kloppen, smeden, zagen enz. toen er ten tijde der O. I. compagnie de herstellingswerven waren, die later geheel zijn vervallen, doch thans vervangen door een droog dok, waar de schepen, die herstelling noodig hebben, worden binnengehaald. Ter bescherming dezer inrigting is het eilandje door een paar forten versterkt. O. bestaat uit koraalsteen, gruis en schelpen; er wordt eene druk bezochte visch-markt gehouden. Er stond vroeger ook een kerkje, door den gouverneur-generaal Duiven in het jaar 1730 gebouwd, in 'twelk de predikanten van Batavia om beurte de dienst waarnamen en dat zelfs in de tweede helft der vorige eeuw eenigen tijd eenen eigen leeraar heeft gehad.

ONRXJSTVLINDERS. De O. of Onrusten (Sphingidae) maken eene groep uit in de familie der Avondvlinders, behoorende tot de orde der lepidoptera onder de Insecten (zie Insecten). Zij zijn hunnen naam verschuldigd aan de ongeloofelijk snelle bewegingen, waarmede deze vlinders in de schemering van do eene bloem naar de andere vliegen, waarbij opmerkenswaardig is dat zij zich niet nederzetten op bloemen of bladen, maar met een on-ophoudclük bewegen der vleugels voor de bloemen in de lucht als stil blijven staan en htinren langen snuit in de kelk steken om het honigsap op te zuigen. De sprieten dezer vlinders zijn op de doorsnede driehoekig of prismatisch, aan het einde dikker cn dikwijls van een omgebogen haakje voorzien; hunne vleugels zijn lang cn smal; de ondervleugel is met een haakje aan den bovcnvleugcl verbonden. Hunne rupsen zijn naakt, meestal volwassen zeer groot cn hebben IC pooten; velen dragen een hoorn op de laatste geleding. Tot de O. behooren onder anderen de vlinder van de Meekrap-rups, die van de zeldzame Oleander-rups en van de Winde-pijlstaart. Men vindt al deze O. uitvoerig beschreven in de werken van Sepp en Rösel.

ONTARIO, het oostelijkste der vijf groote Canadasche meren, hoeft eene lengte, van het oosten naar het westen, van 43 Duit-sche mijlen, eene breedte, van het noorden naar hot zuiden, van 13, en eene oppervlakte van 640 □ mijlen; do grootste diepte bedraagt 560 voet. Do boorden van het meer, die 116 mijlen omvang hebben, zijn, over het algemeen genomen, vlak cn mot wouden bedekt; doch bieden eenige goede havens aan, voornamelijk aan de zijde van Canada, zijnde de noordelijke, waar men aantreft: Burlington-baai, Kingston-baai, Toronto-baai en de baai van Coburg. De beste haven op de zuidkust is die van Sacket in New-York. De Niagara maakt de gemeenschap uit van het meor O. met hot 310 voet hooger gelegene meer Erie, en de St. Laurens, die tevens de grensscheiding is van Canada en de Vereenigdo Staten van America, met do zee. Do laatstgenoemde rivier loopt bijkans in eene regto lijn noord-oostwaarts, vormt eenige kleine meren, en stort zich, na een loop van 109 mijlen, tusscheu dc kapen Montpellier en Chat door een' mond ter breedte van 20 mijlen en 200 vademen diep in de golf van St. Laurens. De St. Laurens, waardoor het water der Canadasche meeren in den Oceaan wordt gestort, voert meer water af, dan do Mississippi. Aan de Engclsche zijde zijn de meeren O. en Erie nog verbonden door het Wcl-landkanaal. De vaart op het meer O. ondervindt geen beletsel in den winter, daar het nimmer digt vriest; doch van eene andere zijde is zij niet zonder gevaar, uithoofde er niet zelden hevige stormen woeden, die van oon zwaren golfslag vergezeld gaan.

ONTEIGENING is de ontzetting van eigendom. Dit nu is in het algemeen eene ongeoorloofde daad; eigendom geeft ons hot regt om ieder ander van onze zaak af te houden, en wij kunnen niet gedwongen worden om aan anderen onzen eigendom af te staan, al ware het zelfs tegen eene hoogo schadeloosstelling. Dio vrijheid echter heeft beperking noodig in één geval, namelijk wanneer de afstand van eeno zaak onmisbaar is voor het tot stand brengen van een werk, dat in het algemeen belang is. Alsdan den particulier vrijheid te geven om zijne zaak al of niet af te staan, zou dc opoffering van hot algemeene belang aan het bijzondere zijn. Het is dus do taak eener heilzame wetgeving, het juiste midden to vinden tusschen dio beide belangen en dat to bepalen, wat het hoogste belang beschermt. Dit is bij ons geschied bij de wet van den 28quot;^lcu Augustus 1851 (Stbl. n». 125). In die wet worden onderscheiden: O. in gewone gevallen, O. bij vestingbouw, den aanleg, het herstel of onderhoud van dijken, bij O. besmetting en O. bij oorlog, brand of watersnood.

De eerste soort, de gewone O. kan alleen plaats hebben ten gevolge eener wet, en alleen steunen op het publiek belang van eeno of meor provinciën, van eene of meer gemeenten en van een of meer waterschappenquot;; in het belang van particulieren alleen dan, wanneer hun do uitvoering van het werk, dat O. vordert, is toegestaan. Het wetsvoorstel moet „den aard en de strekking, zoomede do hoofdpunten ter bepaling der algemeene rigting van het werk aanwijzen, en bij kanalen en wegen, zooveel mogelijk de gemeenten, waardoor zij zullen loopenquot;. Opdat nu do ontwerper dier wet eenigzins voorbereid zij, en in staat gerake om alle belangen te beoordeolen, moeten er van wege het ministerie, waaronder het werk behoort, plaunen van het aan te leggen werk, met aanwijzing der vermoedelijk te onteigene perceelen naar do gemeentebesturen gezonden worden. De toezending wordt aangekondigd in de staatscourant, in het provinciaal- en in het gemeenteblad cn anderzins bekend gemaakt. Alsdan kunnen de belanghebbenden hunne bezwaren aan burgemeester en wethouders kenbaar maken, en deze zonden die op aan het departement. Op die bezwaren kan dus in het wetsontwerp geattendeerd worden. Nadat do wet aangenomen is, waarbij in bet groot en globaal de O. is goedgekeurd, geschiedt de nadere aanwijzing op de volgende wijs. Godeputeerde staten benoemen in elke provincie eene commissie, die, bijgestaan door een' ingenieur, van wege het bestuur aan te wijzen en door den burgemeester, elke gemeente bezoekt om de bezwaren der belanghebbenden te hooren. Daarvoor wordt 14 dagen te voren een plan van het werk met de aanduiding der te onteigene perceelen wederom neergelegd cn zulks bekend gemaakt. Nadat die commissie haar verslag aan hot departement heeft meegedeeld, geschiedt uiterlijk binnen 8 maanden de eindaanwijzing bij koninklijk besluit, in do staatscourant en andore dagbladen af te kondigen. De onteigenaar tracht nu bij minnelijke schikking do zaak to verkrijgen van de belanghebbenden, onder welke behalve dc eigenaars ook verstaan worden, zij dio een zakelijk regt op het goed hebben of huurders zijn. Is eene schikking niet tot stand gekomen, dan maakt do arrondissements-regtbank van de plaats, waar de goederen gelegen zijn, op den eisch der onteigenende partij uit hoe groot do schadeloosstelling is, die gegeven moet worden. De regtbtrak doet dit na onderzoek cn ver-

hoor van deskundigen; „alleen do werkeiyke waarde, niet de denkbeeldige, die uitsluitend voor den persoon des eigenaars bestaat, komt hierbij in aanmerkingquot;. Is het verdronken land, dat onteigend wordt voor eene bepoldering of droogmaking, dan komt dus slechts de waarde in aanmerking, die do grond als verdronken land heeft. Tegen het vonnis der regtbank is geen ander middel over dan do cassatie, aan te teekenea binnen drio dagen na do uitspraak. Do onteigenende partij moot betalen voor dat zij in het bezit der onteigende goederen gestold kan worden. Die betaling moet aangeboden worden binnen 6 maanden na do uitspraak van het vonnis, op strafte van nietigheid dier uitspraak. Weigert do onteigende partij het goed te verlaten, dan kan zij door den sterken arm, op bevel van den president der regtbank hiertoe gedwongen worden.

De tweede soort van O. bij vestingbouw en bij den aanleg, het her-stol of onderhoud van dijken geschiedt uit kracht van koninklijk besluit, genomen na ingewonnen advies van den raad van state, en behoorlijk in het staatsblad afgekondigd. Vóór het nemen van dat besluit komen insgelijks commission in de verschillende gemeenten de bezwaren der belanghebbenden opnemen; terwijl voor hetgeen volgen moet gehandeld wordt, als bij de O. der eerste soort. Het uitgraven van speciën kan ook gelast worden bij besluit der gedeputeerde staten of der belanghebbende dijken polderbesturen. Komt er in dit geval geeno minnelijke schikking tusschen de partijen tot stand, dan beslist de arrondisse-ments regtbank op een verzoekschrift dor onteigenende partij, na verhoor van het openbaar ministerie zonder hoogor beroep of cassatie.

Do 3¹¹⁰ soort van O. is die van roerondo of onroerende goederen ter afwering oener gevreesde, of tot stuiting van den voortgang eenor aanwezige besmetting. Zij geschiedt uit krachte van een koninklijk besluit, of zoo het gevaar alleen voor eeno provincie te duchten is bij besluit van gedeputeerde staten, en in zeer dringende gevallen door het gemeonte-bestuur, dat van zijn besluit binnen tweemaal vier en twintig uur aan de gedeputeerde staten kennis geeft. Die besluiten bevatten de aanwijzing der te onteigen goederen met de verklaring van een deskundige, die de O. noodzakelijk verklaart. Terstond na het nemen van hot besluit kunnen do bedoelde voorwerpen in beslag genomen worden. Voor het geval dat de partijen het over den prijs niet eens worden, doet de kantonregter uitspraak zonder eonig hooger beroep.

Ten ■t'¹'' in geval van oorlog, brand of watersnood kan de O. worden bevolen door de hoogste burgerlijke of militaire autoriteit , die op do plaats aanwezig is, of ook door de betrekkelijke waterschappen. Alsdan moot later zoo spoedig mogelijk nan don onteigende eene schadeloosstolling worden aangeboden. Acht hij die ongenoegzaam, dan moot hij de schadeloosstelling langs den gewonen weg in rogten vorderen. Indien het werk, waarvoor do O. heeft plaats gehad, blijkbaar niet tot stand komt, of in de 4^ie soort do onteigenende partij het goed niet meer noodig heeft, is do onteigende geregtigd het goed terug te nemen tegen terugbetaling der ontvangene schadeloosstelling in evenredigheid tot het teruggonomeno deel.

Zie over do Onteigeningswet vooral: van Andel, Over de ont-eigeniny ten algemeene nutte, volgons de wet van den 28^8lcn Augustus 1851 (Loyden 1857).

ONTLADER. De O. is een werktuig, geschikt tot prooven, welke men met den ontladingsslag der Leidscho flesch (zie Leid-sche flesch) kan doen. De algemeene O. van Honley bestaat uit twee isolerende staanders, welke van boven in oenen koperen knop eindigen. Dezo knoppen zijn doorboord en dragen elk eene koperen staaf, welke aan de naar den ander gekeerde zijde van oenen bol, aan de andere zijde van een oog voorzien zyn. Tusschen beide staanders bevindt zich een isolerend voetstukje. Een der staven wordt door do ketting c in verband met hot uitwendige bekleedsel eener Leidsche flesch of eener electrische batterij gebragt. Aan den andoren arm is eene ketting c' bevestigd, die in den geïsoleordon bol b eindigt. Indien men do vonk ergens door wil laten gaan, wordt het isolerend handvat van den bol b genomen en schielijk tot den knop der flesch gebragt. De vonk springt bij b en tusschen do beide bollen d on ƒ over. Wanneer men deze bollen door een zeer dun ijzerdraad verbindt, wordt dit bij eene zwakke lading verwarmd , bij eene sterkere lading rood gloei-VIJ.

' jend of springt in afzonderlijke gesmolten bolletjes geheel uiteen. Slechte geleiders, die don loop van den ontladingsslag afbreken worden verbrijzeld of doorboord, als de lading namelijk groot genoeg is. Om dergelijke proeven te doen wordt het ligchaam, dat doorboord moet worden, op hot voetstukje geplaatst, zoodanig dat de beido bollen d en ƒ het aan wederzijde aanraken. Van Marum hoeft met eene sterke batterij op dezo wijze ijzer-draden van 15 en 20 Nederlandscho el gesmolten. Eene vergulde zijden draad levert daarbij een opmerkelijk verschijnsel op; hot goud verdampt, zonder dat de draad breekt. Om deze proef nog zigtbaarder te maken legt men op do draad een blad wit papier, waarop men na do outlading eene broode bruine stroop bespeurt.

Zware ladingen brengen op metaal oenen merkbaren indruk te weeg. Priestley heeft opgemerkt, dat op de plaats, waar het doorboord wordt, do oppervlakte smolt. Indien het metaal weinig

i smeltbaar is, ziet men na do doorboring slechs een smeltings-straal van eonige duimen middellijn; bij zeer smeltbare motalen , zoo als lood, tin, enz. ziet men zelfs drio van die concentrische stralen van vrij aanzienlijke breedte en die door tusschonruimton van nagenoeg 3 duim van elkander gescheiden zijn.

Wanneer do vonk door eene vloeistof gaat, springt en schittert zij oven als iu de lucht. Hetzelfde heeft plaats in buskruid, dat door de vonk ontstoken wordt.

Op eonige stofl'en laat do vonk eeno lichtende streep achter, die somtijds zelfs eono minuut lang blijft schitteren. Op krijt heeft dio stroop eono roodo of violetklour, op suiker is zij groenachtig.

Vogels, konijnen en zelfs grootere dieren kunnen door eene niet zoor sterke lading gedood worden. Tot nu toe hooft men oehtor nog niet kunnen ontdokken, welke organen gekwetst worden. L.

ONTLEEDKUNDE (Anatomie) heet in het algemeen do leer van den vorm on don zamonhang van het organische ligchaam en van zijne enkele doelen (theoretische ontleedkunde), voorts het onderzoek van het organische ligchaam zelf met betrekking tot vorm en bouw (practische ontleedkunde), en ten slotte heet ook Anatomie de plaats, waar zoodanig onderzoek plaats grijpt en waar ondorrigt daarin wordt gegeven (theatrum anatomicum). Gewoonlijk wordt de uitdrukking Anatomie voor hot onderzoek van het men-schelijke ligchaam gebezigd, terwijl do O. der dieren zootomie, die der planton phytotomie heet. Als het onderzoek en do uiteenlegging met onderlinge vergelijking der organische ligchamen voor zoover hunnen bouw aangaat, gepaard gaat, dan ontstaat do vergelijkende ontleedkunde; intussohen heeft men tot nu toe gewoonlijk slechts dierlijke ligchamen onderling en mot hot men-schelijko vergeleken. De algemeene O. is eeno uiteenzetting der eenvoudige organische vormbestanddeolen en dor weefsels die daaruit ontstaan, waaruit de systemen en organen van het dierlijke ligchaam zijn zamengesteld, hetgeen het eigenlijke onderworp dor weefselloer of histologie uitmaakt; door haar worden ook de wetten geleerd, volgens welke de elementaire doelen en weefsels ontstaan, onderling ineensmolten en in verschillondo levenstijdperken zekere veranderingen ondergaan; en in zooverre wordt zij, hoewel verkeerdelijk, door Geoffroy-St. Hiluirc en andere Eranschen ook philosophischo O. genoemd. De alge-

14

jnecno O. als zoodanig is een product van don lateren tijd, en in do eerste plaats moeten Borden en Biehat (1801) als hare grondleggers worden beschouwd. Intusschen stond bij dezen, even als bij hunnen waardigen opvolger Meckel jun. het onderzoek naar de ontwikkelingswetten op don voorgrond, terwijl tegenwoordig vooral de microscopische navorsehing dor elementaire bestanddeelon de ontleedkundigcn bezig houdt, onder welken vooral verdienen genoemd te worden J. Müller, Mayer, E. H. Weber, Schwann, Henle, Valentin, Krause, Hyrtl, Langenbeck, Halbertsma, Kölliker, Donnlt;\ Mandl, Todd, Bowman, Hassal, Bcndz.

De bijzondere O., de Anatomie descriptive der Franschen, behandelt de enkele deelen en organen met betrekking tot vorm, bouw en onderling verband. Men deelt de leer der bijzondere O. in zes verschillende leervakken: 1°. Osteologie of de leer dor beenderen met hunne kraakbeenderen. 2quot;. Syndesmotogie of de leer van de banden, waardoor de beenderen vooral in do gewrichten aan elkander worden verbonden. 3°. Myologie of de leer van de spieren, welke do vleeschachtige deelen van het ligchaam uitmaken. Do spieren zijn in verband met do beenderen de organen dei-beweging; daarbij zijn eerstgenoemden de bewegende kracht, de laatston de vaste steunpunten. Voorts dienen en spieren en beenderen gedeeltelijk om zekere doelen van de buitenwereld af te sluiten en voor gevaar to behoeden. 4°. Anyiologie of vaatleer, welke de ligging en het beloop der vliezige buizen uiteenzet, dio takvormig of netvormig de meeste deelen van het ligchaam doordringen en twee groote systemen vormen: het bloedvaatstelsel met het hart (slagaderen en aderen) en het watervaatstelsel. 5°. Neurologie of zeuuwleer, welke het zenuwstelsel beschrijft, waarvan wederom twee afzonderlijke stelsels zijn, dat der rngge-merg-hersenzenuweu voor het zoogenoemde dierlijke leven en dat van het zenuwknoopstelsel voor de zoogenoemde vegetative fimetien. 6°. Splanclmologie of ingewandsleer, welke do organen omvat die uit verschillende stelsels zijn zamengesteld, grooten-deels in holten van het ligchaam zijn ingesloten en volgons hunne verrigtingen onder de vijf volgende rubrieken kunnen gerangschikt worden; zintuigen (gezigt, gehoor, reuk, smaak, gevoel); spraak-, stem- en ademhalingsorganen (neusholte, mondholte, strottenhoofd, luchtpijp en longen mot de borstklier, schildklier, en hot borstvlies; pisorganen (nieren, pisleider, pisblaas en pisbuis); eindelijk geslachtsdeelen van den man (ballen, zaadstrengen, zaadblaasjes, prostata en schaft) en van de vrouw (eijerstokken, moedertrompetten, baarmoeder, schede, schaamdeel en borsten).— Er bestaat intusschen nog eene andere manier om de beschrijvende O. te behandelen, waarbij men de deolen niet naar hunne verschillende werking en hun doeleinde, maar naar hunne betrekkelijke ligging rangschikt, het ligchaam in denkbeeldige gedeelten afbakent en de enkele streken van het op die wijze verdeoldo ligchaam naast en in verband met elkander beschrijft en beschouwt. Deze wijze van beschouwing heet topographische O. en is vooral voor de praktische heelkunde van hoog aanbelang; van daar dat men haar ook wel chirurgische O. noemt. Deze wijze van behandeling dagteekent van lateren tijd en is vooral door Rosenthal, Bock, Velpeau, Blandin, Roser, Malgaigne, Seeger, Pa-tréquin. Ross en Hyrtl met bijzondere zorg ontwikkeld.

Wat de geschiedenis der bijzondere O. in het algemeen betreft, zoo had men het belang daarvan voor genees- en heelkunde als ook voor physiologen en natuuronderzoekers reeds vroegtijdig erkend, ofschoon het ook niet met zekerheid te bepalen is, wie het eerste ontleedkundige studiën, met name op monschelijke lijken toepaste. Godsdienstige begrippen stonden in de oudheid zeer lang aan de lust, om het menschenlijk ten voordode van kennis en van eene voor de levenden nuttige kunst te onderzoeken in den weg; maar de menschenoffors, waarmede bijna alle ruwe volken hunne godsdienst begonnen, stelden reeds vroeg de priesterartsen in de gelegenheid om van beenderen en ingewanden eene naauwkeurige kennis op te doen, welke gel\jk de oudste geschriften bewijzen, weldra ook op do leeken was overgegaan. Toen deze bron ophield en do offers van dieren in de plaats daarvan kwamen, werden de ontleedkundige eigenschappen van dieren gedeeltelijk op die van den mensch overgedragen, en slechts verwondingen, heelkundige kunstbewerkingen, enz. gaven gelegenheid tot studie van den mensch; van daar de verkeerde begrippen der geneesheeren over O., zelfs ton tijde der Hippo-cratici in Griekenland, ofschoon ook het onbegraven blijven der misdadigers en dergenen die door den bliksem getroffen waren, enz, enkele woetgierigen, vooral mot betrekking tot de kennis der beenderen kan op den weg geholpen hebben. Be goheele methode van de geneeskundige studie was van dien aard, dat bijzondere ontleedkundige kennis ook eigenlijk ontboerlijk was, en toen men do bohoofte daaraan begon te gevoelen, greep men naar de zoolomie, zoo als de tegenwoordige physiologen prooven doen op dieren om de function van het mensehelijke ligchaam na te vorschen. Intusschen bleef de dierlijke O. nog do basis, toen men ongetwijfeld te Alexandrien reeds mensehelijke O. praktisch behandelde. Herophilus uit Chalcedon en Erasistratus van Cos, vooral eerstgonoemde (300 j. v. Chr.) waron do grooto mannen, welke aan de praktische O. het eerst die waarheden ontleenden, waarop later do goheele geneeskundige wetenschap gegrondvest werd (verg. T. H. Schwarz, IJ erop hi lus und Erasistratus, eine historische Parallelle, Würzburg 1826 8quot;). Na deze mannon en na het verbasteren dor Aloxamlrijnsche school, die de loszinnigste luchtkastoelen verkoos boven het vruchtbare empirische veld, dat door haro voorgangers was ontgind, werden deze waarheden weder overschaduwd door wijdsche hoogdravende theoriën; zelfs is het twijfelachtig of in don tijd van Galcnus (131 n. Chr.) er nog wel aan degelijke praktische ontleedkundige studie werd gedacht, terwijl de Arabieren bijna allo sporen van ontleedkundige kennis uitwischten. Dezen zoowel als hunne navolgers of Iaat ons liever zeggen naschrijvers, vergenoegden zich mot de opgaven van Galenus , voor zoover die met hunne theoriën overeenkwamen, op goed geloof aan te nemen of naar gelang van omstandigheden zonder eigen onderzoek te verandoren, tot dat eindelijk Mondini deTjitzzi, hooglecraar to Bologna, in 1315 het eerst twoo monschelijke lijken openlijk ontleedde en, op eigen onderzoek gesteund, het eerste leerboek over O. schreef, hetgeen lang als canon werd beschouwd. Maar eerst in de XVI^d0 eeuw werd hot gezag van Galenus na eenen hevigen strijd voor goed omvergeworpen door de bemoeijingen van Vesalius (1543) van Brussel, Eustachi (van Sanseverino), Varoli professor te Bologna, Ingrassias (van Rachalbuto), Ea-loppia (uit Modena), Volcher Kuytor (1573 uit Groningen), Ea-bricius (van Aqnnpendento) en anderen, aan welke mannen wij eene geheelc reeks van schitterende ontdekkingen te danken hebben. Krachtig ging men nu voort op den eenmaal ingeslagen weg, vooral toen de ontdekking van don bloedsomloop door Harvey (1619) een geheel nieuw leven in de physiologie had opgewekt en het microscoop ook reeds de fijnere weefsels voor het oog toegankelijk maakte. Asclli (1622) leerde de chylvaten, Pecquet, Bartholini en Claus Rudbeck de watervaten kennen; de klierachtige organen werden door Warthon naauwkeuriger onderzocht, terwijl Malpighi en onze beide groote Nederlandscho geleerden Swammerdam en Ruysch door toepassing vnn het microscoop en door inspuitingen der vaten de fijnere O. een groot eiud verder ontwikkelden. De Italianen staan even als in de vorige beide eeuwen ook in de XVHI^de bovenaan; het waren hier Pacchioni, Valsalva, Morgagni, Santorini, Maseagni, Co-tunni welke hun vaderland met roem vertegenwoordigden en de ontleedkundige wetenschap aanmerkelijk verrijkten. quot;Waardiglijk staan hiernevens do Nederlanders, Boerhaavo, Albinus, Camper, Sandifort, Bonn; Erankrijk leverde Winslow (geboren op het Deensche eiland Eunen, hooleeraar te Parijs), d'Aubenton, Lieu-taud, Vicq d'Azyr en Biehat; Engeland; Cowper, Cheselden, Hunter, Cruikshank, Monro en Bell. Duitschland leverde den grooten Haller en do beide ouderen Meckels aan het einde dezer eeuw, om in do volgende XIX¹¹⁰ eeuw boven alle andere natiën uit te blinken in groote mannen, die het gebied der prac-tische O. met vrucht beoefenden en uitbreidden; in het begin toch van onze eeuw ontmoeten wij do namen van Sommering, Loder, Blumenbach, Hildebrand, Roil, Tiedemann, Bock, Seller, enz. Alle dezen stonden nog in naamver verband tot do praktische geneeskunde, zoodat ook dezelfden tevens deze door hunne ontleedkundige studiën bevoordeelden. In het eerste tiental jaren dezer eeuw intusschen ontstond gelijk in alle vakken ook hier eene splitsing, zoodat O. en physiologie van nu af hunnen eigenen weg gingen, zich niet meer met do praktische geneeskunde bemoeidtn en dientengevolge weinig voordooi voor laatstgenoemde afwierpen.

Doch alras bleek do noodzakelijkheid van de vereeniging van beide wetenschappen en dientengevolge ontwikkelde zich vooral in de laatste twintig jaren tot op eeno vrij aanzienlijke hoogte de studie dor pathologische O. Deze leer van de veranderingen in vorm en bouw van het menschelijko ligchaam, welke door do ziekten worden veroorzaakt, is voor de praktische geneeskunde van het hoogste belang. Reeds bij do Egyptenaren ten tijde der Pharaonen hebben, volgens sommigen, lijkopeningen plaats gehad, om de oorzaken en den zetel der ziekten na te gaan; in do geschriften der Grickscho artsen vindt men enkele verspreide anatomisch-pathologische opmerkingen. Met do herleving van de studie der O. in het algemeen in de XVI'¹⁰ eeuw, begon men zich ook meer en meer, soms toevallig, soms met opzet, op ziektekundige O. too to loggen: in 1507 schreef Henivieni het eerste werk over pathologische O., en in 1679 gaf lionetus oeno volledige verzameling uit van de vrij talrijke waarnenaingen die tot op zijnen lijd waren geboekstaafd, onder den titel: Sepulcretiim anatomicum etc. Maar de bewerking der pathologische O. was op dien tijd toch gebrekkig, zonder vast beginsel en zekere rigting, en omhulde de feiten soms met avontuurlijke en zelfs bijgeloo-vigo toevoegsels. Morgagni kan als do eigenlijke grondlegger der wetenschappelijke pathologische O. worden beschouwd (A) sedi-bus et causis morborum 1767). Aan hem sloten zich het naauwsto aan: onze E. Sandifort, Bleuland, voorts Lieutaud, Hunter, Baillio e. a.; Meckel junior verwijderde zich weder meer van het praktische standpunt, door meer bepaaldelijk op de vormingsstoornissen te letten. Daarentegen bestudeerde men in den laat-sten tijd do pathologische O. vooral met het dool om de klinische geneeskunde te ontwikkelen, en de opwekking tot deze eenigo juiste opvatting en toepassing van dit vak ging nit van Biehat, de leerlingen van Broussais in Frankrijk, waaronder Laennec, Cruveilhier, Rayer, Gendrie, Baylo, Louis, Andral, Lobstein en Lebert uitmunten. In Engeland, het land van ma-terieele onderzoekingen, ontmoeten wij verscheidene groote mannen op het gebied van pathologische O., als Farro, Howship, Bright, Abercromby, Armstrong, Carswell, Mayo, lIope,Crai-gie; ons land bezit mannen als Vrolik, Schreudor van der Kolk, Sebastiaan, Boogaart; Italië levert weder een belangrijk contingent van geleerden als; Paletta, Malacarne, Kolchi, Scarpa, Eanzago; in Duitschland verdienen genoemd te worden Froriep, Hasso, Jul. Vogel, Rokitansky, Engel, Virchow; om niet van zoo vele anderen te spreken, waarvan velen belangrijke bijdragen tot de pathologische O. hebben geleverd.

Do vergelijkende O. ging ton allen tijde als zootomio do betore rigting der anthropotomie voor, maar werd het eerst door Olivier en diens leerling Meckel junior als wetenschappelijk geheel behandeld. Aan deze bemoeijingen sloten zich Blumenbach, ïie-demann, Rlainville, Geoffroy St. Hilairo, Carus en Oken aan, terwijl zich tegenwoordig zeer vele ontleedkundigen, vooral in het belang der physiologic op zootomio toeleggen, als: J. Muller, Wagner, Purkinje, Siebold, Stannius, Kölliker, Leidig, Eschricht, Luschka, enz. Voor de p-atósc/ie O. nu bestaan bepaalde regels, volgens welke deze bestudeerd moet worden; zoo bezigt men b. v. rotting en kooking om do losse beenderen to bestuderen, inspuitingen met verschillende kleurende zelfstandigheden om de vaten naauwkeuriger te leeren kennen; om de andere doelen nader te onderzoeken is hot voorzigtig praepareron noodzakelijk. Daarenboven bestaan er enkele hulpmiddelen, om hot den leerling gemakkelijker te maken, de O. in hare fijnste bijzonderheden te leeren, namelijk blijvende praeparateu, dio of gedroogd of in spiritus bewaard worden, of ook voor fijnere microscopische zaken in de eene of andere balsem of in glycyrrhino behoorlijk van de lucht worden afgesloten. Waar ook deze natuurlijke praeparaten te kort schieten, vervangt men dezelven door kunstmatige plastische afbeeldingen in was of, zooals d'Auzou te Parijs die met uitstekende juistheid fabriceert, in papier machd. Ten slotte zijn onmisbaar, vooral voor fijnere vaat- en zenuwstudie goede afbeeldingen. De beste platen van beenderen en spieren zijn nog altijd die van B. S. Albinus (1747), voor de hersenen die van Vicq d'Azyr (1786—90), voor de zenuwen en zintuigen van Arnold (1839 en volg.), voor de vaten Tiedemann en voor de ontleedkunde in het algemeen moeten, behalve de bovengenoemde, als prachtwerken worden beschouwd de plaatwerken van Loder, Langcnbeck, Cloquet, Wcber, Bourgery et

Jacob. Voor do weefselleer is vooral het groote werk van Kölliker, met uitstekende boutgravuren, aan to bevelen; voor de chirurgische O. do werken van Rosenmiiller, Pirogoft', Gün-ther; voor de pathologische O. Meckel, Cruveillier, Eroriep, Glngo , Rokitanski (houtgravuren in den text), Vogel; voor de vergelijkende O. Carus en Wagner.

In den laatsten tyd bezigt men do photographio als hulpmiddel om trouwe ontleedkundige platen te leveren; in hoeverre dit op den duur aan de verwachting zal beantwoorden, is thans nog niet uit te maken. Er bestaan reeds enkele uitstekend uitgevoerde platen, die op die wijze zijn gemaakt, zoo als onder anderen eene afbeelding van den medelijdenden zenuw in het Zeilschr, f, IVYss. Zoologie Jahrg, 1860. v. P.

ONTOLOGIE of wezenknnde, noemt men dat gedeelte der Metaphysica of bovennatuurkunde, dat over den aard en het wezen der dingen a priori handelt en dat do eigenschappon der voorworpen uit het begrip daarvan ontwikkelt. De O. vormde vroeger het eerste en voornaamste dool der algemeen heerschendo Metaphysica (zie Metaphysica)-, zij werd daarom ook door Chr. Wolf philosophia prima vu.'.tapliysica universalis genoemd, die hierin Aristoteles volgde, bij wien met de leer van het zijn der dingen, de zuivere bespiegelende onderzoeking begint. Hetgeen natuurlijk uit het begrip van eene zaak volgt, en hetgeen do noodwendige praedicaten of eigenschappen daarvan niet tegenspreekt, werd door de O. aangewezen en als noodzakelijke kenmerken aangenomen. Men handelt in doze wotonschap 1quot;. van do dingen in het algemeen, hunne mogelijkheid, werkelijkheid en noodzakelijkheid; 2°. van zelfstandigheid en eigenschap, oorzaak, werking en tegenwerking; 3quot;. van hoeveelheid (quantiteit) en hoedanigheid {qualileit), overeenkomst en gelijkheid der voorwerpen: 4°. van ruimte en tijd, en 5». van hot eenvoudige en zamongestelde, eindige en oneindige, stof {materie) en vorm, enz. Kant gaf aan do oude Metaphysica een' doodelijken slag, daar hij aantoonde, door zijn onderzoek der grondbegrippen, dat deze ons slechts eene subjective kennis cn geenzins die van hot eigenlijke wezen dor dingen kan geven, zoodat voor do bovennatuurkunde en do O., eeno analysis van onze verstandsbegrippen {categorie»), en van ons geheele voorstellingsvermogen in do plaats kwam, hetgeen hij do tmnscondentale wijsbegeerte noemde. Anderen dio de zielkundige grondslag van Kant's kritiek wilden vorboteren, stelden een nieuwe leer der menschelijko kennis daarvoor in do plaats, zoo als Fichte eene oorspronkelijke kennis van hot iX', en Schelling eene onmiddelijke aanschouwing van hot absolute. In de wijsbegeerte van Hegcl komt de O. weder als Logica (zio Logica) te voorschijn, welke do togenstolling van het subjective denken en de objective dcnkbepalingen opheft. Do latere minder eenzijdige bespiegelende wijsgoerige stelsels nemen de O. als oen deel der Metaphysica, met erkenning der regten eener empirische kennis, op waarnoming cn ervaring gegrond, weder op. Men klimt thans door de ervaring tot het begrip dor zaak, in plaats van door het begrip a priori den aard en het wezen der dingen te bepalen.

ONTOLOGISCH BEWIJS wordt dat bewijs voor het bestaan van God genoemd, hetwelk uit bet begrip van oen noodzakelijk oneindig wezen gevoerd wordt, aan welk wezen ook noodwendig bet bestaan toekomt. Iets hetgeen met deze soort van bewijs overeenkomt, vindt men reeds bij den Stoïcyn Cleanthes. Op voorgang van Augustinus werd het door Ansolmus van Canterbury en Descartcs verder ontwikkeld. Hot algemcene cn ware van alle vormen, hetwelk dit bewijs aanneemt, is het volgende: dat het zedelijke denken (hot begrip) en het zijn (niet het zinnelijke bestaan) in het begrip God één is. Eeno kritiek van het O. B. in den vorm van Deseartes heeft Kant in zijne Kritik der rei-nen Vernunft gegeven, die wederom door Hegel in het aanhangsel van zijne Vorlesungen über die Philosophic der Religion is beoordeeld geworden, Eene hoofdzwarigheid tegen dit bewijs is, dat, hoewel het begrip van bestaan in dat van een noodzakelijk oneindig wezen opgesloten ligt, daaruit nog niet volgt, dat een met dit begrip overeenkomend wezen noodzakelijk wezenlijk bestaan moet.

ONTSLAG VAN REG TS V E RVO L GING heet die uitspraak van den strafregter, waarbij hij verklaart, dat do feiten, dio do beklaagde gepleegd heeft, niet vallen in do termen der strafwet. Die uitspraak is dus te onderscheiden van vrijspraak, waarbij

de beklaagde wordt vrijgesproken, omdat de hem ten laste gelegde feilen niet bewezen zijn. Het praktisch onderscheid is vooral dit, dat in geval van O. v. R. het openbaar ministerie cassatie tegen bet vonnis kan aantoekenen, en do hooge raad alsdan bij bevinding, dat de feiten wol in de termen der strafwet vallen, den beklaagden veroordeelen. In geval van vrijspraak kan de cassatie alleen in het belang der wet, niet ten nadeelo der vrij-gesprokene meer plaats hebben. De grond hiervan is, dat de cassatie zich eigenlijk moet houden buiten de beschouwing der feiten, buiten het ondenoek of die al dan niet bewezen zijn, maar wel onderzoekeu mag, of de eerste regter de strafwet goed of verkeerd heeft toegepast.

ONTSTEKING {Inflammatio) is een ziekelijke toestand van enkele deelen van het menschelijke ligchaam, waarvan vroeger do kenmerken scherp begrensd en de natuur naauwkeurig bekend schenen te zijn, welks eigenschappen evenwel door de latere onderzoekingen zoo onzeker en afwisselend zijn geworden, dat liet volgens het tegenwoordige standpunt dor wetenschap bijna onmogelijk is, den leek te vorklaren wat O. is. Vroeger hield men voor de voorname konmorkon van O. hitte, roodheid, zwelling en pijn, T)e roodheid en pijn doet onvermijdelijk denken aan bloedvaten en zenuwen, die hierbij worden aangedaan, de zwelling aan vermeerdering van stof, de hitte aan verhoogde stofwisseling. De verklaring der pathologen was dus deze, dat O. ontstond door prikkeling der bloedvaten, hetzij direct of door tnsschenkomst der zenuwen, dat hierbij versnelde strooming van het bloed of volgens andere vertraging van den bloedstroom ontstond, daarna uitzweting van stof met de p\jn, aan de daarop volgende spanning verbonden, ten slotte verhoogde temperatuur door de vermeerderde hoeveelheid van gelijktijdig aanwezig bloed. Deze theorie moest intusschen zwichten voor het ontegenzeggelijke feit, dat ook deelen, die gccnc bloedvaten bevatten, aan O. konden lijden. Bij schier elke O. zag men uitstorting van stolbaar vocht ontstaan, van daar dat men later hierin het hoofdversehijnsel zocht; intusschen dit vocht was in enkele gevallen niet stolbaar en verschilde in geen enkel opzigt van het gewone afseheidings-vocht, dat aan het door O. aangedane deel eigen was; zoo moest ook dit kenmerk van O. vallen, zoodat Virchow in zijn nieuwste handboek over pathologie de O. verklaart (?) te zijn eone plaatselijke voeilingsstoornis, die op eene veranderde wederzijdsche verhouding tusschen bloed en weefsel berust. Nu berust de roodheid dus op de vermeerderde hoeveelheid bloed, die door deze stoornis wordt teweeggebragt; de zwelling is het gevolg van uitstorting van eene meerdere soms ook veranderde hoeveelheid voedingsvocht in het aangedane weefsel; de pijn is een wankelbaar verschijnsel en waar die voorhanden is, kan die door do spanning, of ook uit do onmiddelijke prikkeling van de zenuw door het abnormale voedingsvocht ontstaan; de hitte is ten deelo aan de vermeerderde telkens vernieuwde toevoer van bloed, ten dooie aan de verhoogde stofwisseling toe te schrijven. Niet zelden intusschen ontbreken oen of meer dezer vier hoofdverschijnselen bij de O. en dan wordt de verklaring van de overige verschijnselen zoo onduidelijk en verward, dat wij meenen met regt op eene juistere en duidelijkere uitlegging van O. te moeten wachten, alvorens wij ons in staat achten in een bock als het onderhavige iets zekers omtrent O. mede te doelen. v. P.

ONTSTEKINGSMIDDELEN. Hot buskruid of de zelfstandigheden, waardoor het vervangen wordt, moeten ontstoken worden om tot uitwerking te komen; naar de verschillende wijzen echter, waarop het buskruid gebezigd wordt, en de omstandigheden, die zich daarbij voordoen, kan en moet gedeeltelijk die ontsteking op verschillende wijze plaats hebben. Men onderscheidt daarbij;

a. De ontsteking van do lading dor vuurmonden. Deze heeft plaats 1°. door middel van de lont of gezwinde lont (zie Lont), 2quot;. door gezwindpjpjes, huisjes van blik, riet, hout of papier of ponnoschachten, die in het zundgat passen, nagenoeg 1 palm lang en om een doorn geplaatst, mot half gebroken buskruid gevuld zijn; ook kunnen zij met eene sas van meelpulver en brandewijn gevuld en daarna met eene naald doorstoken worden. Men voorziet hen nog van een kopje van meelpulver en brandewijn of van gezwinde lont, opdat zij niet door het zundgat zouden vallen 3°. Tegenwoordig moer algemeen door slagpijpjes en wrijvingspijpjes. De eersten z'yn papieren gezwindpijpjes mot een geelkoperen schoorsteentje verbonden, waarop een gewoon slaghoedje geplaatst wordt, hetwelk door do werking van den slaghamer ontploft. Bij do wrijvingspijpjos wordt het slagkruid door eene sterke wrijving ontstoken. Die, welke bij ons te lande gebruikelijk zijn, bestaan uit oene koperen buitenhuls met een kop, die gevormd wordt door 4 regthoekig omgezette vleugeltjes, een houten stopje, volgens de as doorboord, dat in de buitenhuls past en in haar boveneinde wordt vastgewurgd, een koperen binnenhuisje, dat van onderen togen den stop sluit en waarvan het buitenste gedeelte met wrijvingssas gevuld is en eindelijk een geelkoperen wrijvingsdraad. Het oog van den draad wordt door eenen trekhaak met touw met een' sterken ruk afgetrokken en doet do wrijvingssas ontvlammen. Rij do Zweden bezigt men het CaUerströmsche pijpje, dat uit een koperen huisje bestaat mot halfgebroken buskruid gevuld. Dit wordt doorboord en daarin een klein glazen buisje met zwavelzuur geplaatst. Het buisje is omwikkeld met een mengsel van katoen en slagkruid. Wordt nu hot pijpje door middel van eenen haak omgebogen, dan breekt het buisje en het slagkruid wordt door hot uitvlooijende zwavelzuur ontstoken. 4°. Door zanders, papieren hulzen, vast opgevuld met eene vrij langzaam brandende sas van salpeter, meelpulver, zwavel en lijnolie. Nieuw zijnde branden zij S tot 6 minuten en ouder geworden het dubbele van dien tijd. Om de huls voorspringen to bewaren, wordt zij in eonen houten of geelkoperen zunderstok geplaatst. Aan boord der schepen zoude het spuitend vuur der zunders gevaarlijk zijn en worden zij vervangen door Musstangen, bestaande uit vast ineengerold kardoespapier, dat in eene salpoteroplossing geweekt is. Al deze O. kunnen even goed voor do ontstoking der vuurmonden, als voor dio der oorlogsvuurpijlen dienen.

b. Do ontsteking van de springlading der hollo projectilen geschiedt door buizen, welke in het buisgat geslagen worden. Over de gewone buizen zie men het artikel Huis. De buizen voor granaat-kartetsen verdienen echter eene afzonderlijke vermelding. Vroeger bezigde men daarvoor gewone buizen, waarvan men meerdere soorten van verschillende lengte medevoerdo of wel men boorde de sas van onderen uit of doorboorde de sas en do buis op do verlangde lengte. Deze verschillende handelwijzen lieten echter veel te wenschon over, daar het oogen-blik van springen bij de granaatkartetsen van hot grootste go-wigt is. De artilleristen stolden dan ook alles in het werk om oeno buis te vinden, dio, als zij reeds in het buisgat van de granaatkartets bevestigd was, naauwkeurig kon gotempeerd (op de behoorlijke lengte gobragtj worden. Sedert de Bolgischo luitenant-kolonel Bormann zijne buis in 1835 vervaardigde, zijn er zoo vele anderen voorgesteld en ingevoerd, dat hare vermelding alleen te wijdloopig zoude zijn. Met de buis van Bormann hebben die van Siemens en van Breithaupt de meeste overeen, komst; het hoofdstelsel daarbij is het doorstoken van de buizen-sas. Bij do buis van Splingard, die in 1846 voorgesteld werd en waarmede die van de Bruyn, van Hellwig en van Serraï overeenstemmen, voert men onderscheidene buisjes van verschillende lengte mede, dio in de eigenlijke buis gestoken worden. Hij die met deze verschillende buizen nader bekend wenscht te worden, raadplege de nieuwere werken over de artillerie en vooral L. De-lobel, Reme de technologie militaire. — Eene derde soort van buizen zijn de percussie- en concussie-buizen, die door den schok van het projectiel tegen het doel ontstoken worden. Dit geschiedt door in eene gewone buis eone dergelijke inrigting aan te brengen als hierboven bij het slagpijpje is vermeld of wel door er een Callerströmsch pijpje (zio hierboven) in te plaatsen. Buitendien heeft men nog percussie-buizen volgens het stelsel van Splingard, waarmede dat van Schönstedt overeenkomt. Zie daarover het aangehaalde werk van Delobol. Hot onderscheid tusschen percussie- en concussiebuizen is, dat bij do eersten het projectiel dadelijk bij den schok springen, bij de laatsten daarentegen nog eerst in het doel zoude indringen; dit onderscheid is echter meer denkbeeldig dan werkelijk, daar ook pereussiebuizon aan het projectiel den tijd zullen laten om in het voorwerp te dringen.— De ontsteking van de springlading der vuurpijlen geschiedt door do drijfsas.

c. De ontsteking der draagbare vuurwapenen heeft plaats door het slot (zie Slot).

d. De ontsteking der mijnen kan op vorschillende wijzen plaats

hebbon: 1°. door do kruidworst (zie Mijn), Deze wordt te velde ontstoken door brandende zunder of lont. In de duurzame versterkingskunst kun dit plaats hebben door den monnik_t zijnde eene pyraraide of kegel van droogo zwam van 2 tot 3 duim grondvlak en 5 tot 6 duim hoogte. Deze wordt in do kruidworst geplaatst, terwijl een tweede kegel van gelijke grootte tot geluiye dient en gelijktijdig mot den eersten aangestoken wordt en het tijdstip zal aangeven, waarop het vuur zich aan de kruidworst mededeelt. Eene andere wijze bestaat uit de schuifdoos of muize-val, zijnde een gesloten doos, waarin van onderen do kruidworst gestoken wordt. Van boven is op eene schuif eene brandende lontster gelegd, die wanneer op een gegeven oogenblik de schuif weggetrokken wordt, het vuur aan de kruidworst mededeelt. 2°. Door do vuur muis van Rugy; deze bestaat uit een stuk lont bevestigd aan eene dunne ketting zonder eind, die door eenen goed gladgemaakten koker langs de mijnkamer getrokken wordt en aldaar de lading ontsteekt. 3°. door vuurpijlen, welk middel reeds in 1701 door Coehoorn to Bergen-op-Zoom gebezigd werd. De vuurpijl beweegt zich in eenen inwendig gladden koker. Dit middel is zeer eenvoudig en zeker, als de pijl met zorg vervaardigd wordt, zoodat hij niet kan springen alvorens do mijnkamer bereikt te hebben. 4quot;. door Callcrströmscho pijpjes, welke boven do lading in een blok geplaatst en door een' houten arm, die met een touw bewogen wordt, gebroken worden en het vuur aan de lading mededoelen, 5°. door een fleschje phosphorus, waarop men op gelijke wijze als b\j de schuifdoos plaats heeft, eenen zwaren ijzeren kogel laat vallen. 0°. door pr.rcut.sicfoeslcUc.n, op het rleksel of tegen oen der zijwanden van de kruidkist aan-gebragt en die door een touw overgehaald een slaghoedje doen ontploffen en de lading ontsteken, 7°. door eenen galvamschen stroom, die door de lading geleid wordt, aldaar een dun plati-nadraadje doet gloeijen en smelten, waardoor do lading ontstoken wordt. Die ontstekingswijze werd in de eerste jaren van onze eeuw, voor hot eerst door Dr. Hare in Noord-America toegepast, terwijl daarmede sedert 1836 in Rusland, Engeland, de Nederlanden, Pruissen, Frankrijk on Oostenrijk talrijke prooven plaats hadden, die gewoonlijk de moest guntige resiiltatou opleverden.' Men vindt oeno beschrijving van die proeven bij ons te lande in den Militaire Spectator, Jaargang 1838 door den majoor-ingenieur Merkes. 8°. Op dezelfde wijze heeft men ook do gewone electriseermaohine tot ontsteking der mijnen gebezigd. Dit geschiedde het eerst in 1823 te Plymouth door Harris, terwijl in het kamp van Olmutz daarmede in 1853 do eerste gelukte proef in het groot genomen word. Kort daarna hadden dergelijke proeven in Spanje plaats met even gunstige gevolgen. L.

ONTSTEKINGWEUEND. (Zio Antiphlogistisch).

ONTVANGENIS, ONBEVLEKTE (Zie Onbevlekte ontvangenis.

ONTZEGELING. (Zio Verzegeling).

ONWEEGBAEE STOFFEN. In do natuurkunde neemt men lig-chamen aan, wier bestaan overigens zeer twijfelachtig is, waarvan hot onmogelijk is het gewigt te bepalen; deze worden met don naam van Imponderabilia of O. S. bestempeld. Er zijn er waarschijnlijk velen van deze soort, waarvan de moesten voor onze grove zintuigen verborgen zijn; dogenen waarvan wij het bestaan kunnen erkennen, ten minste door de uitwerking, welke zij hebben zijn: do warmtestof, het licht, de electrischo en magnotiseho stroomingen. De moleculen van eene O. S. bewegen zich onverschillig naar alle rigtingon, dat wil zeggen, dat bij voorbeeld eene lichtbron naar allo zijden even sterke lichtstralen werpt. In weerwil van deze eigenschap dor O. S. kan men er met regt aan twijfelen, dat zij de eigenschap van zwaarte geheel missen. Wat toch is de zwaarte van een ligchaam? Het is de moor of minder groote kracht, waarmede hot zich naar het middelpunt van de aarde beweegt en waardoor wij over zijne massa oordeelen. Nu wijkt bij voorbeeld een lichtstraal van zijne rigting af, als hij In de buurt van zekere ligchamen, bij voorbeold kristallen, metalen, enz. komt. Hij wordt dus door die ligchamen aangetrokken, waaruit volgt, dat als wij do kracht konden meten, waarmede de straal wordt afgewend, wij in zeker opzigt zijn gewigt, mot betrekking tot het aantrekkende ligchaam, zouden vinden. Alle stoffen zonder uitzondering hebben de eigenschap om door ligchamen, die van haar verschillen mot zekere kracht aangetrokken te worden. Eigenlijk gezegd zijn er dus goene O. S. en deze benaming bewijst alleen do onvolmaaktheid onzer zintuigen. L.

ONWEERSVOGELEN. (Zie Stormvogelen).

ONYX, een tot hot kwarts behoorend gesteente, zoude men ook kunnen besehouwon als eono verscheidenhoid van het gestreepte chalcodoon of van het band-agaat; waarbij twee of meer verschillende kleuren in vlakke of gebogone, aan elkander evenwijdig loopende en scherp begrensde lagen afwisselen. Reeds bij de oude Grieken en Romeinen stond dit gesteente op hooge waarde. Hot word voornamelijk gebruikt tot het snijden van Oa-meën (zio Camee), waarbij de kunstenaar het zoodanig inrigtte , dat do donkere laag tot grond diende en uit do lichte laag het verhevene van de figuur gesneden werd. Bij zoodanige steenen, welke boven de lichte nog eene derde laag hadden, trok de kunstenaar daar partij van, om eenigo deelen van.do verhevene figuren, als hoofdhaar, kleeding, versierselen, enz. eono andere kleur te geven. Ook worden iu vroegere tijden uit grootero ge-lykmiddolpuntig gestreepte Onyxen vazen mot half verhoven beeldwerk vervaardigd. — In het kabinet des konings van gesneden steenen to 's Gravenhago bevindt zich oen bultengemeon groote prachtige, als Camee gesneden O. van eene onschatbare waarde , do Apotheose of vergoding van Claudius voorstellende. Hij hoeft eene hoogte van 2 Ned. palm, 2 duim en 3 streep en eene breedte van 1 palm, 7 duim en 8 streep, Millin geeft er eono afbeelding van in zijne Galerie Mythologique II, PI. 177, nquot;. 078. Voorts bestaan er nog twee gravuren van dit kostbare stuk; do eene naar eono tookening van Rubens, gegraveerd door Cor-nelis Gallo junior tc Antwerpen, en do andere mede gegraveerd door oen' Noderlandschen kunstenaar, S. Fokke. Beschrijvingen or van vindt men in G. Cupor, Explicatio Gemmae Augusteae, voorkomende in zijn work. Apotheosis, vel consecratio Ilomeri, 1G83; Marietta, Sur les pierres gravées, T. I. p. 300 on 370. Zio J. C. do Jonge, Catalogue d'Empreintes du cabinet des pierres gravies de sa Majestê, ie lioi des Pays-Bas, Grand Due de Luxembourg pag. 34 n⁰. 961. — Een schoono, drie duim lange on breodo O., die zich in das Grüne Gctoolbe tü Dresden bevindt, wordt op 80,000 gulden geschat,

ONZE-LIEVE-VROUWEN-BEDSTROO (Zio Lieae-iirouwen-bedstroo).

OOFTBOOMTEELT. (Zio Vruchtboomenteelt).

OOG (Oculus) is hot werktuig, orgaan, waarmede wij zien, d. i. waardoor wij de lichtstralen, welke van eonig voorwerp uitgaan, opvangen, in oen punt verzamelen en gewaarworden. Do natuur heeft voor het zien twoe geheel verschillende soorten van toestellen ingorigt. De eono soort, der zoogenoemde zamengestoldo oogon, bij de insecten en crustacëen, bestaat uit oeno opoen-hooping van doorzigtige, van oenen zwarten achtergrond voorziene, zuil- of kogelvormige ligohaampjos. Door deze is hot zien in zooverre mogelijk, als van den lichtkegel van ieder afzonderlijk punt van een voorwerp, die op het geheele oog valt, slechts die lichtstraal, welke door de as van oen der zuilvormige ligchaamp-jes gaat, tot de gezichtszenuw komt, die aan het einde van dit ligebaampje is geplaatst; het overige licht wordt uitgesloten. De andere gozigtstoestel, bij den mensch en de hoogore diersoorten, is daarentegen ingerigt als eene donkere kamer, en verzamelt de lichtstralen die van een punt kegelvormig uitgaan door middel van doorschijnende lichtbrekende ligchamen (collective dioptrische media) op een punt, waar de gewaarwordende go-zigtszenuw geplaatst is (hot brandpunt, focus).

Het monschelijke O. of de gozigtstoestel, die in bet gelaat en in de oogholte ligt, bestaat uit onderscheidene zeer verschillend gevormde deelen, waarvan het voornaamste de oogappel, of het Oog in engoren zin is, hetgeen door zes spieren willekeurig beweegbaar in de oogholte beschermd ligt; de overige deelen dienen slechts tot bijstand of bescherming van den oogappel (zooals de oogleden met de oogwimpers, do traantoestol, de Mei-bomsche klieren, de wenkbraauwen) en omringen dezen. De oogappel vertoont zich onder de gedaante van een kogelvormig, grootendeols wit ligchaam, hetgeen van voren, waar het tusschen do oogleden naar buiten ziet, een rond venster als voor een horologieglas bezit, om de invallende lichtstralen door to laten on van achteren door do gezigtszonuw (lig. n°. 1) wordt doorboord. Hot witte ondoorschijnende gedeelte hetgeen grootcn-deels don geheelon oogappel van buiten bekleedt eu tot aanhechting van do oogappolspieron dient, aan het achterste gedeelte eene opening voor den gezigtszonuw hooft on als oogwit tus-

schen de oogleden wordt gezien, heet sclerotica of het witte vlies (u⁰. 4), .terwijl het doorschljnonde gedeelte, hetgeen als een ho-rologieglas in het opengelaten venster van de sclerotica is inge-stulpt. Cornea of hoornvlies (n⁰. 5 en 6) heet. Binnen deze door bovengenoemde vliezen gevormde holte zijn nog twee vliezige uitspansels, waarvan het binnenste met doorschijnende, lens-en kogelvormige ligchamen (lichtbrekingstoestellen) is opgevuld. De sclerotica wordt van binnen allereerst bekleed door een donker gekleurd, bijna geheel uit bloedvaten gevormd vlies (u^u. 7) (do Choroidea, het vaatvlies), hetgeen van achteren door do gezigtszenuw wordt doorboord, maar van voren zich gedeeltelijk naar binnen slaat om achter do iris en de pupil eone krans van vouwen (n°. 9) (processus ciliares) rondom do kristallens te vormen, gedeeltelijk naar buiten loopt en zich met eone spier (n⁰. 8) (liyamentum ciliare) aan den rand van het hoornvlies hecht. Vdor hot vaatvlies, tusschen het hoornvlies en het corpus ciliare van de kristallens, hangt een schijfvormig vlies, oen tussehenschot, het regenboogvlies of do Lis (n⁰. 10), hetgeen aan do voorste door het hoornvlies zigtbaro oppervlakte verschilllend gekleurd is (zwart, bruin, blaauw, grijs), maar naar achteren aan do oppervlakte, die naar de lens on do eiliairkrans gerigt is, zwart gekleurd is, en in het midden eeno ronde opening bezit (n⁰. 11) de pupil, welke zich door het hoornvlies als eeno zwarte door oenen bonten ring (Iris) omgeven vlek vertoont. De Iris bezit cirkelvormige en straalvormige spieren (Constrictor en dilatator

ptipillae)] hiermede wordt do opening (pupil) naar omstandigheden kleiner en grooter gemaakt. Do ruimte voor en achter de iris d. 1. de voorste (n^ü. 19) en achterste (n⁰. 20) oogkamer, (welke door de pupil met elkander zamenhangen) is met een waterachtig helder vocht gevuld en met een zeer fijn vlies (Membrana Descemetii) bekleed. Binnen de ruimte die door het adervlies wordt omgeven, dus achter de eiliairkrans, breidt zich de gezigtszenuw, na doorboring van sclerotica en vaatvlies uit, die met hare fijnverdeelde vezels een netvormig vlies, hot netvlies (Retina) (n°. 12) uitmaakt. Dit vlies bevestigt zich van voren door middel van eene voortzetting van het glasvlics (membrana hyalina) (n⁰. 16) aan do kristallens. Binnen dit netvlies en achter do kristallens is eene eigenaardige doorschijnende stof, half vocht, half gelei, welke glasvocht heet (n^u 13) en in verschillende ongelijke af-deelingen verdeeld is en daarenboven een vrij sterk lichtbrekend vermogen vertoont. Naauw met het netvlies aan do buitenvlakte zamenhangend, dus tusschen netvlies en vaatvlies, ligt de zoogenoemde eatoptrische toestel van liet oog (de staafjeslaag); deze bestaat uit zuilvormige, doorschijnende, sterk lichtbrekende, alleen door het microscoop zigtbare ligchamen, welke loodregt en digt opeengedrongen op de buitenste oppervlakte van het netvlies staan en volgens sommigen als reflecterende mediawerken, volgens anderen bepaaldelijk als zenuwelementen to beschouwen zijn. Binnen in dezen oogappel is do liehtbrokingstoestel verborgen, waardoor het van een bepaald punt uitstralende licht, weder op de gewaarwordende oppervlakte van het oog (het netvlies) wordt verzameld. Deze dioptrische toestel van den oogappel, waartoe ook de naar voren bolle cornea behoort, wordt hoofdzakelijk door do kristallens (lens cryslallina) (n⁰. 18) gevormd, een sterke biconvexe vemunollcns, welke in oen glashelder hulsel omsloten (capsula lentis), door den eiliairkrans van voren omgeven digt achter de iris en de pupil en tusschen twee ligchamen, die zwakker lichtbrekend vermogen bezitten, namelijk het waterachtig vocht (nquot;. 19) en het glasvocht (n⁰. 13) ligt.

Om dezen oogappel, dio door vier regte en twee schuine spieren willekeurig naar allerigtingen kan worden bewogen, te beschermen, te zuiveren eu in het algemeen voor de uitoefening van zijne verrigtingen in behoorlijken slaat te brengen en te houden, heeft de natuur nog verscheidene organen vdór on om denzelven ge-bragt, waartoe allereerst do beenigo oogholte behoort. In deze holte ligt de oogappel vrij zeker beveiligd op een week vetkus-sen. Vóór de oogholte en den oogappel zijn twee beweegbare oogleden, welke uit kraakbeen, spier, huid en slijmvlies bestaan, en de dwarseho oogspleet, waardoor hot voorste gedeelte van don oogappel, dat nog met eone onmiddelijke voortzetting van het slijmvlies (conjunctiva') is overtrokken, naar buiten ziet. Do rand vun deze spleet, welke zeer snel kan geopend en gesloten worden is met tijne styvo haren, do oogwimpers bezet; achter do wimpers zijn kleine openingen, die do uiteinden der Mei-bomsche klieren vormen, welke laatslcn tot afscheiding van een vetachtig vocht dienen, waardoor de wrijving tusschen oogleden en oogappel wordt verhinderd. Aan den bovensten buitensten hoek der oogholte, achter het bovenste ooglid ligt do traanklier (Glandula lacrymalis), welke de tranen, een zoutachtig vocht, afscheidt; dit vocht wordt door do beweging der oogleden en des oogappels naar den binnenhoek van hot oog (Ganthus internus) gespoeld. In den binnenhoek komen de tranen in eeno uitholling (lacus lacrymalis), in wiens bodem een rood heuveltje (ca-runcula lacrymalis) gevonden wordt. Als er voel tranen worden uitgescheiden (bij het weenen) dan vloeit het overvloedige traan-vocht buiten de oogleden langs de wangen ; zoo dit niet geschiedt, dan wordt het door twee kleine openingen (punctula lacryma/ia) opgezogen, die aan den binnenhoek van het bovenste en onderste ooglid worden gevonden en zamenhangen met twee fijne buisjes (canaliculi lactymales) welke het vocht in eeno zakvor-mige holte (saccus lacrymalis) en later langs het traankanaal (ca-nahs lacrymalis) in de neusholte voeren. v. 1'.

OOGBOUTEN. Do bouten zijn van spijkers, onderscheiden door hare gelijkmatige dikte over do geheele lengte, terwijl de spijkers genoegzaam regelmatig van den kop verdunnen. In den scheepsbouw worden do bouten in het algemeen als verbindingsmiddelen gebezigd; zoowel die van koper, als van ijzer. Do laatsten worden vervaardigd van rond of achtkant staafijzer. Naar gelang van haren bijzonderen vorm worden zij door verschillende benamingen onderscheiden, als: schroefbouten, klinkbouten, veer-bouten enz. De O. zijn aan het uiteinde, dat buiten boord blijft uitsteken, tot een rond oog geslagen, dat dienen moet om er eon end in vast te maken, of ook don haak van een blok in te hoeken. Bij de ringbouten is er in het boveneind der bout een gat geslagen, waardoor een ring gaat, die eene as-beweging in het gat veroorlooft. De O. worden geklonken of met eene moer opgesloten.

OOGENTKOOST (Euphrasia officinalis) is eene kleine plant onzer heiden- en zandgronden tot de natuurlijke familie dor Scro-phularima behoorende. Zij is gemakkelijk herkenbaar aan hare fraai wit en geel geteekende lipbloomcn met paarsehe helmknop-jes, die in fijne haartjes uitloopen. Vroeger word deze plant ook in de geneeskunde gebezigd tot bestrijding van ontstekingen van hot bindvlies der oogen; van daar don naam van O. Men schroef haar zacht zamontrekkondo eigenschappen toe; zij is echter later onwerkzaam bevonden en wordt slechts nu en dan nog wel door het volk gebezigd. Voroode Oogentroost (Euphrasia Odontites), ean 3—4 palm hooge plant met roode bloemen, komt vooral in Gelderland en Zuid-Holland voor, doch werd echter nimmer tegen oogziekten gebezigd. B.

OOGHEELKUNDE (Ophthalmiatrie) is een onderdeel der heelkunde, hetgeen om zijne uitgebreidheid en daartoe vereischte bijzondere handigheid en geoefendheid als afzonderlijk vak wordt behandeld. De operation, die in de O. noodig zijn, zijn van zulk een geheel eigenaardig en delicaat karakter, do herkenning der ziekten, die de oogen treilen, vereischt eene zoo ernstige en diepe studie en zooveel tijd, dat hij, die mot regt een goed oogarts wil genoemd worden, geen ander gedeelte van het vak kan uitoefenen. De waarde ou bcteokeuis van dit vak is eerst sedert do

uitvinding van den oogspiegel (zie Oogspiegel) tot eene zoodanige hoogte geklommen, dat do moeste gewone praktische artsen en chirurgen do tegenwoordige vlugt dor O. niet moor kunnen vol-gen. De voornaamste oogartsen zijn Beer, Himly, Griifo vader en zoon, Jiingken, de Leeuw, Mensert, v. Onsenoort, Luzardi, Carron du Villar, von Ammon, Rueto, Stellwag von Carion, Bowman, Donders, Schuft, Arlt, enz. v. P.

OOGLENS. (Zie Microscoop).

OOGPUNT. (Zie Perspectief).

OOGSPIEGEL, eono der belangrijkste uitvindingen van onze eeuw, hoeft zijn ontstaan te danken aan het helder denkende vernuft van H. Helmholtz (zie Beschreibung eines Amjenspiegeh zur Un-tersuchuny der Netzhaut im lebenden Aucje von H, Helmhollz, Professor der Physiologic an der Universildl Königsberg. Mit 1 Kupft., Berlin, 1851). Helmholtz stelde zich bij de zamensteiling van zijn instrument een tweeledig doel voor, ton eerste eene voldoende verlichtingswijze te vinden voor do absolute duisternis, waarin do achtergrond van elk onbeschadigd oog verkeert (want hij dacht oorspronkelijk alleen nan hot onderzoek van het netvlies); ten tweede do beide netvliesboelden, dat van hot waar to nemen en het waarnemende oog, door optische inrigtingen in zoodanige verhouding tot elkander te plaatsen, dat voor het laatste, namelijk het oog van don waarnemer, ook eens zoodanige accomodatio tot stand kon gehragt worden, dat het aan de duidelijke waarneming van het object-oog beantwoordde, terwijl do dioptrische inrigting van het natuurlijke oog zoodanig is, dat het eene, zonder een zoodanigen toestel, door het andere niet duidelijk zoude kunnen worden gezien. Hij toonde aan, dat genoemde absolute duisternis niet van do kleurstof der choriodea afstamde, want in dit geval moesten ten minste de netvliosvatcn en de papilla, die geen kleursel bezitten zigtbaar zijn, maar dat die donkerheid daarop berust, dat de gcheele hoeveelheid van bij eene gewone verlichting invallend licht grootendecls door het pigment (kleursel) wordt opgeslurpt, voor een klein gedeelte het beeld op het netvlies vormt, en dat dat licht dan van do plaats, waar het beeld gevormd is, zonder zich ergens te verstrooijen, langs denzelfden weg, waar het is doorgedrongen, dus door de pupil weder naar buiten keert en tot het oorspronkelijk lichtende punt terugkeert.

Staat het gezonde oog A bij eene gewone verlichting tegenover een gezond oog B., dan gaan van het oog A genoeg stralen naar het netvlies van het oog B om daarop het beeld van het oog A te vormen. Maar dezo stralen worden gedeeltelijk geabsorbeerd, gedeeltelijk koeren zij weder. Zij verlichten intusschen het inwendige van het oog B volstrekt niet, maar laten het absoluut donker. Hetzelfde is omgekeerd evenzoo op het andere oog van toepassing. Door beide pupillen wordt wederkeerig slechts absolute donkerheid, d. i. eene purpurzwarte pupil waargenomen, terwijl op ieder netvlies een beeld van de daartegenoverstaande pupil gevormd wordt, d. i. gezien wordt. Deze toestand verandert dadelijk, zoodra te gelijk met de direct terugkeerende of geabsorbeerde en dus niet verlichtende stralen van het oog A tevens terugkeerende en niet aan absorptie onderhevige dus verlichtende stralen in dezelfde rigting in het oog B vallen. Dit geschiedt door aanwending van den spiegel, wiens reilectiolicht met de niet verlichtende stralen van het waarnemende oog ccnen verlichtenden straalkogel in hot waar te nemen oog werpt.

De pupil verschijnt thans niet meer zwart, maar geelroodachtig verlicht, en in dezen toestand van hot oog B kan door doeltreffende optische hulpmiddelen elk punt van het dioptische en catoptische gedeelte van hetzelve, tot zelfs het pigmentstroma der choroidca worden waargenomen.

Helmholtz gebruikte goed geslepen vlakke glazen als spiegel, waarop in eenen donkeren koker slechts ecu lichtbron werkt, om een scherp reflcctielicht voor hot objoctoog te verkrijgen. Door deze glazen hoen moet het waarnemende het waar te nomen oog onderzoeken. Daar intusschen ook bij lange oefening en groote handigheid bij het gebruik van dit instrument dikwijls onzekere resultaten worden bereikt, zoo hebben Ruete en Coccius belangrijke verbeteringen aangebragt. Het hoofddoel, sterke verlichting van het objcctoog wordt slechts ten deele bereikt, omdat een groot doel van het licht door het glas heengaat, ten andere is het zien door dit glas zeor moeijelijk en geeft bijna nooit oen duidelyk beeld op het waarnemende oog. Om dit gebrek uit den weg te ruimen verving Ruete de platte spiegel door eone concave doorboorde spiegel van belangrijken brandpuntsafstand; minder dan 10 P. duim brandpuntsafstand kan hiervoor niet gebruikt worden. Dit geeft weder het nadeel dat bij eene veranderlijke verhouding tusschen vlam, verzamellens, reflector en de beide oogon, zoo als die bijna altijd wordt gevonden , het onderzoek buitengewoon moeijelijk wordt.

Coccius maakte oen voor de meeste onderzoekingen doeltreffend instrument; hij keerde weder tot den vlakken spiegel van ongeveer 10 par. lijn diameter terug, die gefoelied en in het midden doorboord is. Slechts als beide oogen bijziende zijn, wordt tevens een negatief glas noodlg, dat voor het objectoog wordt geplaatst, opdat de hoonivlicsrcflectie minder hindere. Het instrument is voor hot onderzoek van nabij zeer geschikt, om het virtueele beeld naauwkourig te zien, maar ook het rceele beeld kan men, als men een overzigt over de geheele retina wil hebben , zigtbaar maken door in de plaats van een negatief een positief glas van c. 2 d. brandpunts-afstand te kiezen en naar do brekings-verhouding van het waarnemende oog nader bij of verder af te plaatsen. Na de genoemden zijn or nog verscheidene veranderingen, gedeeltelijk verbeteringen aan den O. gemaakt. Ed. Jac-ger, Liebrecht, Stellwag, Burow, Epkens, Donders, Ulrich, Meyerstein, v. Hasnor, Klaunig, Saemann en Zehender hebben verschillende min of meer belangrijke wijzigingen in dit instrument gebragt; maar bij allen wordt do hoofdtaak, namelijk verlichting van het waar te nemen oog on accomodatio voor waarneming van het waarnemende met meerdere of mindere volmaaktheid bereikt. Do beste instrumenten intusschen zijn tot nu toe nog niet zoodanig, dat men zonder veel en aanhoudende oefening duidelijk daarmede kan zien. Hij die voor het eerst door een O. een gezond oog van binnen beschouwt, kan onmogelijk bepalen, wat hij ziet; slechts door teregtwijzing en bepaalde aanwijzing van eenen meer gooefenden waarnemer vindt hij zich te-regt in die verwarde roodo gloedmassa.

Een zeer goede O, volgens Zehender is verkrijgbaar bij Pro-keseh, opticus en mechanicus te Weenen, voor 13 Flor. C. M.

Eene vrij duidelijke uiteenzetting van alles wat tot den O. behoort, wordt gevonden in: Adolf Zander, der Augenspiegel, Leipzig en Iloidelb^g 1860. v. P.

OOGSTBEWAARDEB, in hot Fransch le Messier, is een kle in sterrebeeld, door Lalande tor eere vau zijnen vriend den verdienstelijken storrekundigo Messier zamengesteld uit eonige sterren van Cepheus en do Giraffe. Het is echter niet algemeen aangenomen, en hoewel men hot op de groote afbeeldingen van don homel door Bode nog vindt, wordt het op de meeste nieuwere sterrekaarten niet aangetroflen.

OOGZIEKTEN. Even als alle deelen des ligehaams zijn ook de oogen aan ziekten onderhevig; geen deel evenwel bestaat uit zooveel verschillende elementen en volvoert zijne vorrigtingen met zooveel onmisbare middelen als juist het. O. Allereerst kunnen de oogleden ziek zijn, ontbreken, zamengegrocid zijn, te weinig gespleten, te wijd open, verlamd, met verkeerd ge-rigte wimpers bezet, ontstoken, kankerachtig, en moeten alsdan naar omstandigheden behandeld worden. Het bindvlies kan evenzeer ontstoken zijn en wel op do meest verschillende wijze door allerlei oorzaken (ophthalmia catarrhalis, aerpjptiaca, neonatorum, gonorrhoica. Het hoornvlies kan ontstoken, verduisterd, doorgebroken (S/aphyloma), etterend {Hypopyon), bloedend (//ac-norrhagia interna) zijn. Het regenboogvlies kan evenzeer ontstoken zijn met de gevolgen van dien, vasthechting van voren en prolapsus, vasthechting van achteren met gestoorde bewegelijkheid, al te wijde opening der pupil, al te naauwe opening. Do kristallens is verplaatst, of verduisterd (graauwe staar, Cataracta) aaw de buitenste of middelste lagen {capstdaris of centralis). Het glas-vocht is zelden ziek, bevat slechts nu en dan enkele dofte plekken en evenzeer als het waterachtige vocht oen zeker soort van ingewandswormen (Cysticcrcus). Do oogzenuw kan zoowel in haar hersengedeelte als in hare uitbreiding in het O. (netvlies) ziek zijn, ontstoken, overgevoelig, ongevoelig, verlamd (zwarte staar, amaurosis) Het vaatvlies kan ontstoken zijn, de kleurstof daarin ontbreken (albinismus); dan ziet hot O. er uit als dat van een wit konijn; bloeduitstortingen blijken in den laatsten tijd door den oogspiegel, niet zeldzaam te zijn. De spieren kunnen

iiiot zullen vermelden. De £nstachiaansche buis, waarvan wij zoo even spraken, is eene zeer dunne, regte buis, welke boven in de keelholte, achter de neusholte met eene eironde opening uitkomt en van daar, naar buiten en boven gerigt, in de trommel-holte eindigt. Zij bestaat gedeeltelijk uit kraakbeen, gedeeltelijk uit been; het naar de keel uitloopende gedeelte is krnakbeenig. Deze buis onderhoudt de gemeenschap der trommelholte met de buitenlucht. Over het eigenlijke doel dezer buis is men het nog niet geheel en al eens; maar stellig draagt zij tot de fijnheid van het gehoor bij. De trommelholte bevat daarenboven eene keten van beentjes, die aan de buitenzijde met het trommelvlies stevig verbonden is en aan de binnenzijde met den eigenlijken zetel des gehoors, den doolhof in verband staat. De beentjes, die deze keten helpen vormen, zijn onderling door banden bevestigd en sluiten door naauwkeurig in elkander passende gewrigtsvlak-ten ineen. Hun naam is aan hunnen vorm ontleend. Het buitenste beentje heet hamer {malleus), daarop volgt het aanbeeld (incus); dit is door een lensvormig uitsteeksel (ossiculum lenliculare Syloii) met het daarop volgende beentje, den sltjghevgel (slopes) verbonden en de voetplaat van den slijgbeugel rust op het ovale venster en brengt dus op die wijze den schok, dien het trommelvlies (door do geluidschommelingen) van buiten ontvangen heeft, over op den zetel des gehoors, den doolhof. Verscheidene spiertjes zijn hier nog te vinden, welke deze beenketen kunnen spannen en eenigzins doen verslappen.

Het inwendige O. werd door de Ouden doolhof (labyrinthus) genoemd, omdat men volstrekt geenea raad daarmede wist, deze deelen nader te onderzoeken en te verklaren. Hetzelve wordt verdeeld in eene voorkamer (vesiibulum), Anc halfchkeluormige kanalen (canules semicirculares) en het slakkenhuis [cochlea). Du voorkamer is de middelste holte en staat met de trommelholte door het ovale venster in verband ; naar binnen grenst zij aan den inwendigen gehoorgang, naar voren aan het slakkenhuis, naar achter aan de drie kanalen, naar boven aan het begin van een kanaal, hetgeen niet bepaald tot het gehoor behoort (Canalis Falloppii). In dit vestibulum is in het midden eene verhevenheid, welke het in twee deelen verdeelt. In het achterste gedeelte (recessus hemielliplicus) komen do drie gehoorkanalen met vit/ openingen uit. In de voorste afdeeling (recessus hemisphericus) ligt de ingang van het slakkenhuis. De drie kanalen v/orAen ver-deeld in een bovenste, een onderste en een buitenste; zij zijn zoo geplaatst, dat hunne vlakken loodregt op elkander staan en vormen drie holle halve ringen. Het slakkenhuis (cochlea) beslaat uit eene spiraalsgewijs 2J maal om eene as gewondene buis, gelijk aan het huis van eene tuinslak. Zoowel de voorkamer, als ook het slakkenhuis heeft aan de naar de gehoorzenuw gekeerde zijde, een menigte gaatjes; door elk dezer openingen dringt een vezel van de gehoorzenuw door tot den doolhof en deze vezels verspreiden zich in de voorkamer, in het slakkenhuis en gedeeltelijk ook in de drie kanalen. De zenmvvezels zweven in eene vloeistof (Aquula Colunni), verdoelen zich en loopen voor het grootste gedeelte in zenuwknoopen uit. De geheele doolhof is in eene steenharde beenkas, rotsleen (os pelrcsum) genoemd, besloten en aldus voor uitwendig geweld beveiligd. Eene in de schedelholte uitkomende en aan het poreuse gedeelte van het vestibulum en slakkenhuis zich aansluitende buis rfemroenrfi'^e (/lt;?/ioo™«7 (meatus auditorius intern us) geleidt de gehoorzenuw naar den doolhof. In dezen gehoorweg wordt behalve deze zenuw, nog eene andere zenuw (de aangezigtszenuw) en de inwendige gehoorslag-ader gevonden.

Voor naauwkeuriger onderzoek bevelen wij ten sterkste aan de uitstekende beschrijving van J. Hyrtl, Lehrb. d. Anat. d. ifen-schen, Weenen 1853, bladz. 448, de duidelijke platen van Arnold en de beschouwing der ontleedkundige praeparaten. v. P.