VERENIGING TOT BEOEFENING EN

TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS

DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD

EN DE PROVINCIE UTRECHT

NEGENENDERTIGSTE JAARGANG

EM B�B! -.:.■■' ______

UITGAVE VAN DE VERENIGING

Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht

Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht

Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht

Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520

De contributie bedraagt � 10,� per jaar.
Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt �

NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 1 / JANUARI 1966

..De gemeente weet niet zo bijster veel van Calvijn. Hij heeft een paar
moeilijk te verteren dingen gezegd over de praedestinatie. Hij heeft be-
vorderd, dat Servet, loochenaar van de Drie�enheid. naar wie hier in
Utrecht een straat is genoemd, in het openbaar werd verbrand".

Naar wie hier in Utrecht een straat is genoemd! Dr. A. F. N. Lekker-
kerker, die bovenstaande regels schreef in Hervormd Utrecht van 10 juli
1959, beweerde daarmee iets dat toch wel moeilijk te bewijzen zal zijn.
Dat de wens de vader der gedachte was, is niet aan te nemen.

In het Maandblad van Oud-Utrecht is al eerder ¹) over de Servet-
straat geschreven. De naam blijft intrigeren.

De zuidzijde blijkt al vroeg bezet te zijn geweest met hofsteden en
craemsteden (kramen, min of meer permanent, ik denk zo iets als de
bergplaatsen van de boekverkopers in de Oudemanhuispoort in Amster-
dam) ²). Deze bouwsels staken meer naar voren dan de huizen die er nu
staan, want de bij het Bisschopshof behorende huizen aan de zuidzijde
van de Servetstraat werden in 1643 door de stad aangekocht om het
straatje te verbreden³). Dat is dus nog smaller geweest dan het nu is.
En dan te bedenken dat bij de intocht van iedere nieuwe bisschop de
hele stoet van prelaten, edellieden, stadsbestuur, kanunniken en koor-
zangers, uit de Buurkerk komend, naar oude traditie via de Maartens-
brug door deze steeg trok om de Domtoren, de toegang tot de Dom, te
bereiken.

Aan de noordzijde (waarschijnlijk het derde huis van het Domplein
af) woonde in de 16e eeuw de bekende drukker Herman van Borculo,

*) Maandblad 1947, blz. 36�39.

²) �Hofsteden ende craemsteden die ghelegen syn an des biscops huus in der
borch van Sinte Michielscapell totter graft" 1297. Gem. arch. nr. 672 bis (Re-
gister van alle oirdelen), fol. 99. Vgl. Rechtsbronnen van Utrecht II, blz. 128.

³) Vroedschapsresoluties, 5, 19 juli, 21 augustus 1643, 22 januari 1644.

die Het Vliegend Hert ⁴) als drukkersmerk en als uithangbord voerde.
De huisnaam komt nog voor in 1731 en is waarschijnlijk ook nog later in
stand gebleven, daar de afstammelingen van Van Borculo nog in 1796
hetzelfde huis bewoonden. Het tweede huis heette De Cameel (1644),
later, en nog in 1826 De Vergulde Kameel. Een eigenaar van De Ca-
meel, Gornelis Antonisz. Stulting. kreeg in 1644 vergunning zijn kelder
uit te breiden onder de straat door tot aan de huizenrij van de over-
zijde⁰). Het heet dat zich onder de Servetsteeg meer kelders bevinden
of bevonden hebben.

Het aantal namen waarmede dit straatje genoemd werd, is niet gering
geweest. Van v��r de voltooiing van de Domtoren (1382) kennen we de
naam Borchstrate. Later: Onder sunte Meertijns toern (1521), Onder
den Domstoorn (1611), Onder den toorn (1612), de strate na(er) den
Domtoorn (1619), de straet onder den Dom bij St. Martensbrugge
(1647), Onder den Dom (1647), St. Martenstraat onder den Domsto-
ren (1671) en andere varianten.

Dit zijn alle benamingen uit de 16e�18e eeuw. De oudste, althans
oudst bekende vermelding van �Servetstraat" is van 1717: �in de Servet-
steeg alias onder den dom", of in een uitvoeriger omschrijving: �St.
Maartensstraat anders genoemd Servetsteeg bij den Dom" (1738). De
naam raakt dan zo ingeburgerd, dat 't Nieuw Utrechtsch Jaarboek dat
in 1775 verscheen, in de stratenlijst het straatje zonder meer als Servet-
steeg aanduidt.

De verklaring van de naam is nog altijd niet met zekerheid te geven.
Dat hij in enig verband zou staan met de spaanse jurist, theoloog en
medicus Micha�l Servet⁰), is moeilijk aan te nemen. Het lijkt uitge-

■*) Men denke niet aan het insect van die naam, maar aan een gevleugeld hert
(zie het drukkersmerk in verscheidene van Van Borculo's uitgaven).

⁵) Vr. Res. 23 juli 1644.

^fi) Over hem o.a. S. van der Woude. Verguisd geloof. De lotgevallen van Micha�l
Servet, martelaar der protestantse onverdraagzaamheid en Sebastiaan Castellio,
apostel der godsdienstvrijheid. Delft z.d. (c. 1950). Vrije Geluiden-serie, IV.

sloten, dat in het calvinistische Utrecht van die tijd een straat genoemd
zou zijn naar deze �ketter", die o.a. de kinderdoop en de Triniteitsleer
verwierp en daarom op aandrang van Calvijn gevangen genomen en met
zijn medewerking tot de brandstapel veroordeeld was (1553).

Om dit innerlijk argument reeds komt M. Servet hier niet in aanmer-
king, maar bovendien werden in de 18e eeuw en vroeger van overheids-
wege - met een hoogstzeldzame uitzondering - geen straatnamen ge-
geven. Straatnamen ontstonden in de volksmond, door het gebruik, naar
aanleiding van een daar liggend gebouw, een gevelsteen, een herberg-
naam, de richting etc, dikwijls ook werden zij gevormd naar de naam
van een aanwoner (Alendorpsteeg, Hendrik van Royensteegje, Nobel-
straat, Malle Willemsteegje - om enige Utrechtse voorbeelden te noe-
men). Maar nooit zal men vinden Rembrandt-, Maerlant-, Vondel-.
Mauritsstraat. Deze soort naamgeving, die niets met de plaatselijke si-
tuatie te maken heeft, is voorbehouden aan de 19e eeuw.

Verder heeft men ooit geopperd, dat de Servetstraat haar naam ont-
leend zou hebben aan een chirurgijn Antoni Servet (Servato, Servietto),
waarschijnlijk van italiaanse afkomst, die in 1588 en later hier voorkomt
en in de Wittevrouwenstraat woonde. Enig verband tussen hem of even-
tuele afstammelingen en de Servetstraat is echter nooit gevonden. Het-
zelfde geldt van enige leden van de amsterdamse wijnkopersfamilie Ser-
vet, die omstreeks 1750 hier aangetroffen worden, maar dan op de Plom-
petorengracht blijken te wonen. De Servetstraat komt trouwens al, zoals
boven vermeld werd, in 1717 voor.

Het meest voel ik nog altijd voor een oplossing van het vraagstuk(!)
zoals door Van der Monde in zijn Geschied- en oudheidkundige be-
schrijving der stad Utrecht (Utr. 1844) I 363 geopperd werd:

,,In deze straat hebben wij nog, bij gelegenheid van de Jaarmarkt,
eene reeks van kleine kramen en stallen met kramerijen enz. gekend,
waarmede de kooplieden van onder den Domtoren, langs deze steeg, de
S. Maartensbrug en de Zadelstraat tot aan de Mariaplaats voorstonden.
Zoude nu in vroegeren tijd, bepaaldelijk deze steeg, den kooplieden in
tafel- en servetgoed niet kunnen aangewezen zijn tot het te koop stellen
hunner goederen, evenals den linnenkopers later op de zuidzijde der
Mariaplaats en een gedeelte van den Springweg hunne vaste standplaat-
sen waren aangewezen. Dan zoude hiervan welligt de naam Servetsteeg
aan deze straat kunnen gegeven zijn".

Het is een gissing, meer niet. ,,Alle nasporingen" - had Van der
Monde even hoger geschreven - ,,om den oorsprong van haren tegen-
woordigen naam te ontdekken, hebben tot geene voldoende uitkomsten
gehad". - Zo is het, ondanks latere pogingen, tot heden gebleven.

Wanneer dus Clare Lennart in haar boek over Utrecht, Stad en Pro-
vincie blz. 31 schrijft: �De naam Servetstraat heeft niets met een servet
te maken. Het straatje is zo genoemd naar de familie Servet, die in
Utrecht gewoond heeft, waarschijnlijk ook in de Servetstraat", dan moet
de eerste bewering toch in twijfel getrokken en bij de tweede de vraag
gesteld worden naar tenminste een schijn van bewijs.

Ook in enkele andere gemeenten komt een Servetstraat voor: Rhenen,
Schoonhoven, en een Servetsteeg in Heerenveen, maar ook daar weet
men geen verklaring van de naam te geven. De Servetsteeg in Amster-
dam-C ,.is vermoedelijk een verbastering van Revet- of Ravetsteeg. Re-
vet, Ravet of Rabat betekent Kaatsbaan. Reeds in 1470 wordt op de
O.Z. Voorburgwal, op den hoek van deze steeg, een kaatsbaan vermeld.
Tot in de 18e eeuw wordt de oorspronkelijke naam gebruikt, terwijl
daarnaast reeds in de eerste jaren der 17e eeuw, het verbasterde Servet-
steeg voorkomt" '). Als toevallig de amsterdamse Servetsteeg eens in de
Utrechtse archieven aangetroffen wordt, blijkt ze ook nog anders ver-
vormd te kunnen zijn: ..seeckere huysinge ende erve ... tot Amsterdam
op den hoek van het Serveth anders genaempt het Heerenveth steech-
gen"⁸). v.C.

⁷) A. M. van Gelder, Amsterdamsche straatnamen geschiedkundig verklaard.
Amst. 1913, blz. 125.

⁸) Gern. archief, notaris N. de Cruyff, 13 mei 1654.

AMERSFOORT OF RHENEN?

Wie al geruime tijd het maandblad van Oud-Utrecht leest, zal zich wel-
licht herinneren dat onder het kopje ..Amersfoort of Rhenen?" in 1957
enkele artikeltjes zijn geplaatst, geschreven door de heer S. W. Melchior
te Hoevelaken, voordien vele jaren inwoner van Amersfoort en kenner
van de historie dezer stad, inzonderheid van de topografie van Amers-
foort.

Indertijd trof de heer Melchior in 's Rijks Prentenkabinet, verbonden
aan het Rijksmuseum te Amsterdam, een ets van Hercules Seghers
(1589�1639) aan, voorstellende een gezicht op Amersfoort. Duidelijk
herkenbaar is de Lievevrouwetoren met rechts daarvan het spitsje van
de St. Joriskerk. Links van de O.L.V.-toren is tegen de achtergrond het
relief van de Amersfoortse berg zichtbaar. Het kan niet missen: dit is
een gezicht op Amersfoort. Helaas had de ets als onderschrift: Rhenen.

Verschillende pogingen van de heer Melchior om deze aanduiding te
veranderen (niet uit chauvinisme maar om een topografische vergissing
uit de wereld te helpen) mochten niet baten. De toenmalige directeur
van 's Rijks Prentenkabinet wilde wel toegeven dat de torens van
Amersfoort en Rhenen gelijkenis vertonen - dat was overigens geen
nieuws - maar hij verklaarde nadrukkelijk: ..Daar het werk van deze bij-
zondere meester sedert lang nauwkeurig is bestudeerd, bestaat er voor
ons niet de minste twijfel omtrent de juistheid van deze benaming".

De heer Melchior liet daarna als bewijsstuk (in 1938) een foto ne-
men van Amersfoort, en wel vanaf het punt waar Seghers drie eeuwen
tevoren zijn ets had gemaakt, namelijk aan de Hessenweg nabij de Ko-
permolenbrug. Wij drukken zowel de reproductie van Segher's ets als de
foto hierbij af. Hoewel alle tot oordelen bevoegde personen onmiddel-
lijk toegaven dat dit Amersfoort en niet Rhenen moest zijn (de situatie

■':'''■■■ >■'"'>■■ ■■"■■ ■' .'■■'?

Amersfoort, ets van Seghers

Amersfoort, foto uit 1938

op de ets was in Rhenen nergens te reconstrueren), liet bovengenoemde
directeur zich niet overtuigen.

Hoe noodlottig zulke fouten zijn bleek in de zomer van 1965 toen
Openbaar Kunstbezit een reproductie van Seghers' ets verschafte met
het onjuiste onderschrift. Ir. J. D. M. Bardet herinnerde zich bij het
ontvangen van deze reproductie de oppositie van de heer Melchior. Hij
adviseerde deze om bij de nieuwe directeur van 's Rijks Prentenkabinet
nog eens een poging te wagen tot correctie van de titel. Deze directeur,
de heer K. G. Boon. nam de hele zaak door en gaf daarna ronduit toe
dat de heer Melchior gelijk had. Niet Rhenen maar Amersfoort is - al-
thans in deze ets - door Seghers afgebeeld. ..Ik kan u verzekeren dat
de prent van Seghers door ons in het vervolg als een Gezicht op Amers-
foort zal worden geciteerd", schreef hij.

Ook Openbaar Kunstbezit zegde een correctie toe. Daarmee is deze
aangelegenheid tot een goed einde gebracht. De heer Melchior ziet zijn
gedocumenteerd verzet geheel gehonoreerd. H. de J.

FLORA EN FAUNA VAN DE GRACHTEN

De restauratie van de werfmuren langs de Utrechtse grachten, waarvan wij de
voortgang met dankbaarheid waarnemen, heeft niet enkel voordeel. Dat begre-
pen wij na lezing van het geschriftje over de grachten, samengesteld door leden
van de Christelijke Jeugdbond van Natuurvrienden, afdeling Utrecht.

Men is in die kring op het denkbeeld gekomen om eens na te gaan welke
plantengroei te bespeuren valt aan de oude werfmuren. Van het resultaat sta je
te kijken! Niet minder dan honderd plantensoorten - waarvan zestig procent
zeldzaam - werden geregistreerd op de werven, terwijl langs de muren circa vijftig
variaties groeiden. Terloops staan vijftien soorten bomen genoteerd en ongeveer
evenveel vari�teiten vogels. Aan het tellen van insectensoorten was niet te be-
ginnen. Wat de vissen betreft: palingen en rietvoorns komen geregeld in het
grachtwater voor.

Een en ander staat met tekeningen in bovengenoemd (gestencild) geschriftje
te lezen. En nu begrijpt men ook dat de restauratie van de werfmuren op dit
punt nadelig is. Veel vegetatie verdwijnt daardoor. Bij een eerder onderzoek
(1959) trof men bij voorbeeld zestien soorten varens langs de grachten aan; dit
is inmiddels (medio 1964) teruggelopen tot zes.

Wij kunnen dit initiatief bijzonder waarderen aangezien het, zij het langs een
andere weg, de liefde voor de oude stad bij jongeren vermeerdert. Men heeft
namelijk niet volstaan met een zakelijke opsomming, maar er is ook een historisch
overzicht betreffende de grachten in opgenomen, terwijl voorts de oorzaken van
de rijke plantengroei worden aangegeven.

OORLOG TUSSEN HOLLAND EN UTRECHT
Ds. M. Groenenberg schrijft in Hervormd Utrecht van 14 januari 1966:

De burgemeester van Utrecht heeft gezegd, dat het het beste was, dat het Gooi
bij de provincie Utrecht zou worden gevoegd. Als je op de kaart kijkt, is daar
veel voor te zeggen. Nu is het Gooi maar een rare uitschieter van Noord-Holland
in oostelijke richting. Een smalle landstrook verbindt ze. Maar hoe anders is het
met Utrecht. Dat vindt in het Gooi een fraaie en natuurlijke afronding van zijn
gebied. Er zou een vanzelfsprekender grens ontstaan. Ja, ik sta achter de gedach-
te van onze burgemeester. Maar hoe gelukkig, dat we in het jaar 1966 leven

en bijvoorbeeld niet in 1272. Want 't jongejonge, wat zou ons dan boven het
hoofd hangen!

Nu zijn ze in Noord-Holland verontwaardigd. Er komt een discussie op papier.
Maar in die tijd sloegen ze er gelijk op los. Er zijn altijd weer zielen, die in een
dramatisering van hun eigen bestaan menen, dat ze in de moeilijkste van alle
tijden leven, waarin ze alle plagen van de Openbaring van Johannes beleven of
gaan beleven. Maar hoe zouden ze ijzen van schrik als ze in werkelijk moeilijke
tijden werden geworpen: toen de ene provincie de ander aanviel, dorpen in brand
stak, kastelen verwoestte, vrouwen verkrachtte.

In 1272 stonden de Kennemers, echte Noord-Hollanders, onder aanvoering van
Gijsbrecht van Aemstel, heer van Amstelland, voor de poorten van het Sticht.
En binnen deze ,,benauwde veste" was iedereen het ook niet met elkaar eens.
Gelukkig bedachten de Kennemer boeren, dat het tijd was om te gaan hooien(!)
en zo werd onze stad gespaard.

Tegenwoordig kan een burgemeester zo iets zeggen en niemand denkt: het
wordt oorlog! Geen boer ziet in gedachten zijn boerderij al in vlammen opgaan,
geen vrouw raakt in paniek voor de barre wandaden van het ,.vreemde" volk,
geen dominee spoedt zich naar de Domkerk om met de angstige menigte te bid-
den voor het behoud van de stad om en de nederlaag van de Hollanders . . .

BEELDJE KEIZER HENDRIK IV

Schier onopgemerkt is hij verdwenen: de kleine keizer Hendrik IV, die vele
jaren in de muur van het pand radio Maigret, Mariaplaats hoek Mariastraat
stond te prijken. Wel was hij van lieverlede wat afgetakeld. Verminkingen aan
het lichaam en het verdwijnen van zijn zwaard hadden hem van zijn aanzien be-
roofd. Maar hij stond er toch nog en soms vervulde hij zelfs een functie. Wan-
neer tijdens winkelweken of dergelijke evenementen radiomuziek in de Maria-
straat moest klinken, fungeerde hij uitnemend als draden- en snoerenhouder gelijk
een meerpaaltje bij een aanlegsteiger.

Keizer Hendriks constitutie was echter niet van zodanige aard dat het gewenst
leek hem verder in het openbaar bloot te stellen aan de tand des tijds. Al ander-
halve eeuw geleden verdween zijn stichting: de Mariakerk. Deze is met mokers
neergehaald. De keizer heeft men beter behandeld: hij mocht verhuizen naar
het Centraal Musum.

Het beeldje van Hendrik IV (1056�1106) was een kopie van het beeld dat
eeuwenlang op het dak van de Mariakerk heeft gestaan, een houten beeld uit
de 16e eeuw dat nu bewaard wordt in het Rijks Museum te Amsterdam. Dat
echte beeld is 1,58 meter hoog. (Meer bijzonderheden gaf P. T. A. Swillens in
het Jaarboekje van Oud-Utrecht 1950).

Het is niet bekend wanneer precies het vervangende beeldje in de muur van
het hoekpand in de Mariastraat geplaatst werd. In ieder geval verdween nu dus
uit de omgeving van de vroegere Mariakerk ook deze herinnering aan het zo
belangrijke kerkgebouw dat hier eertijds stond.

BETAAL ALVAST UW CONTRIBUTIE

De contributie van onze vereniging bedraagt:

� 10.� voor hen die een ingenaaid jaarboekje wensen te

� 12,50 voor hen die een gebonden jaarboekje wensen te
ontvangen.

De betaling dient te geschieden in het eerste kwartaal door overschrij-
ving van het vereiste bedrag op onze postrekening no. 57 55 20. Op
later tijdstip zal door ons worden ge�ncasseerd, verhoogd met � 1,�
voor te maken onkosten. De penningmeester

SCHUDDEMANTEL, SCHOUDERMANTEL

In het boek �De Dom van Utrecht'" komen twee afbeeldingen voor van de oost-
zijde der sacristie van de Domkerk, beide daterende uit de 18e eeuw, die een
smal, twee verdiepingen hoog gebouwtje laten zien dat tegen de sacristie aan-
gebouwd staat. Het wordt in de onderschriften bij deze afbeeldingen aangeduid
als �Schuddemantel". In de nadere beschrijving staat het ook als �Scuddemantel"
aangegeven/^

Het gebouwtje dat uit het eind van de 15e eeuw dateerde, was in 1649 reeds
bouwvallig maar heeft zijn bestaan nog twee eeuwen kunnen rekken. Omstreeks
1850 is het afgebroken.

De Schuddemantel was een bewaarplaats voor koorklederen, een soort van
grote stenen hangkast. Na de reformatie deed het gebouwtje als zodanig dus
geen dienst meer.

De vraag is gerezen of er verband bestaat tussen Schuddemantel en de merk-
waardige straatnaam Schoudermantel te Bunnik in de richting Odijk. Wellicht
kan iemand onder onze lezers hierover nadere informaties verstrekken.

PRIJS VOOR DR. E. J. HASLINGHUIS

Aan dr. E. J. Haslinghuis te 's Gravenhage is ter vergadering van de Vereniging
van Nederlandse Kunsthistorici de Bucheliusprijs voor belangrijk documentair
onderzoek uitgereikt. Zulks naar aanleiding van zijn studie over de Dom van
Utrecht; zie maandblad december 1965.

Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht

Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht

Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht

Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520

De contributie bedraagt f 10,� per jaar.
Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt f 12J0.

NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 2 / FEBRUARI 1966

NOG IETS OVER DE
VOORMALIGE ABDIJ OUDWIJK¹)

Onder de vele erfpachtbrieven, die op de goederen van de abdij Oud-
wijk bij Utrecht (thans in Utrecht) betrekking hebben²) zijn er ook
enige, die de abdij zelf betreffen.

Ten dele bevestigen zij wat ik in Oud-Utrecht behandelde, verder ge-
ven zij enkele bijzonderheden en een schetskaart, die de toestand van
1715 weer geeft.

Uit die ruwe schets, hierbij gereproduceerd, blijkt hoe de abdij binnen
ringmuur en ringsloot was gelegen en hoe de helft van het terrein - in de
erfpachtbrieven als joffrouwen boomgaard betiteld - door een uitweg
was gescheiden van de gebouwen, die in de oostelijke helft lagen.

Buiten de abdij, grenzende aan de noordelijke ringsloot, zien we de
gronden (erfpachten) van de boekverkoper Broedelet, van de heer Van
Lexmont en van N. de Weys.

Van de ingang van Oudwijk recht naar de Gildbrug loopt de steeg
of laan van Oudwijk met daarnaast de westelijke Vechtarm. De huidige
Oudwijkerlaan loopt niet meer recht op de brug aan. Blijkbaar is die
verlegd in verband met de verkaveling en verbouwing van het terrein.
Bij de noordoosthoek van het convent was in die laan een brug, waar-
onder de ringsloot afwatert op de Vechtarm.

Die brug verkeert in 1715 in verval en de vraag is of die zal hersteld
worden dan wel gedicht. Broedelet en Van Lexmont achten de brug
nodig voor de afwatering van hun grond. De pachters van het abdij-
terrein, de heer Van Wachendorff en de heer Van Ockhuysen menen,
dat de brug weggenomen en de ringsloot gedicht kan worden.

De heer Van Wachendorff voert nog aan, dat de questieuse brug enig
gevaar kan opleveren bij een doorbraak van de Lekdijk-bovendams. Zij

^a) Aanvulling Jaarboekje van Oud-Utrecht 1962, blz. 91.

²) Archief kleine kapittelen en kloosters, no. 786. Zie bijlagen.

willen echter inschikkelijk zijn voor hun buren en wel meewerken tot
instandhouding van de brug (zonder prejuditie en zonder consequentie).
Het terrein, dat Harman van Ockhuysen in erfpacht heeft, is de
westelijke helft van het convent, vanouds de joffrouwen boomgaard
�waerop voor dese (1715) de kerk van Oudwijk gestaan heeft".

Weg langs de Maliebaan

Land van de Ridderschap by van Nes gebruykt

Die brug is aan de orde gekomen in verband met een verzoek aan
de �Heeren Edelen en Ridderschap van den Lande van Utrecht", ge-
daan door Johan de Marez, die sinds 9 oktober 1714 de erfpacht heeft
�van een erfgen lands groot omtrent drie hond, neffens zeker tuynhuy-
sie, mitsgaders boerewoninge en werf, de vyver daerinne begrepen op
Oudwyk zoo binnen den kringmuur als daer buyten ... in voege als de
heer Ambrosius Bosschaert en syn voorsaten de partyen in erfpacht heb-
ben bezeten".

Hij deelt mee, dat de Oudwijkerlaan �van de Steenstraat ( = Bilt-
straat) af tot sooverre de Maliebaan streckt is beplant met boomen" en
verklaart, dat hij �tot cieraet en embellisement van 't voors goed van
Oudwijk het overige van dien weg insgelijks wel geerne wilde beplanten
met opgaende boomen corresponderende op de plantagie van de Malie-
baan", waarvoor hij toestemming verzoekt. Waarop �de Heeren van de
Ridderschap den 9 October deszelven jaers (1715) bij appointemente
hebben gedeclareert, dat (voor zooveel zij recht daartoe hadden) aan
den suppliant permitteerden die verzogte bepotinge te mogen doen met
lindenboomen, zoodanig opsnoeyende, dat niemant daarvan ongemak
hebbe".

Erfpachtbrief van 't goed genaemt Oudwijk

voor de Heere Mr. Paul Engelbert Voet van Winssen,

Raed in de Vroedschap etc. (18 september 1754).

D'Edelen en Ridderschappe 's Lands van Utregt doen weeten allen ende een
ygelyk dat wy, vermits 't overlyden van de Heer Oud-Borgemeester Isaek Ubingh,
nadat gebleeken was het recht van collaterale successie betaeld te sijn, in eenen
euwigen en onversuymelycken erfpacht gegund ende gegeven hebben, gelyk wy
gunnen ende geven by deesen aen desselfs behuwd zoon, de Heer Mr. Paul Engel-
bert Voet van Winssen, Raed in de Vroedschap der stad Utrecht en ontfanger
van den 20e en 40e penningh deser provincie ten behoeve van desselfs moeder
vrouwe Agnes Ormea, weduwe van gemelde heer Borgemeester Ubingh, om
welke persoon te representeeren en hare interessen waar te neemen, hij Heer Mr.
Paul Engelbert Voet van Winssen, geauthoriseerd is geworden bij appart van
den Ed.Achtb. gerechte der stad Utrecht in datu 30e November 1753, een erve
lands groot omtrend 300 roeden benevens zeekere tuynhuys mitsgaders wooninge
en werff, de vyver daarin begrepen, soo binnen den kringmuur als daarbuyten,
soodanigh als tselve voor hem in twee gedeelten by de weduwe van Jan van
Meppen ende Jan Stevensen is gehuurt en gebruyckt geweest, edogh zoo groot
ende kleijn als 't selve goed geleegen is op Oudwijck met alle de gerechtigheeden
en voordeden van uytwateringe, mitsgaders uyt en toewegen als de Heer Borge-
meester Ubingh en syne voorsaeten 't zelve van ons in erfpacht gebruijkt en
beseten hebben ende dit op eenen canon van een hondert gulden tot twintigh
stuyvers het stuk jaerlycks te betaelen binnen ses weeken na iedere verschyndag
waervan het eerste jaer zynen aenvangh genoomen heeft den 1 November 1753
ende verschynen sal den 31e October deses jaars 1754.

Ende dit aen handen van onsen Rentmeester van den Convente van Oudwyck,
vrij geld van alles, soo vanhuys ende haersteedegeld, mitsgaeders redemtie, on-
gelden, reparati�n als andersints, welke de gemelte Vrouwe Agnes Ormea allen
ten haren lasten blyft houdende met speciale voorwaerden, dat men deese erf-
pagtgoed niet sal moogen verkoopen of overdoen sonder onsen of onser nako-
melingen wille ende consente op peene van andersints van deesen erfpacht ver-
steeken en vervallen te weesen, blyvende de acht en veertigh roeden lands welke

meergemelte Heer Borgemeester Ubingh met onse toestemminghe ende apparnte-
mente van den Ie November 1734 van Henrik van Esch gekoft heeft onder dit
erfpachtgoed begrepen. Ende by overlyden van Vrouwe Agnes Ormea ofte wan-
neer ook deese erfpacht versterft ofte verandersaet, soo sal diegeene daer deselve
dan met recht op komt, deselve binnensjaers wederom moeten versoeken ende
neemen ende geven nieuwe brieven luydende als deese brief en dat op synen
kosten. Aldus gegeven t'Utrecht onder onsen uythangende zeegele, desen 18e der
maand September 1754

was geparapheert E. C. van der Capellen.

Onder stond: Ter ordonnantie van de Hooggemelte Heeren Edelen ende
Ridderschappe, geteekend A. van Cuylenborgh
Renversael van den Heere en Mr. Paul Engelbert Voet van Winssen.

Ik, Mr. Paul Engelbert Voet van Winssen bekenne by deesen van de Edele
Mogende Heeren Edelen ende Ridderschappe 's Lands van Utrecht in erfpacht
ontfangen en genoomen te hebben het goed genaemt Oudwyck conform den erf-
pachtbrief daervan uytgelevert, luydende van woorde tot woorde als volcht:

Erfpachtbrief voor Herman Okhuysen (13 maart 1755).

De Edelen ende Ridderschappe 's Lands van Utrecht, doen weeten alle luyden,
dat wy, vermits Herman Okhuysen en Maria van Esch echtelieden volgens
coopcedulle in dato den 4e Maart 1755 na ons en verleende consente by appoin-
temente van den 3e dito van Henrik Hendriksen van Esch en Petronella Gerrits
van Ryswyk hadden gekoft, ende ons by quitantie van den 8e derselve maend
behoorlyk gebleeken was het recht van den 40e penningh met de verhogingh
van een en een half percento, voldaen te syn, sekere twee percelen lands en
boomgaerd geleegen annex Oudwykerveld, en de gemelte Herman Ockhuysen van
ons versogt met hetselve land en boomgaerd te moogen worden verleyd, wy in
eenen euwigen erfpacht gegund ende gegeven hebben, gelyk wy gunnen ende
geven bij deesen aan deselve Herman Okhuysen, seekere twee parceelen lands
ende Boomgaerd, specterende tot den Convente van Oudwijk ende geleegen by
't Oudwijkerveld, annex de mure van 't goed genaemt Oudwijk, bepaalt in 't
Caerteboek van den vs. Convente fal. 18 litt. 8 en 9 groot een mergen 59 roeden
ende een mergen 120 roeden van ouds genaemt den joffrouwen boomgaerd, waer-
van onvermindert desen jaerlycksen canon een streepje lands van omtrent 48
roeden volgens onse appointemente van den Ie November 1734 by 't goed Oud-
wijk is gevoegd en deselve van ons ende onse nacomelingen te houden en te ge-
bruyken op eenen jaerlyksen canon van vyftigh gulden tot twintigh stuyvers het
stuk, boven d'ongelden. Te betaelen aen handen van den Rentmeester van deesen
Conventie op Corsmisse of uyterlyk op 31 December in ieder jaer . . . etc.

Renversael van Herman Okhuysen.

Ik Herman Okhuysen in huwelyk hebbende Maria van Esch . . .

Erfpachtbrief van 't goed Oudwyck

voor de Heer en Mr. Everard van Wachendorf,

Raed in de Vroedschap etc. (22 mei 1756)

De Edelen en de Ridderschappe 's Lands van Utrecht, doen weeten allen ende een
iegelyk, dat wy vermits overlyden van Vrouwe Agnes Ormea weduwe van de
Heer Borgemeester Isaak Ubingh, in eenen euwigen erfpacht gegund ende ge-
geven hebben, gelyk wy gunnen ende geven by desen aen desselfs zoon de Heer
Mr. Paul Engelbert Voet van Winssen, Raed in de Vroedschap der stad Utrecht
etc. het goed genaemt Oudwyck gelegen in den gerechte van Wittevrouwen en
Abstede, hieronder breder bepaeld en uytgedrukt. Ende dit vervolgens deselve
Heer en Mr. Paul Engelbert Voet van Winssen hetzelve goed met onse permissie
en toestemmingh hadde verkoft aen de Heer Mr. Everard van Wachendorff, mede
Raed in de Vroedschap der stad Utrecht, wij nadat ons gebleken was het recht

van den 40e penningh met de verhoging van IJ per cento betaeld te syn, in eenen
euwigen onversuymelycken erfpacht gegund ende gegeven hebben, gelyck wij
gunnen ende geven by deesen aen den voorschreven Heer en Mr. Everard van
Wachendorff een erve lands groot omtrend 300 roeden, beneffens seekere tuyn-
huys mitsgaders wooningen en werff, de vyver daerin begrepen, soo binnen den
kringmuur als daerbuyten, sodanigh als tselve voorheen in twee gedeelten by de
weduwe van Jan van Meppen en Jan Stevens is gehuurt en gebruykt geweest,
edogh zoo groot ende klijn als 't zelve goed geleegen is op Absteede met alle de
gerechtigheeden en voordelen van uytwateringe, mitsgaders uyt en toewegen
. . . etc.

Renversael van den Heer en Mr. Everard van Wachendorff.

Ik Mr. Everard van Wachendorff beken by desen van de Ed. Mogende Heren
Edelen ende Ridderschappe 's Lands van Utrecht in erfpacht ontvangen en ge-
noomen te hebben het goed genaemt Oudwyck volgens den inhoud van den erf-
pachtbrief etc. . . .

ADAM SIMONS 1770�1834

Adam Simons werd 25 februari 1770 te Amsterdam geboren, studeerde
daar aan het Athenaeum en daarna te Leiden in de theologie. In 1792
werd hij proponent, in 1793 predikant aan de Vuursche en in 1799 te
Thamen aan de Uithoorn.

Simons was ook dichter, gaf in 1805 een bundel �Gedichten" uit, met
zijn portret. Algemene bijval vond in 1815 zijn gedicht �Alexander,
keizer aller Russen", die hij als bevrijder van de franse heerschappij ver-
heerlijkte. Het was verdeeld in drie zangen en besloten met een �Ode
aan mijne landgenoten".

Toen bij organiek besluit van 2 augustus 1815 de Utrechtse academie
tot Lands-Hoogeschool werd verheven, wijdde hij haar het gedicht �Bij
de herstelling van Utrecht's Hoogeschool, 1815". Een nieuwe leerstoel
van de nederlandse taal en letteren werd hierbij opgericht *) en als eerste
hoogleraar zag zich de dichter-predikant Adam Simons benoemd. Tevens
werd toen bepaald dat voortaan de inaugurele oraties in het nederlands
mochten worden gehouden, doch de hoogleraren bleven de voorkeur
geven aan het latijn.

Simons heeft op 25 maart 1816 zijn ambt aanvaard met het uitspre-
ken van de eerste inaugurele rede in het nederlands. De betekenis die
hijzelf aan zijn professoraat toekende, accentueerde hij door zijn onder-
werp �Over den waren dichter".²) Hij zegt daarin dat de dichtkunde
een voornaam deel zou uitmaken van het aan zijn zorg toevertrouwde
onderwijs.

De dichtkunst was sinds het midden der 18de eeuw in verval geraakt,
ieder maakte verzen en werd bij de voorlezing toegejuicht. Hiertegen
is krachtig geprotesteerd door Jacobus Bellamy, aanvankelijk bakkers-

!) G. W. Kernkamp, De Utrechtsche Universiteit 1636�1936. Utrecht 1936,

II, 75.
²) a.w. II, 131�132.

knecht te Vlissingen, die in 1782 op kosten van enige vlissingse heren te
Utrecht kwam studeren.

Bellamy betoogde dat het in po�zie aankomt op losheid, waarheid en
natuur. Wel is hij reeds in 1786 overleden en door zijn vrienden in de
St. Nicolaaskerk te Utrecht ter rust gebracht, doch de bezielende kracht
die van hem uitging, bleef voortleven onder de besten van zijn volge-
lingen. Evenals hij wilden zij de vaderlandse po�zie in nieuwe banen
leiden. E�n van de voornaamsten was Van der Woordt (1769�1794).

Gravure door W. van Senus, naar een tekening
van H. W. Caspari, 1805

dis stadsgenoot van zijn jeugd af met Simons bevriend, die hem onder
invloed van Bellamy heeft gebracht.

Hierdoor verrijkt heeft Simons het hoogleraarsambt aanvaard en grote
belangstelling weten te wekken voor de beoefening van de nederlandse
letterkunde en vaderlandse geschiedenis, terwijl zijn colleges over aesthe-
tica en noordse mythologie door studenten van alle faculteiten werden
bezocht. ³)

Natuurlijk was Simons voortaan de aangewezen persoon als vanwege
de Utrechtse hogeschool een nederlandse feestrede moest worden ge-
houden. Dit was het geval toen de studenten van de compagnie vrijwil-
lige jagers der hogeschool van de Tiendaagse Veldtocht in Zuid-Neder-
land terugkeerden. Al hadden zij niet gevochten en nauwelijks gevaar
gelopen, hun terugtocht werd als een zegetocht gevierd.

Simons heeft toen op 10 oktober 1831 in tegenwoordigheid van pro-
fessoren in de Dom een gedicht in twee zangen voorgedragen, waarvan
de eerste de politieke toestand van Europa beschreef, de tweede de

vreugde over de behouden terugkeer der studenten vertolkte. ⁴) Tussen
deze beide werd �ter verpozing" orgelmuziek uitgevoerd; dit was des-
tijds het schema voor een offici�le feestrede.

In zangen placht Simons ook zijn ander dichtwerk te verdelen. Zo
schreef hij o.a. in 1814 te Thamen �De waarde van den mensch" in drie
zangen. In het Natuurkundig Gezelschap te Utrecht sprak hij �Over
Natuur en Natuurkennis" in een Leerdicht van twee zangen, vooraf-
gegaan door een Voorlezing.

Jacob Geel, die zijn tijdgenoten een beter inzicht wilde geven in het
verschil tussen po�zie en proza, heeft toen betoogd dat veel verzen slechts
berijmd proza waren en dat het proza ter uiting van innerlijk en be-
schrijving van uiterlijk leven dezelfde aandacht verdiende als de
po�zie. ⁵) Hij hield hierover op 18 februari 1830 een lezing �Lof der
Proza" in het Leesmuseum te Utrecht.

Hierop heeft Simons, in het harnas gejaagd, 25 maart 1830 in het Lees-
museum een voordracht gehouden �Over de Po�zij", die in menig op-
zicht was gericht tegen Geel.

Doch Simons, die steeds aan de dichters voorhield aan welke eisen de
po�zie moest beantwoorden, is zelf slechts een verzenmaker gebleven ge-
lijk zovele anderen.

Neen, een dichter van betekenis is Simons niet geweest. Evenmin was
hij dat als geleerde, wat ook niet te vergen was van een man die, vijfen-
veertig jaar oud, werd benoemd tot hoogleraar in een vak dat hem vol-
komen vreemd was. Maar hij heeft toen alle krachten ingespannen om
onze vaderlandse geschiedenis en letterkunde te leren kennen. In een
tijdperk van verval wekte hij voor haar liefde en bewondering bij het
jonge geslacht op. In dit opzicht is Simons wel een man van betekenis
geweest.

Veel is hij bovendien geweest voor zijn leerlingen, die volgens zijn
zoons hem lief waren, aan wie hij zich hechtte met zijn gehele ziel en
voor wie hij zich geen moeite ontzag. �Gaarne ging hij met hen om, en
zoo velen, als hij in zijn huis ontving, vonden er nooit den stroeven
meester, die zorgvuldig den afstand wenschte te bewaren, maar den on-
gedwongen vriend, die levendig deel nam in alles, wat hun betrof, die
zich niet alleen de dagen zijner jeugd wist te herinneren, maar zich ook
gemakkelijk nog in dien leeftijd verplaatste". °)

Een zijner leerlingen, mr. L. Ph. C. van den Bergh, roemt hoe Simons
de beoefening der vaderlandse geschiedenis en letteren aan de hoge-
school algemeen wist te maken, maar vooral hoe hij op zijn dispuut-
college en in de vertrouwelijke omgang met zijn leerlingen geheel hun
vriend was, onder scherts en ernst hun vertrouwen wist te winnen en
die invloed ter bevordering van vaderlandse letteren en geschiedenis
aanwendde.

C. CATHARINA VAN DE GRAFT

⁵) G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Groningen 1912.
VII, 142.

⁶) Verzamelde Po�zij van Adam Simons. Utrecht, 1834, X.

OVER ENKELE BOERDERIJNAMEN

Naar aanleiding van bladzijde 8 van het januari-nummer kan ik meedelen dat de
straatnaam Schoudermantel te Bunnik afgeleid is van een boerderijnaam, die
vrijwel zeker tot de �verheergewadings" namen behoort, dat wil zeggen: dat de
persoon die met dit huis en de bijbehorende grond beleend was, jaarlijks een
symbolische pacht moest opbrengen van een schoudermantel voor de geestelijke
leenheer.

�Schuddemantel" is raadselachtig tenzij wij het als schuttemantel zouden mo-
gen lezen. Schutten = bewaren, in veiligheid stellen.

Graag zou ik van deze gelegenheid gebruik maken om de lezers te willen vragen
of zij verklaringen weten voor de boerderij namen De Ijzeren Mortier en Kodde-
stein te Maartensdijk. De eerste boerderij heeft een gevelsteen met een vijzel,
maar de heer Acket wees mij er indertijd op dat dat op een misvatting kan be-
rusten en dat het huis zijn naam ontleent aan een oud kanon. Op deze plaats
stond vroeger een jachtslot van de bisschop waar in 1672 of 1673 Lodewijk XIV
(of de beruchte hertog van Luxemburg?) zijn hoofdkwartier had dat hij ijlings
moest ontruimen. Dit lijkt wel een aannemelijke verklaring. Aan de Nieuwe
Wetering vindt men de boerderij �De Nieuwe Mortier".

Voor Koddestein veronderstel ik samenhang met Coddemeer in 1472 genoemd
als grensbepaling Sticht�Gooi, evenals Hoddemeer. Naar waterplanten ge-
noemd? Maar ook de eigennaam Codde komt in die tijd vrij veel voor. Wat is
het toch jammer dat bij de vernieuwing van het hek de naam verdwenen is!

(Van andere zijde maakte men ons attent op wat het middelnederlands woorden-
boek bij �Schuddemantel" noteert. Het zou de naam zijn van een gebouw op
het kerkplein of kerkhof te Delft. Een oude ordonnantie in die stad bepaalt: �Gheen
arme luyden en sullen moghen sitten bidden in den kercken, mer sullen wel
mogen sittende of staende in den scuddemantel . . ." De gedachte ligt voor de
hand dat bedoeld gebouwtje eertijds wellicht ook dienst had gedaan als garde-
robe voor koormantels. Red.).

SUIKERTERREIN OF SUIKERVELD?

In het decembernummer 1965 van Oud-Utrecht komt een artikel voor over de
voormalige suikerfabriek aan de Leidsevaart; op bladzijde 117 voorlaatste alinea
wordt vermeld dat de naam van het fabrieksterrein in de volksmond bleef
voortleven als suikerterrein. Als geboren Utrechtse wil ik u mededelen,
nooit anders te hebben horen spreken dan over het suikerveld. (Ik woonde
in het oostelijk deel der stad, en deze benaming intrigeerde mij zeer, want als
klein kind begreep ik helemaal niet, hoe suiker op een veld kon groeien!).

(Het kan zijn dat hier en daar in de stad de benaming Suikerveld gebezigd werd.
Maar vrij algemeen kwam de aanduiding Suikerterrein toch voor. Ook in offi-
ci�le aankondigingen van festiviteiten ter plaatse drukte men deze naam af. Red.).

ANTON GEESINK EN DE OMLOOP

Een lezer van buiten de stad betreurt het dat - naar hij in de krant las - de
straatnaam Omloop veranderd is in Anton Geesinkstraat; waarmee de stedelijke
overheid de wereldkampioen judo heeft willen eren, wiens sportschool aan deze
straat is verrezen. Immers verdwijnt daarmee een middeleeuwse benaming.

Wij kunnen de lezer in zoverre gerust stellen dat alleen het gedeelte van de
Omloop waar de judoschool staat voortaan Anton Geesinkstraat heet. De rest van
de straat blijft als Omloop voortbestaan.

Toch zijn wij evenmin verrukt van dergelijke bij bliksembesluit veranderde
straatnamen. Stel dat Anton Geesink, voor wie wij overigens grote bewondering
hebben, zijn school aan de Maliebaan had gebouwd! Men moet heel zuinig zijn
op historische benamingen.

Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht

Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht

Secr. der ver.: Dr. ]. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht

Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520

De contributie bedraagt f 10,� per jaar.
Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt f 12J0.

NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 3 / MAART 1966

WAAR HEEFT WILLIBRORDUS S. MAARTENSKERK
GESTAAN?

Over deze vraag heb ik reeds het een en ander in een opstel uit 1958
opgemerkt¹), nadai de grondslag hiervoor in een vroeger opstel gelegd
was²). Daarbij was gebleken dat de Verlosserskerk binnen de muren
van het voormalige romeinse castellum op het Domplein stond, zoals
ook bij de opgravingen in en na 1930 ontdekt was. De Sint Maartenskerk
echter heeft op of nabij de plek van de tegenwoordige Nikolaaskerk ge-
staan, zo oordeelde ik op grond van mijn onderzoek.

Mejuffrouw Maris meent daarentegen dat beide gebouwen op het
Domplein gestaan hebben, zoals enige maanden geleden gebleken is³).

Wellicht gaf ik aanleiding tot deze afwijkende opvatting doordat ik twee
maanden daarvoor in een opstel het woord �Trajectum" met �Trecht"
vertaald had⁴). Dat was goed omdat onze stadsnaam Utrecht eerst na
de Noormannentijd door het volk gebruikt werd. Zo noemde Eigil in
het laatst der 8e eeuw - derhalve v��r de Noormannentijd - het woon-
oord Trecht⁵).

Nadat de Denen - tegenwoordig ten onrechte �Noormannen" ge-
noemd - in het begin der 10e eeuw verjaagd waren, komt �Utrecht"
als volksnaam in zwang. Deze naam is door samenvoeging van uit en
Trecht ontstaan⁸), zodat ook hieruit blijkt dat het oord Trecht ouder
was dan Utrecht.

Bovendien tekent deze laatste naam zijn ligging als benedenstrooms

¹) �Schets van een Geschiedenis van Trecht" in Jb. Oud-Utrecht 1958, 43 e.v.

'²) In Jb. Oud-Utrecht 1954, 23-47.

³) A. J. Maris: �Kerkenbouw door Willibrord" in Mbl. Oud-Utrecht, 1965, 84.

*') In Mbl. Oud-Utrecht 1965, 57, 9e tekstregel.

⁵) Eigil: �Vita Sturmi" in M.G.H., S.S. 2, 372; vgl. Jb. Oud-Utrecht 1958,

^�) Jb. Oud-Utrecht 1954, 23 e.v. (naar S. Muller, Fzn.).

van Trecht, zodat dit laatste ten zuidoosten van het Domplein heeft ge-
legen. Doordat evenwel nog niemand tot dusverre enige moeite heeft
gedaan om hiernaar te zoeken, is van Trecht alleen de naam bewaard
gebleven.

De vroegste vermelding van Utrecht draagt de jaartekening 870. Deze
komt in de Sint Bertinse jaarboeken voor, waarvan het oudste bekende
afschrift in de tweede helft der 10e eeuw samengesteld is⁷). Daarbij
heeft men de gelegenheid benut om onze stadsnaam met de toen heer-
sende toestand in overeenstemming te brengen.

Het bewijs dat deze naamswijziging in het begin der 10e eeuw inge-
voerd is. levert Van Buchell. Deze had in zijn bewerking van W. Heda's
Bisschopsgeschiedenis meegedeeld dat bisschop Balderik (918�977) zijn
stad kleiner herbouwde dan die voor de Denenstorm geweest was. Daar-
om kreeg het een nieuwe naam, namelijk Utrecht⁸). Die kleinere her-
bouw lag voor de hand omdat vrijwel alles hersteld moest worden, zo-
dat het belangrijkste voorop ging. Dat was voor hem de geestelijkenstad
op het Domplein, die binnen de muren van het voormalige romeinse
castellum gebouwd werd. Hier is het geestelijke middelpunt tot na de
hervormingstijd gebleven.

De naam Utrecht is derhalve eerst in de 10e eeuw ontstaan.

Mejuffrouw Maris' bezwaar tegen mijn opvatting meent te kunnen steu-
nen op Bonifacius' brief uit 752 (of begin 753). Daarin staat dat Willi-
brord zijn Verlosserskerk gebouwd had en ook de grondvesten van de
merowingische St. Maartenskerk opgespoord en dit gebouw herbouwd
had. Deze stond �in castello", terwijl de Verlosserskerk �in loco et
castello" stond⁸), had Bonifacius geschreven. Hij was toen echter al
ongeveer 80 jaren oud en bovendien had hij deze brief volgens Gosses
in een bui van verontwaardiging geschreven; niet onjuist doch ge-
kleurd¹⁰). En Van de Kieft schreef dat Bonifacius �als een goed advo-
kaat" argumenten verzameld heeft om zijn tegenstander te bestrijden,
doch de zaken wat tendentieus voorgesteld heeft¹¹). Deze uitspraken
zijn duidelijk genoeg om voorzichtig met deze brief om te gaan. vooral
wanneer men enkele woorden eruit licht. En wie het verschil tussen de
uitdrukkingen �in loco" en �in loco et castello" zinnig kan verklaren,
lost een kruisraadsel op, dat meer kruis dan raadsel is.

De opvatting dat beide kerken binnen het romeinse castellum zouden
hebben gestaan, brengt veel bezwaren mee. Opgravingen hebben name-

⁷) �Annales Bertiniani" door G. Waitz in S.S, rer. germ. in usum scolarum
(Hannover, 1883, 110 e.v. en VIII).

⁸) �Historia episcoporum Ultra-jectensium" door A. v. Buchell in 1642 te
Utrecht uitgegeven. Op blz. 89, r. 2 leest men Nutrecht, doch acht regels
verder en overal elders �Utrecht". Die N is derhalve een drukfout, of mis-
schien een poging om W ( = uu) te schrijven.

⁹) Okb. St. nr. 42.

¹⁰) I. H. Gosses. �Merowingisch en Karolingisch Utrecht" in Bijdr. Vad. Ge-
schiedenis enz. 1911, 212.

") C. van de Kieft in Ts. geschied. 1961, 53. Die tegenstander was de Keulse
bisschop.

lijk onthuld dat deze vesting ongeveer 150 bij 125 meter groot was en
dat de Verlosserskerk vrij dicht bij de Zuiderpoort gestaan heeft¹²).

Rekening houdende met enige ruimte tussen vestingmuren en gebou-
wen, komt men op ten hoogste 90 meter onderlinge afstand tussen beide
gebouwen. Doch Eigil had meegedeeld dat Bonifacius' lijk voorlopig in
de St. Maartenskerk neergezet was, omdat deze in de nabijheid van de
landingsplek stond"). Uit Eigils opmerking volgt echter dat de Ver-
losserskerk niet in de nabijheid van de landingsplek stond. Kan men
90 meter verschil (of nog minder!) nu wel groot genoeg voor deze op-
merking achten? Ik had de afstand tussen beide gebouwen in 1938 op
ruim 800 meter geraamd ¹⁴). Zulk een afstand past veel beter bij Eigils
opmerking.

Ook de plaatsomschrijvingen voor de St. Maartenskerk, die in oor-
konde nr. 43 gebruikt zijn, wijzen erop dat deze kerk in Trecht, met
andere woorden: buiten het castellum stond.

Verder herinner ik aan het feit, dat de merowingische vestiging niet
op het Domplein lag, doch bij de Rijnsplitsing in het zuidoosten van
onze oude stad¹⁵). Het woonoord bestond al bijna twee eeuwen v��r
Willibrord hier vertoefde. Waarom zou men de kerk bij haar stichting
in de 6e eeuw op ruim 800 meter buiten het woonoord gezet hebben?
Ze heeft in of vlakbij de burg en wijk gestaan. Dat was gemakkelijker
voor de kerkgangers en veiliger voor de kerkschatten, (zoals relikwie�n)
die erin bewaard werden. Om al deze redenen kan de S. Maarten niet
binnen het romeinse castellum gestaan hebben. Zij stond vlak bij de
merowingische burg en wijk, dus nabij Tolsteegspoort en Ledig Erf.

Hetgeen mejuffrouw Maris in haar derde en vierde alinea schreef, wordt
door geen enkel bewijs of zelfs maar bronvermelding toegelicht. Dan
bestaat er geen grondslag voor wetenschappelijk werk, zodat er lucht-
kastelen kunnen ontstaan. Daarom ben ik zo vrij om hierover te zwijgen.

¹²) Opgravingen op het Domplein te Utrecht (Haarlem 1934) 38, 77 e.v. en
tek. 52.

¹³) Zie onze aantekening 5.

") In Jb. Oud-Utrecht 1958, 44.

^lr>) Jb. Oud-Utrecht 1958, 38 + 40 en elders.

Teken nu in op de facsimile-herdruk van

TOONNEEL DER STEDEN VAN DE VEREENIGHDE NEDERLANDEN
MET HARE BESCHRIJVINGEN

door JOAN BLAEU, 1649

formaat 55 bij 32 cm. met 124 bladz. kaarten, zes kleuren offset.

84 tekstbladen met de oorspronkelijke Nederlandse tekst en apart -
in boekvorm - toegevoegde verklarende tekst.

Prijs bij voorintekening ca. � 345,�, na verschijnen (najaar 1966) ca. � 390,�



Plattegrond van de hervormde kerk te Lopik.

	Tekening: architectenbureau ir. T. van Hoogevest.

			Figuur 1. Schildering bij het noordoostelijk koorvenster (A).

		Tekening: W. Haakma Wagenaar.

				27



				Figuur 2. Schildering op de noordelijke zijmuur van het koor (B).

			Tekening: W. Haakma Wagenaar.

	Figuur 3. Schildering in de nis van het zuidelijk transept (C).

Tekening: W. Haakma Wagenaar.

		28



	Afbeelding 1 Terra sigillata uit Houten. Schaal 1 : 1

		Afbeelding 2 Terra sigillata uit Houten

			Afbeelding 3 Terra sigillata uit Houten, stempel: OFBASSICO.

48



		KASTELENBOEK PROVINCIE UTRECHT

Het bekende Kastelenboek van de Provincie Utrecht, geschreven door jhr. mr. J. R. Clifford Kocq van Breugel, waarvan inmiddels drie drukken het licht hebben gezien, is sinds geruime tijd uitverkocht. Het is indertijd uitgekomen op initiatief van de Provinciale Utrechtse Bond voor Vreemdelingenverkeer (P.U.B.V.). Daar de heer Van Breugel in 1957 overleden was, heeft de toenmalige directeur van genoemde bond, J. C. Wilbrenninck, tot ir. J. D. M. Bardet het verzoek gericht zich met de voorbereiding van een vierde druk te willen belasten. Het werk is thans na veel onderzoek en speurwerk gereed gekomen en zal zeer binnenkort, aanmerkelijk uitgebreid, kunnen verschijnen. In plaats van een 80-tal huizen worden in de nieuwe druk niet minder dan 160 stuks behandeld, ofschoon het begrip �kasteel" enger is getrokken en buiten- plaatsen als Canton en Peking, Vechtbuitens en andere niet meer zijn opgenomen. Ook het aantal afbeeldingen kon worden vermeerderd. Bevatte de derde druk 46 illustraties, de vierde zal met 100 afbeeldin- gen van kastelen naar oude prenten worden versierd. De uitgave waar- aan reeds lang behoefte bestond is mogelijk gemaakt door een royale subsidie van het Anjerfonds, welke voor dit doel aan de Vereniging Oud-Utrecht is verstrekt. Daartegenover is de uitgeefster, de firma Kemink en Zn., Dom- plein 2 te Utrecht bereid om het boek voor de leden van Oud-Utrecht tegen gereduceerde prijs beschikbaar te stellen. Terwijl de normale prijs � 7,50 zal bedragen, zullen de leden van Oud-Utrecht zich het werk voor � 6,00 kunnen aanschaffen. In het september-nummer van het maandblad zullen hierover nadere mededelingen worden gedaan.

			HET HUIS GHELRE TE UTRECHT

	Op de hoek van de Korte Jansstraat (W.Z.) en de Minderbroeders- straat (Z.Z.) staat een huis van nogal langgerekte vorm, waarvan, hoewel het in de 18de eeuw geheel verbouwd is,¹) de geschiedenis tot in de 13de eeuw is terug te voeren, en welks oude naam, het huis Ghelre, vanzelf een relatie met dit gewest in de gedachte brengt. Onder deze naam komt het huis het eerst voor in een acte van 1410, wanneer Roetaert van Arnhem en zijn vrouw Hildewaer huis en hof- stede, geheten Ghelre, en het daarnaast gelegen huis en hofstede de Duve opdragen ten behoeve van Roetaert Vredericxzoon, den zoon van hun dochter, met voorbehoud van vruchtgebruik bij zijn voorover- ¹) Mededeling van ir. C. L. Temminck Groll, in wiens dissertatie het huis dan ook niet genoemd wordt. De huidige toestand is te vinden op de afbeelding van de Jansstraat in het Maandblad van Oud-Utrecht 1961, blz. 120. Blijkens mededeling van dr. A. J. van de Ven bezit het huis aan de straat- zijde een kelder met een tongewelf, dat wel tot de 13e eeuw kan teruggaan. 59



Dat het stuk van 1410 in het archief van het Huis Ter Horst (te Loenen op de Veluwe) in het Rijksarchief te Arnhem berust, is niet verwonderlijk. Daarin bevinden zich vrij talrijke stukken betreffende het Utrechtsche geslacht Van Lantscroon, die daar door het huwelijk van Jacob van Hackfort tot Ter Horst met Elisabeth van Lantscroon de hun toekomende plaats hebben gevonden.¹⁰) Reeds in 1442 wordt ver- meld een Roetart van Lantscroen,¹⁷), wiens ongebruikelijke voornaam wel ontleend zal zijn aan zijn mogelijken grootvader (?) Roetart van Arnhem. A. P. VAN SCHILFGAARDE

	¹⁽¹) Vgl. Nederl. Adelsboek 1942, blz. 237. ¹⁷) Dodt van Flensburg, V, blz. 205. Het huis Lantscroon lag aan de Oude- gracht (Weerdzijde) n. 73, waar sedert 1913 de Rembrandtbioscoop staat, of anders gezegd ten Zuiden naast de St. Augustinuskerk. Op het poortje naast en behorend tot de Lantscroon stond de spreuk: Bene agere et laetari. (Inlichting van den Gemeentearchivaris). De gegevens omtrent de latere lotgevallen van het huis Gelre dank ik aan de vriendelijke hulp van den Gemeentearchivaris van Utrecht.

				OPGRAVINGEN IN DE BILT

Volgens mededeling in het Nieuwsbulletin van de Kon. Ned. Oudheid- kundige Bond (juli 1966) is bij het aanleggen van een riolering door een gedeelte van De Bilt ter hoogte van de Kloosterlaan middeleeuws puin aangetroffen, bestaande uit brokken tufsteen en kloostermoppen van uiteenlopende formaten. Kennelijk zijn dit overblijfselen van het voormalige, in 1113 gestichte Vrouwenklooster, een dochterinstelling van de abdij Oostbroek. Voorshands is men van mening, dat zich onder de Kloosterlaan, op korte afstand ten oosten van het K.N.M.I., de resten bevinden van de twee tufstenen torens van de kloosterkerk, terwijl de kerk zelf met de aangrenzende gebouwen en begraafplaats de zandige, nog duidelijk waarneembare heuvel innamen, die zich ten oosten van de Kloosterlaan bevindt.

			DE HERVORMDE KERK TE VREESWIJK

		Ter aanvulling en afronding van het artikel in het juni-nummer over de hervormde kerk te Vreeswijk, reproduceren wij hier nog een tekening van de op de Dorpsstraat geori�nteerde hoofdgevel en van de platte- grond na de restauratie. 62



			Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 De contributie bedraagt � 10,� per jaar. Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt � NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 1 / JANUARI 1966

		DE SERVETSTRAAT ..De gemeente weet niet zo bijster veel van Calvijn. Hij heeft een paar moeilijk te verteren dingen gezegd over de praedestinatie. Hij heeft be- vorderd, dat Servet, loochenaar van de Drie�enheid. naar wie hier in Utrecht een straat is genoemd, in het openbaar werd verbrand". Naar wie hier in Utrecht een straat is genoemd! Dr. A. F. N. Lekker- kerker, die bovenstaande regels schreef in Hervormd Utrecht van 10 juli 1959, beweerde daarmee iets dat toch wel moeilijk te bewijzen zal zijn. Dat de wens de vader der gedachte was, is niet aan te nemen. In het Maandblad van Oud-Utrecht is al eerder ¹) over de Servet- straat geschreven. De naam blijft intrigeren. De zuidzijde blijkt al vroeg bezet te zijn geweest met hofsteden en craemsteden (kramen, min of meer permanent, ik denk zo iets als de bergplaatsen van de boekverkopers in de Oudemanhuispoort in Amster- dam) ²). Deze bouwsels staken meer naar voren dan de huizen die er nu staan, want de bij het Bisschopshof behorende huizen aan de zuidzijde van de Servetstraat werden in 1643 door de stad aangekocht om het straatje te verbreden³). Dat is dus nog smaller geweest dan het nu is. En dan te bedenken dat bij de intocht van iedere nieuwe bisschop de hele stoet van prelaten, edellieden, stadsbestuur, kanunniken en koor- zangers, uit de Buurkerk komend, naar oude traditie via de Maartens- brug door deze steeg trok om de Domtoren, de toegang tot de Dom, te bereiken. Aan de noordzijde (waarschijnlijk het derde huis van het Domplein af) woonde in de 16e eeuw de bekende drukker Herman van Borculo, *) Maandblad 1947, blz. 36�39. ²) �Hofsteden ende craemsteden die ghelegen syn an des biscops huus in der borch van Sinte Michielscapell totter graft" 1297. Gem. arch. nr. 672 bis (Re- gister van alle oirdelen), fol. 99. Vgl. Rechtsbronnen van Utrecht II, blz. 128. ³) Vroedschapsresoluties, 5, 19 juli, 21 augustus 1643, 22 januari 1644. 1



	op de ets was in Rhenen nergens te reconstrueren), liet bovengenoemde directeur zich niet overtuigen. Hoe noodlottig zulke fouten zijn bleek in de zomer van 1965 toen Openbaar Kunstbezit een reproductie van Seghers' ets verschafte met het onjuiste onderschrift. Ir. J. D. M. Bardet herinnerde zich bij het ontvangen van deze reproductie de oppositie van de heer Melchior. Hij adviseerde deze om bij de nieuwe directeur van 's Rijks Prentenkabinet nog eens een poging te wagen tot correctie van de titel. Deze directeur, de heer K. G. Boon. nam de hele zaak door en gaf daarna ronduit toe dat de heer Melchior gelijk had. Niet Rhenen maar Amersfoort is - al- thans in deze ets - door Seghers afgebeeld. ..Ik kan u verzekeren dat de prent van Seghers door ons in het vervolg als een Gezicht op Amers- foort zal worden geciteerd", schreef hij. Ook Openbaar Kunstbezit zegde een correctie toe. Daarmee is deze aangelegenheid tot een goed einde gebracht. De heer Melchior ziet zijn gedocumenteerd verzet geheel gehonoreerd. H. de J.

		KLEINE MEDEDELINGEN

FLORA EN FAUNA VAN DE GRACHTEN De restauratie van de werfmuren langs de Utrechtse grachten, waarvan wij de voortgang met dankbaarheid waarnemen, heeft niet enkel voordeel. Dat begre- pen wij na lezing van het geschriftje over de grachten, samengesteld door leden van de Christelijke Jeugdbond van Natuurvrienden, afdeling Utrecht. Men is in die kring op het denkbeeld gekomen om eens na te gaan welke plantengroei te bespeuren valt aan de oude werfmuren. Van het resultaat sta je te kijken! Niet minder dan honderd plantensoorten - waarvan zestig procent zeldzaam - werden geregistreerd op de werven, terwijl langs de muren circa vijftig variaties groeiden. Terloops staan vijftien soorten bomen genoteerd en ongeveer evenveel vari�teiten vogels. Aan het tellen van insectensoorten was niet te be- ginnen. Wat de vissen betreft: palingen en rietvoorns komen geregeld in het grachtwater voor. Een en ander staat met tekeningen in bovengenoemd (gestencild) geschriftje te lezen. En nu begrijpt men ook dat de restauratie van de werfmuren op dit punt nadelig is. Veel vegetatie verdwijnt daardoor. Bij een eerder onderzoek (1959) trof men bij voorbeeld zestien soorten varens langs de grachten aan; dit is inmiddels (medio 1964) teruggelopen tot zes. Wij kunnen dit initiatief bijzonder waarderen aangezien het, zij het langs een andere weg, de liefde voor de oude stad bij jongeren vermeerdert. Men heeft namelijk niet volstaan met een zakelijke opsomming, maar er is ook een historisch overzicht betreffende de grachten in opgenomen, terwijl voorts de oorzaken van de rijke plantengroei worden aangegeven. OORLOG TUSSEN HOLLAND EN UTRECHT Ds. M. Groenenberg schrijft in Hervormd Utrecht van 14 januari 1966: De burgemeester van Utrecht heeft gezegd, dat het het beste was, dat het Gooi bij de provincie Utrecht zou worden gevoegd. Als je op de kaart kijkt, is daar veel voor te zeggen. Nu is het Gooi maar een rare uitschieter van Noord-Holland in oostelijke richting. Een smalle landstrook verbindt ze. Maar hoe anders is het met Utrecht. Dat vindt in het Gooi een fraaie en natuurlijke afronding van zijn gebied. Er zou een vanzelfsprekender grens ontstaan. Ja, ik sta achter de gedach- te van onze burgemeester. Maar hoe gelukkig, dat we in het jaar 1966 leven



			en bijvoorbeeld niet in 1272. Want 't jongejonge, wat zou ons dan boven het hoofd hangen! Nu zijn ze in Noord-Holland verontwaardigd. Er komt een discussie op papier. Maar in die tijd sloegen ze er gelijk op los. Er zijn altijd weer zielen, die in een dramatisering van hun eigen bestaan menen, dat ze in de moeilijkste van alle tijden leven, waarin ze alle plagen van de Openbaring van Johannes beleven of gaan beleven. Maar hoe zouden ze ijzen van schrik als ze in werkelijk moeilijke tijden werden geworpen: toen de ene provincie de ander aanviel, dorpen in brand stak, kastelen verwoestte, vrouwen verkrachtte. In 1272 stonden de Kennemers, echte Noord-Hollanders, onder aanvoering van Gijsbrecht van Aemstel, heer van Amstelland, voor de poorten van het Sticht. En binnen deze ,,benauwde veste" was iedereen het ook niet met elkaar eens. Gelukkig bedachten de Kennemer boeren, dat het tijd was om te gaan hooien(!) en zo werd onze stad gespaard. Tegenwoordig kan een burgemeester zo iets zeggen en niemand denkt: het wordt oorlog! Geen boer ziet in gedachten zijn boerderij al in vlammen opgaan, geen vrouw raakt in paniek voor de barre wandaden van het ,.vreemde" volk, geen dominee spoedt zich naar de Domkerk om met de angstige menigte te bid- den voor het behoud van de stad om en de nederlaag van de Hollanders . . . BEELDJE KEIZER HENDRIK IV Schier onopgemerkt is hij verdwenen: de kleine keizer Hendrik IV, die vele jaren in de muur van het pand radio Maigret, Mariaplaats hoek Mariastraat stond te prijken. Wel was hij van lieverlede wat afgetakeld. Verminkingen aan het lichaam en het verdwijnen van zijn zwaard hadden hem van zijn aanzien be- roofd. Maar hij stond er toch nog en soms vervulde hij zelfs een functie. Wan- neer tijdens winkelweken of dergelijke evenementen radiomuziek in de Maria- straat moest klinken, fungeerde hij uitnemend als draden- en snoerenhouder gelijk een meerpaaltje bij een aanlegsteiger. Keizer Hendriks constitutie was echter niet van zodanige aard dat het gewenst leek hem verder in het openbaar bloot te stellen aan de tand des tijds. Al ander- halve eeuw geleden verdween zijn stichting: de Mariakerk. Deze is met mokers neergehaald. De keizer heeft men beter behandeld: hij mocht verhuizen naar het Centraal Musum. Het beeldje van Hendrik IV (1056�1106) was een kopie van het beeld dat eeuwenlang op het dak van de Mariakerk heeft gestaan, een houten beeld uit de 16e eeuw dat nu bewaard wordt in het Rijks Museum te Amsterdam. Dat echte beeld is 1,58 meter hoog. (Meer bijzonderheden gaf P. T. A. Swillens in het Jaarboekje van Oud-Utrecht 1950). Het is niet bekend wanneer precies het vervangende beeldje in de muur van het hoekpand in de Mariastraat geplaatst werd. In ieder geval verdween nu dus uit de omgeving van de vroegere Mariakerk ook deze herinnering aan het zo belangrijke kerkgebouw dat hier eertijds stond.

		BETAAL ALVAST UW CONTRIBUTIE De contributie van onze vereniging bedraagt: � 10.� voor hen die een ingenaaid jaarboekje wensen te ontvangen, en � 12,50 voor hen die een gebonden jaarboekje wensen te ontvangen. De betaling dient te geschieden in het eerste kwartaal door overschrij- ving van het vereiste bedrag op onze postrekening no. 57 55 20. Op later tijdstip zal door ons worden ge�ncasseerd, verhoogd met � 1,� voor te maken onkosten. De penningmeester



		SCHUDDEMANTEL, SCHOUDERMANTEL In het boek �De Dom van Utrecht'" komen twee afbeeldingen voor van de oost- zijde der sacristie van de Domkerk, beide daterende uit de 18e eeuw, die een smal, twee verdiepingen hoog gebouwtje laten zien dat tegen de sacristie aan- gebouwd staat. Het wordt in de onderschriften bij deze afbeeldingen aangeduid als �Schuddemantel". In de nadere beschrijving staat het ook als �Scuddemantel" aangegeven/^ Het gebouwtje dat uit het eind van de 15e eeuw dateerde, was in 1649 reeds bouwvallig maar heeft zijn bestaan nog twee eeuwen kunnen rekken. Omstreeks 1850 is het afgebroken. De Schuddemantel was een bewaarplaats voor koorklederen, een soort van grote stenen hangkast. Na de reformatie deed het gebouwtje als zodanig dus geen dienst meer. De vraag is gerezen of er verband bestaat tussen Schuddemantel en de merk- waardige straatnaam Schoudermantel te Bunnik in de richting Odijk. Wellicht kan iemand onder onze lezers hierover nadere informaties verstrekken. PRIJS VOOR DR. E. J. HASLINGHUIS Aan dr. E. J. Haslinghuis te 's Gravenhage is ter vergadering van de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici de Bucheliusprijs voor belangrijk documentair onderzoek uitgereikt. Zulks naar aanleiding van zijn studie over de Dom van Utrecht; zie maandblad december 1965.

			8



	willen echter inschikkelijk zijn voor hun buren en wel meewerken tot instandhouding van de brug (zonder prejuditie en zonder consequentie). Het terrein, dat Harman van Ockhuysen in erfpacht heeft, is de westelijke helft van het convent, vanouds de joffrouwen boomgaard �waerop voor dese (1715) de kerk van Oudwijk gestaan heeft".

				Gildbrug

			Weg langs de Maliebaan

		Land van de Ridderschap by van Nes gebruykt

10



			knecht te Vlissingen, die in 1782 op kosten van enige vlissingse heren te Utrecht kwam studeren. Bellamy betoogde dat het in po�zie aankomt op losheid, waarheid en natuur. Wel is hij reeds in 1786 overleden en door zijn vrienden in de St. Nicolaaskerk te Utrecht ter rust gebracht, doch de bezielende kracht die van hem uitging, bleef voortleven onder de besten van zijn volge- lingen. Evenals hij wilden zij de vaderlandse po�zie in nieuwe banen leiden. E�n van de voornaamsten was Van der Woordt (1769�1794).

		ADAM SIMONS Gravure door W. van Senus, naar een tekening van H. W. Caspari, 1805 dis stadsgenoot van zijn jeugd af met Simons bevriend, die hem onder invloed van Bellamy heeft gebracht. Hierdoor verrijkt heeft Simons het hoogleraarsambt aanvaard en grote belangstelling weten te wekken voor de beoefening van de nederlandse letterkunde en vaderlandse geschiedenis, terwijl zijn colleges over aesthe- tica en noordse mythologie door studenten van alle faculteiten werden bezocht. ³) Natuurlijk was Simons voortaan de aangewezen persoon als vanwege de Utrechtse hogeschool een nederlandse feestrede moest worden ge- houden. Dit was het geval toen de studenten van de compagnie vrijwil- lige jagers der hogeschool van de Tiendaagse Veldtocht in Zuid-Neder- land terugkeerden. Al hadden zij niet gevochten en nauwelijks gevaar gelopen, hun terugtocht werd als een zegetocht gevierd. Simons heeft toen op 10 oktober 1831 in tegenwoordigheid van pro- fessoren in de Dom een gedicht in twee zangen voorgedragen, waarvan de eerste de politieke toestand van Europa beschreef, de tweede de ³) a.w. II, 77. 14



		KLEINE MEDEDELINGEN OVER ENKELE BOERDERIJNAMEN Naar aanleiding van bladzijde 8 van het januari-nummer kan ik meedelen dat de straatnaam Schoudermantel te Bunnik afgeleid is van een boerderijnaam, die vrijwel zeker tot de �verheergewadings" namen behoort, dat wil zeggen: dat de persoon die met dit huis en de bijbehorende grond beleend was, jaarlijks een symbolische pacht moest opbrengen van een schoudermantel voor de geestelijke leenheer. �Schuddemantel" is raadselachtig tenzij wij het als schuttemantel zouden mo- gen lezen. Schutten = bewaren, in veiligheid stellen. Graag zou ik van deze gelegenheid gebruik maken om de lezers te willen vragen of zij verklaringen weten voor de boerderij namen De Ijzeren Mortier en Kodde- stein te Maartensdijk. De eerste boerderij heeft een gevelsteen met een vijzel, maar de heer Acket wees mij er indertijd op dat dat op een misvatting kan be- rusten en dat het huis zijn naam ontleent aan een oud kanon. Op deze plaats stond vroeger een jachtslot van de bisschop waar in 1672 of 1673 Lodewijk XIV (of de beruchte hertog van Luxemburg?) zijn hoofdkwartier had dat hij ijlings moest ontruimen. Dit lijkt wel een aannemelijke verklaring. Aan de Nieuwe Wetering vindt men de boerderij �De Nieuwe Mortier". Voor Koddestein veronderstel ik samenhang met Coddemeer in 1472 genoemd als grensbepaling Sticht�Gooi, evenals Hoddemeer. Naar waterplanten ge- noemd? Maar ook de eigennaam Codde komt in die tijd vrij veel voor. Wat is het toch jammer dat bij de vernieuwing van het hek de naam verdwenen is! M. RAVEN (Van andere zijde maakte men ons attent op wat het middelnederlands woorden- boek bij �Schuddemantel" noteert. Het zou de naam zijn van een gebouw op het kerkplein of kerkhof te Delft. Een oude ordonnantie in die stad bepaalt: �Gheen arme luyden en sullen moghen sitten bidden in den kercken, mer sullen wel mogen sittende of staende in den scuddemantel . . ." De gedachte ligt voor de hand dat bedoeld gebouwtje eertijds wellicht ook dienst had gedaan als garde- robe voor koormantels. Red.). SUIKERTERREIN OF SUIKERVELD? In het decembernummer 1965 van Oud-Utrecht komt een artikel voor over de voormalige suikerfabriek aan de Leidsevaart; op bladzijde 117 voorlaatste alinea wordt vermeld dat de naam van het fabrieksterrein in de volksmond bleef voortleven als suikerterrein. Als geboren Utrechtse wil ik u mededelen, nooit anders te hebben horen spreken dan over het suikerveld. (Ik woonde in het oostelijk deel der stad, en deze benaming intrigeerde mij zeer, want als klein kind begreep ik helemaal niet, hoe suiker op een veld kon groeien!). MARIA J. FRANCKEN (Het kan zijn dat hier en daar in de stad de benaming Suikerveld gebezigd werd. Maar vrij algemeen kwam de aanduiding Suikerterrein toch voor. Ook in offi- ci�le aankondigingen van festiviteiten ter plaatse drukte men deze naam af. Red.). ANTON GEESINK EN DE OMLOOP Een lezer van buiten de stad betreurt het dat - naar hij in de krant las - de straatnaam Omloop veranderd is in Anton Geesinkstraat; waarmee de stedelijke overheid de wereldkampioen judo heeft willen eren, wiens sportschool aan deze straat is verrezen. Immers verdwijnt daarmee een middeleeuwse benaming. Wij kunnen de lezer in zoverre gerust stellen dat alleen het gedeelte van de Omloop waar de judoschool staat voortaan Anton Geesinkstraat heet. De rest van de straat blijft als Omloop voortbestaan. Toch zijn wij evenmin verrukt van dergelijke bij bliksembesluit veranderde straatnamen. Stel dat Anton Geesink, voor wie wij overigens grote bewondering hebben, zijn school aan de Maliebaan had gebouwd! Men moet heel zuinig zijn op historische benamingen. 16



					WAT OUDE TEGELS VERTELDEN

			Ongetwijfeld heeft men in Soest en omstreken reeds lang de bijenteelt beoefend. De uitgestrekte heidevelden tussen Amersfoort, Leusden, Zeist en Soest leenden zich uitstekend voor het imkersbedrijf. Niet alleen de paars bloeiende, onafzienbare heide was in augustus een dorado voor de bijen, doch ook de bloeiende, geurende boekweit op de Engen te Soest en Amersfoort. De �rogge der armen" zoals ze spottenderwijs wel eens genoemd werd, was toentertijd een volksvoedsel bij uitnemendheid, dat door rationalisatie van de landbouwmethoden overal werd verdrongen door de rogge. De bijen hadden in de achter ons liggende eeuwen een grotere economische betekenis dan in onze tijd nu bijenhouden meer en meer een liefhebberij is geworden, die niet zo zeer om het profijt wordt be- dreven, maar bovenal om het plezier dat hieraan wordt beleefd door de imker. De bijen echter zijn uit de menselijke cultuur niet weg te denken; ze hebben er een belangrijk stempel op gedrukt ^l). Hoogtepunten der primitieve bijenteelt lagen in het Sticht in de 17e en 18e eeuw. Toen nam de imkerij gedurig toe en de overheid trof maatregelen om ongewenste toestanden op dit gebied tegen te gaan. In een Placaat en Ordonnantie van de Ed. Mog. Heeren Staten s Lands van Utrecht, inhoudende ordre en regule, waarna de Bye-luyden haar in 't setten ende verplaatsen van hare immen en Byen sullen hebben te reguleren, in dato den 8 April MDCXIV, worden bepalingen opgeno- men die thans nog als ongeschreven wetten gelden onder de huidige bijenhouders. Tot op heden is het niet geoorloofd of hoogst onfatsoenlijk ander- mans bijen, wanneer zij zwermen en zich ergens vasthechten, zo maar te �scheppen" als de eigenaar bekend is of deze er een kenteken in de nabijheid heeft neergelegd, hetzij een zakdoek of een hoofddeksel (pet of hoed), een zeker teken dat hij even naar huis is om de �kieps" ( = schepkorf) te halen. Het lokken - korven bestrijken met honing waardoor vreemde bijen worden aangetrokken - is evenmin toegestaan. Voorheen werd de over- treder met straf bedreigd die de voorschriften en bepalingen niet na kwam of zich hiertegen verzette. Tegenwoordig spreekt men zijn mis- noegen hierover uit en komt men in strijd met de erecode der imkers. In het naburige Gooi hebben de Gooilanders meermalen om dezelfde regeling gevraagd, daar zij deze de meest wenselijke noemden. Wel een bewijs dat ook hier misbruiken zijn voorgekomen, die een wettelijke regeling eisten om ertegen te kunnen optreden. Tenslotte kregen ook zij een dergelijke regeling ^a). Omstreeks het midden van de vorige eeuw ging de imkerij langgzaam achteruit; de gestadige stroom van goede ¹) Adriaan Buter, In en om het iemenschoer. Oost-Nederlands bijenteelt vroeger en nu. Enschede z.j. ²) Dr. A. C. J. de Vrankrijker. Naerdincklant. Den Haag z.j. 20



		importhoning naar Europa begon te vloeien, waartegen de vaderlandse imkerij zich maar moeilijk kon verweren. De onafzienbare heidevlakten rondom Soest zijn verdwenen en daar- mee de schapen en de bijen uit het landschap. Weinig is er overgebleven dat ons hieraan herinnert. Op de Koninginnelaan nog een boerderij �De Bie�nhof" geheten en in een oud Soester boerenwoninkje aan de Laanstraat gelegen - vroeger Achter den Eng - troffen wij een tweetal tegeltableaux aan ,,op de heerd", terweerszijden van de schoorsteen, die de herinnering bewaren aan de bloeitijd van de schapen- en bijenhou- derij. Het ene tegeltableau stelt voor de Heilige Ambrosius, de bescherm- heilige der imkers en bijenhouders. De legende wil, dat hij als kind met open mond lag te slapen in de hof van zijn vader. Toen kwamen de bijen en droegen honing in zijn mond. (Volksverbeelding: de naam duidt op het zoet ambrozijn van zijn welsprekendheid ^:j). De Heilige Ambrosius werd omstreeks 335 te Trier geboren als zoon van een pre- fect. In 373 werd hij stadhouder van Noord-Itali� en later koos men hem te Milaan als bisschop. Hij was een beroemd kerkleraar, organi- seerde onder meer de liturgische kerkzang. Hij stierf in 397; kerkelijke feestdag: 7 december. Het andere zestal tegels vertoont een herder met zijn hond, zittende onder een boom, omringd door zijn schapen. De mangaankleurige tegels zijn naar schatting honderdvijftig jaar oud. Zij zijn niet alleen een herinnering maar ook een bewijs hoe de scha- penhouderij en de bijenteelt in het oude Soest in eer en aanzien stond, vooral bij de kleine boeren, die �Achter Den Eng" woonden. Zij toch behoorden tot de keuterboeren, die er geen of een schraal, mager koe- beestje op na hielden en het voornamelijk moesten hebben van wat de schapen en de bijen opbrachten. E�n koetje was al een heel bezit. Een weide of een maat had msn niet en men liet het beest langs de berm- kant grazen: �heuen langs kaante en raande", zoals de oude Soesders nog zeggen. Versierden de grote boeren die in de Birk of aan de Brink woonden hun heerd - doorgaans de pronkkamer - met landelijke taferelen: boeren en boerinnen met paarden en koeien, honden en katten, heiligen en andere bijbelse voorstellingen (Christus aan het kruis; het laatste avond- maal etc), zo niet de kleine boer, die dagelijks verkeerde met zijn scha- pen en bijen en die hieraan ook herinnerd wilde worden als hij met zijn gezin na gedane dagtaak of 's winters wanneer er weinig werk te doen viel, met zijn gezin aanzat rondom het open vuur op zijn �heerd". E. HEUPERS

			^:i) K. ter Laan. Folkloristisch Woordenboek van Nederland en Vlaams Belgi�. 's-Gravenhage 1949. 22



		KLEINE MEDEDELINGEN KODDESTEIN Naar aanleiding van de vraag van de heer M. Raven in het maandblad van februari j.1. om een verklaring van de naam Koddestein te Maartensdijk, wil ik wijzen op de acte van 5 juli 1657, waarbij de curateurs over de desolate boedel van Roeloff Codde verkopen aan Paulus Hurnius en Mr. Hendrick van Buyren de hofstede met de huysinge en de landerijen gelegen aan de Martensdyck, groot 25 morgen 376 roe, zoals door hen bij openbare opveiling gekocht. Het ligt mijns inziens voor de hand, dat wij hier te maken hebben met Codde- steyn, dat blijkens diverse 18e-eeuwse vermeldingen in de transportregisters van Oostveen gelegen was aan de noordzijde van de Maartensdijk. Het werd begrensd aan de oostzijde door de overste Aquila, later Van Ewijck, later diens weduwe, aan de westzijde door het kapittel van St. Marie. (Zie Rijks- archief Utrecht, Rechterlijke Archieven nrs. 828 en 830 passim). De Bilt. P. H. D. STICHTING VOOR DE EEMVALLEI Op 30 december 1965 is te Amersfoort opgericht de Stichting voor de Eemvallei, welke volgens artikel 2 van de statuten ten doel heeft de bevordering van de harmonische ontwikkeling van woon-, arbeids- en recreatiemogelijkheden in haar werkgebied, zulks met behoud van zoveel mogelijk culturele, landschappelijke en natuurwetenschappelijke waarden. Tot het werkgebied van de Stichting behoren de Utrechtse en gelderse ge- meenten in het gebied van de Eem en van de wateren, welke deze rivier voeden, alsmede het Eemmeer. Het initiatief voor de oprichting is uitgegaan van de Oudheidkundige ver- eniging Flehite te Amersfoort. Tot de oprichters behoort de vereniging Oud- Utrecht, alsmede de Oudheidkundige Bond, de A.N.W.B., de B.N.A., de Kamer van Koophandel en Fabrieken, de Bond Heemschut en nog een twintigtal andere instanties. Als eerste punt heeft de Stichting de bestrijding van de watervervuiling op haar programma genomen. HISTORISCH BOERDERIJ-ONDERZOEK De stichting Historisch Boerderij-onderzoek en het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem hebben een begin gemaakt met een bibliografie betreffende het histo- risch boerderij-onderzoek. De bibliotheek van het Openluchtmuseum bevatte hier- over natuurlijk het nodige, maar in een thans verschenen register zijn de talrijke titels vermeld met artikelen en boeken in de jaren 1960�1963 over dit onder- werp gepubliceerd en opgenomen in de bibliotheek. De samensteller, de heer B. Wander, bibliothecaris van het Openluchtmuseum, vertelt dat men sedert 1960 niet minder dan duizend titels op het spoor kwam doch dat men zich bewust heeft beperkt tot vermelding van de oogst uit de zo- juist genoemde jaren. Het is een voorlopige lijst: te zijner tijd komt een uitge- breide bibliografie van de pers. Intussen verschaft ook dit kleine geschrift van achttien bladzijden al heel wat vermeldingen betreffende historisch boerderij-onderzoek in binnen- en buiten- land. Er wordt vrij veel over oude boerderijen geschreven, blijkt daaruit. Te 23



		L.....MZ...... L_ I.AMH«

				21



		De Kerckmeesters ende Gerechte van den Oostveen, alsoo den dienst van den Coster ende Schoolmeestersampte aldaer es vacerende ende hoochnodich ten dienste van de Gemeente daeraen gelegen es, dat dselve plaetse met een ander bequaem ende deuchtsaem persoon werde becleet. Mede gehoort t goet rapport van Meester Leonardt Jansz van den Berch, haer t synder godtvruchticheyt ende deuchtsaemheyt vertrouwende, hebben den selven Meester Leonaerdt Jansz van den Berch by provisie voor den tydt van een Jaer, ingegaen den XVen Decembris 1630 totte bedieninge van den selven Coster ende Schoolmeesterampte aengenomen voor de somme van 72 gulden, wesende die ordinaris gagie daertoe staende, mits dat hy daerenboven hebben ende genieten sall het prouffyt van de duyven aen de kerckthoorn nestelende, ende daerbe- neffens van het luyden volgende den Kerckenboeck daervan synde, ende van yder persoon die hy sall leren fleesen] ende schryven des maents ses stuyvers, ende die hy alleen sall leeren leesen des maents vier stuyvers. Des es hy gehouden synen dienst soo in den Coster als Schoolmeesterampte well ende getrouwelyck waer te nemen, de Jonge Jeucht in alle deuchtsaemheyt ende godtvrunchticheyt voor te gaen ende neerstelyck int leren lesen ende schry- ven te instrueren ende onderwysen als een goet ende getrouw Schoolmeester be- taempt ende toestaet. Ende indien den voors Meester Lenaert dese syne bedieninge wilde verlaeten ende hem op een ander begeven, sall gehouden wesen den Kerckmeesters ende den Gerechte een vierendeelt Jaers voor syn vertreck daervan te verwittigen. - Aldus gedaen aen de Martensdyck ter presentie van Kerckmeesters ende Gerechte voors collegialiter in de Gerechtscamer vergadert synde op den lesten February 1631. Leonardt Jansz van den Berch heeft zijn functies maar drie jaar ver- vuld. Bij besluit van 12 januari 1634 hebben de predikant, kerkmees- ters, gerechte en geburen van Maartensdijk Jan Ellertsz aangenomen als koster-voorlezer en schoolmeester, op de zelfde gage en voorwaarden als indertijd van den Berch. Het besluit van 1634 doet ons bovendien uit de doeken wat het Kerckenboeck vermeldde over het emolument van het klokluiden: �genietende voort overluyden van een oude dode tot syn Jaeren ge- comen synde acht stuyvers ende voor een jonge dode vier stuyvers". De Bilt P. H. DAMST� EEN LOFLIED OP UTRECHT VAN EEN NIJMEGENAAR (1725).

			In het familiearchief De Beyer, sedert kort in bewaring in het Rijks- archief in Gelderland, bevindt zich een grote hoeveelheid brieven, door Justinus de Beyer (1705�1772) gericht aan zijn moeder Geertruida Cuper (1681�1751), en geschreven tijdens zijn reis door Duitsland, Itali� en Frankrijk in de jaren 1725�1728. Zijn moeder had lang in Utrecht gewoond, en was niet zeer tevreden over haar verblijf te Nijmegen en op het in de nabijheid dier stad ge- legen kasteel Hulsen, en dit, hoewel zij en haar man in Nijmegen ge- boren en getrouwd waren, haar in 1709 gestorven man daar burgemees- ter was geweest en haar kinderen er geboren waren. Justinus was student in de rechten te Utrecht geweest (ingeschreven in 1724) en promoveerde aan deze universiteit na terugkomst van zijn 30



		reis in 1729. Hij was het blijkbaar met zijn moeder eens dat een ver- blijf te Utrecht de voorkeur verdiende boven het wonen in Nijmegen, en zond haar op 20 Augustus 1725 uit Straatsburg de volgende brief: �Je suis sur que Ie souvenir d'Utrecht ne contribue pas peu a vous rendre en quelque sorte votre demeure odieuse, pour moi toutes les fois que je pense a cette ville, ma Muse ne sauroit s'emp�cher d'�crire: �Charmant Utrecht que Vous aves d'attraits L'on ne sauroit vous perdre sans regrets C'est en vain que Ie ciel �tale En d'autres lieux ses dons divers II n'en est point qui vous egale Dans ce vaste Univers Vous rassembl�s les plaisirs de la terre Un calme heureux regne dans vos climats Et si l'on sent des Hivers les jrimats On s'en console avec quelque Bergere Charmant Utrecht que Vous aves d'attraits L'on ne sauroit vous perdre sans regrets" De dichter schreef hieronder: �Ce portrait est un peu charg�, mais en fait de vers il est permis de mentir en peu". Mr. A. P. VAN SCHILFGAARDE KLEINE MEDEDELINGEN

			BLAAUWE SCHORTELDOEK In het maartnummer van Oud-Utrecht wordt verteld op bladzijde 24 dat het tegenwoordige huis �Blaauwe Schorteldoek" onder Zeist, vroeger boerderij, thans een gewone villa is, in deze eeuw gebouwd. Dit berust op een vergissing. In mijn jeugd heb ik die boerderij herhaaldelijk gezien, zo ook de verbouw van die boerderij tot villa (1906/7). Met verwonde- ring en bewondering constateerde ik toen hoe het mogelijk is met enige kleine correcties en een witkwast een boerderij om te toveren in een riante villa. De hoofdmassa van het gebouw bleef daarbij intact. Deze stamt dus uit een vroe- gere, misschien zelfs veel vroegere tijd. W. L. VAN NIEUWENHUIJSEN UTRECHTSE GLASSCHILDERS IN SPANJE Snuffelend in oude maandbladen van Oud-Utrecht viel mijn oog op een korte mededeling aangaande Utrechtse glasschilders, die in Spanje werkzaam zijn ge- weest, o.a. in de kathedraal van Toledo. In het middenschip van dat kerkgebouw bevindt zich een grote reeks glazen, waarvan een deel door Nederlanders is uit- gevoerd. Het betreffende stukje in het Maandblad van Oud-Utrecht van 1935, blz. 61, vermeldt Luis en Zasquin van Utrecht in 1429. Ik besloot eens na te zien in hoeverre een hedendaagse gids over Spanje hier- over wat vertelt. Aanvankelijk vield de oogst tegen, maar de duitse vertaling van de Guide bleue (uitgave Hachette, Paris, 1961) geeft op blz. 474 toch iets over deze nederlandse kunstenaars. Luis en Zasquin worden niet genoemd, maar wel �Joachim aus Utrecht"! Aldus zou nog een derde Utrechts kunstenaar aan de beglazing van deze kathedraal gewerkt moeten hebben. De glazen werden, blijkens de gids, aangebracht tussen 1418 en 1560. Kan het zijn dat deze Joachim uit Utrecht identiek is met een van de beide 31



		Joachims, die worden genoemd in het Jaarboekje Oud-Utrecht van 1925, blz. 58 en 59? Daar staan vermeld: Joachim van Scayck, van 1519 tot 1536 als �schil- der" werkzaam in Utrecht en Joachim die Schilder, werkzaam in Utrecht in 1580. Indien een van beiden identiek is met Joachim uit Utrecht zou er dus ook nog in de 16e eeuw door een Utrechts kunstenaar in Toledo zijn gewerkt. JAN REESKAMP UTRECHTS PSALTERIUM De Universiteitsbibliotheek te Utrecht bezit een psalmboek uit de karolingische tijd, dat bekend staat als het �Utrechts Psalterium". De mededelingen van Openbaar Kunstbezit, januari 1966, wijzen er op dat de naam �Utrechts" uitsluitend betrekking heeft op de huidige verblijfplaats, niet op de plaats van ontstaan. Die ligt in Frankrijk: het boek werd vervaardigd in een klooster bij Reims ten tijde van Karel de Grote. �Het Utrechts Psalterium is omstreeks 1000 vanuit Reims in Engeland terecht- gekomen, al spoedig in Canterbury, waar het grote invloed zou gaan uitoefenen. Bij de opheffing van de kloosters in de 16de eeuw is het boek in particulier bezit geraakt. In de 17de eeuw behoorde het Psalterium tot de beroemde collectie van sir Robert Cotton maar in 1716 blijkt het zich plotseling in ons land te bevinden. Willem de Ridder, �commies der militaire zaken" bij de staten van Utrecht, schenkt het dan aan de stadsbibliotheek van Utrecht. Hoe deze ambtenaar ooit beslag op het kostbare handschrift heeft kunnen leggen, blijft uiterst raadsel- achtig. Er bestaan redenen om te twijfelen aan de eerlijkheid van enkele 17de eeuwse geleerden van naam, en zich af te vragen of het boek wel op fatsoenlijke wijze ons land heeft bereikt." GETUIGEN A CHARGE Den XXVIIIen September 1645. Presentibus den Ed. Floris Uytten Enghe schout, Jan Cornelis Tack ende Dirck Jansz schepenen in den Oostveen. Compareerde etc. Merrichen Claes dochter, huysfrou van Willem Bastiaensz, ende Neeltgen Egberts dr., huysfrou van Cornelis Eersten, beyde wonende naest de huyssinge van Vastert Henrixsz alhier, ende verclaerden by solemnelen eede, hun by ons affgenomen ter versoecke van d'heer Everhard de Weede, Procureur Gene- rael s'Lants van Utrecht, warachtich te syn, dat sylieden beyde op Sondach lest- lyck, wesende den XXIen September 1645 op t'schreeuwen van eenige kinderen uyt hare huyssingen op den dyck gegaen syn ende aldaer hebben gevonden leggen den voorsz Vastert Henrixsz seer bloedende, den welcken de voorsz attestanten te samen opgerecht hebben, dat de voors Neeltgen Egberts dr., eer sy d'oorsaeck van t'geraes wist, int uytgaen omtrent de brugh daer Vastert Henrixsz woon- achtich is, ende daer den voors Vastert Henrixsz ter aerden lach, ontmoet heeft eenen Pieter Jansz, molenaer aende Martensdyck, ende dat sy den selven gevraecht hebbende watter te doen was, den voors Peter Jansz daerop niet en antwoordede, maer sonder spreken ter syden haer lyff henen passeerde. Eodem die et presentibus ut supra. Compareerde etc. Willem Bastiaensz ende verclaerde ut supra ten versoecke als boven warachtich te syn, dat hem comparant, terwyl hy besich was om syn peerden, die tot syn leetwesen eenigen tyt geleden gelopen waren in t'lant van Peter Jansz, molenaer, daer uyt te dryven, den voors Peter Jansz ontmoet heeft, die iegens den comparant seyde, dat hy een schelm ende een grasdieff was, ende dat den selven Peter Jansz, alhoewel den comparant de schade, die syn peerden gedaen hadden, presenteerde te betalen, daer noch by voechde, soo ick wist dattet geen volck en sach, ick soude U wacker afsmeren¹), heffende met eenen syn vuyst om hooch. De Bilt. P. H. D. (Rijksarchief Utrecht, Rechterl. Archieven nr. 830, folio 46). ¹) �iemand afsmeren" wil zeggen: iemand een pak slaag geven. 32



			meer als men bedenkt dat artikelen in kranten en nieuwsbladen niet vermeld werden. De provincie Utrecht kwam, voor zover de stichting dit kon achterhalen, weinig aan bod in de jaren 1960�1963. SERVETSTRAAT Naar aanleiding van het artikel over de Servetstraat te Utrecht in het januari- nummer van dit maandblad, schrijft prof. dr. A. F. N. Lekkerkerker te Gro- ningen ons: �Mijn bewering in Hervormd Utrecht van 10 juli 1959 is voor mij nu wel zeer onwaarschijnlijk, zo niet onmogelijk geworden. Het spijt me wel, want het Domplein lag zo mooi tussen Voetiusstraat en Servetstraat. Voor de zoveelste maal is weer gebleken, dat men niet te gemakkelijk combineren moet. En ik geef mij graag gewonnen." BLAAUWE SCHORTELDOEK De provincie Utrecht doorgaande stuit men nogal eens op merkwaardige namen van huizen en boerderijen. Zoals bij voorbeeld het huis �Blaauwe Schorteldoek" aan de uiterste rand van Zeist (Utrechtseweg, gemeente De Bilt). Lang geleden heeft men op dit toen zeer afgelegen punt een kind te vondeling gelegd, ge- huld in een blauwe boezelaar - schorteldoek - en aldus door voorbijgangers aan- getroffen. Sindsdien is die plek steeds zo aangeduid. Reeds in 1650 was dit het geval. Het tegenwoordige huis �Blaauwe Schorteldoek" is een gewone villa, in deze eeuw gebouwd. Maar het hierbij afgebeelde hek heeft als toegang tot een ouder huis gediend.

		24



		Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoesler p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. ]. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 De contributie bedraagt � 10� per jaar. Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt � 12J0. NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 4 / APRIL 1966

			LEDENVERGADERING VAN OUD-UTRECHT Het bestuur van de vereniging Oud-Utrecht nodigt de leden uit tot bijwoning van de jaarlijkse ledenvergadering op woensdag 11 mei a.s. om half acht in het Historisch Instituut, Kromme Nieuwegracht 20 te Utrecht. Agenda: 1. Opening. 2. Notulen van de ledenvergadering van 9 april 1965. 3. Jaarverslag van de secretaris over 1965. 4. Rekening en verantwoording van de penningmeester over 1965, met verslag van de kascommissie (M. J. S. van Leeuwen, ir. F. van Daalen en ir. J. I. Planjer). 5. Verkiezing van bestuursleden wegens periodiek aftreden van de heren J. W. van Woensel Kooy, drs. M. N. Acket en mr. J. W. C. van Campen, welke zich herkiesbaar stellen. Namen van eventuele andere candidaten kunnen v��r 7 mei schriftelijk worden opgegeven aan de secretaris. 6. Verkiezing lid kascommissie; aftredend is de heer ir. J. I. Planjer. 7. Vaststelling excursies. 8. Rondvraag. 9. Sluiting. Na afloop van deze vergadering - te ongeveer half 9 - volgt een voor- dracht met lichtbeelden door de heren A. Stork en ir. W. L. Jansen ge- titeld �100 jaar Thijsse-50 jaar Vecht". Namens het bestuur, ir. ]. D. M. Bardet, voorzitter. dr. ]. E. A. L. Struick, secretaris. 25



			MIDDELEEUWSE MUURSCHILDERINGEN TE LOPIK

		Tijdens de restauratiewerkzaamheden aan de hervormde kerk te Lopik. onder leiding van ir. T. van Hoogevest uit Amersfoort, kwamen - be- halve allerlei gegevens omtrent de bouwgeschiedenis van het monument - op onderscheidene plaatsen belangrijke fragmenten van muurschilde- ringen te voorschijn. Deze zijn onderzocht door de heer W. Haakma Wagenaar te Amsterdam, van wie het merendeel der onderstaande ge- gevens afkomstig is en die de schilderingen voor zover mogelijk zal con- serveren en restaureren. Zeer interessante en zeer oude taferelen werden aangetroffen in het noord-oostelijk deel van de koorsluiting (A op de plattegrond; figuur 1). Het muurwerk van het koor bleek tot op vrij grote hoogte 13de eeuws te zijn en het is zeer wel mogelijk, dat ook de schilderingen nog uit die tijd dateren. Ze zijn aangebracht op een dunne mortellaag. De voor- stellingen zijn incompeet en hier en daar vaag. Dit komt omdat ze waar- schijnlijk zonder bindmiddel werden geschilderd in een natte sauslaag, die met pigmenten verpoeierd is en verdwenen. Een gedeelte ging na de ont- dekking nog verloren door gebrek aan samenhang in het achterliggend metselwerk. Naast het raam ziet men, boven een engel, een staande figuur, die mogelijk de heilige Agnes voorstelt, welke veelal met een lam als attri- buut wordt afgebeeld. De figuur meer naar rechts kan eventueel een heilige op een brandstapel voorstellen, wanneer men de vijf oplopende gele strepen als vlammen zou interpreteren. Tussendoor ziet men de decoratieve stroken, terwijl ook de dagkanten van de vensters decoratief beschilderd waren. In ��n van de zuidelijke vensters van dit koor werd bovendien - in- plaats van een stenen middenstijl - een interessante ijzerconstructie ge- vonden, die bestond uit een ijzeren stijl van 4x2 cm, waarv��r brug- ijzers van 3,5 x 1,3 cm, die de glas-in-lood panelen droegen. Deze opzet werd, in brons vertaald, bij de restauratie wederom toegepast. Mogelijk ongeveer even oud als het zojuist genoemde schilderwerk, zij 't niet precies gelijktijdig, gezien de verschillen in stijl en techniek, is het fragment tegen de noorder zijwand van het koor (B op de platte- grond; figuur 2). Op een, met een groot steenverband (met rode voegen) beschilderde strook als plint, zien we een zuiltje met een nog romaans aandoend base- ment. Rechts daarvan een knielende figuur; het geheel is omgeven door afhangende gordijnen (tent?). Heel merkwaardig is de rij levendig ge- schilderde, van de geknielde figuur afzwemmende, vissen. Hoewel in deze schildering w�l een bindmiddel is toegepast, was ook hier veel verloren, namelijk omdat er minstens nog drie andere schilde- ringen overheen waren aangebracht, waarvan overigens veel bescheide- ner fragmenten resteerden. Zo zijn er hoger in hetzelfde muurgedeelte nog enige cirkels te herkennen; iets lager vormt het achterstuk van een 26



paard een restant van de jongste, vermoedelijk vroeg 16de eeuwse be- schildering op deze plaats. In het zuidelijk transept bevond zich eveneens een gedeelte van een vroeg 16de eeuwse schildering. Deze werd aangetroffen tegen de achter- wand van een dichtgemetselde nis. Door binnengedrongen water was de structuur nogal aangetast. Bovendien heeft men om bouwkundige rede- nen de nis later dichtgemetseld, zodat restauratie niet tot de mogelijk- heden behoorde. De fragmenten die het best intact waren, zijn echter nog afgenomen. Het belangwekkendst was het laatgotisch traceerwerk in zwarte lijnen dat de niet thuis te brengen figuur bekroonde (C op de plattegrond; figuur 3). Tot slot kan meegedeeld worden dat tijdens het werk het randschrift van het klokje, dat nu wederom in het geheel vernieuwde torentje is opgehangen, kon worden opgenomen: IOHANNES EVANGELISTA IS MIJNEN NAEM MII GHELVIJT SIJ GODE BEQUAM IAN MOOR MAECKTEN MII INT IAER ONS HEEREN M CGCCC LXII. Het feit dat op de klok alle N's en Ij's in spiegelbeeld staan - iets dat op d�ze plaats moeilijk van de zetter gevraagd kon worden - geeft aan het klokje enigermate het aanzien alsof de gieter Jan Moor een Rus in zijn dienst had! Op de bouwkundige bijzonderheden van de kerk te Lopik hopen we na de voltooiing der restauratie terug te komen. C. L. TEMMINCK. GROLL

		EEN SCHOOLMEESTERSAANSTELLING IN 1631

	Het hier volgende besluit tot aanstelling van een nieuwe koster tevens schoolmeester in het Gerecht van Oostveen), de tegenwoordige ge- meente Maartensdijk, laat duidelijk zien, dat bij de vervulling van een vacature van deze tweesoortige functie ook daadwerkelijk beide over- heden te pas kwamen, de kerkelijke en de burgerlijke. Ter voorkoming van misverstand: De 72 gulden gagie is geen week- loon, ook geen maandsalaris maar 's mans jaarwedde. Het was ook niet meer dan een soort basisloon. Waarschijnlijk ontving hij meer aan de maandelijkse stuivers van de ouders. Of het profijt van de duiven van commerci�le dan wel van gastronomische aard was, blijkt niet. Misschien beide. Zoals de lezer ziet, kan men de naam Leonard op vele manieren schrijven. Maar tegenover die onverschilligheid voor orthografie stond toen tenminste nog belangstelling voor calligrafie. ) Rijksarchief Utrecht, Rechterlijke Archieven nr. 830. 29



		Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. ]. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 De contributie bedraagt f 10,� per jaar. Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt f 12fiO. NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 5 / MEI 1966

			EXCURSIE NAAR BUURKERK EN ST. ELOYENGASTHUIS Op zaterdag 11 juni houdt de vereniging een excursie naar de Buurkerk en het St. Eloyengasthuis te Utrecht. Aan deze excursie zijn g��n kosten verbonden en men behoeft er g��n kaarten voor te bestellen of af te halen. Deelnemers verzamelen zich om 2 uur in de Buurkerk - ingang Steen- weg - om na bezichtiging van het interieur naar het St. Eloyengasthuis in de Boterstraat te gaan. Op de wandeling erheen zal aandacht worden geschonken aan het huis Zoudenbalch (zie Oud-Utrecht december 1965) met zijn gerestaureerde 15e eeuwse gevel. Te 3.30 uur wordt een korte orgelbespeling gegeven in de Buurkerk De Buurkerk, oudste van de vier parochiekerken die het middeleeuwse Utrecht telde, stamt in haar huidige gedaante uit de 13e eeuw, maar had al een romaan- se voorgangster. Zoals de kerk er vandaag uitziet, is zij het resultaat van verbou- wingen en uitbreidingen uit de 15e en 16e eeuw, gevolgd door afbraak van het koor in 1586. Overgebleven is een ruime hallenkerk die echter door het ontbreken van de koorpatij een ietwat onoverzichtelijke indruk maakt. De kerk bevat geen bijzon- dere monumenten maar is wel zeer interessant om de talrije herinneringen - in opschriften en op grafzerken - aan een stukje volksleven in Utrecht in vroeger eeuwen. De forse toren, die, staande in de schaduw van de Dom, een vrij onopvallend leven leidt, bleef onvoltooid. Op de zware romp is slechts een ,,tijdelijke" kap met koepeltorentje geplaatst, die wel definitief zal zijn. De toren is gerestaureerd maar de kerk verkeert in haveloze toestand. Het St. Eloyengasthuis heeft bij de meeste stadgenoten alleen maar bekendheid door zijn karakteristiek toegangspoortje uit 1644. Sommigen weten ook dat het huis een merkwaardige kolfbaan bezit. Een beknopte geschiedenis van het gast- huis staat te lezen in het Jaarboekje van Oud-Utrecht 1947�1948. Wil men alvast noteren dat de vereniging op 2 juli a.s. een excursie orga- niseert naar Vreeswijk? Nadere gegevens volgen in het nummer van juni. 33



			OUDE GEBRUIKEN OP DE EERSTE MEI

		De voorjaarstijd drong tot het scheppen van allerlei gebruiken die de band aangeven tussen de zich vernieuwende natuur en de zich vernieu- wende natuur en de zich vernieuwende mens. Vele van deze gebruiken werden vastgesteld op de eerste mei. Deze werd de verhuisdag, het begin van de vervaertijd (verhuistijd) die een week duurde, reeds in 1531 te Utrecht bekend: ..Terminus solitae migrationis ex domibus". ¹) Ook het huren van dienstknechten en dienstboden had plaats op de eerste mei alsook op de eerste november, zoals de gedrukte publicatie van de vroedschaps resoluties van 12 april 1675 vermeldt: ..dat voortaan de vervaertyd der dienstknechten ende maeghden uyt de Hollandse ste- den comende, alhier sal syn op den eerste May ende op den eersten November". Samengevat vinden wij de voorschriften van verhuizen en verhuren in 1729: �Dat de Vervaertijd binnen Utrecht, soo van huysen als ook van maeghden ende knegten, sal sijn op eersten May, en den eersten Novem- ber, 's middags ten twaalf uren".²) Opzegging van dienst tussen 1 mei en 1 november was niet geoorloofd. De heren en mevrouwen mochten als zij iemand hadden gehuurd, niet opzeggen ,,op poene van een halfjaar huurloon". ^s) Strenger was de straf die knechts en dienstmaagden bij opzegging trof. Zij moesten 25 gulden boete betalen en werden op klacht van hun meester door de schout gedwongen in de aangenomen dienst te blijven, ,,ende by vorder weygeringe binnen Utrecht in 't publijck werckhuys gebracht, om aldaar met werken de kosten en de boete, midsgaders schade en interesse van haar meester of vrouw te verdienen". ⁴) Doch ook was de eerste mei in de europese landen een tijd van blijde feestviering als de hele bevolking naar buiten trok om de meiboom in te halen. Volgens het primitieve denken was alles wat zich in de natuur bevond, geladen met kracht die daarvan uitstroomde en overdraagbaar was. Men haalde dus een jong ontloken boom uit nabijgelegen bos of boomgaard om hem in het midden van de gemeenschap te planten opdat hij zijn heilzame groeikracht zou overbrengen op vee en stal, huis en gezin. Ieder wilde aan de boom meedragen om aan die heilzame kracht deel te hebben. Kort na middernacht toog men op weg, v��r zonsopgang moest de boom zijn geplant en danste men daaromheen zijn vreugde uit. De losbandigheid waarmee dit nachtelijke feest werd gevierd en de *) Resoluties van het kapittel van St. Marie, geciteerd door G. J. Hoogewerff, Jan van Scorel, 's-Gravenhage 1923. blz. 70. ²) J. van de Water, Groot Utrechts Placaatboek I, Utrecht 1729, blz. 458. ³) J. van de Water, Placaatboek I, blz. 620. Ordonnantie van de Staten op de dientsboden ten plattelande deser Provincie, 15 Jan. 1681, art. 2. ⁴) et. w. art. 1. 34



Dansen om de meiboom. Naar een afbeelding voorkomend in Jacob Cats �Spiegel van den Ouden ende Nieuwen Tijdt", 1632. toegebrachte schade lokten protesten uit. Reeds in 1380 was er een ver- bod meibomen te zetten. ⁵) Waar de Utrechtenaars die vandaan haalden, leert ons het Buur- spraakboek, het publicatieboek van het stadsbestuur voor de burgerij, dat aanvangt op het jaar 1385. Van het jaar 1389 af treffen wij hierin een eeuw lang herhaaldelijk het raadsverbod aan van boomen en takken te houwen in het bosch van Oostbroek, het vrouwenklooster te Oudwijk (waar men ze van het kerkhof haalde), de schutterdoelen, en elders binnen en buiten de stad, met name de hofsteden en boomgaarden. Gaandeweg verminderde het gebruik dat de ganse bevolking de mei- boom ging inhalen om zijn heilzame kracht deelachtig te worden. Voer- lui haalden die nu met kar en paard, reeds in 1465/66 wordt tot hen een verbod gericht. ⁶) Boom en groene takken werden sedert aangewend tot versiering van

	⁵) Kameraarsrekening: Codex Diplomaticus H.G.2 II, blz. 88. ^e) Tweede-kameraarsrekening, fol. 180.

		35



			de stad, die daarop niet altijd gesteld was. Het Buurspraakboek van 1445 meldt het verbod om meybomen te zetten op stadsbruggen '), welk verbod reeds enige jaren eerder voorkomt. Ook werd de meiboom eer- bewijs bij hoog bezoek. Toen Leycester in het voorjaar van 1586 te Utrecht vertoefde, liet de stad op 30 april en 1 mei door timmerlieden meibomen halen en voor zijn hof oprichten. ⁸) Toch hebben wij nog tekeningen uit de 17de eeuw van boeren die een woeste dans om de meiboom uitvoeren. Een daarvan is van de hand van G. de Heer, omstreeks 1650, een andere is afkomstig van de schilder Adriaan Pietersz. van de Venne (1587�1662) die ook een aantal fraaie tekeningen maakte, vooral ter illustratie van de werken van Cats. Moeten wij dit late volksgebruik niet verklaren uit de aard van de boerenbevolking geen afstand te kunnen doen van haar wilde vreugde- feesten? Is ook niet de ongeregelde vastenavondpret buiten- en binnens- huis door de hervorming streng verboden en leeft toch in menige streek van ons land bij de roomse boeren de gewoonte voort de vastenavond met overdadig eten en drinken door te brengen? Nog is de meiboom, in kerkelijk verband gebracht, in Nederland schaars bewaard gebleven. Het best bewaarde hij zijn kenmerken in Limburg waar hij op de tweede zaterdag na pasen wordt ingehaald. Als hij te Valkenburg door jonge mannen is buitgemaakt en door jonge meisjes opgesierd, danst men om de boom de limburgse reidans, de cramignon. Te Noorbeek (Zuid-Limburg) is hij gekerstend tot Brigadaboom; daar wordt hij voor de kapel van deze heilige opgericht. Te Denekamp leeft de meiboom voort als paasstaak en zingt men daarbij oude paasliederen. Ons klimaat is oorzaak dat de meiboomvie- ring ook wel tot pinksteren werd verschoven. Zo kent men de pinkster- boom op Terschelling (te Oosterend) en op Schiermonnikoog, kallemooi genaamd. Ook de deventerse pinksterboom, een meters hoog versierd gevaarte, waarom men danst, is feitelijk een meiboom. In verkleinde vorm bleef hij aan de palmzondag verbonden als palmpaas. C. CATHARINA VAN DE GRAFT DE LAATSTE REEDE VAN AMERONGEN

		Tot enkele weken geleden stond aan de Gasthuisstraat te Amerongen een simpel gebouwtje, dat tot kerstmis 1957 werd gebruikt voor het doel waartoe het gesticht was: als kleuterschool. Nu de slopers de laatste resten hebben opgeruimd, betekent dit bepaald niet een verlies aan dorpsschoon, maar w�l verdwijnt met het �Elisabethschooltje" weer een herinnering aan het beroemde geslacht dat eeuwen lang zoveel figuren van betekenis heeft opgeleverd, voor het Sticht en voor de Ne- derlanden. ⁷) Buurspraakboek 1445, fol. 158. ⁸) Tweede-kameraarsrekening 1585/86, fol. 33. 36



		Elisabeth Mary Child Villiers, geb. van Reede 1821�1897. Het was de laatste Van Reede van Amerongen, die het schooltje stichtte in 1877. Tussen de fundamenten is de oorkonde gevonden die daar feestelijk was weggemetseld. Goed bewaard gebleven in een kope- ren koker, in fraai schoonschrift vermoedelijk door de onderwijzer ge- schreven, vermeldt het document: �Op heden, den zevenentwintigsten Junij 1800 zeven en zeventig, des na- middags twee uur, is door de Hoog Geboren Vrouwe Lady Elisabeth Ma- rie Villiers geboren gravinne van Reede Ginkel, Vrouwe van Amerongen, Lievendaal, Leersum en Eek en Wiel, den eersten steen gelegd van dit gebouw, bestemd voor eene Christelijke Bewaar-, Naai- en Breischool, met tekennisgeving dat de school den naam zal dragen van Elisabeth-

			37



		school. Waarna voornoemde Vrouwe deze oirkonde met haar Hoog- geboren handteekening heeft bekrachtigd in tegenwoordigheid van de mede ondergeteekenden, uitmakende het Bestuur der voornoemde in- rigting en ten aanschouwe van de belangstellende inwoners van Ame- rongen". De hooggeboren handtekening luidt: Elisabeth Villiers geb. Van Reede Ginkel. Het bestuur bestaat uit twee echtparen, de predikant-voorzitter M. E. Barbas en zijn vrouw, een zekere heer Umbgrove en mevrouw Umbgrove-Bouricius en verder nog D. van Eldik. Over het ontstaan van dit schooltje vermeldt de oorkonde dus niets; ze roept alleen weer even het beeld op van de mooie jonge vrouw met de glanzende pijpekrullen, wier portret tussen dat van de andere heren en vrouwen van Amerongen op het kasteel hangt.

			Elisabethschooltje te Amerongen (rechts) Ze woonde daar niet dikwijls, lady Elisabeth Mary Child Villiers- gravin Van Reede. Zoals verschillende andere telgen van haar geslacht was zij volkomen verengelst, maar ze heeft toch in het Utrechtse wel sporen nagelaten. Elisabeth was in 1821 geboren als dochter van Reinhard Diderik Jacob van Reede, zevende graaf van Athlone, en de mooie en rijke Henri�tte Dorothea Maria Hope, die zich liet portretteren als een koningin op haar kroningsdag. Elisabeth Mary heeft haar vader, die in 1823 stierf, niet gekend. In 1825, een paar maanden na de dood van haar oudste dochtertje, Anna Elisabeth, hertrouwde Henri�tte Hope met William Gambier; zij nam haar beide overgebleven kinderen mee naar Engeland, waar Elisabeth Mary en haar ��n jaar ouder broertje, George Godard Henry, achtste graaf van Athlone, verder opgroeien. In 1830 stierf ook de moeder. Ze liet behalve haar kinderen uit het eerste huwelijk nog twee kinderen uit de tweede echtvereniging na. De toestand van het vermogen van de rijke erfgename der Hope-miljoenen 38



		was blijkbaar zo dat de oom en voogd van George en Elisabeth de erfenis onder beneficie van inventaris aanvaardde. De kinderen bleven in Engeland wonen, waar een zuster van hun vader, Jacoba Helena van Reede, weduwe van Jean Charles graaf Bentinck, �lady Jemina" hen onder haar hoede nam. Zo nu en dan kwamen ze eens naar Nederland waar ze, met hun ooms en tantes samen veel bezittingen hadden. George Godard Henry erfde in 1830 Zuyle- stein en hij kocht in 1839 de heerlijkheid Eek en Wiel, maar al in 1843 stierf de jonge lord te Bath, 23 jaar oud. Elisabeth, die een jaar vroeger getrouwd was met Frederick William Child Villiers, erfde Zuylestein en Eek en Wiel. De titel kwam aan haar oom en gewezen voogd Frederik Willem van Reede, negende en laatste graaf van Athlone van zijn geslacht. Maar een jaar later stierf ook hij. Op Amerongen woonden 's zomers een paar oude tantes; pas na haar

			Achterzijde Elisabethschooltje dood, in 1847 en 1852 moest mr. Child Villiers zijn vrouw vele malen �bijstaan en autoriseren" bij de vele familie-overeenkomsten die van deze sterfgevallen het uitvloeisel waren. Tenslotte kreeg een zoon van lady Jemina, Carel Anton Ferdinand graaf van Aldenburg Bentinck, het kasteel Middachten. Amerongen werd toegewezen aan lady Elisabeth; het kwam dus weer met Zuylestein in ��n hand. Eigenlijk is het niet zo heel lang geleden dat zij leefde. Er zijn nog mensen die haar gekend hebben, want ze stierf in 1897. Maar toch behoorde ze tot zo'n volkomen andere tijd, dat voor ons haar leven wel degelijk tot de historie behoort. We kunnen ons zo goed voorstellen dat ze de laatste van haar geslacht geweest is; haar tijd was ook het slot van een cultuurperiode. Het feit dat Elisabeth, met een engelsman getrouwd, bijna steeds in het Victoriaanse Engeland leefde, betekende niet dat zij geen belang- stelling had voor haar nederlandse erfgoed. Ze kocht en verkocht huizen en heigrond in Amerongen en Leersum, en omdat ze toch nooit meer 39



	in Den Haag woonde, verkocht ze haar huis aan het Plein in Den Haag. Er schijnen moeilijkheden te zijn geweest met de waard van �De Roode Leeuw" en ze kreeg toestemming van de commisaris des konings om de bomen langs de grote weg in Leersum te rooien en er nieuwe te planten. Toen de spoorlijn Utrecht-Arnhem in gebruik kwam, was ze er snel bij om de aanleg van een weg naar station Maarsbergen te ver- zoeken. En ze stichtte dus het Elisabethschooltje. Volkomen in de geest van de tijd. Fr�bel was begonnen met zijn �Kindergarten" en overal in Europa verrezen deze instituten, die in Nederland minder po�tisch �be- waarscholen" heetten. De tijd aanvaardde het bestaan van grote ar- moede als een noodwendigheid, maar was wel bereid aan sociaal werk te �doen". Vermoedelijk heeft de �bewaar-, naai en breischool" werke- lijk veel goeds gedaan voor de vorming van de dorpsbewoners. Lady Elisabeth had geen kinderen. Toen zij in 1877 haar �hoogge- boren handteekening" plaatste, was ze al zes jaar weduwe. De stichting van het schooltje was ��n van haar laatste daden als vrouwe van Arae- rongen, want in 1879 droeg ze het huis en haar bezittingen en rechten over aan Godard John George Carel graaf van Aldenburg Bentinck, de de zoon van haar neef en de kleinzoon van lady Jemina. Zuylestein behield ze tot haar dood in 1897. Toen vererfde ook dit op de nieuwe heer van Amerongen. Ze is in Engeland begraven, bij Sulby Halb waar ze gewoond had, deze laatste draagster van een oude naam. Maar haar erfgenaam verenigde de herinnering aan die hun beider voorouders. Hij heeft tussen de vele wapenborden in de kerk van Amerongen er ook ��n laten aanbrengen met de naam en het wapen van Elisabeth Mary gravin van Reede Ginkel. ALEID VAN DE BUNT

		KLEINE MEDEDELINGEN

ADRIAAN BROUWER VERWOORD Den XXVIIIen Aprilis 1645 Presentibus Schout, Jan Tack ende Claes Jansz Nichtevecht Schepenen inde Oostveen. Compareerden etc. Thomas Stoffelsz, gewesene schaepharder van Jacob Cornelis Mostert aende Martensdyck, out ontrent achthien Jaren, ende Jan Henrick Koeckoeck, schaepharder wonende int Biltsche Gerechte, out ontrent seventhien Jaren, ende verclaerden by solemnelen eede, hun by ons affgenomen ten versoecke van Thyman Lambertsz, wonende in t' Biltsche gerecht, warachtich te syn ende gesien te hebben, dat Cornelis Stael op Martensdyxe Kermis lestlyck tusschen Sonnendach ende Manendach s'nachts voor de herberge van Jan Tack eenen Jan Thymansz, die onder den lyne boom syn water maeckte, van achteren met een mes gesneden heeft, dat den voorn. Jan Thymansz daer op tegens Cornelis Stael voornt seyde, gy doet als een stuck schelms, waer na d'selve voort hant- gemeen syn geworden, als voor alle man gebleecken is. (Rijksarchief Utrecht, Rechterl. Archieven, nr. 830). De Bilt ■ P. H.D. 40



			Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. ]. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 De contributie bedraagt � 10,� per jaar. Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt � 12J0. NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 6 / JUNI 1966

		EXCURSIE NAAR VREESWIJK Op zaterdag 2 juli zal een excursie naar Vreeswijk plaats hebben. Het programma vermeldt voor deze tocht drie belangrijke punten, te weten: 1 Samenkomst in Huize Sint Jan in de Dorpsstraat. Aldaar zal de heer F. van Zutphen, auteur van het indertijd in dit maandblad besproken boekje �Vreeswijk aan de Lek", een korte inleiding houden over de historie van het plaatsje. 2 Rondwandeling door Vreeswijk, speciaal om het historische sluizen- complex te zien. (Op de terugtocht zullen de bussen ook even door- rijden naar het moderne sluizencomplex, de Beatrixsluizen buiten Vreeswijk). 3 Bezoek aan de hervormde kerk, waarvan de restauratie kort geleden is voltooid - zie het artikel elders in dit nummer - een interessant bouw- werk uit de 17e eeuw. De architect van de restauratie, het erelid van Oud-Utrecht, de heer W. Stooker, zal daarbij aanwezig zijn. Vertrek met bussen vanaf het Janskerkhof te Utrecht te 13.45 uur, bij de soci�teit P.H.R.M.. Degenen die op eigen gelegenheid naar Vreeswijk gaan, dienen te 14.15 uur bij Huize Sint Jan te zijn. Kosten, inclusief thee � 3,50 per persoon. Wie op eigen gelegenheid reist, betaalt � 1,25. Kaarten bestellen door overschrijving van het bedrag op gironummer 57 55 20 ten name van de penningmeester van Oud- Utrecht. Men kan de kaarten ook afhalen bij de administrateur van Oud- Utrecht, de heer H. J. H. Knoester, Voorstraat 5, Utrecht, van maandag tot en met vrijdag tussen 9�12 en 2�5 uur. Voor de goede orde is het gewenst dat men zich aan deze regeling houdt en men zich niet pas komt aanmelden op het uur van vertrek, zoals soms gebeurt, aangezien naar het aantal vooraf uitgegeven kaarten bussen worden besteld. 41



			DE HERVORMDE KERK TE VREESWIJK

		Gedurende de afgelopen jaren is de hervormde kerk te Vreeswijk, ge- legen even terzijde het alleraardigste sluizencomplex - dat nog steeds een �buitenbezitting" van de gemeente Utrecht vormt - door architect W. Stooker te Utrecht grondig en met zorg gerestaureerd. De tegenwoordige kerk werd in 1682 gebouwd op de fundamenten van een in 1638�1641 opgetrokken voorgangster, die in 1672 tijdens de franse inval grotendeels was verwoest.¹) Ongetwijfeld vertoont de tegenwoordige kerk veel overeenstemming met dat voorafgaande ge- bouw. Het uiterlijk daarvan is dank zij een tekening van L. P. Serrurier - helaas niet de betrouwbaarste van onze laat 17e eeuwse tekenaars - be- kend. Als belangrijkste verschil merkt men bij vergelijking op, dat de eindgevels bij het eerste plan twee vensters hadden en bij de herbouw er maar ��n kregen. De in de tweede helft van de 17e eeuw opkomende voorkeur voor grote, strakke vormen, zal daaraan wel debet zijn. Twee gevelstenen herinneren aan deze herbouw, welke plaats vond vanwege de stad Utrecht. Links van de hoofdingang ziet men een steen met het stadswapen van Utrecht en daaronder het jaartal MDCLXXXII. Rechts het opschrift: �De Heeren Albert van Benthem en Mr. Paulus Voet van Winssen Burger Meersters der stadt Utrecht". De bouwmeester van deze centraalbouw op grieks kruis is niet bekend. In de loop der eeuwen was de kerk nogal ingebouwd geraakt. Met veel zorg en geduld is bereikt dat de kerk weer bijna geheel rondom vrijkwam. Liefst negen bouwsels zijn daarvoor gesloopt (afbeelding 1). Deze panden waren weliswaar versleten, maar voor het merendeel nog in gebruik. Het is dus geen kleinigheid geweest om dit voor elkaar te krijgen! Het kerkgebouw zelf (afbeelding 2) was in grote lijnen goed bewaard gebleven, maar op talrijke meer ondergeschikte punten, toch wel erg verminkt. Zo bleek dat het vroeger een forse kroonlijst gehad moet heb- ben, welke vervangen was door een bescheiden goot. Het totaalbeeld heeft door het opnieuw aanbrengen van deze lijst zeer gewonnen. De deuromlijstingen bleken latere toevoegingen te zijn, de gemetselde bogen daarachter waren nog intact; deze zijn, hersteld, nu weer in het zicht gebracht. De oude deuren zelf bleven gehandhaafd. De voor de restauratie aanwezige ijzeren ramen zijn door houten ramen vervangen. Het torentje is zuiver in zijn oude vorm hersteld. Er werd alleen een tweede wijzerplaat aan het bestaande exemplaar toegevoegd. In het inwendige waren de gewelven met kraalschoten bekleed. Het oude beschot daaronder moest geheel vernieuwd worden. Het is, zowel met het oog op de kosten als vanwege de voorkeur van de kerkvoogdij, blank gebleven. Het oude beschot had een blauwgroene kleur, die thans alleen op de ribben, muurstijlen en lijsten weder is aangebracht. Een ^x) F. van Zutphen met medewerking van J. G. M. Boon, Vreeswijk aan de Lek (1964), p. 60 e.v.; hierbij ook een afbeelding van de tekening van Serrurier. 42



		Afbeelding 1 De relatie tussen de kerk en het bijzonder markante sluizencomplex van Vreeswijk. In de inzet onderin ziet men hoeveel al gesloopt is en hoeveel nog afgebroken moet worden om het gestelde doel te bereiken. (Tekening W. Stooker) volgende generatie kan zich ten aanzien van dit punt altijd nog eens op- nieuw bezinnen. Twee grote winstpunten in het interieur zijn: de verwijdering van de galerij tegenover orgel en preekstoel (afbeelding 3) en de verwijdering van het als gordijn beschilderde houten schotwerk achter het orgel. Het ruimtelijk effect komt daardoor weer ten volle tot zijn recht. Op het orgel geeft een marmeren plaat de naam van de schenker aan: de heer A. Bennik, oud-gezagvoerder ter koopvaardij, geboren te Vreeswijk 14 januari 1823, overleden te Arnhem 28 juli 1904. Bouwjaar van het orgel is niet bekend. Een vanuit het orgel nogal plomp naar voren toe uitgebouwd klankbord is verwijderd (afbeelding 4). Het orgel zelf is circa 30 cm verlaagd en iets naar achteren verplaatst. De preekstoel, 43



		Afbeelding 2 De kerk v��r de restauratie (foto Rijksdienst Monumentenzorg)

	Afbeelding 3 Kerkinterieur v��r de restauratie met links het klankbord en rechts de galerij, die beide verwijderd zijn

44



				voorheen van achteren af toegankelijk vanuit de onderbouw van het orgel, kreeg een eigen trapje. Rondom is in de kerk een bescheiden lambrizering aangebracht. Van de inventaris is vooral de mooie lichtkroon, die het wapen van Vreeswijk draagt, belangrijk. De drie nieuwe kronen zijn in daarvan af-

					Afbeelding 4 Kerkinterieur na de restauratie (Foto Rijksdienst Monumentenzorg) geleide vormen bijgemaakt. Een enkele wandarm, aangebracht tegen het portaal van de hoofdingang, is nog oud; deze werd tijdens de restau- ratiewerkzaamheden opgegraven. Was hij in de oorlogsjaren onder de grond gestopt? We noemen verder de grafsteen van �Mr. Jan Gerhard Wichers, oud Gouverneur Generaal van de Colonie Surinamen . . . Overleden op den Huize de Wiers onder Vreeswijk, den 3 October 1808". Van het in de daaronder gelegen kelder aangetroffen zilveren grafkistplaatje treft u 45



		f�MN t\ � 1\ \ u. RH U

	Afbeelding 5 Grafplaat van oud-gouverneur Wichers hierbij een foto aan (afbeelding 5). Deze oud-gouverneur sleet zijn laat- ste tien levensjaren op het grote 17e eeuwse buitenhuis De Wiers, dat even buiten het centrum van Vreeswijk lag en dat in 1947 is ge- sloopt. ²) - Voor het overige lagen er weinig grafzerken in de in zijn oude vorm herstelde hardstenen vloer. Een aardig geschilderd bankenplan, �Stoelelijst door J. Leen anno 1742" zal worden opgehangen in de consistoriekamer, welke is inge- bouwd onder de orgelgalerij, samen met enige kleine nevenruimten. Zo is dit eenvoudige monument, typisch voorbeeld van de 17e eeuwse kerkbouw, weer de eer aangedaan die het toekomt. Tijdens de excursie van Oud-Utrecht zal men dit met eigen ogen kunnen constateren. C. L. TEMMINCK GROLL ²) F. van Zutphen, idem p. 47 e.v.

VOORRAAD JAARBOEKEN VAN OUD-UTRECHT Ingebonden jaarboeken zijn bijna niet meer voorradig, doch wel is er een voor- raad ingenaaide exemplaren over de volgende jaren: 1930, 1931, 1944, 1947/48, 1950 en 1951, slechts enkele 1952, 1954, 1955, enige 1956, 1957, 1958; 1959 is totaal uitverkocht, daarna alle jaren nog voorradig. Prijzen: voor leden: � 5,50; en voor niet-leden: � 8,75. Bestellingen uitsluitend door storting op gironummer 575520 ten name van de penningmeester van Oud-Utrecht, waarna de gevraagde exemplaren worden toegezonden. 46



				EEN TERRA SIGILLATA KOMFRAGMENT VAN BASSUS EN COELUS UIT HOUTEN

			In april en mei 1950 zijn bij graafwerkzaamheden in het noordelijk talud van de wetering langs de Wayense Dijk in de gemeente Houten vele romeinse vondsten gedaan.¹) Onder de vondsten van de Wayense Dijk bevindt zich een bodem- benedenwandfragment van een relief-versierde terra sigillata kom Dra- gendorff 29 met stempel OFBASSICO²), vervaardigd in de fabriek van Bassus en Coelus (afb. 1�3). De kom is van goede bruinrode sigillata.³) De kleine gans komt voor op producten met stempel OFCALVI, L.COSI e.a. ⁴) en op een kom met stempel OFBASSICO uit Vechten. ⁵) Het driebladige bloempje behoort tot de motieven van Vaderio ⁸) en Bassus en Coelus. ⁷) In de tijd van Domitianus-Trajanus (81�117) treffen we een soortgelijk bloempje aan bij Germanus. ⁸) De kleine medaillons zijn �afwisselend" gevuld met de bovengenoemde gans en een plantaardig motief. De fabrikanten Bassus en Coelus zijn onder de regeringen van de kei- zers Claudius (41�54), Nero (54�68) en Vespasianus (69�79) werk- zaam geweest in het zuidfranse pottenbakkerscentrum La Graufesenque (bij Millau, d�p. Aveyron). Knorr dateert producten met stempel OFBASSICO in de jaren 55�75 na Chr. ⁹). De hier besproken kom zal, naar de ,,kwaliteit" en versieringselementen te oordelen, in de periode 65�75 na Chr. ontstaan zijn. C. A. KALEE (Afbeeldingen pagina 48) ') Zie de topografische kaart 1 : 25.000, blad 31 H, Utrecht, co�rdinaten 137.70�451.30 (mededeling mej. G. Loeb, Rijksdienst voor het Oudheid- kundig Bodemonderzoek Amersfoort, bij schrijven d.d. 25-XI-1965). ²) J. E. Th. Bogaers: �Romeinse vondsten te Houten" in Berichten van de Rijks- dienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 1 (1950), p. 14, nr. 2; A. B. Haefkens: ,.Romeinse vondsten in Houten" in Maandblad van Oud-Utrecht 23 (1950),'p. 77, nr. 2. ³) De heer L. de Keijzer te Houten was zo vriendelijk het fragment voor nader onderzoek tijdelijk af te staan. ⁴) R. Knorr: �T�pfer und Fabriken verzierter Terra-Sigillata des ersten Jahr- hunderts" (Stuttgart, 1919) Textb. 13. ⁵) Knorr a.w. Taf. 13,D. ^e) Knorr a.w. Taf. 80,D met stempel VA[D]ERIO (uit Vechten). ⁷) Knorr a.w. Taf. 13,L met stempel OFBASSICOEL (uit Wiesbaden); W. C. Braat: �Een terra-sigillata-kom uit Vechten, uit het atelier van Bassus en Coelius van La Graufesenque" in Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, N.R. XXI (1940), p. 1�3, afb. 2 gestempeld OFBASSICO. ⁸) Zie bijv. R. Knorr: �Terra-Sigillata-Gefasse des ersten Jahrhunderts mit T�pfernamen" (Stuttgart, 1952) Taf. 30,C met stempel GERMANI (MA in ligatuur (uit Bregenz). ⁹) Zie noot 4, p. 6. TER OVERNAME AANGEBODEN Haslinghuis en Peeters, De Dom van Utrecht, 1965 (ge�llustreerde beschrijving). Prijs � 25,�. - Telefoon: 160 25 (030). 47



		Redactie (waarn.): mr. ]. W. C. van Campen, Fred. Hendr.straat 72, Utrecht Administratie: H. ]. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. ]. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 De contributie bedraagt � 10,� per jaar. Wie een gebonden jaarboekje wenst te ontvangen betaalt f 12,50. NEGENENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 7 / JULI 1966

			DE GRAFTOMBE VAN BISSCHOP FREDERIK VAN BADEN Toen ik in 1946 de werkkamer van de Rijksarchivaris in Utrecht be- trok, trof ik daar een foto van een mij destijds nog onbekend grafmonu- ment aan. De mijter en verdere attributen van de op de tombe afge- beelde overledene maakten duidelijk, dat deze een bisschop moest zijn geweest. Het gevierendeelde wapenschild, dat in 1 en 4 het wapen van het bisdom Utrecht (in rood een zilveren kruis) en in 2 en 3 dat der markgraven van Baden (in goud een rode schuinbalk) vertoonde, wees uit, dat op deze foto de graftombe van bisschop Frederik van Baden (1496�1516, f 1517) was afgebeeld. In het jaarboekje der vereniging Oud-Utrecht 1947/48 is toen een artikel van mijn hand opgenomen, tezamen met een kwartierstaat ter ver- klaring van de naast het grote wapenschild geplaatste kwartierwapens. Het bleek mogelijk met behulp van genoemde foto en van een afbeel- ding in de ge�llustreerde monumentenlijst der stad Baden-Baden deze kwartierwapens te beschrijven. Het verlangen om de bewuste graftombe nog eens persoonlijk te be- zichtigen is steeds tot mijn vrome wensen moeten blijven behoren, maar verleden jaar heeft een mijner zoons de stad Baden-Baden bezocht en op mijn verzoek is hij toen ook naar de Stiftskirche aldaar gegaan. Hij verschafte mij nadien een foto, die met zekerheid aantoont dat de boven- genoemde en in het jaarboekje beschreven kwartierwapens niet meer aanwezig zijn: aan weerszijden van het grote schild is thans slechts de witte achterwand te zien. Via het Badische Generallandesarchiv te Karlsruhe en het Staatliches Amt f�r Denkmalpflege te Freiburg im Breisgau ben ik vervolgens in contact gekomen met de �Konservator der Kunstdenkmaler der katho- lischen Kirche im Staatlichen Amt f�r Denkmalpflege" in het voor- malige groothertogdom Baden, Msgr. prof. Dr. Ginter te Wittnau (bij 49